Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
08/07/2020Cynnwys
Contents
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 11:01 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 11:01 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, felly, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn yma heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi hefyd eisiau atgoffa'r Aelodau bod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn gymwys i'r cyfarfod yma, ac maen nhw yr un mor berthnasol i Aelodau yn y Siambr â beth ydyn nhw i'r Aelodau sy'n ymuno yn y cyfarfod rhithwir.
Welcome, all, to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006, and the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are noted on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings will apply to this meeting, and they as are relevant to Members in the Chamber as they are to those Members joining us virtually.
Yn gyntaf y prynhawn yma—.
First of all this afternoon—.
This week marks the poignant twenty-fifth anniversary of the Srebrenica genocide. The victims, the survivors and all those affected by this most shameful act of hatred are in our hearts at this time. I'd like now to invite the First Minister to make a statement.
Yr wythnos hon mae’n bum mlynedd ar hugain ers hil-laddiad erchyll Srebrenica. Rydym yn cofio am y dioddefwyr, y goroeswyr a phawb yr effeithiwyd arnynt gan y fath weithred gywilyddus o gasineb ar yr adeg hon. Hoffwn wahodd y Prif Weinidog i wneud datganiad yn awr.
Llywydd, diolch yn fawr. As you said, this year, we mark the twenty-fifth anniversary of the Srebrenica genocide. In July 1995, General Ratko Mladić and his Serbian paramilitary units overran and captured the town of Srebrenica, ignoring the fact that the area had been designated as a place free from any armed attack or other hostile act. In the days that followed the town's fall, more than 8,000 Bosnian Muslim men and boys were massacred. Thousands of women, children and elderly people were forcibly deported. This was the greatest atrocity on European soil since the end of the second world war.
Today, we remember those who lost their lives in Srebrenica. Our thoughts are with those who have survived them, and who have done so much to make sure that their memory is never far away from the international community. Srebrenica is another name on the list of towns and countries tainted by hate and genocide, but it is also a reminder of what happens when hate and prejudice go unchallenged. It's a reminder to us all to stand together against that hatred and division in our own communities in all its forms, wherever we are in the world. At the Holocaust memorial service earlier this year that a number of us here attended, we heard from Srebrenica, and we heard that slogan that is so often said, 'Never again', and the gap that we all must work so hard to close between that ambition and the actions that we still see around us in the world. We must learn from these dark moments of history.
Mae Cymru'n cofio Srebrenica—Wales remembers Srebrenica.
Diolch yn fawr, Lywydd. Fel y dywedoch chi, eleni, rydym yn nodi pum mlynedd ar hugain ers hil-laddiad Srebrenica. Ym mis Gorffennaf 1995, fe wnaeth y Cadfridog Ratko Mladić a'i unedau parafilwrol Serbaidd drechu a chipio tref Srebrenica, gan anwybyddu'r ffaith bod yr ardal wedi'i dynodi'n lle rhydd rhag unrhyw ymosodiad arfog neu weithred elyniaethus arall. Yn y dyddiau a ddilynodd cwymp y dref, lladdwyd dros 8,000 o ddynion a bechgyn Mwslimaidd Bosniaidd. Cafodd miloedd o fenywod, plant a phobl oedrannus eu halltudio drwy orfodaeth. Dyma oedd yr erchyllter mwyaf ar bridd Ewrop ers diwedd yr ail ryfel byd.
Heddiw, cofiwn y rhai a gollodd eu bywydau yn Srebrenica. Mae ein meddyliau gyda'r rhai sydd wedi goroesi, ac sydd wedi gwneud cymaint i sicrhau na fydd y gymuned ryngwladol yn eu hanghofio. Mae Srebrenica yn enw arall ar y rhestr o drefi a gwledydd sydd wedi eu llygru gan gasineb a hil-laddiad, ond mae hefyd yn ein hatgoffa o'r hyn sy'n digwydd pan fydd neb yn herio casineb a rhagfarn. Mae'n ein hatgoffa ni i gyd i sefyll gyda'n gilydd yn erbyn y casineb a'r rhaniadau yn ein cymunedau ein hunain yn ei holl ffurfiau, ble bynnag rydym ni yn y byd. Yng ngwasanaeth coffa'r Holocost yn gynharach eleni a fynychwyd gan nifer ohonom yma, clywsom gan Srebrenica, a chlywsom y slogan a ddywedir mor aml, 'Byth eto', a'r bwlch y mae'n rhaid i ni i gyd weithio mor galed i’w gau rhwng yr uchelgais hwnnw a'r gweithredoedd rydym yn dal i’w gweld o'n cwmpas yn y byd. Rhaid inni ddysgu o'r eiliadau tywyll hyn o hanes.
Mae Cymru’n Cofio Srebrenica.
I'm proud of the relationship that our Senedd has built with Remembering Srebrenica and with the people of Bosnia. And the person who has led on that work for this Senedd—I ask David Melding now to speak on behalf of the charity Cofio Srebrenica. David Melding.
Rwy'n falch o'r berthynas y mae ein Senedd wedi'i meithrin â Cofio Srebrenica a chyda phobl Bosnia. A'r person sydd wedi arwain ar y gwaith hwnnw i'r Senedd hon—gofynnaf i David Melding siarad yn awr ar ran yr elusen Cofio Srebrenica. David Melding.
Thank you, Presiding Officer. Can I thank you personally, and the Commission also, for allowing us to have this statement today, which I think is very appropriate on the twenty-fifth anniversary? As you said, it was my honour to lead a Commission delegation in 2015. That year also saw a major celebration—the Welsh national celebration that year—in the Senedd, and it was held with great dignity and purpose.
Now, here we are, 25 years on from this terrible event—the darkest episode, in terms of European conflict, since the second world war. Like the First Minister, I'm wearing the flower of Srebrenica. This flower was crocheted by the Mothers of Srebrenica, mothers of the victims. I think we should remember all the relatives who live with this terrible anguish of having seen their loved ones murdered in that terrible massacre.
I would also like to pay tribute to the Welsh board of Remembering Srebrenica, particularly Saleem Kidwai and Abi Carter, who are the joint chairs and do much—so much—to raise awareness of this terrible event in our history, but also what we should be doing in our own communities to ensure such hatred is never allowed to flourish anywhere in Europe.
I also want to mention how interrelated we are through the work of a Welsh policeman, Howard Tucker, who was the head of the United Nations investigation force in the early 2000s, which led to so much of the evidence gathering and enabled the trials that were held in The Hague of the war criminals. It is a reminder that Wales has its part to play through many of its citizens.
We're a small country, as is Bosnia, and I do hope the links will continue, as they've been led by the Senedd. Also, I commend the work of the Welsh Government in taking opportunities to promote awareness of Srebrenica through the education curriculum, for instance.
We all have our part to play in defending a strong democracy, which can only flourish based on cultural tolerance and the celebration of diverse cultures and traditions. When we do that in Wales, we also help the people of Bosnia, as we do with our direct relations with them, which I hope will long continue. Thank you very much—diolch yn fawr.
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i chi, yn bersonol, a'r Comisiwn hefyd am ganiatáu inni gael y datganiad hwn heddiw, sy'n briodol iawn yn fy marn i nodi pum mlynedd ar hugain ers y digwyddiad? Fel y dywedoch chi, roedd yn anrhydedd i mi arwain dirprwyaeth o’r Comisiwn yn 2015. Gwelwyd digwyddiad mawr yn y flwyddyn honno hefyd—digwyddiad cenedlaethol Cymru y flwyddyn honno—yn y Senedd, ac fe'i cynhaliwyd yn urddasol ac yn bwrpasol iawn.
Nawr, dyma ni, 25 mlynedd wedi'r gyflafan ofnadwy—y bennod dywyllaf, o ran gwrthdaro Ewropeaidd, ers yr ail ryfel byd. Fel y Prif Weinidog, rwy'n gwisgo blodyn Srebrenica. Cafodd y blodyn hwn ei grosio gan Famau Srebrenica—mamau'r dioddefwyr. Rwy'n credu y dylem gofio am yr holl berthnasau a fu’n byw gyda'r ing ofnadwy o fod wedi gweld eu hanwyliaid yn cael eu llofruddio yn y gyflafan ofnadwy honno.
Hoffwn dalu teyrnged hefyd i fwrdd Cofio Srebrenica Cymru, yn enwedig Saleem Kidwai ac Abi Carter, sef y cyd-gadeiryddion, sy'n gwneud llawer—cymaint—i godi ymwybyddiaeth o'r digwyddiad ofnadwy hwn yn ein hanes, ond hefyd beth y dylem fod yn ei wneud yn ein cymunedau ein hunain i sicrhau na chaniateir i gasineb o'r fath ffynnu yn unrhyw le yn Ewrop.
Rwyf eisiau sôn hefyd am ba mor gydgysylltiedig ydym ni trwy waith heddwas o Gymru, Howard Tucker, a oedd yn bennaeth llu ymchwilio’r Cenhedloedd Unedig yn gynnar yn y 2000au, a arweiniodd at gymaint o’r casglu tystiolaeth ac a’i gwnaeth hi’n bosibl cynnal achosion yn yr Hag yn erbyn y troseddwyr rhyfel. Mae'n atgoffa bod gan Gymru ei rhan i'w chwarae trwy lawer o'i dinasyddion.
Gwlad fach ydym ni, fel Bosnia, a gobeithio y bydd y cysylltiadau'n parhau, fel y cawsant eu harwain gan y Senedd. Hefyd, rwy’n cymeradwyo gwaith Llywodraeth Cymru yn achub ar gyfleoedd i hyrwyddo ymwybyddiaeth o Srebrenica drwy’r cwricwlwm addysgol, er enghraifft.
Mae gan bob un ohonom ein rhan i'w chwarae yn amddiffyn democratiaeth gref, sydd ond yn gallu ffynnu ar sail goddefgarwch diwylliannol a dathliad o ddiwylliannau a thraddodiadau amrywiol. Pan wnawn hynny yng Nghymru, rydym hefyd yn helpu pobl Bosnia, fel y gwnawn gyda'n cysylltiadau uniongyrchol â hwy y gobeithiaf y byddant yn parhau am amser maith. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, David Melding and First Minister. Cymru'n cofio—Wales remembers Srebrenica, and our Senedd does so today.
Diolch, David Melding a'r Prif Weinidog. Mae Cymru'n cofio Srebrenica, ac mae ein Senedd yn gwneud hynny heddiw.
We return today, of course, to this Chamber, some of us, and we remember Mohammad Asghar, who we lost during the past few weeks. On behalf of all Members, we will remember today, fondly, our colleague, Mohammad Asghar.
But today also is the day we welcome a new Member, Laura Anne Jones—on behalf of the Senedd, croeso—newly returned for South Wales East. We look forward to your contributions here in the Chamber. So, I now call on Laura Anne Jones to make a few statements.
Dychwelwn heddiw, wrth gwrs, i'r Siambr hon, rai ohonom, a chofiwn am Mohammad Asghar, a gollasom yn ystod yr wythnosau diwethaf. Ar ran yr holl Aelodau, byddwn yn cofio’n annwyl heddiw am ein cyd-Aelod, Mohammad Asghar.
Ond heddiw hefyd, yw'r diwrnod rydym yn croesawu Aelod newydd, Laura Anne Jones—ar ran y Senedd, croeso—Aelod newydd i’r lle hwn dros Ddwyrain De Cymru. Edrychwn ymlaen at eich cyfraniadau yma yn y Siambr. Felly, galwaf yn awr ar Laura Anne Jones i wneud ychydig o ddatganiadau.
Thank you, Llywydd. Today, for me, is a day of mixed emotions. I am, of course, immensely proud and honoured to be standing here again representing the people of south-east Wales in this Chamber. But these feelings are tinged with great sadness. I only wish I had this opportunity to serve, and that I could accomplish it, without the sad loss of our dear friend, Mohammad Asghar.
These are tragic circumstances under which to become a Member of this Senedd. I am grateful for this opportunity, therefore, Llywydd, to say a few words about our friend and colleague, who we knew within our party and in this Chamber, affectionately, as Oscar.
Oscar was a kind, caring and generous man, and I know everyone in this Chamber and far beyond will miss him desperately—that wicked glint in his eye and that infectious laugh. Oscar loved his family more than anything in the world, and he treated his staff and wider community as family too. My thoughts and prayers are with Natasha and Firdaus, his family and friends, at this desperately sad time.
Oscar took his role, both here and in his work defending the communities of south-east Wales, very seriously, and was very committed to both. This became very apparent when I attended his funeral, and there were people lining the streets to honour him. I will do all I can, obviously, to honour Oscar myself, and do my utmost to continue his work and give a voice to those who I now have the responsibility to represent. I will try to champion the causes close to Oscar's heart: fairness, social justice, education, and even cricket—a shared love of ours.
Throughout his time as an Assembly Member and a Member of the Senedd, he was guided by one belief: that everyone of any background should be able to get on in life, and he was very determined to help them. Oscar was a people person with a heart as big as the city of Newport, which he loved so much. He strongly believed in free enterprise, bringing, of course, the enterprise Bill here to this Assembly containing proposals to grow the economy.
He was never short of ideas, and I remember one speech to the Welsh Conservatives party conference when, without any consultation, he outlined his proposals for a Welsh airline and his plans to reform the social security system to remove the need for food banks.
Economic growth was important to Oscar, not as an end in itself but as a means to achieve what he wanted to achieve. Oscar wanted to create a successful and dynamic economy in Wales to tackle poverty, enable social mobility, and to deliver the high-quality services that people need and deserve.
His fervent desire to help people was based in his deeply held Muslim faith. However, he respected people of all religious faiths and helped them to understand his own.
There have been many wonderful tributes to Oscar from within this Parliament and far and wide; the leaders in the middle east, where Oscar dedicated himself to promoting peace, and from our own UK Prime Minister, thanking him for his public service and recognising that the work Oscar did will have a lasting, positive impact, which I'm sure his family are very proud of.
It was a pleasure and privilege to know Mohammad Asghar. He was a proud Welshman, a proud Briton, and proud of his Pakistani heritage. Presiding Officer, Oscar's light may have gone out, but the positive impact he had on his community and country will always remain. I will endeavour to continue his good work to the very best of my ability. Thank you. Thank you, Llywydd.
Diolch yn fawr, Lywydd. Mae heddiw, i mi, yn ddiwrnod o emosiynau cymysg. Rwy’n hynod o falch wrth gwrs, ac yn teimlo anrhydedd o gael sefyll yma eto i gynrychioli pobl de-ddwyrain Cymru yn y Siambr hon. Ond mae'r teimladau hyn yn gymysg â thristwch mawr. Hoffwn yn fawr pe bawn wedi cael y cyfle hwn i wasanaethu, ac y gallwn ei gyflawni, heb fod wedi colli ein hannwyl gyfaill, Mohammad Asghar.
Mae'r rhain yn amgylchiadau trasig i ddod yn Aelod o'r Senedd hon. Rwy’n ddiolchgar am y cyfle, felly, Lywydd, i ddweud ychydig eiriau am ein ffrind a’n cyd-Aelod, a adwaenem yn hoffus yn ein plaid ac yn y Siambr hon, fel Oscar.
Roedd Oscar yn ddyn caredig, gofalgar a hael, a gwn y bydd pawb yn y Siambr hon a thu hwnt yn gweld ei eisiau'n enbyd—y disgleirdeb drygionus hwnnw yn ei lygad a'r chwerthin heintus hwnnw. Roedd Oscar yn caru ei deulu yn fwy na dim yn y byd, ac roedd yn trin ei staff a'r gymuned ehangach fel teulu hefyd. Mae fy meddyliau a fy ngweddïau gyda Natasha a Firdaus, ei deulu a'i ffrindiau, ar yr adeg enbyd o drist hon.
Roedd Oscar o ddifrif ynglŷn â’i rôl, yma ac yn ei waith yn amddiffyn cymunedau de-ddwyrain Cymru, ac roedd yn ymrwymedig iawn i'r ddwy rôl. Daeth hyn yn amlwg iawn pan fynychais ei angladd, ac roedd pobl wedi dod allan i’r strydoedd i'w anrhydeddu. Yn amlwg, fe wnaf bopeth a allaf, i anrhydeddu Oscar fy hun, a gwneud fy ngorau glas i barhau â'i waith a rhoi llais i'r rhai y mae gennyf gyfrifoldeb yn awr i'w cynrychioli. Byddaf yn ceisio hyrwyddo'r achosion a oedd yn agos at galon Oscar: tegwch, cyfiawnder cymdeithasol, addysg, a hyd yn oed criced—camp rwy’n rhannu ei gariad tuag ati.
Trwy gydol ei amser fel Aelod Cynulliad ac fel Aelod o’r Senedd, câi ei arwain gan un gred: y dylai pawb o unrhyw gefndir allu camu ymlaen mewn bywyd, ac roedd yn benderfynol iawn o’u helpu. Roedd Oscar yn berson a garai bobl a chanddo galon mor fawr â dinas Casnewydd a garai cymaint. Credai'n gryf mewn menter rydd, a daeth â'r Bil menter yma i'r Cynulliad hwn wrth gwrs, Bil a oedd yn cynnwys cynigion i dyfu'r economi.
Nid oedd byth yn brin o syniadau, a chofiaf un araith yng nghynhadledd plaid y Ceidwadwyr Cymreig pan amlinellodd ei gynigion ar gyfer cwmni hedfan yng Nghymru, a hynny heb unrhyw ymgynghori, ynghyd â’i gynlluniau i ddiwygio'r system nawdd cymdeithasol i gael gwared ar yr angen am fanciau bwyd.
Roedd twf economaidd yn bwysig i Oscar, nid fel nod ynddo'i hun ond fel modd o gyflawni'r hyn a ddymunai ei gyflawni. Roedd Oscar eisiau creu economi lwyddiannus a deinamig yng Nghymru i drechu tlodi, galluogi symudedd cymdeithasol, ac i ddarparu’r gwasanaethau o ansawdd uchel y mae pobl eu hangen ac yn eu haeddu.
Roedd ei awydd angerddol i helpu pobl yn seiliedig ar ei ffydd Fwslimaidd ddofn. Fodd bynnag, roedd yn parchu pobl o bob ffydd grefyddol ac yn eu helpu i ddeall ei ffydd ei hun.
Bu llawer o deyrngedau gwych i Oscar o'r Senedd hon ac ymhell tu hwnt iddi; yr arweinwyr yn y dwyrain canol lle roedd Oscar wedi ymrwymo i hyrwyddo heddwch, a chan Brif Weinidog y DU a ddiolchodd iddo am ei wasanaeth cyhoeddus gan gydnabod y bydd y gwaith a wnaeth Oscar yn cael effaith gadarnhaol barhaol, ac rwy’n siŵr fod ei deulu’n falch iawn o hynny.
Pleser a braint oedd adnabod Mohammad Asghar. Roedd yn Gymro balch, yn Brydeiniwr balch, ac yn falch o'i etifeddiaeth Bacistanaidd. Lywydd, efallai fod golau Oscar wedi diffodd, ond bydd yr effaith gadarnhaol a gafodd ar ei gymuned a'i wlad bob amser yn aros. Fe ymdrechaf i barhau â'i waith da hyd eithaf fy ngallu. Diolch. Diolch yn fawr, Lywydd.
Diolch, Laura Anne Jones, am eich geiriau caredig iawn i gofio am Mohammad Asghar, fel rydym ni i gyd yn cofio amdano heddiw, a phob dymuniad da i chi yn eich gwaith yma yn y Senedd.
Thank you, Laura Anne Jones, for your very kind words in commemorating Mohammad Asghar, as we all commemorate him today, and I wish you well in your work here in the Senedd.
Cwestiynau i'r Prif Weinidog nawr yw'r eitem nesaf, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
Questions to the First Minister is our next item, and the first question is from Delyth Jewell.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am leihau'r risg o heintiadau COVID-19 mewn ffatrïoedd a lleoliadau caeedig eraill? OQ55438
1. Will the First Minister make a statement on reducing the risk of COVID-19 infections in factories and other closed settings? OQ55438
Diolch, Llywydd. Jest cyn ateb y cwestiwn, gaf i jest ddweud gair o ddiolch i chi a phob un sydd wedi gweithio mor galed i baratoi y Siambr i'n helpu ni i gyd i ddod nôl fan hyn heddiw?
Thank you, Llywydd. Just before I answer the question, may I just say thank you to you and to everyone who's worked so hard to prepare the Chamber so that we can all return here today?
On Monday, Llywydd, I chaired the first meeting of a group to establish a national health and safety forum for Wales, as proposed jointly by the Wales Trades Union Congress and Confederation of British Industry Wales. It will advise on measures to reduce risk in closed settings, over and above the extensive guidance already issued to the sector.
Ddydd Llun, Lywydd, cadeiriais gyfarfod cyntaf grŵp i sefydlu fforwm iechyd a diogelwch cenedlaethol ar gyfer Cymru, fel y cynigiwyd ar y cyd gan Gyngres yr Undebau Llafur a Chydffederasiwn Diwydiant Prydain yng Nghymru. Bydd yn cynghori ar fesurau i leihau risg mewn lleoliadau caeedig, yn ychwanegol at y canllawiau helaeth a gyhoeddwyd eisoes ar gyfer y sector.
I thank the First Minister for his response. I wrote to Kepak and Merthyr council on 1 April this year expressing my concerns about a lack of social distancing and hygiene procedures in their factory in Merthyr after a constituent had raised alarms with me. The constituent was concerned that, unless proper regulations were put in place, an outbreak of COVID-19 could happen there, a concern that was, sadly, justified. Now, whilst my letter to the company went unanswered, the council did take action: they told me that they arranged for the Health and Safety Executive to ensure the relevant regulations were being followed, and that they arranged to have a full-time Food Standards Agency employee at the premises. But we know that this still wasn't enough to prevent an outbreak of COVID-19 at the plant, with 135 people now believed to have been infected.
First Minister, I'm interested to know whether you were aware that concerns had been raised about this plant and whether you were satisfied with the action taken by Merthyr council. Given that the outbreak still occurred despite their best efforts, do you now agree that you need to look again at tightening regulations for high-risk workplaces such as meat processing plants, and that our excess testing capacity should be used routinely to test workers who work under these conditions so that future outbreaks can be better contained?
Diolch i'r Prif Weinidog am ei ymateb. Ysgrifennais at Kepak a chyngor Merthyr Tudful ar 1 Ebrill eleni i fynegi fy mhryderon ynghylch diffyg gweithdrefnau cadw pellter cymdeithasol a hylendid yn eu ffatri ym Merthyr Tudful ar ôl i etholwr dynnu fy sylw at y mater. Roedd yr etholwr yn pryderu y gallai achosion o COVID-19 ddigwydd yno oni bai bod rheoliadau priodol yn cael eu rhoi ar waith, ac roedd hwnnw’n bryder y gellid ei gyfiawnhau yn anffodus. Nawr, er bod fy llythyr at y cwmni heb gael ei ateb, rhoddodd y cyngor gamau ar waith: dywedasant wrthyf eu bod wedi trefnu i'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch sicrhau bod y rheoliadau perthnasol yn cael eu dilyn, a'u bod wedi trefnu i gael gweithiwr amser llawn o’r Asiantaeth Safonau Bwyd ar y safle. Ond gwyddom nad oedd hyn yn ddigon i atal clwstwr o achosion o COVID-19 yn y ffatri, a chredir bod 135 o bobl bellach wedi'u heintio.
Brif Weinidog, carwn wybod a oeddech chi'n ymwybodol fod pryderon wedi'u lleisio ynglŷn â’r ffatri ac a oeddech chi'n fodlon â'r camau a gymerwyd gan gyngor Merthyr Tudful. O ystyried bod yr achosion wedi digwydd er gwaethaf eu hymdrechion gorau, a ydych chi’n cytuno yn awr fod angen i chi edrych eto ar dynhau rheoliadau ar gyfer gweithleoedd risg uchel fel ffatrïoedd prosesu cig, ac y dylid defnyddio ein capasiti i gynnal profion ychwanegol yn rheolaidd i brofi gweithwyr sy'n gweithio o dan yr amodau hyn fel y gellir cyfyngu’n well ar nifer yr achosion yn y dyfodol?
Llywydd, can I thank the Member for that question? Of course, concerns about the factory were raised by my colleague Dawn Bowden, and those concerns were taken up not simply with the local authority, but with other authorities that have a responsibility for ensuring safety at the plant. That is now overseen by an outbreak control team, which is drawn from the local authority, the local health board, Public Health Wales, the environmental health department, the Food Standards Agency and the Health and Safety Executive. That team is investigating the causes of the number of cases we have seen at Kepak Merthyr.
It is still unclear in the advice that I have seen as to whether or not the rise in cases was caused at the factory, or was imported into the factory from the community. That work continues to go on, and the Welsh Government is regularly updated on the meetings of that team—there's one today—and we will be guided by their investigations and the recommendations that I expect to hear from them.
Lywydd, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw? Wrth gwrs, codwyd pryderon am y ffatri gan fy nghyd-Aelod Dawn Bowden, a daethpwyd â’r pryderon hynny i sylw awdurdodau eraill sy'n gyfrifol am sicrhau diogelwch yn y ffatri yn ogystal â’r awdurdod lleol. Goruchwylir hynny bellach gan dîm rheoli achosion, sy'n cynnwys aelodau o'r awdurdod lleol, y bwrdd iechyd lleol, Iechyd Cyhoeddus Cymru, adran iechyd yr amgylchedd, yr Asiantaeth Safonau Bwyd a'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch. Mae'r tîm hwnnw'n ymchwilio i'r hyn sydd wedi achosi'r nifer o achosion a welsom yn Kepak Merthyr Tudful.
Nid yw'n glir o hyd yn y wybodaeth a welais mai yn y ffatri yr achoswyd y cynnydd yn nifer yr achosion, yn hytrach na bod yr haint wedi'i drosglwyddo i'r ffatri o'r gymuned. Mae'r gwaith hwnnw'n dal i fynd rhagddo, ac mae Llywodraeth Cymru yn cael y wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd am gyfarfodydd y tîm hwnnw—cynhelir un ohonynt heddiw—a byddwn yn cael ein llywio gan eu hymchwiliadau a'r argymhellion y disgwyliaf eu clywed ganddynt.
First Minister, I note that the World Health Organization is likely to modify its advice on the cloud effect that is generated through breathing and that the particles, very fine, that are so generated can hang in the air for hours, and they are particularly prone to do so in small spaces like toilets where there are hand dryers, for instance. Can you assure us that, as we gain more scientific knowledge of this disease, you will be modifying your guidance as to the proper thing to do, ensuring that it gets to those who need to know about it—[Inaudible.]—?
Brif Weinidog, sylwaf fod Sefydliad Iechyd y Byd yn debygol o addasu ei gyngor ar yr effaith cwmwl a gynhyrchir drwy anadlu ac y gall y gronynnau bach iawn sy'n cael eu cynhyrchu felly hongian yn yr awyr am oriau, ac maent yn arbennig o dueddol o wneud hynny mewn mannau bach fel toiledau lle ceir sychwyr dwylo, er enghraifft. A allwch chi ein sicrhau, wrth inni gael mwy o wybodaeth wyddonol am y clefyd hwn, y byddwch yn addasu eich canllawiau ar beth sy'n briodol i'w wneud, gan sicrhau eu bod yn cyrraedd y rhai y mae angen iddynt wybod—[Anghlywadwy.]—?
I thank David Melding for that. Some of us had an opportunity to discuss this issue briefly with the chief medical officer earlier today. His interpretation of the evidence that has emerged at the World Health Organization is that the bulk of transmission is still more likely to be communicated through droplets rather than through fine particles, and that was the view of Welsh virologists yesterday. But, of course, I can give the Member an assurance that we continue to follow the science, and if the science changes and if our actions need to change, then we will take those actions in line with the emerging evidence.
Coronavirus has turned out, all the way through, to be a virus that causes surprises, and we know an awful lot more now than we did only weeks ago. The evidence that emerged yesterday and overnight will form part of the body of evidence that the Welsh Government will continue to draw upon.
Diolch i David Melding am hynny. Cafodd rhai ohonom gyfle i drafod y mater hwn yn fyr gyda'r prif swyddog meddygol yn gynharach heddiw. Ei ddehongliad ef o'r dystiolaeth sydd wedi dod i'r amlwg yn Sefydliad Iechyd y Byd yw bod y rhan fwyaf o'r trosglwyddiad yn dal yn fwy tebygol o gael ei basio drwy ddiferion yn hytrach na thrwy ronynnau mân, a dyna oedd barn feirolegwyr Cymru ddoe. Ond wrth gwrs, gallaf roi sicrwydd i'r Aelod ein bod yn parhau i ddilyn y wyddoniaeth, ac os yw'r wyddoniaeth yn newid ac os oes angen newid ein gweithredoedd, byddwn yn cymryd y camau hynny yn unol â'r dystiolaeth sy'n dod i'r amlwg.
O'r cychwyn, gwelwyd bod coronafeirws yn feirws sy'n ymddwyn mewn ffyrdd annisgwyl, a gwyddom lawer iawn mwy yn awr nag a wyddem ychydig wythnosau yn ôl. Bydd y dystiolaeth a ddaeth i'r amlwg ddoe a thros nos yn rhan o'r corff o dystiolaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i bwyso arno.
Thank you for the answers to Delyth Jewell's question, First Minister, and thank you, also, for your acknowledgement of the work that's been going on there with the company, with the council and with other partners for some considerable weeks before this.
Can I thank the incident management team in Merthyr Tydfil and the Welsh Government for the updates on the incident? That's been invaluable in keeping us informed. So far, it is encouraging to hear that this incident remains contained and that there is no evidence, at this stage, of community transmission, and I thank everyone involved in co-operating to ensure that that remains the case. However, in light of this incident, can you advise me as to whether any other large workplaces in the area, particularly those with similar environmental characteristics that may not always be able to manage social distancing, are also to be inspected and their workforces tested?
And can I ask what measures the IMT are putting in place to ensure that issues of community cohesion are also addressed, given that there's a very large eastern European migrant workforce at these plants?
Diolch am yr atebion i gwestiwn Delyth Jewell, Brif Weinidog, a diolch i chi hefyd am gydnabod y gwaith a wnaed yno gyda'r cwmni, gyda'r cyngor a chyda phartneriaid eraill ers cryn dipyn o wythnosau cyn hyn.
A gaf fi ddiolch i'r tîm rheoli digwyddiadau ym Merthyr Tudful a Llywodraeth Cymru am y diweddariadau am y digwyddiad? Mae hynny wedi bod yn amhrisiadwy o ran rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni. Hyd yma, mae'n galonogol clywed bod y digwyddiad hwn dan reolaeth o hyd ac nad oes tystiolaeth, ar hyn o bryd, o drosglwyddiad cymunedol, a diolch i bawb sy'n cydweithredu i sicrhau bod hynny'n dal yn wir. Fodd bynnag, yng ngoleuni'r digwyddiad hwn, a allwch ddweud wrthyf p'un a oes unrhyw weithleoedd mawr eraill yn yr ardal, yn enwedig rhai sydd â nodweddion amgylcheddol tebyg nad ydynt bob amser yn gallu rheoli mesurau cadw pellter cymdeithasol, yn mynd i gael eu harolygu hefyd ac y bydd profion yn cael eu cynnal ar eu gweithluoedd?
Ac a gaf fi ofyn pa fesurau y mae'r tîm rheoli digwyddiadau yn eu rhoi ar waith i sicrhau yr eir i'r afael â materion cydlyniant cymunedol hefyd, o gofio bod gweithlu mudol mawr iawn o ddwyrain Ewrop yn y ffatrïoedd hyn?
I thank Dawn Bowden for that and for her acknowledgement of the work that the incident management team have carried out. They were unanimously agreed recently that an outbreak should not be declared at the factory and that it should continue to be managed as an incident.
Dawn Bowden, Llywydd, makes two important points, firstly, in relation to inspections of other factories; I certainly would expect there to be a heightened awareness amongst the Health and Safety Executive and others of the need to do that. And can I pay tribute, for a moment, to the role of the trade unions in all of these sites? Much of the from-the-front-line intelligence that we get comes through the trade union movement and alerts us to the need to inspect, and were the evidence to point in that direction, to extend testing to other settings.
The second point that Dawn Bowden makes is also very important, Llywydd—issues of community cohesion—and that has been very much in our minds at all the sites that have been involved in outbreaks or incidents. And we have learnt a number of things about the need for messaging in languages other than English and Welsh, to find different ways of communicating with workforces drawn from other parts of the world, and then to communicate clearly to other people in those areas about when there is evidence or, in these cases, no evidence of extensive wider community transmission, to allay fears that inevitably arise that this may be an outbreak or an incident not confined to the plant itself.
Diolch i Dawn Bowden am hynny ac am ei chydnabyddiaeth o'r gwaith y mae'r tîm rheoli digwyddiadau wedi'i wneud. Cytunwyd yn unfrydol yn ddiweddar na ddylid datgan bod clwstwr o achosion yn y ffatri ac y dylid parhau i'w reoli fel digwyddiad.
Lywydd, mae Dawn Bowden yn gwneud dau bwynt pwysig, yn gyntaf, mewn perthynas ag arolygu ffatrïoedd eraill; yn sicr, byddwn yn disgwyl mwy o ymwybyddiaeth ymysg yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch ac eraill o'r angen i wneud hynny. Ac a gaf fi dalu teyrnged, am funud, i rôl yr undebau llafur yn yr holl safleoedd hyn? Mae llawer o'r wybodaeth o'r rheng flaen a gawn yn dod trwy'r mudiad undebau llafur ac mae'n ein rhybuddio am yr angen i archwilio, a lle mae’r dystiolaeth yn awgrymu y dylid gwneud hynny, i ymestyn profion i gynnwys lleoliadau eraill.
Mae'r ail bwynt y mae Dawn Bowden yn ei wneud hefyd yn bwysig iawn, Lywydd—materion yn ymwneud â chydlyniant cymunedol—ac mae hynny wedi bod ar flaen ein meddyliau yn yr holl safleoedd a fu’n gysylltiedig ag achosion niferus neu ddigwyddiadau. Ac rydym wedi dysgu nifer o bethau am yr angen am negeseuon mewn ieithoedd heblaw Saesneg a Chymraeg, i ddod o hyd i wahanol ffyrdd o gyfathrebu â gweithluoedd o rannau eraill o'r byd, ac yna i gyfathrebu'n glir â phobl eraill yn yr ardaloedd hynny ynglŷn â phan fydd tystiolaeth, neu yn yr achosion hyn, pan na fydd tystiolaeth, o drosglwyddiad cymunedol ehangach helaeth er mwyn tawelu ofnau sy'n codi'n anochel y gallai hyn fod yn glwstwr o achosion neu'n ddigwyddiad nad yw wedi'i gyfyngu i'r ffatri ei hun.
2. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i adolygu ei chanllawiau ar y defnydd o orchuddion wyneb gan aelodau o'r cyhoedd? OQ55432
2. What plans does the Welsh Government have to review its guidance on the use of face coverings by members of the public? OQ55432
Llywydd, the Welsh Government guidance encourages but does not mandate the use of three-layer face coverings in public settings where social distancing is not possible. That guidance is kept continually under review.
Lywydd, mae canllawiau Llywodraeth Cymru yn annog ond nid yw'n mandadu'r defnydd o orchuddion wyneb tair haen mewn lleoliadau cyhoeddus lle nad yw'n bosibl cadw pellter cymdeithasol. Mae'r canllawiau hynny'n cael eu hadolygu'n barhaus.
Thank you, First Minister. We now know that the SARS-CoV-2 virus can be spread not just by coughs and sneezes, but be carried in microdroplets and that it can be spread by asymptomatic carriers. Microdroplets are generated by breathing and talking. We also know that face coverings can help to catch microdroplets and prevent the spread of coronavirus. So, why, then, is Wales one of the only countries in the world that does not mandate the use of face coverings in some settings? I would like to see face coverings mandatory in all public settings.
First Minister, will you now commit to the mandatory requirements of face coverings on public transport and an urgent review into whether that guidance should extend to all public places? Diolch.
Diolch, Brif Weinidog. Gwyddom bellach y gellir lledaenu’r feirws SARS-CoV-2, nid yn unig gan beswch a thisian, ond y gellir ei gario mewn microddiferion ac y gall cludwyr asymptomatig ei ledaenu. Caiff microddiferion eu cynhyrchu trwy anadlu a siarad. Rydym hefyd yn gwybod y gall gorchuddion wyneb helpu i ddal microddiferion ac atal lledaeniad coronafeirws. Felly, pam y mae Cymru yn un o'r ychydig wledydd yn y byd nad yw'n gorchymyn defnyddio gorchuddion wyneb mewn rhai lleoliadau? Hoffwn weld gorchuddion wyneb yn orfodol ym mhob lleoliad cyhoeddus.
Brif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo yn awr i’w gwneud yn orfodol i wisgo gorchuddion wyneb ar drafnidiaeth gyhoeddus ac i adolygiad brys i weld a ddylai'r canllawiau hynny ymestyn i gynnwys pob man cyhoeddus? Diolch.
Well, Llywydd, what I commit to is to keeping the issue continuously under review and to take the advice of those who are best placed to provide that advice to us. And the context changes and the advice may change, and if the advice changes, then our position in Wales will change as well.
But I should say to the Member, wearing a face covering is not by itself a magic bullet that prevents people from contracting or spreading coronavirus. Our own chief medical officer has always had an anxiety, and it's an anxiety I see being shared in other parts of the world, that when people wear a face covering, they act in ways that they wouldn't if they weren't wearing it; and they act in riskier ways as well. The belief that by wearing a face covering it is somehow all right not to observe social distancing, for example, not to take care in how you put it on and how you take it off, not to avoid touching your face, because we know that that is one of the ways in which the virus is most likely to be spread.
So, while the Member makes a persuasive case, and I listened to it very carefully, for what she advocates, I think it is important that we attend to the fact that there are potential downsides as well as upsides to this; that's why we keep it continuously under review. And if the position changes, then the Welsh Government's position will change as well.
Wel, Lywydd, rwy’n ymrwymo i ddal ati i adolygu’r mater ac i gymryd cyngor gan y rhai sydd yn y sefyllfa orau i roi cyngor hwnnw i ni. Ac mae'r cyd-destun yn newid ac efallai y bydd y cyngor yn newid, ac os bydd y cyngor yn newid, bydd ein safbwynt yng Nghymru yn newid hefyd.
Ond rwyf am ddweud wrth yr Aelod nad yw gwisgo gorchudd wyneb ynddo'i hun yn fwled hud sy'n atal pobl rhag dal neu ledaenu coronafeirws. Mae ein prif swyddog meddygol ein hunain bob amser wedi bod yn bryderus, ac mae'n bryder y gwelaf fod rhannau eraill o'r byd yn ei rannu, pan fydd pobl yn gwisgo gorchudd wyneb, eu bod yn gweithredu mewn ffyrdd na fyddent yn ei wneud pe na baent yn ei wisgo; ac maent yn gweithredu mewn ffyrdd mwy peryglus hefyd. Y gred ei bod hi’n iawn rywsut i chi beidio â chydymffurfio â mesurau cadw pellter cymdeithasol, er enghraifft, a pheidio â chymryd gofal wrth ei wisgo a’i dynnu, ac osgoi cyffwrdd â’ch wyneb, oherwydd gwyddom mai dyna un o’r ffyrdd y mae’r feirws yn fwyaf tebygol o gael ei ledaenu.
Felly, er bod yr Aelod yn cyflwyno achos perswadiol, ac rwyf wedi gwrando arno'n ofalus iawn, o ran yr hyn y mae'n ei hyrwyddo, rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni roi sylw i'r ffaith bod anfanteision posibl yn ogystal â manteision i hyn; dyna pam ein bod yn ei adolygu'n barhaus. Ac os bydd y sefyllfa'n newid, bydd safbwynt Llywodraeth Cymru yn newid hefyd.
Does the First Minister agree with me that it's both farcical and confusing to have a different approach from one side of the border to the other, especially when you consider the amount of people travelling on a daily basis from one side to another? Can the First Minister assure me that he'll put aside his difference and his need to be different from England for the sake of being different, and do what the union Unite suggests and urgently review the guidance to adopt a more commonsense approach?
A yw'r Prif Weinidog yn cytuno ei bod yn chwerthinllyd ac yn ddryslyd cael ymagwedd wahanol y naill ochr a’r llall i'r ffin, yn enwedig pan ystyriwch gymaint o bobl sy'n teithio’n ddyddiol o un ochr i'r llall? A all y Prif Weinidog fy sicrhau y bydd yn rhoi’r gorau i fod yn wahanol a’i angen i fod yn wahanol i Loegr heb unrhyw reswm mwy nag i fod yn wahanol, a gwneud yr hyn y mae'r undeb Unite yn ei awgrymu ac adolygu'r canllawiau ar frys i fabwysiadu ymagwedd sy’n dangos mwy o synnwyr cyffredin?
Llywydd, I welcome the Member back to the Chamber, and I think she has just said what I said, which is that we do keep it continuously under review. And I'm very alert to the impact of the border here. There are actions on either side of the border. It is not a matter of England makes a change and Wales must follow. It would be perfectly possible to have had a conversation with the UK Government where we could have reached a joint position; unfortunately, that conversation was never offered to us.
But the Member makes an important point about consistency along the border, and that is very much in my mind as we continuously review our position in relation, both to face coverings, but other changes that have been made elsewhere as well.
Lywydd, rwy'n croesawu'r Aelod yn ôl i'r Siambr, a chredaf ei bod newydd ddweud yr hyn a ddywedais, sef ein bod yn ei adolygu'n barhaus. Ac rwy'n effro iawn i effaith y ffin yma. Mae yna gamau gweithredu ar y naill ochr a’r llall i'r ffin. Nid yw'n fater o Loegr yn gwneud newid a bod rhaid i Gymru ddilyn. Byddai'n gwbl bosibl bod wedi cael sgwrs gyda Llywodraeth y DU lle gallem fod wedi cyrraedd safbwynt ar y cyd; yn anffodus, ni chynigiwyd y sgwrs honno i ni ar unrhyw adeg.
Ond mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig ynglŷn â chysondeb ar hyd y ffin, ac mae hynny yn fy meddwl wrth inni adolygu ein safbwynt yn barhaus mewn perthynas â gorchuddion wyneb, a newidiadau eraill a wnaed mewn mannau eraill hefyd.
Rhianon Passmore. Rhianon Passmore, we can't hear you at the moment. Can you say something? No, we still can't hear you. Can it be immediately rectified, or I'm going to have to move on? No, I'm sorry, we're going to have to move on, Rhianon Passmore.
Rhianon Passmore. Rhianon Passmore, ni allwn eich clywed ar hyn o bryd. A wnewch chi ddweud rhywbeth? Na, ni allwn eich clywed o hyd. A ellir ei gywiro ar unwaith, neu a fydd rhaid i mi symud ymlaen? Na, mae'n ddrwg gennyf, bydd yn rhaid inni symud ymlaen, Rhianon Passmore.
So, I now go to the questions by the leaders of the parties.
Felly, symudaf yn awr at y cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau.
Arweinydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Leader of the Conservatives, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, key to tackling the spread and indeed the eradication of this awful virus is Wales's testing programme and its ability to reach as many people as possible in order to better inform people before they make decisions about socially interacting. We know that lab capacity in Wales is just over 15,000, which, as you know, is still a long way off the potential 20,000 tests per day that the Welsh Government proposed in the 'Test Trace Protect' document. Indeed, we know that the total number of tests in the last 24 hours was 3,054, which means that just a fifth of capacity has been used. And more worrying, according to official figures, no extra tests were carried out between 28 June and 5 July for healthcare workers across Wales. Clearly, this shows that more testing could and should be done. First Minister, can you tell us why the levels of testing in Wales are so low and can you also tell us what the Welsh Government is doing to increase the level of testing across the country?
Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, yr allwedd i fynd i’r afael â lledaeniad y feirws ofnadwy hwn, a’i ddileu yn wir, yw rhaglen brofi Cymru a’i gallu i gyrraedd cymaint o bobl â phosibl er mwyn hysbysu pobl yn well cyn iddynt wneud penderfyniadau am ryngweithio’n gymdeithasol. Rydym yn gwybod bod capasiti labordai yng Nghymru ychydig dros 15,000, sydd, fel y gwyddoch, yn dal i fod ymhell o'r 20,000 prawf posibl y dydd a argymhellwyd gan Lywodraeth Cymru yn y ddogfen 'Profi Olrhain Diogelu'. Yn wir, gwyddom mai cyfanswm nifer y profion yn ystod y 24 awr ddiwethaf oedd 3,054, sy'n golygu mai dim ond un rhan o bump o'r capasiti sydd wedi'i ddefnyddio. Ac yn fwy pryderus, yn ôl ffigurau swyddogol, ni chynhaliwyd unrhyw brofion ychwanegol rhwng 28 Mehefin a 5 Gorffennaf ar gyfer gweithwyr gofal iechyd ledled Cymru. Yn amlwg, mae hyn yn dangos y gellid ac y dylid gwneud mwy o brofion. Brif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym pam y mae lefelau profi yng Nghymru mor isel ac a allwch chi ddweud wrthym hefyd beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i godi lefelau profi ledled y wlad?
Well, Llywydd, I think the Member might have acknowledged the fact that at 15,000 tests, that figure is the most we've ever had and has risen very steadily over recent weeks, and more capacity will be added to that as well.
I think the issue on testing, however—the number of tests that are used—is a good deal more complicated than he suggests, because underlying his question is the assumption that more is automatically better. The truth of the matter is that as prevalence of the disease falls in Wales, so there are fewer people with symptoms and fewer people who come forward for testing, and that is not a bad thing in itself, because it demonstrates to us that there is a great deal less of coronavirus around in Wales today than there was a week ago, or a month ago, or three months ago. So, it's not just a matter of saying, 'If you're doing more tests, you must be doing better.'
You need to use your tests for the right reason. You need to use them in the right place. All healthcare settings have direct access to testing, so where clinicians believe that tests need to be carried out, they are carried out, and we are carrying out more tests on patients in hospital than ever before, as more people return to other aspects of the health service. While the prevalence of the disease is falling, there will be fewer people with symptoms and fewer people will therefore come forward themselves, as everybody can, asking for a test. So, it's a bit more complicated, Llywydd, that's what I'm saying, than a simple assertion that if the number of tests are going down, it's a bad thing, and if the number of tests are going up, it's a good thing.
Wel, Lywydd, rwy'n credu y gallai'r Aelod fod wedi cydnabod y ffaith mai 15,000 o brofion yw'r nifer fwyaf a gawsom erioed ac mae wedi codi'n gyson iawn dros yr wythnosau diwethaf, a bydd mwy o gapasiti’n cael ei ychwanegu at hynny hefyd.
Rwy'n credu bod mater profi, fodd bynnag—nifer y profion a ddefnyddir—yn llawer mwy cymhleth nag y mae'n ei awgrymu, oherwydd yn sail i'w gwestiwn mae'r rhagdybiaeth fod mwy yn well yn awtomatig. Wrth i nifer yr achosion ostwng yng Nghymru, y gwir amdani yw y ceir llai o bobl â symptomau a daw llai o bobl i gael prawf, ac nid yw hynny'n beth drwg ynddo'i hun, oherwydd mae'n dangos i ni fod llawer iawn llai o’r coronafeirws yng Nghymru heddiw nag a oedd wythnos yn ôl, neu fis yn ôl, neu dri mis yn ôl. Felly, nid yw'n fater syml o ddweud, 'Os ydych yn cynnal mwy o brofion, rhaid eich bod yn gwneud yn well.'
Mae angen i chi ddefnyddio eich profion am y rheswm iawn. Mae angen i chi eu defnyddio yn y lle iawn. Mae gan bob lleoliad gofal iechyd fynediad uniongyrchol at brofion, felly lle mae clinigwyr yn credu bod angen cynnal profion, cânt eu cynnal, ac rydym yn cynnal mwy o brofion ar gleifion yn yr ysbyty nag erioed o'r blaen wrth i fwy o bobl ddychwelyd at agweddau eraill ar y gwasanaeth iechyd. Tra bod nifer yr achosion o’r clefyd yn gostwng, bydd llai o bobl â symptomau ac felly bydd llai o bobl yn gofyn am brawf, fel y gall pawb ei wneud. Felly, yr hyn rwy’n ei ddweud, Lywydd, yw ei fod ychydig yn fwy cymhleth na honiad syml sy’n nodi ei fod yn beth gwael os yw nifer y profion yn gostwng, a’i fod yn beth da os yw nifer y profion yn codi.
First Minister, last week, you made it clear that Welsh Ministers have the powers through regulations to take local action to reduce some of the freedoms in order to deal with local outbreaks. It's absolutely crucial that freedoms are not curtailed any further, so, if at any point the Welsh Government decides to take the decision to introduce localised lockdowns in the future, then it must be made absolutely clear to the people of Wales exactly why that decision has been made, along with providing the latest scientific and medical evidence to justify the Welsh Government's decision.
Therefore, First Minister, can you tell us what discussions you have already had with public health officials about the ability to create localised lockdowns, if the evidence was strong enough to suggest that the virus was prevalent in certain communities across Wales? Has the Welsh Government started undertaking any modelling in relation to introducing localised lockdowns in the future? And what assessment have you made of the impact that having different lockdown restrictions in different parts of Wales could have?
Brif Weinidog, yr wythnos diwethaf, fe ddywedoch chi’n glir fod gan Weinidogion Cymru bwerau trwy reoliadau i weithredu’n lleol i ailgyflwyno rhai cyfyngiadau er mwyn ymdrin â chlystyrau lleol. Mae'n gwbl hanfodol na chyfyngir ymhellach ar ryddid pobl, felly, os bydd Llywodraeth Cymru ar unrhyw adeg yn penderfynu cyflwyno cyfyngiadau symud lleol yn y dyfodol, mae'n rhaid dweud yn hollol glir wrth bobl Cymru yn union pam y gwnaed y penderfyniad hwnnw, ynghyd â darparu'r dystiolaeth wyddonol a meddygol ddiweddaraf i gyfiawnhau penderfyniad Llywodraeth Cymru.
Felly, Brif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym pa drafodaethau rydych chi eisoes wedi'u cael gyda swyddogion iechyd cyhoeddus ynghylch y gallu i greu cyfyngiadau symud lleol pe bai'r dystiolaeth yn ddigon cryf i awgrymu bod y feirws yn lledaenu mewn cymunedau penodol ledled Cymru? A yw Llywodraeth Cymru wedi dechrau gwneud unrhyw waith modelu mewn perthynas â chyflwyno cyfyngiadau symud lleol yn y dyfodol a pha asesiad rydych chi wedi'i wneud o'r effaith y gallai gwahanol gyfyngiadau symud ei chael mewn gwahanol rannau o Gymru?
Well, Llywydd, let me begin by agreeing with the first point that the Member made. I don't think we should ever restrict people's freedoms unless the case for doing so is very clear and that we have the evidence to justify it. I'm quite sure that, when his political colleagues in London made that decision in relation to Leicester, those matters were very much in their minds at the time, and we would expect to follow exactly that approach.
In relation to evidence, I am very keen to see us reach a point where we are formally able to agree Welsh membership of a joint biosecurity centre. So, I discussed this matter with Michael Gove yesterday morning. This is the body that will draw together intelligence from all sorts, from all parts of the United Kingdom, and give us the very best evidence of local developments in relation to the disease, and that will be available in all parts of the United Kingdom, and they will be common standards and common approaches, too—the evidence that is used, the triggers that will be identified and, indeed, some of the approaches that will be taken as a result of that. I've always thought that a joint biosecurity centre would be something that would be helpful to us in Wales. I believe, from the advice that I have had from my officials, that we are close to a position where we can sign up to it formally, and I pressed Mr Gove yesterday to accelerate those discussions so that we can reach that position. When we have a joint centre—and the word 'joint' is very important; it cannot be a UK body to which devolved administrations are an appendage—it must be a genuinely joint centre and then I think the information that it provides will go a long way to answering many of the questions that Mr Davies has raised with me this morning.
Wel, Lywydd, gadewch i mi ddechrau trwy gytuno â'r pwynt cyntaf a wnaeth yr Aelod. Nid wyf yn credu y dylem fyth gyfyngu ar ryddid pobl oni bai bod yr achos dros wneud hynny’n glir iawn a bod gennym dystiolaeth i gyfiawnhau hynny. Rwy'n hollol siŵr, pan wnaeth ei gymheiriaid gwleidyddol yn Llundain y penderfyniad hwnnw mewn perthynas â Chaerlŷr, fod y materion hynny ar flaen eu meddyliau ar y pryd, a byddem yn disgwyl dilyn yr un dull o weithredu.
Mewn perthynas â thystiolaeth, rwy'n awyddus iawn i'n gweld yn cyrraedd pwynt lle rydym yn gallu cytuno'n ffurfiol ar aelodaeth Cymru o gyd-ganolfan bioddiogelwch. Felly, trafodais y mater hwn gyda Michael Gove fore ddoe. Dyma'r corff a fydd yn dwyn gwybodaeth o bob math ynghyd, o bob rhan o'r Deyrnas Unedig, ac yn rhoi'r dystiolaeth orau inni o ddatblygiadau lleol mewn perthynas â'r clefyd, a bydd honno ar gael ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, a byddant yn safonau cyffredin ac yn ddulliau cyffredin o weithredu, hefyd—y dystiolaeth a ddefnyddir, y sbardunau a nodir ac yn wir, rhai o'r dulliau a fydd yn cael eu gweithredu o ganlyniad i hynny. Rwyf bob amser wedi meddwl y byddai cyd-ganolfan bioddiogelwch yn rhywbeth a fyddai'n ddefnyddiol i ni yng Nghymru. O'r cyngor a gefais gan fy swyddogion, credaf ein bod yn agos at sefyllfa lle gallwn ymrwymo iddi'n ffurfiol, a phwysais ar Mr Gove ddoe i gyflymu'r trafodaethau hynny er mwyn inni allu cyrraedd y sefyllfa honno. Pan fydd gennym gyd-ganolfan—ac mae'r gair 'cyd' yn bwysig iawn; ni all fod yn gorff i'r DU y mae gweinyddiaethau datganoledig yn ddim ond atodiad iddo—rhaid iddi fod yn gyd-ganolfan wirioneddol a chredaf felly y bydd y wybodaeth y mae'n ei darparu yn mynd gryn dipyn o ffordd tuag at ateb llawer o'r cwestiynau y mae Mr Davies wedi'u gofyn i mi y bore yma.
First Minister, as new cases continue to fall across Wales, the Welsh Government and local health boards must start looking at other NHS treatment and services, and, as you know, nearly 500,000 were waiting for treatment before the COVID-19 pandemic hit. Now, the Royal College of Surgeons have warned that delays to surgery will already have resulted in an increased need for complex surgery, and the British Heart Foundation have also said that, as services remain unavailable, the urgency of these procedures is increasing, creating a significant cohort of patients who need urgent treatment. First Minister, this in turn will continue to stretch the capacity of the NHS. Now, in light of the very valid concerns raised by organisations like the Royal College of Surgeons and the British Heart Foundation, what strategic discussions is the Welsh Government having with local health boards to ensure that urgent and planned surgeries can take place and that the workforce can cope with the backlog of elective operations? What assurances can you offer to people across Wales who are waiting for treatment that they will be able to access NHS treatments and services, and how are you best supporting local health boards to accelerate the resumption of planned surgeries across Wales?
Brif Weinidog, wrth i nifer yr achosion newydd barhau i ostwng ledled Cymru, bydd angen i Lywodraeth Cymru a'r byrddau iechyd lleol ddechrau edrych ar driniaethau a gwasanaethau eraill y GIG, ac fel y gwyddoch, roedd bron i 500,000 yn aros am driniaeth cyn y pandemig COVID-19. Nawr, mae Coleg Brenhinol y Llawfeddygon wedi rhybuddio y bydd oedi o ran llawdriniaethau eisoes wedi arwain at fwy o angen am lawdriniaethau cymhleth, ac mae’r British Heart Foundation hefyd wedi dweud, gan nad yw’r gwasanaethau ar gael o hyd, fod brys cynyddol am y triniaethau hyn, a bod hynny wedi creu carfan sylweddol o gleifion sydd angen triniaeth frys. Brif Weinidog, bydd hyn yn ei dro yn parhau i drethu capasiti’r GIG. Nawr, yng ngoleuni'r pryderon dilys iawn a godwyd gan sefydliadau fel Coleg Brenhinol y Llawfeddygon a’r British Heart Foundation, pa drafodaethau strategol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda byrddau iechyd lleol i sicrhau y gellir cynnal llawdriniaethau brys a llawdriniaethau wedi’u cynllunio, ac y gall y gweithlu ymdopi â'r ôl-groniad o lawdriniaethau dewisol? Pa sicrwydd y gallwch ei roi i bobl ledled Cymru sy'n aros am driniaethau y byddant yn gallu cael mynediad at driniaethau a gwasanaethau'r GIG, a sut rydych yn cefnogi'r byrddau iechyd lleol i gyflymu'r broses o ailgychwyn llawdriniaethau wedi’u cynllunio ledled Cymru?
I thank the Member for that important question. On Friday, when I will be able to make public the results of the current three-week review period, I hope to be able to explain to people in Wales the extent to which we are using the headroom we hope we have to go on lifting the lockdown regime in Wales, and the extent to which we are using that headroom to go on reopening the NHS here in Wales, because that is an important part of the way in which lockdown restrictions are being eased, opening up more of our primary and secondary care services. I don't want to say to the Member or to anybody else that this is a straightforward process. An enormous amount of work is going on to create green zones, as they are called, inside our hospitals—coronavirus-free zones—so that operations can resume and people can be confident in returning to those settings that they won't run the risk of being infected by people who are already suffering from the disease. By itself, that will limit the number of operations, for example, that a theatre can carry out in any one day, because the levels of biosecurity that are necessary to prevent the spread of coronavirus are very real and will have a limiting effect in the best of circumstances on the extent to which activity can resume. At the same time, Llywydd, the NHS is having to prepare for the winter that lies ahead, the flu season that lies ahead, and the warnings we all hear of a resurgence of coronavirus in winter conditions. So, while our colleagues in the NHS are making enormous efforts, demonstrated in the second-quarter plans that they have submitted to the Welsh Government to reopen the health service, this will be a balancing act of many competing demands, and nobody should believe that there is an easy or straightforward path back to the levels of activity that the NHS in Wales and elsewhere in the United Kingdom were able to conduct in a pre-COVID world.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn pwysig. Ddydd Gwener, pan fyddaf yn gallu cyhoeddi canlyniadau'r cyfnod adolygu tair wythnos cyfredol, gobeithiaf allu egluro i bobl yng Nghymru i ba raddau rydym yn defnyddio'r lle rydym yn gobeithio sydd gennym i symud i barhau i lacio’r cyfyngiadau symud yng Nghymru, ac i ba raddau rydym yn defnyddio'r lle hwnnw i barhau i ailagor y GIG yma yng Nghymru, gan fod honno'n rhan bwysig o'r ffordd y mae’r cyfyngiadau symud yn cael eu llacio, agor mwy o'n gwasanaethau gofal sylfaenol a gofal eilaidd. Nid wyf am ddweud wrth yr Aelod nac wrth unrhyw un arall fod hon yn broses syml. Mae cryn dipyn o waith yn mynd rhagddo i greu parthau gwyrdd, fel y'u gelwir, yn ein hysbytai—parthau heb goronafeirws—fel y gall llawdriniaethau ailddechrau, ac fel y gall pobl fod yn hyderus wrth ddychwelyd i'r lleoliadau hynny na fyddant mewn perygl o gael eu heintio gan bobl sy'n dioddef o'r afiechyd eisoes. Bydd hynny ynddo’i hun yn cyfyngu ar nifer y llawdriniaethau, er enghraifft, y gall theatr eu cyflawni mewn diwrnod, gan fod y lefelau bioddiogelwch sy'n angenrheidiol i atal coronafeirws rhag lledaenu yn real iawn, a byddant yn cael effaith gyfyngol, ar y gorau, ar y graddau y gall gweithgarwch ailddechrau. Ar yr un pryd, Lywydd, mae'r GIG yn gorfod paratoi at y gaeaf sydd o'n blaenau, tymor y ffliw sydd o'n blaenau, a'r rhybuddion y mae pob un ohonom yn eu clywed am don arall o'r coronafeirws dan amodau gaeaf. Felly, er bod ein cymheiriaid yn y GIG yn gwneud ymdrechion enfawr, fel y gwelir yn y cynlluniau ail chwarter y maent wedi'u cyflwyno i Lywodraeth Cymru ar gyfer ailagor y gwasanaeth iechyd, bydd angen cydbwyso llawer o alwadau sy'n cystadlu, ac ni ddylai unrhyw un gredu bod llwybr hawdd neu syml i'w gael yn ôl at y lefelau o weithgarwch y gallai’r GIG yng Nghymru ac mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig eu cynnal cyn COVID.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Gaf i ar y dechrau ategu ar ran Plaid Cymru y sylwadau ynglŷn â'r hil-laddiad erchyll yn Srebrenica? Yn angof, ni chânt fod.
Thank you, Llywydd. May I at the outset endorse the comments on the appalling genocide in Srebrenica? They will not be forgotten.
First Minister, I've been contacted by the owner of a care home in my constituency. His employees, as he puts it, are hard working and undervalued, and he urgently wants the Welsh Government to honour the promise made in May that every worker in a care setting would receive £500. Waiting for Westminster has never served us well in Wales and, yes, the UK Treasury needs to find its moral compass by making the payment tax free. But there is something that the Welsh Government could do to ensure workers receive in full the amount of money they were promised, whatever Westminster decides. In December last year, doctors were promised that their tax bills would be covered by the NHS while working overtime. Will you, if necessary, offer the same tax cover to carers so they are not left out of pocket?
Brif Weinidog, mae perchennog cartref gofal yn fy etholaeth wedi cysylltu â mi. Dywed fod ei weithwyr yn gweithio'n galed ac nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi, ac mae am i Lywodraeth Cymru gadw at yr addewid a wnaed ym mis Mai y byddai pob gweithiwr mewn lleoliad gofal yn derbyn £500. Nawr, nid yw aros am San Steffan erioed wedi gwneud llawer o les i ni yng Nghymru, ac oes, mae angen i Drysorlys y DU ddod o hyd i'w gwmpawd moesol drwy sicrhau bod y taliad yn ddi-dreth. Ond mae rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod gweithwyr yn derbyn y swm llawn o arian a addawyd iddynt, ni waeth beth y bydd San Steffan yn ei benderfynu. Ym mis Rhagfyr y llynedd, gwnaed addewid i feddygon y byddai'r GIG yn talu eu biliau treth am weithio goramser. A fyddwch chi, os bydd angen, yn cynnig yr un sicrwydd treth i ofalwyr fel nad ydynt ar eu colled?
Llywydd, it's an important point that Adam Price makes, and we continue to discuss exactly that with the trade unions, in particular. But to make that decision today would be simply to allow the UK Government off the hook, because any suggestion that we will pay it will guarantee that they will not do the right thing and, as you say, rediscover their moral compass on this issue. So, we have continued to be in what we regard as constructive discussions from our point of view with the UK Treasury, outlining ways in which this payment could be made free of tax and national insurance.
I am not at the point where I think those discussions can be drawn to an end and simply to allow the UK Government to be absolved of its responsibilities, and to spend more Welsh Government money on responsibilities that they themselves ought to discharge. We're not asking them for money, as I know Adam Price understands; we're simply asking them not to take away money that belongs to Welsh workers.
Lywydd, mae Adam Price yn codi pwynt pwysig, ac rydym yn parhau i drafod hynny gyda'r undebau llafur, yn arbennig. Ond byddai gwneud y penderfyniad hwnnw heddiw’n caniatáu i Lywodraeth y DU beidio â gwneud y peth iawn, gan y bydd unrhyw awgrym y byddwn ni yn ei dalu yn gwarantu na fyddant yn gwneud y peth iawn, ac fel y dywedwch, yn ailddarganfod eu cwmpawd moesol ar y mater hwn. Felly, rydym wedi parhau â'r hyn yr ystyriwn eu bod yn drafodaethau adeiladol yn ein barn ni gyda Thrysorlys y DU, i amlinellu ffyrdd y gellid gwneud y taliad hwn heb iddo fod yn agored i dreth ac yswiriant gwladol.
Ni chredaf y gellir dod â'r trafodaethau hynny i ben eto, a chaniatáu i Lywodraeth y DU gael ei hesgusodi rhag cyflawni’i chyfrifoldebau, a gwario mwy o arian Llywodraeth Cymru ar gyfrifoldebau y dylent hwy eu hunain fod yn eu cyflawni. Nid ydym yn gofyn iddynt am arian, fel y gwn fod Adam Price yn ei ddeall; rydym yn gofyn iddynt beidio â mynd ag arian sy'n eiddo i weithwyr Cymru.
The COVID-19 pandemic has highlighted the importance of the care sector and, I have to say, after reading the Health, Social Care and Sport Committee report today, also its neglect. The care sector has been characterised by zero-hours contracts and low pay for decades. PayScale research estimates the hourly rate on average, for example, to be £8.19. Valuing our care workers must surely start with a decent pay structure comparable with other professions. In February, your Government promised that the lowest paid NHS staff would receive the real living wage of £9.30 an hour. Should not that principle, as a first step to parity with the NHS, be applied now to workers in the care sector? First Minister, in truth, can we afford not to?
Mae'r pandemig COVID-19 wedi tynnu sylw at bwysigrwydd y sector gofal, ac mae’n rhaid i mi ddweud, ar ôl darllen adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, at y ffaith ei fod hefyd yn cael ei esgeuluso. Mae contractau dim oriau a chyflog isel wedi bod yn rhai o nodweddion y sector gofal ers degawdau. Mae ymchwil PayScale yn amcangyfrif mai'r gyfradd fesul awr ar gyfartaledd, er enghraifft, yw £8.19. Does bosibl na ddylai gwerthfawrogi ein gweithwyr gofal ddechrau gyda strwythur tâl addas sy'n debyg i'r un a geir mewn proffesiynau eraill. Ym mis Chwefror, addawodd eich Llywodraeth y byddai staff y GIG ar y cyflogau isaf yn derbyn y cyflog byw gwirioneddol, sef £9.30 yr awr. Oni ddylid defnyddio'r egwyddor honno nawr ar gyfer gweithwyr yn y sector gofal fel cam cyntaf i sicrhau cydraddoldeb â'r GIG? Yn wir, Brif Weinidog, a allwn fforddio peidio â gwneud hynny?
Well, I agree with Adam Price, Llywydd, that the coronavirus crisis has shone a spotlight onto the sector and the way in which it has been undervalued over so many years. In the end, the challenge is not for Government; it is a challenge for the whole of our society as to the extent to which we are prepared to pay for decent levels of wages and proper working conditions for people in that sector. And Governments successively at the UK level have failed to come forward with proposals for paying for social care. We were very close to it at one point in 2015 as a result of the Dilnot review, and then necessary legislation fell because of a general election, and we've never been able to get back to that.
The Welsh Government directly pays through health boards for NHS staff, and I was very pleased when I was the health Minister to be able to strike a deal that has guaranteed that the lowest paid people in the health service have always been paid, ever since, the real living wage. We are not the employer in relation to this sector. But I want to be positive in my reply to Adam Price's question because I agree with him that the result of coronavirus ought to be that, as a society, we have to be prepared to find the money to make this a sector that recognises the significance of the work that it does every single day.
Wel, rwy'n cytuno ag Adam Price, Lywydd, fod yr argyfwng coronafeirws wedi tynnu sylw at y sector a'r ffordd nad yw wedi cael ei werthfawrogi’n iawn ers blynyddoedd lawer. Yn y pen draw, nid her i'r Llywodraeth yw hon; mae'n her i'n cymdeithas gyfan o ran i ba raddau rydym yn barod i dalu am lefelau addas o gyflog, ac amodau gwaith priodol i bobl yn y sector hwnnw. Ac mae un Llywodraeth ar ol y llall ar lefel y DU wedi methu cyflwyno cynigion ar gyfer talu am ofal cymdeithasol. Daethom yn agos iawn at hynny ar un adeg yn 2015 o ganlyniad i adolygiad Dilnot, ac yna ni chafwyd y ddeddfwriaeth angenrheidiol oherwydd etholiad cyffredinol, ac nid ydym wedi gallu dychwelyd at y pwynt hwnnw.
Mae Llywodraeth Cymru’n talu'n uniongyrchol am staff y GIG drwy’r byrddau iechyd, ac roeddwn yn falch iawn pan oeddwn yn Weinidog iechyd o allu taro bargen sydd wedi gwarantu bod y bobl ar y cyflogau isaf yn y gwasanaeth iechyd bob amser wedi cael y cyflog byw gwirioneddol ers hynny. Nid ni yw'r cyflogwr mewn perthynas â'r sector hwn. Ond rwyf am fod yn gadarnhaol yn fy ateb i gwestiwn Adam Price, gan fy mod yn cytuno ag ef y dylai’r coronafeirws olygu bod yn rhaid i ni, fel cymdeithas, fod yn barod i ddod o hyd i'r arian i sicrhau bod hwn yn sector sy'n cydnabod pwysigrwydd y gwaith y mae'n ei wneud bob dydd o'r flwyddyn.
The Royal College of Nursing and 13 health unions have written to the English Prime Minister, as he's come to be known, asking for discussions on an early NHS pay rise. Will you show the way and also reward our NHS staff? If the current health crisis has taught us anything, it is that valuing those who look after us at the dawn of our lives, the twilight of our lives, and every point in between, should be the priority of any caring nation. During your leadership bid, First Minister, you said that you would not change tax rates unless compelled to do so. Do you now believe that the hard work of health and care workers is a compelling enough reason for you to change your mind?
Mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol a 13 undeb iechyd wedi ysgrifennu at Brif Weinidog Lloegr, fel y’i gelwir bellach, i ofyn am drafodaethau ynglŷn â chodiad cyflog cynnar ar gyfer y GIG. A wnewch chi arwain y ffordd a gwobrwyo staff ein GIG ni hefyd? Os yw'r argyfwng iechyd presennol wedi dysgu unrhyw beth inni, dylai gwerthfawrogi'r rheini sy'n gofalu amdanom ar bob adeg o ddechrau ein bywyd hyd ddiwedd ein hoes fod yn flaenoriaeth i unrhyw genedl ofalgar. Yn ystod eich cais am yr arweinyddiaeth, Brif Weinidog, fe ddywedoch chi na fyddech yn newid cyfraddau treth oni chaech eich gorfodi i wneud hynny. A ydych chi'n credu bellach fod gwaith caled gweithwyr iechyd a gofal yn ddigon o reswm i chi newid eich meddwl?
Llywydd, we will continue in the way that we do, through the spirit of social partnership, to negotiate with the health unions and the local health boards in relation to pay and conditions in the health service. That's the way we do it, and that's the way we intend to carry on doing so. Those discussions are not always easy, nor should they be. Social partnership is not a cosy regime, but it is a place where we get together to try and find common solutions to common problems, and that's how we will approach the pay issue with our NHS staff. My party made a commitment, Llywydd, not to raise income tax rates during this Senedd term. That remains our policy position.
Lywydd, byddwn yn parhau yn y ffordd y gwnawn, drwy ysbryd partneriaeth gymdeithasol, i drafod gyda'r undebau iechyd a'r byrddau iechyd lleol mewn perthynas â chyflog ac amodau yn y gwasanaeth iechyd. Dyna'r ffordd rydym yn gwneud hynny, a dyna'r ffordd rydym yn bwriadu parhau i wneud hynny. Nid yw'r trafodaethau hynny bob amser yn hawdd, ac ni ddylent fod yn hawdd. Nid yw partneriaeth gymdeithasol yn drefn gysurus, ond mae'n lle i ddod at ein gilydd i geisio dod o hyd i atebion cyffredin i broblemau cyffredin, a dyna sut y byddwn yn mynd i'r afael â mater cyflogau gyda staff ein GIG. Ymrwymodd fy mhlaid, Lywydd, i beidio â chodi cyfraddau treth incwm yn ystod tymor y Senedd hon. Dyna yw ein safbwynt polisi o hyd.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
The leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
First Minister, do you consider it satisfactory that this Senedd, operating under Welsh Government guidance, should just have two opportunities to question you in person over a period of six months? Do you prefer to have scrutiny through daily press conferences, broadcast live, with no opportunity for opposition reply? With many of those media outlets financially dependent on the Welsh Government, do you consider it to be in the public interest for the state broadcaster to subject us to a disquisition on what your favourite cheese is? And how is it consistent with the BBC charter, in all fairness, that, last night, just for example, on Ineos, we were treated by BBC Wales to the Labour Minister, the Labour council leader, the Labour MS and the Labour-funding union, with no opposition reply whatever? You say your urgent priority is to review every street name and every statue in Wales, to see whether it accords with the demands of an organisation that wants to de-fund the police. Isn't it time instead to de-fund the BBC?
Brif Weinidog, a ydych yn fodlon mai dau gyfle yn unig y mae'r Senedd hon, sy'n gweithredu o dan arweiniad Llywodraeth Cymru, wedi eu cael i holi cwestiynu i chi wyneb yn wyneb dros gyfnod o chwe mis? A yw'n well gennych wynebu craffu drwy gynadleddau dyddiol i'r wasg, wedi eu darlledu'n fyw, heb unrhyw gyfle i’r gwrthbleidiau ateb? O gofio bod rhan helaeth o'r cyfryngau’n ddibynnol yn ariannol ar Lywodraeth Cymru, a ydych o’r farn ei bod er budd y cyhoedd i'r darlledwr gwladol ein gorfodi i wrando arnoch yn traethu ar eich hoff gaws? A sut y gall fod yn gydnaws â siarter y BBC, gyda phob tegwch, neithiwr, er enghraifft, ar Ineos, fod BBC Wales wedi dangos y Gweinidog Llafur, arweinydd y cyngor Llafur, yr AS Llafur, a'r undeb sy'n cyllido Llafur, heb unrhyw ymateb o fath yn y byd gan y gwrthbleidiau? Rydych yn dweud mai eich blaenoriaeth yw adolygu pob enw stryd a phob cerflun yng Nghymru, i weld a ydynt yn gydnaws â gofynion sefydliad sydd am ddad-ariannu'r heddlu. Onid yw'n bryd dad-ariannu'r BBC?
Well, Llywydd, there's never a dog but the Member is prepared to whistle at it, and he's here doing it again today. I answer questions on the floor of the Senedd whenever the Senedd asks me to do so, and it's not my decision as to when that should be, nor should it be. I've answered questions throughout the coronavirus crisis every time the Senedd has asked me to, in committee or in Plenary, and that's my position.
I am not responsible for the BBC and neither should I be. It is not a state broadcaster in any sense, and the Member should know better than to imply that it is, or to imply that it is not right to have a broadcaster to interview those people who are elected to represent people in a particular area, whatever party that may be, in whichever part of Wales that might be.
Wel, Lywydd, nid oes ci yma, ond mae'r Aelod yn barod i chwibanu arno, ac mae’n gwneud hynny eto heddiw. Rwy'n ateb cwestiynau ar lawr y Senedd pryd bynnag y bydd y Senedd yn gofyn i mi wneud hynny, ac nid fy mhenderfyniad i yw pryd y dylai hynny ddigwydd, ac ni ddylai fod yn benderfyniad i mi. Rwyf wedi ateb cwestiynau drwy gydol argyfwng y coronafeirws bob tro y mae'r Senedd wedi gofyn i mi wneud hynny, mewn pwyllgorau neu yn y Cyfarfod Llawn, a dyna fy safbwynt.
Nid wyf yn gyfrifol am y BBC ac ni ddylwn fod chwaith. Nid yw'n ddarlledwr gwladol ar unrhyw ystyr, a dylai'r Aelod wybod yn well nag awgrymu ei fod, neu awgrymu nad yw'n iawn i ddarlledwr gyfweld y bobl sydd wedi eu hethol i gynrychioli pobl mewn ardal benodol, o ba blaid bynnag, ym mha bynnag ran o Gymru.
So, the First Minister is content with that scrutiny—four Labour voices, no opposition voices? And it is far from the only example. If one depends on one's news on BBC Wales, and many of the organisations funded by Welsh Government to provide news, one would have the impression that, under our great helmsman, Mark Drakeford, there has been a great success in management of the COVID crisis in Wales. Is the reality not that infection rates in Wales have been higher than in England, and substantially higher than in Scotland and Northern Ireland, despite far less testing? Isn't it the case that 1,097 people were moved from hospitals into care homes without testing? And, talk about Westminster and waiting for them, it was two to three weeks after England and Scotland before we saw testing in care homes. Isn't the reality that the management both of the COVID crisis and of the economy has been worse in Wales, and the people of Wales will be paying for it for a very long time?
Felly, mae'r Prif Weinidog yn fodlon â'r craffu hwnnw—pedwar llais Llafur, dim un o leisiau'r gwrthbleidiau? Ac mae hynny ymhell o fod yr unig enghraifft. Os ydych yn dibynnu ar BBC Wales am eich newyddion, a llawer o’r sefydliadau sy’n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru i ddarparu newyddion, byddai rhywun yn cael yr argraff, o dan ein harweinydd gwych, Mark Drakeford, y bu llwyddiant mawr yng Nghymru o ran rheoli’r argyfwng COVID. Onid y gwir amdani yw bod cyfraddau heintiau yng Nghymru wedi bod yn uwch nag yn Lloegr, ac yn sylweddol uwch nag yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, er gwaethaf llawer llai o brofi? Onid yw'n wir fod 1,097 o bobl wedi'u symud o ysbytai i gartrefi gofal heb eu profi? A chan ein bod yn sôn am San Steffan ac aros amdanynt hwy, ni welsom brofion yn cael eu cynnal mewn cartrefi gofal tan bythefnos neu dair wythnos ar ôl Lloegr a'r Alban. Onid y realiti yw bod y gwaith o reoli’r argyfwng COVID ac argyfwng yr economi wedi bod yn waeth yng Nghymru, ac y bydd pobl Cymru yn talu am hynny am gryn dipyn o amser?
Llywydd, as I said to the Member, I will answer questions on the floor of this Senedd whenever the Senedd asks me to do so. So, it's a matter for him, not for me, how often that takes place. I entirely reject what he said. There are always people who happen to live in Wales that wish they didn't. The answer to that is in their own hands rather than mine.
Lywydd, fel y dywedais wrth yr Aelod, byddaf yn ateb cwestiynau ar lawr y Senedd hon pryd bynnag y bydd y Senedd yn gofyn i mi wneud hynny. Felly mater iddo ef, nid i mi, yw pa mor aml y mae hynny'n digwydd. Gwrthodaf yr hyn a ddywedodd yn llwyr. Mae yna bob amser bobl sy'n digwydd byw yng Nghymru y byddai’n well ganddynt pe na baent yn byw yma. Mae'r ateb i hynny yn eu dwylo hwy ac nid fy rhai i.
3. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith COVID-19 ar yr economi yng Nghanol De Cymru? OQ55436
3. What assessment has the First Minister made of the impact of COVID-19 on the economy in South Wales Central? OQ55436
Llywydd, Wales remains in the grip of the coronavirus crisis, but, as circulation of the virus diminishes, economic activity in South Wales Central continues to recover with the support of both Welsh and UK Governments.
Lywydd, mae Cymru’n parhau i fod yng nghanol argyfwng y coronafeirws, ond wrth i gylchrediad y feirws leihau, mae gweithgarwch economaidd yng Nghanol De Cymru yn parhau i wella gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.
I thank the First Minister for his response. Getting a co-ordinated response from different Governments within the UK has been one of the problems of the crisis we are living through, and it is clear that the economy in Wales will suffer more because of the First Minister's insistence on doing things differently here. I feel the problem may be aggravated by the First Minister possessing an inflated idea of his own importance. One issue may be that the salary of the First Minister of Wales is almost equal to that of the UK Prime Minister. Given that an important trade association in Wales has just declared no confidence in the First Minister, I wonder if he really believes he is worth such a salary.
Diolch i'r Prif Weinidog am ei ymateb. Mae cael ymateb cydgysylltiedig gan wahanol Lywodraethau yn y DU wedi bod yn un o broblemau'r argyfwng rydym yn byw drwyddo, ac mae'n amlwg y bydd yr economi yng Nghymru yn dioddef i raddau mwy gan fod y Prif Weinidog yn mynnu gwneud pethau'n wahanol yma. Rwy'n teimlo y gallai'r broblem fod yn cael ei gwaethygu gan fod gan y Prif Weinidog syniad chwyddedig o'i bwysigrwydd ei hun. Efallai mai un broblem yw bod cyflog Prif Weinidog Cymru bron yr un faint â chyflog Prif Weinidog y DU. O ystyried bod cymdeithas fasnach bwysig yng Nghymru newydd ddatgan nad oes hyder ganddynt yn y Prif Weinidog, a yw'n credu'n wirioneddol ei fod yn haeddu cyflog o'r fath?
Llywydd, I work as hard as I can every day to attend to the needs of the people in Wales. I understand that the Member has a great deal of difficulty in understanding the difference between what is possible for Wales and what is possible elsewhere. I see, in his last contribution—. My attention was drawn to his contribution on 24 June, when he said,
'we know that Mark Drakeford didn't even attend COBRA meetings for several weeks, when he was able to do so.'
Llywydd, maybe I'll put on record, because I'm sure the Member wouldn't intentionally wish to mislead people, that there is not a single COBRA meeting—to which I had been invited—that I did not attend.
Lywydd, rwy'n gweithio mor galed ag y gallaf bob dydd i roi sylw i anghenion pobl Cymru. Deallaf fod yr Aelod yn ei chael hi’n anodd iawn deall y gwahaniaeth rhwng yr hyn sy'n bosibl i Gymru a'r hyn sy'n bosibl mewn mannau eraill. Gwelaf, yn ei gyfraniad diwethaf—. Tynnwyd fy sylw at ei gyfraniad ar 24 Mehefin, pan ddywedodd,
'rydym yn gwybod na wnaeth Mark Drakeford fynychu cyfarfodydd COBRA am sawl wythnos, pan oedd yn gallu gwneud hynny.'
Lywydd, efallai y dylwn gofnodi, gan fy mod yn siŵr na fyddai'r Aelod yn dymuno camarwain pobl yn fwriadol, nad oes unrhyw gyfarfod COBRA wedi bod—cyfarfod y cefais wahoddiad iddo—nad wyf wedi’i fynychu.
Could I put on record my thanks as well to the Commission staff and to yourself as Presiding Officer for making these facilities available today for the first hybrid Assembly?
First Minister, the economies of south Wales are very intertwined, and the news yesterday about the the Ineos reconsideration—shall we call it—of their proposals in Bridgend affects South Wales Central and, in particular, the Vale of Glamorgan, where there's a lot of transit back and forth for jobs. Can you clarify exactly what is going on with the proposal? As I understand it, Ineos have put a halt on consideration of advancing the project at the moment, but they haven't actually stopped the project. And comments about not trusting the company are deeply unhelpful from the constituency MS, who was on telly last night saying such things. Surely, we should be working night and day to convince Ineos that Bridgend and the wider south Wales economy are an ideal home for their ambitious proposals for this new facility.
A gaf finnau ddiolch ar goedd hefyd i staff y Comisiwn ac i chi fel Llywydd am sicrhau bod y cyfleusterau hyn ar gael heddiw ar gyfer y Cynulliad hybrid cyntaf?
Brif Weinidog, mae economïau de Cymru wedi’u cydblethu’n agos iawn, ac mae’r newyddion ddoe am ailystyriaeth Ineos—os cawn ei alw’n hynny—ynghylch eu cynigion ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn effeithio ar Ganol De Cymru, ac yn benodol, ar Fro Morgannwg, lle mae llawer o deithio yn ôl ac ymlaen i gyrraedd swyddi. A allwch egluro beth yn union sy'n digwydd gyda'r cynnig? Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Ineos wedi rhoi’r gorau i ystyried bwrw ymlaen â chamau nesaf y prosiect ar hyn o bryd, ond nid ydynt wedi dod â'r prosiect ei hun i ben. Ac nid oedd sylwadau gan AS yr etholaeth ar y teledu neithiwr ynglŷn â methu ymddiried yn y cwmni yn ddefnyddiol o gwbl. Does bosibl na ddylem fod yn gweithio ddydd a nos i argyhoeddi Ineos fod Pen-y-bont ar Ogwr ac economi ehangach de Cymru yn gartref delfrydol ar gyfer eu cynigion uchelgeisiol ar gyfer y cyfleuster newydd hwn.
I thank the Member for that. I want to say to him that the Welsh Government and the contractors we have employed have worked tirelessly to ensure that the site was made ready in line with Ineos's tight timescales and that that work continued despite flooding earlier in the year and the coronavirus crisis. So, we have worked really hard to try to meet the requirements that the company had laid out. So, we were inevitably disappointed, on 2 July, when officials were told—not Ministers; officials were told—that the company intended to suspend its plans for investment in Wales and in Portugal, pending a review. The company was due to sign an important agreement with the Welsh Government on Monday of this week. It was very disappointing to us, after all the efforts that have been made, that that wasn't possible.
But, let me agree with what Andrew R.T. Davies has said: while there is a possibility that this company would yet come to Wales, we must work positively with them to make every argument to bring that about. My colleague Ken Skates spoke directly with the company on Monday evening, and I know that he made that point to them: that, despite our sense of disappointment, so very late in the day, to find that the company may be having second thoughts, anything we can still do to persuade them of the merits of coming to Bridgend and the outstanding workforce that is available to them there—we will never give up on making that case up until the point where that company makes a final determination.
Diolch i'r Aelod am hynny. Hoffwn ddweud wrtho fod Llywodraeth Cymru a'r contractwyr rydym wedi'u cyflogi wedi gweithio'n ddiflino i sicrhau bod y safle wedi cael ei baratoi yn unol ag amserlenni tynn Ineos a bod y gwaith hwnnw wedi parhau er gwaethaf y llifogydd yn gynharach yn y flwyddyn a'r argyfwng coronafeirws. Felly, rydym wedi gweithio'n galed iawn i geisio bodloni’r gofynion a nodwyd gan y cwmni. Felly, roedd yn anochel ein bod wedi cael ein siomi ar 2 Gorffennaf, pan ddywedwyd wrth swyddogion—nid Gweinidogion; dywedwyd wrth swyddogion—fod y cwmni'n bwriadu atal ei gynlluniau ar gyfer buddsoddi yng Nghymru ac ym Mhortiwgal, hyd nes y cynhelir adolygiad. Roedd y cwmni i fod i arwyddo cytundeb pwysig gyda Llywodraeth Cymru ddydd Llun. Roedd yn siomedig iawn i ni, ar ôl yr holl ymdrechion a wnaed, nad oedd hynny'n bosibl.
Ond gadewch i mi gytuno â'r hyn y mae Andrew R.T. Davies wedi’i ddweud: er bod posibilrwydd o hyd y gallai’r cwmni hwn ddod i Gymru, rhaid inni weithio'n gadarnhaol gyda hwy i ddadlau pob achos dros sicrhau hynny. Siaradodd fy nghyd-Aelod Ken Skates yn uniongyrchol gyda’r cwmni nos Lun, a gwn iddo wneud y pwynt hwnnw: er gwaethaf ein siom, mor hwyr yn y dydd, i ddarganfod y gallai’r cwmni fod yn ailfeddwl, bydd unrhyw beth y gallwn ei wneud o hyd i'w perswadio ynglŷn â manteision dod i Ben-y-bont ar Ogwr a'r gweithlu rhagorol sydd ar gael iddynt yno—ni fyddwn byth yn rhoi'r gorau i ddadlau’r achos hwnnw, hyd at y pwynt pan fydd y cwmni hwnnw'n gwneud penderfyniad terfynol.
First Minister, I've been in discussion with very many businesses in Cynon Valley who are extremely grateful for the financial support that they've received from the Welsh Government under the economic resilience fund. I note that, in order to access that fund, they need to sign up to the Welsh Government's economic contract. Would you be able to give us an assessment of how you think signing up to that economic contract will be of benefit, both to the economy and society of the South Wales Central region, moving forward?
Brif Weinidog, rwyf wedi bod yn trafod gyda llawer iawn o fusnesau yng Nghwm Cynon sy'n hynod ddiolchgar am y gefnogaeth ariannol a gawsant gan Lywodraeth Cymru o dan y gronfa cadernid economaidd. Er mwyn cael mynediad at y gronfa honno, nodaf fod angen iddynt ymrwymo i gontract economaidd Llywodraeth Cymru. A allwch roi asesiad inni o sut rydych yn meddwl y bydd ymrwymo i’r contract economaidd hwnnw o fudd i economi a chymdeithas rhanbarth Canol De Cymru yn y dyfodol?
I thank Vikki Howells for that, Llywydd. I know that she will recognise that the incredible speed at which everything has had to happen during the coronavirus crisis means that the sort of detailed discussion of an economic contract that we would normally have with businesses hasn’t been possible.
Before the crisis hit, we had agreed economic contracts with 385 companies in Wales. Today, that's over 4,000 companies who have committed to the principles of the economic contract. And the principle is very important. It says to companies that when the Welsh public is finding money to support them in the work they do and to help them to sustain and create new jobs, the Welsh public is entitled to a return on that investment that goes beyond the interest of the company itself, and that there are important things that we want to create across Wales: a low-carbon future, increasing levels of investment in skills, and a fair-work approach to Wales. All of those things are important, and when we strike an economic contract with a company, it is those additional returns on the investment that the Welsh public is making that we seek to negotiate.
And the good news is, Llywydd, that companies in Wales very readily see the benefits of that. They too want a future in Wales that allows them to go on trading successfully in a country where we don't have low pay, where we don't have low skills, and where we are focused, as the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 requires us to be, on making decisions today that give those who come after us a proper chance of a successful future.
Diolch i Vikki Howells am hynny, Lywydd. Gwn y bydd yn cydnabod bod y cyflymder anhygoel y bu’n rhaid gwneud popeth yn ystod yr argyfwng coronafeirws yn golygu na fu modd cael y math o drafodaeth fanwl y byddem fel arfer yn ei chael gyda busnesau ynghylch contract economaidd.
Cyn yr argyfwng, roeddem wedi cytuno ar gontractau economaidd gyda 385 o gwmnïau yng Nghymru. Heddiw, mae dros 4,000 o gwmnïau wedi ymrwymo i egwyddorion y contract economaidd. Ac mae'r egwyddor yn bwysig iawn. Mae'n dweud wrth gwmnïau, pan fydd y cyhoedd yng Nghymru yn dod o hyd i arian i'w cefnogi yn y gwaith a wnânt ac i'w helpu i gynnal a chreu swyddi newydd, fod gan y cyhoedd yng Nghymru hawl i elw ar y buddsoddiad hwnnw sy'n mynd y tu hwnt i fuddiant y cwmni ei hun, a bod yna bethau pwysig rydym am eu creu ledled Cymru: dyfodol carbon isel, lefelau cynyddol o fuddsoddiad mewn sgiliau, ac ymagwedd gwaith teg tuag at Gymru. Mae'r holl bethau hynny'n bwysig, a phan fyddwn yn llunio contract economaidd gyda chwmni, rydym yn ceisio negodi’r enillion ychwanegol hynny ar y buddsoddiad a wneir gan y cyhoedd yng Nghymru.
A'r newyddion da, Lywydd, yw bod cwmnïau yng Nghymru yn barod iawn i weld manteision hynny. Maent hwythau hefyd yn awyddus i gael dyfodol yng Nghymru sy'n caniatáu iddynt barhau i fasnachu'n llwyddiannus mewn gwlad lle nad oes gennym gyflogau isel, lle nad oes gennym sgiliau isel, a lle rydym yn canolbwyntio, fel y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ei fynnu gennym, ar wneud penderfyniadau heddiw sy'n rhoi cyfle iawn i'r rheini a ddaw ar ein holau i gael dyfodol llwyddiannus.
Tynnwyd cwestiwn 4 [OQ55414] yn ôl. Cwestiwn 5—Rhun ap Iorwerth.
Question 4 [OQ55414] is withdrawn. Question 5—Rhun ap Iorwerth.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ailagor y sector dwristiaeth yng ngogledd Cymru? OQ55437
5. Will the First Minister make a statement on reopening the tourism sector in north Wales? OQ55437
Diolch am y cwestiwn. Llywydd, mae codi’r gofyniad i aros yn lleol yn caniatáu i bobl deithio o amgylch Cymru. Mae atyniadau i ymwelwyr yn yr awyr agored yn gallu agor, ar yr amod eu bod nhw’n gwneud hynny'n ddiogel. Rydw i wedi nodi y dylai llety hunangynhaliol a darpariaeth lletygarwch awyr agored baratoi i ailagor yn yr wythnos sydd i ddod.
Thank you for that question. Llywydd, lifting the stay local requirement allows people to travel around Wales. Outdoor visitor attractions can open, subject to strict social distancing and hygiene guidelines remaining in place. I have noted that self-contained accommodation and outdoor hospitality should prepare to reopen in the next week.
Diolch am yr ymateb yna. Dau beth hoffwn i eu codi. Yn gyntaf, apêl unwaith eto am ymestyn y gefnogaeth i fusnesau twristiaeth a lletygarwch. Mae colli cymaint o'u tymor yn golygu eu bod nhw yn barod wedi colli cyfran sylweddol o'u trosiant blynyddol, ac efo amser yn brin iawn i wneud i fyny am hynny, wrth gwrs.
Ond mae'r ail bwynt ynglŷn â natur twristiaeth. Mi fydd y Prif Weinidog yn gwybod, fel minnau, am y pryder gwirioneddol sydd yna am ddychweliad twristiaeth, achos dydy bygythiad y feirws ddim wedi diflannu. Felly, dwi'n cefnogi ymgyrch yn Ynys Môn, er enghraifft, i atgoffa twristiaid i gadw at fesurau i ddiogelu cymunedau ac i ymddwyn efo parch at bobl o'u cwmpas ac ati. Ond dwi hefyd yn meddwl bod rŵan yn gyfle i ailystyried natur y berthynas rhwng twristiaeth a'n cymunedau ni mewn ffordd mwy sylfaenol. Felly, a ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo fi, a chynrychiolwyr twristiaeth dwi wedi bod yn siarad efo nhw yn fy etholaeth i, bod angen defnyddio'r cyfnod yma i osod sylfeini am fath newydd o dwristiaeth, sy'n rhoi mwy o berchnogaeth a rheolaeth leol dros dwristiaeth, sy'n gwneud y sector yn fwy cynaliadwy, yn ymateb i bryderon lleol am effaith gordwristiaeth, ac yn uchafu budd economaidd lleol?
Thank you for that response. There are two things I'd like to raise. First of all, an appeal once again for extending support to tourism and hospitality businesses. Losing so much of their season will mean that they will have already lost a great deal of their annual turnover, and time is short to make up for that, of course.
But the second point is on the nature of tourism. The First Minister will know, as do I, about the very real concern that exists about the return of tourism, because the threat of the virus has not disappeared. Therefore, I support a campaign on Anglesey, for example, to remind tourists to stick to those steps to safeguard communities and to respect the people around them. But I also think that now is an opportunity to reconsider the nature of the relationship between tourism and our communities in a more fundamental way. So, would the First Minister agree with me, and tourism representatives who I've been speaking to in my constituency, that we need to use this period to lay the foundations for a new kind of tourism, that gives greater ownership and control to the local level, which makes the sector more sustainable, which responds to local concerns about the impact of too much tourism, and ensures local benefits from tourism?
Wel, Llywydd, diolch i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn diddorol yna. A jest i ddweud yn gyntaf: dwi'n cydnabod y ffaith bod twristiaeth yn bwysig iawn i bobl yn Ynys Môn. Y rheswm pam ein bod ni wedi symud yn ofalus, cam wrth gam, yw i sicrhau bod y sector yn barod i groesawu ymwelwyr nôl yn ddiogel, ac i wneud hynny drwy dynnu cymunedau gyda ni ar y daith yna. Ac mae'n bwysig i'r diwydiant weithio'n galed gyda'r bobl leol i baratoi ac i'w wneud e mewn ffordd ble mae llais pobl leol yn cael effaith ar natur y diwydiant. Mae beth mae Rhun ap Iorwerth yn ei ddweud am y cyfle sydd gyda ni i ailfeddwl am hynny yn rhywbeth pwysig. A phan dwi wedi siarad gyda'r grŵp dŷn ni wedi'i dynnu gyda'i gilydd—a ches i gyfle i wneud hynny yn ddiweddar ar 18 Mehefin—un peth a oedd yn fy nharo i oedd y pwynt roedd pobl yn y grŵp yn ei godi, sef eu bod nhw'n awyddus i ddefnyddio'r cyfle sydd gyda nhw i ailgreu'r berthynas rhwng pobl sy'n gweithio yn y maes a phobl sy'n byw yn lleol. Dwi'n cytuno gyda beth roedd Rhun ap Iorwerth yn ei ddweud am ddefnyddio'r cyfle sydd gyda ni ac i wneud pethau gyda'n gilydd ac yn ofalus dros yr wythnosau i ddod. Achos os ydyn ni'n ei wneud e'n llwyddiannus, bydd mwy dŷn ni'n gallu ei wneud i helpu'r sector yn y tymor sydd dal gyda ni ac i wneud mwy i helpu'r sector drwy ei wneud e fel yna.
Well, Llywydd, may I thank Rhun ap Iorwerth for that interesting question? And just to say in the first place that I acknowledge the fact that tourism is extremely important to the people of Ynys Môn. The reason why we have proceeded carefully, step by step, is to ensure that the sector will be ready to welcome visitors back safely, and doing that by taking the communities with us on that journey. And it's important that the industry works closely with the local people to prepare and to do it in a way where the voice of the local people impacts the nature of the industry. That's exactly what Rhun has said about the opportunity that presents itself for us to rethink all of this. It's important. And when I have had discussions with the group that we've convened—and I had the opportunity to do that recently on 18 June—one thing that struck me was the point that the people in the group raised that they are eager to use the opportunity that they have to recreate the relationship between people working in the field and people living locally. I agree with what Rhun ap Iorwerth was saying about optimising the opportunity that we have to do things together and cautiously over the ensuing weeks. Because if we do it successfully, there will be more that we can do to help the sector in the remaining season and to do more to support the sector by doing so.
First Minister, 24,000 people work in the manufacturing industry in food and drink, with around 230,000 employed in the wider supply chain. There are around 3,700 different Welsh food and drink producers on retail, and a vital stage is the hospitality sector. Will you consider reopening the hospitality sector indoors from 13 July, but more importantly, advise them of this now? If not, what do you say to the Welsh Independent Restaurant Collective, whose survey found that at least 30,000 job losses are expected in the sector and that nearly half of these have happened already? Could you explain to me how it is seen to be safe for children to be in classrooms eating their lunch but yet unsafe for adults to sit inside a restaurant? Diolch.
Brif Weinidog, mae 24,000 o bobl yn gweithio ym maes bwyd a diod yn y diwydiant gweithgynhyrchu, gydag oddeutu 230,000 yn cael eu cyflogi yn y gadwyn gyflenwi ehangach. Mae oddeutu 3,700 o wahanol gynhyrchwyr bwyd a diod o Gymru yn manwerthu, ac mae'r sector lletygarwch yn gam hanfodol. A wnewch chi ystyried ailagor y sector lletygarwch dan do o 13 Gorffennaf, ond yn bwysicach fyth, eu hysbysu ynghylch hynny yn awr? Os nad ydych am wneud hynny, beth a ddywedwch wrth Gydweithfa Bwytai Annibynnol Cymru, y canfu ei harolwg fod disgwyl y bydd o leiaf 30,000 o swyddi'n cael eu colli yn y sector, a bod bron i hanner y ffigur hwn eisoes wedi eu colli? A allwch chi egluro i mi sut yr ystyrir ei bod yn ddiogel i blant fod mewn ystafelloedd dosbarth yn bwyta eu cinio, ond eto'n anniogel i oedolion eistedd mewn bwyty? Diolch.
Well, Llywydd, I think it's very easy to explain the difference: as far as I know, alcohol isn't being served in schools in Wales, whereas it would be in the context that the Member refers to. The idea that these things are somehow comparable is clearly nonsensical as soon as you begin to consider it. No, I won't be reopening indoor hospitality from 13 July, but I'm very glad indeed that we've been able to work with the sector and that outdoor hospitality will be reopening in Wales from that date. What we will then do is work with the sector to see that they make a success of that reopening, that they deliver on the many compensating measures that they have, I think, in a very committed and imaginative way, come forward with—measures to mitigate the impact of coronavirus—and provided we can see that that is being done successfully, then we will be able to move to reopening indoor hospitality.
What I think the Member never seems to grasp is that unless you're prepared to do this in a careful way, then people won't come back to use those facilities; people won't have the confidence to come back to restaurants and cafes and public houses in Wales unless they know that we have worked together to make those places safe. The weeks ahead in which the sector will deliver, I feel confident, on the promises it has made will be an investment in making sure that when we are able to move to indoor hospitality, people in Wales will have the confidence to return to it and that will have stood that sector and those businesses in very good stead.
Wel, Lywydd, credaf ei bod yn hawdd iawn esbonio'r gwahaniaeth: hyd y gwn i, nid yw alcohol yn cael ei weini mewn ysgolion yng Nghymru, tra byddai’n cael ei weini yn y cyd-destun y cyfeiria’r Aelod ato. Mae'r syniad fod modd cymharu'r pethau hyn rywsut yn amlwg yn chwerthinllyd pan ddechreuwch chi ei ystyried. Na, ni fyddaf yn ailagor lletygarwch dan do ar 13 Gorffennaf, ond rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu gweithio gyda'r sector ac y bydd lletygarwch awyr agored yn ailagor yng Nghymru ar y dyddiad hwnnw. Yr hyn y byddwn yn ei wneud wedyn yw gweithio gyda'r sector i sicrhau eu bod yn cael llwyddiant wrth ailagor, eu bod yn cyflawni'r nifer o fesurau cymhwysol sydd ganddynt mewn ffordd ymroddedig a dychmygus iawn, yn cyflwyno—mesurau i liniaru effaith coronafeirws—ac ar yr amod ein bod yn gweld bod hynny'n digwydd yn llwyddiannus, byddwn yn gallu ystyried ailagor lletygarwch dan do.
Credaf mai’r hyn nad yw'r Aelod byth i'w gweld yn ei ddirnad yw na fydd pobl yn dychwelyd i ddefnyddio'r cyfleusterau hynny oni bai eich bod yn barod i wneud hyn mewn ffordd ofalus; ni fydd gan bobl hyder i ddod yn ôl i fwytai a chaffis a thafarndai yng Nghymru oni bai eu bod yn gwybod ein bod wedi gweithio gyda'n gilydd i sicrhau bod y lleoedd hynny’n ddiogel. Bydd yr wythnosau i ddod, pan wyf yn hyderus y bydd y sector yn cadw at yr addewidion y mae wedi'u gwneud, yn fuddsoddiad i sicrhau, pan fyddwn yn gallu ailagor lletygarwch dan do, y bydd gan bobl Cymru hyder i ddychwelyd ato, a bydd hynny o fudd i’r sector hwnnw a'r busnesau hynny.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ein diweddaru am drafodaethau’r Llywodraeth ynglyn a’r 94 swydd sydd dan fygythiad yn ffactri Northwood Hygiene Products ym Mhenygroes yn etholaeth Arfon? OQ55424
6. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's discussions regarding the 94 jobs that are under threat at the Northwood Hygiene Products factory in Penygroes in the Arfon constituency? OQ55424
Diolch yn fawr i Siân Gwenllian am y cwestiwn. Daeth yr ymgynghoriad ffurfiol ar y cynigion ar gyfer cau ffatri Northwood Hygiene Products i ben ar 4 Gorffennaf. Er gwaethaf ymdrechion y gweithwyr lleol a’r rheolwyr, cyngor sir Gwynedd a Llywodraeth Cymru, mae’r cwmni wedi penderfynu bwrw ymlaen â’i gynlluniau i gau. Mae’r ymdrechion nawr yn mynd i ganolbwyntio ar gefnogi staff a chwilio am fuddsoddiad arall ar gyfer y safle.
May I thank Siân Gwenllian for that question? Formal consultation on closure proposals for the Northwood factory ended on 4 July. Despite efforts by the local workers and management, Gwynedd Council and the Welsh Government, the company has decided to go ahead with closure plans. Efforts now turn to supporting staff and seeking alternative investment for the site.
Buaswn i'n licio diolch i'ch Llywodraeth chi am fod mor barod i roi help ac i gefnogi'r cynnig amgen gan y gweithlu ym Mhenygroes, ond yn anffodus, fel rydych chi'n dweud, mae'r cwmni wedi gwrthod y cynnig hwnnw am resymau masnachol ac maen nhw'n bwrw ymlaen i ddiswyddo'r 94 gweithiwr, sydd yn ergyd anferth. Ond mae'n rhaid i ni ddal ati i ganfod defnydd arall ar gyfer y safle, felly diolch am roi sicrwydd y bydd swyddogion eich Llywodraeth chi'n parhau i weithio efo Cyngor Gwynedd ac eraill i edrych mewn i'r opsiynau, gan gynnwys denu prynwr newydd. Mae 94 swydd yn Nyffryn Nantlle yn gyfwerth â miloedd o swyddi mewn rhannau mwy poblog o Gymru ac yn haeddu'r un ymdrech a'r un sylw gan eich Llywodraeth chi wrth inni geisio ffordd ymlaen.
I thank your Government for being so willing to provide assistance and to support the alternative proposal by the workforce in Penygroes, but unfortunately, as you have said, the company has rejected that opportunity for commercial reasons and they are making the 94 staff redundant, which is a huge blow. But we must continue to seek to find alternative use for the site. So, thank you for giving the assurance that your Government officials will continue to work with Gwynedd Council and others to look at the options available, including attracting a new buyer for the site. Ninety-four jobs in Dyffryn Nantlle would equate to thousands of jobs in more highly populated areas of Wales and deserve the same effort and the same attention from your Government as we seek a way forward.
Diolch yn fawr i Siân Gwenllian. Dwi'n cydnabod y pwynt yr oedd hi'n ei wneud am effaith colli 94 o swyddi mewn lle fel Nantlle, ac mae cau'r ffatri yn ergyd fawr i'r gweithlu ac i'r gymuned. Ac fel roedd Siân Gwenllian yn cydnabod, roedd swyddogion Llywodraeth Cymru a Chyngor Gwynedd wedi gweithio'n galed i geisio gwarchod y swyddi, lan at roi arian ar y bwrdd i drio perswadio'r cwmni i aros gyda'r gweithwyr, sydd wedi bod yn ffyddlon i'r cwmni dros gyfnod hir. Nawr, fel roedd Siân Gwenllian yn dweud, mae'n rhaid inni feddwl gyda'n gilydd am sut rŷn ni'n gallu tynnu buddsoddiadau eraill ar gyfer y safle. Mae Llywodraeth Cymru yn arwain partneriaeth adfer rhanbarthol sy'n cynnwys y cynghorau lleol, busnes a phartneriaid eraill i gynllunio ar gyfer dyfodol gogledd Cymru ar ôl COVID i gyd, ond hefyd yng nghyd-destun beth mae etholwyr Siân Gwenllian yn ei wynebu ar ôl y penderfyniad i gau y ffatri.
Thank you, Siân Gwenllian. I acknowledge the point that she makes about the impact of the loss of 94 jobs in a place such as Nantlle Vale, and the closure of the plant is a very big blow for the workforce and the community. And as Siân Gwenllian acknowledged, Welsh Government officials and the officers of Gwynedd Council have been working hard to try and defend those jobs, putting money on the table to try and support those workers that have been loyal to the company over a long period of time. But as Siân Gwenllian says, we must think together about how we can attract alternative investment into the site. Welsh Government is leading a regional remedial partnership, and we will be looking at the future of north Wales post COVID—the whole of north Wales—but also in the context that Siân Gwenllian's constituents will be facing after the decision to close the factory.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y grant bloc diweddaraf gan Lywodraeth y DU? OQ55435
7. Will the First Minister provide an update on the latest block grant drawn down from the UK Government? OQ55435
I thank the Member for that question. Alongside many Whitehall departments, the Welsh Government has drawn down repayable cash from the UK contingencies fund. In our case, £857 million has been used to front-load our actions to support businesses and public services in the face of the global coronavirus pandemic.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Ynghyd â llawer o adrannau Whitehall, mae Llywodraeth Cymru wedi tynnu arian ad-daladwy o gronfa hapddigwyddiadau'r DU. Yn ein hachos ni, defnyddiwyd £857 miliwn i flaenoriaethu ein camau gweithredu i gefnogi busnesau a gwasanaethau cyhoeddus yn wyneb pandemig byd-eang y coronafeirws.
Thank you, First Minister. Apologies for the rather dry phrasing of the question, but you got my drift. First Minister, as you say, the UK Government has just signed off the draw-down of the £857 million and the Welsh Government budget has been significantly uplifted since the start of the pandemic, and rightly so. As the focus now turns to leaving lockdown and getting the economy moving again, will you look at providing support for the housing market and particularly first-time buyers? It's likely in the statement today that the Chancellor will be announcing a possible stamp duty holiday—certainly stamp duty relief for buyers. Is that something you will be considering here? My colleague Laura Anne Jones in her question earlier spoke about possible distortions along the border with regard to COVID-19 processes. There would be no greater distortion than that to the housing market if there's greater relief provided for stamp duty in England than there is for land transaction tax here in Wales, so will you pledge to look at this?
Diolch, Brif Weinidog. Rwy'n ymddiheuro bod y cwestiwn wedi'i eirio'n gymharol sych, ond roeddech yn deall yr ystyr. Brif Weinidog, fel y dywedwch, mae Llywodraeth y DU newydd gytuno i ddefnydd y £857 miliwn ac mae cyllideb Llywodraeth Cymru wedi'i chynyddu'n sylweddol ers dechrau'r pandemig, a hynny'n gwbl briodol. Gan fod y ffocws yn troi yn awr at godi'r cyfyngiadau symud a chael yr economi i symud eto, a wnewch chi ystyried darparu cymorth i'r farchnad dai a'r rhai sy'n prynu am y tro cyntaf yn arbennig? Mae'n debygol, yn y datganiad heddiw, y bydd y Canghellor yn cyhoeddi gwyliau posibl ar gyfer y dreth stamp—yn sicr, rhyddhad treth stamp i brynwyr. A yw hynny'n rhywbeth y byddwch yn ei ystyried yma? Siaradodd fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones yn ei chwestiwn yn gynharach am afluniad posibl ar hyd y ffin yng nghyswllt prosesau COVID-19. Ni fyddai afluniad gwaeth na'r afluniad a fyddai'n digwydd i'r farchnad dai pe darperir mwy o ryddhad ar gyfer y dreth stamp yn Lloegr nag ar gyfer y dreth trafodiadau tir yma yng Nghymru, felly a wnewch chi addo edrych ar hyn?
Well, Llywydd, it's just important to say that the £857 million is repayable cash; it's not money that we can use to invest in Wales. And while I want to recognise the help we had through the Secretary of State and through the Treasury in securing that, let's put it in context: the Department of Health and Social Care in Whitehall has drawn down £25 billion of repayable cash from the contingencies fund, so we are rather at the small-change end of that market.
Llywydd, we will wait to see what the Chancellor of the Exchequer has to say today. Our stamp duty, our land transaction tax regime in Wales, already absolves far, far more people from paying that tax in Wales than would be the case across our border, so if the Member would want to regard that as a distortion, then it is a distortion very much in favour of his constituents in living this side of the border. But what we've learnt, Llywydd, over many years, is never to rely on the headlines that the Treasury trail in advance of any statement. We will wait to hear what the Chancellor of the Exchequer has to say. We will look at ways in which Wales will lose money as well as ways in which we may gain, and then the Cabinet here will come to a set of conclusions based in the round on the impact of any changes that may be announced today on the budget and on policies here in Wales.
Wel, Lywydd, mae'n bwysig dweud bod yr £857 miliwn yn arian ad-daladwy; nid yw'n arian y gallwn ei ddefnyddio i fuddsoddi yng Nghymru. Ac er fy mod eisiau cydnabod yr help a gawsom drwy'r Ysgrifennydd Gwladol a thrwy'r Trysorlys i sicrhau hwnnw, gadewch i ni ei roi yn ei gyd-destun: mae'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn Whitehall wedi tynnu £25 biliwn o arian ad-daladwy o'r gronfa hapddigwyddiadau, felly rydym yn sôn am newid mân o gymharu â hynny.
Lywydd, arhoswn i weld beth fydd gan Ganghellor y Trysorlys i'w ddweud heddiw. Mae ein treth stamp, ein cyfundrefn treth trafodiadau tir yng Nghymru, eisoes yn rhyddhau llawer mwy o bobl rhag talu'r dreth honno yng Nghymru nag a fyddai'n digwydd ar draws y ffin, felly os yw'r Aelod eisiau ystyried hynny'n afluniad, mae'n afluniad o blaid ei etholwyr a hwythau'n byw ar yr ochr hon i'r ffin. Ond yr hyn rydym wedi'i ddysgu, Lywydd, dros flynyddoedd lawer, yw na ddylem ddibynnu ar y penawdau y mae'r Trysorlys yn eu gwneud cyn unrhyw ddatganiad. Arhoswn i glywed beth fydd gan Ganghellor y Trysorlys i'w ddweud. Fe edrychwn ar y ffyrdd y bydd Cymru'n colli arian yn ogystal â'r ffyrdd y gallem elwa, ac yna bydd y Cabinet yma'n dod i gasgliadau cyffredinol ar effaith unrhyw newidiadau a allai gael eu cyhoeddi heddiw ar y gyllideb ac ar bolisïau yma yng Nghymru.
Ac yn olaf, cwestiwn 8—Jenny Rathbone.
And, finally, question 8—Jenny Rathbone.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd gwaelodol sydd wedi gwneud rhai dinasyddion yn fwy agored nag eraill i COVID-19? OQ55434
8. What action is the Welsh Government planning to take to tackle the underlying health inequalities that have made some citizens more vulnerable to COVID-19 than others? OQ55434
Llywydd, can I thank the Member for that very important question? The Welsh Government continues to do everything we can to address the unacceptable inequalities in health outcomes between Wales's most and least deprived communities, and as we have seen in the COVID context for the black, Asian, minority ethnic community in particular. Reducing inequality is a central ambition of 'Prosperity for All' and lies at the heart of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.
Lywydd, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig hwn? Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb annerbyniol yng nghanlyniadau iechyd cymunedau mwyaf a lleiaf difreintiedig Cymru, ac fel y gwelsom yng nghyd-destun COVID, yn y gymuned ddu, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn arbennig. Mae lleihau anghydraddoldeb yn uchelgais canolog yn 'Ffyniant i Bawb' ac mae'n ganolog yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.
Thank you, First Minister. At the root of this problem is poor diet. We know that the food manufacturers spend billions of pounds encouraging people to eat processed food high in fat, sugar and salt, and that this obviously is not nourishing and it leads to obesity, which then leads to diabetes, heart disease and, indeed, cancer, and now COVID-19. So, I wonder what measures the Government is considering to transform the food system that is blighting our lives, not just to improve breastfeeding and weaning, but also compliance with healthy food regulations in schools and tackle the multimillion pound advertising by the food industry, which encourages people to eat the wrong things? When did you last see an advert for vegetables?
Diolch, Brif Weinidog. Deiet gwael sydd wrth wraidd y broblem hon. Gwyddom fod y gweithgynhyrchwyr bwyd yn gwario biliynau o bunnoedd ar annog pobl i fwyta bwyd wedi'i brosesu sy'n llawn o fraster, siwgr a halen, ac rydym yn gwybod nad yw hyn yn faethlon wrth gwrs, a'i fod yn arwain at ordewdra, sydd wedyn yn arwain at ddiabetes, clefyd y galon ac at ganser yn wir, ac yn awr COVID-19. Felly, tybed pa fesurau y mae'r Llywodraeth yn eu hystyried i drawsnewid y system fwyd sy'n difetha ein bywydau, nid yn unig er mwyn gwella bwydo ar y fron a diddyfnu, ond cydymffurfiaeth hefyd â rheoliadau bwyd iach mewn ysgolion a mynd i'r afael ag ymgyrchoedd hysbysebu gwerth miliynau o bunnoedd y diwydiant bwyd sy'n annog pobl i fwyta'r pethau anghywir? Pa bryd oedd y tro diwethaf i chi weld hysbyseb am lysiau?
Well, Llywydd, let me agree with Jenny Rathbone that poor diet is the product of poverty, and it is families who cannot afford to buy a diet that is balanced and has the variety in it that others of us are able to take for granted that leads to obesity in those families. We are engaging a whole series of different measures to try and address that. Not all the levers are in our own hands. The UK Government carried out a consultation on advertising earlier last year, and in our contribution to that consultation, we urged the UK Government to be more mandatory in its approach, not simply to advise companies on best practice, but to require advertising not to be aimed, for example, at children or around schools. We are considering the report issued by the House of Lords Select Committee on Food, Poverty, Health and the Environment released on 6 July, called 'Hungry for change: fixing the failures in food', and that does indeed highlight a series of issues that the Member herself has just drawn to our attention. There are a number of recommendations in that report that we will want to draw on in the work that we will do here in Wales as part of our own consultation over the autumn period on the Wales food environment, which is planned by my colleague Vaughan Gething.
Wel, Lywydd, gadewch i mi gytuno â Jenny Rathbone fod deiet gwael yn gynnyrch tlodi, a'r hyn sy'n arwain at ordewdra mewn teuluoedd tlawd yw'r ffaith na allant fforddio prynu deiet sy'n gytbwys ac sy'n cynnwys yr amrywiaeth y gall eraill ohonom ei gymryd yn ganiataol. Rydym yn mabwysiadu cyfres o wahanol fesurau i geisio mynd i'r afael â hynny. Nid yw'r holl ddulliau yn ein dwylo ni. Cynhaliodd Llywodraeth y DU ymgynghoriad ar hysbysebu yn gynharach y llynedd, ac yn ein cyfraniad i'r ymgynghoriad hwnnw, fe wnaethom annog Llywodraeth y DU i fod yn fwy gorfodol yn ei dull o weithredu, nid cynghori cwmnïau ar arferion gorau yn unig, ond ei gwneud yn ofynnol i beidio ag anelu hysbysebion, er enghraifft, at blant neu o amgylch ysgolion. Rydym yn ystyried yr adroddiad a gyhoeddwyd gan Bwyllgor Dethol Tŷ'r Arglwyddi ar Fwyd, Tlodi, Iechyd a'r Amgylchedd a ryddhawyd ar 6 Gorffennaf, o'r enw 'Hungry for change: fixing the failures in food', ac mae hwnnw'n bendant yn tynnu sylw at gyfres o faterion y mae'r Aelod ei hun newydd eu dwyn i'n sylw. Mae nifer o argymhellion yn yr adroddiad hwnnw y byddwn eisiau pwyso arnynt yn y gwaith y byddwn yn ei wneud yma yng Nghymru yn rhan o'n hymgynghoriad ein hunain dros gyfnod yr hydref ar amgylchedd bwyd Cymru, sy'n cael ei gynllunio gan fy nghyd-Aelod Vaughan Gething.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Rebecca Evans.
The business statement and announcement is next, and I call on the Trefnydd to make that statement—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are no changes to today's agenda. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Lywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i agenda heddiw. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y cyhoeddiad a'r datganiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Darren Millar. Darren's unusually quiet. [Laughter.] Darren? Darren Millar, can you—?
Darren Millar. Mae Darren yn anarferol o dawel. [Chwerthin.] Darren? Darren Millar, a wnewch chi—?
Pardon me. Diolch, Llywydd. Can I call for two statements today, please, Trefnydd? Can I have a statement from the Minister responsible for the armed forces on the future of the armed forces liaison officers that we have in Wales? The Minister will be aware of the good work that these officers have done since they were appointed in terms of trying to ensure that the armed forces covenant is implemented at all levels across Wales, but the funding for these posts comes to an end in March of next year, and I'm very keen to make sure that they are retained for the future. So, I would be grateful if you could arrange for a statement on that matter as soon as possible.
In addition, can I call for a statement as soon as possible on land transaction tax? It's widely anticipated that there's going to be a holiday for stamp duty payments in Wales—in England rather, up to the value of £500,000. We need to get the property market moving again here in Wales as soon as possible. It's a good indicator of economic health. And I would be grateful to know whether the Welsh Government plans to also introduce a holiday for land transaction tax in order to support the property market here, if such a measure is announced in England. Thank you.
Maddeuwch i mi. Diolch, Lywydd. A gaf fi alw am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch yn dda, Drefnydd? A gaf fi ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog ar ddyfodol swyddogion cyswllt y lluoedd arfog sydd gennym yng Nghymru? Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r gwaith da y mae'r swyddogion hyn wedi'i wneud ers iddynt gael eu penodi o ran ceisio sicrhau bod cyfamod y lluoedd arfog yn cael ei weithredu ar bob lefel ledled Cymru, ond mae'r cyllid ar gyfer y swyddi hyn yn dod i ben ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf, ac rwy'n awyddus iawn i sicrhau eu bod yn cael eu cadw ar gyfer y dyfodol. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech drefnu datganiad ar y mater hwnnw cyn gynted â phosibl.
Yn ogystal, a gaf fi alw am ddatganiad cyn gynted â phosibl ar y dreth trafodiadau tir? Rhagwelir yn eang y bydd gwyliau ar gyfer taliadau'r dreth stamp yng Nghymru—yn Lloegr yn hytrach, hyd at £500,000. Mae angen inni gael y farchnad eiddo i symud eto yma yng Nghymru cyn gynted ag sy'n bosibl. Mae'n ddangosydd da o iechyd economaidd. A byddwn yn falch o gael gwybod a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno gwyliau ar gyfer y dreth trafodiadau tir hefyd er mwyn cefnogi'r farchnad eiddo yma, os cyhoeddir mesur o'r fath yn Lloegr. Diolch.
I thank Darren Millar for raising both of those issues, and, yes, I do recognise the good work of the armed forces liaison officers. As Darren says, the funding is there for them until the end of this Assembly term, or certainly until the end of this financial year, and that particular service, alongside all others, will be part of the discussions that we have leading up to our setting of the budget for the next financial year. And, of course, we have the opportunity to debate this in some depth in the debate that the Finance Committee has brought forward for next week's Plenary session.
On the matter of land transaction tax, I'm very keen to hear what the Chancellor has to say in his summer economic update just shortly this afternoon. Obviously, there are things that I'm very keen to hear him talk about, in terms of support for the economy, for young people and so forth. I will release a statement by the end of the day setting out my overall response to his statement. Then, in terms of any detailed decisions that I am then to take on the wide range of issues, I will do so in due course, but, clearly, I would want to make early statements on all things of importance.
Diolch i Darren Millar am godi'r ddau fater hwnnw, ac ydw, rwy'n cydnabod gwaith da swyddogion cyswllt y lluoedd arfog. Fel y dywed Darren, mae'r cyllid ar gael iddynt tan ddiwedd tymor y Cynulliad hwn, neu'n sicr tan ddiwedd y flwyddyn ariannol hon, a bydd y gwasanaeth penodol hwnnw, ynghyd â phob un arall, yn rhan o'r trafodaethau rydym yn eu cynnal cyn pennu'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Ac wrth gwrs, mae gennym gyfle i drafod hyn yn eithaf manwl yn y ddadl y mae'r Pwyllgor Cyllid wedi'i chyflwyno ar gyfer Cyfarfod Llawn yr wythnos nesaf.
Ar y dreth trafodiadau tir, rwy'n awyddus iawn i glywed yr hyn sydd gan y Canghellor i'w ddweud yn niweddariad economaidd yr haf y prynhawn yma. Yn amlwg, mae yna bethau rwy'n awyddus iawn i'w glywed yn siarad amdanynt, o ran cefnogaeth i'r economi, i bobl ifanc ac yn y blaen. Byddaf yn rhyddhau datganiad erbyn diwedd y dydd yn nodi fy ymateb cyffredinol i'w ddatganiad. Yna, mewn perthynas ag unrhyw benderfyniadau manwl y bydd angen i mi eu gwneud wedyn ar yr ystod eang o faterion, byddaf yn gwneud hynny maes o law, ond yn amlwg, byddaf eisiau gwneud datganiadau cynnar ar bob peth o bwys.
I'd like to request two statements from the Trefnydd today. I'd be grateful if time could be found for a statement from the health Minister on the question of political accountability and answerability. I'd like to hear his views on his own role in determining which vital services are available in which parts of Wales, particularly in relation to the recent news that the 24-hour consultant-led accident and emergency service at the Royal Glamorgan Hospital is to be retained. Did he play a part in that decision? What role does he now have in the recruitment of consultants, which is a key issue for the plan to work? What is the status of the south Wales programme, which was a key driver in the decision to, previously, close the A&E department? And also, what was his role in the decision to pay a six-figure sum to the former chief executive of Cwm Taf health board after she resigned in the aftermath of the maternity services scandal? I'm sure Members will agree that these issues of accountability deserve our scrutiny, and that the people who've been affected by these decisions deserve political accountability too.
I'd also like to raise the matter of flooding. In England—
Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad gan y Trefnydd heddiw. Byddwn yn ddiolchgar pe gellid dod o hyd i amser i gael datganiad gan y Gweinidog iechyd ar fater atebolrwydd gwleidyddol. Hoffwn glywed ei farn am ei rôl ei hun yn penderfynu pa wasanaethau hanfodol sydd ar gael ym mha rannau o Gymru, yn enwedig mewn perthynas â'r newyddion diweddar y bydd y gwasanaeth damweiniau ac achosion brys 24 awr a arweinir gan feddyg ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn cael ei gadw. A oedd ganddo ef ran yn y penderfyniad hwnnw? Pa rôl sydd ganddo yn awr o ran recriwtio meddygon ymgynghorol, sy'n elfen allweddol i'r cynllun weithio? Beth yw statws rhaglen de Cymru, a oedd yn sbardun allweddol yn y penderfyniad blaenorol i gau'r adran ddamweiniau ac achosion brys? A hefyd, beth oedd ei rôl yn y penderfyniad i dalu swm chwe ffigur i gyn brif weithredwr bwrdd iechyd Cwm Taf ar ôl iddi ymddiswyddo yn sgil y sgandal gwasanaethau mamolaeth? Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n cytuno bod y materion atebolrwydd hyn yn haeddu cael eu craffu gennym, a bod y bobl yr effeithiwyd arnynt gan y penderfyniadau hyn yn haeddu atebolrwydd gwleidyddol hefyd.
Hefyd, hoffwn godi mater llifogydd. Yn Lloegr—
You're out of time, Leanne Wood. I'm going to ask the Trefnydd to respond.
Mae eich amser ar ben, Leanne Wood. Rwy'n mynd i ofyn i'r Trefnydd ymateb.
Those are detailed questions, which I know the Member will want to raise directly with the health Minister. Of course, the health Minister does have oral questions this afternoon, which might be an opportunity to begin to discuss some of those questions.
Mae'r rheini'n gwestiynau manwl, y gwn y bydd yr Aelod eisiau eu codi'n uniongyrchol gyda'r Gweinidog iechyd. Wrth gwrs, mae gan y Gweinidog iechyd gwestiynau llafar y prynhawn yma, a gallai hwnnw fod yn gyfle i ddechrau trafod rhai o'r cwestiynau hynny.
Would the Minister make a statement on the decision of Ineos to locate the manufacturing of the new model in France, rather than its initial announcement of Bridgend, given that this announcement is a devastating blow both to Bridgend and Wales? I understand that Ineos has entered talks with Mercedes-Benz for the acquisition of a site in Moselle in France. As the Ineos project was secured with a significant financial package from both the Welsh Government and the UK Government's Department for Business, Energy and Industrial Strategy, could the Minister outline the possible options now open to the Welsh Government, either to reinstate the earlier situation or to recover the funds invested thus far?
A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar benderfyniad Ineos i weithgynhyrchu'r model newydd yn Ffrainc, yn hytrach nag ym Mhen-y-bont ar Ogwr, fel y cyhoeddwyd yn wreiddiol, o gofio bod y cyhoeddiad hwn yn ergyd drom i Ben-y-bont ar Ogwr ac i Gymru? Rwy'n deall bod Ineos wedi dechrau trafodaethau gyda Mercedes-Benz ar gyfer caffael safle ym Moselle yn Ffrainc. Gan fod prosiect Ineos wedi'i sicrhau gyda phecyn ariannol sylweddol gan Lywodraeth Cymru ac Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol Llywodraeth y DU, a allai'r Gweinidog amlinellu'r opsiynau posibl sydd ar gael i Lywodraeth Cymru bellach, naill ai i ddychwelyd at y sefyllfa gynharach neu i adfer y cyllid a fuddsoddwyd hyd yn hyn?
We were shocked and very disappointed by the way in which the news was relayed to officials following all of the hard work and the relationship, I think, that has been built up over a number of years. Welsh Government and our contractors have worked tirelessly to ensure that the site was ready, in line with Ineos's tight timescales, despite both the flood and COVID-19. There'll be an opportunity to pursue these issues in more depth in the topical question, which has been accepted by the Llywydd, from Carwyn Jones. He will be asking that this afternoon to the Minister for economy.
Cawsom ein syfrdanu a'n siomi'n fawr gan y ffordd y cafodd y newyddion ei drosglwyddo i swyddogion yn dilyn yr holl waith caled a'r berthynas, rwy'n credu, a ddatblygwyd dros nifer o flynyddoedd. Mae Llywodraeth Cymru a'n contractwyr wedi gweithio'n ddiflino i sicrhau bod y safle'n barod, yn unol ag amserlenni tynn Ineos, er gwaethaf llifogydd a COVID-19. Bydd cyfle i fynd ar drywydd y materion hyn yn fanylach yn y cwestiwn amserol, sydd wedi'i dderbyn gan y Llywydd, cwestiwn gan Carwyn Jones. Bydd yn gofyn y cwestiwn hwnnw i Weinidog yr economi y prynhawn yma.
Minister, you will have seen press reports today that free NHS parking introduced in England at the start of the coronavirus emergency by the UK Government is going to be withdrawn. Can the Minister confirm today, in order to avoid the need for a statement, that the Welsh Government has no intention of changing its long-standing commitment to providing free parking for staff, patients and visitors in Welsh NHS locations?
Weinidog, byddwch wedi gweld adroddiadau yn y wasg heddiw fod Llywodraeth y DU yn bwriadu diddymu cynllun parcio am ddim y GIG a gyflwynwyd ganddynt yn Lloegr ar ddechrau argyfwng y coronafeirws. A all y Gweinidog gadarnhau heddiw, er mwyn osgoi'r angen am ddatganiad, nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad i newid ei hymrwymiad hirsefydlog i ddarparu parcio am ddim i staff, cleifion ac ymwelwyr yn lleoliadau GIG yng Nghymru?
I'm very happy to provide that reassurance that we have no plans whatsoever to change our approach to free parking for staff, visitors and patients at hospitals here in Wales, which was, of course, a policy that we introduced back in 2008. We're very keen to see that policy continue.
Rwy'n hapus iawn i ddarparu'r sicrwydd hwnnw nad oes gennym unrhyw gynlluniau o gwbl i newid ein hymrwymiad i ddarparu parcio am ddim i staff, ymwelwyr a chleifion mewn ysbytai yma yng Nghymru, a oedd, wrth gwrs, yn bolisi a gyflwynasom yn ôl yn 2008. Rydym yn awyddus iawn i weld y polisi hwnnw'n parhau.
Leader of the house, could I seek two statements, please? Yesterday, the health Minister wrote off the deficits of the health boards. I am amazed, unless it has come in the last hour, that we, as Members, haven't had a statement on this—it was announced in the press conference yesterday. That surely cannot be right. I make no judgment call on the write-down, but £0.5 billion-worth of debt was written off yesterday. It is our role to probe that and test it, and also wonder whether the Government is going to write deficits off in local authorities—[Inaudible.]—or other public bodies. But, in the absence of any form of statement other than the press statement yesterday, we are unable to do that. So, could I implore you to seek that statement? I shouldn't have to implore you, but could I ask you to make that statement available to Members so we can understand exactly the implications for it?
And secondly, could I also, via your role as finance Minister, seek a statement from your good self as to the use of the furlough scheme by public bodies in Wales? Obviously, public bodies have had cost pressures. The furlough scheme has protected many jobs across all sectors, but many of the public bodies would have already received money in the budget settlements for this year to cover those jobs, instead of having two draw-downs of public money and using the furlough scheme as well. I'm led to believe some local authorities have put as many as 500 workers on the furlough scheme whilst receiving that money in their settlement from you as finance Minister, part of the Welsh Government. So, could I have a statement to elaborate on your understanding of the use of the furlough scheme in the public sector?
Arweinydd y tŷ, a gaf fi ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Ddoe, cafodd diffygion y byrddau iechyd eu dileu gan y Gweinidog iechyd. Rwy'n rhyfeddu, oni bai ei fod wedi cyrraedd yn ystod yr awr ddiwethaf, nad ydym ni, fel Aelodau, wedi cael datganiad ar hyn—fe'i cyhoeddwyd yn y gynhadledd i'r wasg ddoe. Ni all hynny fod yn iawn. Nid wyf yn beirniadu unrhyw benderfyniad i leihau'r ddyled, ond cafodd dyled o £0.5 biliwn ei dileu ddoe. Ein rôl ni yw ymchwilio i hynny a'i brofi, a meddwl hefyd a yw'r Llywodraeth yn bwriadu dileu diffygion mewn awdurdodau lleol—[Anghlywadwy.]—neu gyrff cyhoeddus eraill. Ond yn absenoldeb unrhyw fath o ddatganiad heblaw'r datganiad i'r wasg ddoe, ni allwn wneud hynny. Felly, a gaf fi erfyn arnoch i ddod o hyd i'r datganiad hwnnw? Ni ddylwn orfod erfyn arnoch, ond a gaf fi ofyn i chi ryddhau'r datganiad hwnnw i'r Aelodau er mwyn inni allu deall beth yn union yw'r goblygiadau?
Ac yn ail, a gaf fi hefyd ofyn am ddatganiad gennych, drwy eich rôl fel Gweinidog cyllid, ar y modd y mae cyrff cyhoeddus yng Nghymru yn defnyddio'r cynllun ffyrlo? Yn amlwg, mae cyrff cyhoeddus wedi bod o dan bwysau mewn perthynas â chostau. Mae'r cynllun ffyrlo wedi diogelu llawer o swyddi ar draws pob sector, ond byddai llawer o'r cyrff cyhoeddus eisoes wedi cael arian yn y setliadau cyllideb ar gyfer eleni i dalu am y swyddi hynny, yn lle cael arian cyhoeddus ddwy waith a defnyddio'r cynllun ffyrlo hefyd. Rwy'n cael fy arwain i gredu bod rhai awdurdodau lleol wedi rhoi cynifer â 500 o weithwyr ar y cynllun ffyrlo tra'n derbyn yr arian hwnnw yn eu setliad gennych chi fel Gweinidog cyllid, sy'n rhan o Lywodraeth Cymru. Felly, a gawn ni ddatganiad i ymhelaethu ar eich dealltwriaeth o'r defnydd a wneir o'r cynllun ffyrlo yn y sector cyhoeddus?
I thank Andrew R.T. Davies for raising both of those issues. Again, as I mentioned previously, the health Minister does have questions today, so there'll be opportunities to discuss your particular question regarding the write-off of the deficits of the health boards. But, again, I'll have the opportunity to speak to the health Minister myself and relay that request for the statement on that particular matter.FootnoteLink
And then, on the furlough scheme, there is guidance from the UK Government in terms of in what circumstances furlough should be used by public sector bodies. It should only be used in relatively few circumstances in Wales, and I think that has been genuinely the case. So, for example, local authorities who haven't been able to redeploy staff into other roles have been able to use it, but it has been used on a relatively small number of occasions. But I'm happy to write to you with some further detail on that.
Diolch i Andrew R.T. Davies am godi'r ddau fater hwnnw. Eto, fel y soniais o'r blaen, mae gan y Gweinidog iechyd gwestiynau heddiw, felly bydd cyfleoedd i drafod eich cwestiwn penodol ynglŷn â dileu diffygion y byrddau iechyd. Ond unwaith eto, bydd cyfle i mi siarad â'r Gweinidog iechyd fy hun a throsglwyddo'r cais am ddatganiad ar y mater penodol hwnnw.FootnoteLink
Ac yna, ar y cynllun ffyrlo, ceir canllawiau gan Lywodraeth y DU sy'n dweud ym mha amgylchiadau y dylai cyrff y sector cyhoeddus ddefnyddio ffyrlo. Ni ddylid ei ddefnyddio ac eithrio mewn nifer gymharol fach o amgylchiadau yng Nghymru, a chredaf fod hynny wedi digwydd mewn gwirionedd. Felly, er enghraifft, mae awdurdodau lleol nad ydynt wedi gallu adleoli staff i rolau eraill wedi gallu ei ddefnyddio, ond ar nifer gymharol fach o achlysuron yn unig y cafodd ei ddefnyddio. Ond rwy'n hapus i ysgrifennu atoch gyda rhagor o fanylion am hynny.
Gaf i ofyn, os gwelwch yn dda, am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog plant a gwasanaethau cymdeithasol ynglŷn â chynlluniau chwarae plant oedran ysgol dros wyliau'r haf? Tra'n croesawu'r ffaith y bydd yna ddarpariaeth ar gyfer plant bregus, mae'n siomedig iawn na fydd yna lefydd ar gael i blant gweithwyr allweddol. Mae gwaith rhieni y plant yma yn parhau i fod yn gwbl greiddiol i'r ymdrechion i gael y gwasanaeth iechyd yn ôl ar ei thraed, ac mae'n anffodus iawn nad ydy'r plant yma'n cael eu cynnwys yn y cohort o blant fydd yn cael y ddarpariaeth dros yr haf. Felly, byddwn i'n hoffi datganiad i'r perwyl y bydd y cohort o blant yma'n cael eu cynnwys hefyd. Dydyn ni ddim yn siarad am arian mawr yn fan hyn.
May I ask for a statement from the Deputy Minister for children and social services on child play schemes for children over the summer months? Whilst welcoming the fact that there will be provision for vulnerable children, it's very disappointing that there won't be spaces available for the children of key workers. The work of these children's parents is still central to the efforts to put the health service back on its feet, and it's unfortunate, to say the least, that these children aren't included in the cohort of children that will have that summertime provision. So, I would like a statement to the end that this cohort will be included. We're not talking about huge sums of money here.
I know that there was a statement issued earlier on this week that set out some of the parameters for the childcare and play provision that will be provided over the summer, but I will make sure that today I do have the opportunity to speak to the Deputy Minister and ensure that she is aware of that request for a statement specifically regarding the children of key workers over the summer.
Gwn fod datganiad wedi'i gyhoeddi'n gynharach yr wythnos hon a oedd yn nodi rhai o'r paramedrau ar gyfer y ddarpariaeth gofal plant a chwarae a ddarperir dros yr haf, ond byddaf yn gwneud yn siŵr heddiw fy mod yn cael cyfle i siarad â'r Dirprwy Weinidog a sicrhau ei bod yn ymwybodol o'r cais hwnnw am ddatganiad penodol ynghylch plant gweithwyr allweddol dros yr haf.
Business Minister, by September, our children will have had no more than three days in school in six months. Not only is their education suffering but their mental and physical health too. Vulnerable children are falling behind in key skills, and, if our children don't go back fully in September, then potentially parents might lose some of their jobs too, because they won't be able to go back to work. Schools now just have days before the end of the summer term to plan for the autumn term. We've been in the dark too long here in Wales. So, therefore, can the education Minister please bring forward a clear statement as soon as possible setting out what schooling will look like in September?
Drefnydd, erbyn mis Medi, tri diwrnod yn unig fydd ein plant wedi'u cael yn yr ysgol mewn chwe mis. Mae eu haddysg yn dioddef, ac mae eu hiechyd meddwl a'u hiechyd corfforol yn dioddef hefyd. Mae plant agored i niwed ar ei hôl hi mewn sgiliau allweddol, ac os nad yw ein plant yn mynd yn ôl yn llawn ym mis Medi, gallai rhieni golli swyddi hefyd, am na fyddant yn gallu dychwelyd i'r gwaith. Dyddiau yn unig sydd gan ysgolion i fynd cyn diwedd tymor yr haf i gynllunio ar gyfer tymor yr hydref. Rydym wedi bod yn y tywyllwch yn rhy hir yma yng Nghymru. Felly, a all y Gweinidog addysg ddarparu datganiad clir cyn gynted â phosibl os gwelwch yn dda i nodi sut olwg fydd ar addysg ym mis Medi?
I take this opportunity to welcome Laura Anne to the Senedd—or, back to the Senedd, I should say—and look forward to your contributions in the business statement.
I know that the Minister has been working really hard with the education sector, local authorities, trade unions and so forth to plot out the way forward in terms of returning to schools. Of course, Wales is the only part of the UK that has ensured that every child will have the opportunity to return to the classroom for at least some time before the summer holidays, which I think is important in terms of reconnecting and re-establishing those relationships. The Minister has questions next this afternoon, and I know that she is keen to keep colleagues as informed as possible about plans for September.
Rwy'n cymryd y cyfle hwn i groesawu Laura Anne i'r Senedd—neu yn ôl i'r Senedd, dylwn ddweud—ac edrychaf ymlaen at eich cyfraniadau yn y datganiad busnes.
Gwn fod y Gweinidog wedi bod yn gweithio'n galed iawn gyda'r sector addysg, yr awdurdodau lleol, yr undebau llafur ac yn y blaen i bennu'r ffordd ymlaen o ran dychwelyd i ysgolion. Wrth gwrs, Cymru yw'r unig ran o'r DU sydd wedi sicrhau y caiff pob plentyn gyfle i ddychwelyd i'r dosbarth am beth amser o leiaf cyn gwyliau'r haf, sy'n bwysig yn fy marn i o ran ailgysylltu ac ailsefydlu'r cysylltiadau hynny. Y Gweinidog sy'n ateb cwestiynau nesaf y prynhawn yma, a gwn ei bod yn awyddus i sicrhau bod cyd-Aelodau yn gwybod cymaint â phosibl am y cynlluniau ar gyfer mis Medi.
I'd like a statement from the Minister for children. I had a meeting recently, the other day, on Zoom with a number of mothers, with a grandmother and one father, and all the children were in care. The common issue is that the reports that are put before courts to enable children to be taken into care are inaccurate, time after time after time. I've seen the inaccuracies; they're not picked up in the system, children are taken into care, which explains, to my mind, the big difference between the amount of children in care in Wales and those in England. So, my question and the purpose of the statement is: what can be done in terms of policy by the Minister to ensure that these reports, which have a huge effect on people's lives—? I was talking to mothers absolutely destroyed the other day online. What can be done to ensure that inaccuracies are corrected before the children are taken into care?
Hoffwn gael datganiad gan y Gweinidog plant. Cefais gyfarfod yn ddiweddar, y diwrnod o'r blaen, ar Zoom gyda nifer o famau, gyda nain ac un tad, ac roedd y plant i gyd mewn gofal. Y broblem gyffredin yw bod yr adroddiadau sy'n cael eu cyflwyno gerbron llysoedd i alluogi plant i gael eu gosod mewn gofal yn anghywir, dro ar ôl tro. Rwyf wedi gweld y gwallau; nid yw'r system yn eu nodi, caiff plant eu rhoi mewn gofal, sy'n esbonio, yn fy marn i, y gwahaniaeth mawr rhwng nifer y plant sydd mewn gofal yng Nghymru a nifer y plant sydd mewn gofal yn Lloegr. Felly, fy nghwestiwn a phwrpas y datganiad yw: beth y gall y Gweinidog ei wneud, o ran polisi, i sicrhau bod yr adroddiadau hyn, sy'n cael effaith enfawr ar fywydau pobl—? Roeddwn yn siarad ar-lein y diwrnod o'r blaen â mamau a oedd wedi cael eu llethu'n llwyr. Beth y gellir ei wneud i sicrhau bod gwallau'n cael eu cywiro cyn i'r plant gael eu rhoi mewn gofal?
Well, the matter that Neil McEvoy raises is clearly very serious in terms of ensuring that accurate information is presented in these extremely important cases. So, can I invite him to write to the Minister with some more detail about his experiences and the discussions that he had in his call with mothers and with grandparents in order to better understand the issues that he describes?
Wel, mae'r mater y mae Neil McEvoy yn ei godi yn amlwg yn ddifrifol iawn o ran sicrhau bod gwybodaeth gywir yn cael ei chyflwyno yn yr achosion hynod bwysig hyn. Felly, a gaf fi ei wahodd i ysgrifennu at y Gweinidog gyda mwy o fanylion am ei brofiadau a'r trafodaethau a gafodd yn ei alwad gyda mamau a neiniau a theidiau er mwyn inni ddeall y problemau y mae'n eu disgrifio yn well?
David Melding.
David Melding.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'm very grateful that you've been able to call me. Business Minister, can I call for a debate in Government time on the Cumberlege review, which is published today under the title 'First Do No Harm'? I just remind Members that it's about the use of various medical treatments and implants, such as mesh implants. And, although commissioned by the UK Government, it did have the Scottish Government and the Welsh Government as stakeholders and there was a patient event held in Cardiff. It has revealed many things that require, I think, full debate, especially the whole issue of the equal access that women have to health services that are fit for purpose, and one of the report's main conclusions is that we need a patient safety commissioner. These are hugely important issues. I'm sure that I'm not the only Member who has already received correspondence from constituents asking for this report's recommendations to be thoroughly examined by Welsh Government and by us here in the Senedd. So, could we have a debate, please, in Government time, as soon as possible?
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn eich bod wedi gallu fy ngalw. Drefnydd, a gaf fi alw am ddadl yn amser y Llywodraeth ar adolygiad Cumberlege, a gyhoeddir heddiw o dan y teitl 'First Do No Harm'? Rwy'n atgoffa'r Aelodau ei fod yn ymwneud â defnyddio triniaethau meddygol a mewnblaniadau amrywiol, fel mewnblaniadau rhwyll. Ac er ei fod wedi'i gomisiynu gan Lywodraeth y DU, roedd Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth Cymru yn rhanddeiliaid a chynhaliwyd digwyddiad i gleifion yng Nghaerdydd. Mae wedi datgelu llawer o bethau sy'n gofyn am ddadl lawn, rwy'n credu, yn enwedig holl fater mynediad cyfartal menywod at wasanaethau iechyd addas at y diben, ac un o brif gasgliadau'r adroddiad yw ein bod angen comisiynydd diogelwch cleifion. Mae'r rhain yn faterion pwysig iawn. Rwy'n siŵr nad fi yw'r unig Aelod sydd eisoes wedi cael gohebiaeth gan etholwyr yn gofyn i Lywodraeth Cymru a ninnau yma yn y Senedd archwilio argymhellion yr adroddiad hwn yn drylwyr. Felly, a allem gael dadl, os gwelwch yn dda, yn amser y Llywodraeth, cyn gynted ag y bo modd?
This is indeed a really serious report, with some important conclusions. I know that the health Minister has welcomed the review team's report, which, as David Melding says, is primarily relating to England, but it will certainly have implications for clinical practice here in Wales. I know that the Minister intends to carefully assess the recommendations and the conclusions in relation to current practice here in Wales, and then he will consider whether they should be adopted by the NHS in Wales before he will issue his response. But he is very familiar with the report and he welcomes the work behind it.
Mae hwn yn adroddiad difrifol iawn yn wir, gyda chasgliadau pwysig. Gwn fod y Gweinidog iechyd wedi croesawu adroddiad y tîm adolygu, sydd, fel y dywed David Melding, yn ymwneud yn bennaf â Lloegr, ond yn sicr bydd ganddo oblygiadau ar gyfer ymarfer clinigol yma yng Nghymru. Gwn fod y Gweinidog yn bwriadu mynd ati'n ofalus i asesu'r argymhellion a'r casgliadau mewn perthynas ag ymarfer cyfredol yma yng Nghymru, ac yna bydd yn ystyried a ddylent gael eu mabwysiadu gan y GIG yng Nghymru cyn y bydd yn cyhoeddi ei ymateb. Ond mae'n gyfarwydd iawn â'r adroddiad ac mae'n croesawu'r gwaith sy'n sail iddo.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Joyce Watson.
The next item is questions to the Minister for Education, and the first question is from Joyce Watson.
1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r cynnydd a fu yng ngweithgareddau ysgolion yr wythnos diwethaf? OQ55427
1. What assessment has the Minister made of last week's increase in school activities? OQ55427
Thank you, Joyce. The immediate feedback received from key stakeholders, parents and learners is overwhelmingly positive. The opportunity for school staff to catch up with their learners has been very much welcomed. Good practice and evidence from this current period of operations is helping inform schools' operations for the future.
Diolch i chi, Joyce. Mae'r adborth uniongyrchol gan randdeiliaid allweddol, rhieni a dysgwyr yn hynod gadarnhaol. Mae'r cyfle i staff ysgol ddal i fyny gyda'u dysgwyr wedi cael ei groesawu'n fawr. Mae tystiolaeth ac arferion da o'r cyfnod presennol hwn o weithredu yn helpu i lywio gwaith ysgolion ar gyfer y dyfodol.
I'm really proud that I'm able to stand here today and say that children in Wales have had an opportunity to go to school before people had the same opportunity to go to a pub. I think it actually does say something about the priorities here in Wales. I, like you, share my appreciation of all those people who've come together in the joint efforts to make that happen, and I want to thank all those, here today, on behalf of all those parents.
As you say, this is an opportunity to check in and catch up, and these few weeks before the summer break are important for identifying logistical challenges. One of those logistical challenges in my region will be transport to school. So, can we look forward to a statement in the near future about what has been learned, what's worked well and perhaps where we need to be next?
Rwy'n falch iawn fy mod yn gallu sefyll yma heddiw a dweud bod plant yng Nghymru wedi cael cyfle i fynd i'r ysgol cyn i bobl gael yr un cyfle i fynd i dafarn. Rwy'n credu ei fod yn dweud rhywbeth am y blaenoriaethau yma yng Nghymru. Rwy'n rhannu eich gwerthfawrogiad o'r holl bobl sydd wedi dod at ei gilydd mewn ymdrechion ar y cyd i sicrhau bod hynny'n digwydd, a hoffwn ddiolch i bawb ohonynt yma heddiw ar ran yr holl rieni hynny.
Fel y dywedwch, mae hwn yn gyfle i ailgydio a dal i fyny, ac mae'r ychydig wythnosau hyn cyn toriad yr haf yn bwysig ar gyfer nodi heriau logistaidd. Un o'r heriau logistaidd hynny yn fy rhanbarth i fydd cludiant i'r ysgol. Felly, a gawn ni edrych ymlaen at ddatganiad yn y dyfodol agos ar yr hyn a ddysgwyd, beth sydd wedi gweithio'n dda a ble mae angen inni fod nesaf efallai?
Thank you, Joyce, especially for the recognition of the hard work that has gone into making these opportunities available for children in Wales. It has been a huge collective effort on behalf of all those involved. One of the reasons why we did want to provide these opportunities, above and beyond education, is precisely for the reasons that you have described—so we can get to grips with some of the really wicked logistical issues around a safe return to schools for pupils and members of staff—and, clearly, transport is one of those. I must say that the vast majority of local authorities across Wales during this period have been able to ensure that those children who need transport have been able to access transport, but there have been logistical issues, undoubtedly. Only last night I met with a significant number of council leaders and trade unions to discuss issues around education. Transport, of course, was raised, and we will be working with both directors of education and transport leads in all 22 local authorities to address these issues prior to the new academic year.
Diolch, Joyce, yn enwedig am gydnabod y gwaith caled sydd wedi'i wneud i sicrhau bod y cyfleoedd hyn ar gael i blant yng Nghymru. Mae wedi bod yn ymdrech gyfunol enfawr gan bawb sydd ynghlwm wrth hyn. Un o'r rhesymau pam roeddem eisiau darparu'r cyfleoedd hyn, y tu hwnt i addysg, yw'r union resymau rydych wedi'u disgrifio—fel y gallwn fynd i'r afael â rhai o'r materion logistaidd gwirioneddol ddyrys sy'n gysylltiedig â dychwelyd yn ddiogel i ysgolion ar gyfer disgyblion ac aelodau o staff—ac yn amlwg, mae cludiant yn un o'r rheini. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y mwyafrif helaeth o awdurdodau lleol ar draws Cymru yn ystod y cyfnod hwn wedi gallu sicrhau bod y plant sydd angen cludiant wedi gallu cael cludiant, ond heb amheuaeth, fe gafwyd problemau logistaidd. Neithiwr ddiwethaf cyfarfûm â nifer sylweddol o arweinwyr cynghorau ac undebau llafur i drafod materion yn ymwneud ag addysg. Wrth gwrs, codwyd cludiant, a byddwn yn gweithio gyda chyfarwyddwr addysg ac arweinwyr trafnidiaeth ym mhob un o'r 22 awdurdod lleol i fynd i'r afael â'r materion hyn cyn y flwyddyn academaidd newydd.
Education Minister, I recognise these are difficult decisions for the Government, but the Government must balance the harms and benefits of any policy. And although I see you're trying to keep our children safe, and respect that, obviously, it is, ironically, having an adverse effect on our children and they are suffering, which I've seen first hand, having a 10-year-old son of primary age myself.
As I said earlier in the Chamber, it's not just our children's education that is suffering, it's their mental, physical health and development. I ask you to look at how low the risk is with COVID-19 now and balance that with the harmful effect that not going back to school full time is having on our children. And although we welcome the opportunity in these three weeks for our children to go back for three days, unless all children go back to school in September, I'll be interested in hearing how you expect parents to look after their children, educate their children, and hold down jobs if this part-time learning carries on.
Even though there is very little time now for our schools to prepare to reopen, the Scottish Government has made it fully clear that they want to reopen in August fully. In Wales, teachers, pupils and parents, as I said before, have been in the dark too long. We need to know. Please can you tell us, Minister, when we can expect all children to return to school full time?
Weinidog Addysg, rwy'n cydnabod bod y rhain yn benderfyniadau anodd i'r Llywodraeth, ond mae'n rhaid i'r Llywodraeth gydbwyso anfanteision a manteision unrhyw bolisi. Ac er fy mod yn gweld eich bod yn ceisio cadw ein plant yn ddiogel, ac yn parchu hynny, mae'n amlwg ei fod, yn eironig, yn cael effaith andwyol ar ein plant a'u bod yn dioddef, ac rwyf wedi gweld hynny drosof fy hun, gan fod gennyf fab 10 mlwydd oed yn yr ysgol gynradd.
Fel y dywedais yn gynharach yn y Siambr, nid addysg ein plant yn unig sy'n dioddef, mae eu hiechyd meddyliol a chorfforol a'u datblygiad yn dioddef hefyd. Gofynnaf i chi edrych ar ba mor isel yw risg COVID-19 yn awr a chydbwyso hynny â'r effaith niweidiol y mae peidio â mynd yn ôl i'r ysgol yn llawnamser yn ei chael ar ein plant. Ac er ein bod yn croesawu'r cyfle yn y tair wythnos yma i'n plant fynd yn ôl am dridiau, oni bai bod pob plentyn yn mynd yn ôl i'r ysgol ym mis Medi, bydd gennyf ddiddordeb mewn clywed sut rydych yn disgwyl i rieni ofalu am eu plant, addysgu eu plant, a chadw swyddi os yw'r dysgu rhan amser hwn yn parhau.
Er nad oes llawer o amser bellach i'n hysgolion baratoi i ailagor, mae Llywodraeth yr Alban wedi dweud yn gwbl glir eu bod am ailagor yn llawn ym mis Awst. Yng Nghymru, mae athrawon, disgyblion a rhieni, fel y dywedais o'r blaen, wedi bod yn y tywyllwch yn rhy hir. Mae angen inni wybod. A fyddech cystal â dweud wrthym, Weinidog, pa bryd y gallwn ddisgwyl i bob plentyn ddychwelyd i'r ysgol yn llawnamser?
I will be making a statement on the next stages of education for the children in Wales before the end of the week.
Oh, I should say—sorry, it's very rude of me—welcome back, Laura.
Byddaf yn gwneud datganiad ar y camau nesaf ym maes addysg i blant yng Nghymru cyn diwedd yr wythnos.
O, dylwn ddweud—mae'n ddrwg gennyf, rwy'n anghwrtais—croeso'n ôl, Laura.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarpariaeth addysg i blant gweithwyr allweddol? OQ55407
2. Will the Minister make a statement on the provision of education to the children of key workers? OQ55407
Thank you, Russell. On 3 June, I announced that all pupils in Wales, including the children of critical workers, would have the opportunity to check in, catch up and prepare for the summer and September from 29 June.
Diolch, Russell. Ar 3 Mehefin, cyhoeddais y byddai pob disgybl yng Nghymru, gan gynnwys plant gweithwyr hanfodol, yn cael cyfle i ailgydio, dal i fyny a pharatoi ar gyfer yr haf a mis Medi o 29 Mehefin ymlaen.
Thank you, Minister, for that answer. That answer is clear in itself, but a constituent has relayed to me a concern that children of key workers who are attending the childcare hubs have also been restricted from attending the catch-up and check-in days, and this particular parent is concerned that children will not have the access to their usual teachers and peers, and that will impact also on their preparation for the following academic year. Can you, Minister, confirm whether schools should be ensuring that all children, including those of key workers, are able to catch up and check in with their teachers, and that should be the case before the summer holidays?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae'r ateb yn glir ynddo'i hun, ond mae un o fy etholwyr wedi dweud wrthyf ei fod yn poeni bod plant gweithwyr allweddol sy'n mynychu'r hybiau gofal plant hefyd wedi'u hatal rhag mynychu'r diwrnodau ailgydio a dal i fyny, ac mae'r rhiant yn pryderu na fydd plant yn cael cyswllt â'u hathrawon a'u cyfoedion arferol, ac y bydd hynny'n effeithio hefyd ar eu gallu i baratoi ar gyfer y flwyddyn academaidd nesaf. A allwch chi gadarnhau, Weinidog, p'un a ddylai ysgolion fod yn sicrhau bod pob plentyn, gan gynnwys rhai gweithwyr allweddol, yn gallu ailgydio a dal i fyny gyda'u hathrawon, ac y dylai hynny ddigwydd cyn gwyliau'r haf?
Thank you very much for that, Russell. The requirement to try and limit the number of contacts that individual children have is one of the very wicked logistical issues that the current operations of schools have identified. This is particularly acute in the county of Powys, because a vast number of people living in Powys actually qualify as a critical worker, and the demand for critical worker care has increased hugely in recent weeks in the county of Powys. I'm very grateful, under the leadership of Lynette Lovell, the director of education of Powys, that Powys have been able to put on five additional childcare hubs during this period and are working very hard to ensure that those children who are attending those hubs are not disadvantaged in terms of their education and their ability to check in and to catch up.
Lynette is just one of those people that we need to say thank you to, Presiding Officer, as Joyce Watson did. As a former headteacher herself, and now a director, she has actually been manning some of those childcare hubs over the holidays and the bank holidays. It is that kind of commitment that we have seen the length and breadth of Wales that has ensured that our children of critical workers have been well looked after, allowing their parents to get on with their important work, and I commend the work of Powys County Council in that regard.
Diolch yn fawr iawn am hynny, Russell. Mae'r gofyniad i geisio cyfyngu ar nifer y cysylltiadau sydd gan blant unigol yn un o'r problemau logistaidd hynod o anodd y mae gweithrediadau presennol yr ysgolion wedi'u dwyn i'n sylw. Mae hyn yn arbennig o wir yn sir Powys, gan fod nifer helaeth o bobl sy'n byw ym Mhowys yn cymhwyso fel gweithiwr hanfodol mewn gwirionedd, ac mae'r galw am ofal i blant gweithwyr hanfodol wedi cynyddu'n enfawr ym Mhowys dros yr wythnosau diwethaf. Rwy'n ddiolchgar iawn fod Powys o dan arweiniad Lynette Lovell, cyfarwyddwr addysg Powys, wedi gallu sefydlu pum hyb gofal plant ychwanegol yn ystod y cyfnod hwn a'u bod yn gweithio'n galed iawn i sicrhau nad yw'r plant sy'n mynychu'r hybiau hynny o dan anfantais o ran eu haddysg a'u gallu i ailgydio a dal i fyny.
Mae Lynette yn un o'r bobl y mae angen inni ddweud diolch wrthynt, Lywydd, fel y gwnaeth Joyce Watson. Fel cyn brifathrawes ei hun, ac fel rhywun sydd bellach yn gyfarwyddwr, mae wedi bod yn staffio rhai o'r hybiau gofal plant hynny dros y gwyliau a gwyliau banc. Dyna'r math o ymrwymiad a welsom ar hyd a lled Cymru sydd wedi sicrhau bod plant ein gweithwyr hanfodol wedi cael gofal da, gan ganiatáu i'w rhieni fwrw ymlaen â'u gwaith pwysig, ac rwy'n cymeradwyo gwaith Cyngor Sir Powys yn hynny o beth.
Alun Davies.
Alun Davies.
Thank you very much, Presiding Officer. Like others, I'd like to put on record my gratitude to you and others who have made this session possible today.
Minister, people in Blaenau Gwent tell me that they have great confidence in your leadership in education, and they compare that with the shambles we've seen across the border. People tell me that they're very anxious now that they're able to continue to see this sort of leadership.
In terms of where we are at the moment, my concern is to ensure that we do have the educational facilities and provision in place for all children, and that includes children with additional learning needs. I've been very concerned that we don't have in all places the coverage that we require to ensure that some of our most vulnerable children, and children who do require additional support in learning, have that, both within the hub models that we've seen recently, but also as we move back to the blended learning that you have described in recent statements. I understand that you're making a statement today and later in the week about the sort of framework and structures we will have in September, and I'd like to ask you, Minister, to ensure that children with additional learning needs are at the centre of your thoughts.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Fel eraill, hoffwn gofnodi fy niolch i chi ac eraill am sicrhau bod y sesiwn hon yn bosibl heddiw.
Weinidog, mae pobl ym Mlaenau Gwent yn dweud wrthyf fod ganddynt gryn dipyn o hyder yn eich arweinyddiaeth ym maes addysg, a’u bod yn cymharu hynny â'r traed moch rydym wedi'i weld dros y ffin. Mae pobl yn dweud wrthyf eu bod yn awyddus iawn i allu parhau i weld y math hwn o arweinyddiaeth.
O ran ein sefyllfa ar hyn o bryd, rwy'n awyddus i sicrhau bod gennym y cyfleusterau a'r ddarpariaeth addysgol ar waith ar gyfer pob plentyn, ac mae hynny'n cynnwys plant ag anghenion dysgu ychwanegol. Rwyf wedi bod yn bryderus iawn nad oes gennym, ym mhob man, y ddarpariaeth sydd ei hangen arnom i sicrhau bod ein plant mwyaf agored i niwed, a phlant sydd angen cymorth dysgu ychwanegol, yn cael hynny o fewn y modelau hyb rydym wedi’u gweld yn ddiweddar, ond hefyd wrth inni ddychwelyd at y dysgu cyfunol rydych wedi'i ddisgrifio mewn datganiadau diweddar. Rwy'n deall y byddwch yn gwneud datganiad heddiw ac yn ddiweddarach yr wythnos hon am y math o fframwaith a strwythurau a fydd gennym ym mis Medi, Weinidog, a hoffwn ofyn i chi sicrhau eich bod yn rhoi sylw llawn i blant ag anghenion dysgu ychwanegol.
Thank you, Alun, for that. This period of disruption to children's education as a result of the pandemic has been a particular challenge for those children with additional learning needs. Many of our local authorities have actually been able to keep their special schools open throughout this entire period to support those families, especially if those children have very advanced and very specific needs, but I am aware, in other local authority areas, that service has not been universally available.
As we move towards next steps in education in Wales, we will be paying particular attention to the support needs of children with additional learning needs. I hope to be able also to make a statement shortly on what we can do to address the impact that this period of disruption has had, and clearly, children with an additional learning need will be a priority part of the cohort that we will be looking to support as we move forward.
Diolch, Alun. Mae'r cyfnod hwn o darfu ar addysg plant o ganlyniad i'r pandemig wedi bod yn her arbennig i'r plant sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Mae llawer o'n hawdurdodau lleol wedi gallu cadw eu hysgolion arbennig ar agor drwy gydol y cyfnod hwn i gefnogi'r teuluoedd hynny, yn enwedig os oes gan y plant hynny anghenion dwys a phenodol iawn, ond rwy'n ymwybodol, mewn awdurdodau lleol eraill, nad yw’r gwasanaeth hwnnw wedi bod ar gael ym mhob man.
Wrth inni nesáu at y camau nesaf ym maes addysg yng Nghymru, byddwn yn rhoi sylw arbennig i anghenion cymorth plant ag anghenion dysgu ychwanegol. Rwy'n gobeithio gallu gwneud datganiad yn fuan hefyd ar yr hyn y gallwn ei wneud i fynd i’r afael â’r effaith y mae’r cyfnod hwn o darfu wedi’i chael, ac yn amlwg, bydd plant ag angen dysgu ychwanegol yn rhan flaenoriaethol o’r cohort y byddwn yn ceisio’i gefnogi wrth inni symud ymlaen.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Suzy Davies.
Diolch, Llywydd, a diolch, Weinidog, hefyd.
Thank you, Llywydd, and thank you, Minister.
Can I just add my voice to those who have congratulated schools and the teachers, the staff, as well as parents and families, and indeed some council officials as well, who contributed to being able to open schools in these last couple of weeks, and particularly those who are determined to go for that fourth week?
I'd like to begin today, though, with the questions that have been raised by the Children's Commissioner for Wales regarding a child's right to education, generally, and perhaps you can tell us whether your policies and regulations have been subject to child rights impact assessments. But I particularly wanted to focus on her urging you to be clear about your plans for September. I've heard what you've said to others in the Chamber today, but Welsh schools and councils have seen that the other three nations of the UK have already published their guidance for next term. Yesterday, in the Children, Young People and Education Committee, you told us that you were waiting for the latest science on transmission of COVID-19 before you published your guidance, although I do believe that a draft was being considered by stakeholders before that. Did you request the report on that science or was it due anyway, and did you anticipate it making a material difference to the guidance you'd already prepared and circulated in draft? If yes, why was the middle tier still looking over a draft on Monday, and if no, why not publish that guidance earlier, duly caveated for some minor changes, so that schools and councils could get on with at least some preparation, knowing that their time to act is now so short?
A gaf fi ychwanegu fy llais at y rheini sydd wedi llongyfarch ysgolion a'r athrawon, y staff, yn ogystal â rhieni a theuluoedd, ac yn wir, rhai o swyddogion y cynghorau hefyd, sydd wedi cyfrannu at allu agor ysgolion yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf, ac yn enwedig y rheini sy'n benderfynol o fynd am y bedwaredd wythnos honno?
Hoffwn ddechrau heddiw, fodd bynnag, gyda'r cwestiynau a godwyd gan Gomisiynydd Plant Cymru ynghylch hawl plentyn i addysg, yn gyffredinol, ac efallai y gallwch ddweud wrthym a yw eich polisïau a'ch rheoliadau wedi bod yn destun asesiad o’r effaith ar hawliau plant. Ond roeddwn yn arbennig o awyddus i ganolbwyntio ar ei hanogaeth i chi fod yn glir ynghylch eich cynlluniau ar gyfer mis Medi. Clywais yr hyn a ddywedoch chi wrth eraill yn y Siambr heddiw, ond mae ysgolion a chynghorau Cymru wedi gweld bod tair gwlad arall y DU eisoes wedi cyhoeddi eu canllawiau ar gyfer y tymor nesaf. Ddoe, yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, fe ddywedoch chi wrthym eich bod yn aros am y wyddoniaeth ddiweddaraf ar drosglwyddiad COVID-19 cyn i chi gyhoeddi eich canllawiau, er fy mod yn credu bod rhanddeiliaid yn ystyried drafft cyn hynny. A wnaethoch chi ofyn am yr adroddiad ar y wyddoniaeth honno, neu a oedd ar ei ffordd beth bynnag, ac a oeddech yn rhagweld y byddai'n gwneud gwahaniaeth sylweddol i'r canllawiau roeddech eisoes wedi'u paratoi a'u darparu ar ffurf ddrafft? Os gwnaethoch, pam fod yr haen ganol yn dal i edrych dros ddrafft ddydd Llun, ac os na wnaethoch, pam na wnaethoch gyhoeddi’r canllawiau hynny yn gynharach, gyda chafeat priodol ar gyfer rhai mân newidiadau, fel y gallai ysgolion a chynghorau fwrw ymlaen â rhywfaint o waith paratoi fan lleiaf, gan gofio bod eu hamser i weithredu bellach mor fyr?
Firstly, my understanding is that despite the fact that there has been an announcement in Scotland of all children returning to school with no social distancing in August, no guidance has actually been produced by the Scottish Government to support that decision. That reflects the very complex issues that myself and Ministers across the United Kingdom are grappling with, especially as the science and the understanding of how the disease behaves continue to evolve.
We had some notice that new scientific papers were being made available to the Scientific Advisory Group for Emergencies at the end of this week. We requested that those papers be sent to Welsh Government as early as possible, so that they could be figured into our planning. I did not want to make a statement and then to have that overtaken by events should then further science become available. I think it's really important that we build confidence amongst staff and, crucially, parents that we are acting on the very latest scientific advice.
Throughout this process we have said that our aim would be to maximise face-to-face contact for our children and to minimise disruption, and I know that schools have prepared operational guidance for a range of scenarios, and those plans will have to be kept under review regardless of what statement I am able to make by the end of this week, because how the disease behaves in our community is key to unlocking educational opportunities for children. I can assure the Member that decisions taken within the department are subject to an integrated rights assessment.
Yn gyntaf, yn ôl fy nealltwriaeth i, er y bu cyhoeddiad yn yr Alban y bydd yr holl blant yn dychwelyd i'r ysgol heb unrhyw fesurau cadw pellter cymdeithasol ym mis Awst, ni chafwyd unrhyw ganllawiau gan Lywodraeth yr Alban i gefnogi'r penderfyniad hwnnw. Mae hynny'n adlewyrchu'r materion cymhleth iawn y mae Gweinidogion ledled y Deyrnas Unedig a minnau'n mynd i'r afael â hwy, yn enwedig wrth i'r wyddoniaeth a'r ddealltwriaeth ynglŷn â sut y mae'r afiechyd yn ymddwyn barhau i esblygu.
Cawsom rywfaint o rybudd y byddai papurau gwyddonol newydd ar gael i'r Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau ddiwedd yr wythnos hon. Gwnaethom ofyn i'r papurau hynny gael eu hanfon at Lywodraeth Cymru cyn gynted â phosibl, fel y gallem eu hystyried yn ein cynlluniau. Nid oeddwn am wneud datganiad, a bod digwyddiadau'n achub y blaen arno pe bai gwyddoniaeth bellach yn dod ar gael. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn meithrin hyder ymysg staff, ac yn hollbwysig, ymysg rhieni ein bod yn gweithredu yn unol â’r cyngor gwyddonol diweddaraf.
Drwy gydol y broses hon, rydym wedi dweud mai ein nod fyddai sicrhau cymaint â phosibl o gyswllt wyneb yn wyneb ar gyfer ein plant, a lleihau tarfu, a gwn fod ysgolion wedi paratoi canllawiau gweithredol ar gyfer ystod o senarios, a bydd yn rhaid parhau i adolygu’r cynlluniau hynny, ni waeth pa ddatganiad y gallaf ei wneud erbyn diwedd yr wythnos hon, gan fod y ffordd y mae'r afiechyd yn ymddwyn yn ein cymuned yn allweddol er mwyn datgloi cyfleoedd addysgol i blant. Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod fod penderfyniadau a wneir o fewn yr adran yn destun asesiad hawliau integredig.
Okay, that's an interesting comment, that last one, because certainly my understanding is that various regulations that have come through a different committee haven't necessarily had those rights assessments.
I wonder if you can help us on a similar issue, which is to do with blended learning, because there's some confusion about whether September will be a blended learning environment or not. My understanding is that you have brought some clarity to this by saying that face-to-face teaching, when children return in September, is what you're aiming for, and I'm hoping that that will reassure some worried parents. You're looking at it perhaps more as an additional tool, with it maybe in some individual cases meeting a child's needs better than school attendance alone.
Your officials told us yesterday that teachers are unfamiliar with this way of teaching, but have benefited very recently from advice based on information gathered by the consortia, which is some encouragement here I think, but my understanding is that that data gathering on what schools were doing since March was only really begun at the tail end of May, when consortia were prompted to do that work with their reports then being sent to you by 19 June, over two weeks ago. This has been quite a long period of time now, so I think you should be in a position to tell us today what those reports have told you not just about the quantity, but the quality of the offer being made by individual schools, the feedback from schools to pupils in terms of their learning as well as their well-being, and the speed at which schools have been able to identify and then address gaps in what they were doing as best they possibly could in their current circumstances.
Iawn, mae hwnnw’n sylw diddorol, yr un olaf hwnnw, oherwydd yn sicr, fy nealltwriaeth i yw nad yw amryw reoliadau sydd wedi dod drwy bwyllgor gwahanol wedi cael yr asesiadau hynny o hawliau o reidrwydd.
Tybed a allwch fod o gymorth inni ar fater tebyg, sy'n ymwneud â dysgu cyfunol, gan fod rhywfaint o ddryswch ynglŷn ag a fydd mis Medi yn amgylchedd dysgu cyfunol ai peidio. Fy nealltwriaeth i yw eich bod wedi rhoi rhywfaint o eglurder ynghylch hyn drwy ddweud mai addysgu wyneb yn wyneb, pan fydd plant yn dychwelyd ym mis Medi, yw'r hyn rydych yn anelu ato, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n tawelu meddwl rhai rhieni pryderus. Rydych yn edrych arno'n fwy fel offeryn ychwanegol, a fydd mewn rhai achosion unigol yn diwallu anghenion plentyn yn well na phresenoldeb yn yr ysgol yn unig o bosibl.
Dywedodd eich swyddogion wrthym ddoe nad yw athrawon yn gyfarwydd â’r ffordd hon o addysgu, ond eu bod wedi elwa’n ddiweddar iawn o gyngor a oedd yn seiliedig ar wybodaeth a gasglwyd gan y consortia, sy’n galonogol yma yn fy marn i, ond yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, nid oedd y gwaith casglu data hwnnw ar yr hyn roedd ysgolion yn ei wneud ers mis Mawrth wedi dechrau'n iawn tan ddiwedd mis Mai, pan anogwyd y consortia i wneud y gwaith hwnnw, gyda’u hadroddiadau'n cael eu hanfon atoch wedyn erbyn 19 Mehefin, dros bythefnos yn ôl. Mae hwn wedi bod yn gyfnod eithaf hir bellach, felly credaf y dylech fod mewn sefyllfa i ddweud wrthym heddiw beth y mae'r adroddiadau hynny wedi'i ddweud wrthych, nid yn unig am faint, ond am ansawdd y cynnig sy'n cael ei wneud gan ysgolion unigol, yr adborth gan ysgolion i ddisgyblion o ran eu dysgu yn ogystal â'u llesiant, a pha mor gyflym y mae ysgolion wedi gallu nodi a mynd i'r afael â bylchau yn yr hyn roeddent yn ei wneud hyd eithaf eu gallu yn eu hamgylchiadau presennol.
Thank you for that, Suzy. I believe that blended learning will continue to play a part in Welsh education in a number of ways, but clearly, as you have quite rightly stated, my aim is to maximise face-to-face contact with children in their schools with their teachers, but we must capture the positives of the crisis that we have found ourselves in, and for some staff, and indeed for some children, the blended learning approach or distance learning approach actually has been beneficial to them. It builds, of course, on the important work that we have in the e-school project, something that the Presiding Officer will be very familiar with. That blended learning approach helps us overcome some of the logistical disadvantages children, especially in rural areas, may face because they find themselves in small classes. So, we need to capture the good that has come out of this crisis and which will help us inform policy as we go forward, and for some children, especially for those children perhaps who find school difficult or challenging, actually supporting their learning in a variety of ways is really important as we go forward.
I am very keen to understand what has been happening in individual schools. I have been very blunt about this: there has been a mixed performance. Some schools have been able to grasp this challenge better than others, and indeed some families have been able to interact with their schools better than others. As we discussed in the committee yesterday, we have tried to take very positive steps, successful steps, with regard to digital disadvantage, and good practice on behalf of teaching has been supported by guidance around continuity of learning from the Government, and that good practice that has been gleaned by both Estyn and the regional consortia is now being used to inform best practice across schools. We have also been able to provide, via the regional consortia, training for staff to get to grips with and to be able to use our digital learning platform Hwb to its greatest degree. Because of the situation that Anglesey found itself in, for instance, I was able to meet recently with the headteacher representatives of Ynys Môn, and they said that they had benefited hugely from the webinars and professional training that Welsh Government and the GwE consortium had made available to their staff to be able to support blended learning and distance learning to best effect.
Diolch, Suzy. Credaf y bydd dysgu cyfunol yn parhau i chwarae rhan mewn addysg yng Nghymru mewn sawl ffordd, ond yn amlwg, fel y nodoch chi, yn gwbl gywir, fy nod yw cynyddu cyswllt wyneb yn wyneb rhwng plant ac athrawon yn eu hysgolion, ond mae'n rhaid i ni nodi’r pethau cadarnhaol yn yr argyfwng rydym ynddo, ac i rai o'r staff, ac yn wir i rai o'r plant, mae'r dull dysgu cyfunol neu'r dull dysgu o bell wedi bod o fudd iddynt. Mae'n adeiladu, wrth gwrs, ar y gwaith pwysig sydd gennym yn y prosiect e-ysgolion, rhywbeth y bydd y Llywydd yn gyfarwydd iawn ag ef. Mae'r dull dysgu cyfunol hwnnw'n ein helpu i oresgyn rhai o'r anfanteision logistaidd y gall plant eu hwynebu am eu bod mewn dosbarthiadau bach, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Felly, mae angen i ni nodi’r daioni sydd wedi deillio o'r argyfwng hwn, ac a fydd yn ein helpu i lywio polisi wrth inni symud ymlaen, ac i rai plant, yn enwedig plant sydd efallai’n ei chael hi'n anodd neu'n heriol yn yr ysgol, bydd cefnogi eu dysgu mewn amrywiaeth o ffyrdd yn bwysig iawn wrth inni symud ymlaen.
Rwy'n awyddus iawn i ddeall yr hyn sydd wedi bod yn digwydd mewn ysgolion unigol. Rwyf wedi bod yn ddi-flewyn-ar-dafod ynglŷn â hyn: mae’r perfformiad wedi bod yn gymysg. Mae rhai ysgolion wedi gallu mynd i’r afael â’r her hon yn well nag eraill, ac yn wir, mae rhai teuluoedd wedi gallu rhyngweithio â'u hysgolion yn well nag eraill. Fel y gwnaethom drafod yn y pwyllgor ddoe, rydym wedi ceisio cymryd camau cadarnhaol iawn, camau llwyddiannus, mewn perthynas ag anfantais ddigidol, ac mae arferion da ar ran addysgu wedi cael eu hategu gan ganllawiau ynghylch parhad dysgu gan y Llywodraeth, ac mae'r arferion da hynny a gasglwyd gan Estyn a’r consortia rhanbarthol bellach yn cael eu defnyddio i lywio arferion gorau ar draws ysgolion. Rydym hefyd wedi gallu darparu hyfforddiant, drwy'r consortia rhanbarthol, i staff allu deall a defnyddio ein platfform dysgu digidol, Hwb, i'r graddau mwyaf posibl. Oherwydd y sefyllfa ar Ynys Môn, er enghraifft, bu modd i mi gyfarfod yn ddiweddar â chynrychiolwyr penaethiaid Ynys Môn, a dywedasant eu bod wedi elwa'n fawr o'r gweminarau a'r hyfforddiant proffesiynol a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru a chonsortiwm GwE i'w staff i allu cefnogi dysgu cyfunol a dysgu o bell yn y ffordd orau.
Thank you for that answer. I think there'll probably be some supply teachers in Ynys Môn who would like to speak to you as well. I think there's no doubt, is there, that teachers and school staff, and parents and pupils, have really risen to this challenge over the last few months, but everybody's now pretty much at the limits of their patience, as we've already heard. What I would say is that I don't think that teachers, schools and school staff in particular should have been alone in this. The consortia's role to support school improvement hasn't gone away during this period, and however off-curriculum we've been and however different the experience of having parents play this much greater role in providing education has been, there's no reason to abandon completely all attention to standards. I've been just a little bit concerned about the lateness to the game of consortia and local authority officers who have a role in school improvement here. Can you tell me exactly what they've been doing proactively during this period, not just in the last couple of weeks, to support schools to be the best they can during the turbulence of this period?
Diolch am eich ateb. Credaf y bydd rhai athrawon llanw ar Ynys Môn yn awyddus i siarad â chi hefyd. Ni chredaf fod amheuaeth fod athrawon a staff ysgolion, a rhieni a disgyblion, wedi ymateb i'r her hon dros yr ychydig fisoedd diwethaf, ond mae pawb bellach yn dechrau colli amynedd, fel rydym eisoes wedi clywed. Yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw nad wyf yn credu y dylai athrawon, ysgolion a staff ysgolion yn arbennig fod wedi bod ar eu pennau eu hunain yn hyn o beth. Nid yw rôl y consortia i gefnogi’r gwaith o wella ysgolion wedi diflannu yn ystod y cyfnod hwn, a ni waeth pa mor bell rydym wedi mynd oddi wrth y cwricwlwm, a pha mor wahanol bynnag yw'r profiad o gael rhieni i chwarae'r rôl fwy o lawer hon yn y gwaith o ddarparu addysg, nid oes unrhyw rheswm dros roi’r gorau’n gyfan gwbl i roi sylw i safonau. Rwyf wedi bod braidd yn bryderus ynghylch arafwch y consortia a swyddogion awdurdodau lleol sydd â rôl mewn gwella ysgolion. A allwch ddweud wrthyf beth yn union y maent wedi bod yn ei wneud yn rhagweithiol yn ystod y cyfnod hwn, nid dros yr ychydig wythnosau diwethaf yn unig, i gefnogi ysgolion i wneud eu gorau yn ystod anhrefn y cyfnod hwn?
Well, I've just given you an example in the GwE constituency, where they have been providing online professional learning opportunities to staff across the north Wales area so that they can use Hwb, our digital learning platform, to best effect. In my own local area, if we turn to the role of a local authority, Powys County Council took the Welsh Government's continuity of learning plan, adapted that for the context of Powys, and have been supporting schools in the delivery of that plan. Other regional consortia, again, have been proactive in supporting schools, gathering information and providing professional learning opportunities. And should I also say that I am aware of consortia staff, with the appropriate clearance and experience, who have actually been working in our childcare hubs, too. So they have been playing their part in supporting education at this time.
Wel, rwyf newydd roi enghraifft i chi yn ardal GwE, lle maent wedi bod yn darparu cyfleoedd dysgu proffesiynol ar-lein i staff ledled gogledd Cymru fel y gallant ddefnyddio Hwb, ein platfform dysgu digidol, yn y ffordd orau. Yn fy ardal leol i, os trown at rôl awdurdod lleol, cymerodd Cyngor Sir Powys gynllun parhad dysgu Llywodraeth Cymru a’i addasu ar gyfer cyd-destun Powys, ac rydym wedi bod yn cynorthwyo ysgolion i roi’r cynllun hwnnw ar waith. Mae consortia rhanbarthol eraill, unwaith eto, wedi mynd ati'n rhagweithiol i gefnogi ysgolion, casglu gwybodaeth a darparu cyfleoedd dysgu proffesiynol. A dylwn ddweud hefyd fy mod yn ymwybodol fod staff y consortia, sydd wedi cael y caniatâd a'r profiad priodol, wedi bod yn gweithio yn ein hybiau gofal plant hefyd. Felly maent wedi bod yn chwarae eu rhan yn cefnogi addysg yn y cyfnod hwn.
Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
The Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Diolch, Llywydd, a diolch i'r Gweinidog Addysg am fod yn fodlon cyfarfod yn rhithiol bob wythnos yn ystod cyfnod yr argyfwng. Mae wedi bod yn fendithiol iawn, dwi'n credu, ein bod ni wedi gallu cynnal y cyfarfodydd yna a'r drafodaeth yna.
Maddeuwch i fi, ond dwi yn mynd i fynd yn ôl at fater yr ysgolion a mis Medi, oherwydd mae hwn yn dal yn rhywbeth sy'n fyw iawn ym meddwl penaethiaid, rhieni a phlant a phobl ifanc hefyd: beth yn union fydd yn digwydd ym mis Medi. Os bydd hi'n ddiogel, wrth gwrs, dwi'n meddwl ein bod ni i gyd yn cytuno mai'r peth gorau i'n plant a'n pobl ifanc ni ydy bod yr ysgolion yn ailagor yn llawn. Dwi'n meddwl os ydyn ni wedi dysgu rhywbeth yn ystod y cyfnod yma, rydym ni wedi dysgu bod y berthynas rhwng y disgybl a'r athro yn y dosbarth yn rhywbeth mor werthfawr ac nad ydy'r holl ymdrechion i greu addysg ar-lein ddim yn gallu cymryd drosodd y rôl greiddiol yna, er, wrth gwrs, mae ganddo fo le canolog.
Yn y pwyllgor ddoe, fe wnaethoch chi ddweud y bydd yna gyhoeddiad yr wythnos yma ynglŷn â pha drefniadau rydych chi'n disgwyl eu gweld ar waith ym mis Medi, ond mi wnaethoch chi ddweud hefyd eich bod chi wedi dal yn ôl rhag gwneud unrhyw gyhoeddiad oherwydd bod y wyddoniaeth yn esblygu. Ydy, mae o'n esblygu, ond mae o'n esblygu yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon hefyd, ac maen nhw wedi gallu cyhoeddi. Ac yn groes i beth roeddech chi'n ei ddweud mewn ymateb i Suzy Davies, mae'r Alban wedi cyhoeddi canllawiau. Ar 21 Mai, gwnaethon nhw ddweud bod eu hysgolion nhw'n ailagor ar 11 Awst, ac wedyn fe wnaethon nhw gyhoeddi canllawiau ar 28 Mai, ac mi wnaeth Gogledd Iwerddon, ar 18 Mehefin, ddweud bod eu hysgolion nhw'n mynd i ailagor yn raddol o 24 Awst ymlaen, a chafodd canllawiau eu cyhoeddi ar 19 Mehefin. Rŵan, dwi'n derbyn ein bod ni ddim eisiau dilyn gwledydd eraill a'n bod ni'n gallu gwneud ein penderfyniadau ein hunain fan hyn, ond beth sydd yn wahanol o ran y wyddoniaeth yn esblygu yn fan hyn a natur lledaeniad y feirws yn fan hyn o gymharu efo'r gwledydd eraill yma?
Thank you, Llywydd, and I thank the education Minister for being willing to meet virtually on a weekly basis during this time of crisis. It's been most beneficial that we've been able to have those meetings and to have that discussion.
Forgive me, but I am going to return to the issue of schools in September, because this is something that is very much alive in the minds of headteachers, parents and children and young people, too, in terms of what exactly will be happening in September. If it's safe, of course, I'm sure we're all agreed that the best thing for our children and young people is that the schools should reopen fully. I think if we have learned anything during this period, we have learned that the relationship between pupil and child in the classroom is so, so very valuable, and that all the efforts to create online education cannot replace that crucial relationship, although it does have a central role, of course.
In committee yesterday, you said that there will be an announcement this week as to what arrangements you expect to be in place in September, but you also said that you'd held back from making any announcement because the science is evolving. And yes, it is evolving, of course, but it is evolving in Scotland and Northern Ireland too, and they have been able to make announcements. Contrary to what you said in response to Suzy Davies, Scotland has published guidance. On 21 May, they stated that their schools would reopen on 11 August, and then they published guidance on 28 May. And Northern Ireland, on 18 June, stated that their schools would reopen gradually from 24 August onwards, and guidance was published on 19 June. Now, I accept that we don't want to follow other countries' leads and that we can make our own decisions here, but what's different in terms of the evolving science here and the nature of the spread of the virus here as compared with those other nations?
Well, first of all, Siân, can I say I'm grateful to you and Suzy Davies for the opportunity, as you said, usually on a weekly basis, to be able to touch base and for your continuing to hold my feet to the fire?
I'm not aware of the scientific papers that have been perused by my colleagues in Northern Ireland, Scotland or England that led them to make those statements. Throughout this period, we have been guided by the science. It's really important that we do that to build confidence amongst staff and parents. It's that science that has led us in Wales to be able to do something completely different to what's happened in Northern Ireland or Scotland, recognising that their term dates are different and therefore it's been more challenging for them, and different from what they've done in England. Alongside the science, we've also been able to reflect on the practice over the now week and a half of operations of schools to help us inform decision making going forward.
As I said, I'm not sure what other individual Ministers have read before they've made the announcement that they have, but I was absolutely determined that we would make a decision based on the very latest scientific advice and on the experience of this period of education where we have more children in our schools. Clearly, as you say, I will make a statement later this week. That statement will have to be kept under review and we will have to have regular check-in points, because, as we have seen here in Wales, the disease can pop up and interrupt plans that have been carefully laid and prepared for, as in the case, for instance, in Ynys Môn. But the statement will be made later this week.
Wel, yn gyntaf oll, Siân, a gaf fi ddweud fy mod yn ddiolchgar i chi a Suzy Davies am y cyfle, fel y dywedoch chi, yn wythnosol fel arfer, i allu cadw mewn cysylltiad ac am barhau i fy nwyn i gyfrif?
Nid wyf yn ymwybodol o'r papurau gwyddonol a ystyriwyd gan fy Ngweinidogion cyfatebol yng Ngogledd Iwerddon, yr Alban neu Loegr ac a arweiniodd at y datganiadau hynny ganddynt. Drwy gydol y cyfnod hwn, rydym wedi cael ein llywio gan y wyddoniaeth. Mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud hynny er mwyn meithrin hyder ymhlith staff a rhieni. Y wyddoniaeth honno sydd wedi ein harwain yng Nghymru i allu gwneud rhywbeth hollol wahanol i'r hyn sydd wedi digwydd yng Ngogledd Iwerddon neu'r Alban, gan gydnabod bod dyddiadau eu tymhorau’n wahanol ac felly ei bod wedi bod yn fwy heriol iddynt, ac yn wahanol i'r hyn y maent wedi'i wneud yn Lloegr. Ochr yn ochr â'r wyddoniaeth, rydym hefyd wedi gallu ystyried yr ymarfer dros yr wythnos a hanner erbyn hyn o waith ysgolion i'n helpu i lywio'r broses o wneud penderfyniadau ar gyfer y dyfodol.
Fel y dywedais, nid wyf yn siŵr beth y mae Gweinidogion unigol eraill wedi'i ddarllen cyn gwneud y cyhoeddiad a wnaethant, ond roeddwn yn hollol benderfynol y byddem yn gwneud penderfyniad ar sail y cyngor gwyddonol diweddaraf ac ar brofiad y cyfnod hwn o addysg lle mae gennym fwy o blant yn ein hysgolion. Yn amlwg, fel y dywedwch, byddaf yn gwneud datganiad yn ddiweddarach yr wythnos hon. Bydd yn rhaid parhau i adolygu'r datganiad hwnnw a bydd yn rhaid inni gael pwyntiau adolygu rheolaidd, oherwydd, fel rydym wedi’i weld yma yng Nghymru, gall y clefyd godi ei ben ac ymyrryd â chynlluniau sydd wedi'u rhoi ar waith a'u paratoi'n ofalus, fel y digwyddodd, er enghraifft, ar Ynys Môn. Ond bydd y datganiad yn cael ei wneud yn ddiweddarach yr wythnos hon.
Mi fydd penaethiaid yn falch iawn o glywed bod yna wybodaeth yn dod, ond mae hi'n hwyr iawn yn y dydd; dim ond wythnos sydd gan yr ysgolion ar ôl i baratoi. Yn edrych ymlaen i fis Medi, beth fydd eich cynlluniau chi i wneud yn siŵr na fydd y bwlch cyrhaeddiad yn lledaenu yn sgîl yr argyfwng? Fydd yr arian sydd wedi cael ei gyhoeddi gan Brif Weinidog Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn cael ei wario ar gynllun lliniaru? Mi wnaeth Plaid Cymru gyhoeddi cynllun rai wythnosau nôl a fyddai'n cynnwys cyflogi mwy o athrawon, cael athrawon sydd newydd ymddeol, efallai eu gwahodd nhw i ddod yn ôl i'r ysgolion. Beth fydd eich nod chi ar gyfer plant a phobl ifanc sydd ddim wedi cael cefnogaeth yn ystod cyfnod y pandemig yma, sef y rhai o dan yr anfantais fwyaf, sef yr her fwyaf? Beth yn union ydy'ch cynlluniau chi ar gyfer y cohort yna?
Headteachers will be pleased to hear that there is information on its way, but it's very late in the day; the schools only have a week left to prepare. Looking forward to September, what will your plans be in order to ensure that the attainment gap doesn't widen as a result of this crisis? Will the funding announced by the UK Government Prime Minister be spent on a mitigation programme? Plaid Cymru published a plan some weeks ago that would include employing more teachers and attracting recently retired teachers back into schools. So, what will your aim be for children and young people who haven't been supported during the pandemic, namely those who are most disadvantaged and therefore face the greatest challenge? What exactly are your plans for that cohort of children?
You're correct to say that the Westminster Government have announced a £1 billion catch-up programme. I need to make sure that Members are aware that not all of that is new money, and we have been advised as a Welsh Government that, in this financial year, we could expect a consequential up to and no more, at best, than £30 million. The rest of the money that was announced is for the new financial year and is not available to the Welsh Government at this time. So, I just want to be clear about the parameters in which we are working.
As I think I said earlier, I hope to be in a position—again, by the end of this week—to outline a distinctly Welsh approach to mitigating the impact that the disease has had on our children's education. There are specific parts of the cohort that we know that this period of disruption has been particularly challenging for. We talked about children with additional learning need earlier. Obviously, those children from a disadvantaged economic background, we're always worried about the attainment gap for those particular children. So, we're looking to make it a school-based programme, which is very different from the approach taken in England where there is an emphasis on employing private tutors. I think any particular programme to support children's learning needs to be on the basis of those professionals that work with them day in, day out, know them best and can deal with the circumstances that those children find themselves in.
What's crucial about the time that children are spending in school at the moment is that that work is already beginning to be done to identify what the impact of this period of disruption has been on children, and for teachers to begin to plan for what they need to do next to move children along. For some children, it will be content that will be the main priority; for other children, it will be addressing their emotional health and well-being. This has been a deeply troubling time for all of us. Some of us will have lost friends or relatives, and will have known people who've been really, really unwell, and if that's true of us, then, of course, it will be true of our children. And making sure that our children are in a position to learn and to re-engage with their education is really, really important. That's why it's important that we took the step to give every child—not specific year groups, but every child—the chance to go back to school before September.
Rydych yn iawn i ddweud bod Llywodraeth San Steffan wedi cyhoeddi rhaglen dal i fyny gwerth £1 biliwn. Mae angen i mi sicrhau bod yr Aelodau'n ymwybodol nad arian newydd yw’r holl arian hwnnw, a chawsom ein cynghori fel Llywodraeth Cymru y gallem ddisgwyl cyllid canlyniadol o hyd at £30 miliwn ar y gorau, a dim mwy, yn y flwyddyn ariannol hon. Mae gweddill yr arian a gyhoeddwyd ar gyfer y flwyddyn ariannol newydd, ac nid yw ar gael i Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Felly, hoffwn fod yn glir ynghylch y paramedrau rydym yn gweithio o'u mewn.
Fel y dywedais yn gynharach rwy’n credu, rwy'n gobeithio bod mewn sefyllfa—unwaith eto, erbyn diwedd yr wythnos hon—i amlinellu dull unigryw i Gymru o liniaru'r effaith y mae'r afiechyd wedi'i chael ar addysg ein plant. Gwyddom fod y cyfnod hwn o darfu wedi bod yn arbennig o heriol i rannau penodol o'r cohort. Buom yn siarad am blant ag anghenion dysgu ychwanegol yn gynharach. Yn amlwg, o ran y plant o gefndir economaidd difreintiedig, rydym bob amser yn poeni am y bwlch cyrhaeddiad ar gyfer y plant penodol hynny. Felly, rydym yn bwriadu sicrhau ei bod yn rhaglen sydd wedi'i lleoli yn yr ysgol, sy'n wahanol iawn i'r dull a ddefnyddir yn Lloegr lle ceir pwyslais ar gyflogi tiwtoriaid preifat. Credaf fod angen i unrhyw raglen benodol i gefnogi dysgu plant fod yn seiliedig ar y gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda hwy bob dydd, sy’n eu hadnabod orau ac sy’n gallu ymdrin ag amgylchiadau'r plant hynny.
Yr hyn sy'n hanfodol am yr amser y mae plant yn ei dreulio yn yr ysgol ar hyn o bryd yw bod y gwaith hwnnw eisoes yn dechrau mynd rhagddo i nodi beth fu effaith y cyfnod hwn o darfu ar blant, ac i athrawon ddechrau cynllunio ar gyfer yr hyn y mae angen iddynt ei wneud nesaf i symud plant yn eu blaenau. I rai plant, cynnwys fydd y brif flaenoriaeth; i blant eraill, bydd yn golygu mynd i'r afael â'u hiechyd a'u lles emosiynol. Mae hwn wedi bod yn gyfnod cythryblus iawn i bob un ohonom. Bydd rhai ohonom wedi colli ffrindiau neu berthnasau, ac wedi adnabod pobl sydd wedi bod yn wirioneddol sâl, ac os yw hynny'n wir amdanom ni, yna wrth gwrs, bydd yn wir am ein plant hefyd. Ac mae sicrhau bod ein plant mewn sefyllfa i ddysgu ac i ailymgysylltu â'u haddysg yn wirioneddol bwysig. Dyna pam ei bod yn bwysig ein bod wedi cymryd y cam i roi cyfle i bob plentyn—nid grwpiau blynyddoedd penodol, ond pob plentyn—fynd yn ôl i'r ysgol cyn mis Medi.
Diolch. Tri deg miliwn—dydy hynny ddim yn mynd i fynd yn bell iawn, er gwaethaf rhyw gyhoeddiadau mawr a oedd yn cael eu gwneud gan y Torïaid yn Lloegr yn ddiweddar. Y bwlch digidol: dyma fater arall sydd wedi dod yn amlwg yn ystod y pandemig—yr anfantais ddigidol y mae rhai myfyrwyr, disgyblion yn dioddef o ran dyfeisiadau a chysylltedd. Mae un arolwg dwi wedi ei weld yn ddiweddar gan Grŵp Llandrillo Menai yn dangos bod 30 y cant o'r myfyrwyr yn teimlo eu bod nhw dan anfantais—hynny yw, eu bod nhw'n methu cael mynediad digonol i ddysgu o bell er mwyn cwblhau eu hastudiaethau nhw, gan nad yw'r cyfarpar neu'r band eang, neu'r ddau, ddim ganddyn nhw. Mae 30 y cant o bobl ifanc yn ffigur mawr, fyddwn i'n tybio, pan fyddwch chi'n meddwl ar draws Cymru. A thybed a fyddai arolwg tebyg ymhlith myfyrwyr addysg uwch yn dangos yr un thema, neu a ydy hyn yn tanlinellu, a dweud y gwir, statws sinderela addysg bellach yng Nghymru? Felly, hoffwn i wybod beth ydy'ch cynlluniau chi i gau'r bwlch digidol yn y sector addysg bellach yn arbennig.
Thank you. Thirty million isn't going to go particularly far, despite some major announcements made by the Tories in England recently. Now, the digital divide is another issue that has emerged during the pandemic—the digital disadvantage that certain students and pupils have faced in terms of devices and connectivity. One survey that I’ve seen recently from the Llandrillo Menai Group demonstrates that 30 per cent of students felt that they were disadvantaged—that they weren’t able to have adequate access to distance learning in order to complete their studies, as the equipment or the broadband, or both, wasn’t available to them. Now, 30 per cent of young people means a high number of young people if you were to apply that across Wales. And I wonder whether a similar survey among higher education students would show the same types of theme, or does this highlight the cinderella status of further education in Wales? So, I would like to know what your plans are to bridge that digital divide in the FE sector particularly.
Well, you're right—it is one of the barriers to learning during this period that has been for those children who are digitally excluded, who don't either have a device, a suitable device, or, indeed, connectivity at home. That's why we've spent £3 million on trying to address that situation. I'm very grateful to colleagues in local government who have worked in partnership with us to give out over 10,000 pieces of equipment, and over 10,000 MiFi devices. Again, this is a record I think we can be proud of in Wales, compared to the ability to get kit out of the door in other nations, where they have struggled to do so. We have lent kit that's already in schools rather than going to the market to buy new, because we knew everybody else was going to the market to buy new, and that would lead to significant delays in getting the children what they needed. We will now replace that kit that has been lent to children—given to children—with new kit for their schools.
We are currently discussing plans with the FE sector to see whether a similar situation and a similar level of support can be put in place for FE. But, again, I would commend the work of ColegauCymru's members, who have done exceptional work in making sure that those students in FE in danger of being digitally excluded have been able to receive support. And whilst, quite understandably, we talk a lot about schools going back, FE colleges are also back working, and they have a particular emphasis on connecting with our most vulnerable students—those are exactly the students that you've talked about, Siân, for whom perhaps distance learning has been a particular challenge—and that is going, I understand, very well.
Wel, rydych chi'n iawn—un o'r rhwystrau a fu i ddysgu yn ystod y cyfnod hwn i blant sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol yw nad oes ganddynt ddyfais, neu ddyfais addas, neu'n wir, gysylltedd gartref. Dyna pam rydym wedi gwario £3 miliwn ar geisio mynd i'r afael â'r sefyllfa honno. Rwy'n ddiolchgar iawn i gymheiriaid mewn llywodraeth leol sydd wedi gweithio mewn partneriaeth â ni i ddarparu dros 10,000 darn o offer, a dros 10,000 o ddyfeisiau MiFi. Unwaith eto, mae hyn yn gyflawniad y credaf y gallwn fod yn falch ohono yng Nghymru, o gymharu â'r gallu i ddarparu offer mewn gwledydd eraill, lle maent wedi’i chael hi’n anodd gwneud hynny. Rydym wedi benthyca offer sydd eisoes mewn ysgolion yn hytrach na mynd i'r farchnad i’w brynu’n newydd, gan ein bod yn gwybod bod pawb arall yn mynd i'r farchnad i brynu’n newydd, ac y byddai hynny'n arwain at oedi sylweddol cyn rhoi’r hyn roedd arnynt ei angen i’r plant. Byddwn yn rhoi offer newydd i ysgolion yn lle’r offer a fenthycwyd i’r plant—a gafodd ei roi i’r plant.
Rydym wrthi’n trafod cynlluniau gyda'r sector addysg bellach i weld a ellir rhoi sefyllfa debyg a lefel debyg o gefnogaeth ar waith ar gyfer addysg bellach. Ond unwaith eto, byddwn yn cymeradwyo gwaith aelodau ColegauCymru, sydd wedi gwneud gwaith gwych yn sicrhau bod myfyrwyr addysg bellach sydd mewn perygl o gael eu hallgáu'n ddigidol wedi gallu cael cymorth. Ac er ein bod yn siarad, yn hollol ddealladwy, am ysgolion yn dychwelyd, mae colegau addysg bellach hefyd yn ôl yn gweithio, ac mae ganddynt bwyslais arbennig ar gysylltu â'n myfyrwyr mwyaf bregus—yr union fyfyrwyr y sonioch chi amdanynt, Siân, myfyrwyr y mae dysgu o bell wedi bod yn her arbennig iddynt o bosibl—ac mae hynny'n mynd yn dda iawn, yn ôl yr hyn a ddeallaf.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ynghylch cynlluniau Llywodraeth Cymru i ehangu’r ddarpariaeth addysg cyfrwng Cymraeg yn ardal Merthyr Tudful? OQ55422
3. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's plans to expand Welsh-medium education provision in the Merthyr Tydfil area? OQ55422
Diolch, Delyth, am y cwestiwn.
Thank you, Delyth, for the question.
Capital investment of £1.83 million has been earmarked to expand Welsh-medium education provision in Merthyr Tydfil. We are meeting the full costs of these projects to make best use of the funding available. The authority has also received £661,000 from the reducing infant class size grant, also to support Welsh-medium education.
Clustnodwyd buddsoddiad cyfalaf o £1.83 miliwn i ehangu darpariaeth addysg cyfrwng Cymraeg ym Merthyr Tudful. Rydym yn talu costau llawn y prosiectau hyn i wneud y defnydd gorau o'r cyllid sydd ar gael. Mae'r awdurdod hefyd wedi derbyn £661,000 o'r grant lleihau maint dosbarthiadau babanod, hefyd i gefnogi addysg cyfrwng Cymraeg.
Diolch am yr ateb yna, Weinidog. Mae Rhieni dros Addysg Gymraeg wedi cysylltu â mi ynghylch eu hymgyrch nhw i fynd i'r afael â'r diffyg darpariaeth o addysg Gymraeg yn yr ardal. Ar hyn o bryd, dim ond dwy ysgol gynradd sydd yno, a does dim ysgol uwchradd o gwbl—sefyllfa gwbl annheg ar blant yr ardal. Mae Rhieni dros Addysg Gymraeg eisiau gweld ysgol uwchradd cyfrwng Cymraeg newydd yn cael ei hagor, yn ogystal ag ysgol gynradd ychwanegol. Ers iddyn nhw ddechrau eu hymgyrch lai na blwyddyn yn ôl, maen nhw wedi gwneud camau breision. Mae trafodaethau gyda'r cyngor am agor ysgol gynradd newydd yn gadarnhaol, mae'r fforwm addysg Gymraeg wedi cwrdd yn rhithiol yn ystod y cyfnod clo, ac mae cynlluniau ar y gweill i gynhyrchu deunydd i hyrwyddo addysg Gymraeg ymysg rhieni, yn ogystal â threfnu digwyddiadau. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â fi i longyfarch RhAG am eu gwaith campus hyd yma, yn ogystal â Chyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful am ddangos brwdfrydedd dros eu helpu nhw? Ac a allwch chi fy sicrhau i y byddwch chi fel y Gweinidog Addysg yn cynnig pob cefnogaeth bosib er mwyn galluogi Rhieni dros Addysg Gymraeg a'r cyngor i agor ysgolion cyfrwng Cymraeg newydd ym Merthyr?
Thank you for that response, Minister. Rhieni Dros Addysg Gymraeg have been in touch with me on their campaign to tackle the lack of Welsh-medium provision in the area. At the moment, there are only two primary schools and no secondary school at all, which is utterly unfair on the children in the area. RhAG want to see a Welsh-medium secondary school established, as well as an additional primary school. Since they started their campaign less than a year ago, they have made large steps forward. Discussions with the council on opening a new primary school have been positive. The Welsh-medium education forum has met virtually during the lockdown, and plans are in place to produce material to promote Welsh-medium education among parents, as well as to organise events. So, Minister, will you join with me in congratulating RhAG on their excellent work to date, as well as Merthyr Tydfil County Borough Council for showing enthusiasm in assisting the campaign? Can you give me an assurance that you, as Minister for Education, will provide all possible support in order to enable RhAG and the council to open Welsh-medium schools in Merthyr?
Thank you, Delyth. As I said in my answer to your first question, the Welsh Government is funding fully the projects that the Member will be familiar with. The grant of £1.83 million will support the reconfiguration of Ysgol Rhyd-y-grug to accommodate two additional classrooms and to increase nursery and pre-nursery provision. And the grant will also fund a new Welsh-medium primary school with a capacity for 210 pupils, also providing an early years and early childcare location through the medium of Welsh. Also, the reducing infant class sizes grant has been allocated to Ysgol Gynradd Gymraeg Santes Tudful to provide a stand-alone extension to two additional classrooms, including new lobby and toilet facilities also, and the old demountable accommodation will be removed to create an external play area to support the foundation phase.
So, clearly, the capital grants that Welsh Government are able to give Merthyr Tydfil are really going to make a difference, and I'm grateful to all of those campaigning within Merthyr and the council for engaging so positively with our capital programme to make these projects available, and I'm sure, as we have seen from other areas in Wales, once they are available, parents will make a very positive choice to choose Welsh-medium education for their children.
Diolch, Delyth. Fel y dywedais yn fy ateb i'ch cwestiwn cyntaf, mae Llywodraeth Cymru'n ariannu'r prosiectau y bydd yr Aelod yn gyfarwydd â hwy yn llawn. Bydd y grant o £1.83 miliwn yn cefnogi’r gwaith o ad-drefnu Ysgol Rhyd-y-grug i ddarparu ar gyfer dwy ystafell ddosbarth ychwanegol ac i gynyddu darpariaeth feithrin a chyn-feithrin. A bydd y grant hefyd yn ariannu ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg newydd gyda lle i 210 o ddisgyblion, gan ddarparu lleoliad blynyddoedd cynnar a gofal plant cynnar drwy gyfrwng y Gymraeg yn ogystal. Mae'r grant lleihau maint dosbarthiadau babanod wedi'i ddyrannu i Ysgol Gynradd Gymraeg Santes Tudful hefyd i ddarparu estyniad annibynnol i ddwy ystafell ddosbarth ychwanegol, gan gynnwys lobi a thoiledau newydd, a bydd yr hen adeilad dros dro yn cael ei symud i greu man chwarae awyr agored i gefnogi'r cyfnod sylfaen.
Felly, yn amlwg, mae'r grantiau cyfalaf y gall Llywodraeth Cymru eu rhoi i Ferthyr Tudful yn mynd i wneud gwahaniaeth mawr, ac rwy'n ddiolchgar i bawb sy'n ymgyrchu ym Merthyr Tudful a'r cyngor am ymgysylltu mor gadarnhaol â'n rhaglen gyfalaf i sicrhau bod y prosiectau hyn ar gael, ac fel rydym wedi'i weld mewn ardaloedd eraill yng Nghymru, pan fyddant ar gael, rwy'n siŵr y bydd rhieni'n gwneud penderfyniad cadarnhaol iawn i ddewis addysg Gymraeg ar gyfer eu plant.
Weinidog, rhaid inni sicrhau bod ein targedau addysg iaith Gymraeg uchelgeisiol ym Merthyr Tudful, ac ar draws Cymru, yn cael eu cyflawni, ac mae'n bwysig bod buddion addysg yn Gymraeg yn cael eu rhoi i'n holl blant ym mhob cymuned. A allaf ofyn, felly, a fydd y Gweinidog yn rhoi cefnogaeth bellach i gyngor Pen-y-bont ar Ogwr, gan fod datblygiad tir pwysig wedi cwympo drwodd gan effeithio'n sylweddol ar eu cynlluniau? Efallai y bydd angen tipyn bach mwy o help i gyflawni ein targedau uchelgeisiol ym Mhen-y-bont ar Ogwr, gan weithio hefyd gyda grwpiau fel Rhieni dros Addysg Gymraeg Pen-y-bont.
Minister, we must ensure that our ambitious Welsh language targets in Merthyr Tydfil and across Wales are accomplished, and it's important that the benefit of Welsh-medium education is given to all children in all communities. May I, therefore, ask whether the Minister will give Bridgend council further support, as important land developments have fallen through and impacted their plans? It's possible that they might need a bit more support to attain the ambitious targets in Bridgend, while working also with groups such as Bridgend RhAG.
Thank you, Huw, for that. Can I assure Members that we have developed a dashboard to give an overview of the situation across all local authorities following COVID-19, and the dashboard highlights that local authorities are on track to meet their Welsh in education strategic plan targets. Clearly, if there are concerns about the ability of an individual local authority to meet their targets contained within their WESP, then our officials will want to have a conversation with them to understand what the barriers are to achieving the goals that have been set out in those plans.
Diolch am hynny, Huw. A gaf fi roi sicrwydd i’r Aelodau ein bod wedi datblygu dangosfwrdd i roi trosolwg o'r sefyllfa ar draws yr holl awdurdodau lleol yn dilyn COVID-19, ac mae'r dangosfwrdd yn nodi bod awdurdodau lleol ar y trywydd iawn i gyflawni targedau eu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg. Yn amlwg, os oes pryderon ynghylch gallu awdurdod lleol unigol i gyflawni'r targedau sydd wedi'u cynnwys yn eu cynllun strategol Cymraeg mewn addysg, bydd ein swyddogion yn awyddus i gael sgwrs gyda hwy i ddeall beth yw'r rhwystrau i gyflawni'r nodau yn y cynlluniau hynny.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer ailddechrau addysg amser llawn ym mis Medi? OQ55397
4. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's plans for the resumption of full-time education in September? OQ55397
Since 29 June, our learners have been taking the opportunity to check in, catch up and prepare for the autumn term. Working with stakeholders, we are developing robust plans for children’s return to school in September, and, as I have said on numerous occasions this afternoon, Presiding Officer, I intend to make a statement later on this week outlining my plans.
Ers 29 Mehefin, mae ein dysgwyr wedi bod yn achub ar y cyfle i ailgydio, dal i fyny a pharatoi ar gyfer tymor yr hydref. Gan weithio gyda rhanddeiliaid, rydym yn datblygu cynlluniau cadarn er mwyn i blant ddychwelyd i'r ysgol ym mis Medi, ac fel rwyf wedi’i ddweud droeon y prynhawn yma, Lywydd, rwy'n bwriadu gwneud datganiad yn ddiweddarach yr wythnos hon i amlinellu fy nghynlluniau.
Thank you, Minister, for that answer, and I appreciate you've answered other questions on this particular area, but I think it shows the sign of correspondence we're all getting from worried parents, teachers and also children who want to understand what the position will be in September. I know you are engaged in that process, Minister, but given the confusion around the previous announcements of the partial opening of schools, the chief medical officer's comments, for example, and the unions' comments, can you convince us that this will be a joined-up announcement that you will be making later in the week to give complete clarity so that people can have confidence that there will be full-time education in September? Because, with the ending of the furlough scheme and the economic pressures that families are facing, it might well boil down to the fact that people will have to think of food over fractions if they don't have full-time education in September. And I hope that you will give us confidence today that that is the direction of travel that you are undertaking for the September opening of schools.
Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy'n derbyn eich bod wedi ateb cwestiynau eraill ar y maes penodol hwn, ond credaf fod hyn yn dangos faint o ohebiaeth y mae pob un ohonom yn ei chael gan rieni ac athrawon pryderus, yn ogystal â phlant sydd am ddeall beth fydd y sefyllfa ym mis Medi. Gwn eich bod wrthi'n gweithio ar y broses honno, Weinidog, ond o ystyried y dryswch ynghylch y cyhoeddiadau blaenorol ynglŷn ag agor ysgolion yn rhannol, sylwadau'r prif swyddog meddygol, er enghraifft, a sylwadau'r undebau, a allwch chi ein hargyhoeddi y bydd y cyhoeddiad y byddwch yn ei wneud yn ddiweddarach yn yr wythnos yn gyhoeddiad cydlynol i roi eglurder llwyr fel y gall pobl fod â hyder y gwelir addysg amser llawn ym mis Medi? Oherwydd, gyda diwedd y cynllun ffyrlo a'r pwysau economaidd y mae teuluoedd yn ei wynebu, mae'n ddigon posibl y bydd yn rhaid i bobl feddwl am fwyd yn hytrach na ffracsiynau os na cheir addysg amser llawn ym mis Medi. Ac rwy'n gobeithio y gallwch roi'r hyder inni heddiw mai dyna yw eich cyfeiriad teithio mewn perthynas ag agor ysgolion ym mis Medi.
Well, Presiding Officer, I understand that children, parents and professionals want to know more about what we can expect in September. We are undertaking those discussions, as the Member alluded to. Sometimes these discussions are complicated by the way in which our education system is structured in Wales, which means there are many, many stakeholders that need to be engaged before we can make an announcement, but I'm absolutely clear, and I have been throughout this process, that I am determined to maximise the opportunities for our children's education and to minimise the impact that this disease has had on it. We need to balance the risks—the risks to children and the staff that work with them—from COVID-19. But, luckily, because of the hard work and the efforts of the Welsh public, in beginning to drive that community transmission rate down, we now also need to figure in the non-COVID risks to our children from a prolonged period away from education. And because of the hard work of the Welsh public, we're in a position to be able to do that.
Wel, Lywydd, rwy'n deall bod plant, rhieni a gweithwyr proffesiynol yn awyddus i wybod mwy am yr hyn y gallwn ei ddisgwyl ym mis Medi. Rydym yn cynnal y trafodaethau hynny, fel y dywedodd yr Aelod. Weithiau, mae'r trafodaethau hyn yn cael eu cymhlethu gan y ffordd y mae ein system addysg wedi'i strwythuro yng Nghymru, sy'n golygu bod angen ymgysylltu â llawer iawn o randdeiliaid cyn y gallwn wneud cyhoeddiad, ond rwy'n gwbl sicr, ac rwyf wedi bod yn gwbl sicr drwy gydol y broses hon, fy mod yn benderfynol o wneud y mwyaf o'r cyfleoedd ar gyfer addysg ein plant a lleihau'r effaith y mae'r afiechyd hwn wedi'i chael arni. Mae angen inni gydbwyso'r risgiau—y risgiau i blant a'r staff sy'n gweithio gyda hwy—y mae COVID-19 yn eu hachosi. Ond wrth lwc, oherwydd gwaith caled ac ymdrechion y cyhoedd yng Nghymru i ddechrau gostwng cyfradd y trosglwyddiad cymunedol, mae angen inni bellach gyfrifo'r risgiau nad ydynt yn ymwneud â COVID i'n plant, yn sgil cyfnod hir heb addysg. Ac oherwydd gwaith caled y cyhoedd yng Nghymru, rydym mewn sefyllfa i allu gwneud hynny.
Minister, I'm hearing from distressed parents who have distressed children who want and need to know that they will be going back to school full time in September. Parents living on the Welsh-English border are even considering sending their children to English schools in September. What do you say to those parents? Thank you.
Weinidog, rwy'n clywed gan rieni gofidus, sydd â phlant yn gofidio’n fawr, sydd eisiau ac angen gwybod y byddant yn mynd yn ôl i'r ysgol yn llawnamser ym mis Medi. Mae rhieni sy'n byw ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr hyd yn oed yn ystyried anfon eu plant i ysgolion yn Lloegr ym mis Medi. Beth sydd gennych i'w ddweud wrth y rhieni hynny? Diolch.
Mandy, I am a parent that lives in a constituency on the Welsh-English border. Yesterday, my year 9 daughter was able to return to school for the second time. If I lived across that border, in Herefordshire, she would not set foot in a classroom until September. Let's be absolutely clear what the education system and the teachers and the headteachers and the support staff and our local authorities have been able to achieve in Wales: children living in your constituency that would not go to a classroom until September have been able to check in and catch up and begin to prepare. And I will continue to work with those hard-working educational professionals within our nation to maximise the opportunity for our children in September. Let's be very clear about the differences across the border. And I'm glad I'm this side.
Mandy, rwy'n rhiant sy'n byw mewn etholaeth ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Ddoe, llwyddodd fy merch sydd ym mlwyddyn 9 i ddychwelyd i'r ysgol am yr eildro. Pe bawn i'n byw dros y ffin, yn swydd Henffordd, ni fyddai wedi gosod troed mewn ystafell ddosbarth tan fis Medi. Gadewch i ni fod yn hollol glir beth y mae'r system addysg a'r athrawon a'r penaethiaid a'r staff cymorth a'n hawdurdodau lleol wedi gallu ei gyflawni yng Nghymru: mae plant sy'n byw yn eich etholaeth na fyddai'n mynd i ystafell ddosbarth tan fis Medi wedi gallu ailgydio a dal i fyny a dechrau paratoi. A byddaf yn parhau i weithio gyda'r addysgwyr proffesiynol gweithgar yn ein gwlad i wneud y mwyaf o'r cyfle i'n plant ym mis Medi. Gadewch i ni fod yn glir iawn am y gwahaniaethau ar y ddwy ochr i’r ffin. Ac rwy'n falch fy mod ar yr ochr hon.
Minister, thank you for your answers to these questions. We now understand clearly that you are going to be making a statement on this issue. But, rightly so, parents are really anxious about this, there's no doubt about it, and they need clarity as soon as possible. Childcare needs to be arranged and there are many other aspects as well. So, following the statement later this week, will you confirm and commit today that any further announcements or information to parents will be given to them as a matter of urgency? Because constituents right across Alyn and Deeside and right across Wales need to know this as soon as possible, just to get their plans in place.
Weinidog, diolch am eich atebion i'r cwestiynau hyn. Rydym yn deall yn glir yn awr y byddwch yn gwneud datganiad ar y mater hwn. Ond yn briodol felly, mae rhieni'n wirioneddol bryderus am hyn, nid oes amheuaeth am hynny, ac maent angen eglurder cyn gynted â phosibl. Mae angen trefnu gofal plant ac mae yna lawer o ffactorau eraill hefyd. Felly, yn dilyn y datganiad, yn ddiweddarach yr wythnos hon, a wnewch chi gadarnhau ac ymrwymo heddiw y bydd unrhyw gyhoeddiadau neu wybodaeth bellach i rieni yn cael eu rhoi iddynt ar fyrder? Oherwydd mae angen i etholwyr ar draws Alun a Glannau Dyfrdwy ac ar draws Cymru wybod hyn cyn gynted â phosibl er mwyn iddynt allu cynllunio.
Of course, Jack. I have endeavoured, throughout this entire period, to be as clear as I can be with educational professionals in Wales and with the parents of Wales. Sometimes that has not been easy, because of, sometimes, the lack of understanding, from especially aspects of the press, about discussions and announcements that have been made regarding other jurisdictions and the impact it has on Wales. We have used a variety of platforms and every opportunity to communicate with parents and, I can assure you, we will continue to do that.
The decisions I make are one important aspect, clearly, but unless we have the confidence of parents, so that they know that they can send their children into a safe and secure environment, they will not make that choice. I'm really pleased that, because we've been able to offer an opportunity to all children this side of summer, parents can see how safe and secure that their teachers and headteachers have been able to make their schools and, therefore, I hope that that will build confidence for whatever we're able to do in September.
Wrth gwrs, Jack. Rwyf wedi ymdrechu, trwy gydol yr holl gyfnod hwn, i fod mor eglur ag y gallaf fod gydag addysgwyr proffesiynol yng Nghymru a chyda rhieni Cymru. Ac nid yw hynny wedi bod yn hawdd bob amser, oherwydd diffyg dealltwriaeth weithiau, ar ran elfennau o’r wasg yn arbennig, ynglŷn â thrafodaethau a chyhoeddiadau a wnaed ynghylch awdurdodaethau eraill, a'r effaith y mae'n ei chael ar Gymru. Rydym wedi defnyddio amrywiaeth o lwyfannau a phob cyfle i gyfathrebu â rhieni a gallaf eich sicrhau y byddwn yn parhau i wneud hynny.
Mae'r penderfyniadau a wnaf yn un agwedd bwysig, yn amlwg, ond oni bai bod gan y rhieni hyder ynom, fel eu bod yn gwybod y gallant anfon eu plant i amgylchedd diogel, ni fyddant yn gwneud y dewis hwnnw. Gan ein bod wedi gallu cynnig cyfle i bob plentyn yr ochr hon i'r haf, rwy’n hynod o falch y gall rhieni weld pa mor ddiogel y mae eu hathrawon a'u penaethiaid wedi gallu gwneud eu hysgolion ac felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n meithrin hyder ar gyfer beth bynnag y gallwn ei wneud ym mis Medi.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am faint dosbarthiadau mewn ysgolion yng Nghymru? OQ55411
5. Will the Minister make a statement on class sizes in schools in Wales? OQ55411
Reducing class sizes, targeted at those who will benefit the most, is a key action in 'Our national mission'. I have made available an additional £36 million over this Assembly term to reduce infant class sizes.
Mae lleihau maint dosbarthiadau, wedi'i dargedu at y rhai a fydd yn elwa fwyaf, yn gam gweithredu allweddol yn ‘Cenhadaeth ein Cenedl'. Rwyf wedi sicrhau bod £36 miliwn ychwanegol ar gael dros dymor y Cynulliad hwn ar gyfer lleihau maint dosbarthiadau babanod.
Thanks, Minister. Crises bring opportunities and the most unfortunate circumstances can bring really positive change. The blended learning approach really is not going to work come the autumn, children are falling behind, not everybody is online and there is the issue of parents working. As a former teacher, I'm really aware of the enormous benefits of smaller class sizes: there's a different relationship in the classroom, there's more of a community, there's more time for children, one-on-one tuition becomes eminently possible. There's a reason why private schools offer small class sizes; we know that.
So, you're in a position now—you could usher in change with an aim to radically cut class sizes. A big-bang approach in this emergency, if you like: bringing in teachers who've left the profession, bringing people back in with the sole aim to enable a radical cut in class sizes to enable social distancing in schools and get schools back to work full time with pupils in school full time. Why not?
Diolch, Weinidog. Mae argyfyngau'n creu cyfleoedd yn eu sgil a gall yr amgylchiadau mwyaf anffodus greu newid cadarnhaol iawn. Nid yw'r dull dysgu cyfunol yn mynd i weithio pan ddaw’r hydref, mae plant ar ei hôl hi, nid yw pawb ar-lein ac mae problem gyda rhieni'n gweithio. Fel cyn-athro, rwy'n ymwybodol iawn o fanteision enfawr dosbarthiadau llai: mae perthynas wahanol yn yr ystafell ddosbarth, mae'n fwy o gymuned, mae mwy o amser i blant, daw hyfforddiant un i un yn bosibl. Mae yna reswm pam fod ysgolion preifat yn cynnig dosbarthiadau llai o faint; fe wyddom hynny.
Felly, rydych chi mewn sefyllfa yn awr—fe allech chi greu newid gyda'r nod o dorri maint dosbarthiadau yn radical. Creu newid anferth yn yr argyfwng hwn, os mynnwch chi: dod ag athrawon sydd wedi gadael y proffesiwn i mewn, dod â phobl yn ôl i mewn yn unswydd er mwyn gwneud toriad radical ym maint dosbarthiadau yn bosibl i allu cydymffurfio â mesurau cadw pellter cymdeithasol mewn ysgolion a chael ysgolion yn ôl yn weithredol yn llawnamser gyda disgyblion yn yr ysgol yn llawnamser. Pam ddim?
Well, as I made clear, I think, in my first answer, Presiding Officer, reducing class sizes has been a priority for me and this Government. We have invested in that, and that investment has led to an additional 110 extra teachers working in our schools, and an additional 45 teaching assistants. And in some places, it's not the staff that have been the constraint, it's the actual building, and therefore we have created an additional 52 classrooms. Clearly, as I said in answer to other questions, we will be looking to do what we can to support children at the next stage of their education, to overcome some of the deficits that will undoubtedly—undoubtedly—have occurred because of this disruption, and additional staff, I'm sure, will be an important part of that.
Wel, fel y dywedais yn glir yn fy ateb cyntaf rwy’n meddwl, Lywydd, mae lleihau maint dosbarthiadau wedi bod yn flaenoriaeth i mi a’r Llywodraeth hon. Rydym wedi buddsoddi yn hynny, ac mae'r buddsoddiad hwnnw wedi arwain at 110 o athrawon ychwanegol yn gweithio yn ein hysgolion, a 45 o gynorthwywyr addysgu ychwanegol. Ac mewn rhai mannau, nid y staff sydd wedi bod yn rhwystr rhag cael dosbarthiadau llai ond yr adeilad ei hun, ac felly, rydym wedi creu 52 o ystafelloedd dosbarth ychwanegol. Yn amlwg, fel y dywedais wrth ateb cwestiynau eraill, byddwn yn ceisio gwneud yr hyn a allwn i gefnogi plant ar y cam nesaf yn eu haddysg, i oresgyn rhai o'r diffygion a fydd yn ddiamheuaeth—yn ddiamheuaeth—wedi digwydd oherwydd yr aflonyddwch hwn, a bydd staff ychwanegol yn rhan bwysig o hynny rwy'n siŵr.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddefnyddio cyfarpar diogelu personol mewn ysgolion? OQ55430
6. Will the Minister make a statement on the use of personal protective equipment in schools? OQ55430
It is essential that those who need personal protective equipment have access to it. Our guidance on increasing operations in schools sets out the use of PPE by practitioners and support staff within the education sector.
Mae'n hanfodol fod y rhai sydd angen cyfarpar diogelu personol yn gallu cael gafael arno. Mae ein canllawiau ar gynyddu gweithgarwch mewn ysgolion yn nodi'r defnydd o gyfarpar diogelu personol gan addysgwyr a staff cymorth yn y sector addysg.
With regard to face masks, I note the answer that the First Minister gave earlier was that face covering is not of itself a magic bullet, and I suspect there are a number of concerns the Government has behind that. But I've been contacted by a Caerphilly resident who is concerned to not send her child back to school until she sees face masks more widely available, and particularly in a school setting. What reassurance can you give her today, and when will we have further information about PPE and face masks in school settings from September?
Mewn perthynas â masgiau wyneb, nodaf mai’r ateb a roddodd y Prif Weinidog yn gynharach oedd nad yw gorchudd wyneb yn fwled hud ynddo'i hun, ac rwy'n tybio bod gan y Llywodraeth nifer o bryderon yn codi o hynny. Ond cysylltodd un o drigolion Caerffili â mi yn pryderu ynglŷn ag anfon ei phlentyn yn ôl i'r ysgol hyd nes y bydd yn gweld bod masgiau wyneb ar gael yn ehangach, ac yn enwedig mewn ysgolion. Pa sicrwydd y gallwch ei roi iddi heddiw, a pha bryd y cawn wybodaeth bellach am gyfarpar diogelu personol a masgiau wyneb mewn ysgolion o fis Medi ymlaen?
There are only very, very specific circumstances where the Welsh Government advises that staff working in our schools should use a face mask. With regard to face coverings—because there is a significant difference between the two—we do not advise that face coverings are necessary within a school setting.
Dim ond mewn amgylchiadau penodol iawn y mae Llywodraeth Cymru yn cynghori y dylai staff sy'n gweithio yn ein hysgolion ddefnyddio masgiau wyneb. O ran gorchuddion wyneb—oherwydd mae cryn dipyn o wahaniaeth rhwng y ddau beth—nid ydym yn cynghori bod gorchuddion wyneb yn angenrheidiol mewn ysgolion.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gymorth addysgol i blant nad ydynt wedi dychwelyd i'r ysgol? OQ55418
7. Will the Minister make a statement on educational support for children who have not returned to school? OQ55418
I think, Janet, as learners return to the physical school environment, practitioners will be providing a combination of approaches, especially for those children for whom, perhaps, a return to school is not recommended at this time.
Rwy'n credu, Janet, wrth i ddysgwyr ddychwelyd i amgylchedd ffisegol yr ysgol, y bydd addysgwyr yn darparu cyfuniad o ddulliau, yn enwedig ar gyfer y plant nad argymhellir o bosibl eu bod yn dychwelyd i'r ysgol ar hyn o bryd.
Diolch. In April, an extra £3 million was announced to support digitally excluded learners, yet I am aware of many parents who have waited all these months for a laptop. I've even had issues around the provision of a dongle. So, can you confirm whether all digitally excluded learners in Wales have now been provided with the technology they need, and how will you address the shortfall? Last month a survey report found that only 1.9 per cent of students received four lessons per day that only 1.9 per cent of students received four lessons per day. What steps have you taken to improve this? Then, on Monday, you did announce that £1 million has been allocated to support those children to re-engage with education over the summer holiday, especially those who have not been in school. But I do ask: how realistic is it to expect this of children over the summer break, especially when many have simply been unable to access online learning during the actual summer term? Thank you.
Diolch. Ym mis Ebrill, cyhoeddwyd £300 miliwn ychwanegol i gefnogi dysgwyr sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol, ac eto rwy'n ymwybodol fod llawer o rieni wedi aros yr holl fisoedd hyn am liniadur. Rwyf hyd yn oed wedi cael problemau’n ymwneud â darparu dongl. Felly, a allwch chi gadarnhau p'un a yw'r holl ddysgwyr sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol yng Nghymru wedi cael y dechnoleg sydd ei hangen arnynt erbyn hyn, a sut yr ewch chi i'r afael â'r diffyg? Fis diwethaf canfu adroddiad arolwg mai dim ond 1.9 y cant o fyfyrwyr a oedd yn cael pedair gwers y dydd. Pa gamau rydych chi wedi'u cymryd i wella hyn? Wedyn, ddydd Llun, fe wnaethoch gyhoeddi bod £1 filiwn wedi'i ddyrannu i gefnogi'r plant hynny i ailgysylltu ag addysg dros wyliau'r haf, yn enwedig y rhai nad ydynt wedi bod yn yr ysgol. Ond rwy'n gofyn: pa mor realistig yw disgwyl hyn gan blant dros wyliau'r haf, yn enwedig pan nad yw nifer ohonynt wedi gallu manteisio ar ddysgu ar-lein yn ystod tymor yr haf ei hun? Diolch.
Janet, as I said in answer to Siân Gwenllian, schools have distributed over 10,000 individual devices, and over—. Actually, Welsh Government has provided over 10,000 software licences that allows the equipment to be converted into what a child needs. Actually, the number goes above that, because individual schools had already proactively sent out a number of devices.
If you are in touch with parents who say that they have not been able to get a laptop or a Mi-Fi device, then I respectfully suggest to you, Janet, that they either need to speak to their headteacher, or to their local authority who have been charged with co-ordinating this scheme. It is simply impossible, from Cardiff Bay, or indeed a poorly connected home in Brecon, to oversee the individual distribution of these laptops. So, Janet, you really need to ask your local authority why there are children in your area that have not got the support that they need.
Janet, fel y dywedais wrth ateb Siân Gwenllian, mae ysgolion wedi dosbarthu dros 10,000 o ddyfeisiau unigol, a thros—. Mewn gwirionedd, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu dros 10,000 o drwyddedau meddalwedd sy'n caniatáu i'r offer gael ei droi'n beth sydd ei angen ar blentyn. Mewn gwirionedd, mae'r nifer yn uwch na hynny, oherwydd bod ysgolion unigol eisoes wedi mynd ati i ddarparu nifer o ddyfeisiau.
Os ydych chi mewn cysylltiad â rhieni sy'n dweud nad ydynt wedi gallu cael gliniadur neu ddyfais Mi-Fi, awgrymaf yn barchus i chi, Janet, fod angen iddynt siarad â'u pennaeth, neu â'u hawdurdod lleol sydd â chyfrifoldeb am gydlynu'r cynllun hwn. Mae'n amhosibl goruchwylio dosbarthiad gliniaduron unigol o Fae Caerdydd neu, yn wir, o gartref yn Aberhonddu â chysylltiad gwael. Felly, Janet, mae gwir angen i chi ofyn i'ch awdurdod lleol pam nad yw plant yn eich ardal yn cael y cymorth sydd ei hangen arnynt.
And finally, Jenny Rathbone—question 8.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone—cwestiwn 8.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i drawsnewid y broses o ddarparu addysg mewn meysydd chwarae ysgolion a lleoliadau awyr agored eraill yng ngoleuni'r pandemig COVID-19? OQ55420
8. What action is the Welsh Government taking to transform the delivery of education in school playgrounds and other outdoor settings in light of the COVID-19 pandemic? OQ55420
We have published operational and learning guidance for schools and settings that sets out the physical, mental and educational benefits of outdoor learning and emphasises that they should maximise the time learners spend outdoors. The benefits of outdoor learning are particularly relevant in the context of the COVID-19 pandemic.
Rydym wedi cyhoeddi canllawiau gweithredol a chanllawiau dysgu ar gyfer ysgolion a lleoliadau sy'n nodi manteision corfforol, meddyliol ac addysgol dysgu awyr agored ac sy'n pwysleisio y dylent wneud y mwyaf o'r amser y mae dysgwyr yn ei dreulio yn yr awyr agored. Mae manteision dysgu awyr agored yn arbennig o berthnasol yng nghyd-destun y pandemig COVID-19.
Thank you, Minister, for that. I'm glad that you recognise that this is a really important tool in the armoury for getting all children back to school where possible and really maximising those opportunities. So, I'm disappointed to report that, in at least one of my primary schools, children have only been offered four hours maximum over this three-week period, simply because they've been put in a bubble of five children—this in a school that has got very generous outdoor education. It doesn't appear that use of the school playgrounds has been properly factored into the planning of what they can offer their children, particularly where a child doesn't have any outdoor play space at home.
I just want to draw all our attention to the importance of the work that's being done in Denmark. Its seven-point plan on reopening schools in the middle of April just emphasised the importance of making outdoor education not just a nice-to-have but a regular part of lesson plans. I hear the naysayers who say, 'Well, our weather doesn't permit that', but no, absolutely not. This is all about having the right equipment. It doesn't matter whether it's rain, wind or snow: as long as children have the right equipment, and the teachers, it's perfectly possible to continue outdoor education at all times of the year.
In your decision framework for schools for the next stage of reopening, you mentioned Denmark, but only in the context of their use of other buildings to increase capacity, and that surprised me in light of the really successful work that Denmark has done on returning children to school. So, what plans does the Welsh Government have to transform the teaching of education in the outdoors as the safest way of beating transmission of the disease? And will you consider, in order to maximise the opportunities you talked about earlier, using the school holidays to offer crash courses to teachers in forest school training? Because it clearly is that some people are needing it.
Diolch i chi am hynny, Weinidog. Rwy'n falch eich bod chi'n cydnabod bod hwn yn offeryn pwysig iawn yn yr arfogaeth ar gyfer cael pob plentyn yn ôl i'r ysgol lle bo hynny'n bosibl a gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny. Felly siom yw gorfod adrodd mai dim ond pedair awr ar y mwyaf a gynigiwyd i blant yn o leiaf un o fy ysgolion cynradd dros y cyfnod hwn o dair wythnos, a hynny'n syml oherwydd eu bod wedi cael eu rhoi mewn swigen o bump o blant—hyn mewn ysgol sy’n cynnig llawer o addysg awyr agored. Nid yw'n ymddangos bod y defnydd o feysydd chwarae ysgolion wedi cael ei gynnwys yn briodol yn y cynlluniau o ran yr hyn y gallant ei gynnig i'w plant, yn enwedig lle nad oes gan blentyn unrhyw fan chwarae awyr agored gartref.
Rwyf am dynnu sylw pawb at bwysigrwydd y gwaith sy'n cael ei wneud yn Nenmarc. Pwysleisiodd ei gynllun saith pwynt ar ailagor ysgolion yng nghanol mis Ebrill bwysigrwydd gwneud addysg awyr agored nid yn unig yn beth braf i'w gael ond yn rhan reolaidd o gynlluniau gwersi. Rwy'n clywed y lleisiau negyddol sy'n dweud, 'Wel, nid yw ein tywydd yn caniatáu hynny', ond na, ddim o gwbl. Mae hyn i gyd yn ymwneud â chael yr offer cywir. Ni waeth a yw'n bwrw glaw, yn wyntog neu’n bwrw eira: cyn belled â bod gan y plant a’r athrawon offer cywir, mae'n gwbl bosibl parhau i addysgu yn yr awyr agored ar bob adeg o'r flwyddyn.
Felly, yn eich fframwaith penderfyniadau ar gyfer ysgolion yn y cam nesaf o’r broses ailagor, fe sonioch chi am Ddenmarc, ond dim ond yng nghyd-destun eu defnydd o adeiladau eraill i gynyddu capasiti, a gwnaeth hynny fy synnu yng ngoleuni'r gwaith gwirioneddol lwyddiannus y mae Denmarc wedi'i wneud ar gael plant yn ôl i'r ysgolion. Felly, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i drawsnewid addysgu yn yr awyr agored fel y ffordd fwyaf diogel o guro trosglwyddiad y clefyd? Ac er mwyn gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd y buoch chi'n siarad amdanynt yn gynharach, a wnewch chi ystyried defnyddio'r gwyliau ysgol i gynnig cyrsiau cyflym i athrawon mewn hyfforddiant ysgolion coedwig? Oherwydd mae'n amlwg fod angen yr hyfforddiant hwnnw ar rai pobl.
Well, Jenny, I think access to outdoor learning, whether we find ourselves in a pandemic or not in a pandemic, has real benefits for children: for their mental health, for their physical health, for their ability to understand their environment and how important that is. I've been overwhelmed to see via social media the very innovative approaches that many schools have taken during this period to get children outdoors.
The guidance from Welsh Government clearly states that we are asking schools to offer a minimum of three sessions. Many have been able to offer more, but I do recognise that some schools feel that they've had particular constraints, although that often has more to do with the fact that they're balancing the childcare needs of vulnerable and critical worker children. But you're quite right. I'm not sure who said it, but somebody once said that there was no such thing as bad weather, there were just bad clothing choices, and clearly, in the foundation phase, you will find young children out every day in all weathers learning in that very active environment.
Teachers who are interested and schools that are interested in outdoor learning can access support via Hwb as well as through the Wales Council for Outdoor Learning, which is there to support schools. And we've had some very positive conversations, myself and the Minister for the environment, with Natural Resources Wales about what they too can bring to this agenda, especially in the light of our new curriculum.
Wel, Jenny, rwy'n credu bod mynediad at ddysgu awyr agored, mewn pandemig neu beidio, yn creu manteision gwirioneddol i blant: i'w hiechyd meddwl, i'w hiechyd corfforol, a’u gallu i ddeall eu hamgylchedd a pha mor bwysig ydyw. Cefais fy synnu wrth weld trwy'r cyfryngau cymdeithasol y dulliau arloesol iawn y mae llawer o ysgolion wedi'u gweithredu yn ystod y cyfnod hwn i addysgu plant yn yr awyr agored.
Mae'r canllawiau gan Lywodraeth Cymru yn nodi'n glir ein bod yn gofyn i ysgolion gynnig tair sesiwn fan lleiaf. Mae llawer wedi gallu cynnig mwy na hynny, ond rwy'n cydnabod bod rhai ysgolion yn teimlo bod ganddynt gyfyngiadau penodol, er bod hynny’n aml yn ymwneud mwy â’r ffaith eu bod yn cydbwyso anghenion gofal plant sy'n agored i niwed a phlant gweithwyr hanfodol. Ond rydych chi'n hollol iawn. Nid wyf yn siŵr pwy ddywedodd hynny, ond dywedodd rhywun unwaith nad oedd y fath beth â thywydd gwael, dim ond dewis gwael o ddillad, ac yn amlwg, yn y cyfnod sylfaen, fe welwch blant ifanc allan bob dydd yn dysgu ym mhob tywydd yn yr amgylchedd bywiog hwnnw.
Gall athrawon sydd â diddordeb ac ysgolion sydd â diddordeb mewn dysgu awyr agored gael gafael ar gymorth trwy Hwb yn ogystal â thrwy Gyngor Dysgu Awyr Agored Cymru, sydd yno i gefnogi ysgolion, ac mae Gweinidog yr amgylchedd a minnau wedi cael sgyrsiau cadarnhaol iawn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru am yr hyn y gallant hwythau hefyd ei gynnig i'r agenda hon, yn enwedig yng ngoleuni ein cwricwlwm newydd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
We'll now take our break and we will recommence at 2 o'clock.
Fe gymerwn doriad yn awr a byddwn yn ailgychwyn am 2 o'r gloch.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:14.
Ailymgynullodd y Senedd am 14:02, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 13:14.
The Senedd reconvened at 14:02, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n ailddechrau'r sesiwn, felly'r eitem nesaf ar ein hagenda ni yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Michelle Brown.
We will recommence the session, and the next item on our agenda is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Michelle Brown.
1. Pryd y bydd GIG Cymru yn gweithredu fel yr oedd cyn y pandemig Covid-19? OQ55426
1. When will the Welsh NHS be operating as it was before the Covid-19 pandemic? OQ55426
It is impossible to say when NHS Wales could operate as it did before the COVID-19 pandemic. None of us can say with certainty when the pandemic will end. We will, though, as I have stated previously, adapt NHS practice to take account of innovation and improvement during the pandemic.
Mae'n amhosibl dweud pryd y gallai GIG Cymru weithredu fel y gwnaeth cyn y pandemig COVID-19. Ni all yr un ohonom ddweud gyda sicrwydd pa bryd y daw’r pandemig i ben. Serch hynny, fel y dywedais o'r blaen, byddwn yn addasu ymarfer y GIG i ystyried yr arloesi a'r gwelliant a welwyd yn ystod y pandemig.
Thank you for that answer, Minister. Hundreds of doctors in Wales say that important wider patient care has been neglected during the COVID-19 pandemic. As of yesterday, the number of people who have died in Wales from COVID-19 was 1,531. Each one of those is a very sad story of loss for the family concerned, but the drop in the number of people starting vital cancer treatment is far higher. For example, in April alone, it was more than 5,000, and referrals to a single cancer pathway have halved since lockdown. Dr David Bailey, chair of the British Medical Association's Welsh council has said, and I quote,
'many ill patients are not getting the care they need now—they are risking their conditions getting worse and some may even die as a result.'
Research from the Royal College of Paediatrics and Child Health shows that in the UK, more children have died from having treatment delayed during lockdown than have died from COVID-19, including nine from cancer sepsis and metabolic disease. You seem happy to boast that you're preventing more deaths from COVID-19, but when will you be publishing figures of the number of people who have died from other diseases because of the restrictions you've put on our NHS?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Dywed cannoedd o feddygon yng Nghymru fod gofal ehangach i gleifion wedi cael ei esgeuluso yn ystod y pandemig COVID-19. Erbyn ddoe, nifer y bobl sydd wedi marw yng Nghymru o COVID-19 oedd 1,531. Mae pob un o'r rheini'n golled drist iawn i'r teulu dan sylw, ond mae'r gostyngiad yn nifer y bobl sy'n dechrau triniaeth ganser hanfodol yn llawer uwch. Er enghraifft, ym mis Ebrill yn unig, roedd yn fwy na 5,000, ac mae atgyfeiriadau at lwybr canser sengl wedi haneru ers y cyfyngiadau symud. Mae Dr David Bailey, cadeirydd cyngor Cymdeithas Feddygol Prydain yng Nghymru wedi dweud, ac rwy'n dyfynnu,
mae yna lawer o gleifion nad ydynt yn cael y gofal sydd ei angen arnynt yn awr—maent mewn perygl o weld eu cyflyrau’n gwaethygu ac efallai y bydd rhai’n marw o ganlyniad i hynny hyd yn oed.
Mae ymchwil gan y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant yn dangos bod mwy o blant yn y DU wedi marw yn sgil gohirio triniaeth yn ystod y cyfyngiadau symud nag a fu farw o COVID-19, gan gynnwys naw o sepsis canser a chlefyd metabolig. Mae'n ymddangos eich bod yn hapus i frolio eich bod yn atal mwy o farwolaethau o COVID-19, ond pa bryd y byddwch chi'n cyhoeddi ffigurau'r nifer o bobl sydd wedi marw o glefydau eraill oherwydd y cyfyngiadau rydych chi wedi'u rhoi ar ein GIG?
Well, I think there are a couple of important points from the variety of comments. Obviously, I don't agree with every single comment the Member's made, but when it comes to cancer services, we've already made clear that urgent cancer services were always available during the pandemic, even when other parts of the NHS were closed down, following my decision on 13 March. So, we are looking to progressively restart services. We're going to restart screening services; the Member and others will be aware they're being progressively restarted through the summer.
It's part of the difficulty, though, that because of the pandemic, a range of patients made choices to defer their treatment. That was in consultation with their treating clinicians. There were alternative treatment options provided, and I am concerned, of course, not just in cancer, but in a wide range of other areas, that we haven't seen the level of activity maintained, and what we need to do is both to rethink, as we are doing progressively, how the NHS services restart, but also to build confidence within the public that they could and should access the NHS services that are available, as, indeed, cancer services are. We're starting to see a recovery in those referrals.
The second point I think, Llywydd, is the broader point made on excess deaths. I've always been interested in the excess death figures, and what it means in terms of, not just Wales but every other part of the United Kingdom, as we try to learn from the first phase of this pandemic. I'm hopeful that before the end of next week we'll have an interim report on excess deaths, with learning for us to not just take here in Wales, but to share with other parts of the UK, as I want to learn from practice in Wales, Scotland and Northern Ireland, as well as England.
Wel, rwy'n credu bod un neu ddau o bwyntiau pwysig yn codi o'r sylwadau amrywiol. Yn amlwg, nid wyf yn cytuno â phob sylw a wnaeth yr Aelod, ond o ran gwasanaethau canser, rydym eisoes wedi nodi'n glir fod gwasanaethau canser brys ar gael bob amser yn ystod y pandemig, hyd yn oed pan gaewyd rhannau eraill o'r GIG, yn dilyn fy mhenderfyniad ar 13 Mawrth. Felly, rydym yn bwriadu ailgychwyn gwasanaethau yn gynyddol. Byddwn yn ailgychwyn gwasanaethau sgrinio; bydd yr Aelod ac eraill yn ymwybodol eu bod yn cael eu hailgychwyn yn gynyddol trwy'r haf.
Mae'n rhan o'r anhawster, serch hynny, oherwydd y pandemig, fod yna ystod o gleifion wedi dewis gohirio eu triniaeth. Digwyddodd hynny mewn ymgynghoriad â'r clinigwyr a oedd yn eu trin. Darparwyd opsiynau triniaeth amgen, ac rwy'n pryderu, wrth gwrs, nid yn unig ym maes canser, ond mewn ystod eang o feysydd eraill, nad ydym wedi gweld y lefel o weithgaredd yn cael ei chynnal, a'r hyn sy'n rhaid inni ei wneud yw ailfeddwl, fel rydym yn ei wneud yn gynyddol, sut y mae gwasanaethau'r GIG yn ailgychwyn, yn ogystal â meithrin hyder yn y cyhoedd y gallent ac y dylent wneud defnydd o’r gwasanaethau GIG sydd ar gael, fel y mae'r rhai ar gyfer canser yn wir. Rydym yn dechrau gweld adferiad yn nifer yr atgyfeiriadau hynny.
Yr ail bwynt, rwy’n credu, Lywydd, yw'r pwynt ehangach a wnaed ar farwolaethau ychwanegol. Mae gennyf ddiddordeb erioed yn y ffigurau marwolaethau ychwanegol, a beth y maent yn ei olygu, nid yn unig o ran Cymru ond pob rhan arall o'r Deyrnas Unedig, wrth inni geisio dysgu o gyfnod cyntaf y pandemig hwn. Rwy'n obeithiol cyn diwedd yr wythnos nesaf y bydd gennym adroddiad dros dro ar farwolaethau ychwanegol, gyda gwersi, nid yn unig i ni yma yng Nghymru, ond i’w rhannu â rhannau eraill o'r DU, gan fy mod am ddysgu o ymarfer yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, yn ogystal â Lloegr.
I heard your response, Minister, to the earlier question, and I also heard your response to the First Minister—sorry, Paul Davies's question to the First Minister earlier today on this subject. Can I ask what assurances you can provide that Welsh residents will receive equal treatment from English hospitals in the resumption of NHS services, and particularly in the resumption of outreach services by English hospital consultants to Welsh hospitals to provide appointments and procedures closer to home for Powys patients?
Clywais eich ymateb i’r cwestiwn cynharach, Weinidog, a chlywais hefyd eich ymateb i'r Prif Weinidog—mae'n ddrwg gennyf, cwestiwn Paul Davies i'r Prif Weinidog yn gynharach heddiw ar y pwnc hwn. A gaf fi ofyn pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd trigolion Cymru yn cael eu trin yn gyfartal gan ysbytai Lloegr wrth ailddechrau gwasanaethau'r GIG, ac yn enwedig wrth ailddechrau gwasanaethau allgymorth gan feddygon ymgynghorol ysbytai yn Lloegr i ysbytai Cymru i ddarparu apwyntiadau a thriniaethau yn nes at adref i gleifion Powys?
Thank you for the question. It's an important matter about cross-border care, both for those who come into Wales, in particular in primary care, but also some hospital treatment that takes place as a regular, normal part of NHS treatment for Welsh residents in English hospitals. It's particularly the case for Powys and for Betsi Cadwaladr where elements of care are regularly commissioned, and they have had regular conversations with the trusts, because England have organised their hospital trusts into regional groups, and they're managed through silver and gold commands. And I can assure the Member, and people watching, that both Powys and Betsi Cadwaladr are active partners within that conversation as commissioning organisations who provide care for Welsh residents.
There are individual challenges as some of the missions have changed in individual hospitals. I know that in Gobowen there's been a slight change in the way that that provider delivers, just as there are some challenges around the Shrewsbury and Telford Hospital NHS Trust that are well advertised. But I'm happy to give the Member the assurance that the Welsh system is properly engaging with our regular partners across the border in England to try to make sure that Welsh residents don't have their care compromised.
Diolch am y cwestiwn. Mae’n fater pwysig sy’n ymwneud â gofal trawsffiniol, i'r rhai sy'n dod i mewn i Gymru, yn enwedig mewn gofal sylfaenol, ond rhywfaint o driniaeth ysbyty sy'n digwydd hefyd fel rhan reolaidd, arferol o driniaeth y GIG i drigolion Cymru yn ysbytai Lloegr. Mae'n arbennig o wir ar gyfer Powys ac ar gyfer Betsi Cadwaladr lle mae elfennau o ofal yn cael eu comisiynu'n rheolaidd, ac maent wedi cael sgyrsiau rheolaidd gyda'r ymddiriedolaethau, oherwydd mae Lloegr wedi trefnu eu hymddiriedolaethau ysbyty yn grwpiau rhanbarthol, a chânt eu rheoli trwy drefniadau rheoli arian ac aur. A gallaf sicrhau'r Aelod, a'r bobl sy'n gwylio, fod Powys a Betsi Cadwaladr yn bartneriaid gweithredol yn y sgwrs honno fel sefydliadau comisiynu sy'n darparu gofal i drigolion Cymru.
Mae yna heriau unigol gan fod rhai o'r cenadaethau wedi newid mewn ysbytai unigol. Gwn y bu newid bach yn Gobowen yn y ffordd y mae'r darparwr yn cyflawni, yn yr un modd ag y mae rhai heriau mewn perthynas ag Ymddiriedolaeth GIG Ysbyty Amwythig a Telford sydd wedi cael llawer o sylw. Ond rwy'n hapus i roi sicrwydd i'r Aelod fod system Cymru yn ymgysylltu'n briodol â'n partneriaid rheolaidd dros y ffin yn Lloegr, i geisio sicrhau na pheryglir gofal trigolion Cymru.
Minister, NHS staff can only engage in much-needed catch-up work if they are able to work over the summer, and support bubbles will only be of help to those NHS staff who have family members. Now, there was a very welcome announcement of extra funding for summer childcare earlier in the week, but no guidance has been issued to local authorities on providing childcare for NHS and social care key workers. I'm delighted to say that Torfaen council will be providing childcare for NHS and social care staff, but I've heard of one local authority that is thinking of charging £20 a day to key workers, which is a real kick in the teeth to NHS staff who have sacrificed so much in this pandemic. Will you discuss this with the Deputy Minister as a matter of urgency, and issue clear guidance to local authorities on what your expectation is of them over the summer, so that NHS staff can get back to doing that vital catch-up work that we know is desperately needed? Diolch.
Weinidog, ni all staff y GIG fynd i’r afael ag ôl-groniad o waith mawr ei angen oni bai eu bod yn gallu gweithio dros yr haf, ac i staff y GIG sydd ag aelodau teuluol yn unig y bydd swigod cymorth yn ddefnyddiol. Nawr, cafwyd cyhoeddiad i'w groesawu'n fawr am gyllid ychwanegol ar gyfer gofal plant dros yr haf yn gynharach yn yr wythnos, ond ni chyhoeddwyd unrhyw ganllawiau i awdurdodau lleol ar ddarparu gofal plant i weithwyr allweddol y GIG a gofal cymdeithasol. Rwy’n falch iawn o ddweud y bydd cyngor Torfaen yn darparu gofal plant i staff y GIG a gofal cymdeithasol, ond rwyf wedi clywed am un awdurdod lleol sy’n ystyried codi £20 y dydd ar weithwyr allweddol, sy’n gic go iawn yn y dannedd i staff y GIG sydd wedi aberthu cymaint yn y pandemig hwn. A wnewch chi drafod hyn gyda’r Dirprwy Weinidog ar frys, a chyhoeddi arweiniad clir i awdurdodau lleol ar beth rydych chi’n ei ddisgwyl ganddynt dros yr haf, fel y gall staff y GIG fynd yn ôl i ymdrin â’r ôl-groniad o waith hanfodol y gwyddom fod ei angen yn ddirfawr? Diolch.
I thank the Member for the question. Of course, we want to see health and social care workers able to continue to work during the summer, and I recognise that childcare arrangements are part of it. It would be helpful for me if the Member would provide the example she's provided today in some more detail to me. I'd be delighted to receive some correspondence between yourself to myself and the Deputy Minister, so not only can we discuss matters with our officials here, but also we can have a constructive conversation with the Welsh Local Government Association, because throughout the pandemic, they've been a very constructive partner with us, and I think they'll recognise the issues that exist in every community, because, of course, they're just as concerned as we are that the NHS can carry on doing its job, together with partners in social care.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Wrth gwrs, rydym eisiau gweld gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol yn gallu parhau i weithio yn ystod yr haf, ac rwy'n cydnabod bod trefniadau gofal plant yn rhan o hynny. Byddai'n ddefnyddiol i mi pe bai'r Aelod yn darparu'r enghraifft y mae wedi'i roi heddiw yn fwy manwl i mi. Byddwn yn falch iawn o weld gohebu rhyngoch chi a’r Dirprwy Weinidog a minnau i ni allu trafod materion gyda'n swyddogion yma, a chael sgwrs adeiladol hefyd gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, oherwydd trwy gydol y pandemig, maent wedi bod yn bartner adeiladol iawn gyda ni, a chredaf y byddant yn cydnabod y problemau sy'n bodoli ym mhob cymuned, oherwydd, wrth gwrs, maent yr un mor awyddus â ninnau i weld y GIG yn parhau i wneud ei waith, ynghyd â phartneriaid mewn gofal cymdeithasol.
2. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith COVID-19 ar wasanaethau iechyd yng ngogledd Cymru nad ydynt yn gysylltiedig â COVID-19? OQ55406
2. What assessment has the Minister made of the effect of COVID-19 on non-COVID-19 related health services in north Wales? OQ55406
I am of course aware that COVID-19 has had a real impact on non-COVID-19 care in north Wales and across the whole country, and patients are waiting for appointments and treatment. However, as well as hospitals postponing appointments, as we discussed earlier I am aware that during the pandemic some patients have elected to defer their appointments. Progressively introducing more NHS activity will provide greater non-COVID care across Wales.
Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, fod COVID-19 wedi cael effaith go iawn ar ofal nad yw'n ofal COVID-19 yng ngogledd Cymru ac ar draws y wlad gyfan, ac mae cleifion yn aros am apwyntiadau a thriniaeth. Fodd bynnag, yn ogystal ag ysbytai’n gohirio apwyntiadau, fel y trafodwyd gennym yn gynharach, rwy'n ymwybodol fod rhai cleifion wedi dewis gohirio eu hapwyntiadau yn ystod y pandemig. Bydd cyflwyno mwy o weithgaredd y GIG yn gynyddol yn darparu mwy o ofal nad yw’n ofal COVID ledled Cymru.
Thank you, Minister. My grave concerns about the unintended consequences of lockdown are a matter of public record. The fact that the same subject has come up more than once today is testimony to the stories we're all, no doubt, hearing about delayed or cancelled chemotherapy appointments, surgeries delayed or cancelled and screening not taking place. You have been keen to tell the public that the NHS is open for business, when the reality appears to be the opposite, and this is our constituents' lived experience. Minister, are you sleepwalking into a bigger and more deadly health crisis later on this year? Thank you.
Diolch, Weinidog. Mae fy mhryderon dybryd am ganlyniadau anfwriadol y cyfyngiadau symud wedi’u cofnodi eisoes. Mae'r ffaith bod yr un pwnc wedi codi fwy nag unwaith heddiw yn dyst i'r straeon y mae pawb ohonom, heb os, yn eu clywed am apwyntiadau cemotherapi wedi'u gohirio neu eu canslo, am apwyntiadau meddygol wedi'u gohirio neu eu canslo a sgrinio nad yw’n digwydd. Rydych wedi bod yn awyddus i ddweud wrth y cyhoedd fod y GIG yn agored i fusnes, pan ymddengys mai’r gwrthwyneb yw’r realiti, a dyma brofiad byw ein hetholwyr. Weinidog, a ydych chi'n cerdded i mewn i argyfwng iechyd sy’n mynd i fod yn fwy o faint ac yn fwy marwol yn nes ymlaen eleni? Diolch.
Well, the First Minister and I have acknowledged, not just today but on regular occasions, the concern we have for the significant backlog that is being created in NHS demand and need. We've talked at various points—in fact, at early stages during the pandemic—about the concern over some people opting not to come in for treatment. One of the earliest points that I made was the fall-off in people coming in for treatment for strokes. I don't believe that's because, within a number of weeks of going into lockdown, the incidence of stroke in Wales suddenly fell off a cliff. Actually, it's because people were opting not to come in. That's part of the difficulty of what we need to do to re-engineer our service progressively. As the First Minister has outlined, there are plans in place to have, if you like, green zones, where they're COVID-free or COVID-light, and red zones, where there are suspected or COVID-positive people being treated. But we need to engender enough confidence for people to use the service.
This is not a question of being wise after the event. We know that the excess deaths in Wales are more than 2,000 excess deaths since the start of the pandemic period. If we hadn't taken action, we can be awfully confident that we would have seen more deaths. So, our challenge is how we balance the different harms, the different challenges, that lockdown presents, easing out of lockdown and getting ourselves ready for what may take place over the autumn and the winter. But there's certainly no complacency within the Government or our national health service.
Wel, mae'r Prif Weinidog a minnau wedi cydnabod, nid yn unig heddiw ond yn rheolaidd, y pryder sydd gennym ynghylch yr ôl-groniad sylweddol sy'n cael ei greu yn lefelau galw ac angen y GIG. Rydym wedi siarad ar wahanol bwyntiau—mewn gwirionedd, ar gamau cynnar yn ystod y pandemig—am y pryder fod rhai pobl yn dewis peidio â dod i mewn i gael triniaeth. Roedd un o'r pwyntiau cynharaf a wneuthum yn nodi’r gostyngiad yn nifer y bobl a oedd yn dod i gael triniaeth ar gyfer strôc. Nid wyf yn credu bod hynny wedi digwydd oherwydd bod nifer yr achosion o strôc, o fewn nifer o wythnosau i osod y cyfyngiadau symud, wedi gostwng yn sydyn yng Nghymru. Y rheswm am hyn oedd bod pobl yn dewis peidio â dod i mewn. Dyna ran o anhawster yr hyn sydd angen inni ei wneud i ailbeiriannu ein gwasanaeth yn gynyddol. Fel y mae'r Prif Weinidog wedi amlinellu, mae yna gynlluniau ar waith i gael parthau gwyrdd, os mynnwch, lle maent yn rhydd o COVID neu heb fawr o berygl COVID, a pharthau coch, lle caiff pobl dan amheuaeth o fod â COVID eu trin. Ond mae angen i ni ennyn digon o hyder i bobl ddefnyddio'r gwasanaeth.
Nid mater o fod yn ddoeth ar ôl y digwyddiad yw hyn. Gwyddom fod nifer y marwolaethau ychwanegol yng Nghymru yn fwy na 2,000 ers dechrau cyfnod y pandemig. Pe na baem wedi rhoi camau ar waith, gallwn fod yn dra hyderus y byddem wedi gweld mwy o farwolaethau. Felly, ein her yw sut y gallwn gydbwyso'r mathau gwahanol o niwed, y gwahanol heriau, y mae’r cyfyngiadau symud yn eu creu, gan eu llacio a chael ein hunain yn barod ar gyfer yr hyn a allai ddigwydd dros yr hydref a'r gaeaf. Ond yn sicr, nid yw’r Llywodraeth na’r gwasanaeth iechyd gwladol yn llaesu dwylo.
After you announced that health boards are looking at how they can restart planned NHS operations and cancer services, a constituent e-mailed, 'Try telling that to my friend, who has a tumour on his kidney and had his operation postponed, and my wife, who has swelling under her arm and below her ear, down to the top of her breast—no x-ray or scan, and her first physio was cancelled.' On 17 June, you said the Welsh NHS is continuing to provide urgent treatment and diagnostics for suspected cancer. A constituent received a health board letter today stating that, 'Due to the COVID-19 healthcare situation, there could be a significant wait for your investigations', and she fears she might have cancer. Did the Minister see the Panorama programme this week, warning of a possible 35,000 cancer deaths across the UK as an indirect consequence of the current pandemic? Does he have a figure for Wales? And what additional steps will the Welsh NHS now take to minimise this number?
Ar ôl i chi gyhoeddi bod byrddau iechyd yn edrych ar sut y gallant ailgychwyn llawdriniaethau a gwasanaethau canser wedi'u cynllunio y GIG, cefais e-bost gan etholwr yn dweud, 'Ceisiwch ddweud hynny wrth fy ffrind, sydd â thiwmor ar ei aren ac y gohiriwyd ei lawdriniaeth, ac wrth fy ngwraig, sydd â chwydd o dan ei braich ac o dan ei chlust, i lawr at ran uchaf ei bron—dim pelydr-x na sgan, a chanslwyd ei sesiwn ffisiotherapi gyntaf'. Ar 17 Mehefin, fe ddywedoch chi fod GIG Cymru yn parhau i ddarparu triniaeth frys a diagnosteg ar gyfer achosion lle ceir amheuaeth o ganser. Derbyniodd etholwr lythyr gan y bwrdd iechyd heddiw yn nodi, 'Oherwydd sefyllfa gofal iechyd COVID-19, gallai fod angen i chi aros am gyfnod sylweddol i gael archwiliadau', ac mae hi'n ofni y gallai fod ganddi ganser. A welodd y Gweinidog y rhaglen Panorama yr wythnos hon, yn rhybuddio y gallem weld 35,000 o farwolaethau canser ledled y DU o ganlyniad anuniongyrchol i'r pandemig presennol? A oes ganddo ffigur ar gyfer Cymru? Pa gamau ychwanegol y bydd GIG Cymru yn eu cymryd yn awr i leihau'r nifer hon?
Well, obviously, as the Member knows, I'm not in a position to comment on the individual concerns that he raises, and I'm sure he'll be raising those with the treating health board. It's a matter of fact, not opinion, that we're restarting NHS services and that urgent cancer care has always been available. However, there will have been times when operational matters, such as people isolating if they have a positive test, or their context will have affected individual parts of our service. What we're looking to do is to progressively treat more people and, as I say, to give people the confidence to come into the service.
When it comes to excess deaths from cancer, but other conditions too, as I have said, again, I am genuinely concerned, and have been for months, as you'll know from the Record, that the impact on treatment means we'll have different outcomes and harm caused in different ways. It's part of what has made our task, as a Government and a health service that work for the people of Wales, so incredibly difficult, but I am confident we're doing the right thing in restarting activity and more lives will be saved as a result.
Wel, yn amlwg, fel y gŵyr yr Aelod, nid wyf mewn sefyllfa i wneud sylwadau ar y pryderon unigol y mae'n eu nodi, ac rwy'n siŵr y bydd yn codi'r rheini gyda'r bwrdd iechyd sy'n darparu’r driniaeth. Mater o ffaith, nid barn, yw ein bod yn ailgychwyn gwasanaethau'r GIG a bod gofal canser brys wedi bod ar gael ers y cychwyn. Fodd bynnag, bydd yna adegau pan fydd materion gweithredol, megis pobl yn ynysu os ydynt wedi cael prawf positif, neu eu cyd-destun wedi effeithio ar rannau unigol o'n gwasanaeth. Rydym yn ceisio trin mwy o bobl yn gynyddol a rhoi hyder, fel rwy’n dweud, i bobl ddod i mewn i'r gwasanaeth.
O ran marwolaethau ychwanegol o ganser, a chyflyrau eraill hefyd, fel y dywedais, unwaith eto, rwy'n wirioneddol bryderus, ac wedi bod ers misoedd, fel y gwyddoch o'r Cofnod, fod yr effaith ar driniaethau’n golygu y byddwn yn cael gwahanol ganlyniadau a niwed wedi'i achosi mewn gwahanol ffyrdd. Mae'n rhan o'r hyn sydd wedi gwneud ein tasg, fel Llywodraeth a gwasanaeth iechyd sy'n gweithio ar gyfer pobl Cymru, mor anhygoel o anodd, ond rwy'n hyderus ein bod yn gwneud y peth iawn wrth ailgychwyn gweithgaredd a bydd mwy o fywydau'n cael eu hachub o ganlyniad i hynny.
Questions now by party spokespeople. The spokesperson for the Conservative group—Janet Finch-Saunders.
Cwestiynau yn awr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y grŵp Ceidwadol—Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Minister, 1,097 patients or individuals were discharged to care homes without a COVID-19 test in March and April. On Sunday, you mentioned that there is no evidence to suggest this caused any increases in COVID cases or deaths. In relation to mortality rates and causes, there was a promise to issue an interim report before recess. Will this be looking very closely at the impact of discharges on care homes? What do you say to care home owners who have provided oral evidence such as, 'The people who were discharged from hospital were not tested because they only displayed the symptoms once they got to us'? I have established that 188 homes in north Wales had patients discharged to them in the nine weeks from 16 March. Will your interim report cross reference discharge data with that of care homes that have recorded cases of COVID-19?
Diolch, Lywydd. Weinidog, rhyddhawyd 1,097 o gleifion neu unigolion i gartrefi gofal heb brawf COVID-19 ym mis Mawrth a mis Ebrill. Ddydd Sul, fe sonioch chi nad oes tystiolaeth i awgrymu bod hyn wedi achosi unrhyw gynnydd yn nifer yr achosion neu farwolaethau o COVID. Mewn perthynas â chyfraddau marwolaeth ac achosion, roedd addewid i gyhoeddi adroddiad interim cyn y toriad. A fydd hwn yn edrych yn agos iawn ar effaith rhyddhau cleifion ar gartrefi gofal? Beth a ddywedwch wrth berchnogion cartrefi gofal sydd wedi darparu tystiolaeth lafar yn dweud er enghraifft, 'Ni chynhaliwyd profion ar y bobl a ryddhawyd o'r ysbyty am mai ar ôl iddynt ein cyrraedd y gwelwyd bod ganddynt symptomau?' Rwyf wedi sefydlu bod 188 o gartrefi yng ngogledd Cymru wedi derbyn cleifion o’r ysbyty yn ystod y naw wythnos ar ôl 16 Mawrth. A fydd eich adroddiad interim yn trawsgyfeirio data rhyddhau cleifion â data cartrefi gofal sydd wedi cofnodi achosion o COVID-19?
Ordinarily, Llywydd, questions from Janet Finch-Saunders are for the deputy, but I think it's clear today this is for me. When it comes to the interim report that I still want to have published before we go into recess, it plainly won't be going into the level of individual detail that the Member questions.
What we will do, though, is we'll want to try to understand what has happened, both in the choices that we made at the point in time when the NHS was at real risk of being overrun if we didn't prepare—. That's why I took the decision in the middle of March to pause a range of activity and for hospitals to create space and time for staff to retrain to save lives. It's also why we've taken a range of measures throughout the pandemic to support not just the residential care sector but the broader health and social care environment. I think the interim report will have a range of lessons for the Government and more broadly. As I say, there's more learning to take from that.
When it comes to the discharge without coronavirus tests, as I've said on a number of occasions, that was because that was the state of the current advice. The decision that I took, based on that advice, was that at that point in time people without symptoms should not be tested. However, it is worth all of us remembering that a range of those people discharged were being discharged to return to their own home. I think it's important that we support people to return and be cared for in their own home as we look to support the wider care home sector. That's the approach we'll continue to take—to take learning from what's happened and to apply that to the future.
Fel rheol, Lywydd, cwestiynau ar gyfer y dirprwy yw cwestiynau gan Janet Finch-Saunders, ond rwy'n credu ei bod hi'n amlwg heddiw mai ar fy nghyfer i y mae hwn. O ran yr adroddiad interim rwy’n dal i fod am ei weld yn cael ei gyhoeddi cyn inni ddechrau ar y toriad, yn amlwg ni fydd yn manylu ar y lefel unigol y mae'r Aelod yn holi yn ei chylch.
Yr hyn y byddwn yn ei wneud, serch hynny, yw ceisio deall beth sydd wedi digwydd, o ran y dewisiadau a wnaethom ar yr adeg pan oedd y GIG mewn perygl gwirioneddol o gael ei lethu pe na baem yn paratoi—. Dyna pam y gwneuthum y penderfyniad ganol mis Mawrth i ohirio ystod o weithgaredd ac i ysbytai greu lle ac amser i staff ailhyfforddi er mwyn achub bywydau. Dyna pam hefyd ein bod wedi gweithredu ystod o fesurau trwy gydol y pandemig i gefnogi nid yn unig y sector gofal preswyl ond yr amgylchedd iechyd a gofal cymdeithasol ehangach hefyd. Rwy'n credu y bydd gan yr adroddiad interim amryw o wersi i'r Llywodraeth ac yn fwy eang. Fel y dywedaf, mae mwy o wersi i'w dysgu ohono.
O ran rhyddhau cleifion heb gynnal profion coronafeirws arnynt, fel y dywedais ar sawl achlysur, roedd hynny oherwydd mai dyna oedd y cyngor ar y pryd. Y penderfyniad a gymerais, yn seiliedig ar y cyngor hwnnw, oedd na ddylid profi pobl heb symptomau ar yr adeg honno. Fodd bynnag, mae'n werth i bob un ohonom gofio bod amryw o'r bobl a ryddhawyd yn cael eu rhyddhau i ddychwelyd i'w cartrefi eu hunain. Rwy'n credu ei bod yn bwysig inni gynorthwyo pobl i ddychwelyd a chael gofal yn eu cartref eu hunain wrth inni geisio cefnogi'r sector cartrefi gofal ehangach. Dyna'r dull y byddwn yn parhau i'w weithredu—dysgu o'r hyn sydd wedi digwydd a chymhwyso hynny ar gyfer y dyfodol.
Thank you, Minister. Now, it's not just me who is concerned about care homes. The older people's commissioner's report, 'Care Home Voices', has requested step-down facilities to support safe discharges from hospital, and found that the limited availability of testing was a cause of significant worry. From 15 June, all care home staff were to be offered a weekly test for a four-week period. Will you extend this? In the latest week, 49.6 per cent of test results authorised in NHS Wales laboratories were returned within a day, and 74.1 per cent within two days. Why are the percentages getting smaller, and what specific measures will you take to reverse the trend?
Diolch, Weinidog. Nawr, nid fi’n unig sy'n pryderu am gartrefi gofal. Mae adroddiad y comisiynydd pobl hŷn, 'Lleisiau Cartrefi Gofal', wedi gofyn am gyfleusterau cam-i-lawr i sicrhau y caiff cleifion eu rhyddhau’n ddiogel o'r ysbyty, a chanfu fod argaeledd cyfyngedig profion yn achos pryder sylweddol. O 15 Mehefin, roedd holl staff cartrefi gofal i gael cynnig prawf wythnosol am gyfnod o bedair wythnos. A wnewch chi ymestyn hyn? Yn ystod yr wythnos ddiweddaraf, cafodd 49.6 y cant o ganlyniadau profion a awdurdodwyd yn labordai GIG Cymru eu dychwelyd o fewn diwrnod, a 74.1 y cant o fewn dau ddiwrnod. Pam y mae'r canrannau'n gostwng, a pha fesurau penodol y byddwch chi'n eu rhoi ar waith i wyrdroi'r duedd?
I'll deal with the last point first. When it comes to improving testing turnaround, it's a real concern of myself and the Government and the health service. We have an improvement programme in place identifying areas to make a practical difference to the operational delivery to speed up testing turnaround times. There's already action in place in terms of courier services and more action taking place, together with colleagues in Public Health Wales, to improve the efficiency within our labs.
When it comes to the broader approach, we will be publishing a revised testing strategy. I'm expecting some advice for me to consider and make a decision upon, and I expect to have that testing strategy published before the end of next week. So, we'll continue to learn from evidence and from experience as we look to revise our approach for the future, with the sole focus of saving lives and helping Wales to safely come out of lockdown.
Fe wnaf ymdrin â'r pwynt olaf yn gyntaf. O ran gwella amser dychwelyd canlyniadau profion, mae'n bryder gwirioneddol i mi a'r Llywodraeth a'r gwasanaeth iechyd. Mae gennym raglen wella ar waith sy'n nodi meysydd ar gyfer gwneud gwahaniaeth ymarferol i'r ddarpariaeth weithredol er mwyn cyflymu amseroedd dychwelyd canlyniadau. Mae gwaith eisoes ar y gweill mewn perthynas â gwasanaethau cludo a mwy o weithredu’n digwydd, gyda chydweithwyr yn Iechyd Cyhoeddus Cymru, i wella effeithlonrwydd yn ein labordai.
O ran y dull ehangach o weithredu, byddwn yn cyhoeddi strategaeth brofi ddiwygiedig. Rwy'n disgwyl cyngor i mi ei ystyried a gwneud penderfyniad yn ei gylch, ac rwy'n disgwyl i'r strategaeth brofi honno gael ei chyhoeddi cyn diwedd yr wythnos nesaf. Felly, byddwn yn parhau i ddysgu o dystiolaeth ac o brofiad wrth inni geisio adolygu ein dull o weithredu ar gyfer y dyfodol, gyda'r unig ffocws ar achub bywydau a helpu Cymru i lacio’r cyfyngiadau symud yn ddiogel.
Thank you again. Now, from many people I've spoken to in the social care sector and care home staff, they feel badly let down by the First Minister. Do you agree with me that he should apologise for failing to make the £500 payment announcement without contacting Her Majesty's Revenue and Customs or clarifying whether the bonus would affect any benefits before making the announcement, or is this down to you? Should he urgently provide a date for when the bonus will be paid, stop dithering, and use Welsh Government's powers and funding to gross up the payment so to ensure that social care workers benefit by at least this £500? I would also like to see him ensure that community hospice staff are eligible for the bonus. Do you agree with those sentiments, health Minister?
Diolch i chi unwaith eto. Nawr, mae llawer o bobl y siaradais â hwy yn y sector gofal cymdeithasol a staff cartrefi gofal yn teimlo eu bod wedi cael cam gan y Prif Weinidog. A ydych yn cytuno â mi y dylai ymddiheuro am fethu gwneud y cyhoeddiad ynghylch y taliad o £500 heb gysylltu â Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi neu egluro a fyddai'r bonws yn effeithio ar unrhyw fudd-daliadau cyn gwneud y cyhoeddiad, neu ai chi sy’n gyfrifol am hyn? A ddylai ddarparu dyddiad ar frys ar gyfer talu’r bonws, rhoi’r gorau i din-droi, a defnyddio pwerau a chyllid Llywodraeth Cymru i grosio’r taliad i fyny er mwyn sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol yn elwa o’r £500 hwn fan lleiaf? Hoffwn ei weld yn sicrhau hefyd fod staff hosbisau cymunedol yn gymwys i gael y bonws. A ydych chi'n cytuno â'r pethau hyn, Weinidog iechyd?
Well, as you'll recall from listening to the First Minister earlier, we continue to talk with the UK Government to try to make sure that social care workers in Wales receive the full £500. I do not think that it would be a good day for HMRC if they picked the pocket of poorly paid workers in the social care sector, and we will look to exhaust all of the avenues of discussion before making any further choice, but it is a matter within the hands of the UK Government. This payment should not be a windfall for the UK Treasury.
Wel, fel y cofiwch o wrando ar y Prif Weinidog yn gynharach, rydym yn parhau i siarad gyda Llywodraeth y DU i geisio sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru yn cael y £500 llawn. Ni chredaf y byddai'n ddiwrnod da i CThEM pe baent yn mynd ag arian o bocedi gweithwyr sy'n cael cyflog gwael yn y sector gofal cymdeithasol, a byddwn yn ceisio dihysbyddu pob llwybr trafod cyn gwneud unrhyw ddewis pellach, ond mae'n fater sydd yn nwylo Llywodraeth y DU. Ni ddylai'r taliad hwn fod yn ffynhonnell o arian annisgwyl i Drysorlys y DU.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf, gaf i groesawu datganiad y Gweinidog ei fod o'n ystyried canllawiau cryfach ar ddefnydd gorchuddion wyneb? Dwi'n galw eto yr wythnos yma am wneud gorchuddion yn orfodol mewn rhai llefydd dan do. Mae'r dystiolaeth, dwi'n meddwl, o les hynny yn cryfhau, felly, hefyd y dystiolaeth ar y tebygrwydd y bydd y feirws yn lledaenu drwy'r awyr. Felly, dwi'n edrych ymlaen at ddatganiad cadarn a buan ar hynny.
Ond am droi at adroddiad pwyllgor iechyd a gofal y Senedd ydw i, a'r pwyllgor yn cyhoeddi adroddiad heddiw sydd yn codi llawer o gwestiynau sylfaenol am ymateb Llywodraeth Cymru i'r pandemig. Un o'r rheini ydy'r arafwch o ran camau gweithredu i warchod y sector gofal. Rŵan, dwi wedi gweld ffigurau sydd yn dangos faint o brofion antibody sydd wedi cael eu gwneud mewn gwahanol sectorau: 13,000 o weithwyr iechyd wedi'u profi; 9,000 o weithwyr mewn hubs addysg wedi cael eu profi; a dim ond 75 o bobl sydd yn gweithio yn y sector gofal. Ydy'r Gweinidog yn gallu gweld bod hynny'n atgyfnerthu'r teimlad bod y sector yma wedi methu â chael ei blaenoriaethu'n gynnar yn y pandemig yma a'i bod hi'n dal i fethu â chael ei blaenoriaethu rŵan?
Thank you very much. First of all, may I welcome the First Minister's statement that he's considering stronger guidance on the use of face coverings? We are focused on making face coverings compulsory in certain indoor arenas. The evidence on the benefit of that, and on the likelihood that the virus is spreading through the air, is becoming more prevalent. So, I'm looking forward to a robust statement at an early stage on that.
In turning to the health committee's report, the report was published today and it raised some fundamental questions on the Welsh Government's response to the pandemic. And one of those questions is on the pace of protecting the care sector. Now, I've seen some figures that seem to suggest how many antibody tests have been carried out in various sectors in Wales: 13,000 health workers have been tested; 9,000 workers in educational hubs have been tested; but only 75 people working in the care sector. Now, does the Minister understand that that reinforces this perception that this sector wasn't prioritised properly at an early stage during this pandemic and it's still not being prioritised now?
I don't think it is a factually accurate conclusion to reach that the Government and our partners did not prioritise the social care sector in terms of the amount of support we've provided, both in extra cash support on an emergency basis, and the further amount of support that we're looking to find at a hard-pushed time as well. We've also provided significant amounts of personal protective equipment free to the social care sector at a time when their normal supply lines had collapsed. So, there's been a significant amount of support, including staffing as well.
When it comes to the antibody tests, I don't think that the figures are accurate. I'll happily look at the figures again and come back, not just to the Member, but more generally, because social care workers, health workers and education workers are three of the priority groups for the antibody test. And the antibody test is actually to help us understand the prevalence of coronavirus around the country at this point. The evidence on how long term an antibody response is, or indeed, the usefulness in terms of people's transmissability to other people, or indeed to help people recover or be immune from a further incidence of coronavirus is not clear, but it does certainly help us to understand how far coronavirus has spread. We'll continue to use the tests available to us to do so, and you can expect to see more of that in the testing strategy that I have already referred to.
Nid wyf yn credu ei fod yn gasgliad sy'n ffeithiol gywir i'w gyrraedd nad oedd y Llywodraeth a'n partneriaid yn rhoi blaenoriaeth i'r sector gofal cymdeithasol o ran faint o gymorth a ddarparwyd gennym, ar ffurf cymorth ariannol ychwanegol ar sail argyfwng, a'r cymorth ychwanegol rydym yn gobeithio dod o hyd iddo ar adeg anodd iawn hefyd. Rydym hefyd wedi darparu llawer iawn o gyfarpar diogelu personol am ddim i'r sector gofal cymdeithasol ar adeg pan oedd eu llinellau cyflenwi arferol wedi chwalu. Felly, mae cryn dipyn o gymorth wedi bod, gan gynnwys staffio yn ogystal.
O ran y profion gwrthgyrff, nid wyf yn credu bod y ffigurau'n gywir. Byddaf yn falch o edrych ar y ffigurau eto a dod yn ôl, nid yn unig at yr Aelod, ond yn fwy cyffredinol, oherwydd mae gweithwyr gofal cymdeithasol, gweithwyr iechyd a gweithwyr addysg yn dri o'r grwpiau blaenoriaeth ar gyfer y prawf gwrthgyrff. A phwrpas y prawf gwrthgyrff mewn gwirionedd yw ein helpu i ddeall lefel y coronafeirws o gwmpas y wlad ar yr adeg hon. Nid yw'r dystiolaeth yn gir o ran pa mor hirdymor yw ymateb gwrthgyrff, neu'n wir, pa mor ddefnyddiol yw'r prawf o ran trosglwyddiad pobl i bobl eraill, neu'n wir i helpu pobl i wella neu fod ag imiwnedd rhag cael eu heintio eto gan y coronafeirws, ond mae'n sicr yn ein helpu i ddeall pa mor bell y mae coronafeirws wedi lledaenu. Byddwn yn parhau i ddefnyddio'r profion sydd ar gael inni i wneud hynny, a gallwch ddisgwyl gweld mwy o hynny yn y strategaeth brofi y cyfeiriais ati eisoes.
Dwi am droi at ddata rŵan, os caf i. Roeddem ni i gyd yn croesawu'r ffigurau yn gynharach yr wythnos yma o ddiwrnod arall lle na chofnodwyd yr un farwolaeth COVID-19 yng Nghymru; rydym ni eisiau mwy o ddyddiau felly. Y ffigurau hefyd yn dangos mai dim ond saith achos newydd o COVID-19 a gafodd eu cofnodi ar dashboard Iechyd Cyhoeddus Cymru—eto, newyddion da. Ond mae eisiau bod yn ofalus efo'r ffigurau yma, dwi'n meddwl, achos mi allai'r ffigurau bod allan ohoni dipyn, oherwydd dwi'n deall y gallai cymaint â 35 i 40 y cant o achosion newydd positif sydd ddim yn cael eu cyhoeddi yn y ffordd yma os ydyn nhw'n cael eu profi mewn labordai sydd ddim yn rhan o'r NHS.
A wnaiff y Gweinidog roi sicrwydd y bydd popeth yn cael ei wneud i sicrhau bod pob canlyniad positif yn cael eu dangos ar dashboard data cyfredol a hefyd ein bod ni'n gallu gweld ym mha ardaloedd mae'r achosion positif hynny? Hefyd, plîs allwn ni sicrhau bod meddygon teulu yn cael gwybod pan fo'u cleifion nhw'n profi'n bositif, achos, o siarad efo meddygon teulu yn Ynys Môn, dydyn nhw ddim yn cael dim gwybodaeth o gwbl?
I want to turn to data, now, if I may. We all welcomed the figures earlier this week, when there was another day when not a single COVID-19 death was recorded in Wales; we want more days like that day, of course. The figures also show that only seven new cases of COVID-19 were recorded on the Public Health Wales dashboard—again, that's good news. But we have to be careful with these figures, I think, because the figures could be inaccurate, because I do understand that as many as 35 to 40 per cent of new positive cases may not be being announced in these ways if they are tested in laboratories that aren't part of the NHS.
Will the Minister provide an assurance that everything will be done to ensure that every positive result is recorded and demonstrated on up-to-date dashboards and also that we can see in what areas these positive cases are emerging? Also, please can we ensure that GPs are informed when their patients prove positive, because, from speaking to GPs in Anglesey, they receive no information at all?
I think there are three points that I'd make in response to those. The final one is to do with the point about GPs being informed. It should be available as part of the patient record; it should be available to general practice. And if the Member has individual instances that he's aware of within his constituency, then I'd be very pleased to see those to make sure the system is working as it should.
The Member will recall that's part of the reason we weren't able to—. Well, I chose not to participate in the UK testing programme, because, at an early stage, we weren't able to have the results of those tests fed back reliably and on a regular basis within our system. The Member will recall there are issues ongoing in Leicester about how regularly that information is provided within the English system.
That leads me on to my second point, which is that, of our positive cases, we do already provide information on the number of positive cases that come from the UK testing programme that we've opted into, in particular in drive-through centres, as well as that the Public Health Wales labs provide. So, yesterday, there were three positive results from the UK programme, and, together with the seven from Public Health Wales labs, that means 10, in total, positive cases across Wales.
And that goes into my third point, that, on all of the data we're currently seeing, we're seeing a positive downward trend in terms of the incidences of coronavirus, despite the fact there are two outbreaks in north Wales and the incident around Merthyr. So, that's on things like hospital admissions, positive cases, and, indeed, the use of critical care. We're all seeing things move in the right direction, and that's why we're able to make cautious but progressive steps to ease Wales out of lockdown. But the outbreaks are a reminder that none of us should become complacent, because coronavirus, sadly, has not gone away.
Rwy'n credu bod tri phwynt yr hoffwn eu gwneud mewn ymateb i'r rheini. Mae'r un olaf yn ymwneud â'r pwynt am roi gwybod i feddygon teulu. Dylai fod ar gael fel rhan o gofnod y claf; dylai fod ar gael i ymarfer cyffredinol. Ac os oes gan yr Aelod achosion unigol y mae'n ymwybodol ohonynt yn ei etholaeth, byddwn yn falch iawn o weld y rheini er mwyn sicrhau bod y system yn gweithio fel y dylai.
Bydd yr Aelod yn cofio mai dyna ran o'r rheswm nad oeddem yn gallu—. Wel, dewisais beidio â chymryd rhan yn rhaglen brofi'r DU, oherwydd, ar gam cynnar, nid oeddem yn gallu cael canlyniadau'r profion hynny wedi'u bwydo'n ôl yn ddibynadwy ac yn rheolaidd o fewn ein system. Bydd yr Aelod yn cofio bod problemau'n parhau yng Nghaerlŷr o ran pa mor rheolaidd y darperir y wybodaeth honno o fewn y system yn Lloegr.
Mae hynny'n fy arwain at fy ail bwynt, sef ein bod eisoes yn darparu gwybodaeth am faint o'n hachosion positif sy'n dod o raglen brofi'r DU, rhaglen rydym wedi optio i mewn iddi, yn enwedig mewn canolfannau profi drwy ffenest y car, yn ogystal â'r hyn y mae labordai Iechyd Cyhoeddus Cymru yn ei ddarparu. Felly, ddoe, cafwyd tri chanlyniad positif o raglen y DU, ac yn ogystal â'r saith o labordai Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae hynny'n gwneud 10 o achosion positif i gyd ledled Cymru.
Ac mae hynny'n cysylltu â fy nhrydydd pwynt, sef ein bod yn gweld tuedd gadarnhaol ar i lawr yn yr holl ddata a welwn ar hyn o bryd, o ran yr achosion o goronafeirws er gwaethaf y ffaith bod dau glwstwr yng ngogledd Cymru a'r digwyddiad o amgylch Merthyr Tudful. Felly, mae hynny ar bethau fel derbyniadau i ysbytai, achosion positif, ac yn wir, y defnydd o ofal critigol. Rydym i gyd yn gweld pethau'n symud i'r cyfeiriad iawn, a dyna pam ein bod yn gallu gwneud camau gofalus ond cynyddol tuag at lacio cyfyngiadau symud yng Nghymru. Ond mae'r achosion yn ein hatgoffa na ddylai'r un ohonom laesu dwylo, oherwydd, yn anffodus, nid yw coronafeirws wedi diflannu.
Yes, quite right. I think you confirmed what I was saying in your response there on the dashboard data. You say seven positive tests in Wales, three in non-NHS labs; the dashboard I saw only had those seven. So, that shows that all the data has to be presented in an up-to-date way, wherever the tests are processed.
I'm going to turn, finally, to another area where we need faster test results, and that's cancer diagnosis. The COVID crisis has led to a number of very worrying predictions about excess deaths from cancer that are likely to occur this year as a result of screening programmes being cancelled, people being too afraid to visit the NHS, and, of course, treatment being postponed. So, it's more vital than ever that we get fast test results where cancer is suspected. So, will you therefore adopt a cancer rescue plan that has more ambitious targets for testing and treatment than have previously been the case, because of the probability that the NHS will be identifying cancers at a later stage?
Yn hollol. Rwy'n credu eich bod wedi cadarnhau'r hyn roeddwn yn ei ddweud yn eich ymateb yno ar ddata'r dangosfwrdd. Dywedwch fod saith prawf positif yng Nghymru, tri mewn labordai nad ydynt yn rhai'r GIG; dim ond y saith a ddangosai'r dangosfwrdd a welais i. Felly, mae hynny'n dangos bod yn rhaid i'r holl ddata gael ei gyflwyno mewn ffordd gyfredol, lle bynnag y caiff y profion eu prosesu.
Rwy'n mynd i droi, yn olaf, at faes arall lle mae angen canlyniadau profion cyflymach, sef diagnosis canser. Mae argyfwng COVID wedi arwain at nifer o ragfynegiadau pryderus iawn am y marwolaethau ychwanegol o ganser sy'n debygol o ddigwydd eleni o ganlyniad i ganslo rhaglenni sgrinio, pobl yn rhy ofnus i ymweld â'r GIG, ac wrth gwrs, gohirio triniaethau. Felly, mae'n fwy hanfodol nag erioed ein bod yn cael canlyniadau prawf cyflym mewn achosion lle ceir amheuaeth o ganser. Felly, a wnewch chi fabwysiadu cynllun achub canser sydd â thargedau mwy uchelgeisiol ar gyfer profi a rhoi triniaeth nag a fu yn y gorffennol, oherwydd y tebygolrwydd y bydd y GIG yn canfod canserau'n hwyrach?
[Inaudible.]—cancer information, and I can give the Member the assurance that the decision I made to both introduce and trial the single cancer pathway is going to be the path forward when we restart new performance measures in the future, as we progressively restart more forms of NHS activity. I have already decided that we will not be reporting the old measures. I think it would be unhelpful and confusing to report the old measures under the urgent and non-urgent pathway, and we will only be reporting as the single cancer pathway, which, as the Member knows, has been supported by both clinicians and the third sector cancer charities. And that, I think, will give us a much more accurate indication of what is really happening in terms of cancer treatment and waits. So, I expect that to provide the level of clarity and transparency in how quickly we're getting through the number being referred in to our cancer services, as we deal with needing to restart services. Because, as the Member will know, endoscopy services were suspended during the pandemic; they're now restarting. But that does give us significant challenges in a range of our work, not just in cancer, but we'll continue to be open and transparent about what we're doing and what that means for people here in Wales.
[Anghlywadwy.]—gwybodaeth am ganser, a gallaf sicrhau'r Aelod mai'r penderfyniad a wneuthum i gyflwyno a threialu'r llwybr canser sengl fydd y ffordd ymlaen pan fyddwn yn ailgychwyn mesurau perfformiad newydd yn y dyfodol, wrth inni fynd ati'n gynyddol i ailgychwyn rhagor o fathau o weithgarwch y GIG. Rwyf eisoes wedi penderfynu na fyddwn yn adrodd ar yr hen fesurau. Nid wyf yn credu y byddai'n fuddiol nac yn eglur i adrodd ar yr hen fesurau o dan y llwybr brys a'r llwybr nad yw'n llwybr brys, a dim ond ar y llwybr canser sengl y byddwn yn adrodd, llwybr sydd, fel y gŵyr yr Aelod, wedi cael ei gefnogi gan glinigwyr ac elusennau canser y trydydd sector. A bydd hynny, rwy'n meddwl, yn rhoi arwydd llawer cywirach inni o'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd o ran trin canser ac amseroedd aros. Felly, rwy'n disgwyl i hwnnw ddarparu'r lefel o eglurder a thryloywder o ran pa mor gyflym y down drwy'r nifer sy'n cael eu hatgyfeirio at ein gwasanaethau canser, wrth inni ymateb i'r angen i ailgychwyn gwasanaethau. Oherwydd, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, ataliwyd gwasanaethau endosgopi yn ystod y pandemig; maent yn ailgychwyn yn awr. Ond mae hynny'n rhoi heriau sylweddol i ni mewn sawl agwedd ar ein gwaith, nid yn unig canser, ond byddwn yn parhau i fod yn agored ac yn dryloyw ynglŷn â'r hyn rydym yn ei wneud a beth y mae hynny'n ei olygu i bobl yma yng Nghymru.
Llefarydd Plaid Brexit, Caroline Jones.
Brexit Party spokesperson, Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. Minister, thanks to the hard work and dedication of our health and care staff, as well as the enormous sacrifices by the Welsh public, we are over the worst of the coronavirus outbreak for now. As the chief medical officer rightly points out, we could be facing a renewed threat from COVID-19 come the autumn. What plans does the Welsh Government have in place to ensure that the NHS in Wales can deliver routine services at the same time as dealing with COVID-19? Or do your plans foresee a further suspension of everyday NHS services? Thank you.
Diolch, Lywydd. Weinidog, diolch i waith caled ac ymroddiad ein staff iechyd a gofal, yn ogystal â'r aberth enfawr gan y cyhoedd yng Nghymru, rydym dros y gwaethaf o'r argyfwng coronafeirws yn awr. Fel y mae'r prif swyddog meddygol yn dweud, a hynny'n gywir, gallem wynebu bygythiad o'r newydd gan COVID-19 erbyn yr hydref. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru ar waith i sicrhau y gall y GIG yng Nghymru ddarparu gwasanaethau rheolaidd ar yr un pryd ag ymdrin â COVID-19? Neu a yw eich cynlluniau'n rhagweld y bydd gwasanaethau o ddydd i ddydd y GIG yn cael eu hatal ymhellach? Diolch.
There are two points to make there: the first is that, yes, we look at international surveillance, what happens in other countries as they reach their winter. It's part of the challenges around Melbourne, but it's also part, for example, of a concern we have about South America as they're approaching their winter and, in particular, the challenges of overcrowded housing and people who are already vulnerable. That is a real factor of concern for us, and that does inform our plans here about both restarting the NHS, as I said before, the plans we already have—the need to have COVID-positive or suspected pathways and non-COVID pathways, the green and the red demarcation, which will require extra work to be done over the summer, physically in the environment in a range of our NHS treatment facilities—and we'll then need to think not just about restarting that activity, but how much and how far we can maintain that through the winter, when we know that there's normal, regular pressure on the health service. But if there is a further spike in coronavirus through the autumn or the winter, then it is of course possible that I may need to make another decision to suspend parts of our health service, because of a much greater harm that could be caused by having a spike in coronavirus and not changing the way that our health service delivers its service.
So, all of those things are possible, but my plan is to get as much as possible of normal treatment to resume in the national health service through the summer and to take all necessary steps to help people to continue taking measures to reduce the prospect of a further upswing in coronavirus here in Wales.
Mae dau bwynt i'w gwneud yno: y cyntaf yw ein bod yn edrych ar wyliadwriaeth ryngwladol, yr hyn sy'n digwydd mewn gwledydd eraill wrth iddynt gyrraedd eu gaeaf. Mae'n rhan o'r heriau o gwmpas Melbourne, ond mae hefyd yn rhan, er enghraifft, o bryder sydd gennym am Dde America wrth iddynt nesáu at eu gaeaf ac yn arbennig, heriau tai gorlawn a phobl sydd eisoes yn agored i niwed. Mae hynny'n destun pryder gwirioneddol i ni, ac mae hynny'n goleuo ein cynlluniau yma ynghylch ailddechrau'r GIG, fel y dywedais o'r blaen, y cynlluniau sydd gennym yn barod—yr angen am lwybrau COVID-positif neu rai lle ceir amheuaeth o COVID a llwybrau i rai nad ydynt wedi'u heintio â COVID, y dynodiad gwyrdd a choch, y bydd gofyn gwneud gwaith ychwanegol arnynt dros yr haf, yn ffisegol yn yr amgylchedd mewn amrywiaeth o'n cyfleusterau triniaeth yn y GIG—ac yna bydd angen inni feddwl nid yn unig am ailgychwyn y gweithgaredd hwnnw, ond faint o waith a pha mor bell y gallwn ei gynnal drwy'r gaeaf, a ninnau'n gwybod y bydd pwysau normal, rheolaidd ar y gwasanaeth iechyd. Ond os bydd cynnydd sydyn pellach yn lefelau coronafeirws drwy'r hydref neu'r gaeaf, mae'n bosibl wrth gwrs y bydd angen i mi wneud penderfyniad arall i atal rhannau o'n gwasanaeth iechyd, oherwydd niwed llawer mwy a allai gael ei achosi drwy gynnydd sydyn yn y nifer o achosion o'r coronafeirws a pheidio â newid y ffordd y mae ein gwasanaeth iechyd yn darparu ei wasanaeth.
Felly, mae'r pethau hynny i gyd yn bosibl, ond fy nghynllun yw cael cymaint â phosibl o driniaethau arferol i ailddechrau yn y gwasanaeth iechyd gwladol drwy'r haf a gwneud popeth sydd ei angen i helpu pobl i barhau i gymryd camau i leihau'r perygl o gynnydd pellach mewn achosion o goronafeirws yma yng Nghymru.
Thank you, Minister. Of course, the biggest threat this winter comes from dealing with a bad cold and flu season alongside a COVID outbreak. Minister, will you commit to expanding the availability of the flu vaccine and making it available earlier? Pandemic restrictions will make delivering the flu vaccine much harder than in previous years, so we need to begin roll-out preparation now. Minister, last year, many people did not receive their vaccinations until December, and there were widespread shortages. Can you guarantee that these shortages will not happen this year? Thank you.
Diolch, Weinidog. Wrth gwrs, daw'r bygythiad mwyaf y gaeaf hwn o ymdrin â thymor annwyd a ffliw gwael ochr yn ochr â COVID. Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i ehangu argaeledd y brechlyn ffliw a sicrhau ei fod ar gael yn gynharach? Bydd cyfyngiadau’r pandemig yn ei gwneud yn llawer anoddach i ddosbarthu'r brechlyn ffliw nag mewn blynyddoedd blaenorol, felly mae angen inni ddechrau paratoi i'w ddarparu yn awr. Weinidog, y llynedd, ni dderbyniodd llawer o bobl eu brechlyn tan fis Rhagfyr, a gwelwyd prinder sylweddol. A allwch warantu na fydd y prinder hwn yn digwydd eleni? Diolch.
Well, I can say we're already looking at this year's flu programme and, in particular, at procuring extra stocks of the flu vaccine. There is work going on across Wales on extending eligibility for the NHS flu programme. I want to have a much higher uptake of both staff who work with vulnerable people as well as those people who qualify for an NHS flu jab to actually take up that entitlement.
There were particular issues with the form of the vaccine supply last year. We're in early conversations. That is work not just within Wales, but also it's a conversation that I've had amongst the four Cabinet health Ministers across the UK, because we do actually share resources in the way we procure the flu vaccine. So, we're looking at an earlier and more significant procurement to make sure we're able to help people protect themselves and their families, of course.
We do know that vulnerability to flu is a potential issue if we do see a further increase in coronavirus itself. I'm not so much concerned that there might be a difficult flu season, but an average flu season with a further increase in coronavirus could have really significant consequences and real harm across Wales, so it's one of my more significant concerns now in planning for the autumn and the winter.
Wel, gallaf ddweud ein bod eisoes yn edrych ar raglen ffliw eleni, ac yn benodol, ar gaffael stociau ychwanegol o'r brechlyn ffliw. Mae gwaith yn mynd rhagddo ledled Cymru ar ehangu cymhwysedd ar gyfer rhaglen ffliw'r GIG. Rwyf am weld niferoedd uwch o lawer o staff sy'n gweithio gyda phobl agored i niwed yn ogystal â'r bobl sy'n gymwys i gael brechlyn ffliw'r GIG yn manteisio ar yr hawl honno.
Roedd problemau penodol gyda ffurf y cyflenwad o'r brechlyn y llynedd. Rydym yn cael trafodaethau cynnar. Mae’r gwaith hwnnw’n mynd rhagddo nid yn unig yng Nghymru, ond mae'n sgwrs rwyf wedi'i chael hefyd gyda Gweinidogion iechyd y pedwar Cabinet ledled y DU, gan ein bod yn rhannu adnoddau o ran y ffordd rydym yn caffael y brechlyn ffliw. Felly, rydym yn ystyried caffael yn gynharach ac ar raddfa fwy i sicrhau ein bod yn gallu helpu pobl i ddiogelu eu hunain a'u teuluoedd, wrth gwrs.
Gwyddom y bydd y perygl o gael ffliw yn broblem bosibl os gwelwn gynnydd pellach yn y coronafeirws ei hun. Nid wyf yn poeni gymaint y gallai’r tymor ffliw fod yn anodd, ond gallai tymor ffliw cyffredin gyda chynnydd pellach yng nghyfraddau coronafeirws arwain at ganlyniadau difrifol iawn a niwed gwirioneddol ledled Cymru, felly mae'n un o fy mhryderon mwy arwyddocaol yn awr wrth gynllunio ar gyfer yr hydref a'r gaeaf.
3. Pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi i fyrddau iechyd i ailddechrau triniaethau nad ydynt yn gysylltiedig â Covid-19 a thriniaethau nad ydynt yn peryglu bywyd? OQ55425
3. What guidance has the Welsh Government given health boards to resume non-Covid-19 and non-life threatening treatments? OQ55425
Thank you. I have issued NHS Wales COVID-19 operating frameworks for quarter 1 of this financial year, and more recently quarter 2. These provide guidance on the actions to be taken across the health and social care system, and build towards returning to the delivery of a wider range of services.
Diolch. Rwyf wedi cyhoeddi fframweithiau gweithredu COVID-19 GIG Cymru ar gyfer chwarter 1 y flwyddyn ariannol hon, ac yn fwy diweddar, chwarter 2. Mae'r rhain yn darparu arweiniad ar y camau i'w cymryd ar draws y system iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn adeiladu tuag at ddychwelyd i ddarparu ystod ehangach o wasanaethau.
Thank you for that answer, Minister, and thank you for the answers to earlier questions on a similar theme, because it's important that we address the issues of looking after our people who have not got COVID-19, but who still have some very serious health concerns and issues. Last week in the health and social care committee, we actually heard that as well as the waiting lists, which are clearly expanding as we wait because of the delays in treatments, there is likely to be another bubble of waiting lists of those individuals who have not come forward yet, but who will come forward with treatments required for conditions they currently have. What's the Welsh Government going to do to help health boards through this challenge? Because, in the past, you've done waiting list initiatives. Are you going to do something similar or other actions to help health boards and maybe actually introduce additional facilities to get through the waiting lists that will definitely be created as a consequence of this?
Diolch am eich ateb, Weinidog, a diolch am eich atebion i gwestiynau cynharach ar thema debyg, gan ei bod yn bwysig ein bod yn mynd i'r afael â materion ynghylch gofalu am bobl nad oes ganddynt COVID-19, ond sydd â phroblemau iechyd difrifol iawn serch hynny. Yn y pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol yr wythnos diwethaf, clywsom am y rhestrau aros sy'n amlwg yn ehangu wrth inni aros oherwydd yr oedi gyda thriniaethau, a chlywsom hefyd ei bod hi'n debygol y bydd swigen arall o restrau aros a fydd yn cynnwys yr unigolion nad ydynt wedi cael eu gweld eto, ond a fydd yn yn cael eu gweld am driniaethau angenrheidiol ar gyfer cyflyrau sydd ganddynt ar hyn o bryd. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i helpu’r byrddau iechyd i ymdopi â'r her hon? Oherwydd yn y gorffennol, rydych wedi creu cynlluniau ar gyfer rhestrau aros. A ydych yn mynd i wneud rhywbeth tebyg neu gymryd camau eraill i helpu’r byrddau iechyd a chyflwyno cyfleusterau ychwanegol, o bosibl, i fynd i’r afael â’r rhestrau aros a fydd yn sicr yn cael eu creu o ganlyniad i hyn?
There are a number of different steps we're taking. You'll have heard the First Minister describe this earlier. It's not a simple or straightforward matter, because the normal waiting list initiatives, the way we'd have worked, we'd have been able to get through more in, if you like, standard NHS time, as well as running additional sessions. That's less likely to be possible in the same way. It's why we've maintained contact with the independent sector and how they may be able to help in terms of dealing with both urgent and other matters too. But it's also why we're looking at the current operating framework and the need to continually reform the way we deliver services. As we're looking to have green zones, we may end up having a greater amount of elective care and throughput in some parts of the service because of the way we will have to behave to make sure that we have COVID-secure and, if you like, COVID-positive or COVID-suspected zones as well. So you can expect to see that in health board plans, but also in the statements that I expect to bring back to the Senedd as we go into the autumn, to set out some more detail of that. And of course, health board plans will go through the normal health board governance and be published as part of the health board papers.
Rydym yn cymryd nifer o wahanol gamau. Byddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn disgrifio hyn yn gynharach. Nid yw'n fater syml na hawdd, oherwydd o ran y cynlluniau arferol ar gyfer rhestrau aros, y ffordd y byddem wedi gweithio, byddem wedi gallu mynd drwy fwy mewn cyfnod cyffredin, os mynnwch, yn y GIG, yn ogystal â chynnal sesiynau ychwanegol. Mae hynny'n llai tebygol o fod yn bosibl yn yr un ffordd. Dyma pam ein bod wedi cadw mewn cysylltiad â'r sector annibynnol a sut y gallant helpu o ran ymdrin â materion brys a materion eraill hefyd. Ond dyna hefyd pam ein bod yn edrych ar y fframwaith gweithredu cyfredol a'r angen i ddiwygio'r ffordd rydym yn darparu gwasanaethau yn barhaus. Gan ein bod ystyried cael parthau gwyrdd, efallai y bydd gennym fwy o ofal dewisol a llif cleifion mewn rhai rhannau o'r gwasanaeth oherwydd y ffordd y bydd yn rhaid i ni ymddwyn i sicrhau bod gennym barthau diogel rhag COVID, ac os hoffwch, parthau sy'n cynnwys achosion posibl o COVID neu achosion COVID positif hefyd. Felly, gallwch ddisgwyl gweld hynny yng nghynlluniau'r byrddau iechyd, ond hefyd yn y datganiadau rwy'n disgwyl parhau i’w gwneud yn y Senedd wrth inni fynd i mewn i'r hydref, i nodi mwy o fanylion ynglŷn â hynny. Ac wrth gwrs, bydd cynlluniau’r byrddau iechyd yn mynd drwy gamau llywodraethu arferol y byrddau iechyd ac yn cael eu cyhoeddi fel rhan o bapurau'r byrddau iechyd.
Minister, there was already unequal access to non-life-threatening treatments in the NHS across Wales. We know that the situation, for example, even before COVID in north Wales was that people were having to wait up to two years for their orthopaedic procedures. So can you tell us, in these actions that you're expecting health boards to take, will there be specific additional support for health boards like the Betsi Cadwaladr University Health Board to help it to get to grips with what is likely to be a much more significant problem in north Wales than perhaps in other parts of the country?
Weinidog, roedd mynediad at driniaethau lle nad yw bywyd yn y fantol eisoes yn anghyfartal yn y GIG ledled Cymru. Gwyddom mai'r sefyllfa, er enghraifft, hyd yn oed cyn COVID yng ngogledd Cymru oedd bod pobl yn gorfod aros hyd at ddwy flynedd am eu llawdriniaethau orthopedig. Felly, a allwch ddweud wrthym, yn y camau hyn rydych yn disgwyl i fyrddau iechyd eu cymryd, a fydd cefnogaeth ychwanegol benodol i fyrddau iechyd fel Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i'w helpu i fynd i'r afael â'r hyn sy'n debygol o fod yn broblem fwy sylweddol o lawer yng ngogledd Cymru na rhannau eraill o'r wlad o bosibl?
Well, I wouldn't want to speculate on the relative challenge between different parts of the country. What I do know is that every health board is actively looking at what it will need to do to make sure it's on top of not just the numbers on the waiting list, but the clinical prioritisation of those different people who are waiting for different procedures, and how we need to safely restart more activity within the service. That's why the decision that I made and confirmed yesterday, to take steps on the debt levels of some NHS organisations, has been a significant positive factor. To be fair, it's a matter that the official spokesperson from the Welsh Conservatives had asked me to consider over a number of weeks, to make sure that in COVID planning, health boards weren't then put into a position where they'd have to reconsider making financial savings ahead of actually doing the right thing through these extraordinary circumstances. I always said that no health board would be compromised or punished for doing the right thing, and that underpins the choice that I made yesterday to help health boards to plan constructively and positively for the future and the people that they serve.
Wel, ni fyddwn yn dymuno dyfalu ynghylch yr her gymharol rhwng gwahanol rannau o'r wlad. Gwn fod pob bwrdd iechyd yn edrych yn weithredol ar yr hyn y bydd angen iddo ei wneud i sicrhau ei fod yn ymdopi nid yn unig â’r niferoedd ar y rhestr aros, ond ei fod hefyd yn blaenoriaethu'n glinigol y gwahanol bobl sy'n aros am wahanol driniaethau, a sut y mae angen inni ailgychwyn mwy o weithgarwch yn y gwasanaeth yn ddiogel. Dyna pam fod y penderfyniad a wneuthum, ac a gadarnhawyd gennyf ddoe, i gymryd camau ar lefelau dyled rhai o sefydliadau'r GIG, wedi bod yn ffactor cadarnhaol arwyddocaol. A bod yn deg, mae'n fater roedd llefarydd swyddogol y Ceidwadwyr Cymreig wedi gofyn i mi ei ystyried dros nifer o wythnosau, i sicrhau, mewn cynlluniau COVID, nad oedd byrddau iechyd wedyn yn cael eu rhoi mewn sefyllfa lle byddai'n rhaid iddynt ailystyried gwneud arbedion ariannol cyn gwneud y peth iawn drwy'r amgylchiadau eithriadol hyn. Rwyf bob amser wedi dweud na fyddai unrhyw fwrdd iechyd yn cael ei beryglu na'i gosbi am wneud y peth iawn, ac mae hynny'n sail i'r dewis a wneuthum ddoe i helpu byrddau iechyd i gynllunio'n adeiladol ac yn gadarnhaol ar gyfer y dyfodol a'r bobl y maent yn eu gwasanaethu.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effeithlonrwydd y drefn tracio ac amddiffyn yn y gogledd? OQ55428
4. Will the Minister make a statement on the effectiveness of the track and trace regime in North Wales? OQ55428
The NHS Wales track and trace service has had a positive start, with well over 84 per cent of contacts being successfully made. The TTP service has been a crucial aspect of successfully, to date, managing the two outbreaks in north Wales, and I want to pay tribute to both partners and our front-line staff for the work that they are doing to help keep Wales safe.
Mae gwasanaeth tracio ac olrhain GIG Cymru wedi cael dechrau cadarnhaol, gydag ymhell dros 84 y cant o'r cysylltiadau'n cael eu gwneud yn llwyddiannus. Mae'r gwasanaeth profi, tracio ac olrhain wedi bod yn agwedd hanfodol ar y gwaith llwyddiannus, hyd yn hyn, o reoli’r ddau glwstwr yng ngogledd Cymru, a hoffwn dalu teyrnged i'n partneriaid a'n staff ar y rheng flaen am y gwaith y maent yn ei wneud i helpu i gadw Cymru’n ddiogel.
Thank you for your response. Of course, the success of any such initiative is very much dependent on the initial testing, and we've seen as we have this week with some cases relating to pubs in England that immediate tracking based on quick testing is the most effective way to identify those who should be self-isolating. At the same time, we're still hearing of cases where people with symptoms are actually waiting more than five days for test results. So, why are we still seeing this lag, Minister, in getting test results back? What implications would you say that has for preventing the further spread of the disease?
Diolch am eich ymateb. Wrth gwrs, mae llwyddiant unrhyw fenter o'r fath yn dibynnu i raddau helaeth ar y profion cychwynnol, ac fel rydym wedi’i weld yr wythnos hon gyda rhai achosion a oedd yn gysylltiedig â thafarndai yn Lloegr, olrhain ar unwaith yn seiliedig ar brofion cyflym yw'r ffordd fwyaf effeithiol o nodi’r rhai a ddylai fod yn hunanynysu. Ar yr un pryd, rydym yn dal i glywed am achosion lle mae pobl â symptomau yn aros mwy na phum diwrnod am ganlyniadau profion. Felly, pam ein bod yn dal i weld yr oedi hwn cyn cael canlyniadau profion yn ôl, Weinidog? Yn eich tyb chi, beth yw gobygiadau hynny o ran atal y clefyd rhag lledaenu ymhellach?
It's a matter of concern. It's been raised in previous questions, not just here, but outside as well, about the need to see a further improvement in the speed of test returns, because it does then mean we should have an even more effective contact tracing service and system, and the individual instances—it doesn't matter whether they're a relatively small minority in percentage terms—they all represent a risk factor for the individual and for their contacts. That's why there's a range of improvement action already under way. Rather than explaining away why it doesn't matter, it does matter, and that's why we need to see more efficiency in the lab process as well as couriering and making sure that more and more people get their results promptly. Because, actually, our contact tracing service are doing a very good job of following up those contacts when they're provided by people who've had a positive case, and we need to have people to continue to positively buy in to the contact tracing service so they don't feel they're being told to self-isolate unnecessarily, as that may affect people's willingness to continue to self-isolate in the future, and that's important for all of us, whether we know those people or not, to help keep Wales safe.
Mae'n destun pryder. Fe'i codwyd mewn cwestiynau blaenorol, nid yn unig yma, ond y tu allan hefyd, ynghylch yr angen i weld rhagor o welliant o ran cyflymder canlyniadau profion, gan fod hynny wedyn yn golygu y dylem gael system a gwasanaeth olrhain cysylltiadau mwy effeithiol hyd yn oed, ac mae’r achosion unigol—ni waeth a ydynt yn lleiafrif cymharol fach o ran canran—mae pob un ohonynt yn ffactor risg i'r unigolyn ac i'w cysylltiadau. Dyna pam fod ystod o gamau gwella eisoes ar y gweill. Yn hytrach nag egluro pam nad yw'n bwysig, mae'n bwysig, a dyna pam fod angen inni weld mwy o effeithlonrwydd ym mhroses y labordy yn ogystal â’r cludwyr, a sicrhau bod mwy a mwy o bobl yn cael eu canlyniadau’n brydlon. Oherwydd, mewn gwirionedd, mae ein gwasanaeth olrhain cysylltiadau’n gwneud gwaith da iawn o ran olrhain y cysylltiadau hynny pan gânt bobl sydd wedi cael achos positif, ac mae angen inni sicrhau bod pobl yn parhau i gefnogi'r gwasanaeth olrhain cysylltiadau, fel nad ydynt yn teimlo bod rhywun yn dweud wrthynt am hunanynysu heb fod angen, gan y gallai hynny effeithio ar barodrwydd pobl i barhau i hunanynysu yn y dyfodol, ac mae hynny'n bwysig i bob un ohonom, p'un a ydym yn adnabod y bobl hynny ai peidio, er mwyn helpu i gadw Cymru’n ddiogel.
Tynnwyd cwestiwn 5 [OQ55415] yn ôl, felly, cwestiwn 6, Joyce Watson.
Question 5 [OQ55415] has been withdrawn, therefore, question 6, Joyce Watson.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynllun taliadau arbennig y gweithlu gofal cymdeithasol? OQ55429
6. Will the Minister provide an update on the social care workforce special payment scheme? OQ55429
I thank Joyce Watson for that question. We have published interim guidance on the scheme to confirm the eligibility criteria. Work is now focused on finalising a robust implementation and delivery plan to ensure that payments are made as quickly as possible.
Diolch i Joyce Watson am ei chwestiwn. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau dros dro ar y cynllun i gadarnhau'r meini prawf cymhwysedd. Mae'r gwaith bellach yn canolbwyntio ar gwblhau cynllun gweithredu a chyflawni cadarn i sicrhau bod y taliadau'n cael eu gwneud cyn gynted â phosibl.
I thank you. I do find it astounding that the Tories are trying to turn a real, genuine, positive way of rewarding those who work in the care sector into a negative, in the same way that the Prime Minister has blamed care workers for spreading coronavirus. Do you agree with me that it's time that the Tories showed some positivity towards care workers who have given so much to their communities, and might they not be wise to adopt the words of Winston Churchill in 1940, when he said,
'Never...was so much owed by so many to so few'?
Diolch. Mae’n syfrdanol fod y Torïaid yn ceisio troi ffordd wirioneddol ddilys a chadarnhaol o wobrwyo'r rheini sy'n gweithio yn y sector gofal yn rhywbeth negyddol, yn yr un modd ag y mae Prif Weinidog y DU wedi beio gweithwyr gofal am ledaenu’r coronafeirws. A ydych yn cytuno â mi ei bod yn bryd i'r Torïaid ddangos agwedd fwy cadarnhaol tuag at weithwyr gofal sydd wedi rhoi cymaint i'w cymunedau, ac oni fyddent yn ddoeth i fabwysiadu geiriau Winston Churchill ym 1940, pan ddywedodd,
Ni fu erioed dyled mor fawr gan gynifer i gyn lleied.
I'd like to thank Joyce Watson very much for that supplementary question, because it does give me the opportunity to thank all the care workers in Wales for their tireless work during this very difficult period and to regret the fact that they may have been upset by the words of the Prime Minister yesterday. I'm sure that Joyce Watson would agree with me that one of the ways the Prime Minister could show his appreciation for care workers is to allow them to have the £500 in full. As the First Minister said in his questions, we are still exploring with HMRC to see if we can come to an agreement, but if the Prime Minister does regret what he said yesterday, he will make sure that they get that money in full.
Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i Joyce Watson am ei chwestiwn atodol, gan ei fod yn rhoi cyfle i mi ddiolch i'r holl weithwyr gofal yng Nghymru am eu gwaith diflino yn y cyfnod anodd hwn, ac i ddweud ei bod yn drueni y gallai geiriau Prif Weinidog y DU ddoe fod wedi peri loes iddynt. Rwy’n siŵr y byddai Joyce Watson yn cytuno â mi mai un o’r ffyrdd y gallai Prif Weinidog y DU ddangos ei fod yn gwerthfawrogi gweithwyr gofal yw caniatáu iddynt gael y £500 yn llawn. Fel y dywedodd y Prif Weinidog yn ei gwestiynau, rydym yn dal i edrych gyda CThEM i weld a allwn ddod i gytundeb, ond os yw Prif Weinidog y DU yn difaru’r hyn a ddywedodd ddoe, bydd yn sicrhau eu bod yn cael yr arian hwnnw’n llawn.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau iechyd yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? OQ55405
7. Will the Minister make a statement on the delivery of health services in the Hywel Dda University Health Board area? OQ55405
The recent focus of the Hywel Dda University Health Board, like the others across Wales, has been on their response to COVID-19. The health board is now planning for the continued provision of essential and key services alongside caring for patients affected by COVID-19.
Mae ffocws diweddar Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, fel y byrddau eraill ledled Cymru, wedi bod ar eu hymateb i COVID-19. Mae'r bwrdd iechyd bellach yn cynllunio ar gyfer parhau i ddarparu gwasanaethau hanfodol ac allweddol ochr yn ochr â gofalu am gleifion y mae COVID-19 wedi effeithio arnynt.
Minister, a strong accident and emergency service is integral to the effective delivery of health services in hospitals across the Hywel Dda University Health Board area. Now, as you'll be aware, there is a strong campaign to retain A&E services at Withybush General Hospital. Given the recent news that Cwm Taf health board has decided to retain A&E services at the Royal Glamorgan Hospital, the people of Pembrokeshire are now looking at that decision and, quite rightly, asking for the same safeguards. Therefore, can you tell us what the Welsh Government's position is on the delivery of A&E services in Pembrokeshire and, in light of the change in policy in relation to other A&E services across Wales, will you ensure that an A&E service remains at Withybush hospital, just as it now remains at the Royal Glamorgan Hospital?
Weinidog, mae gwasanaeth damweiniau ac achosion brys cryf yn rhan annatod o’r gwaith o ddarparu gwasanaethau iechyd effeithiol mewn ysbytai ar draws ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda. Nawr, fel y gwyddoch, mae ymgyrch gref i gadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Cyffredinol Llwynhelyg. O ystyried y newyddion diweddar fod bwrdd iechyd Cwm Taf wedi penderfynu cadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, mae pobl sir Benfro bellach yn edrych ar y penderfyniad hwnnw, ac yn gwbl briodol, yn gofyn am yr un mesurau diogelu. Felly, a allwch ddweud wrthym beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar ddarparu gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn sir Benfro, ac yng ngoleuni'r newid mewn polisi mewn perthynas â gwasanaethau damweiniau ac achosion brys eraill ledled Cymru, a wnewch chi sicrhau bod gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn parhau i fod ar gael yn ysbyty Llwynhelyg, yn union fel y maent yn parhau i fod ar gael yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg?
Well, as the Member will know, the health board in Cwm Taf Morgannwg undertook a consultation about options, and they were able to recruit more staff to safely deliver that service. The Member will also know, over a long period of time, the challenges that have been faced in delivering healthcare across Wales and the plans for the future delivery of healthcare, and he'll also recall the question from his colleague Darren Millar, some weeks ago, which called on the Welsh Government not to interrupt service changes already in train. I expect the health board to continue to deliver safe and effective care and to continue to make sure the transformation of health and care in west Wales, as outlined in their plan, 'A Healthier Mid and West Wales', continues to the benefit of all citizens in every part of mid and west Wales.
Wel, fel y gŵyr yr Aelod, cynhaliodd y bwrdd iechyd yng Nghwm Taf Morgannwg ymgynghoriad ynglŷn ag opsiynau, a bu modd iddynt recriwtio mwy o staff i ddarparu'r gwasanaeth hwnnw'n ddiogel. Bydd yr Aelod hefyd yn gwybod, dros gyfnod hir o amser, am yr heriau a wynebwyd wrth ddarparu gofal iechyd ledled Cymru a'r cynlluniau ar gyfer darparu gofal iechyd yn y dyfodol, a bydd hefyd yn cofio’r cwestiwn gan ei gyd-Aelod, Darren Millar, rai wythnosau yn ôl, a alwodd ar Lywodraeth Cymru i beidio ag ymyrryd mewn newidiadau sydd eisoes ar y gweill i’r gwasanaeth. Rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd barhau i ddarparu gofal diogel ac effeithiol a pharhau i sicrhau bod y gwaith o drawsnewid iechyd a gofal yng ngorllewin Cymru, fel yr amlinellwyd yn eu cynllun, 'Canolbarth a Gorllewin Iachach', yn parhau i fod o fudd i bob dinesydd ym mhob rhan o ganolbarth a gorllewin Cymru.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y ddarpariaeth gofal plant am ddim, yng ngoleuni'r ffaith bod y cyfyngaidau symud yn sgil Covid-19 yn parhau i gael eu llacio yng Nghymru? OQ55431
8. Will the Minister provide an update on universal free childcare provision in light of the continued easing of Covid-19 lockdown arrangements in Wales? OQ55431
We are providing free childcare for the pre-school-age children of critical workers and vulnerable children under the coronavirus childcare assistance scheme. Our childcare offer remains suspended to new entrants. We intend to reinstate it in September, subject to the position with regard to the response to the virus.
Rydym yn darparu gofal plant am ddim i blant cyn oed ysgol sy’n blant i weithwyr hanfodol a phlant agored i niwed o dan gynllun cymorth gofal plant y coronafeirws. Mae ein cynnig gofal plant yn parhau i fod ar gau dros dro i ymgeiswyr newydd. Rydym yn bwriadu ei ailagor ym mis Medi, yn ddibynnol ar y sefyllfa o ran yr ymateb i'r feirws.
With that in mind, I've been contacted by a resident who had questions about the 30 free hours—she's already eligible as one of the people who are already eligible—through the school holidays, which they're entitled to. Can you confirm and put it on the record that that will continue for those people already eligible? And, with regard to September, she's working from home and her partner is working from home as well. When will we have clarity as to the availability in September in order for parents to consider their options in advance of that time?
Gyda hynny mewn golwg, mae preswylydd wedi cysylltu â mi gyda chwestiynau am y 30 o oriau am ddim—mae hi eisoes yn gymwys fel un o'r bobl sydd eisoes yn gymwys—drwy gydol gwyliau'r ysgol, y mae ganddynt hawl iddynt. A allwch gadarnhau a chofnodi y bydd hynny'n parhau i fod ar gael i'r bobl hynny sydd eisoes yn gymwys? Ac o ran mis Medi, mae'n gweithio gartref ac mae ei phartner yn gweithio gartref hefyd. Pryd y cawn eglurder ynglŷn ag argaeledd ym mis Medi fel y gall rhieni ystyried eu hopsiynau cyn yr adeg honno?
I thank Hefin David for that question. The budget for the offer was repurposed from April to fund childcare for the pre-school children of critical workers and vulnerable children under the coronavirus childcare assistance scheme. So, unfortunately, this meant that we had to close the offer to new entrants temporarily. We are working now with our key stakeholders, especially the local authorities, who are administering both the childcare coronavirus assistance scheme and the offer in their local areas to see when we can reopen the offer to new parents. We very much hope to be able to restart both the education and childcare provision under the offer in the autumn term. This is obviously subject to the data on the virus over the summer, but we are aware how important this support is for both families and childcare providers. So, we do aim to make an announcement as soon as possible.
Diolch i Hefin David am ei gwestiwn. Cafodd y gyllideb ar gyfer y cynnig ei haddasu o fis Ebrill i ariannu gofal plant ar gyfer plant cyn oed ysgol sy’n blant i weithwyr hanfodol a phlant agored i niwed o dan gynllun cymorth gofal plant y coronafeirws. Felly, yn anffodus, roedd hyn yn golygu bod yn rhaid inni gau'r cynnig dros dro i ymgeiswyr newydd. Rydym yn gweithio gyda'n rhanddeiliaid allweddol yn awr, yn enwedig yr awdurdodau lleol, sy'n gweinyddu cynllun cymorth gofal plant y coronafeirws a'r cynnig yn eu hardaloedd lleol i weld pryd y gallwn ailagor y cynnig i rieni newydd. Gobeithiwn yn fawr y gallwn ailgychwyn y ddarpariaeth gofal plant ac addysg o dan y cynnig yn nhymor yr hydref. Mae hyn yn amlwg yn ddibynnol ar y data ar y feirws dros yr haf, ond rydym yn ymwybodol o ba mor bwysig yw'r cymorth hwn i deuluoedd ac i ddarparwyr gofal plant. Felly, rydym yn bwriadu gwneud cyhoeddiad cyn gynted â phosibl.
9. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg ynghylch datblygu Ysbyty Cymunedol Maesteg yn y dyfodol yn dilyn yr adroddiad i'r bwrdd iechyd ynghylch gofal brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg? OQ55400
9. What discussions has the Minister had with Cwm Taf Morgannwg University Health Board on the future development of the Maesteg Community Hospital following the report to the health board on emergency care at the Royal Glamorgan Hospital? OQ55400
The delivery of services at the Maesteg Community Hospital is a matter for the Cwm Taf Morgannwg University Health Board. However, I understand the health board remains committed to maintaining the current services provided at that community hospital, and is actively engaging with a range of community representatives to extend those services further.
Mater i Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yw darpariaeth gwasanaethau yn Ysbyty Cymunedol Maesteg. Fodd bynnag, deallaf fod y bwrdd iechyd yn parhau i fod yn ymrwymedig i gynnal y gwasanaethau cyfredol a ddarperir yn yr ysbyty cymunedol hwnnw, ac mae'n ymgysylltu'n weithredol ag ystod o gynrychiolwyr cymunedol i ymestyn y gwasanaethau hynny ymhellach.
Minister, thank you for the answer, and you're absolutely right—it is a decision for the board. But I want to ask you if you would welcome the renewed emphasis that the health board has put on, not least in the light of the very welcome decision on the Royal Glamorgan Hospital, to also invest heavily in primary and community care in order to actually protect our emergency services as well, making sure that people go to the right place for the right treatment. And, indeed, they are now focusing very much on developing community care within Maesteg hospital. Would he take an interest in this? Would he speak to the board about their work with Maesteg Community Hospital, and also their intention to develop community and primary care within the Llanharan area as well? It's great to see this renewed focus.
Weinidog, diolch am eich ateb, ac rydych yn llygad eich lle—penderfyniad i'r bwrdd ydyw. Ond rwyf am ofyn i chi a fyddech yn croesawu'r pwyslais newydd y mae'r bwrdd iechyd wedi'i roi, yn anad dim yng ngoleuni penderfyniad Ysbyty Brenhinol Morgannwg, penderfyniad sydd i’w groesawu’n fawr, ar fuddsoddi’n helaeth hefyd mewn gofal sylfaenol a chymunedol er mwyn diogelu ein gwasanaethau brys a sicrhau bod pobl yn mynd i’r lle iawn i gael y driniaeth iawn. Ac yn wir, maent bellach yn canolbwyntio’n fanwl ar ddatblygu gofal cymunedol yn ysbyty Maesteg. A fyddai ganddo ddiddordeb yn hyn? A fyddai’n siarad â’r bwrdd am eu gwaith gydag Ysbyty Cymunedol Maesteg, a hefyd eu bwriad i ddatblygu gofal cymunedol a sylfaenol yn ardal Llanharan hefyd? Mae'n wych gweld y ffocws newydd hwn.
Yes, I'll be happy to take an interest and to make sure that the health board, in developing these services in the Member's constituency, actively engage with him as one of the most significant community stakeholders, because I understand the project board are due to restart some of their work that's been paused during the coronavirus pandemic to date, to continue looking at the future. I will happily make sure that the Member is kept fully and properly informed, and that he has direct engagement with the health board on this matter for the future.
Yn sicr, byddwn yn hapus i gymryd diddordeb ac i sicrhau bod y bwrdd iechyd, wrth ddatblygu'r gwasanaethau hyn yn etholaeth yr Aelod, yn ymgysylltu'n weithredol ag ef fel un o'r rhanddeiliaid cymunedol pwysicaf, gan y deallaf fod bwrdd y prosiect i fod i ailddechrau ar rywfaint o'u gwaith, sydd wedi'i ohirio yn ystod y pandemig coronafeirws hyd yma, i barhau i edrych ar y dyfodol. Rwy’n fwy na pharod i sicrhau bod yr Aelod yn cael ei hysbysu'n llawn ac yn briodol, a'i fod yn ymgysylltu'n uniongyrchol â'r bwrdd iechyd ar y mater hwn ar gyfer y dyfodol.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol, ac mae'r cwestiwn cyntaf i'w ofyn i'r Dirprwy Weinidog dros Ddiwylliant, Chwaraeon a Twristiaeth, ac i'w ofyn gan Siân Gwenllian.
The next item, therefore, is the topical questions, and the first question is to be asked to the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, and it's to be asked by Siân Gwenllian.
1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch y gefnogaeth fydd ar gael i'r celfyddydau yng Nghymru ar ôl i Lywodraeth Prydain gyhoeddi pecyn i gefnogi'r sector ymdopi ag effeithiau COVID-19? TQ466
1. Will the Minister provide an update on the support that will be available to the arts in Wales after the UK Government announced a package to support the sector to cope with the effects of COVID-19? TQ466
Diolch am y cwestiwn yna, Siân. Mae gyda ni gronfa cadernid economaidd yn barod o fewn Llywodraeth Cymru yn darparu pecyn cymorth busnes sydd gyda'r mwyaf hael yn y Deyrnas Unedig. Ond rydym ni hefyd yn ymwybodol drwy'r trafodaethau cyson gyda'r sectorau, gan gynnwys y celfyddydau a diwylliant, beth yw'r heriau tymor hir y bydd angen cymorth ychwanegol.
Thank you for that question, Siân. We do have an economic resilience fund in place already as a Welsh Government, providing a package of business support that is among the most generous in the UK. But we are also aware through our ongoing discussions with the sectors, including the arts and culture, what longer term challenges they will face and what additional support they will need.
O'r diwedd, fe ddaeth y cyhoeddiad gan y Gweinidog diwylliant yn Lloegr am arian i'r celfyddydau yng Nghymru. Mae'n rhwystredig gorfod disgwyl am gyhoeddiadau fel hyn cyn y caiff Llywodraeth Cymru weithredu. Dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno efo hynny. A wnewch chi symud ymlaen yn ddioed i sefydlu tasglu, i gynnwys cynrychiolwyr o bob rhan o'r sector, er mwyn sicrhau cynllun gweithredu i achub y celfyddydau? Mae hi'n argyfwng arnyn nhw. Mae angen i'r cynllun sicrhau cefnogaeth i bob rhan o'r sector, o'r canolfannau a'r theatrau i'r miloedd o weithwyr llawrydd sydd yn rhan annatod o ecoleg y celfyddydau yng Nghymru.
At last, the announcement came from the Minister for culture in England on funding for the arts in Wales. It's very frustrating to have to wait for such announcements before Welsh Government can take any action. I'm sure you would agree with that. Will you proceed without delay to establish a taskforce, to include every part of the sector, to draw up an action plan to save the arts sector because they are in crisis? The plan needs to secure support for every part of the sector, from the theatres and the arts centres to the thousands of freelancers that are an integral part of the ecology of the arts in Wales.
Diolch yn fawr. Rydw i'n cytuno â chynnwys y cwestiwn, ond dwi ddim yn gallu cytuno i ateb yn adeiladol ynglŷn â sefydlu unrhyw fath o dasglu newydd, oherwydd dwi'n meddwl bod gennym ni y cyrff effeithiol yng Nghymru i weithredu yn y maes yma, drwy Gyngor Celfyddydau Cymru, ond hefyd drwy lywodraeth leol. A dwi wedi cael trafodaethau'n barod—y bore yma, fel mae'n digwydd—gyda'r cynghorau lleol ynglŷn â'r posibilrwydd o ddefnyddio mwy o'r cynghorau lleol i gefnogi y celfyddydau yn y cymunedau. Ac felly, tra mod i'n croesawu'r gwariant o £59 miliwn ar gyfer Cymru, nid y fi fydd yn gwneud y penderfyniad ar y gwariant yna, oherwydd yn ôl y gyfundrefn gyllido sydd gan Gymru, wrth gwrs—ac yn yr Alban a Gogledd Iwerddon yr un peth—mae'r cyllid yn cael ei ddosbarthu ar sail gwariant yng Nghymru yn ddatganoledig ar wariant cyfatebol yn Lloegr. Ond dydy hi ddim yn dilyn y bydd y gwariant yna yn cael ei wario'n gyfan gwbl ar yr hyn sydd yn digwydd yn Lloegr. A phe byddem ni'n dechrau mynd i lawr y llwybr yna, yna beth fyddai diben cael Llywodraeth yng Nghymru, cael cyllideb Gymreig, a chael rhyddid i Weinidogion yng Nghymru benderfynu beth sydd orau? Ac felly dydw i ddim yn bwriadu ymrwymo i ddilyn beth sy'n digwydd yn Lloegr.
Thank you very much. I agree with the content of your question, but I cannot respond constructively on the establishment of any sort of new taskforce, because I do think that we have the effective bodies in place already in Wales, through the Arts Council of Wales, but also through local government. And I have already had discussions—this morning, as it happens—with local authorities on the possibility of using more local councils to support the arts within communities. And therefore, whilst I welcome the expenditure of £59 million that will be available to Wales, I won't be the one to make the decision on that expenditure, because according to the funding regime in place in Wales—as is the case with Scotland and Northern Ireland—the funding is distributed on the basis of devolved expenditure in Wales and corresponding expenditure in England. But it doesn't follow that that expenditure will be spent in its entirety on what happens in England. And if we were to start to go down that route, then what would be the purpose of having a Government in Wales, having a Welsh budget, and providing freedom for Welsh Ministers to decide what is best? And therefore I don't intend to commit to following what's happening in England.
Well, of course, Deputy Minister, you could spend more than they're going to spend in England—the choice goes up and down, doesn't it? But I think it's very important that this hugely substantial aid that's now going to come to the arts sector in England and therefore will have a massive consequential—£59 million, or so—for Wales is spent in both an enterprising and a strategic way. I note in England the Minister there says that he wants to combine effective local support with preserving what he calls the crown jewels of the artistic infrastructure in England. And it does seem to me that our great institutions in Wales will need protection as well, because so many of them are just not going to be able to operate anything like a normal business model until well into 2021 at the best. So, can you assure us that you will be working with all these great institutions? And also, will you be taking the opportunity to further your Fusion plans in terms of access and equality in the arts, because it does seem to me that, given the level of this public support, we are going to be in a position to require that agenda to be progressed rapidly?
Wel, wrth gwrs, Ddirprwy Weinidog, gallech wario mwy nag y maent am ei wario yn Lloegr—onid yw’r dewis yn mynd i fyny ac i lawr? Ond credaf ei bod yn bwysig iawn fod y cymorth hynod sylweddol hwn a fydd yn dod yn awr i sector y celfyddydau yn Lloegr, ac a fydd felly'n arwain at swm enfawr o gyllid canlyniadol—tua £59 miliwn—i Gymru yn cael ei wario mewn ffordd fentrus a strategol. Nodaf, yn Lloegr, fod y Gweinidog yno’n dweud ei fod am gyfuno cefnogaeth leol effeithiol â chadw’r hyn y mae’n ei alw’n drysor y seilwaith artistig yn Lloegr. Ac ymddengys i mi y bydd angen diogelu ein sefydliadau gwych yng Nghymru hefyd, gan na fydd cymaint ohonynt yn gallu rhoi unrhyw fath o fodel busnes arferol ar waith tan ymhell i mewn i 2021 ar y gorau. Felly, a allwch roi sicrwydd i ni y byddwch yn gweithio gyda'r holl sefydliadau gwych hyn? A hefyd, a fyddwch yn achub ar y cyfle i hyrwyddo'ch cynlluniau Cyfuno o ran mynediad a chydraddoldeb yn y celfyddydau, gan ei bod yn ymddangos i mi, o ystyried lefel y gefnogaeth gyhoeddus hon, y byddwn mewn sefyllfa i fynnu bod yr agenda honno’n cael ei datblygu'n gyflym?
I can certainly tell him positively that the Fusion scheme is one that I've inherited through one of my long-standing political friends, Kay Andrews—Baroness Andrews—who devised the scheme, reported to Welsh Government to set it up. And I can assure you that I would regard that as a priority for further investment, because it brings together whole issues in relation to disability and community arts, and relates them to what we can do.
Now, you also said 'institutions'. I want to make it quite clear this funding that we've had is not necessarily for institutions. It's for institutions that have business plans to deliver. It is also for those individuals—the individual artistic workers—who are self-employed, the overwhelming majority of them. And I think it's very important that we look to the whole sector. It's for the personnel who deliver artistic services, as well as the institutions.
Yn sicr, gallaf ddweud wrtho’n gadarnhaol fod y cynllun Cyfuno yn un rwyf wedi’i etifeddu drwy un o fy hen ffrindiau gwleidyddol, Kay Andrews—y Farwnes Andrews—a ddyfeisiodd y cynllun, gan adrodd i Lywodraeth Cymru i’w sefydlu. A gallaf roi sicrwydd i chi y byddwn yn ei ystyried yn flaenoriaeth ar gyfer buddsoddiad pellach, gan ei fod yn dwyn materion cyfan ynghyd sy’n ymwneud ag anabledd a'r celfyddydau cymunedol, ac yn eu cysylltu â'r hyn y gallwn ei wneud.
Nawr, fe sonioch chi hefyd am 'sefydliadau'. Hoffwn ddweud yn gwbl glir nad yw'r cyllid hwn rydym wedi'i gael ar gyfer sefydliadau o reidrwydd. Mae ar gyfer sefydliadau sydd â chynlluniau busnes i'w cyflawni. Mae hefyd ar gyfer yr unigolion hynny—y gweithwyr artistig unigol—sy'n hunangyflogedig, y mwyafrif llethol ohonynt. A chredaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn edrych tuag at y sector cyfan. Mae ar gyfer y personél sy'n darparu gwasanaethau artistig, yn ogystal â'r sefydliadau.
I obviously hear what the Minister says about the way that devolved finances work, but he will be aware—I know he is aware—of how serious the crisis facing the sector is and the cliff edge that we face as we come to the position where furlough begins to be scaled back in August. There are already arts institutions that are making some staff—. They're issuing redundancy letters because they may have to let staff go at the end of July. So, while understanding what the Minister has said about the time that there will need to be a decision by Welsh Government about how much of this money is spent in this sector—and of course, as Chair of the committee, you would expect me to wish that it all will be—can I ask the Minister whether he has an indicative timetable by when these decisions about the amount of money will be made, and also about when the sector will know how they can apply for it?
Rwy’n amlwg yn clywed yr hyn a ddywed y Gweinidog am y ffordd y mae cyllid datganoledig yn gweithio, ond fe fydd yn ymwybodol—gwn ei fod yn ymwybodol—o ba mor ddifrifol yw’r argyfwng sy’n wynebu’r sector, ac ymyl y clogwyn rydym yn ei wynebu wrth inni agosáu at y pwynt pan fydd y cynllun ffyrlo yn dechrau cael ei leihau ym mis Awst. Mae rhai sefydliadau celfyddydol eisoes yn gwneud rhai staff—. Maent yn cyhoeddi llythyrau diswyddo oherwydd efallai y bydd yn rhaid iddynt gael gwared ar staff ddiwedd mis Gorffennaf. Felly, er fy mod yn deall yr hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud am yr adeg y bydd angen i Lywodraeth Cymru wneud penderfyniad ynghylch faint o'r arian sy'n cael ei wario yn y sector hwn—ac wrth gwrs, fel Cadeirydd y pwyllgor, byddech yn disgwyl i mi ddymuno gweld y swm cyfan yn cael ei wario—a gaf fi ofyn i'r Gweinidog p’un a oes ganddo amserlen ddangosol o ran pryd y bydd y penderfyniadau hyn ynghylch swm yr arian yn cael eu gwneud, a hefyd pryd y bydd y sector yn gwybod sut y gallant wneud cais amdano?
Well, the initial discussion among Ministers will happen this week. You talk about applying for it, but we haven't yet decided whether this is to be part of an already existing scheme, backing up what the arts council have done, and I'm very grateful for the way the arts council has managed the £7 million that we made available to them before we knew we had this further funding. So, it'll be discussed with the arts council, and particularly with the Welsh local authorities, because I think it's important that we revitalise the community arts and the theatres and the artistic activity that, traditionally, has gone on through the partnership between the local authorities and the arts council.
Wel, bydd y drafodaeth gychwynnol ymhlith Gweinidogion yn mynd rhagddi yr wythnos hon. Rydych yn sôn am wneud cais amdano, ond nid ydym wedi penderfynu eto a fydd hyn yn rhan o gynllun sy’n bodoli eisoes, i ategu'r hyn y mae cyngor y celfyddydau wedi'i wneud, ac rwy'n ddiolchgar iawn am y ffordd y mae cyngor y celfyddydau wedi rheoli'r £7 miliwn y gwnaethom ei ddarparu iddynt cyn inni wybod bod gennym y cyllid pellach hwn. Felly, bydd yn cael ei drafod gyda chyngor y celfyddydau, ac yn enwedig gydag awdurdodau lleol Cymru, gan y credaf ei bod yn bwysig ein bod yn adfywio'r celfyddydau cymunedol a'r theatrau a'r gweithgarwch artistig sydd, yn draddodiadol, wedi digwydd drwy'r bartneriaeth rhwng yr awdurdodau lleol a chyngor y celfyddydau.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog. Mae'r cwestiwn amserol nesaf i'r Gweinidog Economi, Trafnidiaeth a'r Gogledd, a'r cwestiwn i'w ofyn gan Carwyn Jones.
I thank the Deputy Minister. The next topical question is to the Minister for Economy, Transport and North Wales, and the question is to be asked by Carwyn Jones.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad yn dilyn adroddiadau bod Ineos yn ailystyried ei benderfyniad i adeiladu ffatri newydd ym Mhen-y-bont ar Ogwr? TQ468
2. Will the First Minister make a statement following reports that Ineos is reconsidering its decision to build a new plant in Bridgend? TQ468
I was extremely disappointed at the way that the news was relayed to Welsh Government, following all of the incredibly hard work in partnership that had been built over a number of years. The Welsh Government has invested time, energy and money into this business.
Roeddwn yn hynod siomedig gyda’r ffordd y cafodd Llywodraeth Cymru glywed y newyddion, yn dilyn yr holl weithio mewn partneriaeth a ddatblygwyd dros nifer o flynyddoedd. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi amser, egni ac arian yn y busnes hwn.
Thank you, Minister. Sorry, Llywydd—are you calling me back?
Diolch, Weinidog. Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd—a ydych yn fy ngalw yn ôl?
Yes. Please—Carwyn Jones.
Ydw. Os gwelwch yn dda—Carwyn Jones.
Thank you for that answer, Minister. This is a great disappointment, of course, to the people of Bridgend—both the town and the surrounding area. Minister, do you agree with me that where businesses make a case for Brexit, there is an extra responsibility on them to invest in the UK and not invest in the single market purely because it may be more convenient? Do you also agree with me that those who are passionate Brexiteers should be angry at what has happened here, because this undermines their passionately held belief that the UK would be better outside the EU? And do you further agree that those Brexiteers would be welcome to join me in expressing my great anger, really, that, when a firm decides to build a British car, decides that it wants to build in the UK, it then decides to change its mind and build in the EU? That is not, is it, Minister, a way of expressing confidence in Brexit?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae hyn yn siom enfawr, wrth gwrs, i bobl Pen-y-bont ar Ogwr—y dref a'r ardal gyfagos. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi, pan fo busnesau'n dadlau'r achos dros Brexit, fod cyfrifoldeb ychwanegol arnynt i fuddsoddi yn y DU a pheidio â buddsoddi yn y farchnad sengl am fod hynny'n fwy cyfleus o bosibl? A ydych chi hefyd yn cytuno y dylai'r bobl sy'n gefnogwyr Brexit angerddol fod yn ddig am yr hyn sydd wedi digwydd yma, gan fod hyn yn tanseilio eu cred angerddol y byddai'r DU yn well y tu allan i'r UE? Ac a ydych yn cytuno hefyd y byddai croeso i'r cefnogwyr Brexit hynny ymuno â mi wrth i mi fynegi fy nicter mawr, mewn gwirionedd, pan fydd cwmni'n penderfynu adeiladu car Prydeinig, yn penderfynu ei fod am adeiladu yn y DU, yna’n penderfynu newid ei feddwl ac adeiladu yn yr UE? Nid yw honno, Weinidog, yn ffordd o fynegi hyder yn Brexit, ydy hi?
I'd agree entirely with Carwyn Jones and say that this decision is somewhat perplexing given that the business in question has been such a supporter of Brexit, and there is no doubt whatsoever that Brexit is doing immense damage to the automotive industry and the economy in general. And, essentially, what they've decided to do—fact—is go to France just at the point that we're reaching the end of the transition period, with no light at the end of the tunnel. And they are taking to France an icon of British automotive history and they're going to build it in Europe rather than in Britain where the company had promised to construct it. That will be very disappointing, I'm sure, to all of those fans of the product—the old Defender, or what will become known as the Grenadier—who had celebrated the fact, back in September last year, that it would be built in Britain.
We are going to do all we can to ensure that those alternative options, which we've been examining for Bridgend, are delivered for the community of Bridgend and the surrounding area. And I'd like to thank Carwyn Jones for the work that he has done in leading one of the work streams that was created as part of the Ford taskforce in ensuring that we have a focus not only the people who are going to be affected through the loss of Ford, but also the places that are going to be affected as well. And through the hard work of the former First Minister, we've been able to identify opportunities to invest in more enterprise hubs in the regeneration of Porthcawl, and we're supporting businesses in the north Bridgend valleys as well.
But this disappointing news, I'm sure, should be reflecting the poor performance of the UK Government in terms of the negotiations with our European colleagues to date, and should also send a very real warning about the state of the automotive sector as we reach the end of the transition period.
Buaswn yn cytuno’n llwyr â Carwyn Jones ac yn dweud bod y penderfyniad hwn yn peri dryswch o gofio bod y busnes dan sylw wedi cefnogi Brexit mor frwd, ac nid oes amheuaeth o gwbl fod Brexit yn gwneud difrod aruthrol i’r diwydiant modurol ac i’r economi’n gyffredinol. Ac yn y bôn, yr hyn y maent wedi penderfynu ei wneud—ffaith—yw symud i Ffrainc wrth inni gyrraedd diwedd y cyfnod pontio, heb unrhyw olau ar ddiwedd y twnnel. Ac maent yn symud un o eiconau hanes modurol Prydain i Ffrainc, ac maent yn mynd i'w adeiladu yn Ewrop yn hytrach nag ym Mhrydain lle roedd y cwmni wedi addo’i adeiladu. Bydd hynny'n siomedig iawn, rwy'n siŵr, i holl gefnogwyr y cynnyrch—yr hen Defender, neu'r hyn a fydd yn cael ei adnabod fel y Grenadier—a oedd wedi dathlu'r ffaith, yn ôl ym mis Medi y llynedd, y byddai'n cael ei adeiladu ym Mhrydain.
Rydym am wneud popeth a allwn i sicrhau bod yr opsiynau amgen rydym wedi bod yn eu harchwilio ar gyfer Pen-y-bont ar Ogwr yn cael eu darparu ar gyfer cymuned Pen-y-bont ar Ogwr a'r ardal gyfagos. A hoffwn ddiolch i Carwyn Jones am y gwaith y mae wedi'i wneud yn arwain un o'r ffrydiau gwaith a gafodd eu creu fel rhan o dasglu Ford gan sicrhau ein bod yn canolbwyntio nid yn unig ar y bobl sy'n mynd i gael eu heffeithio drwy golli Ford, ond y lleoedd sy'n mynd i gael eu heffeithio hefyd. A thrwy waith caled y cyn Brif Weinidog, rydym wedi gallu nodi cyfleoedd i fuddsoddi mewn mwy o hybiau menter wrth adfywio Porthcawl, ac rydym yn cefnogi busnesau yng nghymoedd gogleddol Pen-y-bont ar Ogwr hefyd.
Ond rwy'n siŵr y dylai'r newyddion siomedig hwn adlewyrchu perfformiad gwael Llywodraeth y DU o ran y negodiadau gyda'n cymheiriaid Ewropeaidd hyd yma, a dylai hefyd fod yn rhybudd gwirioneddol ynglŷn â chyflwr y sector modurol wrth inni gyrraedd diwedd y cyfnod pontio.
Suzy Davies. Suzy Davies, we can't hear you at the moment. Can you—?
Suzy Davies. Suzy Davies, ni allwn eich clywed ar hyn o bryd. A allwch chi—?
Just a sec.
Rhowch eiliad i mi.
Yes, I think we can hear you now.
Iawn, rwy'n credu ein bod yn gallu eich clywed chi nawr.
Yes? Thank you very much, and sorry. Thank you for calling me on this topical question. I'm sorry that it seemed to have been so wasted by the individual who actually asked the question originally, because it's quite clear that this company chose Bridgend not only over three or four other UK sites originally, but a number of European sites as well. And it's worth remembering that there's another factory in Portugal, which, as far as I know, is still within the EU, that has also been let down by this company. So, I feel that the question so far has been a complete distraction from trying to resolve this problem for the people of Bridgend who, of course, have been relying on this not just financially, but emotionally.
I wonder, Minister, if you can tell us, looking back at the last 18 months, about whether there were any indications that Ineos may not be as committed to this project as you'd hoped. In March 2019, actually, I raised with you the fact that the company had gone to BMW to get the engine for the Grenadier, when we were still hoping that Ford might have attracted the company. And when we heard nothing, then, for six months, I think we were all as excited as you were when Ineos said that they were coming to the site at Brocastle. Now, at that time, you said that the Welsh Government—and I'm quoting—'has been critically important to attracting this business to Wales'. So, presumably, you are critically important to pinning them down to their commitment in the first place as well. You also said that the arrangement allowed you to secure European funding to facilitate further road and utility infrastructure on the site.
So, can you tell us, do you think the company is just playing hardball at this stage, and that a deal is still possible here? Has Ineos told you anything about the site's accessibility by road and rail, or, indeed, the accessibility by road and rail to the Portuguese site also affected by this, as compared to that of the French site? Did you get any European funding and will any of that have to go back now? And in the clawback provisions that you'll inevitably have included in any arrangement with Ineos so far, did any of those relate to the £4 million cost of the site preparation at Brocastle, knowing, of course, that Ineos was the anchor business material to your ability to attract those secondary and supply chain businesses to the site? And perhaps I could also ask, as this deal seems to have fallen apart on the day that the lease was due to be signed—
Iawn? Diolch yn fawr, ac mae'n ddrwg gennyf. Diolch am fy ngalw ar y cwestiwn amserol hwn. Mae'n ddrwg gennyf ei bod yn ymddangos iddo gael ei wastraffu gan yr unigolyn a ofynnodd y cwestiwn yn wreiddiol, oherwydd mae'n eithaf amlwg fod y cwmni hwn wedi dewis Pen-y-bont ar Ogwr nid yn unig dros dri neu bedwar safle arall yn y DU yn wreiddiol ond nifer o safleoedd Ewropeaidd hefyd. Ac mae'n werth cofio bod ffatri arall ym Mhortiwgal, sydd, hyd y gwn i, yn dal i fod o fewn yr UE, hefyd wedi cael ei siomi gan y cwmni hwn. Felly, teimlaf fod y cwestiwn hyd yn hyn wedi tynnu'r sylw i gyd oddi ar geisio datrys y broblem hon ar gyfer pobl Pen-y-bont ar Ogwr sydd, wrth gwrs, wedi bod yn dibynnu ar hyn, nid yn unig yn ariannol, ond yn emosiynol.
Tybed, Weinidog, a allwch ddweud wrthym, wrth edrych yn ôl ar y 18 mis diwethaf, p'un a oedd unrhyw arwyddion efallai nad oedd Ineos mor ymroddedig i'r prosiect hwn ag roeddech wedi'i obeithio. Ym mis Mawrth 2019, mewn gwirionedd, codais y ffaith bod y cwmni wedi mynd at BMW i gael yr injan ar gyfer y Grenadier, pan oeddem yn dal i obeithio y gallai Ford fod wedi denu'r cwmni. A phan na chlywsom unrhyw beth wedyn am chwe mis, rwy'n credu ein bod ni i gyd yr un mor gyffrous â chi pan ddywedodd Ineos eu bod yn dod i'r safle ym Mrocastell. Nawr, bryd hynny, fe ddywedoch chi fod Llywodraeth Cymru—ac rwy'n dyfynnu—'wedi bod yn hanfodol bwysig i ddenu'r busnes hwn i Gymru'. Felly, yn ôl pob tebyg, rydych yn hanfodol bwysig i'w dwyn i gyfrif mewn perthynas â'u hymrwymiad yn y lle cyntaf hefyd. Fe ddywedoch chi hefyd fod y trefniant yn caniatáu i chi sicrhau cyllid Ewropeaidd i hwyluso rhagor o seilwaith ffyrdd a chyfleustodau ar y safle.
Felly, a allwch chi ddweud wrthym, a ydych yn credu bod y cwmni'n chwarae gêm galed ar cam hwn, a'i bod yn dal yn bosibl y caiff bargen ei tharo yma? A yw Ineos wedi dweud rhywbeth wrthych am hygyrchedd y safle o ran y ffyrdd a'r rheilffyrdd, neu'n wir, hygyrchedd o ran y ffyrdd a'r rheilffyrdd i'r safle ym Mhortiwgal sydd hefyd wedi cael ei effeithio gan hyn, o'u cymharu â'r safle yn Ffrainc? A gawsoch unrhyw arian Ewropeaidd ac a fydd yn rhaid i unrhyw gyfran o hwnnw fynd yn ôl yn awr? Ac yn y darpariaethau adfachu y byddwch yn anochel wedi'u cynnwys mewn unrhyw drefniant ag Ineos hyd yn hyn, a oedd unrhyw un ohonynt yn ymwneud â'r gost o £4 miliwn ar baratoi'r safle ym Mrocastell, gan wybod, wrth gwrs, mai Ineos oedd y busnes angori perthnasol i'ch gallu i ddenu'r busnesau cadwyn gyflenwi a'r busnesau eilaidd hynny i'r safle? Ac efallai y caf ofyn hefyd, gan ei bod yn ymddangos bod y cytundeb hwn wedi mynd i'r gwellt ar y diwrnod roedd disgwyl i'r brydles gael ei llofnodi—
You can't ask any further questions, Suzy. You're already out of time.
Ni chewch ofyn unrhyw gwestiynau pellach, Suzy. Mae eich amser ar ben eisoes.
That's it. Thank you very much, Llywydd.
Dyna ni. Diolch yn fawr iawn, Lywydd.
Thank you.
Diolch.
Can I thank Suzy Davies for her questions? I'll first of all deal with the accessibility question. Any suggestion that the M4 decision influenced Ineos is nothing more than nonsense on stilts. The fact of the matter is that the M4 decision was made in the summer of 2019, and the Ineos deal was secured in the autumn of 2019. In four years of negotiations with the company, not on one occasion was the M4 raised. It's about as credible a claim as the claim that the UK Government's failure and refusal to electrify the south Wales mainline may have influenced Ineos's decision. The fact of the matter is that a site became available in France very late last week, and in a very, very short space of time, the business decided to go to France, rather than remain in Wales. We will be seeking to recoup the £4 million that has been spent to date. There is the slightest chance that it could still come to Wales, but that would require the deal in France to fall through. But we will go on working to ensure that as many job opportunities come to Bridgend and the surrounding communities as possible.
A gaf fi ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiynau? Rwyf am fynd i'r afael â'r cwestiwn ynglŷn â hygyrchedd yn gyntaf. Mae unrhyw awgrym fod penderfyniad yr M4 wedi dylanwadu ar Ineos yn nonsens llwyr. Y gwir amdani yw bod penderfyniad yr M4 wedi'i wneud yn haf 2019, a bod cytundeb Ineos wedi'i sicrhau yn hydref 2019. Mewn pedair blynedd o drafodaethau gyda'r cwmni, ni chodwyd mater yr M4 ar unrhyw achlysur. Mae'r honiad yr un mor gredadwy â'r honiad y gallai methiant a gwrthodiad Llywodraeth y DU i drydaneiddio prif reilffordd de Cymru fod wedi dylanwadu ar benderfyniad Ineos. Y gwir amdani yw bod safle wedi dod ar gael yn Ffrainc yn hwyr iawn yr wythnos diwethaf, ac mewn cyfnod byr iawn o amser, penderfynodd y busnes fynd i Ffrainc, yn hytrach nag aros yng Nghymru. Byddwn yn ceisio adennill y £4 miliwn a wariwyd hyd yn hyn. Mae gobaith bach iawn y gallai ddod i Gymru o hyd, ond byddai angen i'r cytundeb yn Ffrainc fynd i'r gwellt er mwyn i hynny ddigwydd. Ond byddwn yn parhau i weithio er mwyn sicrhau bod cynifer o gyfleoedd swyddi â phosibl yn dod i Ben-y-bont ar Ogwr a'r cymunedau cyfagos.
Minister, this is yet another devastating blow for my region and it is deeply disappointing. But regarding Ineos's position, the Grenadier had a very short shelf life and as we move to phase out fossil-fuelled engines, and combined with the uncertain economic climate, their future was uncertain. But, nevertheless, it is regrettable for my constituents and region. First Minister, it is clear that the traditional automotive sector is on the way out. Will your Government now concentrate its efforts on attracting the likes of Tesla? And will you commit to invest in training and research and development into the electric vehicle sector, instead of the traditional gas-guzzling one?
Weinidog, mae hon yn ergyd drom arall i fy rhanbarth ac mae'n hynod o siomedig. Ond o ran sefyllfa Ineos, roedd gan y Grenadier oes silff fer iawn ac wrth inni fynd ati i gael gwared yn raddol ar injans tanwydd ffosil, a hynny mewn hinsawdd economaidd ansicr, roedd eu dyfodol yn ansicr. Ond serch hynny, mae'n destun gofid i fy etholwyr a fy rhanbarth. Brif Weinidog, mae'n amlwg fod y sector modurol traddodiadol ar ei ffordd allan. A wnaiff eich Llywodraeth ganolbwyntio ei hymdrechion yn awr ar ddenu cwmnïau fel Tesla? Ac a wnewch chi ymrwymo i fuddsoddi mewn hyfforddiant ac ymchwil a datblygu yn y sector cerbydau trydan, yn hytrach na'r sector petrol traddodiadol?
Can I thank Caroline Jones for her question? And just to assure Caroline Jones that the Grenadier project—as a result of the company, Ineos, signing an economic contract with Welsh Government—would have led to alternative propulsion systems being used, in all probability, first for a hybrid engine and thereafter a full electric or even a hydrogen system. The fact that it's now going to France means that there will be no economic contract in place, and so we do not know what the future of the Grenadier will be beyond the diesel engine.
I can assure the Member that we are putting immense energy and effort into securing the gigafactory on the Bro Tathan site, which could create 3,500 jobs, working with Britishvolt. In order to secure that, we need investment from UK Government through the automotive transformation fund. This is a point that I've impressed upon numerous Ministers in Westminster, and as a consequence of the Ineos decision, I would hope UK Government Ministers make a very firm pledge that we will receive the sums needed to deliver the gigafactory in south Wales.
The decision by Ineos truly did come out of the blue, because that site in France only went up for sale on Friday of last week. Everything—everything—we were doing with the company was leading to the successful manufacturing of the Grenadier within Bridgend, and that decision was taken over a matter of just days not to invest in Wales, and it is one that we deeply regret and we are incredibly disappointed at.
A gaf fi ddiolch i Caroline Jones am ei chwestiwn? A hoffwn roi sicrwydd i Caroline Jones y byddai prosiect Grenadier—o ganlyniad i'r ffaith y byddai'r cwmni, Ineos, wedi llofnodi contract economaidd gyda Llywodraeth Cymru—wedi arwain at ddefnyddio systemau gyriant amgen yn ôl pob tebyg, ar gyfer injan hybrid i ddechrau a system drydan lawn, neu system hydrogen hyd yn oed, o hynny ymlaen. Mae'r ffaith ei fod yn awr yn mynd i Ffrainc yn golygu na fydd unrhyw gontract economaidd ar waith, ac felly nid ydym yn gwybod beth fydd dyfodol y Grenadier y tu hwnt i'r injan diesel.
Gallaf sicrhau'r Aelod ein bod yn rhoi egni ac ymdrech aruthrol tuag at sefydlu'r gigaffatri ar safle Bro Tathan, a allai greu 3,500 o swyddi, gan weithio gyda Britishvolt. Er mwyn sicrhau hynny, mae angen buddsoddiad gan Lywodraeth y DU drwy'r gronfa drawsnewid fodurol. Mae hwn yn bwynt rwyf wedi'i godi gyda nifer o Weinidogion yn San Steffan, ac yn sgil penderfyniad Ineos, rwy'n gobeithio y bydd Gweinidogion Llywodraeth y DU yn rhoi sicrwydd cadarn y byddwn yn derbyn y symiau angenrheidiol ar gyfer sefydlu'r gigaffatri yn ne Cymru.
Roedd penderfyniad Ineos yn ergyd drom, oherwydd ddydd Gwener yr wythnos diwethaf yn unig yr aeth y safle yn Ffrainc ar werth. Roedd popeth—popeth—roeddem yn ei wneud gyda'r cwmni yn arwain at weithgynhyrchu'r Grenadier yn llwyddiannus ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a gwnaethpwyd y penderfyniad mewn ychydig ddiwrnodau'n unig i beidio â buddsoddi yng Nghymru, ac mae'n drueni mawr ac rydym yn hynod siomedig yn ei gylch.
Of course, we share the Minister's disappointment and are deeply sympathetic to the community around Bridgend that was, obviously, very much looking forward to the opportunities that this might have provided. May I ask the Minister, should I infer from what he said that this is a decision where we cannot expect Ineos to review their position? I think it would help people to know. And in a situation like this, the last thing we want is false hope.
Is the Minister able to say more today about what further plans for the site—what else the Welsh Government may be considering? And perhaps if he's not able, given what he's already said about this coming as a shock to him and his officials, could he undertake to keep Members updated through the recess about what developments are proceeding?
And finally, does the Minister agree with me—and in a sense, this builds on his answer to Caroline Jones—that we should perhaps learn lessons from this experience, and that it is maybe time for us to refocus, as a nation, our economic policies, both into the green agenda, as Caroline Jones has suggested, but also so that we rely less on inward investment, that we are less vulnerable to the vagaries of businesses and individuals like the person involved in this situation, and that we invest more in growing our own business infrastructure, the business who are rooted here who believe in their communities and who will make that work? Of course, that takes longer to deliver jobs, but when those jobs are delivered, they are very much more likely to stay.
Wrth gwrs, rydym yn rhannu siom y Gweinidog ac yn cydymdeimlo'n fawr â'r gymuned o amgylch Pen-y-bont ar Ogwr a oedd, yn amlwg, yn edrych ymlaen yn fawr at y cyfleoedd y gallai hyn fod wedi'u darparu. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog a ddylwn gasglu o'r hyn a ddywedodd fod hwn yn benderfyniad cadarn ac na allwn ddisgwyl i Ineos ailystyried? Rwy'n credu y byddai'n helpu pobl i wybod. Ac mewn sefyllfa fel hon, y peth olaf rydym ei eisiau yw gobaith ffug.
A all y Gweinidog ddweud rhagor heddiw ynglŷn â pha gynlluniau pellach sydd yna ar gyfer y safle—beth arall y gallai Llywodraeth Cymru fod yn ei ystyried? Ac efallai os nad yw'n gallu gwneud hynny, o ystyried yr hyn y mae eisoes wedi'i ddweud ynglŷn â'r ffaith bod hyn wedi bod yn ergyd drom iddo ef a'i swyddogion, a allai ymrwymo i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau drwy'r toriad ynglŷn â pha ddatblygiadau sy'n mynd rhagddynt?
Ac yn olaf, a yw'r Gweinidog yn cytuno â mi—ac ar un ystyr, mae hyn yn adeiladu ar ei ateb i Caroline Jones—y dylem ddysgu gwersi o'r profiad hwn o bosibl, ac efallai ei bod yn bryd inni ailffocysu, fel cenedl, ein polisïau economaidd ar yr agenda werdd, fel y mae Caroline Jones wedi'i awgrymu, ond hefyd er mwyn inni ddibynnu llai ar fewnfuddsoddi, er mwyn i ni fod yn llai agored i fympwy busnesau ac unigolion fel y person yn y sefyllfa hon, a'n bod yn buddsoddi mwy mewn cynlluniau i dyfu ein seilwaith busnes ein hunain, y busnesau sydd wedi'u gwreiddio yma sy'n credu yn eu cymunedau ac a fydd yn gwneud i hynny weithio? Wrth gwrs, mae hynny'n cymryd mwy o amser o ran darparu swyddi, ond pan gaiff y swyddi hynny eu darparu, maent yn llawer mwy tebygol o aros.
Can I thank Helen Mary Jones for her questions? I will most certainly keep Members updated on any developments. We are keeping communications open, of course, with Ineos. But in order to turn that decision around, I think it would require direct contributions from the Prime Minister, given how close the Prime Minister and his colleagues are to the person that owns Ineos. I'm sure that the Prime Minister will be in direct contact with the company in the coming days. I hope that he will be able to secure the project for the UK, but I'm not holding out too much hope that that will happen, and I wouldn't wish to offer false hope to anybody who is aspiring to work within the Ineos factory in Bridgend.
Within the economic action plan, investment in indigenous growth is at the very heart of our attempt to drive inclusive and fair growth across Wales, and we are fully committed to growing the foundational economy, to strengthening it, and to ensure that the missing middle is addressed in a way that has been addressed in other countries, including, for example, in Germany. There are two alternative proposals for the Ford site itself, which we're working through, and in addition to that, as I said in my answer to Caroline Jones, we're also looking at the gigafactory potential for the Bro Tathan site.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiynau? Yn sicr, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am unrhyw ddatblygiadau. Rydym yn cadw cyfathrebiadau ar agor gydag Ineos wrth gwrs. Ond er mwyn gwrthdroi'r penderfyniad hwnnw, rwy'n credu y byddai angen cyfraniadau uniongyrchol gan Brif Weinidog y DU, o ystyried pa mor agos yw Prif Weinidog y DU a'i gyd-Aelodau at y person sy'n berchen ar Ineos. Rwy'n siŵr y bydd Prif Weinidog y DU mewn cysylltiad uniongyrchol â'r cwmni dros y dyddiau nesaf. Rwy'n gobeithio y bydd yn gallu sicrhau'r prosiect ar gyfer y DU, ond nid wyf yn ffyddiog y bydd hynny'n digwydd, ac ni fyddwn yn dymuno cynnig gobaith ffug i unrhyw un sy'n dyheu am weithio yn ffatri Ineos ym Mhen-y-bont ar Ogwr.
O fewn y cynllun gweithredu ar yr economi, mae buddsoddi mewn twf cynhenid yn ganolog i'n hymgais i sbarduno twf cynhwysol a theg ledled Cymru, ac rydym wedi ymrwymo'n llawn i dyfu'r economi sylfaenol, i'w chryfhau, ac i sicrhau yr ymdrinnir â'r canol coll mewn ffordd a gafodd sylw mewn gwledydd eraill, gan gynnwys, er enghraifft, yn yr Almaen. Mae dau gynnig amgen ar gyfer safle Ford ei hun, ac rydym yn gweithio arnynt, ac yn ychwanegol at hynny, fel y dywedais yn fy ateb i Caroline Jones, rydym yn edrych hefyd ar botensial y gigaffatri ar safle Bro Tathan.
I have to say, locally, people are utterly gutted with hearing this last-minute decision, when construction and development was happening there on the ground, and I really do strengthen the call from others here for you, Minister, and the First Minister to make a direct appeal to the Prime Minister, to Boris Johnson, to ask the chief executive and this company, even at this last minute, to think again. Because the idea that the Grenadier, building on an iconic British institution of the Land Rover Discovery, that has been brought forward by somebody who is a flag-waver for Britain and all things British, and also for EU withdrawal on the basis that no jobs would be lost—this is the very moment for the Prime Minister to step in directly and say, 'Think again', because if he does, he will have loyalty and a skilled workforce from people here in Bridgend. We are wondering now, 'What the heck? How is Grenadier pronounced in French or in German?'. This is supposedly an iconic British brand and we are angry locally about this last-minute betrayal.
Mae'n rhaid i mi ddweud, yn lleol, fod pobl yn siomedig tu hwnt o glywed y penderfyniad munud olaf hwn, pan oedd y gwaith adeiladu a datblygu'n digwydd ar y safle, ac rwy'n ategu'r alwad gan eraill yma arnoch chi, Weinidog, a'r Prif Weinidog i apelio'n uniongyrchol ar Brif Weinidog y DU, ar Boris Johnson, i ofyn i'r prif weithredwr a'r cwmni hwn, hyd yn oed ar y funud olaf hon, i ailfeddwl. Oherwydd mae'r syniad bod y Grenadier, sy'n adeiladu ar sefydliad Prydeinig eiconig y Land Rover Discovery, a gyflwynwyd gan rywun sy'n hyrwyddo Prydain a phopeth Prydeinig, yn ogystal â'r ymgyrch dros adael yr UE ar y sail na fyddai unrhyw swyddi'n cael eu colli—dyma'r union foment y dylai Prif Weinidog y DU gamu i mewn ar unwaith a dweud, 'Meddyliwch eto', oherwydd pe bai'n gwneud, byddai ganddo deyrngarwch a gweithlu medrus ymhlith y bobl yma ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Rydym yn meddwl yn awr, 'Beth ddiawl? Sut y mae ynganu Grenadier yn Ffrangeg neu yn Almaeneg?'. Mae hwn yn frand Prydeinig eiconig yn ôl y sôn ac rydym yn ddig yn lleol am y brad munud olaf hwn.
Can I agree entirely with Huw Irranca-Davies and say that his anger and disappointment is shared across Welsh Government? As I said in my answer to the former First Minister Carwyn Jones, the Defender was an iconic piece of British automotive history, and the fact that it was returning, albeit with a different name and different guise, was celebrated by the automotive press, by automotive enthusiasts and particularly by owners of the original Defender. Sadly, we now know that the last truly British Defender has already rolled off the production lines, and that happened many years ago. This will be an entirely different beast with a different name, built outside of Britain, and that is something that I think thousands upon thousands of potential customers of this product will be bitterly disappointed by.
A gaf fi gytuno'n llwyr â Huw Irranca-Davies a dweud bod ei ddicter a'i siom yn cael eu rhannu ar draws Llywodraeth Cymru? Fel y dywedais yn fy ateb i'r cyn Brif Weinidog, Carwyn Jones, roedd y Defender yn ddarn eiconig o hanes modurol Prydeinig, ac roedd y ffaith ei fod yn dychwelyd, er gydag enw gwahanol ac ar ffurf wahanol, yn cael ei ddathlu gan y wasg fodurol, gan selogion modurol ac yn arbennig gan berchnogion y Defender gwreiddiol. Yn anffodus, gwyddom erbyn hyn eu bod wedi rhoi'r gorau i gynhyrchu'r Defender Prydeinig diwethaf eisoes, a digwyddodd hynny flynyddoedd lawer yn ôl. Bydd hwn yn fwystfil hollol wahanol gydag enw gwahanol, wedi'i adeiladu y tu allan i Brydain, ac rwy'n credu y bydd miloedd ar filoedd o gwsmeriaid posibl yn cael eu siomi'n arw gan hynny.
Minister, I am disappointed with your reaction today, trying to blame Brexit for the position that we find ourselves in, and I'd encourage you to listen to the First Minister's response to me in First Minister's questions about adopting a more positive approach to engage with the company. If I was the company's managing director and I listened to your responses today, I would realise that there was a 'closed' sign for me coming back to Wales, and I think that's highly regrettable. There's the opportunity to build a factory in Bridgend, and that should happen, without a shadow of a doubt, and I want to put my shoulder to the wheel and support that, but your negative tone today will do nothing to reopen negotiations with that company. Last time I looked, Portugal was in the European Union and Nissan just reaffirmed their commitment to Sunderland. So, why on earth is it the case that you're being so negative on this proposal?
Weinidog, rwy'n siomedig ynglŷn â'ch ymateb heddiw, yn ceisio beio Brexit am y sefyllfa rydym ynddi, a byddwn yn eich annog i wrando ar ymateb y Prif Weinidog i mi yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog ynglŷn â mabwysiadu agwedd fwy cadarnhaol wrth ymgysylltu â'r cwmni. Pe bawn i'n rheolwr gyfarwyddwr yn y cwmni ac yn gwrando ar eich atebion heddiw, byddwn yn sylweddoli bod arwydd 'ar gau' yn fy atal rhag dod yn ôl i Gymru, ac rwy'n credu bod hynny'n anffodus iawn. Mae cyfle i adeiladu ffatri ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a dylai hynny ddigwydd, heb rithyn o amheuaeth, ac rwyf am roi hwb i'r olwyn a chefnogi hynny, ond ni fydd eich tôn negyddol heddiw yn gwneud dim i ailagor trafodaethau gyda'r cwmni hwnnw. Y tro diwethaf i mi edrych, roedd Portiwgal yn yr Undeb Ewropeaidd ac roedd Nissan newydd ailddatgan eu hymrwymiad i Sunderland. Felly, pam ar y ddaear eich bod chi mor negyddol ynglŷn â'r cynnig hwn?
I find the question from Andrew R.T. Davies to be somewhat unbelievable. Your energy should be used in directing the Prime Minister to intervene personally and immediately to secure the Ineos factory for Wales. You have not had a conversation with the chief executive officer of the company; I have. I know the reasons why they have decided not to proceed with Wales and with Portugal as centres for the manufacturing of the Grenadier. The Prime Minister could have a critical role to play in ensuring that Wales does have the prospect of securing work from this project, and your energy should be directed towards the Prime Minister himself.
Credaf fod y cwestiwn gan Andrew R.T. Davies braidd yn anghredadwy. Dylech ddefnyddio eich egni i gyfarwyddo Prif Weinidog y DU i ymyrryd yn bersonol ac ar unwaith i ddod â ffatri Ineos i Gymru. Nid ydych wedi cael sgwrs gyda phrif swyddog gweithredol y cwmni; rwyf fi wedi gwneud hynny. Rwy'n gwybod y rhesymau pam eu bod wedi penderfynu peidio â bwrw ymlaen â Chymru a Phortiwgal fel canolfannau ar gyfer gweithgynhyrchu'r Grenadier. Gallai fod gan Brif Weinidog y DU rôl allweddol i'w chwarae yn sicrhau bod gan Gymru obaith o sicrhau gwaith o'r prosiect hwn, a dylech gyfeirio eich egni tuag at Brif Weinidog y DU ei hun.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Addysg ar y Bil Cwricwlwm ac Asesu (Cymru). Dwi'n galw ar y Gweinidog Addysg i wneud y datganiad—Kirsty Williams.
The next item is a statement by the Minister for Education on the Curriculum and Assessment (Wales) Bill. I call on the Minister for Education to make the statement—Kirsty Williams.
Diolch yn fawr, Llywydd. I am very pleased to introduce the curriculum and assessment Bill for the Senedd’s consideration. I do so on behalf of this Government and for the teachers, academics, practitioners, businesses, unions and many others who are building this future for our learners, our schools and our nation.
Now, we could not have anticipated that we would be turning this page of history in Welsh education under these circumstances. The national effort against the coronavirus has involved a team of 3.2 million and the education family has met the challenge together, stepping up to ensure that our children and young people are supported with their well-being, their ability to learn and to grow.
Now, our education reforms, with the new curriculum at the centre, is also a shared national endeavour: collective expertise, experience and energy, so that we raise standards for all, reduce the attainment gap and ensure that we have a system of education in Wales that is a source of pride and enjoys public confidence.
This Bill provides a new legislative framework to support the new curriculum and assessment arrangements, and helps us to meet those ambitions for every single learner, for every single teacher and every single education setting.
Diolch yn fawr, Lywydd. Mae'n bleser gennyf gyflwyno'r Bil cwricwlwm ac asesu i'r Senedd ei ystyried. Rwy'n gwneud hynny ar ran y Llywodraeth hon ac ar ran yr athrawon, academyddion, addysgwyr, busnesau, undebau a llawer o rai eraill sy'n adeiladu'r dyfodol hwn ar gyfer ein dysgwyr, ein hysgolion a'n cenedl.
Nawr, ni fyddem wedi gallu rhagweld y byddem yn troi'r dudalen hon yn llyfr hanes addysg yng Nghymru o dan yr amgylchiadau hyn. Mae'r ymdrech genedlaethol yn erbyn y coronafeirws yn cynnwys tîm o 3.2 miliwn ac mae'r teulu addysg wedi wynebu'r her gyda'i gilydd, gan gamu i'r adwy i sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn cael eu cefnogi gyda'u llesiant, eu gallu i ddysgu ac i dyfu.
Nawr, mae ein diwygiadau addysg, gyda'r cwricwlwm newydd yn ganolbwynt iddynt, hefyd yn ymdrech genedlaethol a rennir: arbenigedd, profiad ac egni cyfunol, fel ein bod yn codi safonau i bawb, yn lleihau'r bwlch cyrhaeddiad ac yn sicrhau bod gennym system addysg yng Nghymru sy'n destun balchder ac yn ennyn hyder y cyhoedd.
Mae'r Bil hwn yn darparu fframwaith deddfwriaethol newydd i gefnogi'r cwricwlwm a'r trefniadau asesu newydd, ac mae'n ein helpu i gyflawni'r uchelgeisiau hynny ar gyfer pob dysgwr unigol, pob athro unigol a phob lleoliad addysg unigol.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Colleagues, now is the time for the first-ever truly made-in-Wales curriculum, shaped by the best learning here and further afield. The essential features of the current curriculum devised in 1988 by the then Westminster Government is simply not fit for purpose in contemporary Wales—one that was designed before the fall of the Berlin wall, before it was smashed into rubble. Well, that's not the strong foundation that we need for a knowledge-rich, adaptable-skills and the entrepreneurial curriculum fit for twenty-first century citizens of Wales and the world.
However, the newly formed curriculum is not only about skills for the future of our economy and for future employment. It will support young people to develop higher standards of literacy and numeracy, to become more digitally and bilingually competent, and evolve into those enterprising, creative and critical thinkers I'm sure that we all want to see. And it will help to develop our young people as confident, capable and compassionate citizens—citizens of Wales; indeed, citizens of our world. Therefore, we will legislate for the four purposes, so that they are the shared vision and aspiration for every child, every young person. And in fulfilling these, we set high expectations for all, promote individual and national well-being, tackle ignorance and misinformation, and encourage critical and civic engagement. Every school will have the opportunity to design and implement their own curriculum within the national approach that secures consistency for learners across the country.
The six areas of learning and experience bring together familiar disciplines and encourage strong and meaningful links across them. While disciplines remain important, this new approach supports learners to build connections across their learning, helping them to understand not only what they're learning, but why they are learning it, and the Bill will require a curriculum to embed the mandatory cross-curricular skills of literacy, numeracy and digital competency. In addition, the Bill sets out four further mandatory curriculum elements, including Welsh and English. This reflects our bilingualism, whilst also recognising critical and very successful Welsh-medium immersion. I do, however, recognise the continuing debate on the position of English in the Bill. And just as I did last week during the Plaid Cymru debate, I want to say once again that I will continue to engage in those conversations and consider next steps. But I can assure Members that I am wholeheartedly committed to the progress of each and every learner in becoming, at the very least, a bilingual citizen, and their appreciation, their understanding and their questioning of the world builds from knowing their own history, their own democracy and their environment.
In fact, the current curriculum provisions are narrow, they're restrictive, and they do not do enough to support teachers to design and develop a curriculum that prioritises learners' progression. So, we will move into a new era where each learner benefits from a broad and balanced education. But we must never ever lower our expectations for any of our young people, no matter what their background. It is a fundamental matter of equity and excellence for all, and that's why thousands and thousands more learners in Wales now enter and gain a science GCSE. It's why we now outperform other nations of the United Kingdom in our A-level results and it's why thousands more are studying and succeeding at higher education levels.
Therefore, the Bill requires Ministers to issue a progression code setting out the way in which progression must be reflected within a school's curriculum. Issuing a progression code with mandatory elements will ensure that there is consistency in an approach to progression across the country.
The achievements that I've just mentioned also demonstrate that because we are indeed raising standards and delivering on a system that can enjoy public confidence, we are now fit and ready as a nation to move forward with our new curriculum. This means moving from narrow subjects to six broad areas of learning and experience; a curriculum that is purpose-based—four purposes that articulate the kind of citizens that we want, the citizens that we need; and a real focus on three core statutory skills: literacy, numeracy and digital competence. This will be our new curriculum for Wales, of Wales, by Wales, and we have moved forward together to get to this day. A system where everyone has a shared stake, where we set high standards for all and where we truly combine knowledge, skills and experience, where no-one, nowhere is written off, and where we can take the next steps in our national mission of education reform.
Deputy Presiding Officer, I hope you can tell that I am really excited about this opportunity, and I look forward to the contributions and the collective efforts of Members here in this Parliament to take this significant Bill on its parliamentary journey. Diolch yn fawr iawn.
Gyd-Aelodau, dyma'r amser i gael y cwricwlwm cyntaf erioed i gael ei wneud yng Nghymru, wedi'i ffurfio gan y dysgu gorau yma yng Nghymru a thu hwnt. Nid yw nodweddion hanfodol y cwricwlwm presennol a ddyfeisiwyd ym 1988, gan Lywodraeth San Steffan ar y pryd, yn addas at y diben yn y Gymru gyfoes—un a ddyluniwyd cyn cwymp Wal Berlin, cyn iddi gael ei chwalu'n rwbel. Wel, nid dyna'r sylfaen gref rydym ei hangen i greu cwricwlwm entrepreneuraidd, llawn gwybodaeth a sgiliau hyblyg sy'n addas ar gyfer dinasyddion yr unfed ganrif ar hugain yng Nghymru a'r byd.
Fodd bynnag, mae'r cwricwlwm sydd newydd ei ffurfio'n ymwneud â mwy na sgiliau ar gyfer dyfodol ein heconomi a chyflogaeth yn y dyfodol. Bydd yn cynorthwyo pobl ifanc i ddatblygu safonau llythrennedd a rhifedd uwch, i fod yn fwy cymwys yn ddigidol ac yn ddwyieithog, ac i esblygu i fod yn feddylwyr mentrus, creadigol a beirniadol fel y mae pawb ohonom eisiau eu gweld, rwy'n siŵr. A bydd yn helpu i ddatblygu ein pobl ifanc fel dinasyddion hyderus, galluog a thosturiol—dinasyddion Cymru; yn wir, dinasyddion ein byd. Felly, byddwn yn deddfu ar gyfer y pedwar diben, er mwyn iddynt fod yn weledigaeth ac yn ddyhead a rennir ar gyfer pob plentyn, pob person ifanc. Ac wrth gyflawni'r rhain, rydym yn gosod disgwyliadau uchel i bawb, yn hyrwyddo llesiant unigol a chenedlaethol, yn mynd i'r afael ag anwybodaeth a chamwybodaeth, ac yn annog ymgysylltu beirniadol a dinesig. Bydd pob ysgol yn cael cyfle i gynllunio a gweithredu eu cwricwlwm eu hunain o fewn y dull cenedlaethol sy'n sicrhau cysondeb i ddysgwyr ar draws y wlad.
Mae'r chwe maes dysgu a phrofiad yn cysylltu disgyblaethau cyfarwydd ac yn annog cysylltiadau cryf ac ystyrlon ar eu traws. Er bod disgyblaethau'n dal i fod yn bwysig, mae'r dull newydd hwn yn cynorthwyo dysgwyr i feithrin cysylltiadau ar draws eu dysgu, gan eu helpu i ddeall yr hyn y maent yn ei ddysgu yn ogystal â pham y maent yn ei ddysgu, a bydd y Bil angen cwricwlwm i wreiddio'r sgiliau trawsgwricwlaidd gorfodol, sef llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol. Yn ogystal, mae'r Bil yn nodi pedair elfen orfodol arall yn y cwricwlwm, gan gynnwys y Gymraeg a'r Saesneg. Mae hyn yn adlewyrchu ein dwyieithrwydd, tra hefyd yn cydnabod trochi cyfrwng Cymraeg allweddol a llwyddiannus iawn. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod y ddadl barhaus ar safle'r Saesneg yn y Bil. Ac yn union fel y gwneuthum yr wythnos diwethaf yn ystod dadl Plaid Cymru, rwyf am ddweud unwaith eto y byddaf yn parhau i gymryd rhan yn y sgyrsiau hynny ac yn ystyried y camau nesaf. Ond gallaf sicrhau'r Aelodau fy mod wedi ymrwymo'n llwyr i gynnydd pob dysgwr ar y daith i fod yn ddinesydd dwyieithog fan lleiaf, ac mae eu gwerthfawrogiad, eu dealltwriaeth a'u gallu i gwestiynu'r byd yn adeiladu o wybod eu hanes eu hunain, eu democratiaeth eu hunain a'u hamgylchedd eu hunain.
Mewn gwirionedd, mae darpariaethau'r cwricwlwm presennol yn gul, maent yn gyfyngol, ac nid ydynt yn gwneud digon i gefnogi athrawon i gynllunio a datblygu cwricwlwm sy'n rhoi blaenoriaeth i gynnydd dysgwyr. Felly, byddwn yn symud i gyfnod newydd lle bydd pob dysgwr yn elwa o addysg eang a chytbwys. Ond mae'n rhaid inni beidio â gostwng ein disgwyliadau ar gyfer unrhyw un o'n pobl ifanc, ni waeth beth fo'u cefndir. Mae'n fater sylfaenol o degwch a rhagoriaeth i bawb, a dyna pam fod miloedd a miloedd yn rhagor o ddysgwyr yng Nghymru yn dechrau ac yn ennill TGAU gwyddoniaeth erbyn hyn. Dyna pam ein bod ni bellach yn perfformio'n well na chenhedloedd eraill y Deyrnas Unedig yn ein canlyniadau Safon Uwch a dyna pam fod miloedd yn fwy yn astudio ac yn llwyddo ar lefelau addysg uwch.
Felly, mae'r Bil yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion gyhoeddi cod cynnydd sy'n nodi'r ffordd y mae'n rhaid adlewyrchu cynnydd yng nghwricwlwm ysgol. Bydd cyhoeddi cod cynnydd gydag elfennau gorfodol yn sicrhau bod cysondeb yn y ffordd yr edrychir ar gynnydd ar draws y wlad.
Oherwydd ein bod yn codi safonau ac yn cyflawni system sy'n gallu ennyn hyder y cyhoedd, mae'r cyflawniadau rwyf newydd eu crybwyll hefyd yn dangos ein bod bellach yn barod fel cenedl i symud ymlaen gyda'n cwricwlwm newydd. Mae hyn yn golygu symud o bynciau cul i chwe maes dysgu a phrofiad eang; cwricwlwm sy'n seiliedig ar ddiben—pedwar diben sy'n cyfleu'r math o ddinasyddion rydym eu heisiau, y dinasyddion rydym eu hangen; a ffocws go iawn ar dri sgil craidd statudol: llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol. Hwn fydd ein cwricwlwm newydd i Gymru, o Gymru, gan Gymru, ac rydym wedi gweithio gyda'n gilydd i gyrraedd y pwynt hwn. System lle mae gan bawb gyfran a rennir, lle rydym yn gosod safonau uchel i bawb a lle rydym yn cyfuno gwybodaeth, sgiliau a phrofiad, lle nad oes neb, yn unman, yn cael ei ddiystyru, a lle gallwn gymryd y camau nesaf yn ein cenhadaeth genedlaethol i ddiwygio addysg.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio eich bod yn gallu dweud fy mod yn teimlo'n gyffrous iawn am y cyfle hwn, ac edrychaf ymlaen at gyfraniadau ac ymdrechion cyfunol yr Aelodau yma yn y Senedd hon i fynd â'r Bil arwyddocaol hwn ar ei daith seneddol. Diolch yn fawr iawn.
[Inaudible.]—definitely can see how excited you are with this Bill. Thank you for bringing it forward. Leaving it perhaps a little bit close to the mark with Royal Assent by the end of this Senedd term, which, I'm afraid, leads me straight to my first observation. The Bill provides for a five-year review, which means that this will be happening—[Interruption.] Hello? Am I still audible? Okay, I'll carry on. I hope you'll extend my time a little.
[Anghlywadwy.]—yn bendant, gallaf weld pa mor gyffrous rydych chi gyda'r Bil hwn. Diolch i chi am ei gyflwyno. Efallai eich bod yn ei gadael ychydig yn hwyr i sicrhau Cydsyniad Brenhinol erbyn diwedd tymor y Senedd hon, ac mae hynny, rwy'n ofni, yn fy arwain yn syth at fy sylw cyntaf. Mae'r Bil yn darparu ar gyfer adolygiad pum mlynedd, sy'n golygu y bydd hyn yn digwydd—[Torri ar draws.] Helo? A ydych yn dal i fy nghlywed? Iawn, rwyf am barhau. Gobeithio y byddwch yn ymestyn fy amser rhywfaint.
Yes, okay.
Iawn.
Thank you. Yes, the point I was making is that the Bill as it stands introduces a five-year review, which means that it'll be happening at the same time as the next election. So, I just wanted to know what the thinking was behind excluding an entire Senedd from assessing the success of the new curriculum. I think perhaps the timing of that review might make a little bit more sense for a seventh Senedd to examine its findings, if the implementation of the Bill was put back just a short while in order to make up for the delays in curriculum development caused by COVID-19. The explanatory memorandum says that the full effects of COVID on curriculum development are unknown, but that the current timelines—quote—
'remain the best indication of how and when the curriculum reforms will be phased in.'
And I think that does overlook the fact that 76 per cent of schools have already told us that COVID has had a negative effect on curriculum development, and that 46 per cent of them have done nothing at all over lockdown. As this is teachers plus some academics who are suggesting a delayed implementation, I wonder if you would just commit to keeping an open mind on an implementation date as the Bill progresses and as further evidence is gathered on the continuing effects of COVID on that curriculum development work. Obviously, there's that catch-up on the curriculum—the current curriculum—which will squeeze time as well.
The principle of a local curriculum is a core philosophy of this Bill, and the mandatory elements of that local curriculum contain controversial elements in the case of relationships and sexuality education. I understand that the work is still not quite complete. And I know that all elements have been co-constructed with partners, but if it's to be genuinely co-produced, we need to know how the voice of the child, the parent and the wider community will be given due regard in creating a local curriculum. Just by way of illustration on how those voices can be inadvertently diminished, though not on quite the same point, there's a duty on the school to publish its curriculum, but nothing in the Bill about alerting families to the right to request an alternative religious curriculum, for example. So, what is the role of the wider community in curriculum design, and how will those be voices be weighted? And, in fact, what will a consultation on codes and guidance look like—is that just going to be with professionals or more widely? And to go to the other end of the scale, the final decision on the curriculum lies with the head and governors, as long as they respect guidelines and requirements arising from the Bill. So, local authorities, I understand, are not the final arbiter as they are in some decisions about schools. So, how will those higher level strategic plans, such as Welsh in education strategic plans, which will impact on curriculum, be enforced?
And, finally—plenty to ask you later, I know. Even now, not all the impact assessments for the Bill are complete, but current cost estimates are running at £43 million direct costs to schools, and a further £394 million of absorbed costs, which already exceeds the lower estimate of cost, and is well over halfway to the higher estimate. So, will you commit to a regular update on costs, not just during the passage of this Bill, but beyond that, as I don't think it would really make for good scrutiny for us to be in a position where we try and winkle out this information from annual Senedd budgets, when much of this expenditure will actually be coming from local government?
So, thank you for your statement today. I look forward to further scrutiny on the powers the Bill contains, the place of modern foreign languages and life-saving skills and—I don't want this to be overlooked—the parallel work that Government will need to develop with school development services, Estyn and Qualifications Wales, on the standards, accountability and exams that go alongside this curriculum. They have to go hand in hand to command confidence and, indeed, to secure the Welsh Conservatives' support for the Bill in due course. But, for now, I wish you well in your aims for this legislation.
Diolch. Ie, y pwynt roeddwn yn ei wneud yw bod y Bil fel ag y mae yn cyflwyno adolygiad pum mlynedd, sy'n golygu y bydd yn digwydd yr un pryd â'r etholiad nesaf. Felly, roeddwn eisiau gwybod beth oedd y meddylfryd y tu ôl i wahardd Senedd gyfan rhag asesu llwyddiant y cwricwlwm newydd. Credaf, efallai, oherwydd amseriad yr adolygiad hwnnw, y gallai wneud mwy o synnwyr i ni gael seithfed Senedd i archwilio'i ganfyddiadau, pe baem yn gohirio gweithredu'r Bil rhyw ychydig er mwyn gwneud iawn am yr oedi yn y gwaith o ddatblygu'r cwricwlwm yn sgil COVID-19. Mae'r memorandwm esboniadol yn dweud bod effeithiau llawn COVID ar ddatblygu'r cwricwlwm yn anhysbys, ond mai'r amserlenni presennol—ac rwy'n dyfynnu—
'sy'n dal i roi'r syniad gorau o sut a phryd y caiff y diwygiadau i'r cwricwlwm eu cyflwyno fesul cam.'
Ac rwy'n credu bod hynny'n diystyru'r ffaith bod 76 y cant o ysgolion eisoes wedi dweud wrthym fod COVID wedi cael effaith negyddol ar ddatblygiad y cwricwlwm, ac nad yw 46 y cant ohonynt wedi gwneud unrhyw beth o gwbl yn ystod y cyfyngiadau. Gan mai athrawon a rhai academyddion sy'n awgrymu gohirio'r gweithredu, tybed a fyddech yn ymrwymo i gadw meddwl agored ar ddyddiad gweithredu wrth i'r Bil fynd yn ei flaen ac wrth i ragor o dystiolaeth gael ei chasglu am effeithiau parhaus COVID ar y gwaith o ddatblygu'r cwricwlwm. Yn amlwg, mae angen dal i fyny â'r cwricwlwm—y cwricwlwm presennol—a bydd hynny'n cymryd amser hefyd.
Mae'r egwyddor o gwricwlwm lleol yn athroniaeth graidd yn y Bil hwn, ac mae elfennau gorfodol y cwricwlwm lleol hwnnw'n cynnwys elfennau dadleuol mewn perthynas ag addysg cydberthynas a rhywioldeb. Deallaf nad yw'r gwaith yn hollol gyflawn o hyd. Ac rwy'n gwybod bod pob elfen wedi'i llunio ar y cyd â phartneriaid, ond os yw'n mynd i gael ei gydgynhyrchu go iawn mae angen inni wybod sut y bydd llais y plentyn, y rhiant a'r gymuned ehangach yn cael sylw dyledus wrth greu cwricwlwm lleol. Fel enghraifft o sut y gallai'r lleisiau hynny gael eu mygu'n anfwriadol, er nad ar yr un pwynt yn union, mae dyletswydd ar yr ysgol i gyhoeddi ei chwricwlwm, ond nid oes unrhyw beth yn y Bil ynglŷn â hysbysu teuluoedd am yr hawl i ofyn am gwricwlwm crefyddol amgen, er enghraifft. Felly, beth yw rôl y gymuned ehangach wrth gynllunio'r cwricwlwm, a sut y caiff y lleisiau hynny eu pwysoli? Ac mewn gwirionedd, sut olwg fydd ar ymgynghoriad ar godau a chanllawiau—a fydd hynny'n digwydd gydag addysgwyr proffesiynol yn unig neu'n ehangach? Ac i fynd i'r pen arall, mae'r penderfyniad terfynol ar y cwricwlwm yn nwylo'r pennaeth a'r llywodraethwyr, cyn belled â'u bod yn parchu canllawiau a gofynion sy'n codi o'r Bil. Felly, rwy'n deall nad yr awdurdodau lleol sy'n barnu'n derfynol fel gyda rhai penderfyniadau am ysgolion. Felly, sut y bydd y cynlluniau strategol lefel uwch hynny, megis y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, a fydd yn effeithio ar y cwricwlwm, yn cael eu rhoi mewn grym?
Ac yn olaf—bydd gennyf ddigon i ofyn i chi yn nes ymlaen, rwy'n gwybod. Hyd yn oed yn awr, nid yw'r holl asesiadau effaith ar gyfer y Bil wedi'u cwblhau, ond mae'r amcangyfrifon costau cyfredol oddeutu £43 miliwn o gostau uniongyrchol i ysgolion, ac mae £394 miliwn pellach o gostau a ymgorfforwyd, sydd eisoes yn fwy na'r amcangyfrif is o'r gost, ac ymhell dros hanner ffordd at yr amcangyfrif uwch. Felly, a wnewch chi ymrwymo i roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd am gostau, nid yn unig yn ystod hynt y Bil hwn, ond y tu hwnt i hynny, oherwydd nid wyf yn credu y byddai'n waith craffu da ar ein rhan mewn sefyllfa lle rydym yn ceisio tynnu'r wybodaeth hon o gyllidebau blynyddol y Senedd, pan fydd llawer o'r gwariant hwn yn dod o lywodraeth leol mewn gwirionedd?
Felly, diolch am eich datganiad heddiw. Edrychaf ymlaen at waith craffu pellach ar y pwerau y mae'r Bil yn eu cynnwys, lle ieithoedd tramor modern a sgiliau achub bywyd ac—nid wyf eisiau i hyn gael ei anwybyddu—y gwaith cyfochrog y bydd angen i'r Llywodraeth ei ddatblygu gyda gwasanaethau datblygu ysgolion, Estyn a Cymwysterau Cymru, ar y safonau, yr atebolrwydd a'r arholiadau sy'n cyd-fynd â'r cwricwlwm hwn. Mae'n rhaid iddynt fynd law yn llaw i ennyn hyder ac yn wir i sicrhau cefnogaeth y Ceidwadwyr Cymreig i'r Bil maes o law. Ond am nawr, rwy'n dymuno'n dda i chi yn eich amcanion ar gyfer y ddeddfwriaeth hon.
Can I thank Suzy Davies for that series of questions? As she will have alluded to, the intention is that the curriculum will become statutory in all primary settings and year 7 of secondary settings for the start of the academic year 2022. So, undoubtedly, COVID has had an impact on planning—that is without a shadow of a doubt—but we still have a considerable period of time for schools to prepare.
She quotes figures that have responded to a survey that she has carried out, and I don't dispute that. I, too, have conversations with professionals who actually want to speed up the introduction of the curriculum. And because of the significant period of disruption that we have had, where we've had to suspend the national curriculum, they wonder why we would go back to the old when the new is here—the new dawn is almost upon us. So, I know many schools are already designing their curriculum, even though they're not required to at this date, to encompass the direction of travel that we're on. But, of course, absolutely, we have got to this point today in the spirit of co-construction—co-construction with our professionals, who will have the responsibility of bringing this alive for learners in Wales. We will continue to have those discussions going forward.
It's a 'yes' to providing regular updates around finance, and I just want to assure the Member that throughout this process, to the point that we've got to today—of course, what we're looking at today is the legislative underpinning. The real meat, of course, was published many, many, many months ago, in terms of the 'what matters' statements, the progression steps and the concepts of learning. So, schools have had an opportunity before now, of course, to engage in this.
But Estyn, Qualifications Wales and our school improvement services have been integral to the development to date; they have been part of that process of co-construction. Of course, Estyn will have a crucial role in checking the preparedness of settings to introduce the curriculum. Our school improvement services will have a crucial role in providing the professional learning and the support that schools will need. The Member is very well aware, because I know she keeps in close touch with Qualifications Wales, that they themselves are undertaking a piece of work in parallel with the new curriculum with regard to the impact that the new curriculum will have on our qualifications system. So, of course, that work will continue to move forward.
Suzy is quite right: the responsibility, the legal duty, to produce a curriculum lies with the headteacher of an individual school. It is the duty of the headteacher and the governing body to implement that curriculum within that particular setting. The curriculum guidance that I published in January sets out a very strong emphasis that in designing, developing and implementing the curriculum, the context of the school and the communities it serves should be at the forefront of the mind. The premise of the entire curriculum is that it's there to serve the needs of its local community by providing a curriculum that is appropriate to its learners.
Now, any of you who've spent any time in school know that, sometimes, teachers express their frustration when they are required to deliver a lesson because somebody in 1988 decided that it was their duty to do so to a class of children who are completely disinterested and have no understanding about why that is being required of them. That doesn't bring learning to life—that just brings everybody down. Now, we will have an opportunity to release the creative professionalism of our teaching workforce to be able to design a curriculum that truly meets the needs of the children in front of them.
Deputy Presiding Officer, let me give you an example. At my own daughter's school, Ysgol Calon Cymru, which serves the communities of Llandrindod Wells, Builth Wells and everywhere in between, they're beginning to think about how they do their new curriculum now. At the core of that curriculum is the concept of the clearance of Mynydd Epynt and of food miles and the sustainability of rural Wales. So, for year 9, all of their subjects are built around those concepts.
During this time, when they've been out of school, and in the work that's come home, again, they've engaged in the new curriculum. The theme has been artificial intelligence, and that has covered science, maths, Frankenstein—when I've had time to do any home schooling, we've been studying Frankenstein, Shelley's Frankenstein—that ability to bring individual disciplines together to make those connections. So, schools are already out there doing this work, but it's important that parents and communities have an opportunity to feed into that. The curriculum will have to be published, but we can certainly have conversations during the passage of the Bill about how we can ensure in guidance that the views of parents and young people themselves are taken into consideration when designing the curriculum. And if you go to our schools now, you know that pupil-centred learning, where pupils are driving and choosing the topics, is not a concept that is alien to our teachers; it's a concept that they understand and that they embrace.
A gaf fi ddiolch i Suzy Davies am y cwestiynau hynny? Fel y bydd wedi nodi, y bwriad yw y bydd y cwricwlwm yn dod yn statudol ym mhob lleoliad cynradd, ynghyd â blwyddyn 7 mewn lleoliadau uwchradd, ar gyfer dechrau blwyddyn academaidd 2022. Felly, yn ddi-os, mae COVID wedi cael effaith ar gynllunio—a hynny heb rithyn o amheuaeth—ond mae gennym gyfnod sylweddol o amser o hyd i ysgolion baratoi.
Mae'n dyfynnu'r niferoedd sydd wedi ymateb i arolwg a gynhaliwyd ganddi, ac nid wyf yn amau hynny. Rwyf innau hefyd yn cael sgyrsiau ag addysgwyr proffesiynol sydd eisiau cyflymu'r broses o gyflwyno'r cwricwlwm. Ac oherwydd y cyfnod sylweddol o darfu sydd wedi bod, lle bu'n rhaid i ni atal y cwricwlwm cenedlaethol dros dro, maent yn meddwl tybed pam y byddem yn dychwelyd at yr hen ffordd o wneud pethau pan fo'r ffordd newydd hon yma—mae'r wawr newydd bron ar ein gwarthaf. Felly, rwy'n gwybod bod llawer o ysgolion eisoes yn cynllunio'u cwricwlwm, er nad yw'n ofynnol iddynt wneud hynny ar hyn o bryd, er mwyn nodi'r cyfeiriad rydym yn teithio iddo. Ond wrth gwrs, yn sicr, rydym wedi cyrraedd y pwynt hwn heddiw mewn ysbryd o gydadeiladu—cydadeiladu gyda'n haddysgwyr proffesiynol, a fydd yn gyfrifol am ddod â hyn yn fyw i ddysgwyr yng Nghymru. Byddwn yn parhau i gael y trafodaethau hynny wrth symud ymlaen.
Byddwn yn darparu diweddariadau rheolaidd ynghylch cyllid, a hoffwn sicrhau'r Aelod, drwy gydol y broses hon, i'r pwynt rydym wedi'i gyrraedd heddiw—wrth gwrs, yr hyn rydym yn edrych arno heddiw yw'r sail ddeddfwriaethol. Cafodd y cnawd ei gyhoeddi fisoedd lawer yn ôl wrth gwrs, o ran y datganiadau ar 'yr hyn sy'n bwysig', y camau cynnydd a'r cysyniadau dysgu. Felly, mae ysgolion wedi cael cyfle eisoes, wrth gwrs, i gymryd rhan yn hyn.
Ond mae Estyn, Cymwysterau Cymru a'n gwasanaethau gwella ysgolion wedi bod yn rhan annatod o'r gwaith datblygu hyd yma; maent wedi bod yn rhan o'r broses honno o gydadeiladu. Wrth gwrs, bydd gan Estyn rôl hollbwysig yn gwirio parodrwydd lleoliadau i gyflwyno'r cwricwlwm. Bydd gan ein gwasanaethau gwella ysgolion rôl hollbwysig yn darparu'r dysgu proffesiynol a'r cymorth y bydd ei angen ar ysgolion. Mae'r Aelod yn ymwybodol iawn, oherwydd gwn ei bod yn cadw mewn cysylltiad agos â Cymwysterau Cymru, eu bod hwy eu hunain yn gwneud gwaith ochr yn ochr â'r cwricwlwm newydd ar yr effaith a gaiff y cwricwlwm newydd ar ein system gymwysterau. Felly, wrth gwrs, bydd y gwaith hwnnw'n parhau.
Mae Suzy yn llygad ei lle: cyfrifoldeb a dyletswydd gyfreithiol pennaeth yr ysgol unigol yw llunio cwricwlwm. Dyletswydd y pennaeth a'r corff llywodraethu yw gweithredu'r cwricwlwm hwnnw yn y lleoliad penodol hwnnw. Mae'r canllawiau ar y cwricwlwm a gyhoeddais ym mis Ionawr yn pwysleisio'n gadarn iawn y dylai cyd-destun yr ysgol a'r cymunedau y mae'n eu gwasanaethu fod ar flaen y meddwl wrth ddylunio, datblygu a gweithredu'r cwricwlwm. Cynsail y cwricwlwm cyfan yw ei fod yno i wasanaethu anghenion ei gymuned leol drwy ddarparu cwricwlwm sy'n briodol i'w ddysgwyr.
Nawr, mae unrhyw un ohonoch sydd wedi treulio unrhyw amser yn yr ysgol yn gwybod bod athrawon, weithiau, yn mynegi eu rhwystredigaeth pan fydd gofyn iddynt gyflwyno gwers am fod rhywun ym 1988 wedi penderfynu ei bod yn ddyletswydd arnynt i wneud hynny i ddosbarth o blant nad oes ganddynt unrhyw ddiddordeb nac unrhyw ddealltwriaeth o'r rheswm pam fod angen iddynt wneud hynny. Nid yw hynny'n dod â dysgu'n fyw—mae'n tynnu pawb i lawr. Nawr, cawn gyfle i ryddhau proffesiynoldeb creadigol ein gweithlu addysgu i allu cynllunio cwricwlwm sydd o ddifrif yn diwallu anghenion y plant o'u blaenau.
Ddirprwy Lywydd, gadewch i mi roi enghraifft i chi. Yn ysgol fy merch, Ysgol Calon Cymru, sy'n gwasanaethu cymunedau Llandrindod, Llanfair-ym-Muallt a phob man arall rhyngddynt, maent eisoes yn dechrau meddwl am y ffordd y byddant yn cyflawni eu cwricwlwm newydd. Mae'r cysyniad o glirio Mynydd Epynt, milltiroedd bwyd a chynaliadwyedd y Gymru wledig yn ganolog i'r cwricwlwm hwnnw. Felly, ar gyfer blwyddyn 9, mae pob un o'u pynciau wedi eu hadeiladu o amgylch y cysyniadau hynny.
Yn ystod y cyfnod hwn, tra bônt wedi bod adref o'r ysgol, ac yn y gwaith sydd wedi dod adref, unwaith eto, maent wedi ymwneud â'r cwricwlwm newydd. Y thema yw deallusrwydd artiffisial, ac mae hwnnw wedi cynnwys gwyddoniaeth, mathemateg, Frankenstein—pan gefais amser i wneud unrhyw ddysgu gartref, rydym wedi bod yn astudio Frankenstein, Frankenstein Shelley—y gallu hwnnw i ddod â disgyblaethau unigol at ei gilydd i wneud y cysylltiadau hynny. Felly, mae ysgolion eisoes yn gwneud y gwaith hwn, ond mae'n bwysig fod rhieni a chymunedau'n cael cyfle i fwydo i mewn i hynny. Bydd yn rhaid cyhoeddi'r cwricwlwm, ond yn sicr gallwn gael sgyrsiau yn ystod hynt y Bil ynglŷn â sut y gallwn sicrhau, mewn canllawiau, fod barn rhieni a phobl ifanc eu hunain yn cael ei hystyried wrth gynllunio'r cwricwlwm. Ac os byddwch yn ymweld â'n hysgolion yn awr, fe fyddwch yn gwybod nad yw dysgu sy'n canolbwyntio ar y disgybl, lle mae disgyblion yn dewis ac yn llywio'r pynciau, yn gysyniad dieithr i'n hathrawon; mae'n gysyniad y maent yn ei ddeall ac yn ei groesawu.
Yn sicr, mae cyhoeddi'r Bil drafft yn garreg filltir bwysig ac, fel dywedodd y comisiynydd plant yr wythnos yma, mae'n rhaid inni edrych ar y cwricwlwm newydd fel addewid i bob plentyn yng Nghymru, ac, wrth greu'r addewid yma, mae yna ddyletswydd ar bob un ohonom ni yn y Senedd yma i graffu ar y ddeddfwriaeth newydd yn ofalus iawn er mwyn osgoi canlyniadau anfwriadol ac er mwyn gwneud yn siŵr bod y nod sydd yn cael ei grisialu yn y cwricwlwm yn mynd i gael ei gyrraedd.
O ran gweithredu ac amserlen gweithredu’r cwricwlwm, dwi'n gallu gweld eich dadl chi fod yna rai elfennau o'r cwricwlwm, rhai elfennau sydd yn barod yn dechrau gwreiddio yn ein hysgolion ni, sy'n berthnasol iawn yn sgil yr argyfwng COVID.
Dwi yn falch o weld lle blaenllaw i iechyd a llesiant fel maes dysgu a phrofiad, ond dydy o ddim yn mynd i fod yn elfen fandadol na gofynnol o'r ddeddfwriaeth. Mae'r comisiynydd plant yn dadlau yr wythnos yma fod angen i'r Bil hwn fynd ymhellach nag y mae o i ddiogelu llesiant plant drwy sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn gwneud agwedd ysgol gyfan ar lesiant ac iechyd meddwl yn ofynnol drwy'r ddeddf.
Rydych chi eisoes wedi cyhoeddi datganiad arall heddiw ynglŷn â'r ymgynghoriad ynglŷn â fframwaith o ganllawiau ar wreiddio'r dull ysgol gyfan ar iechyd meddwl a llesiant emosiynol, ac rydych chi'n dweud yn y datganiad hwnnw mai pwrpas y fframwaith ydy hyrwyddo cysondeb a chydraddoldeb. Felly, pam na wnewch chi ddim mynd y cam ymhellach yma rŵan y mae'r comisiynydd plant, er enghraifft, ac eraill, yn galw amdano fo, sef gwneud iechyd meddwl a llesiant yn ofyniad yn y ddeddf, yn ofynnol yn y ddeddf?
Ac mae'r elfen yma ynglŷn â gwneud rhai materion yn fandadol, ac eraill, sydd hefyd yn haeddu'r un lefel o ofyniad deddfwriaethol, yn cael eu neilltuo o'r ddeddfwriaeth. Rydym ni wedi cychwyn y drafodaeth yma yr wythnos diwethaf yn ystod dadl Plaid Cymru, a dwi'n meddwl bydd hon yn rhywbeth byddwn ni'n dod yn ôl ati hi yn ystod taith y Bil drwy'r Senedd yma dros yr wythnosau nesaf yma.
Mae rhai pynciau yn fandadol, ac mae yna rai materion croes-gwricwlaidd yn fandadol hefyd. Felly, hoffwn i ofyn: beth ydy'r meini prawf rydych chi wedi eu defnyddio cyn gwneud y penderfyniadau yma, cyn penderfynu? Pa feini prawf sydd tu ôl i'r penderfyniadau i gynnwys rhai pethau yn fandadol ac i beidio â chynnwys materion eraill?
Ac, yn olaf, dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno bod angen tystiolaethu'r angen am ddeddfwriaeth newydd cyn ei chyflwyno. Mae hon yn thema drwy'n gwaith ni yma yn y Senedd o ran cyflwyno unrhyw fath o ddeddfwriaeth newydd: mae angen dangos pam fod ei angen hi. Dwi'n cyd-fynd efo chi: mae angen deddfwriaeth er mwyn gwreiddio cwricwlwm newydd yn ein hysgolion ni. Ond, i jest droi at un agwedd, pa dystiolaeth addysgol sydd gennych chi bod angen gwneud y Saesneg yn elfen orfodol o'r cwricwlwm—pa dystiolaeth—ac oes yna unrhyw gorff neu arbenigwr addysgol neu fel arall wedi argymell i chi gynnwys hyn ar wyneb y Bil?
Certainly, the publication of the draft Bill is an important milestone and, as the children's commissioner said this week, we must look at the new curriculum as a pledge to every child in Wales, and, in making that pledge, each and every one of us in this Senedd is duty bound to scrutinise this new legislation very carefully indeed in order to avoid unintended consequences and to ensure that the aim encapsulated within the curriculum will be delivered.
Now, in terms of implementation and the timetable for implementation, I can see your case that there are certain elements of the curriculum, elements that are already taking root in our schools, that are particularly pertinent in the context of the COVID crisis.
I am pleased to see a prominent place for health and well-being as an area of learning and experience, but it won't be a mandatory or required element within the legislation. The children's commissioner has argued this week that this Bill does need to go further than it goes at present in terms of safeguarding the well-being of children by ensuring that the legislation does make a whole-school approach to well-being and mental health a requirement under the legislation.
You have already published another statement today on the consultation on the guidance framework on rooting the whole-school approach to mental health and well-being, and you say in that statement that the purpose of the framework is to promote consistency and equality. So, why won't you take that extra step that the children's commissioner and others have called for, namely making mental health and well-being a requirement within the legislation?
And there is this element of making certain things mandatory, and others that also deserve the same level of legislative requirement are excluded from the legislation. We started this debate last week during the Plaid Cymru debate, and I think this will be a recurring theme during the Bill's journey through the Senedd over the next weeks.
There are some topics that are mandatory, and there are other cross-curricular elements that are also mandatory. So, I would like to ask: what are the criteria that you have applied before making these decisions, before deciding? What criteria actually underpin these decisions to include some things on a statutory basis and to exclude others?
And, finally, I am sure that you would agree that we need to evidence the need for new legislation before bringing it forward. This is a theme of our work in the Senedd in terms of bringing forward any new legislation: we need to demonstrate why it's required and necessary. And I agree with you: this legislation is required in order to develop a new curriculum within our schools. But, if I could just turn to one aspect, what pedagogical evidence do you have that you need to make English a mandatory element of the curriculum—what evidence do you have—and has any body or any educational expert or any other expert recommended that you should include this on the face of the Bill?
Can I thank Siân Gwenllian? And can I say that I welcome very much the process we've now got to in terms of scrutiny? I have been in this Chamber long enough, both on that side of the house and on this side of the house, to know what a valuable process the scrutiny process of this Parliament is and how, often, legislation is stronger and better as a result of that. That's the whole point why many of us have dedicated significant decades of our adult lives campaigning for a Parliament. And, therefore, that scrutiny process is one that Ministers should welcome; it's not always comfortable, but certainly it's an important part of our democracy, is it not? And I'm sure that there will be some really valuable opportunities throughout the passage of the Bill to test and to challenge and, where necessary, to improve. I don't think that there is a Bill that's ever gone through the Parliament that hasn't been better as a result of that process, the parliamentary process.
With regard to health and well-being, well, this is one of the exciting developments within the curriculum, that health and well-being is one of the areas of learning and experience that we will legislate for in the Bill. And that covers a broad variety of subjects, both physical and mental health and well-being. And the importance of mental health is well catered for within the 'what matters' statements that lie beneath the individual AoLE. So, I believe that we have given a very, very clear steer of our expectation that in delivering—and you have a duty to deliver—the health and well-being AoLE, mental health and well-being will be an important part of that.
Can I thank Siân for drawing everybody's attention to the other written statement that's gone out today on the start of our consultation on our whole-school approach and the framework to support schools? That is a direct result, again, of scrutiny of this Parliament and the work of the Children, Young People and Education Committee on mental health and well-being for children. Because, whilst I would agree with her that there is a place for that as a subject within the curriculum, what the CYPE committee's report was very much about is that mental health and well-being cannot be achieved by our children simply by learning a lesson about it; we have to create the conditions within the school itself for it to be a healthy environment. So, everybody in the school, the environment of the school, everybody who works in that school, the whole ethos that underpins that school, should be there to support children's mental health and well-being. And that's not a 'nice to have' or something a bit out there, because we know that, without good mental health and well-being, children cannot learn; the learning simply will not sit. We have to address children's mental health and well-being and create an environment where they are happy and safe and feel secure, otherwise the learning will not be as successful as we would want it to be.
So, I hope that people will respond to the consultation and I hope that the framework gives justice to the work of the CYPE committee on 'Together for Mental Health'. The curriculum has plenty of opportunity to support children's mental health and well-being, but it has to be in our schools as more than simply an element of the curriculum.
Now, of course, I understand—my goodness me, I don't think that there has been a day since I took this job when I haven't had an e-mail from somebody who is very enthusiastic, very passionate, about why their subject needs to be on the face of the Bill. And I don't doubt that all of those people can make a very genuine case, but, if we were to do that, we'd end up where we are now, Deputy Presiding Officer, with a curriculum that is over-stuffed, unmanageable and has robbed the profession of its creativity, because it has reduced teaching to doing a tick-box exercise of everything that somebody over the years has decided has to be taught. And every week, almost, we have a story that, 'This needs to be part of the curriculum', and that has happened over many years. Well-meaning Ministers who have wanted to do the right thing and have been motivated by very noble intentions have added it onto the curriculum—they've stuck it onto the curriculum. And we've given ourselves something that is completely unmanageable. And, simply by listing it, that alone does not mean that that will be a well-delivered, quality lesson in that particular area.
So, quite rightly, the challenge is why we have focused on the subjects that we have in terms of the face of the Bill. Well, I hope that nobody here could disagree that ensuring that we attend to our children's literacy and numeracy is not up for question. These are the basic skills that individual children will need when they leave school. And, increasingly—and, my goodness me, haven't we all had a steep learning lesson in recent weeks—digital competency is also now that third element alongside literacy and numeracy. And perhaps—. I hope it will never happen, that our children will have to manage their way through a pandemic, but perhaps they'll be a little bit better at managing than how some of us have, and the calls of, 'You're on mute' or 'Mute yourself' will never be heard again should we find ourselves in that position. So, literacy, numeracy and digital competency—these are the core things that our children need when they leave school.
With regard to what was called religious education in 'Successful Futures', in the new curriculum, the name change to religion, values and ethics is reflective of the commitment and the recommendation of Graham Donaldson in the original 'Successful Futures', as is Welsh, the addition—. There are two additions above and beyond that, and that is, firstly, RSE. And, Siân, quite rightly, you've talked about children's mental health and well-being. Our relationships are fundamental to our health and well-being as human beings, aren't they? They are absolutely fundamental, and ensuring that our children can learn about rights, responsibilities, respect, diversity, safety, as I said, personal responsibility, to have safe, healthy relationships, I think, is fundamental. And it was a clear recommendation from the specialist group, chaired by Emma Reynolds, Professor Emma Reynolds, that I set up when I came into office.
And with regard to English, first of all, English in itself is a really important subject, and that's what we're talking about, a subject. I think sometimes—understandably, I'm not criticising—there is a misapprehension between the language of tuition and the medium of tuition as opposed to the subject. And this reflects my belief that we want to create all of our citizens as bilingual citizens. But, as I said, I recognise that there is a strong debate and there is a fear of unintended consequences as a result of that, and I have given my commitment in opening today that we will have ongoing discussions.
A gaf fi ddiolch i Siân Gwenllian? Ac a gaf fi ddweud fy mod yn croesawu'n fawr y broses sydd gennym yn awr o ran craffu? Bûm yn y Siambr hon yn ddigon hir, ar yr ochr acw i'r tŷ ac ar yr ochr hon i'r tŷ, i wybod proses mor werthfawr yw proses graffu'r Senedd hon a sut, yn aml, y mae deddfwriaeth yn gryfach ac yn well o ganlyniad i hynny. Dyna'r holl bwynt pam y mae llawer ohonom wedi neilltuo degawdau sylweddol o'n bywydau fel oedolion yn ymgyrchu dros Senedd. Ac felly, mae'r broses graffu honno yn un y dylai Gweinidogion ei chroesawu; nid yw bob amser yn gyfforddus, ond yn sicr mae'n rhan bwysig o'n democratiaeth, onid yw? Ac rwy'n siŵr y ceir cyfleoedd gwerthfawr iawn drwy gydol taith y Bil i brofi ac i herio a lle bo angen, i wella. Nid wyf yn credu bod yna Fil erioed wedi mynd drwy'r Senedd nad yw wedi bod yn well o ganlyniad i'r broses honno, y broses seneddol.
O ran iechyd a lles, wel, dyma un o'r datblygiadau cyffrous o fewn y cwricwlwm, fod iechyd a lles yn un o'r meysydd dysgu a phrofiad y byddwn yn deddfu ar eu cyfer yn y Bil. Ac mae hynny'n cwmpasu amrywiaeth eang o bynciau, iechyd corfforol ac iechyd meddwl a lles fel ei gilydd. A darperir yn dda ar gyfer pwysigrwydd iechyd meddwl o fewn y datganiadau 'yr hyn sy'n bwysig' sy'n sail i'r meysydd dysgu a phrofiad unigol. Felly, credaf ein bod wedi rhoi arwydd clir iawn o'r hyn rydym yn ei ddisgwyl o ran cyflawni maes dysgu a phrofiad iechyd a lles—ac mae gennych ddyletswydd i'w gyflawni—y bydd iechyd meddwl a llesiant, yn rhan bwysig o hynny.
A gaf fi ddiolch i Siân am dynnu sylw pawb at y datganiad ysgrifenedig arall sydd wedi mynd allan heddiw ar ddechrau ein hymgynghoriad ar ein dull ysgol gyfan a'r fframwaith i gefnogi ysgolion? Mae hynny'n ganlyniad uniongyrchol, unwaith eto, i graffu gan y Senedd hon a gwaith y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar iechyd meddwl a llesiant plant. Oherwydd, er y byddwn yn cytuno â hi fod lle i hynny fel pwnc o fewn y cwricwlwm, yr hyn y mae adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn sôn llawer amdano yw nad yw ein plant yn gallu cael iechyd meddwl a lles drwy ddysgu gwers amdano; mae'n rhaid inni greu'r amodau yn yr ysgol ei hun iddi allu bod yn amgylchedd iach. Felly, dylai pawb yn yr ysgol, amgylchedd yr ysgol, pawb sy'n gweithio yn yr ysgol honno, yr holl ethos sy'n sail i'r ysgol honno, fod yno i gefnogi iechyd meddwl a lles plant. Ac nid rhywbeth 'braf i'w gael' neu rywbeth ychydig yn anarferol yw hynny, oherwydd fe wyddom, heb iechyd meddwl da a lles, nad yw plant yn gallu dysgu; yn syml iawn, ni fyddant yn dysgu. Mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag iechyd meddwl a lles plant a chreu amgylchedd lle maent yn hapus ac yn ddiogel ac yn teimlo'n ddiogel, neu fel arall ni fydd y dysgu mor llwyddiannus ag y byddem yn dymuno iddo fod.
Felly, rwy'n gobeithio y bydd pobl yn ymateb i'r ymgynghoriad ac rwy'n gobeithio bod y fframwaith yn gwneud cyfiawnder â gwaith y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Mae digon o gyfle i'r cwricwlwm gefnogi iechyd meddwl a lles plant, ond mae'n rhaid iddo fod yn ein hysgolion fel rhywbeth sy'n fwy na dim ond elfen o'r cwricwlwm.
Nawr, wrth gwrs, rwy'n deall—mawredd, nid wyf yn credu bod diwrnod wedi mynd heibio ers i mi gael y swydd hon pan nad wyf wedi cael e-bost gan rywun sy'n frwdfrydig iawn, yn angerddol iawn, ynglŷn â pham y mae angen i'w pwnc fod ar wyneb y Bil. Ac nid wyf yn amau na all y bobl hynny i gyd wneud achos dilys iawn, ond pe baem yn gwneud hynny, byddem yn cyrraedd y fan lle rydym yn awr, Ddirprwy Lywydd, gyda chwricwlwm gorlawn, sy'n amhosibl ei reoli ac sydd wedi amddifadu'r proffesiwn o'i greadigrwydd, am ei fod wedi crebachu addysgu i fod yn ymarfer ticio blychau o bopeth y mae rhywun dros y blynyddoedd wedi penderfynu bod yn rhaid ei addysgu. A phob wythnos, bron, mae gennym stori sy'n dweud, 'Mae angen i hyn fod yn rhan o'r cwricwlwm', ac mae hynny wedi digwydd dros flynyddoedd lawer. Mae Gweinidogion sydd â bwriadau da, ac a oedd yn dymuno gwneud y peth iawn ac wedi cael eu cymell gan fwriadau clodwiw, wedi'i ychwanegu at y cwricwlwm—maent wedi'i ychwanegu at y cwricwlwm. Ac rydym wedi rhoi rhywbeth sy'n gwbl amhosibl ei reoli i ni ein hunain. Ac yn syml, drwy ei restru, nid yw hynny ynddo'i hun yn golygu y bydd honno'n wers o ansawdd a gyflwynir yn dda yn y maes penodol hwnnw.
Felly, yn gwbl briodol, yr her yw pam ein bod wedi canolbwyntio ar y pynciau sydd gennym ar wyneb y Bil. Wel, gobeithio na all neb yma anghytuno na ellir cwestiynu'r angen i sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â llythrennedd a rhifedd ein plant. Dyma'r sgiliau sylfaenol y bydd eu hangen ar blant unigol pan fyddant yn gadael yr ysgol. Ac yn gynyddol—a mawredd, onid yw pob un ohonom wedi gorfod dysgu'n sydyn dros yr wythnosau diwethaf—cymhwysedd digidol yw'r drydedd elfen, ochr yn ochr â llythrennedd a rhifedd. Ac efallai—. Rwy'n gobeithio na fydd byth yn digwydd, y bydd yn rhaid i'n plant reoli eu ffordd drwy bandemig, ond efallai y byddant yn ymdopi ychydig yn well nag y gwnaeth rhai ohonom, ac ni fydd galwadau 'Mae eich meic ar gau' neu 'Caewch eich meic' byth yn cael eu clywed eto os byddwn yn y sefyllfa honno eto. Felly, llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol—dyma'r pethau craidd sydd eu hangen ar ein plant pan fyddant yn gadael yr ysgol.
O ran yr hyn a elwid yn addysg grefyddol yn 'Dyfodol Llwyddiannus', yn y cwricwlwm newydd, mae'r enw'n newid i grefydd, gwerthoedd a moeseg i adlewyrchu ymrwymiad ac argymhelliad Graham Donaldson yn y ddogfen 'Dyfodol Llwyddiannus' wreiddiol, fel y mae Cymraeg, yr ychwanegiad—. Mae dau ychwanegiad uwchlaw a thu hwnt i hynny, sef yn gyntaf, addysg cydberthynas a rhywioldeb. A Siân, yn gwbl briodol, rydych chi wedi sôn am iechyd meddwl a lles plant. Mae ein cydberthynas ag eraill yn hanfodol i'n hiechyd a'n lles fel bodau dynol, onid yw? Mae'n gwbl sylfaenol, ac mae sicrhau bod ein plant yn gallu dysgu am hawliau, cyfrifoldebau, parch, amrywiaeth, diogelwch, fel y dywedais, cyfrifoldeb personol, i gael perthynas ddiogel ac iach ag eraill yn sylfaenol yn fy marn i. Ac roedd yn argymhelliad clir gan y grŵp arbenigol, dan gadeiryddiaeth Emma Reynolds, yr Athro Emma Reynolds, a sefydlais pan ddechreuais yn fy swydd.
Ac o ran y Saesneg, yn gyntaf oll, mae Saesneg ynddo'i hun yn bwnc pwysig iawn, a dyna'r hyn rydym yn sôn amdano, pwnc. Rwy'n meddwl weithiau—yn ddealladwy, nid wyf yn beirniadu—fod yna gamddealltwriaeth rhwng iaith yr addysg a chyfrwng yr addysgu yn hytrach na'r pwnc. Ac mae hyn yn adlewyrchu fy nghred ein bod am greu dinasyddion dwyieithog o'n holl ddinasyddion. Ond fel y dywedais, rwy'n cydnabod bod yna ddadl gref a bod yna ofn canlyniadau anfwriadol o ganlyniad i hynny, ac rwyf wedi ymrwymo wrth agor heddiw y byddwn yn cael trafodaethau parhaus.
Thank you, Minister, very much for your statement. I think, within my group, there is a degree of scepticism around the new curriculum, but I think the passion with which the Minister speaks—we wish to remain engaged in the debate and we haven't, at this stage, decided to oppose it. We'd like to see the Bill in more detail and benefit further from discussions with the Minister.
She says that she wants a system that's a source of pride and enjoys public confidence, and I'm sure we would all agree with that. I also think, in principle, the idea that, 30 years on from a 1988 UK curriculum, it might be revised or reconsidered, in principle, isn't one we should rule out. She refers to a truly made-in-Wales curriculum. In that context, could I just ask a little about the role of Professor Donaldson, and in particular the changes that have happened with the Scottish curriculum that haven't been uniformly well written up, and what his role was with that and how it's different, what he's been doing with you, for Wales?
You refer to every school having the opportunity to design and implement their own curriculum. Can I clarify: is that a requirement for every school as well as an opportunity, or is there a national curriculum that the school can take and use, and then teachers have more discretion on what they do within it? Or does each school have to do this process, potentially a very substantial process, of developing their own curriculum?
I also just wonder about the balance between the traditional disciplines and the connections you're trying to build across the areas of learning and experience—for instance, health and well-being. I certainly know some parents and certainly some of my group have concerns as to what may happen to the rigour with which those traditional disciplines are taught in the new approach. Could she give some reassurance on that?
Can I also clarify: is she saying that she is open, potentially, to an amendment during this Bill as to whether English should be a mandatory curriculum element? I may have misunderstood this, but are Plaid Cymru arguing from their previous debate that Welsh should stay as a mandatory requirement but English should be removed from the face of the Bill as a mandatory requirement? Is that really the proposal, and, if so, is that something that she would genuinely consider?
And she refers to children knowing their own history, democracy and environment, and I think we can all agree with that as a phrase, but it leaves open to what extent is that history, and democracy particularly, specifically, Welsh and to what extent is it a common British experience.
She refers to more people taking a science GCSE, which is great. What about modern foreign languages? Can this new curriculum address the decline in these?
And finally, she refers to issuing a progression code with mandatory elements. Could we consider as part of that independently set standard assessment tests at age 11?
Diolch yn fawr iawn am eich datganiad, Weinidog. Rwy'n credu bod rhywfaint o amheuaeth ynglŷn â'r cwricwlwm newydd yn fy ngrŵp, ond rwy'n credu bod angerdd y Gweinidog wrth siarad—rydym am barhau i fod yn rhan o'r ddadl ac nid ydym, ar y cam hwn, wedi penderfynu ei wrthwynebu. Hoffem weld y Bil mewn mwy o fanylder a chael mwy o fudd o drafodaethau gyda'r Gweinidog.
Mae hi'n dweud ei bod eisiau system sy'n destun balchder ac sy'n mwynhau hyder y cyhoedd, ac rwy'n siŵr y byddem i gyd yn cytuno â hynny. Rwyf hefyd yn meddwl nad yw'r syniad y gellid ei adolygu neu ei ailystyried 30 mlynedd ar ôl cwricwlwm 1988 yn y DU yn un y dylid ei ddiystyru mewn egwyddor. Mae hi'n cyfeirio at gwricwlwm sy'n ddi-os wedi'i wneud yng Nghymru. Yn y cyd-destun hwnnw, a gaf fi ofyn ychydig am rôl yr Athro Donaldson, ac yn arbennig y newidiadau sydd wedi digwydd yng nghwricwlwm yr Alban nad ydynt wedi cael canmoliaeth unfryd, a beth oedd ei rôl gyda hynny a sut y mae'n wahanol, beth y bu'n ei wneud gyda chi, dros Gymru?
Rydych yn cyfeirio at bob ysgol yn cael cyfle i gynllunio a gweithredu eu cwricwlwm eu hunain. A gaf fi eglurhad: a yw hynny'n ofyniad ar gyfer pob ysgol yn ogystal â chyfle, neu a oes cwricwlwm cenedlaethol y gall yr ysgol ei gymryd a'i ddefnyddio, a bod gan athrawon fwy o ddisgresiwn wedyn ynglŷn â'r hyn y maent yn ei wneud o'i fewn? Neu a oes raid i bob ysgol ddilyn y broses hon, proses sylweddol iawn o bosibl, o ddatblygu eu cwricwlwm eu hunain?
Rwy'n meddwl hefyd am y cydbwysedd rhwng y disgyblaethau traddodiadol a'r cysylltiadau rydych chi'n ceisio eu meithrin ar draws y meysydd dysgu a phrofiad—er enghraifft, iechyd a lles. Rwy'n sicr yn adnabod rhai rhieni ac yn sicr mae gan rai o fy ngrŵp bryderon ynghylch yr hyn a allai ddigwydd i drylwyredd addysgu'r disgyblaethau traddodiadol hynny o fewn y dull newydd. A allai roi rhyw sicrwydd ar hynny?
A gaf fi eglurhad hefyd: a yw hi'n dweud ei bod yn agored, o bosibl, i welliant yn ystod taith y Bil mewn perthynas ag a ddylai'r Saesneg fod yn elfen gwricwlaidd orfodol? Efallai fy mod wedi camddeall hyn, ond a yw Plaid Cymru yn dadlau o'u dadl flaenorol y dylai Cymraeg barhau'n ofyniad gorfodol ond y dylid dileu Saesneg oddi ar wyneb y Bil fel gofyniad gorfodol? Ai dyna yw'r cynnig mewn gwirionedd, ac os felly, a yw hynny'n rhywbeth y byddai'n ei ystyried o ddifrif?
Ac mae hi'n cyfeirio at blant yn gwybod eu hanes, eu democratiaeth a'u hamgylchedd eu hunain, ac rwy'n credu y gallwn i gyd gytuno â hynny fel ymadrodd, ond mae'n gadael yn agored i ba raddau y mae'r hanes hwnnw, a democratiaeth yn arbennig, yn benodol Gymreig ac i ba raddau y mae'n brofiad Prydeinig cyffredin.
Mae'n cyfeirio at fwy o bobl yn astudio TGAU gwyddoniaeth, sy'n wych. Beth am ieithoedd tramor modern? A all y cwricwlwm newydd hwn fynd i'r afael â'r dirywiad yn y rhain?
Ac yn olaf, mae hi'n cyfeirio at gyhoeddi cod cynnydd gydag elfennau gorfodol. A allem ystyried tasgau asesu safonol wedi'u gosod yn annibynnol yn 11 oed yn rhan o hynny?
Well, Deputy Presiding Officer, I think the Member has thrown down a challenge to me, one that I'm very happy to pick up, to convince him of why he needs to support the change in our curriculum.
The duty will lie on each individual school, each individual headteacher to design a curriculum, and then the legal duty then falls to the headteacher and the governing body to implement that curriculum. They need to do that with regard to, as outlined in the Bill, the four purposes and the individual areas of learning and experience, and then with reference to our 'what matters'. Of course, they were all published earlier on this year. So, there is scaffolding around our expectations of the broad areas that we would expect to be covered. So, in answer to Siân Gwenllian, lessons that would focus on helping to develop children's mental health and well-being, but the topics, for instance, in which you would choose to do that will vary from school to school that is reflective of the children in front.
Now, we recognise, because this curriculum is a curriculum for three to 16, that some of our nursery settings in the non-maintained settings—. So, as part of our foundation phase, Welsh Government funds that setting to deliver early years education. We recognise that some of those are run by charities, some of them are run by small groups, and, therefore, that would be a particularly onerous task for that part of the sector to design a curriculum for them. So, the Welsh Government will have a set curriculum for that age group, so that, as I said, those foundation phase nurseries can actually take that off the shelf, because that would be a very onerous task for that particular part of the sector. But, otherwise, it will be for individual headteachers, using the national scaffolding, to design a curriculum that meets the needs of their children.
The Member asked about the roles and responsibilities of Graham Donaldson, and any linkages and crossovers between our new curriculum and Curriculum for Excellence in Scotland. Well, sometimes people make comparisons, and there are certainly some broad philosophical approaches around devolution of curriculum down to schools, the move away from very strict disciplines and a more cross-curricular approach that both curriculums share. I think we've been at the advantage of understanding where implementation has struggled in Scotland. So, I don't think it's the concept of the curriculum, and I think if you look at the criticisms of what's happened in Scotland, it's not the actual curriculum itself; it is the implementation process that people have found particularly challenging. Because we've been able to learn from that, in fact, we've gone out of our way to try and understand what the difficulties have been in Scotland. Some of that was around, in the very beginning, not enough guidance, and then people got really panicky, because there wasn't enough scaffolding for schools, so then there was a whole industry providing advice and guidance to schools, which meant that teachers got completely overwhelmed with that. So, we've been able to learn from some of the challenges of implementation. So, I think there's a distinction to be made between the curriculum itself and then the implementation process that supports schools going forward.
We will also give a greater level of direction around the content of the RSE curriculum—the relationships and sexuality curriculum—based on the principles from the United Nations. So, we will give greater direction in that regard.
Siân Gwenllian can speak for herself, but I think, if I can—I'm in danger of putting words in Siân's mouth. The issue itself is not with English being on the face of the Bill; it is the unintended consequence of having English on the face of the Bill on the principle of immersion education. So, they're not out to get the English language; that's not what this is about. This is about whether there would be an unintended consequence of English's inclusion on the face of the Bill with regard, then, as I said, to immersion education. Now, the Bill allows for the statutory requirement for English to be suspended to allow for Welsh immersion education, and that's important because we know, in terms of successful language acquisition, immersion is a well-tried, well-tested, really, really important way in which children can acquire Welsh language skills. And I say that as someone whose children have been in that system. Without my children's ability to go to a meithrin, and to go to a Welsh-medium primary school where they did no English, no formal English, until the age of seven, my children would not be bilingual English and Welsh speakers. It is that process that we know makes the difference. There is a concern that the way in which the Bill is currently drafted may undermine that. Now, as I said, I don't believe that, and I think there is some confusion about the language of tuition and the medium of tuition in the school as opposed to the curriculum. But I don't want to in any way undermine the principle of immersion or to ensure that immersion cannot happen. The Bill allows for immersion to happen and for English to be suspended, but there is a concern that that still hasn't got enough safeguards to support immersion, and I'm open to a conversation about what more we can do not to do down the English language, but to ensure and safeguard Welsh immersion, because we know that that is really important and we know that it works. So, I hope I haven't put words in your mouth, but I think that's where some people at least are coming from when it comes to this debate.
With regard to history and democracy and the environment, this brings us back to the principle of cynefin within the new curriculum, and how children learn about the rest of the world first by learning about their own locale. It is by engaging with your own locality and your own history that you can begin to expand your thinking into the wider world. So, Siân last week in the debate talked about her local history and its connection with a slave-trading family, and she didn't know about that. The issue is, you can learn about that in your primary school and you can understand that and you know it because you can see it, but from that then you can go on to have a conversation about British history, world history and the principle of slavery. So, it's about taking the connections from your locale for our very youngest children and then learning out about the world from that principle.
Sorry. I've waited four and a bit years for this.
Wel, Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu bod yr Aelod wedi gosod her i mi, un rwy'n fwy na pharod i'w hwynebu, er mwyn ei argyhoeddi pam y mae angen iddo gefnogi'r newid yn ein cwricwlwm.
Bydd dyletswydd ar bob ysgol unigol, pob pennaeth unigol i gynllunio cwricwlwm, ac yna cyfrifoldeb cyfreithiol y pennaeth a'r corff llywodraethu yw rhoi'r cwricwlwm hwnnw ar waith. Mae angen iddynt wneud hynny yng nghyswllt y pedwar diben a'r meysydd dysgu a phrofiad unigol fel yr amlinellir yn y Bil, ac yna gan gyfeirio at 'yr hyn sy'n bwysig'. Wrth gwrs, cyhoeddwyd y rhain oll yn gynharach eleni. Felly, ceir sgaffaldwaith o gwmpas ein disgwyliadau o'r meysydd bras y byddem yn disgwyl iddynt gael eu cynnwys. Felly, i ateb Siân Gwenllian, gwersi a fyddai'n canolbwyntio ar helpu i ddatblygu iechyd meddwl a lles plant, ond bydd y pynciau, er enghraifft, y byddech chi'n dewis gwneud hynny drwyddynt yn amrywio o ysgol i ysgol gan adlewyrchu'r plant o'ch blaen.
Nawr, rydym yn cydnabod, oherwydd bod y cwricwlwm hwn yn gwricwlwm ar gyfer rhai rhwng tair ac 16 oed, fod rhai o'n lleoliadau meithrin yn lleoliadau nas cynhelir—. Felly, fel rhan o'n cyfnod sylfaen, mae Llywodraeth Cymru yn ariannu'r lleoliad hwnnw i ddarparu addysg blynyddoedd cynnar. Cydnabyddwn fod rhai o'r rheini'n cael eu rhedeg gan elusennau, rhai ohonynt yn cael eu rhedeg gan grwpiau bach, ac felly, byddai'n dasg arbennig o feichus i'r rhan honno o'r sector gynllunio cwricwlwm ar eu cyfer. Felly, bydd gan Lywodraeth Cymru gwricwlwm penodol ar gyfer y grŵp oedran hwnnw, fel y gall y meithrinfeydd cyfnod sylfaen hynny, fel y dywedais, ei ddefnyddio oddi ar y silff, oherwydd byddai honno'n dasg feichus iawn i'r rhan benodol honno o'r sector. Ond fel arall, lle'r penaethiaid unigol, gan ddefnyddio'r sgaffaldwaith cenedlaethol, fydd llunio cwricwlwm sy'n diwallu anghenion eu plant.
Gofynnodd yr Aelod am rolau a chyfrifoldebau Graham Donaldson, ac unrhyw gysylltiadau a gorgyffwrdd rhwng ein cwricwlwm newydd a'r Cwricwlwm ar gyfer Rhagoriaeth yn yr Alban. Wel, weithiau mae pobl yn cymharu, ac yn sicr ceir rhai agweddau athronyddol bras ynglŷn â datganoli'r cwricwlwm i lawr i ysgolion, y symud oddi wrth ddisgyblaethau cul iawn a dull mwy trawsgwricwlaidd y mae'r ddau gwricwlwm yn eu rhannu. Rwy'n credu ein bod wedi manteisio ar y cyfle i ddeall lle mae gweithredu wedi bod yn anodd yn yr Alban. Felly, nid wyf yn meddwl mai cysyniad y cwricwlwm ydyw, ac rwy'n meddwl os edrychwch chi ar y feirniadaeth o'r hyn sydd wedi digwydd yn yr Alban, nid y cwricwlwm ei hun, ond yn hytrach y broses weithredu sydd wedi bod yn fwyaf heriol i bobl. Oherwydd rydym wedi gallu dysgu o hynny, mewn gwirionedd, rydym wedi mynd allan o'n ffordd i geisio deall beth oedd yr anawsterau yn yr Alban. Roedd rhywfaint o hynny'n ymwneud ar y cychwyn cyntaf â'r ffaith nad oedd digon o arweiniad, wedyn dechreuodd pobl fynd i banig am nad oedd digon o sgaffaldwaith ar gyfer ysgolion, felly roedd diwydiant cyfan yn darparu cyngor ac arweiniad i ysgolion, a olygai fod athrawon wedi cael eu llethu'n llwyr gan hynny. Felly, rydym wedi gallu dysgu o rai o heriau gweithredu. Rwy'n credu bod gwahaniaeth i'w wneud rhwng y cwricwlwm ei hun a'r broses weithredu sy'n cynorthwyo ysgolion wrth iddynt symud ymlaen.
Byddwn hefyd yn rhoi mwy o gyfarwyddyd o ran cynnwys y cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb sy'n seiliedig ar egwyddorion y Cenhedloedd Unedig. Felly, byddwn yn rhoi mwy o gyfarwyddyd yn hynny o beth.
Gall Siân Gwenllian siarad drosti ei hun, ond rwy'n meddwl, os caf—rwyf mewn peryg o roi geiriau yng ngheg Siân. Nid y ffaith bod Saesneg ar wyneb y Bil yw'r broblem, ond canlyniad anfwriadol cael Saesneg ar wyneb y Bil ar egwyddorion addysg drochi. Felly, nid am gael gwared ar yr iaith Saesneg y maent; nid dyna sydd yma. Mae hyn yn ymwneud â pha un a fyddai canlyniad anfwriadol i gynnwys Saesneg ar wyneb y Bil mewn perthynas ag addysg drochi, fel y dywedais. Nawr, mae'r Bil yn caniatáu ar gyfer y gofyniad statudol i'r Saesneg gael ei gohirio er mwyn caniatáu ar gyfer addysg drochi Gymraeg, ac mae hynny'n bwysig oherwydd rydym yn gwybod, o ran caffael iaith yn llwyddiannus, fod trochi'n ffordd bwysig eithriadol a phrofedig o sicrhau bod plant yn gallu caffael sgiliau yn y Gymraeg. A dywedaf hynny fel rhywun y mae eu plant wedi bod yn y system honno. Heb allu fy mhlant i gael addysg feithrin, ac i fynd i ysgol gynradd Gymraeg lle nad oeddent yn gwneud unrhyw Saesneg, unrhyw Saesneg ffurfiol, tan eu bod yn saith oed, ni fyddai fy mhlant yn siaradwyr Cymraeg a Saesneg dwyieithog. Y broses honno yw'r un y gwyddom sy'n gwneud y gwahaniaeth. Mae pryder y gallai'r ffordd y caiff y Bil ei ddrafftio ar hyn o bryd danseilio hynny. Nawr, fel y dywedais, nid wyf yn credu hynny, ac rwy'n meddwl bod rhywfaint o ddryswch ynglŷn ag iaith dysgu a chyfrwng y dysgu yn yr ysgol yn hytrach na'r cwricwlwm. Ond nid wyf eisiau tanseilio egwyddor trochi mewn unrhyw ffordd neu sicrhau na all trochi ddigwydd. Mae'r Bil yn caniatáu i drochi ddigwydd ac i'r Saesneg gael ei gohirio, ond mae pryder nad oes digon o ddiogelwch o hyd i gefnogi trochi, ac rwy'n agored i gael sgwrs ynglŷn â beth arall y gallwn ei wneud, nid i fychanu'r iaith Saesneg, ond i sicrhau a diogelu trochi yn y Gymraeg, oherwydd gwyddom fod hynny'n bwysig iawn a gwyddom ei fod yn gweithio Felly, rwy'n gobeithio nad wyf wedi rhoi geiriau yn eich ceg, ond rwy'n credu mai dyna yw safbwynt rhai pobl o leiaf yn y ddadl hon.
O ran hanes a democratiaeth a'r amgylchedd, daw hyn â ni'n ôl at egwyddor cynefin o fewn y cwricwlwm newydd, a'r modd y mae plant yn dysgu am weddill y byd yn gyntaf drwy ddysgu am eu hardal eu hunain. Drwy ymwneud â'ch ardal eich hun a'ch hanes eich hun y gallwch ddechrau ehangu eich meddwl i'r byd ehangach. Felly, roedd Siân yn y ddadl yr wythnos diwethaf yn sôn am ei hanes lleol a'i gysylltiad â theulu a oedd yn masnachu mewn caethweision, ac nad oedd hi'n gwybod am hynny. Gallwch ddysgu am hynny yn eich ysgol gynradd a gallwch ddeall hynny ac rydych yn ei wybod oherwydd eich bod yn gallu ei weld, ond o hynny wedyn gallwch symud ymlaen i gael sgwrs am hanes Prydain, hanes y byd ac egwyddor caethwasiaeth. Felly, mae'n ymwneud â chymryd y cysylltiadau yn eich ardal ar gyfer ein plant ieuengaf a dysgu allan wedyn am y byd o'r egwyddor honno.
Mae'n ddrwg gennyf. Rwyf wedi aros pedair blynedd ac ychydig bach mwy am hyn.
We have four more speakers and we have very little time, but at least we'll see where we go. I'm sure now that's out of your system perhaps we'll move on to some shorter answers. [Laughter.]
Mae gennym bedwar siaradwr arall ac ychydig iawn o amser sydd gennym, ond o leiaf cawn weld i ble'r awn ni. Nawr fod hynny allan o'ch system, rwy'n siŵr y gallwn symud ymlaen at atebion byrrach. [Chwerthin.]
Okay. I've been told. And I'm glad to be back as well. I've missed everybody. [Laughter.]
O'r gorau. Dyna fi wedi ei chael hi. Ac rwy'n falch o fod yn ôl hefyd. Rwyf wedi gweld colli pawb. [Chwerthin.]
I'll let you off. Lynne Neagle. No, we can't hear. Sorry, Lynne, we can't hear you.
Fe gewch faddeuant. Lynne Neagle. Na, ni allwn glywed. Mae'n ddrwg gennyf, Lynne, ni allwn eich clywed.
Can you hear me now?
A allwch chi fy nghlywed i nawr?
That's better, yes. Fine, thank you.
Dyna welliant, gallwn. Iawn, diolch.
Thank you, and thank you, Minister, for your statement. As you're aware, the committee has done a great deal of work in this Senedd scrutinising the progress on the development of the curriculum to date, and I'm certainly looking forward to the committee undertaking the Stage 1 scrutiny of this Bill.
I do want to give a very, very warm welcome to the publication of the guidance on a whole-school approach to mental health, which was published today. As the Minister knows, I've been very involved in the development of that guidance through the ministerial task and finish group and the stakeholder group, and I'd like to thank everybody that's been involved in it and encourage all Members to read it. I've read lots of Welsh Government documents over the years, but I've never read one that has filled me with such hope on this issue. I'd also like to thank the Minister for listening to representations from myself and from third sector organisations like Samaritans Cymru and Mind, and placing this on a statutory footing, because our children's mental health is too precious to be left to chance.
So, with that in mind, I'm sure that the Minister knows me well enough by now to know that I will still want to scrutinise very carefully the arrangements within the Bill to deliver the mental health aspects of the health and well-being area of learning experience, and I would just like to ask the Minister to say a little bit more about how she believes the whole-school approach guidance will fit in with the attempts in the curriculum to deliver that very important area for our children and young people's mental health.
Diolch, a diolch i chi am eich datganiad, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae'r pwyllgor wedi gwneud llawer o waith yn y Senedd hon yn craffu ar hynt y gwaith o ddatblygu'r cwricwlwm hyd yma, ac rwy'n sicr yn edrych ymlaen at weld y pwyllgor yn craffu ar y Bil hwn yng Nghyfnod 1.
Rwyf am roi croeso cynnes iawn i'r canllawiau ar ddull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl a gyhoeddwyd heddiw. Fel y gŵyr y Gweinidog, rwyf wedi bod yn ymwneud yn helaeth â'r gwaith o ddatblygu'r canllawiau hynny drwy'r grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol a'r grŵp rhanddeiliaid, a hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi bod yn rhan ohono ac annog pob Aelod i'w ddarllen. Rwyf wedi darllen llawer o ddogfennau Llywodraeth Cymru dros y blynyddoedd, ond nid wyf erioed wedi darllen un sydd wedi fy llenwi â'r fath obaith ar y mater hwn. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Gweinidog am wrando ar sylwadau gennyf fi a sefydliadau'r trydydd sector fel Samariaid Cymru a Mind, a gosod hyn ar sail statudol, gan fod iechyd meddwl ein plant yn rhy werthfawr i'w adael i ffawd.
Felly, gyda hynny mewn golwg, rwy'n siŵr fod y Gweinidog yn fy adnabod yn ddigon da erbyn hyn i wybod y byddaf yn dal i fod eisiau craffu'n ofalus iawn ar y trefniadau yn y Bil i gyflawni'r agweddau iechyd meddwl ym maes dysgu a phrofiad iechyd a lles, a hoffwn ofyn i'r Gweinidog ddweud ychydig mwy ynglŷn â'r ffordd y mae'n credu y bydd y canllawiau ar ddull ysgol gyfan yn cyd-fynd â'r ymdrechion yn y cwricwlwm i ddarparu'r maes pwysig hwnnw ar gyfer iechyd meddwl ein plant a'n pobl ifanc.
Deputy Presiding Officer, can I thank Lynne Neagle for her contribution this afternoon and thank her for the support for the consultation that has gone out today? Everybody in this Chamber knows how passionately Lynne feels about this specific subject. Everybody here will also know that she is a hard taskmaster, and if she's happy with it, it must mean that it's a good document. So I'm really pleased that we've been able to meet your expectation, and that is down, as you said, to the hard work of many, many people who have not let the Government move an inch away from the principles that were set out in 'Mind over matter'.
As I said to Siân Gwenllian, I don't think we can leave mental health and well-being simply as a subject within the curriculum. A whole-school approach is more than just the curriculum, it is about that entire environment. Clearly, how this mixes in together is that, when designing—. If we're to have a whole-school approach and we're going to put that guidance on a statutory footing, in designing a curriculum then the headteacher and the governing body will have to be mindful of that whole-school approach and will have to think about children's mental health and well-being in designing that curriculum, not just as a subject, but the overall approach to how that curriculum is designed and, crucially, how that curriculum is then implemented within a school. So that's how the two link up together.
As I said to Siân Gwenllian, it's very clear in the 'what matters' statements; the emphasis on mental health and well-being is part of the health and well-being AoLE and, actually, mental health could be one of the topics that actually can be talked about not just in health and well-being, but can be talked about in language, it can be taught in science, it can be taught in humanities. So that's how I envisage the curriculum being taken forward. But I'm very grateful for Lynne's dedication to this agenda, and as I said, if she's pleased, then I'm pleased.
Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddiolch i Lynne Neagle am ei chyfraniad y prynhawn yma a diolch iddi am y gefnogaeth i'r ymgynghoriad sydd wedi mynd allan heddiw? Mae pawb yn y Siambr hon yn gwybod pa mor angerddol y mae Lynne yn teimlo am y pwnc penodol hwn. Bydd pawb yma hefyd yn gwybod ei bod hi'n dasgfeistres galed, ac os yw hi'n hapus â'r ddogfen, rhaid bod hynny’n golygu ei bod yn un dda. Felly rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu cyflawni’r hyn roedd disgwyl i ni ei wneud, ac mae’r diolch am hynny, fel y dywedoch chi, i waith caled llawer iawn o bobl nad ydynt wedi gadael i'r Llywodraeth symud modfedd oddi wrth yr egwyddorion a nodwyd yn 'Cadernid Meddwl'.
Fel y dywedais wrth Siân Gwenllian, nid wyf yn credu y gallwn adael i iechyd meddwl a lles fod yn ddim ond pwnc o fewn y cwricwlwm. Mae dull ysgol gyfan yn fwy na'r cwricwlwm yn unig, mae'n ymwneud â'r amgylchedd cyfan hwnnw. Yn amlwg, mae hyn yn cymysgu gyda'i gilydd, wrth lunio—. Os ydym am gael dull ysgol gyfan a’n bod yn rhoi'r arweiniad hwnnw ar sylfaen statudol, wrth lunio cwricwlwm bydd yn rhaid i'r pennaeth a'r corff llywodraethu fod yn ymwybodol o'r dull ysgol gyfan hwnnw a bydd yn rhaid iddynt feddwl am iechyd meddwl a lles plant wrth lunio'r cwricwlwm hwnnw, nid yn unig fel pwnc, ond y dull cyffredinol o sut y caiff y cwricwlwm ei lunio ac yn allweddol, sut y caiff y cwricwlwm hwnnw ei weithredu mewn ysgol. Felly dyna sut y mae'r ddau yn cysylltu â'i gilydd.
Fel y dywedais wrth Siân Gwenllian, mae'n amlwg iawn yn y datganiadau ar ‘yr hyn sy'n bwysig'; mae'r pwyslais ar iechyd meddwl a lles yn rhan o'r maes dysgu a phrofiad iechyd a lles ac mewn gwirionedd, gallai iechyd meddwl fod yn un o'r pynciau y gellir siarad amdanynt nid yn unig ym maes iechyd a lles, ond gellir siarad amdano mewn iaith, gellir ei addysgu mewn gwyddoniaeth, gellir ei addysgu yn y dyniaethau. Felly dyna sut rwy'n rhagweld y bydd y cwricwlwm yn cael ei ddatblygu. Ond rwy'n ddiolchgar iawn am ymroddiad Lynne i'r agenda hon, ac fel y dywedais, os yw hi'n hapus, rwyf innau’n hapus.
It's correct to say that the current curriculum devised in 1988 by a Westminster Government is not fit, as has been said, for contemporary Wales and the pedagogical need, as consensually agreed across this Chamber, to continue to develop higher standards of literacy, numeracy and critical digital thinking, and for our students to become confident, capable and compassionate citizens of Wales runs throughout the new curriculum. Will the Minister outline how the new proposed progression code seeks to ensure the continuation of rising standards and how moving to the six broader areas of learning experience will better prepare our Welsh pupils to become international citizens of the world?
Mae'n gywir dweud nad yw'r cwricwlwm cyfredol a ddyfeisiwyd ym 1988 gan Lywodraeth yn San Steffan yn addas, fel y dywedwyd, i’r Gymru gyfoes ac mae'r angen addysgol, fel y cytunwyd yn gydsyniol ar draws y Siambr hon, i barhau i ddatblygu safonau uwch mewn llythrennedd, rhifedd a meddwl digidol allweddol, ac i'n myfyrwyr ddod yn ddinasyddion hyderus, galluog a thosturiol yng Nghymru yn rhedeg trwy'r cwricwlwm newydd i gyd. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y mae'r cod cynnydd arfaethedig newydd yn ceisio sicrhau bod safonau'n parhau i godi a sut y bydd symud i'r chwe maes dysgu a phrofiad ehangach yn paratoi disgyblion Cymru’n well i ddod yn ddinasyddion rhyngwladol yn y byd?
Thank you very much, Rhianon. The progression code, Welsh Ministers will have to produce as a result of this. Our progression steps are already out there in the public domain and this is to give an assurance of a national approach for where we would expect children to be, because whilst of course we want to respect individual institutions in designing their curriculum, we have to have assurance that children will be moving forward and the expectations of what children can do are the same across a national basis.
With regard to global citizenship, again, this is one of the four purposes that are laid out within the Bill. Forgive me, I did not answer Mr Reckless's question about modern foreign languages. In answering Siân Gwenllian—. In opening the statement today, I said that I hope children will become at least bilingual citizens. The curriculum actually is very clear about our expectations of bringing foreign languages into primary schools on a consistent basis. Some of our primary schools already do that, and they do it very well, but actually this tries to address some of the challenges that we undoubtedly have in MFL take-up—and there's no point my pretending we haven't got a challenge in MFL take-up, certainly at 14, 16 and 18. This ability to bring that learning earlier on into a child's life is one way in which we hope to address that deficit. Learning a foreign language is one of the ways in which we can develop our understanding of the world around us and to become that global citizen.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Bydd yn rhaid i Weinidogion Cymru gynhyrchu cod cynnydd o ganlyniad i hyn. Mae ein camau cynnydd eisoes allan yn y parth cyhoeddus, a hynny er mwyn rhoi sicrwydd o ddull cenedlaethol ar gyfer lle byddem yn disgwyl i blant fod, oherwydd er ein bod ni wrth gwrs eisiau parchu sefydliadau unigol wrth ddylunio eu cwricwlwm, mae'n rhaid i ni gael sicrwydd y bydd plant yn symud ymlaen a bod disgwyliadau ynglŷn â’r hyn y gall plant ei wneud yr un peth ar sail genedlaethol.
Mewn perthynas â dinasyddiaeth fyd-eang, unwaith eto, dyma un o'r pedwar diben a nodir yn y Bil. Maddeuwch i mi, ni wneuthum ateb cwestiwn Mr Reckless am ieithoedd tramor modern. Wrth ateb Siân Gwenllian—. Wrth agor y datganiad heddiw, dywedais fy mod yn gobeithio y bydd plant yn dod yn ddinasyddion dwyieithog fan lleiaf. Mae'r cwricwlwm mewn gwirionedd yn glir iawn ynghylch ein disgwyliadau o ran dod ag ieithoedd tramor i mewn i ysgolion cynradd ar sail gyson. Mae rhai o'n hysgolion cynradd eisoes yn gwneud hynny, ac maent yn ei wneud yn dda iawn, ond mewn gwirionedd mae hyn yn ceisio mynd i'r afael â rhai o'r heriau sydd gennym yn ddi-os o ran y nifer sy’n astudio ieithoedd tramor modern—ac nid oes unrhyw bwynt i mi esgus nad oes her yn ein hwynebu o ran y nifer sy’n astudio ieithoedd tramor modern, yn sicr yn 14, 16 a 18 oed. Mae'r gallu i gyflwyno'r dysgu hwnnw yn gynharach ym mywyd plentyn yn un ffordd y gobeithiwn fynd i'r afael â'r diffyg. Dysgu iaith dramor yw un o'r ffyrdd y gallwn ddatblygu ein dealltwriaeth o'r byd o'n cwmpas a dod yn ddinasyddion byd-eang o'r fath.
Thank you, Minister. I particularly was very pleased to hear you say that the relationship and sexuality education is going to have much more direction to it than some other parts of the curriculum. So, I won't ask you about that. I wanted to explore some of the complexities of your ambition, and I fully support it, to ensure that it's a duty on the headteacher to design the curriculum that's fit for that school, and the governing body to implement it. I want to just relate this to the demands of the Black Curriculum, which is a voluntary organisation set up at the beginning of 2019, obviously wanting to ensure that all UK schools incorporate black histories into the curriculum so that pupils have a full and accurate version of British history, which I think is an entirely laudable aspiration and one that we absolutely need to have if we're going to have a cohesive society.
So, Mount Stuart Primary School, I am absolutely confident that they already have a really vibrant multicultural offer to their pupils. Under the leadership of Betty Campbell, it was already a template for that. Similarly, in many of the schools in my constituency, which will have a wonderful range of multicultural intake, this idea of people coming from different parts of the world with different cultures will already be well embedded into their thinking. But I just wondered how you think we're going to ensure that all schools with less rich intake will be enabled to address some of the more uncomfortable aspects of our culture and, frankly, racist aspects of our culture just as effectively as those schools that have that multiculturalism already built into them. Because we obviously need to ensure that all our pupils are ethically informed citizens.
Diolch, Weinidog. Roeddwn yn arbennig o falch o'ch clywed yn dweud y bydd llawer mwy o gyfarwyddyd ar gyfer addysg cydberthynas a rhywioldeb na rhannau eraill o'r cwricwlwm. Felly, ni wnaf ofyn i chi ynglŷn â hynny. Roeddwn eisiau archwilio rhai o gymhlethdodau eich uchelgais, ac rwy'n ei gefnogi'n llwyr, i sicrhau ei bod yn ddyletswydd ar y pennaeth i lunio'r cwricwlwm sy'n addas i'r ysgol honno, a'r corff llywodraethu i'w weithredu. Rwyf am gysylltu hyn â gofynion y Cwricwlwm Du, sy'n sefydliad gwirfoddol a sefydlwyd ar ddechrau 2019, gyda’r awydd, yn amlwg, i sicrhau bod holl ysgolion y DU yn ymgorffori hanesion du yn y cwricwlwm fel bod gan ddisgyblion fersiwn lawn a chywir o hanes Prydain, sydd yn fy marn i yn ddyhead cwbl ganmoladwy ac yn un y mae'n rhaid inni ei gael os ydym am gael cymdeithas gydgysylltiedig.
Felly, Ysgol Gynradd Mount Stuart, rwy'n gwbl hyderus fod ganddynt gynnig amlddiwylliannol bywiog iawn i'w disgyblion. O dan arweinyddiaeth Betty Campbell, roedd eisoes yn dempled ar gyfer hynny. Yn yr un modd, mewn llawer o'r ysgolion yn fy etholaeth, a fydd ag ystod hyfryd o fynychwyr amlddiwylliannol, bydd y syniad hwn o bobl yn dod o wahanol rannau o'r byd sydd â gwahanol ddiwylliannau eisoes yn rhan ganolog o'u meddylfryd. Ond tybed sut y credwch y gallwn sicrhau y bydd pob ysgol nad yw eu mynychwyr yn dod o gefndir mor amrywiol yn cael eu galluogi i fynd i'r afael â rhai o'r agweddau mwy anghyfforddus ar ein diwylliant ac a dweud y gwir, agweddau hiliol ar ein diwylliant yr un mor effeithiol â'r ysgolion sydd â'r amlddiwylliannaeth honno eisoes wedi'i hymgorffori ynddynt. Oherwydd yn amlwg mae angen i ni sicrhau bod ein holl ddisgyblion yn ddinasyddion goleuedig yn foesegol.
Thank you for that. Just to confirm to Jenny, the Bill requires Welsh Ministers to publish a code setting out the core learning to be undertaken in the relationships and sex education curriculum, and that falls under the headings of rights and equity, relationships, sex, gender and sexuality, bodies and body image, sexual health and well-being, violence, safety and support. Those are the United Nations principles that make up what they regard as adequate RSE education.
With regard to history, or, as I like to call it, Wales's 'histories'—and I've got into trouble for saying that—that just tells you that we have to have a pluralistic approach to teaching our history, don't we? And only last week we talked about women's history, black history, working class history. Wales is made up of a multitude of stories, and we have to start that from the very beginning within our cynefin. But you're right—we have to explore that, and it isn't just in our most diverse communities. So, absolutely, we do have to talk about the race riots here in Cardiff; we do have to talk about some of the unpleasantness that we saw in some of our other cities, and the lived experience of those people who are black, Asian and minority ethnic who came and contributed to Wales. We need to talk about the Irish experience in Merthyr Tydfil and the contribution the Irish community made to our Valleys communities, our Asian community made to our NHS and our ability to deliver an NHS.
Some of that is uncomfortable—for the weavers of mid Wales, the weavers of mid Wales who made their money on the basis of weaving cloth that clothed the slaves on the slave ships. It's not something that is comfortable to talk about. The reason why so many black Americans have Welsh surnames—. I am currently reading the biography of Frederick Douglass, and his first owners—the family to which he was enslaved from the moment of his birth—were of Welsh descent; they were Lloyds. There was Hugh Lloyd—they were Welsh, and we have to confront that, even it it makes us uncomfortable. And there is provision in here to say that our expectation in our 'what matters' is that we expect our histories to be taught in a pluralistic way that challenges both the amazing contributions of Welsh people within our nation and across the world, and sometimes things that should make us feel a bit uncomfortable.
Diolch am hynny. I gadarnhau i Jenny fod y Bil yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi cod sy'n nodi'r dysgu craidd sydd i'w wneud yn y cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb, ac sy'n dod o dan benawdau hawliau a thegwch, cydberthynas, rhyw, rhywedd a rhywioldeb, cyrff a delwedd corff, iechyd a lles rhywiol, trais, diogelwch a chymorth. Dyna egwyddorion y Cenhedloedd Unedig sy'n ffurfio'r hyn y maent yn ei ystyried yn addysg cydberthynas a rhywioldeb ddigonol.
O ran hanes, neu fel yr hoffwn ei alw, 'hanesion' Cymru—ac rwyf wedi mynd i drwbl am ddweud hynny—ond mae hynny ond yn dweud wrthych fod yn rhaid i ni gael dull lluosogaethol o ddysgu ein hanes, onid oes? A’r wythnos diwethaf, buom yn siarad am hanes menywod, hanes pobl dduon, hanes y dosbarth gweithiol. Mae Cymru'n cynnwys llu o straeon, ac mae'n rhaid inni ddechrau hynny o'r cychwyn cyntaf o fewn ein cynefin. Ond rydych chi'n iawn—mae'n rhaid inni archwilio hynny, ac nid yn ein cymunedau mwyaf amrywiol yn unig. Felly, yn sicr, mae'n rhaid inni siarad am y terfysgoedd hil yma yng Nghaerdydd; mae'n rhaid inni siarad am rai o’r agweddau annymunol a welsom yn rhai o'n dinasoedd eraill, a phrofiad byw pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a ddaeth i gyfrannu at fywyd Cymru. Mae angen inni siarad am y profiad Gwyddelig ym Merthyr Tudful a'r cyfraniad a wnaeth y gymuned Wyddelig i'n cymunedau yn y Cymoedd, cyfraniad ein cymuned Asiaidd i'n GIG a'n gallu i ddarparu GIG.
Mae rhywfaint o hynny'n anghyfforddus—i wehyddion canolbarth Cymru, gwehyddion canolbarth Cymru a wnaeth eu harian ar sail gwehyddu brethyn a oedd yn dilladu'r caethweision ar y llongau caethweision. Nid yw'n rhywbeth cyffyrddus i siarad amdano. Y rheswm pam y mae gan gynifer o Americanwyr du gyfenwau Cymraeg—. Ar hyn o bryd rwy'n darllen cofiant Frederick Douglass, ac roedd ei berchnogion cyntaf—y teulu a'i cadwodd mewn caethiwed o’r eiliad y’i ganed—yn hanu o dras Gymreig; Lloyds oeddent. Dyna Hugh Lloyd—roeddent yn Gymry, ac mae'n rhaid inni wynebu hynny, er ei fod yn gwneud i ni deimlo’n anghyfforddus. Ac mae darpariaeth yma i ddweud mai ein disgwyliad yn 'yr hyn sy'n bwysig' yw ein bod yn disgwyl i'n hanesion gael eu dysgu mewn ffordd lluosogaethol sy'n herio cyfraniadau anhygoel Cymry yn ein gwlad ac ar draws y byd, a phethau a ddylai wneud inni deimlo ychydig yn anghyfforddus weithiau.
Fel arfer, dwi'n siarad yn Saesneg achos dwi'n fwy hyderus yn Saesneg, achos pan o'n i yn yr ysgol, do'n i ddim yn gallu dysgu Cymraeg—dim gair, dim gair o Gymraeg, tan wnes i gwrs Wlpan. Roedd y cwrs drwy drochi yr iaith. Wedyn, yr wythnos diwethaf, ro'n i'n poeni'n fawr pan oedd y Blaid Lafur yma, a'r Gweinidog hefyd dwi'n meddwl, a Phlaid Cymru, wedi pleidleisio yn erbyn cyrsiau trochi.
I usually contribute in English because I am more confident in English, because when I was a school pupil, I wasn't able to learn Welsh—there wasn't a word of Welsh taught until I did an Wlpan course. Now, that was an immersion course. And then, last week, I was very concerned when the Labour Party, and the Minister, and Plaid Cymru, voted against immersion teaching.
So, I'm looking for an assurance, really, and it's an equality issue—and I say this as an English-language-first Welshman, because I didn't know a word of Welsh until I was 32, and I remember a Danish person speaking to me in Spain in Welsh, and I thought he was speaking to me in Danish. That's how embarrassing my education was. So, I believe passionately that immersion classes should be freely available for teachers and for pupils. So, my question really is: why was that voted against last week?
Since it's come up, I want to touch on what I'm hearing in this Chamber about the BAME community. I find it quite insulting, really. We have people of many communities in Wales—many of us are not white, many of us are from all parts of this planet, and we make up a wonderful nation called Wales. And I remember Betty Campbell, the first black headteacher in Wales, when she was labelled as a 'BME'; we say 'BAME' nowadays—and she said, 'I ain't no BME. I am Welsh'. And I just want to echo support there for the Minister, actually, in saying that we have many histories here in Wales. I want to get away from this divisiveness, where we have the so-called BAME community. There are many of us who are not white—many of us—and we're not just one community. We never say the 'white community', and we've got to stop this divisive language, and we need to appreciate what we have in Wales, and we should talk about what unites us and all of our histories. Diolch.
Felly rwy'n edrych am sicrwydd, a dweud y gwir, ac mae'n fater o gydraddoldeb—ac rwy'n dweud hyn fel Cymro sy’n siarad Saesneg fel iaith gyntaf, am nad oeddwn yn deall gair o Gymraeg hyd nes fy mod yn 32, ac rwy'n cofio rhywun o Ddenmarc yn siarad â mi yn Sbaen yn Gymraeg, ac roeddwn i'n meddwl ei fod yn siarad â mi mewn Daneg. Dyna pa mor gywilyddus oedd fy addysg. Felly, credaf yn angerddol y dylai dosbarthiadau trochi fod ar gael yn rhydd i athrawon ac i ddisgyblion. Felly fy nghwestiwn mewn gwirionedd yw: pam y pleidleisiwyd yn erbyn hynny yr wythnos diwethaf?
Gan iddo godi, rwyf am gyffwrdd â'r hyn rwy'n ei glywed yn y Siambr am y gymuned ddu, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Rwy'n ei ystyried yn eithaf sarhaus, a dweud y gwir. Mae gennym bobl o lawer o gymunedau yng Nghymru—mae llawer ohonom heb fod yn wyn, mae llawer ohonom yn dod o bob rhan o'r blaned hon, ac rydym yn creu cenedl hyfryd o'r enw Cymru. Ac rwy'n cofio Betty Campbell, y pennaeth du cyntaf yng Nghymru, pan gafodd ei labelu fel rhywun o’r gymuned ‘ddu a lleiafrifoedd ethnig'; rydym yn dweud ‘du ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig’ y dyddiau hyn—ac fe ddywedodd, 'Nid person o gymuned ddu neu leiafrif ethnig ydw i . Cymraes ydw i'. A hoffwn adleisio cefnogaeth yno i'r Gweinidog, mewn gwirionedd, pan ddywedodd fod gennym lawer o hanesion yma yng Nghymru. Ac rwyf am gefnu ar y rhaniadau hyn, lle mae gennym gymuned ddu ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig fel y'i gelwir. Mae yna lawer ohonom nad ydym yn wyn—nifer ohonom—ac nid un gymuned yn unig ydym ni. Nid ydym byth yn dweud y 'gymuned wen', ac mae'n rhaid inni atal yr iaith ymrannol hon, ac mae angen inni werthfawrogi'r hyn sydd gennym yng Nghymru, a dylem siarad am yr hyn sy'n ein huno ni a'n holl hanesion. Diolch.
I think I have tried today, both in my opening statement and in responding to questions from Siân Gwenllian and Mark Reckless, to absolutely reiterate my support of and the importance of Welsh immersion here in Wales as a tried and tested way in which we can ensure language acquisition. And in fact, the Welsh Government tries to support and has ambitious targets for Welsh-medium education. In questions earlier, we talked about the £1.68 million that we're spending in Merthyr Tydfil to increase the availability of Welsh-medium education. The challenges are numerous, in terms of, for instance, making sure that the quality of our Welsh-medium education within our English-medium settings needs to be better than it is. Because even with the targets of the Welsh in education strategic plans, many children will continue to go to an English school, where English is the medium of tuition, and we want those children to make progression in the Welsh language. I want all of our children to leave our schools being able to use both languages in their daily lives, regardless of whether they went to a Welsh-medium school, whether they go to a bilingual school, or whether they go to an English-medium school. That's the ambition that this curriculum and the progression steps lay out in front of us. And I don't think there is anybody in this Chamber, in any political party, that disagrees with that. The question is: is the way in which the legislation is currently framed the right way to deliver it?
And I can just say, I was very careful—I deliberately talk about Welsh histories because our nation is made up of contributions from people of all races, who have had a unique story to tell about their relationship with Wales, whether they came here, whether they were born here. And all of that needs to be encompassed, and we should never make the—. I don't think we should make the distinction between, 'It's your history, and our history'. There is a multitude of stories to be told about the nation.
Heddiw, yn fy natganiad agoriadol ac wrth ymateb i gwestiynau gan Siân Gwenllian a Mark Reckless, rwy’n meddwl fy mod wedi ceisio ailadrodd fy nghefnogaeth lwyr i addysg drochi yn y Gymraeg a phwysigrwydd hynny yma yng Nghymru fel ffordd brofedig o sicrhau bod plant yn caffael iaith. Ac mewn gwirionedd, mae Llywodraeth Cymru yn ceisio cefnogi addysg Gymraeg ac mae ganddi dargedau uchelgeisiol ar ei chyfer. Mewn cwestiynau yn gynharach, buom yn siarad am y £1.68 miliwn rydym yn ei wario ym Merthyr Tudful ar gynyddu argaeledd addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae'r heriau'n niferus o ran sicrhau bod angen i ansawdd ein haddysg Gymraeg yn ein lleoliadau cyfrwng Saesneg fod yn well na’r hyn ydyw. Oherwydd hyd yn oed gyda thargedau’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, bydd llawer o blant yn parhau i fynd i ysgol Saesneg, lle mae'r Saesneg yn gyfrwng dysgu, ac rydym am i'r plant hynny wneud cynnydd yn y Gymraeg. Rwyf am i'n plant i gyd adael ein hysgolion yn gallu defnyddio'r ddwy iaith yn eu bywydau beunyddiol, p’un a aethant i ysgol Gymraeg, i ysgol ddwyieithog, neu i ysgol Saesneg. Dyna'r uchelgais y mae'r cwricwlwm hwn a'r camau cynnydd yn ei osod ger ein bron. Ac nid wyf yn credu bod unrhyw un yn y Siambr hon, mewn unrhyw blaid wleidyddol, yn anghytuno â hynny. Y cwestiwn yw: ai’r ffordd y mae’r ddeddfwriaeth wedi ei fframio ar hyn o bryd yw’r ffordd iawn i gyflawni hynny?
A gallaf ddweud, roeddwn yn ofalus iawn—rwy’n siarad yn fwriadol am hanesion Cymru oherwydd bod ein cenedl yn cynnwys cyfraniadau gan bobl o bob hil, sydd â stori unigryw i'w hadrodd am eu perthynas â Chymru, boed eu bod wedi dod yma, boed eu bod wedi’u geni yma. Ac mae angen deall hynny i gyd, ac ni ddylem fyth wneud y—. Nid wyf yn credu y dylem wahaniaethu rhwng 'Eich hanes chi, a'n hanes ni'. Mae llu o straeon i'w hadrodd am y genedl.
Thank you very much, Minister. I'm pleased that you're pleased to be back. Even though there were some long answers, we'll let you off; you won't get that next week, if you're responding to anything next week. [Laughter.]
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Rwy'n falch eich bod chi'n falch o fod yn ôl. Er bod rhai atebion yn hir, fe wnawn faddau i chi; ni chewch faddeuant yr wythnos nesaf, os byddwch chi'n ymateb i unrhyw beth yr wythnos nesaf. [Chwerthin.]
Item 7 on the agenda is a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on the future of agricultural support, and I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths.
Eitem 7 ar yr agenda yw datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar ddyfodol y gefnogaeth i amaethyddiaeth, a galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Today, I want to outline the next steps the Welsh Government is taking to develop proposals for future agricultural support in Wales. Last year, the Welsh Government published the 'Sustainable Farming and our Land' consultation. It outlined proposals for a new system of financial support for farmers, and also proposed sustainable land management be adopted as the policy framework to deliver the support.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Heddiw, rwyf am amlinellu'r camau nesaf y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddatblygu cynigion ar gyfer dyfodol y gefnogaeth i amaethyddiaeth yng Nghymru. Y llynedd, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru yr ymgynghoriad 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir'. Amlinellai gynigion ar gyfer system newydd o gymorth ariannol i ffermwyr, ac roedd hefyd yn argymell y dylid rheoli tir yn gynaliadwy fel y fframwaith polisi ar gyfer darparu'r gefnogaeth honno.
The consultation presented a case for future funding to support and reward farmers who operate sustainable farming systems. In a world where future trade agreements are likely to open up our markets to a greater degree of competition, demonstrating the sustainability of food produced on Welsh farms with high animal welfare and environmental standards is likely to be increasingly important. The framework would also allow us to support the production of sustainable food and deliver against our environmental justice commitments.
We received over 3,300 responses to the consultation. I again wish to thank those who took the time to read, consider and respond to it. In May, I published an independent analysis of the responses, and today I am publishing the policy response to the consultation. The range of views expressed in the responses reflect the broad scope of the proposals in the consultation. Upon careful consideration of these and the range of views expressed during the process, I continue to propose a future system of agricultural support designed around the sustainable land management framework.
The competitiveness of the farming sector in Wales was raised as a key issue in many responses, with some arguing a focus on environmental outcomes would harm the financial viability of Welsh farming. The proposed approach would provide an important income stream for farmers, recognising the important work they do in delivering environmental outcomes and rewarding them for it. In addition, we are seeking to reinforce the long-term competitiveness of the sector through enhanced business advice and support. This will help support farmers in the new economic realities following the UK’s departure from the EU. The competitiveness of farming, food production and improved environmental resilience are complementary agendas and our proposals are clear in this regard. A sustainable land management approach will allow us to respond to the climate emergency, will help to reverse biodiversity decline, will ensure high standards of animal health and welfare, and will protect our natural resources. Food produced using this approach will be sustainable, ensuring a food supply for future generations.
In light of this, the Welsh Government has agreed to continue its development of proposals for a scheme based on the sustainable land management framework. A range of options will be explored, all of which will be judged in terms of cost, benefit and compliance with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Environment (Wales) Act 2016. To support the development of our proposals, we are undertaking a range of economic analysis to understand the impact of moving from an entitlement-based income support scheme to a voluntary scheme that rewards the production of outcomes. We are expecting output from this analysis next summer and I will ensure this is publicly available.
No decision on any future scheme will be made before I've considered the results of the analysis and taken all other relevant considerations into account. To enable farmers to adjust their existing business model to accommodate any changes required by the proposed scheme, there will be a transition period. Before the end of this Senedd term, I will publish a White Paper that will pave the way for the introduction of an agriculture (Wales) Bill during the sixth Senedd term. I propose this Bill be strategic in scope, setting a support framework that can accommodate the development of agriculture and forestry within Wales for the next 15 to 20 years. The Bill will enable farmers to be financially supported and ensure a coherent and fair system of regulation can be applied to the agricultural sector. Over the coming months, we will continue to engage with stakeholders to enable the ongoing development of these proposals for the White Paper.
To ensure farmers are supported following the UK exit from the EU, I intend to launch a consultation later in the summer to seek views on the retention and simplification of rules around agricultural support for farmers and the rural economy. This support would bridge the gap between the current EU funding and any new scheme based on sustainable land management. The UK Government’s ongoing delays in confirming the level of replacement funding are frustrating and are delaying detailed forward planning.
Globally, it has been an extremely challenging few months, and Welsh farmers, of course, have not been exempt from recent circumstances. I am proud of the resilience they have shown in responding to those difficulties. Farmers, foresters and other land managers play a vital part in the economic, environmental and social well-being of Wales. We will continue to support them to adapt to economic and political changes, as well as the impact of climate change.
Cyflwynodd yr ymgynghoriad achos dros gyllid yn y dyfodol i gefnogi a gwobrwyo ffermwyr sy'n gweithredu systemau ffermio cynaliadwy mewn byd lle mae cytundebau masnach yn y dyfodol yn debygol o agor ein marchnadoedd i fwy o gystadleuaeth, gan ddangos cynaliadwyedd bwyd a gynhyrchir ar ffermydd Cymru, gyda safonau lles anifeiliaid ac amgylcheddol uchel yn debygol o fod yn gynyddol bwysig. Byddai'r fframwaith hefyd yn caniatáu inni gefnogi cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy a chyflawni yn erbyn ein hymrwymiadau cyfiawnder amgylcheddol.
Cawsom dros 3,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad. Hoffwn ddiolch eto i'r rhai a gymerodd amser i'w ddarllen, ei ystyried ac ymateb iddo. Ym mis Mai, cyhoeddais ddadansoddiad annibynnol o'r ymatebion, a heddiw, rwy'n cyhoeddi'r ymateb polisi i'r ymgynghoriad. Mae'r ystod o safbwyntiau a fynegwyd yn yr ymatebion yn adlewyrchu cwmpas eang y cynigion yn yr ymgynghoriad. Ar ôl ystyried y rhain yn ofalus a'r ystod o safbwyntiau a fynegwyd yn ystod y broses, rwy'n parhau i gynnig system o gefnogaeth i amaethyddiaeth yn y dyfodol wedi'i chynllunio o amgylch y fframwaith rheoli tir yn gynaliadwy.
Codwyd cystadleurwydd y sector ffermio yng Nghymru fel mater allweddol mewn llawer o ymatebion, gyda rhai’n dadlau y byddai canolbwyntio ar ganlyniadau amgylcheddol yn niweidio hyfywedd ariannol ffermio yng Nghymru. Byddai'r dull arfaethedig yn darparu llif incwm pwysig i ffermwyr, gan gydnabod y gwaith pwysig a wnânt yn cyflawni canlyniadau amgylcheddol a’u gwobrwyo amdanynt. Yn ogystal, rydym yn ceisio cryfhau cystadleurwydd hirdymor y sector trwy well cyngor a chefnogaeth i fusnesau. Bydd hyn yn helpu i gefnogi ffermwyr yn y realiti economaidd newydd yn dilyn ymadawiad y DU â'r UE. Mae cystadleurwydd ffermio, cynhyrchu bwyd a gwytnwch amgylcheddol gwell yn agendâu sy’n ategu ei gilydd ac mae ein cynigion yn glir yn hyn o beth. Bydd dull o reoli tir yn gynaliadwy yn caniatáu inni ymateb i'r argyfwng hinsawdd, yn helpu i wyrdroi dirywiad mewn bioamrywiaeth, yn sicrhau safonau uchel o ran iechyd a lles anifeiliaid ac yn amddiffyn ein hadnoddau naturiol. Bydd bwyd a gynhyrchir gan ddefnyddio'r dull hwn yn gynaliadwy, ac yn diogelu’r cyflenwad bwyd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Yng ngoleuni hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi cytuno i barhau i ddatblygu cynigion ar gyfer cynllun yn seiliedig ar y fframwaith rheoli tir yn gynaliadwy. Archwilir ystod o opsiynau, a bydd pob un ohonynt yn cael eu barnu o ran cost, budd a chydymffurfiaeth â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) (2015) a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) (2016). I gefnogi datblygiad ein cynigion, rydym yn cynnal amryw o ddadansoddiadau economaidd i ddeall effaith symud o gynllun cymorth incwm yn seiliedig ar hawliau i gynllun gwirfoddol sy'n gwobrwyo am gynhyrchu canlyniadau. Rydym yn disgwyl allbwn o'r dadansoddiad hwn yr haf nesaf a byddaf yn sicrhau bod hwn ar gael i'r cyhoedd.
Ni wneir unrhyw benderfyniad ar unrhyw gynllun yn y dyfodol cyn i mi ystyried canlyniadau'r dadansoddiad a’r holl ffactorau perthnasol eraill. Er mwyn galluogi ffermwyr i addasu eu model busnes presennol i ddarparu ar gyfer unrhyw newidiadau sy'n ofynnol o dan y cynllun arfaethedig, bydd yna gyfnod pontio. Cyn diwedd tymor y Senedd hon, byddaf yn cyhoeddi Papur Gwyn, a fydd yn paratoi'r ffordd ar gyfer cyflwyno Bil amaethyddiaeth (Cymru) yn ystod chweched tymor y Senedd. Rwy'n cynnig bod y Bil hwn yn strategol ei gwmpas, gan osod fframwaith o gefnogaeth a all ddarparu ar gyfer datblygu amaethyddiaeth a choedwigaeth yng Nghymru am y 15 i 20 mlynedd nesaf. Bydd y Bil yn galluogi ffermwyr i gael cymorth ariannol ac yn sicrhau y gellir cymhwyso system reoleiddio gydlynol a theg i'r sector amaethyddol. Dros y misoedd nesaf, byddwn yn parhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid i alluogi datblygiad parhaus y cynigion hyn ar gyfer y Papur Gwyn.
Er mwyn sicrhau bod ffermwyr yn cael eu cefnogi wedi i'r DU adael yr UE, rwy'n bwriadu lansio ymgynghoriad yn ddiweddarach yn yr haf i ofyn am safbwyntiau ar gadw a symleiddio rheolau ynghylch cefnogaeth amaethyddol i ffermwyr a'r economi wledig. Byddai'r gefnogaeth hon yn pontio'r bwlch rhwng cyllid cyfredol yr UE ac unrhyw gynllun newydd yn seiliedig ar reoli tir yn gynaliadwy. Mae oedi parhaus Llywodraeth y DU cyn cadarnhau lefel y cyllid newydd yn rhwystredig ac yn peri oedi i’n gallu i flaengynllunio’n fanwl.
Yn fyd-eang, mae’r ychydig fisoedd diwethaf wedi bod yn hynod heriol ac nid yw ffermwyr Cymru, wrth gwrs, wedi gallu dianc rhag yr amgylchiadau diweddar. Rwy'n falch o'r gwytnwch y maent wedi'i ddangos wrth ymateb i'r anawsterau hynny. Mae ffermwyr, coedwigwyr a rheolwyr tir eraill yn chwarae rhan hanfodol yn lles economaidd, amgylcheddol a chymdeithasol Cymru. Byddwn yn parhau i'w cynorthwyo i addasu i newidiadau economaidd a gwleidyddol, yn ogystal ag effaith newid yn yr hinsawdd.
Minister, thank you for your statement. Today I started my day about half-past four this morning, loading lambs and ewes to go up to Raglan market. And when I was reading your statement, I have to say that, if I was talking to farmers in Raglan market today, I'm not sure I'd feel any more confidence in what might be coming down the tracks to take the place of what is currently the support package that is available to farmers here in Wales after extensive consultations by your department. And I appreciate there are various voices saying, 'There should be a pause because of COVID' and we can understand that, because obviously COVID has changed the complete landscape we're working in at the moment. You just need to go on to any website, now, and see that £500 million of extra money is coming to the Welsh Government because of announcements by the Chancellor today. Those are unprecedented sums of money that will be coming into the Welsh Government's coffers and it'll be for the Government to determine how it'll allocate that money accordingly.
But I do think it's a fair question, given the amount of energy that the department has put into this particular exercise, and rightly so because it is a transformation agenda—what exactly can we see, going forward, that will give confidence to farmers that the support will be coming through to sustain the rural communities that depend on this money, as the UK Government has committed, in the lifetime of this Parliament, to ring-fence that money and pass it to Welsh Government? And as I understand it, the current First Minister has indicated that that money will be passported through to farms, if it comes in that rural envelope. And so I'd be grateful for that answer from you so that people can understand the journey that you're going to undertake now in the department.
I would like to understand as well how much of a greater emphasis you're putting on the food security element in any discussions and debates that you're having internally, on the basis that we've seen what happened in the early part of the COVID crisis. Consumers, our voters, our constituents, put a huge amount of weight on local produce and understanding where that produce comes from, and I would suggest that food production is a public good. Do you identify with that, rather than just leaving it to the vagaries of the market? It is a public good that does need an element of support from Government, which I know is a point that you and I have debated over this despatch box over time.
I'd also like to understand what economic analysis has been going on in the department, especially as you're going to be bringing forward a White Paper before the Assembly goes into dissolution. Because, of course, into this mix we have to bear in mind that there will be an Assembly election. I'm sure you'll be fighting tooth and nail to retain a Labour Government here in Wales. Not unreasonably, I'll be fighting tooth and nail to make Paul Davies the First Minister and put a Conservative Government in. But I'm just stating the blindingly obvious. I'm just stating the blindingly obvious, in the next eight to nine months—[Interruption.] From this statement, there might be preparatory work by this particular Government, but there will be a new Government after May of next year, assuming, obviously, that the elections do go ahead. So, it is important to understand what economic analysis is undertaken by the department on any proposals that it is bringing forward. And will you be making that economic analysis available, so that people can understand the thinking behind some of the work that's going on?
You touch, in your statement, about a voluntary scheme. I think the way you word it is an entitlement-based scheme to a voluntary scheme. Well, the current scheme is a voluntary scheme, because you don't have to actually subscribe to it, you don't. So, you seem to be putting a heavy distinction on this wording. I'd be grateful if you could flesh out exactly your thinking on this—why you believe that it'll be a greater voluntary effort of a farmer/landowner in Wales to sign up to your scheme than maybe it would be under the current scheme, given that you put such emphasis on it in your speech.
You also touch on a transition period from the current scheme to whatever will take its place. I've touched on the election that will happen next year. We don't have an agricultural Bill here in Wales, although there are huge powers within the UK agricultural Bill, and you, as Minister, and the Welsh Government, sought, obviously, to protect that transition. In that Bill, there is the ability to have the current schemes in place until 2024. Do you envisage a transition scheme that would take that length of time and so, therefore, you would be able to use the current model of support up until that time? Or are you looking at a far shorter transition period?
My final point, and with the indulgence of the Deputy Presiding Officer, as I remember from last week—[Laughter.]—all power to your elbow on the simplification around the common agricultural policy rules and guidance that are out there at the moment. I have to say, as a Member of some 13-years standing, I have stood here many, many times and heard Ministers, of all shapes and sizes, talk about simplification of rules and regulations. I'd be most grateful, and I can see one of your predecessors behind you there, and I can remember him standing here talking about simplification very often—so I'd be grateful to understand what your thinking is about how you can do this, because all power to your elbow, as I said. I wish you well on that. But very often, when Government sets about a simplification agenda, it ends up with a whole new raft of new regulations and rules that complicate the picture even more.
And my final point, if I may, is that your department does have several reports from the auditor general around the rural development plan. The rural development plan is a distinctively Welsh plan that was devised here in Wales by the Welsh Government. Based on those reports and the efforts of the department, it doesn't give me confidence going forward that the department is well placed to devise these new measures for Welsh agriculture and the Welsh countryside. I hope that you will address some of those issues in maybe your brief response to me, to give me and others confidence that when it comes to the RDP, we shouldn't read everything into it across for these new measures that you're bringing forward for sustainable farming.
Weinidog, diolch am eich datganiad. Heddiw, dechreuais fy niwrnod tua hanner awr wedi pedwar y bore yma, drwy lwytho ŵyn a mamogiaid i fynd i farchnad Rhaglan. A phan oeddwn yn darllen eich datganiad, rhaid i mi ddweud, pe bawn i'n siarad â ffermwyr ym marchnad Rhaglan heddiw nid wyf yn siŵr y byddwn yn teimlo rhithyn yn fwy o hyder yn yr hyn a allai fod yn dod i’n rhan i gymryd lle’r pecyn cymorth sydd ar gael i ffermwyr yma ar hyn o bryd yng Nghymru ar ôl ymgynghoriadau helaeth gan eich adran. Ac rwy'n derbyn bod amryw o leisiau'n dweud, 'Dylai fod saib oherwydd COVID' a gallwn ddeall hynny, oherwydd yn amlwg mae COVID wedi newid y dirwedd gyfan rydym yn gweithio ynddi ar hyn o bryd. Nid oes ond angen i chi fynd ar unrhyw wefan yn awr i weld bod £500 miliwn o arian ychwanegol yn dod i Lywodraeth Cymru oherwydd cyhoeddiadau gan y Canghellor heddiw. Mae'r rheini'n symiau digynsail o arian a fydd yn dod i goffrau Llywodraeth Cymru, a mater i'r Llywodraeth fydd penderfynu sut y bydd yn dyrannu'r arian hwnnw yn unol â hynny.
Ond rwy'n credu ei fod yn gwestiwn teg, o ystyried faint o egni y mae'r adran wedi'i losgi ar yr ymarfer penodol hwn, ac yn briodol felly, oherwydd mae’n agenda drawsnewid—beth yn union y gallwn ei weld wrth symud ymlaen a fydd yn rhoi hyder i ffermwyr y bydd y gefnogaeth yn dod drwodd i gynnal y cymunedau gwledig sy'n dibynnu ar yr arian hwn, gan fod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo, yn oes y Senedd hon, i neilltuo'r arian hwnnw a'i drosglwyddo i Lywodraeth Cymru? Ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r Prif Weinidog presennol wedi nodi y bydd yr arian hwnnw'n cael ei drosglwyddo i ffermydd, os daw yn yr amlen wledig honno. Ac felly, byddwn yn ddiolchgar am yr ateb hwnnw gennych chi fel y gall pobl ddeall y daith rydych chi'n mynd arni yn yr adran yn awr.
Hoffwn ddeall hefyd faint yn fwy o bwyslais rydych chi'n ei roi ar elfen diogelwch y cyflenwad bwyd mewn unrhyw drafodaethau a dadleuon rydych chi'n eu cael yn fewnol, ar y sail ein bod wedi gweld yr hyn a ddigwyddodd yn gynnar yn yr argyfwng COVID. Mae defnyddwyr, ein pleidleiswyr, ein hetholwyr yn rhoi llawer iawn o bwysau ar gynnyrch lleol a deall o ble y daw'r cynnyrch hwnnw, a byddwn yn awgrymu bod cynhyrchu bwyd yn nwydd cyhoeddus. A ydych chi'n uniaethu â hynny, yn hytrach na'i adael i fympwy’r farchnad yn unig? Mae'n nwydd cyhoeddus sydd angen elfen o gefnogaeth gan y Llywodraeth, a gwn ei fod yn bwynt rydych chi a minnau wedi ei drafod ar ein traed yn y fan hon dros amser.
Hoffwn ddeall hefyd pa ddadansoddiad economaidd a gafwyd yn yr adran, yn enwedig gan y byddwch chi'n cyflwyno Papur Gwyn cyn i'r Cynulliad gael ei ddiddymu. Oherwydd, wrth gwrs, i'r gymysgedd hon mae'n rhaid inni gofio y cynhelir etholiad Cynulliad. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymladd â phob gewin i gadw Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru. Nid yw’n afresymol i mi ddweud y byddaf yn ymladd â phob gewin i wneud Paul Davies yn Brif Weinidog Cymru ar Lywodraeth Geidwadol. Ond rwy’n datgan yr hyn sy’n berffaith amlwg. Dim ond nodi’r hyn sy’n berffaith amlwg a wnaf, yn yr wyth i naw mis nesaf—[Torri ar draws.] O'r datganiad hwn, efallai y bydd gwaith paratoi gan y Llywodraeth benodol hon, ond bydd Llywodraeth newydd ar ôl mis Mai y flwyddyn nesaf, gan gymryd, yn amlwg, fod yr etholiadau'n mynd rhagddynt. Felly, mae'n bwysig deall pa ddadansoddiad economaidd a wneir gan yr adran ar unrhyw gynigion y mae'n eu cyflwyno. Ac a fyddwch chi'n sicrhau bod y dadansoddiad economaidd hwnnw ar gael, fel y gall pobl ddeall y meddylfryd sy’n sail i beth o'r gwaith sy'n digwydd?
Rydych yn cyffwrdd â chynllun gwirfoddol yn eich datganiad. Rwy'n credu mai'r ffordd rydych chi'n ei eirio yw cynllun yn seiliedig ar hawliau i gynllun gwirfoddol. Wel, mae'r cynllun cyfredol yn gynllun gwirfoddol, oherwydd nid oes raid i chi ymuno ag ef, nid oes raid i chi wneud hynny. Felly, mae'n ymddangos eich bod yn rhoi pwyslais mawr ar y geiriad hwn. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi cnawd ar esgyrn eich syniadau ynglŷn â hyn—pam y credwch y bydd yn fwy o ymdrech wirfoddol i ffermwr/tirfeddiannwr yng Nghymru ymuno â'ch cynllun nag y byddai o dan y cynllun presennol efallai, o ystyried eich bod chi'n rhoi cymaint o bwyslais arno yn eich araith?
Rydych chi hefyd yn crybwyll cyfnod pontio o'r cynllun cyfredol i beth bynnag a ddaw yn ei le. Ac rwyf wedi cyffwrdd ar yr etholiad a fydd yn digwydd y flwyddyn nesaf. Nid oes gennym Fil amaethyddol yma yng Nghymru, er bod pwerau enfawr o fewn Bil amaethyddol y DU, ac yn amlwg fe wnaethoch chi, fel Gweinidog, a Llywodraeth Cymru, geisio diogelu’r cyfnod pontio hwnnw. Yn y Bil hwnnw, mae modd i'r cynlluniau cyfredol fod ar waith tan 2024. A ydych chi'n rhagweld cynllun pontio a fyddai'n cymryd cyhyd â hynny ac felly, y byddech yn gallu defnyddio'r model cymorth cyfredol hyd nes yr amser hwnnw? Neu a ydych chi'n edrych ar gyfnod pontio llawer byrrach?
Fy mhwynt olaf, gyda goddefgarwch y Dirprwy Lywydd, fel y cofiaf o'r wythnos diwethaf—[Chwerthin.]—pob lwc i chi gyda’r gwaith o symleiddio canllawiau a rheolau’r polisi amaethyddol cyffredin sy'n bodoli ar hyn o bryd. Rhaid i mi ddweud, fel Aelod ers tua 13 mlynedd, rwyf wedi sefyll yma lawer gwaith ac wedi clywed Gweinidogion o bob lliw a llun yn siarad am symleiddio rheolau a rheoliadau. Byddwn yn ddiolchgar iawn, a gallaf weld un o'ch rhagflaenwyr y tu ôl i chi yn y fan honno, a gallaf ei gofio’n sefyll yma droeon yn siarad am symleiddio—felly, hoffwn ddeall sut y credwch y gallwch wneud hyn, oherwydd bob lwc i chi gyda hynny, fel y dywedaf, rwy’n dymuno’n dda i chi ar hynny. Ond yn aml iawn, pan fydd Llywodraethau'n mynd ati i osod agenda symleiddio, mae'n arwain at lu o reoliadau a rheolau newydd sy'n cymhlethu'r darlun hyd yn oed yn fwy.
A fy mhwynt olaf, os caf, yw bod gan eich adran sawl adroddiad gan yr archwilydd cyffredinol ynghylch y cynllun datblygu gwledig. Mae'r cynllun datblygu gwledig yn gynllun Cymreig unigryw a ddyfeisiwyd yma yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru. Yn seiliedig ar yr adroddiadau hynny ac ymdrechion yr adran, nid yw'n rhoi hyder i mi wrth symud ymlaen fod yr adran mewn sefyllfa dda i ddyfeisio'r mesurau newydd hyn ar gyfer amaethyddiaeth yng Nghymru a chefn gwlad Cymru. Gobeithio yr ewch i'r afael â rhai o'r materion hynny yn eich ymateb byr i mi, i roi hyder i mi ac i eraill na ddylem gymryd fod popeth o’r cynllun datblygu gwledig yn trosglwyddo i’r mesurau newydd hyn rydych yn eu cyflwyno ar gyfer ffermio cynaliadwy.
Thank you, Andrew R.T. Davies, for that long list of questions—I will try to answer them all. I think you're right, we've had two lengthy consultation processes, and we have had to pause the work. I'm not as far ahead as I would have wanted to be, but you will appreciate, with the COVID-19 pandemic—that was the focus and continues to be the focus. But I did think it was important to bring this statement to the Senedd to inform Members where we are in the process. I wanted to assure people that I will be bringing a White Paper forward before the end of this Senedd term. I had hoped we would have had a draft agricultural Bill, but I think the length of time that the EU transition period has been, and, obviously, with the delays that we've had this year, that's clearly not going to be the case. But I thought it was very encouraging to see the broad level of support for the sustainable land management framework. So, there is now going to be continual analysis of that, with modelling et cetera going over the next few months. I'm very conscious, when I was saying in my statement, 'I will be doing this, I will be doing that', that, of course, there is an election next May. But I think it is important to maintain that momentum. It's very important for the agricultural sector. So, consequently, I was wanting to update Members.
Around the funding—as I say, we haven’t had confirmation about the level of funding, but you are right, the First Minister has said that funding will be hypothecated for agriculture for this period.
Food security is a really interesting point, because you're quite right—you and I and others have argued around public goods and whether food is indeed a public good, but it's got a market, so it can't be. However, food security is obviously very important. And, as you say, we saw that panic buying in the initial stages of the pandemic in a way that perhaps we thought might happen if there was a 'no deal' Brexit. And, clearly, people did feel fearful, I think, that there wouldn't be enough food. And you're absolutely right, our farmers stepped up to the plate, along with many people in the food supply chain, to make sure, as a nation, we didn't go hungry, and we are very grateful to them for that.
So, what we want to do is continue to have a focus on the sector producing sustainable, high-quality food that meets consumers' needs. You're right, there's been a real push, I think, from members of the public to buy locally produced food. We've seen a huge increase in the number of local butchers that have been used, and I've had some very interesting conversations with our Welsh food and drink producers over the last three or four months. Some of them have really embraced online sales, for instance, and we were able to support them in relation to packaging et cetera, and we want to lock in that behaviour, so that people will continue to buy locally. So, we know that whilst, obviously, farms in Wales can only produce a part of the varied diet that we need to sustain health—and trade is very important—I think we want to do all we can to ensure that food security is enabled by produce from Wales being supplemented by imported food, but that food has also got to be to standards that we see here in Wales.
You're right about the Agriculture Bill that's currently going through the UK Government, and we are looking to take powers from that. It was really important, if we're going to pay our farmers next year, that we took those powers, and that's why we sought to do that.
You mentioned 2024, and I think, realistically, we're not going to be able to transition to a new scheme much before 2024, if indeed before that. You talked about confidence in the new scheme. So, conversations I've had with many farmers—and probably yourself included, and certainly, I was talking to Future Farmers of Wales; I had a meeting with them a couple of weeks ago—they don't think that the basic payment scheme has made them resilient enough. They want to have this scheme because they do think it will help build that resilience. So, I am confident that the outcomes that we seek within this scheme will make sure that we have that resilient agricultural sector that we want.
Around the simplification, I absolutely get that. We haven't worked out the details of that. Again, that is one thing that has been paused over the past few months, but, as I say, we will launch a consultation—it says in my notes 'in the summer', but, clearly, we're in the summer now, so I'm not quite sure. But I'm certainly not in a position to be able to do that in the political summer yet.
You mentioned around Rural Payments Wales, and I'm grateful to Audit Wales for that report, and obviously officials will be responding to that in due course and will be providing evidence to the Public Accounts Committee, and that's absolutely the place where it should be properly considered. I do just want to say, though—and I think the report does make very clear—the issue is value for money. It was not properly tested in the appraisal of projects, and I know officials have reviewed the projects concerned to ensure they do in practice deliver value for money and where appropriate take action to ensure we do achieve value for money, including retendering some projects. So, work had already been undertaken in some of the areas, so I do have confidence in RPW and they've worked very hard on this process and getting this scheme out to consultation. As I say, we're not as far ahead as I would have preferred to have been, but, clearly—. I think the next stage is probably more exciting, but I think it's really important that we pause at the moment, reflect on the responses, and I hope Members will have read the document.
Diolch i chi, Andrew R.T. Davies, am y rhestr hir honno o gwestiynau y ceisiaf eu hateb i gyd. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn, rydym wedi cael dwy broses ymgynghori hir, ac rydym wedi gorfod oedi'r gwaith. Nid wyf mor bell ymlaen ag y byddwn wedi eisiau bod, ond fe fyddwch yn deall, gyda'r pandemig COVID-19—dyna oedd y ffocws, ac mae'n parhau i fod yn ffocws. Ond roeddwn yn meddwl ei bod hi'n bwysig i mi gyflwyno'r datganiad hwn i'r Senedd er mwyn rhoi gwybod i'r Aelodau ble rydym yn y broses. Roeddwn eisiau sicrhau pobl y byddaf yn cyflwyno Papur Gwyn cyn diwedd tymor y Senedd hon. Roeddwn wedi gobeithio y byddem wedi cael Bil amaethyddol drafft, ond o ystyried hyd cyfnod pontio’r UE, ac yn amlwg, gyda’r oedi a gawsom eleni, yn amlwg ni fydd hynny’n digwydd. Ond roeddwn i'n meddwl ei bod yn galonogol iawn gweld y lefel eang o gefnogaeth i'r fframwaith rheoli tir yn gynaliadwy. Felly, bydd dadansoddiad parhaus o hynny yn awr, gyda modelu ac yn y blaen dros yr ychydig fisoedd nesaf. Rwy'n ymwybodol iawn pan oeddwn yn dweud yn fy natganiad, 'Byddaf yn gwneud hyn, byddaf yn gwneud y peth arall', ond wrth gwrs, cynhelir etholiad fis Mai nesaf. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig cynnal y momentwm hwnnw. Mae'n bwysig iawn i'r sector amaethyddol. Felly, o’r herwydd, roeddwn i eisiau rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau.
Ar y cyllid—fel rwy’n dweud, nid ydym wedi cael cadarnhad ynghylch lefel y cyllid, ond rydych yn iawn, mae'r Prif Weinidog wedi dweud y bydd cyllid yn cael ei neilltuo i amaethyddiaeth ar gyfer y cyfnod hwn.
Mae diogelwch y cyflenwad bwyd yn bwynt diddorol iawn, oherwydd rydych chi'n hollol iawn—rydych chi a minnau ac eraill wedi dadlau ynghylch nwyddau cyhoeddus, ac ynglŷn ag a yw bwyd yn nwydd cyhoeddus mewn gwirionedd, ond mae ganddo farchnad, felly ni all fod. Fodd bynnag, mae diogelwch y cyflenwad bwyd yn amlwg yn bwysig iawn. Ac fel y dywedwch, gwelsom y prynu mewn panig ar gychwyn y pandemig mewn ffordd y credem y gallai ddigwydd pe bai Brexit heb gytundeb yn digwydd. Ac yn amlwg, roedd pobl yn teimlo'n ofnus, rwy'n credu, na fyddai digon o fwyd. Ac rydych chi'n llygad eich lle, camodd ein ffermwyr i’r adwy, ynghyd â llawer o bobl yn y gadwyn cyflenwi bwyd, i wneud yn siŵr, fel gwlad, na fyddem yn mynd yn brin o fwyd, ac rydym yn ddiolchgar iawn iddynt am hynny.
Felly, rydym am barhau i ganolbwyntio ar y sector yn cynhyrchu bwyd cynaliadwy o ansawdd uchel sy'n diwallu anghenion defnyddwyr. Rydych chi'n iawn, cafwyd ymdrech wirioneddol, rwy'n credu, ar ran aelodau'r cyhoedd, i brynu bwyd a gynhyrchir yn lleol. Gwelsom gynnydd enfawr yn y defnydd o gigyddion lleol, ac rwyf wedi cael sgyrsiau diddorol iawn gyda'n cynhyrchwyr bwyd a diod yng Nghymru dros y tri neu bedwar mis diwethaf. Mae rhai ohonynt wedi bwrw iddi gyda gwerthiannau ar-lein, er enghraifft, ac roeddem yn gallu eu cefnogi mewn perthynas â phecynnu ac ati, ac rydym am gynnal yr ymddygiad hwnnw, y bydd pobl yn parhau i brynu'n lleol. Felly, er na all ffermydd yng Nghymru gynhyrchu mwy na rhan o'r deiet amrywiol sydd ei angen arnom i gynnal iechyd—ac mae masnach yn bwysig iawn—rwy'n credu ein bod eisiau gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod diogelwch y cyflenwad bwyd yn cael ei alluogi trwy fod cynnyrch o Gymru’n cael ei gefnogi gan fwyd wedi'i fewnforio, ond mae'n rhaid i'r bwyd hwnnw hefyd gyrraedd y safonau a welwn yma yng Nghymru.
Rydych chi'n iawn am y Bil amaethyddol sy'n mynd trwy Lywodraeth y DU ar hyn o bryd, ac rydym yn disgwyl cael pwerau ganddo. Os ydym am dalu ein ffermwyr y flwyddyn nesaf, roedd hi’n bwysig iawn ein bod yn cymryd y pwerau hynny, a dyna pam y gwnaethom geisio gwneud hynny.
Fe sonioch chi am 2024, a chredaf, yn realistig, na fyddwn yn gallu pontio i gynllun newydd lawer cyn 2024, os cyn hynny o gwbl yn wir. Fe sonioch chi am hyder yn y cynllun newydd. Felly, sgyrsiau a gefais gyda llawer o ffermwyr—a chi hefyd mae’n debyg, ac yn sicr, roeddwn i'n siarad â Ffermwyr Dyfodol Cymru; cefais gyfarfod â hwy ychydig wythnosau yn ôl—nid ydynt yn credu bod cynllun y taliad sylfaenol wedi eu gwneud yn ddigon gwydn. Maent am gael y cynllun hwn oherwydd eu bod yn credu y bydd yn eu helpu i feithrin y gwytnwch hwnnw. Felly, rwy'n hyderus y bydd y canlyniadau rydym yn eu ceisio o fewn y cynllun hwn yn sicrhau bod gennym y sector amaethyddol gwydn hwnnw rydym ei eisiau.
O ran y symleiddio, rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Nid ydym wedi gweithio ar fanylion hynny. Unwaith eto, dyna un peth sydd wedi cael ei ohirio dros yr ychydig fisoedd diwethaf, ond fel y dywedaf, byddwn yn lansio ymgynghoriad—mae'n dweud yn fy nodiadau, 'yn yr haf', ond yn amlwg, mae’n haf eisoes, felly nid wyf yn hollol siŵr. Ond yn sicr nid wyf mewn sefyllfa i allu gwneud hynny yn ystod yr haf gwleidyddol eto.
Fe sonioch chi am Taliadau Gwledig Cymru, ac rwy’n ddiolchgar i Archwilio Cymru am yr adroddiad hwnnw, ac yn amlwg bydd swyddogion yn ymateb iddo maes o law ac yn darparu tystiolaeth i’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, a dyna’r union le y dylid ei ystyried yn briodol. Fodd bynnag, rwyf am ddweud—a chredaf fod yr adroddiad yn gwneud hyn yn glir iawn—gwerth am arian yw'r broblem. Ni chafodd ei brofi’n iawn wrth arfarnu prosiectau, a gwn fod swyddogion wedi adolygu’r prosiectau dan sylw i sicrhau eu bod yn sicrhau gwerth am arian yn ymarferol a lle bo’n briodol yn rhoi camau ar waith i sicrhau ein bod yn cyflawni gwerth am arian, gan gynnwys aildendro rhai o’r prosiectau. Felly, roedd gwaith eisoes wedi'i wneud yn rhai o'r meysydd, felly mae gennyf hyder yn Taliadau Gwledig Cymru ac maent wedi gweithio'n galed iawn ar y broses hon a sicrhau bod y cynllun yn dod yn destun ymgynghoriad. Fel y dywedaf, nid ydym mor bell ymlaen ag y byddwn wedi dymuno bod, ond yn amlwg—. Rwy'n credu bod y cam nesaf yn fwy cyffrous yn ôl pob tebyg, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni oedi yn awr, ystyried yr ymatebion, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau wedi darllen y ddogfen.
Thank you, Minister, for your statement this afternoon. I'll just start by maybe asking you to explain a few inconsistencies that I think I'm spotting in your statement and in the associated policy response document that you published to go with the statement today. You tell us in your statement that you'll be undertaking a range of economic analyses to understand the impact of moving from one system to another—you've already elaborated slightly on that—and that you're expecting output from the analysis next summer, but in the next breath you say that before the end of this Senedd term—so, that's long before next summer and before the economic impact analysis is going to be available—you'll be publishing a White Paper, paving the way for the introduction of an agriculture (Wales) Bill. So, really, is that not putting the cart before the horse because you're proposing legislation before you know what the economic impact is going to be?
And later on you tell us in the statement that the UK Government's ongoing delays in confirming the level of replacement funding are frustrating and are delaying detailed forward planning—and I couldn't agree more—but how, then, can you do the economic analysis of the impact of a new support system if you don't know how much money is coming to Wales? Because if we get £5 million, it will have a certain impact; if we have £105 million, it'll have a very different economic impact. So, it suggests to me that you're working blind somewhat here and the risk is, of course, that you get it horribly wrong.
I'd like you to elaborate further on the consultation that you mentioned may or may not happen this summer—exactly when it's happening, you weren't sure—about retaining and the simplification of rules around agricultural support for farmers and the rural economy. What kind of rules are you looking at here? Which rules in particular? Just give us an example, because I just want to understand exactly what you're trying to achieve and where you're targeting that consultation.
You tell us in your statement that some are arguing that the focus on environmental outcomes would harm the financial viability of Welsh farming. I don't agree it would harm the economic viability of Welsh farming. I think, actually, that payment for public goods offers huge opportunities, and we have to reflect the climate and ecological crisis that we face within land management policy as we do across all Government policies. But, of course, my issue, as you know, is that you're framing this as an either/or situation. You're giving us the proposal that either we have payment for public goods or we retain a basic payment. Now, I don't agree that it is that either/or situation. Doing away in totality with at least an element of a direct payment I believe carries with it too much risk that you'll actually lose those family farms that you're actually depending upon to deliver the environmental outcomes that we all want to see. And, of course, what that will do is it will further entrench the power imbalance that we have within the food supply chain, leaving Welsh farms to a greater extent at the whim of a dysfunctional market, which is overwhelmingly, of course, controlled by a very small number of very, very large retailers, and that'll actually weaken, and not strengthen, the sector's resilience in many ways. You say that the production of food is rewarded by the market—those are your words. Well, if COVID-19 has taught us anything, it's underlined once and for all that, actually, food production isn't always rewarded by the market, and very often it's exploited by the market, and exploited to the detriment of our family farms, our rural economy and wider rural community. So, taking away any direct support leaves those farms, I fear, even more exposed, and Brexit, of course, will make things even worse. So, that's why I would prefer a hybrid model. Yes, let's ramp up the public goods support, but also retain at least an element of direct support.
Now, finally from me, you refer to the advisory service and you say that you're going to commission an independent and objective assessment of the effectiveness of Farming Connect—you tell us in your policy response document—to help shape the design of future advisory support, and I think that's the perfectly right thing to do, but, of course, developing on what was said earlier about some of the issues that have recently been exposed in relation to the RDP by the Auditor General for Wales, the risk is, of course, that, in carrying over the RDP approach, effectively, into the new system that is being proposed, then you risk, of course, carrying over something where maybe we haven't learnt the lessons that we need to learn in terms of the way it's been delivered, whether—. You know, we certainly haven't assessed effectively enough, I think, the impact of the RDP thus far—the value-for-money stuff and the cost-effectiveness issues that were highlighted by the auditor general—and I know a number of people are calling for an independent review into the RDP. So, if you're willing to have an independent and objective assessment of certain elements, then surely you should be willing to have that wider take on the situation before we actually implant it at the heart of the new system that we're moving towards.
Diolch am eich datganiad y prynhawn yma, Weinidog. Fe ddechreuaf efallai trwy ofyn i chi egluro ychydig o anghysondebau y credaf fy mod yn sylwi arnynt yn eich datganiad ac yn y ddogfen ymateb polisi gysylltiedig a gyhoeddwyd gennych i fynd gyda'ch datganiad heddiw. Rydych chi'n dweud wrthym yn eich datganiad y byddwch yn cyflawni ystod o ddadansoddiadau economaidd i ddeall effaith symud o un system i'r llall—rydych chi eisoes wedi ymhelaethu ychydig ar hynny—a'ch bod yn disgwyl allbwn o'r dadansoddiad yr haf nesaf, ond yn yr anadl nesaf, rydych chi'n dweud cyn diwedd tymor y Senedd hon—felly, mae hynny ymhell cyn yr haf nesaf a chyn i'r dadansoddiad o’r effaith economaidd fod ar gael—byddwch yn cyhoeddi Papur Gwyn, gan baratoi'r ffordd ar gyfer cyflwyno Bil amaethyddiaeth (Cymru). Felly, mewn gwirionedd, onid yw hynny’n rhoi’r drol o flaen y ceffyl oherwydd eich bod yn cynnig deddfwriaeth cyn i chi wybod beth fydd yr effaith economaidd?
Ac yn nes ymlaen, dywedwch wrthym yn y datganiad fod oedi parhaus Llywodraeth y DU cyn cadarnhau lefel y cyllid newydd yn rhwystredig a bod blaengynllunio manwl wedi'i ohirio—ac ni allwn gytuno mwy—ond sut felly y gallwch wneud y dadansoddiad economaidd o effaith system gymorth newydd os nad ydych yn gwybod faint o arian sy'n dod i Gymru? Oherwydd os cawn £5 miliwn, bydd yn cael effaith benodol; os cawn £105 miliwn, bydd yn cael effaith economaidd wahanol iawn. Felly, mae'n awgrymu i mi eich bod yn gweithio'n ddall i ryw raddau yma a'r risg, wrth gwrs, yw eich bod yn ei gael yn ofnadwy o anghywir.
Hoffwn i chi ymhelaethu ymhellach ar yr ymgynghoriad y sonioch chi amdano a allai ddigwydd yr haf hwn, neu beidio—nid oeddech yn sicr pryd yn union y bydd yn digwydd—ynglŷn â chadw a symleiddio rheolau ynghylch cymorth amaethyddol i ffermwyr a'r economi wledig. Pa fath o reolau rydych chi'n edrych arnynt yma? Pa reolau yn benodol? Rhowch un enghraifft i ni oherwydd rwyf eisiau deall yn union beth rydych chi'n ceisio'i gyflawni a ble rydych chi'n targedu'r ymgynghoriad hwnnw.
Rydych yn dweud wrthym yn eich datganiad fod rhai yn dadlau y byddai'r ffocws ar ganlyniadau amgylcheddol yn niweidio hyfywedd ariannol ffermio yng Nghymru. Nid wyf yn cytuno y byddai'n niweidio hyfywedd economaidd ffermio yng Nghymru. Credaf, mewn gwirionedd, fod talu am nwyddau cyhoeddus yn cynnig cyfleoedd enfawr ac mae'n rhaid i ni adlewyrchu'r argyfwng hinsawdd ac ecolegol sy'n ein hwynebu o fewn polisi rheoli tir fel y gwnawn ar draws holl bolisïau'r Llywodraeth. Ond wrth gwrs, fy mhryder, fel y gwyddoch, yw eich bod yn fframio hon fel sefyllfa naill ai/neu. Rydych chi'n rhoi'r cynnig inni naill ai ein bod yn cael taliad am nwyddau cyhoeddus neu ein bod yn cadw taliad sylfaenol. Nawr, nid wyf yn cytuno ei bod hi’n sefyllfa naill ai/neu. Rwy'n credu bod cael gwared yn llwyr ar o leiaf un elfen o daliad uniongyrchol yn creu gormod o risg y byddwch yn colli'r ffermydd teuluol rydych chi'n dibynnu arnynt i gyflawni'r canlyniadau amgylcheddol rydym i gyd eisiau eu gweld. Ac wrth gwrs, bydd hynny'n gwaethygu’r anghydbwysedd pŵer sydd gennym yn y gadwyn gyflenwi bwyd gan adael ffermydd Cymru i raddau mwy ar fympwy marchnad gamweithredol sydd, wrth gwrs, yn cael ei rheoli i raddau helaeth gan nifer fach iawn o fanwerthwyr mawr iawn, a bydd hynny'n gwanhau mewn gwirionedd, nid yn cryfhau, gwytnwch y sector mewn sawl ffordd. Rydych chi'n dweud bod cynhyrchiant bwyd yn cael ei wobrwyo gan y farchnad—dyna oedd eich geiriau. Wel, os yw COVID-19 wedi dysgu unrhyw beth i ni, mae wedi tanlinellu unwaith ac am byth mewn gwirionedd nad yw'r farchnad bob amser yn gwobrwyo cynhyrchiant bwyd, ac yn aml iawn mae'r farchnad yn camfanteisio arno, a chamfanteisir ar gynhyrchiant bwyd er anfantais i'n ffermydd teuluol, ein heconomi wledig, a'n cymuned wledig ehangach. Felly, rwy’n ofni y bydd cael gwared ar unrhyw gymorth uniongyrchol yn gadael y ffermydd hynny hyd yn oed yn fwy agored a bydd Brexit, wrth gwrs, yn gwneud pethau hyd yn oed yn waeth. Felly dyna pam y byddai'n well gennyf fodel hybrid. Iawn, gadewch inni gynyddu’r cymorth i nwyddau cyhoeddus, ond gan gadw o leiaf elfen o gymorth uniongyrchol.
Nawr, yn olaf gennyf fi, rydych chi'n cyfeirio at y gwasanaeth cynghori ac rydych chi'n dweud eich bod yn mynd i gomisiynu asesiad annibynnol a gwrthrychol o effeithiolrwydd Cyswllt Ffermio—dywedwch wrthym yn eich dogfen ymateb polisi—i helpu i lunio cymorth cynghori yn y dyfodol, a chredaf mai dyna'r peth hollol iawn i'w wneud, ond wrth gwrs, i ddatblygu’r hyn a ddywedwyd yn gynharach am rai o'r materion a amlygwyd yn ddiweddar mewn perthynas â'r cynllun datblygu gwledig gan Archwilydd Cyffredinol Cymru, y risg wrth gwrs wrth drosglwyddo dull y cynllun datblygu gwledig yn effeithiol i'r system newydd sy'n cael ei chynnig, rydych mewn perygl, wrth gwrs, o drosglwyddo rhywbeth lle nad ydym o bosibl wedi dysgu'r gwersi y mae angen inni eu dysgu o ran y ffordd y caiff ei gyflawni—. Wyddoch chi, yn sicr nid ydym wedi asesu effaith y cynllun datblygu gwledig yn ddigon effeithiol hyd yn hyn—y pethau gwerth am arian a'r materion ynghylch costeffeithiolrwydd a amlygwyd gan yr archwilydd cyffredinol, a gwn fod nifer o bobl yn galw am adolygiad annibynnol i'r cynllun datblygu gwledig. Felly, os ydych chi'n barod i gael asesiad annibynnol a gwrthrychol o rai elfennau, does bosibl na ddylech fod yn barod i gael y sylw ehangach hwnnw i'r sefyllfa cyn inni ei fewnblannu yng nghalon y system newydd rydym yn symud tuag ati.
Diolch, Llyr, for those questions. Sorry, I didn't answer Andrew R.T. Davies's point around the economic analysis, and, at the moment, we're currently procuring to engage an independent consultant to examine the effect of the proposals on the agriculture economy of Wales, and then—. It's a complex piece of work and, when it's received, if it's myself, then I would certainly be able to publish that, but I think it is going to take a little while, because it is such a complex piece of work.
It's also really important to examine the estimated economic effects of the proposals on farm businesses—I think that is really important—as well as across the different farm sectors and the different farm regions in Wales. And Llyr talked about the environmental outcomes of different—well, you didn't say about different farms, you were talking about the environmental outcomes, and what's really important, and one of the questions that I was constantly asked was, 'Would there be farms that could not produce any environmental outcomes?', and I think the answer is, 'No, we think all farms of all types and all different sizes are able to produce environmental outcomes, and are doing so now, but not getting the rewards for them.'
So, we hope that every farm will be able to attract payments under the proposed sustainable farming scheme and that's why it's really important to do economic analysis and also modelling. So, further modelling will take place over the coming months. You're right about the EU transition period and leaving the EU, because we know that future trade relationships will have the potential to impact many areas of environment and rural affairs, and, whilst we don't know the level of funding, what we were told is we would not lose a penny, so that is the basis on which I work and officials work on bringing forward this scheme.
I think you make a very important point about COVID-19 and the concern about exploitation of some of our farm producers, and I went to great lengths to meet with the retail forum regularly—I met with them again this morning—to make sure that wasn't happening. We heard about a couple of incidents where supermarkets rationalised their produce on offer, but it was really important that they didn't cut out Welsh producers, and we didn't want that exploitation to happen. Food production has always been really important to me, and it was always part of the consultations. If you look at the UK Government consultation, I don't think the word 'food' appeared at all. We always made sure that it worked, and we're doing a piece of work now on sustainable brand values, and we're linking that with our food production and our food security. I mentioned in my answer to Andrew around the Wales Audit Office report, but, clearly, that risk that you refer to is something that, obviously, I was concerned about, and, as officials respond to that report in the audit committee, then we can—. Once that report has been scrutinised in the way it should be, then we can look at it. But we are having ongoing review of delivery of the RDP; if problems are identified that we can address then we will need to do that, but I think it is really important that we do get it right ahead of any scheme coming forward, because the last thing I want to do is make it more complex or more difficult.
But I go back to what I was saying to Andrew about the BPS and people saying that did not provide the resilience that's needed, and so, whilst I don't want to rush to transition, I don't think it's helpful not to have the scheme in place, but realistically I don't think it will be before 2024. But I want to make sure that everybody has the opportunity to participate, everybody gets rewarded for those public goods that they're providing—that air quality, the soil quality, the water quality. That's not happening now.
Diolch am y cwestiynau hynny, Llyr. Mae'n ddrwg gennyf, ni atebais bwynt Andrew R.T. Davies ynghylch y dadansoddiad economaidd, ac rydym ar hyn o bryd yn caffael ymgynghorydd annibynnol i archwilio effaith y cynigion ar economi amaeth Cymru, ac yna—. Mae'n waith cymhleth a phan ddaw i law, os mai fi fydd yn ei gael, byddwn yn sicr yn gallu ei gyhoeddi, ond rwy'n credu y bydd yn cymryd ychydig o amser, oherwydd ei fod yn waith mor gymhleth.
Mae hefyd yn bwysig iawn archwilio effeithiau economaidd amcangyfrifedig y cynigion ar fusnesau fferm—rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn—yn ogystal ag ar draws y gwahanol sectorau fferm a'r gwahanol ranbarthau fferm yng Nghymru. A soniodd Llyr am ganlyniadau amgylcheddol gwahanol—wel, ni wnaethoch ddweud am wahanol ffermydd, roeddech chi'n siarad am y canlyniadau amgylcheddol, a'r hyn sy'n bwysig iawn, ac un o'r cwestiynau a ofynnwyd i mi’n gyson oedd, 'A fyddai unrhyw ffermydd na allai gynhyrchu unrhyw ganlyniadau amgylcheddol?', a chredaf mai'r ateb yw, 'Na, credwn fod pob fferm o bob math a phob maint gwahanol yn gallu cynhyrchu canlyniadau amgylcheddol ac maent yn gwneud hynny yn awr, ond heb gael eu gwobrwyo amdanynt.'
Felly, gobeithiwn y bydd pob fferm yn gallu denu taliad o dan y cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig a dyna pam ei bod hi'n bwysig iawn gwneud dadansoddiad economaidd, a modelu hefyd. Felly, bydd modelu pellach yn digwydd dros y misoedd nesaf. Rydych chi'n iawn am gyfnod pontio'r UE yn y dyfodol a gadael yr UE, oherwydd gwyddom y bydd gan gysylltiadau masnach yn y dyfodol botensial i effeithio ar lawer o feysydd amgylcheddol a materion gwledig, ac er nad ydym yn gwybod beth fydd lefel y cyllid, yr hyn a ddywedwyd wrthym yw na fyddem yn colli ceiniog, felly dyna'r sail rwy’n gweithio arni ac y mae swyddogion yn gweithio arni er mwyn cyflwyno'r cynllun hwn.
Rwy'n credu eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn am COVID-19, a'r pryder ynghylch camfanteisio ar rai o'n cynhyrchwyr fferm, a gwneuthum ymdrech fawr i gyfarfod â'r fforymau manwerthu yn rheolaidd—cyfarfûm â hwy eto y bore yma—i sicrhau nad oedd hynny'n digwydd. Clywsom am un neu ddau o ddigwyddiadau lle roedd archfarchnadoedd yn rhesymoli eu cynnyrch ar bris gostyngol, ond roedd yn bwysig iawn nad oeddent yn torri cynhyrchwyr Cymru allan, ac nid oeddem am i'r camfanteisio hwnnw ddigwydd. Mae cynhyrchu bwyd bob amser wedi bod yn bwysig iawn i mi, ac roedd bob amser yn rhan o'r ymgynghoriadau. Os edrychwch ar ymgynghoriad Llywodraeth y DU, nid wyf yn credu bod y gair 'bwyd' wedi ymddangos o gwbl. Fe wnaethom yn siŵr bob amser ei fod yn gweithio, ac rydym yn gwneud gwaith yn awr ar werthoedd brand cynaliadwy, ac rydym yn cysylltu hynny â'n cynhyrchiant bwyd a diogelwch ein cyflenwad bwyd. Crybwyllais yn fy ateb i Andrew adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, ond yn amlwg, mae'r risg honno y cyfeiriwch ati'n rhywbeth roeddwn yn pryderu yn ei gylch wrth gwrs, ac wrth i swyddogion ymateb i'r adroddiad hwnnw yn y pwyllgor archwilio, gallwn—. Ar ôl craffu ar yr adroddiad hwnnw yn y modd y dylid ei wneud, gallwn edrych arno. Ond rydym yn cael adolygiad parhaus o'r ffordd y caiff y cynllun datblygu gwledig ei gyflawni; os nodir problemau y gallwn fynd i'r afael â hwy, bydd angen inni wneud hynny, ond credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwneud pethau'n iawn cyn i unrhyw gynllun gael ei gyflwyno, oherwydd y peth olaf rwyf am ei wneud yw ei wneud yn fwy cymhleth neu'n anos.
Ond rwy'n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais wrth Andrew am gynllun y taliad sylfaenol a'r bobl a ddywedodd nad oedd yn darparu'r gwytnwch sydd ei angen, ac felly, er nad wyf am ruthro i bontio, nid wyf yn credu ei bod yn ddefnyddiol i beidio â chael y cynllun ar waith, ond yn realistig ni chredaf y bydd hynny'n digwydd cyn 2024. Ond rwyf eisiau gwneud yn siŵr fod pawb yn cael cyfle i gymryd rhan, fod pawb yn cael eu gwobrwyo am y nwyddau cyhoeddus y maent yn eu darparu—ansawdd yr aer, ansawdd y pridd, ansawdd y dŵr. Nid yw hynny'n digwydd yn awr.
I welcome the opportunity to contribute today and fly the flag for our agricultural sector. I live in a farming community, and I used to work in it as a farm hand on mixed farms and also as a shepherdess. While I worked within this community, I had to comply with some of the rules and regulations imposed on us by the EU, such as cutting down milk quotas. Watching my farmers having to throw gallons of milk away twice a day after milking, as it was against the rules to even give it away, was totally devastating. Then you had the heavy restrictions, the mass bureaucracy and the actual payments to large, wealthy landowners for not actually farming their own land—that never made any sense to me. I watched small farms collapse and I saw grown men crying. My Euroscepticism grew out of working within that framework.
Your response to the changing circumstances brought about by our exit from the EU is considered and has taken some time from the initial consultation. That is not a criticism. Any change of this scale and nature has to be well-thought-through, discussed and then discussed again with those who will be working within it, and it's clear that that is indeed the case here. I welcome the proposal for the White Paper in the next Senedd term, and the ongoing work that will inform the content.
Some in this Chamber will celebrate the fact that the UK is currently in the process of trade negotiations with the rest of the world; others will have reservations about standards and competition. So, I am pleased that, just last week, the UK trade Secretary announced a trade and agriculture commission to influence animal welfare standards and competition in our quest for world-wide trade. NFU Cymru was involved in this, and will remain involved, it appears. Can I ask you what your views are on this commission, although it is early days, and what discussions did Liz Truss have with you before it was agreed? And are collaborative discussions now taking place between all UK Governments in terms of common frameworks, trade and all associated matters? What assurances can you give those in the sector that continuity of some sort of support will be available while they are transitioning—although I think you've answered part of that—from one scheme to another?
I really appreciate the focus on sustainable land management and the public good in your proposals. This appears to create the bridge we need between the present and the future, and it is in the spirit of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Are you confident, though, that the direction of travel has enough flexibility built into it to provide room for innovation and self-determination for farmers? I know that previous and current schemes have been described as too prescriptive by the sector, and I hope that lessons have been learned there.
Finally, I'd like to pay tribute to everyone working in agriculture. As key workers, they've kept the country fed in exceptionally difficult circumstances. Many consumers have seen the benefit of packs of meat, fruit and vegetables from their local suppliers. I suspect, and I really hope, that these practices and services will stay once lockdown is over. I wish you well with your next steps, and I wish this sector here in Wales, with their excellent produce, innovations and services, the very brightest of futures. Thank you.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu heddiw a chwifio'r faner dros ein sector amaethyddol. Rwy'n byw mewn cymuned ffermio, ac roeddwn i'n arfer gweithio ynddi fel gweithiwr fferm ar ffermydd cymysg a hefyd fel bugail. Tra bûm yn gweithio yn y gymuned hon, roedd yn rhaid i mi gydymffurfio â'r rheolau a'r rheoliadau a osodwyd arnom gan yr UE, megis torri cwotâu llaeth. Roedd gwylio fy ffermwyr yn gorfod cael gwared ar alwyni o laeth ddwywaith y dydd ar ôl godro am ei bod yn erbyn y rheolau hyd yn oed i'w roi i rywun am ddim, yn gwbl ddinistriol. Yna roedd gennych y cyfyngiadau trwm, y fiwrocratiaeth dorfol a'r taliadau i dirfeddianwyr mawr, cyfoethog am beidio â ffermio eu tir eu hunain—nid oedd hynny'n gwneud unrhyw synnwyr i mi. Gwyliais ffermydd bach yn methu a gwelais ddynion yn crio. Tyfodd fy Ewrosgeptigiaeth o weithio o fewn y fframwaith hwnnw.
Mae eich ymateb i'r amgylchiadau newydd a ddaeth yn sgil ein hymadawiad â'r UE yn ystyriol ac mae wedi cymryd cryn dipyn o amser ers yr ymgynghoriad cychwynnol. Nid beirniadaeth yw honno. Mae'n rhaid meddwl yn drwyadl am unrhyw newid ar y fath raddfa ac o'r natur hon, rhaid ei drafod a'i drafod eto gyda'r rhai a fydd yn gweithio o'i fewn, ac mae'n amlwg fod hynny'n wir yma. Rwy'n croesawu'r cynnig ar gyfer y Papur Gwyn yn nhymor nesaf y Senedd, a'r gwaith sy'n mynd rhagddo a fydd yn llywio'r cynnwys.
Bydd rhai yn y Siambr hon yn dathlu'r ffaith bod y DU ar hyn o bryd yn y broses o negodi masnach gyda gweddill y byd; bydd gan eraill amheuon am safonau a chystadleuaeth. Felly, rwy'n falch fod Ysgrifennydd masnach y DU, yr wythnos diwethaf, wedi cyhoeddi comisiwn masnach ac amaethyddiaeth i ddylanwadu ar safonau lles anifeiliaid a chystadleuaeth yn ein hymgais i gael masnach fyd-eang. Roedd NFU Cymru yn rhan o hyn, a bydd yn parhau i gymryd rhan, mae'n ymddangos. A gaf fi ofyn i chi beth yw eich barn am y comisiwn hwn, er ei bod yn ddyddiau cynnar, a pha drafodaethau a gafodd Liz Truss gyda chi cyn iddo gael ei gytuno? Ac a oes trafodaethau ar y cyd yn cael eu cynnal bellach rhwng holl Lywodraethau'r DU ar fframweithiau cyffredin, masnach a'r holl faterion cysylltiedig? Pa sicrwydd y gallwch ei roi i'r rheini yn y sector y bydd cymorth o ryw fath yn parhau i fod ar gael tra byddant yn pontio—er fy mod yn credu eich bod wedi ateb rhan o hynny—o un cynllun i'r llall?
Rwy'n gwerthfawrogi'n fawr y ffocws ar reoli tir yn gynaliadwy a nwydd cyhoeddus yn eich cynigion. Ymddengys fod hyn yn creu'r bont sydd ei hangen arnom rhwng y presennol a'r dyfodol, ac mae yn ysbryd Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. A ydych yn ffyddiog, fodd bynnag, fod digon o hyblygrwydd wedi'i gynnwys yn y cyfeiriad teithio i ddarparu lle i ffermwyr allu arloesi a gwneud penderfyniadau drostynt eu hunain? Gwn fod cynlluniau blaenorol a chyfredol wedi'u disgrifio gan y sector fel rhai rhy ragnodol, ac rwy'n gobeithio bod gwersi wedi'u dysgu yn y fan honno.
Yn olaf, hoffwn dalu teyrnged i bawb sy'n gweithio yn y byd amaeth. Fel gweithwyr allweddol, maent wedi cadw'r wlad wedi ei bwydo o dan amgylchiadau eithriadol o anodd. Mae llawer o ddefnyddwyr wedi gweld manteision cael pecynnau cig, ffrwythau a llysiau gan eu cyflenwyr lleol. Rwy'n tybio, ac yn gwir obeithio, y bydd yr arferion a'r gwasanaethau hyn yn aros pan ddaw'r cyfyngiadau symud i ben. Rwy'n dymuno'n dda i chi gyda'ch camau nesaf, ac rwy'n dymuno gweld y sector hwn yma yng Nghymru, gyda'i gynnyrch gwych, ei arloesedd a'i wasanaethau rhagorol, yn cael y dyfodol mwyaf disglair. Diolch.
Thank you very much, Mandy Jones, for those comments and questions. I absolutely agree—everybody in the food supply chain have been key workers in ensuring, as I said earlier, that we didn't go without food.
One of the things that we saw at the beginning of the pandemic, unfortunately, on one occasion, was milk being poured away, and I absolutely agree with you about how heartbreaking that was for the farmers, and it's the reason why we've brought forward the dairy sector scheme.
Whilst you and I will never agree on EU transition, one thing I do agree is that active farmers have not been rewarded enough, and this scheme will reward active farmers. That was very important as we bring the scheme forward: that it is not the landowners but the farmers, the people who do all of the work, who will get rewarded. I also have said all along that, if we have more bureaucracy, then we will have failed. We need to make sure that things are much more simple.
The short answer is that Liz Truss had no conversations with me before she announced that, but I wouldn't expect that. We tried to get her to come to many of our Department for Environment, Food and Rural Affairs quadrilaterals when she was in the Treasury and failed miserably, apart from one phone call, so that doesn't surprise me. However, I will be having conversations with George Eustice, the Secretary of State for DEFRA. As you know, we meet regularly—we met last week—and that's a conversation that will be going forward as we discuss frameworks as well.
I want to assure everybody that we will not go to the new scheme without a significant transition period. We will not transpose to that scheme until everything is in place. As I said, I think it would be very surprising if it were before 2024.
Obviously, the future generations Act and the environment Act have guided us, and will continue to guide us. I do think there is enough flexibility. I want to see innovation in our agricultural sector—it's something that we've encouraged and I think has been grasped by many parts of the sector.
Diolch yn fawr iawn i Mandy Jones am y sylwadau a'r cwestiynau hynny. Rwy'n cytuno'n llwyr—mae pawb yn y gadwyn cyflenwi bwyd wedi bod yn weithwyr allweddol wrth sicrhau nad ydym wedi mynd heb fwyd fel y dywedais yn gynharach.
Un o'r pethau a welsom ar ddechrau'r pandemig, yn anffodus, ar un achlysur, oedd llaeth yn cael ei arllwys ymaith, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynglŷn â pha mor dorcalonnus oedd hynny i'r ffermwyr, a dyna'r rheswm pam ein bod wedi cyflwyno cynllun y sector llaeth.
Er na fyddwch chi na minnau byth yn cytuno ar drefniadau pontio'r UE, un peth rwy'n cytuno yn ei gylch yw nad yw ffermwyr gweithredol wedi cael eu gwobrwyo'n ddigonol, a bydd y cynllun hwn yn gwobrwyo ffermwyr gweithredol. Roedd hynny'n bwysig iawn wrth inni gyflwyno'r cynllun: nad y tirfeddianwyr ond y ffermwyr, y bobl sy'n gwneud yr holl waith, fydd yn cael eu gwobrwyo. Rwyf hefyd wedi dweud ar hyd yr amser y byddwn wedi methu os cawn fwy o fiwrocratiaeth. Mae angen inni wneud yn siŵr fod pethau'n llawer symlach.
Yr ateb byr yw na chafodd Liz Truss sgyrsiau gyda mi cyn iddi gyhoeddi hynny, ond ni fyddwn yn disgwyl hynny. Ceisiasom ei chael hi i ddod i sawl un o'n cyfarfodydd pedairochrog yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig pan oedd hi yn y Trysorlys a methasom yn druenus, ar wahân i un alwad ffôn, felly nid yw hynny'n fy synnu. Fodd bynnag, byddaf yn cael sgyrsiau gyda George Eustice, yr Ysgrifennydd Gwladol dros DEFRA. Fel y gwyddoch, rydym yn cyfarfod yn rheolaidd—cawsom gyfarfod yr wythnos diwethaf—ac mae honno'n sgwrs a fydd yn mynd rhagddi wrth inni drafod fframweithiau hefyd.
Mae arnaf eisiau sicrhau pawb na fyddwn yn troi at y cynllun newydd heb gyfnod pontio sylweddol. Ni fyddwn yn trosglwyddo i'r cynllun hwnnw hyd nes y bydd popeth yn ei le. Fel y dywedais, credaf y byddai'n syndod mawr pe bai hynny'n digwydd cyn 2024.
Yn amlwg, cawsom ein harwain gan Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol a Deddf yr amgylchedd, a byddant yn parhau i'n harwain. Rwy'n credu bod yna ddigon o hyblygrwydd. Rwyf am weld arloesedd yn ein sector amaethyddol—mae'n rhywbeth rydym wedi'i annog ac rwy'n credu bod sawl rhan o'r sector wedi deall hynny.
I appreciate it must be very frustrating not to know how much money Wales is going to get from whatever is going to replace the common agricultural policy, but I do feel that, whether it's going to be £5 million or £105 billion or million, we need to have set the parameters in which we're going to operate. I feel that we're just going to be done to, depending on what the UK Government comes up with—with their 'no deal' Brexit, possibly, with their trade deal with the United States and the chlorination of our food programme.
So, I just feel that we are in danger of just being passive recipients of whatever the UK Government dishes up for us, rather than actively deciding what we think is important about the way we use our land and the way in which we reward for outcomes rather than simply entitlement, simply because somebody is a landowner. So, it seems to me that we need to be moving at a much faster pace than you are setting out in your statement. It depresses me to think that we're not even going to get an analysis of the move from an entitlement-based to a voluntary scheme until the summer after next year's elections.
As you say, it's been, globally, a very challenging time, but we've got so many things that are happening all around us, and, unless we actively decide what we want to do, in line with the environment Act and the future generations Act, we're simply just going to be swept away.
So, I wanted to ask you about two specific developments that have already happened recently. One is that—I don't know whether Andrew R.T. Davies and Llyr Gruffydd are aware of this, but the UK has issued guidance about the marketing of agriculture and vegetable seed varieties that will require applicants for adding any variety that is not already on the list to have to pay £300 per variety to get onto the permitted list in order to sell them. This is god's gift to Monsanto and the McDonald's-isation of food, rather than sharing the most appropriate varieties for growing in Welsh soil. So, I'd be keen to know whether you've had the opportunity to analyse just what impact that's going to have.
And the second point is that Dr Tom Jefferson from Oxford University's Centre for Evidence-Based Medicine in the last couple of days has identified the presence of coronavirus around the world in the sewerage systems in Spain, Italy and Brazil long before the outbreak in Wuhan, and he says that it struck because it found favourable conditions in food-intensive environments like food factories and meat packing plants, to which I suggest we should add intensive chicken and pig farms and mega dairies.
Rwy'n sylweddoli bod yn rhaid ei bod yn rhwystredig iawn peidio â gwybod faint o arian y mae Cymru yn mynd i'w gael o beth bynnag sy'n mynd i gymryd lle'r polisi amaethyddol cyffredin, ond rwy'n teimlo, p'un a yw'n mynd i fod yn £5 miliwn neu £105 biliwn neu filiwn, fod angen inni osod y paramedrau rydym yn mynd i weithredu o'u mewn. Rwy'n teimlo na chawn lais yn hyn, yn dibynnu ar beth fydd Llywodraeth y DU yn ei ddarparu—gyda'u Brexit heb gytundeb o bosibl, gyda'u cytundeb masnach gyda'r Unol Daleithiau a chlorineiddio ein rhaglen fwyd.
Felly, rwy'n teimlo ein bod mewn perygl o fethu gwneud dim heblaw derbyn yn oddefol beth bynnag y mae Llywodraeth y DU yn ei roi i ni, yn hytrach na phenderfynu'n weithredol beth sy'n bwysig yn ein tyb ni ynglŷn â'r ffordd rydym yn defnyddio ein tir a'r ffordd rydym yn gwobrwyo canlyniadau yn hytrach na dim ond hawl, yn syml oherwydd bod rhywun yn dirfeddiannwr. Felly, mae'n ymddangos i mi fod angen inni symud yn llawer cyflymach nag y nodwch yn eich datganiad. Mae'n fy ngofidio nad ydym hyd yn oed yn mynd i gael dadansoddiad o'r newid o gynllun yn seiliedig ar hawliau i gynllun gwirfoddol tan yr haf ar ôl etholiadau'r flwyddyn nesaf.
Fel y dywedwch, mae wedi bod yn gyfnod heriol iawn yn fyd-eang ond mae gennym gymaint o bethau sy'n digwydd o'n cwmpas, ac os na fyddwn yn penderfynu'n weithredol beth rydym am ei wneud, yn unol â Deddf yr amgylchedd a Deddf cenedlaethau'r dyfodol, fe gawn ein sgubo ymaith.
Felly, roeddwn am eich holi ynglŷn â dau ddatblygiad penodol sydd eisoes wedi digwydd yn ddiweddar. Un ohonynt yw—nid wyf yn gwybod a yw Andrew R.T. Davies a Llyr Gruffydd yn ymwybodol o hyn, ond mae'r DU wedi cyhoeddi canllawiau ar farchnata rhywogaethau o hadau amaethyddol a llysiau a fydd yn ei gwneud yn ofynnol i ymgeiswyr sy'n dymuno ychwanegu unrhyw rywogaeth nad yw ar y rhestr yn barod i dalu £300 y rhywogaeth i gael lle ar y rhestr a ganiateir er mwyn eu gwerthu. Rhodd i Monsanto a McDonaldeiddio bwyd yw hyn, yn hytrach na bod y rhywogaethau mwyaf addas yn cael eu rhannu ar gyfer eu tyfu ym mhridd Cymru. Felly, byddwn yn awyddus i wybod a ydych wedi cael cyfle i ddadansoddi beth yn union fydd effaith hynny.
A'r ail bwynt yw bod Dr Tom Jefferson o Ganolfan Meddygaeth Seiliedig ar Dystiolaeth Prifysgol Rhydychen yn ystod yr ychydig ddyddiau diwethaf wedi nodi presenoldeb coronafeirws ledled y byd yn systemau carthffosiaeth Sbaen, yr Eidal a Brasil ymhell cyn yr achos yn Wuhan, a dywed i'r clefyd daro am iddo ganfod amodau ffafriol mewn amgylcheddau bwyd-ddwys fel ffatrïoedd bwyd a safleoedd pecynnu cig, ac rwy'n awgrymu y dylem ychwanegu ffermydd cywion ieir a moch dwys a mega-hufenfeydd at y rhain.
Can you come to a conclusion, please?
A wnewch chi ddod i ben, os gwelwch yn dda?
So, I wondered what assessment the Welsh Government plans to make of the link between COVID and its incubation in intensive food environments.
Felly, roeddwn yn meddwl tybed pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud o'r cysylltiad rhwng COVID a'i fagu mewn amgylcheddau bwyd dwys.
Okay, thank you, Jenny Rathbone. We are actively pursuing our own agricultural scheme and policy. I've always said it will be bespoke for Wales and we are continuing to do that in light of all the difficulties that you've outlined.
In relation to the reference about the £300 per variety to add sellers to the permitted list, the £300 fee charge is part of the normal application process for UK listing and that ensures the full recovery of costs incurred in providing these services. And the cost for registering heritage varieties or varieties that are intended mainly for gardeners—I think they're known as 'amateur veg'—that's lower, and it's about £100 per variety application. But we are continuing to work to support the industry, and an example of this is our recently launched simplified process for copying EU common catalogue plant varieties onto the UK national list to ensure that we have that continued and seamless marketing in the UK following the EU transition period coming to an end.
With regard to your question around Dr Tom Jefferson, who, as you say, has identified the presence of the virus around the world ahead of the outbreak in Wuhan, you'll be aware of the two outbreaks that we've had in north Wales and the incident in Merthyr, and I'd just like to thank Public Health Wales, the HSE and local authorities for their response to these cases. Colleagues will be aware there's been a number of newly identified cases and that that's now a small number, and that's because we've got the test, trace and protect system now working.
I want to emphasise that the food industry has well-established practices to minimise cross-contamination within its production lines and amongst its staff, and this was recognised by both the public health authorities and by HSE during their investigations. Again, I'd like to emphasise, the Food Standards Agency said there's no risk of transmission via food, but of course we're continually looking at this and we will always consider proven evidence when we're developing our policy.
Iawn, diolch, Jenny Rathbone. Rydym yn mynd ar drywydd ein cynllun a'n polisi amaethyddol ein hunain. Rwyf bob amser wedi dweud y bydd yn cael ei deilwra ar gyfer Cymru ac rydym yn parhau i wneud hynny yng ngoleuni'r holl anawsterau rydych wedi'u hamlinellu.
Mewn perthynas â'r cyfeiriad at y £300 y rhywogaeth i ychwanegu gwerthwyr at y rhestr a ganiateir, mae'r ffi o £300 yn rhan o'r broses ymgeisio arferol ar gyfer rhestriadau yn y DU ac mae hynny'n sicrhau bod y costau a ysgwyddir wrth ddarparu'r gwasanaethau hyn yn cael eu hadennill yn llawn. A'r gost o gofrestru mathau treftadaeth neu rywogaethau a fwriadwyd ar gyfer garddwyr yn bennaf—rwy'n credu eu bod yn cael eu galw'n 'llysiau amatur'—mae honno'n is, ac mae oddeutu £100 am bob rhywogaeth yr ymgeisir amdani. Ond rydym yn parhau i weithio i gefnogi'r diwydiant, ac enghraifft o hyn yw'r broses symlach a lansiwyd gennym yn ddiweddar ar gyfer copïo rhywogaethau o blanhigion catalog cyffredin yr UE i restr genedlaethol y DU er mwyn sicrhau bod gennym farchnata parhaus a di-dor yn y DU ar ôl i gyfnod pontio'r UE ddod i ben.
O ran eich cwestiwn ynghylch Dr Tom Jefferson, sydd, fel y dywedwch, wedi nodi presenoldeb y feirws o amgylch y byd cyn yr achosion yn Wuhan, fe fyddwch yn ymwybodol o'r ddau achos a gawsom yng ngogledd Cymru a'r digwyddiad ym Merthyr Tudful, a hoffwn ddiolch i Iechyd Cyhoeddus Cymru, yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch ac awdurdodau lleol am eu hymateb i'r achosion hyn. Bydd fy nghyd-Aelodau'n ymwybodol fod nifer o achosion wedi'u nodi o'r newydd ac mai nifer fach ohonynt a geir bellach, a hynny oherwydd bod gennym y system profi, olrhain a diogelu ar waith yn awr.
Rwyf am bwysleisio bod gan y diwydiant bwyd arferion sefydledig i gyfyngu ar groeshalogi o fewn ei linellau cynhyrchu ac ymhlith ei staff, a chydnabuwyd hyn gan yr awdurdodau iechyd cyhoeddus a chan yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch yn ystod eu hymchwiliadau. Unwaith eto, hoffwn bwysleisio bod yr Asiantaeth Safonau Bwyd wedi dweud nad oes unrhyw risg o drosglwyddo drwy fwyd, ond wrth gwrs rydym yn edrych yn barhaus ar hyn a byddwn bob amser yn ystyried tystiolaeth brofedig pan fyddwn yn datblygu ein polisi.
Finally, Neil McEvoy.
Yn olaf, Neil McEvoy.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, thanks for the statement. The publication Nation.Cymru reported today that the Financial Times are reporting that the UK Government will force Wales to accept inferior agricultural products, such as chlorinated chicken, for example, and it said that the Welsh Government's senior official had said that we will be expected to fall in line.
Do you not think it's time that the Welsh Government drew a line in the sand with the UK Government and strongly stood up for food producers in Wales? Because the legislation already exists. We have public health legislation and we should invoke that to stop the import of chlorinated chicken and other inferior products. So, I simply do not see why the health of the population of the people of Wales should be damaged by products such as that. Therefore, we have the powers in place already, the question to you really is: are you prepared to use them and are you prepared to support the agricultural community in that way?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, diolch am y datganiad. Dywedodd y cyhoeddiad Nation.Cymru heddiw fod y Financial Times yn adrodd y bydd Llywodraeth y DU yn gorfodi Cymru i dderbyn cynnyrch amaethyddol israddol, megis cyw iâr wedi'i glorineiddio er enghraifft, a dywedodd fod uwch swyddog yn Llywodraeth Cymru wedi dweud y bydd disgwyl i ni gydymffurfio â hynny.
Onid ydych yn credu ei bod yn bryd i Lywodraeth Cymru dynnu llinell yn y tywod i Lywodraeth y DU a sefyll yn gadarn dros gynhyrchwyr bwyd yng Nghymru? Oherwydd mae'r ddeddfwriaeth yn bodoli eisoes. Mae gennym ddeddfwriaeth iechyd cyhoeddus a dylem ei defnyddio i atal mewnforio cyw iâr wedi'i glorineiddio a chynhyrchion israddol eraill. Felly, nid wyf yn gweld pam y dylai iechyd pobl Cymru gael ei niweidio gan gynnyrch o'r fath. Felly, mae'r pwerau ar waith gennym eisoes, y cwestiwn i chi mewn gwirionedd yw hwn: a ydych yn barod i'w defnyddio ac a ydych yn barod i gefnogi'r gymuned amaethyddol yn y ffordd honno?
The short answer is 'yes'. I'm absolutely determined to support the agricultural community, and we've made it very clear to the UK Government that we will not accept a lowering of standards of animal health or welfare. You'll be aware that Eluned Morgan is the Minister with responsibility for trade negotiations on behalf of Welsh Government and she, too, has made clear, in relation to the trade negotiations being undertaken now by the UK Government as we approach the EU transition, that we will not accept that. I've also made it very clear to DEFRA that they're not acceptable. They're not acceptable to the EU now, so I don't see why they should be acceptable following transition.
Yr ateb byr yw 'ydw'. Rwy'n gwbl benderfynol o gefnogi'r gymuned amaethyddol, ac rydym wedi dweud yn glir iawn wrth Lywodraeth y DU na fyddwn yn derbyn safonau is ym maes iechyd a lles anifeiliaid. Fe fyddwch yn ymwybodol mai Eluned Morgan yw'r Gweinidog â chyfrifoldeb dros drafodaethau masnach ar ran Llywodraeth Cymru ac mae hi hefyd wedi dweud yn glir mewn perthynas â'r trafodaethau masnach sydd ar y gweill yn awr gan Lywodraeth y DU wrth i ni nesáu at gyfnod pontio'r UE, na fyddwn yn derbyn hynny. Rwyf hefyd wedi dweud yn glir iawn wrth DEFRA nad ydynt yn dderbyniol. Nid ydynt yn dderbyniol i'r UE yn awr, felly nid wyf yn gweld pam y dylent fod yn dderbyniol ar ôl y cyfnod pontio.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
Item 8 on the agenda is a debate on the Culture, Welsh Language and Communications Committee's report on the impact of COVID-19 on sport. I call on the Chair of the committee to move the motion, Helen Mary Jones.
Eitem 8 ar yr agenda yw dadl ar adroddiad Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ar effaith COVID-19 ar chwaraeon. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r cynnig, Helen Mary Jones.
Cynnig NDM7344 Helen Mary Jones
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ar effaith yr achosion o Covid-19 ar chwaraeon, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 30 Mehefin 2020.
Motion NDM7344 Helen Mary Jones
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Culture, Welsh Language and Communications Committee on the impact of the Covid-19 outbreak on sport laid in the Table Office on 30 June 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased to be able to present this report from our committee to the Assembly today, and in doing so, I want to begin by thanking the witnesses who've given us evidence and of course the committee staff who serve our committee exceptionally well.
Sport, as I'm sure we all agree, is a vital part of our life in our nation, from international level to elite professional sport to community sport and to physical activity that doesn't really fall into the sporting category. I know that it's very close to the hearts of many of us in this Chamber. Laura Anne Jones reminded us again earlier in our deliberations today of how very passionate, for example, Mohammad Asghar was about his cricket.
The immediate impact of the crisis on sport has been devastating—'catastrophic' was the word that witnesses used. Immediately, a total shutdown. And the £8.5 million made available straight away—repurposed funds—by Sport Wales was indeed very welcome. It has made a huge difference—this is what we were told—but there is, of course, now the issue for longer term support.
We heard during our evidence sessions that not all of those working in the sector had been able to be supported, either by UK Government or by Welsh Government schemes, and the examples given were individuals like self-employed instructors and coaches. That's why we've recommended that Welsh Government should intervene to ensure that all of those working in the sector are eligible for an element of financial support. It is crucial that we retain that human infrastructure. I have been hearing over recent days that the Government's original proposed hardship bursary, which was targeting particularly self-employed people who hadn't yet been helped, may be in doubt. And today, I would like to urge the Deputy Minister to have some further discussion with colleagues to ensure that, if that scheme does not go ahead, there are alternatives for those people working in the sporting sector.
Members will be aware, of course, that, in response partly to austerity, some of our local authorities have created leisure trusts to run their sporting and leisure facilities. We heard during our evidence sessions that these trusts now face particular difficulties. They have, of course, no income and this will only get worse once the furlough scheme starts to taper off. That's why we've recommended that Welsh Government should work with local authorities to consider the support that might be needed to be made available to leisure trusts and to be prepared to extend some necessary public support. It is, of course, true that those leisure facilities that remain in local government hands can have a certain amount of cross-subsidy from other parts of the local authority; the independent trusts, of course, cannot. We can't afford to lose these vital community facilities.
We heard that there had been equality impacts in participation in sport and in the way that sporting clubs and organisations were affected by the crisis. We heard, for example, that women's football has been disproportionately impacted when compared to the men's game. We also heard that, whilst some people have engaged in more physical activity during the lockdown, others have been doing less. People from higher socioeconomic backgrounds tending to do more than they would've done before the crisis and those from lower socioeconomic backgrounds, in fact, many of them doing less. This is why we have recommended that the Welsh Government's recovery plan and financial support for the sector should tackle the widening gap in physical inactivity between groups, and that Sport Wales's financial support should be focused on those organisations facing the biggest challenges as we go forward.
But there are also opportunities. The very fact that all the Governments in these islands prioritised exercise by permitting an hour a day out of the house all the way through the lockdown and at the height of the crisis sends a very clear message about the importance of physical activity. Now we must build on this, which is why we have recommended that Welsh Government lead conversations with representatives from the health and the sports and physical activity sectors to set a long-term, joined-up policy direction for physical activity and public health. And it is vital that this long-term policy direction tackles those inequalities to which I have earlier referred.
We have seen the beginning of the return to elite sport behind closed doors, and that has been, of course, very welcome. And, clearly, it is not time yet for the return of crowds, and we received no evidence from the sector suggesting that they wish to push the process faster than was safe for their audiences. However, witnesses did tell us that the sector needs time to prepare for the point when they will be able to welcome their audiences back and that they need more clarity. So, for example, the Football Association of Wales told us that they need a clearer definition from Welsh Government about what constitutes a large crowd, and they made the point that a large crowd in one size of a stadium would be a very small crowd in another. So, for these reasons, we have recommended that Welsh Government should issue guidance on mass gatherings for sporting events, developing this in collaboration with the sport governing bodies and facility providers, and that they should develop this guidance as soon as possible to enable sporting venues to prepare for when audiences may be able to return.
Dirprwy Lywydd, sport and physical activity are central to our health and well-being as individuals, as communities and as a nation. The sector at this time—and I know the Deputy Minister is well aware of this—is very vulnerable in a number of ways. Leadership is vital if this important sector is to be protected. I commend our report to the Senedd, and I look forward to Members' contributions to this debate.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o allu cyflwyno'r adroddiad hwn gan ein pwyllgor i'r Cynulliad heddiw, ac wrth wneud hynny, rwyf am ddechrau drwy ddiolch i'r tystion a roddodd dystiolaeth i ni ac wrth gwrs, i staff y pwyllgor sy'n gwasanaethu ein pwyllgor yn eithriadol o dda.
Mae chwaraeon, fel rydym i gyd yn cytuno rwy'n siŵr, yn rhan hanfodol o'n bywyd fel gwlad, o lefel ryngwladol i chwaraeon proffesiynol elît i chwaraeon cymunedol ac i weithgarwch corfforol nad yw'n perthyn i'r categori chwaraeon mewn gwirionedd. Gwn ei fod yn agos iawn at galonnau llawer ohonom yn y Siambr hon. Cawsom ein hatgoffa eto gan Laura Anne Jones yn gynharach yn ein trafodaethau heddiw pa mor angerddol oedd Mohammad Asghar, er enghraifft, am ei griced.
Mae effaith uniongyrchol yr argyfwng ar chwaraeon wedi bod yn ddinistriol—'catastroffig' oedd y gair a ddefnyddiwyd gan y tystion. Ar unwaith, caewyd y cyfan yn llwyr. Ac roedd yr £8.5 miliwn a ryddhawyd ar unwaith—arian a gafodd ei addasu at ddibenion gwahanol—gan Chwaraeon Cymru i'w groesawu'n fawr. Mae wedi gwneud gwahaniaeth enfawr—dyma a ddywedwyd wrthym—ond wrth gwrs, mae'r cwestiwn ynghylch cymorth mwy hirdymor yn codi yn awr.
Clywsom yn ystod ein sesiynau tystiolaeth nad oedd pawb a oedd yn gweithio yn y sector wedi gallu cael cymorth, naill ai gan Lywodraeth y DU na chan gynlluniau Llywodraeth Cymru, a'r enghreifftiau a roddwyd oedd unigolion fel hyfforddwyr hunangyflogedig. Dyna pam ein bod wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru ymyrryd i sicrhau bod pawb sy'n gweithio yn y sector yn gymwys i gael elfen o gymorth ariannol. Mae'n hanfodol ein bod yn cadw'r seilwaith dynol hwnnw. Dros y dyddiau diwethaf, clywais fod amheuaeth ynglŷn â'r fwrsariaeth caledi wreiddiol a gynigiwyd gan y Llywodraeth i dargedu'n benodol y bobl hunangyflogedig nad oeddent wedi cael eu helpu hyd yma. A heddiw, hoffwn annog y Dirprwy Weinidog i gael trafodaeth bellach gyda chyd-Weinidogion i sicrhau, os na fydd y cynllun hwnnw'n mynd yn ei flaen, fod dewisiadau amgen ar gael i'r bobl sy'n gweithio yn y sector chwaraeon.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol, wrth gwrs, fod rhai o'n hawdurdodau lleol, mewn ymateb yn rhannol i gyni, wedi creu ymddiriedolaethau hamdden i redeg eu cyfleusterau chwaraeon a hamdden. Clywsom yn ystod ein sesiynau tystiolaeth fod yr ymddiriedolaethau hyn yn wynebu anawsterau penodol yn awr. Wrth gwrs, nid oes ganddynt incwm ac ni fydd hyn ond yn gwaethygu ar ôl i'r cynllun ffyrlo ddechrau cael ei dapro. Dyna pam ein bod wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru weithio gydag awdurdodau lleol i ystyried y cymorth y gallai fod angen ei ddarparu i ymddiriedolaethau hamdden ac i fod yn barod i gynnig rhywfaint o gymorth cyhoeddus angenrheidiol. Mae'n wir, wrth gwrs, y gall y cyfleusterau hamdden hynny sy'n dal i fod yn nwylo llywodraeth leol gael rhywfaint o gymhorthdal o rannau eraill o'r awdurdod lleol; ni all yr ymddiriedolaethau annibynnol gael hwnnw wrth gwrs. Ni allwn fforddio colli'r cyfleusterau cymunedol hanfodol hyn.
Clywsom fod effeithiau ar gydraddoldeb o ran lefelau cyfranogi mewn chwaraeon ac yn y ffordd yr effeithiodd yr argyfwng ar glybiau a sefydliadau chwaraeon. Clywsom, er enghraifft, fod pêl-droed merched wedi cael ei effeithio'n anghymesur o gymharu â gêm y dynion. Clywsom hefyd, er bod rhai pobl wedi cymryd rhan mewn mwy o weithgarwch corfforol yn ystod y cyfyngiadau symud, mae eraill wedi bod yn gwneud llai. Mae pobl o gefndiroedd economaidd-gymdeithasol uwch yn tueddu i wneud mwy nag y byddent wedi'i wneud cyn yr argyfwng ac mae llawer o'r rhai o gefndiroedd economaidd-gymdeithasol is yn gwneud llai mewn gwirionedd. Dyna pam ein bod wedi argymell y dylai cynllun adfer Llywodraeth Cymru a chymorth ariannol i'r sector fynd i'r afael â'r bwlch cynyddol mewn anweithgarwch corfforol rhwng grwpiau, ac y dylai cymorth ariannol Chwaraeon Cymru ganolbwyntio ar y sefydliadau sy'n wynebu'r heriau mwyaf wrth inni symud ymlaen.
Ond ceir cyfleoedd hefyd. Mae'r ffaith bod yr holl Lywodraethau ar yr ynysoedd hyn wedi blaenoriaethu ymarfer corff trwy ganiatáu awr y dydd allan o'r tŷ trwy gydol y cyfyngiadau symud ac ar anterth yr argyfwng yn anfon neges glir iawn am bwysigrwydd gweithgarwch corfforol. Nawr, mae'n rhaid i ni adeiladu ar hyn, a dyna pam ein bod wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru arwain sgyrsiau gyda chynrychiolwyr o'r sectorau iechyd a chwaraeon a gweithgareddau corfforol i osod cyfeiriad polisi cydgysylltiedig hirdymor ar gyfer gweithgarwch corfforol ac iechyd y cyhoedd. Ac mae'n hanfodol fod y cyfeiriad polisi hirdymor hwn yn mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau y cyfeiriais atynt yn gynharach.
Gwelsom ddechrau'r dychweliad at chwaraeon elît y tu ôl i ddrysau caeedig, ac mae hynny, wrth gwrs, wedi cael ei groesawu'n fawr. Ac yn amlwg, nid yw'n amser eto i'r torfeydd ddychwelyd, ac ni chawsom unrhyw dystiolaeth gan y sector yn awgrymu eu bod yn dymuno gwthio'r broses yn gyflymach na'r hyn sy'n ddiogel ar gyfer eu cynulleidfaoedd. Fodd bynnag, dywedodd tystion wrthym fod angen amser ar y sector i baratoi ar gyfer pan fydd modd iddynt groesawu eu cynulleidfaoedd yn ôl a bod angen mwy o eglurder arnynt. Felly, er enghraifft, dywedodd Cymdeithas Bêl-droed Cymru wrthym fod angen diffiniad cliriach arnynt gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r hyn y mae torf fawr yn ei olygu, a gwnaethant y pwynt y byddai torf fawr mewn stadiwm o un maint yn dorf fach iawn mewn stadiwm o faint arall. Felly, am y rhesymau hyn, rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru gyhoeddi canllawiau ar dorfeydd mewn digwyddiadau chwaraeon, gan ddatblygu hyn mewn cydweithrediad â'r cyrff llywodraethu chwaraeon a darparwyr cyfleusterau, ac y dylent ddatblygu'r canllawiau hyn cyn gynted â phosibl er mwyn galluogi lleoliadau chwaraeon i baratoi ar gyfer pan fydd cynulleidfaoedd yn gallu dychwelyd.
Ddirprwy Lywydd, mae chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn ganolog i'n hiechyd a'n lles fel unigolion, fel cymunedau ac fel cenedl. Mae'r sector ar hyn o bryd—a gwn fod y Dirprwy Weinidog yn ymwybodol iawn o hyn—yn agored iawn i niwed mewn nifer o ffyrdd. Mae arweinyddiaeth yn hanfodol er mwyn diogelu'r sector pwysig hwn. Rwy'n cymeradwyo ein hadroddiad i'r Senedd, ac edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau i'r ddadl hon.
Deputy Presiding Officer, that was a very, very comprehensive and full report on what, I think, is an excellent short report that has been to the point, that has provided a considerable amount of very important data on the impact on sport. And the important point out of it, really, to me, is this: firstly, it's going to be the grass roots that are going to be really heavily affected in our communities, and that is where we need to have some focus.
Many clubs are now preparing to return. I'm very pleased that some of our councils have had foresight to try and do work to prepare for that. For example, Rhondda Cynon Taf in my own area have been cutting the fields because of the risk of actually losing those fields for a year or two from the fact that they are not regularly cut. So, at least some preparations have been taking place.
For me, what we've been able to start identifying, I think, is a new way of looking at sport. Because the interaction between sport, health, morale, community, well-being, the linking between education and health, it seems to me, are very, very important. And how we go forward, I think looking at sport and the role it plays in a different way, I think, is going to be extremely important, and that point, of course, came out in the evidence that we had.
I'm also particularly concerned about some of the lesser-known sports that quite often have quite a degree of support: for example, basketball, Team Wales basketball, who've performed very, very well, and Team Wales ParaCheer, who performed in this Assembly not so long ago. Now, they don't fall within the normal identification of sports, but they are sports—a combination of sport and dance. And, of course, there are other sports around. I would actually describe some of the dance schools as sports.
In my constituency, we have Dance Crazy Studios that has 600 pupils, that's produced UK champions amongst young people. It is an absolutely incredible and fantastic performing body. But, of course, they are still within the same position as, for example, gymnasiums and others are, unable to perform, even though there are so many young people, children, who, during this summer, I think, would relish the opportunity now to be able to engage in activity. And I know, for example, with Dance Crazy, they say, 'Look, we'll do it outside; we will socially distance; we will do everything that is necessary.' And I think we have to actually look at some of these in our communities in terms of the specific contribution they will make to young people's well-being and welfare over the coming few weeks.
There is the challenge now of our leisure centres, which we know do have real challenges, and the impact on local authorities in terms of the lost income, but also in terms of the fitness, because many of our leisure centres are predominantly based in our working-class communities. The proportion of people who use them rather than private gymnasiums, and so on, are very much from our working-class communities. So, actually, support for councils who have lost that income, and even when these leisure centres start running again, they will be on reduced numbers.
And the final point I make relates to recommendation 3, which is with regard to the point that Helen Mary Jones made so well, which is to do with the issue of inequality. It is the working-class communities that are going to be hardest hit; the most deprived communities are going to be hardest hit culturally, in terms of activity, in terms of health and in terms of access. It seems to me what would be a very attractive option would be if Welsh Government did a very specific equality assessment in terms of sport and the impact on our communities for when it comes to actually prioritising those very resources that we have available to us. Thank you.
Ddirprwy Lywydd, roedd hwnnw'n adroddiad llawn a chynhwysfawr iawn ar yr hyn y credaf ei fod yn adroddiad byr ardderchog a phwrpasol, adroddiad sydd wedi darparu cryn dipyn o ddata pwysig iawn am yr effaith ar chwaraeon. A'r pwynt pwysig ynddo i mi yw hwn mewn gwirionedd: yn gyntaf, mae'r effaith yn mynd i fod yn drwm iawn ar sefydliadau ar lawr gwlad yn ein cymunedau, a dyna lle mae angen inni ganolbwyntio.
Mae llawer o glybiau bellach yn paratoi i ddychwelyd. Rwy'n falch iawn fod rhai o'n cynghorau wedi bod yn ddigon darbodus i geisio gwneud gwaith i baratoi ar gyfer hynny. Er enghraifft, mae Rhondda Cynon Taf yn fy ardal i wedi bod yn torri'r gwair yn y caeau oherwydd y perygl o golli'r caeau hynny am flwyddyn neu ddwy am nad ydynt yn cael eu torri'n rheolaidd. Felly, mae o leiaf rai paratoadau wedi bod yn digwydd.
I mi, rwy'n credu mai'r hyn rydym wedi gallu dechrau ei nodi yw ffordd newydd o edrych ar chwaraeon. Oherwydd mae'r rhyngweithio rhwng chwaraeon, iechyd, morâl, cymuned, lles, y cysylltiadau rhwng addysg ac iechyd, mae'n ymddangos i mi, yn bwysig tu hwnt. A chredaf fod y modd yr awn yn ein blaenau, gan edrych ar chwaraeon a'r rôl y mae'n ei chwarae mewn ffordd wahanol, yn mynd i fod yn eithriadol o bwysig, ac roedd y pwynt hwnnw, wrth gwrs, i'w weld yn y dystiolaeth a gawsom.
Rwyf hefyd yn pryderu'n arbennig am rai o'r campau llai adnabyddus sy'n eithaf aml yn cael cryn dipyn o gefnogaeth: er enghraifft, pêl-fasged, tîm pêl-fasged Cymru, sydd wedi perfformio'n dda iawn, a thîm ParaCheer Cymru, a berfformiodd yn y Cynulliad hwn yn weddol ddiweddar. Nawr, nid ydynt yn perthyn i'r categorïau arferol o chwaraeon, ond chwaraeon ydynt—cyfuniad o chwaraeon a dawns. Ac wrth gwrs, mae yna chwaraeon eraill o gwmpas. Fe fyddwn i'n disgrifio rhai o'r ysgolion dawns fel chwaraeon mewn gwirionedd.
Yn fy etholaeth, mae gennym Dance Crazy Studios gyda 600 o ddisgyblion, sydd wedi cynhyrchu pencampwyr y DU o blith eu pobl ifanc. Mae'n gorff hollol anhygoel sy'n perfformio'n wych. Ond wrth gwrs, maent yn dal i fod yn yr un sefyllfa â champfeydd ac eraill, er enghraifft, sy'n methu perfformio, er bod cymaint o bobl ifanc, plant, a fyddai, yn ystod yr haf hwn, rwy'n meddwl, yn mwynhau'r cyfle yn awr i allu cymryd rhan mewn gweithgareddau. Ac rwy'n gwybod, er enghraifft, gyda Dance Crazy, maent yn dweud, 'Edrychwch, fe wnawn ni hyn yn yr awyr agored; fe wnawn ni hyn gan gadw pellter cymdeithasol; fe wnawn bopeth sydd ei angen.' Ac rwy'n credu bod yn rhaid inni edrych ar rai o'r rhain yn ein cymunedau o ran y cyfraniad penodol y byddant yn ei wneud i les a llesiant pobl ifanc dros yr wythnosau nesaf.
Mae her bellach i'n canolfannau hamdden, sydd, fel y gwyddom, yn wynebu heriau gwirioneddol, a'r effaith ar awdurdodau lleol o ran yr incwm a gollir, ond hefyd o ran ffitrwydd, gan fod llawer o'n canolfannau hamdden wedi'u lleoli yn ein cymunedau dosbarth gweithiol yn bennaf. O'n cymunedau dosbarth gweithiol i raddau helaeth y daw'r gyfran o bobl sy'n eu defnyddio yn hytrach na defnyddio campfeydd preifat ac yn y blaen. Felly, cymorth i gynghorau sydd wedi colli'r incwm hwnnw, a hyd yn oed pan fydd y canolfannau hamdden hyn yn dechrau gweithredu eto, bydd y niferoedd a fydd yn eu mynychu'n is.
Ac mae a wnelo'r pwynt olaf a wnaf ag argymhelliad 3, sy'n ymwneud â'r pwynt a wnaeth Helen Mary Jones mor dda, sef mater anghydraddoldeb. Y cymunedau dosbarth gweithiol sy'n mynd i gael eu taro galetaf; y cymunedau mwyaf difreintiedig fydd yn cael eu taro galetaf yn ddiwylliannol, o ran gweithgarwch, o ran iechyd ac o ran mynediad. Mae'n ymddangos i mi mai un opsiwn atyniadol iawn fyddai i Lywodraeth Cymru wneud asesiad penodol iawn o gydraddoldeb mewn perthynas â chwaraeon a'r effaith ar ein cymunedau pan ddaw'n fater o flaenoriaethu'r union adnoddau sydd ar gael inni. Diolch.
Can I commend this report? I think it's a really good piece of work and brings six very coherent and connected recommendations, and we're debating this the day that test cricket starts again. I'm not sure if any play has been possible today in Southampton, as July continues to pretend it's October, but to see the West Indies again—and many commentators think it's the best side they've fielded since the 1980s—lifts the heart. Many people that no longer, like me, are playing cricket, have retained a great desire to watch it. So, I think, for public morale, elite sport is very, very important.
We see our two championship teams, Swansea and Cardiff, with a chance of the play-offs, particularly Cardiff, and I do extend my best wishes. A bit disappointing, the result last night, but still, they've made a really good return to form in the last few games and have picked up very valuable points. So, I'm still very hopeful.
I do commend the broadcasters as well for putting so much of premier and championship football on free-to-view on television. I am a keen watcher of the football. It's a strange, vacant, echoey experience at the moment to watch these games behind closed doors, but it's a lot better than nothing.
When it comes to rugby at the elite level, I am profoundly worried that it is in much more difficulty than even football is, and footballing, we have to say, is at elite level, quite distinguished between premier and championship and then the lower leagues, which do not have television income and are in much more difficulty. But I think professional rugby in Wales is facing a crisis. This will have a big impact on our national team as well, if we're not careful, but certainly regional rugby, and on our ability to attract big events and, really, what we feel as a nation. So, these things have to be very, very carefully looked at, and I do hope the Welsh Government can work with the professional authorities to ensure that as much of our rugby culture survives as is possible.
But, quite rightly, our main focus was on community sports' scope for the people, and I do think the way we've connected things like the need for physical activity, the need to connect sport and public health is very, very key, in my view. As we just heard from Mick Antoniw, we do need to concentrate our resources in the poorest communities, which often have the least amount of open space and good sporting facilities. So, I know councils looking at this to ensure that they get the maximum support possible as things open up again.
I think recommendation 2 is very important—the way we work with local authorities to support community sport and clubs. Again, there should be some bias, I think, to those in most need in the more marginal communities, because the work there that goes on and encourages people of all ages—. There's a sport for everyone to play; that's the wonder of it. But also, for our children and young people, having sporting opportunities is so important, and it's not all based at school; it needs to be based in the community as well.
So, I'm delighted to commend this report, and we're very grateful, Deputy Presiding Officer, that time has been given to discussing this report, as it was recently to our report on the arts sector. These are very, very important areas, but not always do they receive the attention, perhaps, they need for the health of national life. So, again, I commend your report. I thank the Chair for her leadership, and also our secretariat, who enabled us to carry out this excellent piece of work.
A gaf fi gymeradwyo'r adroddiad hwn? Rwy'n credu ei fod yn ddarn da iawn o waith ac mae'n cyflwyno chwe argymhelliad cydlynol a chysylltiedig, ac rydym yn trafod hyn ar y diwrnod y mae gemau prawf criced yn dechrau eto. Nid wyf yn siŵr a fu yna chwarae'n bosibl yn Southampton heddiw, wrth i fis Gorffennaf barhau i esgus ei bod yn fis Hydref, ond mae gweld India'r Gorllewin eto—ac mae llawer o sylwebyddion yn credu mai dyma'r tîm gorau iddynt ei gael ers yr 1980au—yn codi'r galon. Mae llawer o bobl nad ydynt bellach yn chwarae criced, fel fi, yn dal i ddyheu am ei wylio. Felly, o ran ysbryd y cyhoedd, rwy'n credu bod chwaraeon elît yn bwysig iawn.
Mae gan ddau dîm Cymru yn y bencampwriaeth, Abertawe a Chaerdydd, obaith o gael lle yn y gemau ail-gyfle, yn enwedig Caerdydd, a hoffwn fynegi fy nymuniadau gorau. Roedd y canlyniad neithiwr ychydig yn siomedig, ond mae eu safon wedi codi'n ôl yn dda yn y gemau diwethaf ac maent wedi ennill pwyntiau gwerthfawr iawn. Felly, rwy'n dal i fod yn obeithiol iawn.
Rwy'n canmol y darlledwyr hefyd am roi cymaint o bêl-droed yr uwch gynghrair a'r bencampwriaeth ar deledu am ddim. Rwy'n wyliwr pêl-droed brwd. Mae gwylio'r gemau hyn y tu ôl i ddrysau caeedig yn brofiad rhyfedd, gwag, atseiniol ar hyn o bryd, ond mae'n llawer gwell na dim.
O ran rygbi ar y lefel elît, rwy'n poeni'n ddirfawr ei fod mewn llawer mwy o anhawster na phêl-droed hyd yn oed, ac mae pêl-droed, mae'n rhaid inni ddweud, ar lefel elît, yn eithaf llewyrchus rhwng yr uwch gynghrair a'r bencampwriaeth ac yna mae'r cynghreiriau is, nad ydynt yn cael incwm teledu yn wynebu llawer mwy o anhawster. Ond rwy'n credu bod rygbi proffesiynol yng Nghymru yn wynebu argyfwng. Bydd hyn yn cael effaith fawr ar ein tîm cenedlaethol hefyd os nad ydym yn ofalus, ond yn sicr ar rygbi rhanbarthol, a'n gallu i ddenu digwyddiadau mawr a'r hyn rydym yn ei deimlo fel cenedl mewn gwirionedd. Felly, mae'n rhaid edrych yn ofalus iawn ar y pethau hyn, ac rwy'n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru weithio gyda'r awdurdodau proffesiynol i sicrhau bod cymaint o'n diwylliant rygbi ag sy'n bosibl yn goroesi.
Ond yn gwbl briodol, roedd ein prif ffocws ar le chwaraeon cymunedol i'r bobl, ac rwy'n credu bod y ffordd rydym wedi cysylltu pethau fel yr angen am weithgarwch corfforol, a'r angen i gysylltu chwaraeon ac iechyd y cyhoedd, yn allweddol iawn. Fel rydym newydd ei glywed gan Mick Antoniw, mae angen inni ganolbwyntio ein hadnoddau yn y cymunedau tlotaf, sy'n aml â'r nifer leiaf o fannau agored a chyfleusterau chwaraeon da. Felly, rwy'n gwybod bod cynghorau'n edrych ar hyn i sicrhau eu bod yn cael y cymorth mwyaf posibl wrth i bethau agor eto.
Rwy'n credu bod argymhelliad 2 yn bwysig iawn—y ffordd rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol i gefnogi chwaraeon a chlybiau cymunedol. Unwaith eto, dylid rhoi rhywfaint o flaenoriaeth, yn fy marn i, i'r rhai mwyaf anghenus yn y cymunedau mwy ymylol, oherwydd mae'r gwaith sy'n digwydd yno'n annog pobl o bob oed—. Mae chwaraeon ar gael i bawb eu chwarae; dyna ryfeddod y peth. Ond hefyd, i'n plant a'n pobl ifanc, mae cael cyfleoedd chwaraeon mor bwysig, ac nid yw'r cyfan wedi'i leoli yn yr ysgol; mae angen iddo fod wedi'i leoli yn y gymuned hefyd.
Felly, pleser mawr yw cael cymeradwyo'r adroddiad hwn, ac rydym yn ddiolchgar iawn, Ddirprwy Lywydd, fod amser wedi'i roi i drafod yr adroddiad hwn, fel a gafwyd yn ddiweddar i'n hadroddiad ar y sector celfyddydau. Mae'r rhain yn feysydd pwysig iawn, ond nid ydynt bob amser yn cael y sylw y maent ei angen o bosibl er budd iechyd ein bywyd cenedlaethol. Felly, unwaith eto, rwy'n cymeradwyo eich adroddiad. Diolch i'r Cadeirydd am ei harweiniad, ac i'n hysgrifenyddiaeth, a'n galluogodd i gyflawni'r gwaith ardderchog hwn.
Can I start by thanking the committee for producing this report? It's a timely opportunity to look at the impacts of the coronavirus pandemic on sport, and also scrutinise the Welsh Government's response. On that note, I was heartened to read that sporting bodies across Wales were positive about the way the Welsh Government has handled and helped them though this crisis, and, of course, that money has been made available to support sport and physical activity organisations, which, of course, have been negatively impacted by the crisis. In this contribution today I would ask the Minister to continue to support these organisations, including the wonderful resource that is the grass-roots sports clubs and physical activity groups we have here. When doing this, Minister, I look to you to have in mind the joy that sport can bring to those who participate, but also those who spectate, and I know this only too well. Deputy Llywydd, I must say I've been waiting for this opportunity, to stand in the Welsh Parliament—because it's right that we stand in the Welsh Parliament—and say this: during lockdown, my beloved Connah's Quay Nomads won the Cymru Premier league title, and they've had a fantastic season, so I speak on behalf of this Senedd and the Alyn and Deeside constituency when I say how incredibly proud we are that the trophy is coming back to Wales. A great year for the Nomads—they played some amazing football, and it's lovely to see that six of our championship-winning squad are in the team of the season. I know that many of our Members here and Members across Wales, will be delighted that Champions League football will be in the Quay next year.
So, Minister, please take away the important messages from the report. Real thanks to the members of the committee again for this. Please protect grass-roots clubs in Wales of all types of sport, like Mick Antoniw mentioned in his contribution, and please remember the joy that sport can bring.
A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i'r pwyllgor am gynhyrchu'r adroddiad hwn? Mae'n gyfle amserol i edrych ar effeithiau'r pandemig coronafeirws ar chwaraeon, a hefyd i graffu ar ymateb Llywodraeth Cymru. Ar y nodyn hwnnw, roedd yn galonogol darllen bod cyrff chwaraeon ledled Cymru yn gadarnhaol am y ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â hwy a'u helpu drwy'r argyfwng hwn, ac wrth gwrs, darparwyd yr arian hwnnw i gefnogi sefydliadau chwaraeon a gweithgarwch corfforol y mae'r argyfwng wedi effeithio'n negyddol arnynt. Yn y cyfraniad hwn heddiw hoffwn ofyn i'r Gweinidog barhau i gefnogi'r sefydliadau hyn, gan gynnwys yr adnoddau gwych sydd gennym yma, yn cynnwys y grwpiau gweithgarwch corfforol a'r clybiau chwaraeon llawr gwlad. Wrth wneud hyn, Weinidog, rwy'n disgwyl i chi gofio'r llawenydd y gall chwaraeon ei roi i'r rhai sy'n cymryd rhan, ond hefyd i'r rhai sy'n gwylio, a gwn hyn yn dda iawn. Ddirprwy Lywydd, mae'n rhaid i mi ddweud fy mod wedi bod yn aros am y cyfle hwn, i sefyll yn Senedd Cymru—oherwydd mae'n iawn ein bod yn sefyll yn Senedd Cymru—a dweud hyn: yn ystod y cyfyngiadau symud, enillodd fy nhîm annwyl, Cei Connah, deitl Uwch Gynghrair Cymru, ac maent wedi cael tymor bendigedig, felly rwy'n siarad ar ran y Senedd hon ac etholaeth Alun a Glannau Dyfrdwy pan ddywedaf pa mor falch rydym ni fod y tlws yn dod yn ôl i Gymru. Blwyddyn wych i Gei Connah—maent wedi chwarae pêl-droed anhygoel, ac mae'n hyfryd gweld bod chwech o'r garfan a enillodd y bencampwriaeth yn nhîm y tymor. Gwn y bydd llawer o'n Haelodau yma ac Aelodau ledled Cymru'n falch iawn y bydd yna gemau pêl-droed Cynghrair y Pencampwyr yn cael eu cynnal yng Nghei Connah y flwyddyn nesaf.
Felly, Weinidog, a fyddech cystal ag ystyried y negeseuon pwysig yn yr adroddiad? Diolch yn wir i aelodau'r pwyllgor unwaith eto amdano. A wnewch chi ddiogelu clybiau llawr gwlad pob math o chwaraeon yng Nghymru, fel y soniodd Mick Antoniw yn ei gyfraniad, a chofiwch y llawenydd y gall chwaraeon ei gynnig.
I think the strong themes in the report that have been echoed in the Chamber today are very important and very timely, and very useful at the current time, and I very much hope that we see speedy action on the points and recommendations.
In my own experience, Dirprwy Lywydd, in Newport we have Newport Live, which is an arm's-length trust set up by the local authority. As we heard earlier, there are, of course, different models—some in the private sector, some local authority retained and others at arm's length—but all of them are doing a really important job in delivering the leisure opportunities that mean so much to people, and linking very much with health and tackling deprivation. Newport Live, for example, has some really good facilities, such as the Geraint Thomas velodrome, the 25m swimming pool, Newport Centre, which is a leisure centre, but also for entertainment as well as having a gym and a family swimming pool, and there are other facilities such as the tennis centre. So, all of those are really, really important to people keeping active and healthy and having those sporting opportunities, and it's elite level, but very much grass-roots as well. In fact, the Geraint Thomas velodrome at the moment is being used for COVID-19 rehabilitation, which I think is really impressive to see—the organisation reaching out and working with the health centre in that way at a time of crisis such as the one we currently face. They do an awful lot in terms of alternative curriculum education, dealing with deprivation factors by taking sport and activity out to the most deprived communities. All of that work, I think, that breadth and depth of work, Dirprwy Lywydd, really does reinforce the opportunity to build new partnerships between the leisure, sport, physical activity and health sectors. I'm glad that's highlighted in the report and it's good to hear other Members reinforcing that as well. That's well overdue and really should be a strong part not just of the longer term, but what we do short term as well.
Newport County, of course—I congratulate Jack on the success of the Connah's Quay Nomads—but Newport County, I know, is also dear to Jack's heart, and one of the reasons for that is the very good work that the club has done on mental health issues, and Jack has been involved and Jayne Bryant's been involved. We've all been supporting that. It's an example, again, of the football club understanding its importance to Newport in terms of people's sense of identity and belonging, and the wider work that they can do using the power, the status and the role that they have. It has been really powerful in terms of their mental health campaign, and it has reached many people and it's something they wish to strengthen and develop further.
It is true to say, Dirprwy Lywydd, that clubs like Newport County are very much dependent on the gate money that comes through when they have their home games, and they're not in the privileged position of some other clubs higher up the football pyramid, where there's an awful lot of money washing around and a lot of wealth concentrated amongst the ownership. We really do need, I think, a rethink towards a much more sustainable model of football that's much more about the grass roots and clubs at the lower levels of the football pyramid, and all of that money in the premiership needs to filter down to much greater effect than is currently the case. This is now an opportunity—the issues around COVID-19 and the football world—to look at all of that and get to a much more sustainable model, and one that would have much greater public support. I'm sure all of us are very familiar with people taking a very cynical and, I would say, realistic view of football at the top level and the amount of money around and the way that that money is used and how it could be much better used for the grass roots and clubs lower down the pyramid. Again, I hope that's something that comes out of this current crisis and is strengthened by the work of our committee and the report.
Just one final matter, Dirprwy Lywydd, and that's around activities. We think very much of schools at the moment, in terms of returning to as much normality as possible, and that's really, really important. Another aspect of that are all of the activities that children do, the classes they go to, the coaching that they have, whether it's cricket, football, tennis, athletics, dance, gymnastics. That's a really, really important part of children's development and enjoyment of life. It's something they did enjoy, it's something they miss, and it's something they and their families want to get back to as quickly as possible.
Rwy'n credu bod y themâu cryf yn yr adroddiad sydd wedi cael eu hadleisio yn y Siambr heddiw yn bwysig iawn ac yn amserol iawn, ac yn ddefnyddiol iawn ar hyn o bryd, ac rwy'n mawr obeithio y bydd y pwyntiau a'r argymhellion yn cael eu gweithredu'n fuan.
Yn fy mhrofiad i, Ddirprwy Lywydd, yng Nghasnewydd mae gennym Gasnewydd Fyw, sef ymddiriedolaeth hyd braich a sefydlwyd gan yr awdurdod lleol. Fel y clywsom yn gynharach, mae yna fodelau gwahanol, wrth gwrs—rhai yn y sector preifat, rhai a gedwir gan awdurdodau lleol ac eraill a gedwir hyd braich—ond mae pob un ohonynt yn gwneud gwaith pwysig iawn yn darparu'r cyfleoedd hamdden sy'n golygu cymaint i bobl, ac sy'n cysylltu'n helaeth iawn ag iechyd a mynd i'r afael ag amddifadedd. Mae gan Gasnewydd Fyw, er enghraifft, rai cyfleusterau da iawn, megis felodrom Geraint Thomas, y pwll nofio 25m, Canolfan Casnewydd, sy'n ganolfan hamdden, ond sydd hefyd ar gyfer adloniant ac yn cynnwys campfa a phwll nofio i'r teulu yn ogystal, a cheir cyfleusterau eraill fel y ganolfan denis. Felly, mae'r rhain i gyd yn wirioneddol bwysig i bobl allu cadw'n heini ac yn iach a chael cyfleoedd chwaraeon, ar lefel elît, ond ar lefel llawr gwlad hefyd. Yn wir, mae felodrom Geraint Thomas ar hyn o bryd yn cael ei ddefnyddio ar gyfer adsefydlu COVID-19, sy'n wirioneddol drawiadol i'w weld—y sefydliad yn estyn allan a gweithio gyda'r ganolfan iechyd yn y ffordd honno mewn argyfwng fel yr un sy'n ein hwynebu ar hyn o bryd. Maent yn gwneud llawer iawn o ran addysg cwricwlwm amgen, ymdrin â ffactorau amddifadedd drwy fynd â chwaraeon a gweithgarwch i'r cymunedau mwyaf difreintiedig. Credaf fod ehangder a dyfnder yr holl waith hwnnw, Ddirprwy Lywydd, yn atgyfnerthu'r cyfle i adeiladu partneriaethau newydd rhwng y sectorau hamdden, chwaraeon, gweithgarwch corfforol ac iechyd. Rwy'n falch fod hynny wedi'i amlygu yn yr adroddiad ac mae'n dda clywed Aelodau eraill yn ategu hynny hefyd. Mae'n hen bryd i hynny ddigwydd a dylai fod yn rhan gref nid yn unig yn y tymor hwy ond hefyd yn yr hyn a wnawn yn y tymor byr.
Mae clwb pêl-droed Casnewydd, wrth gwrs—rwy'n llongyfarch Jack ar lwyddiant Cei Connah—ond gwn fod clwb pêl-droed Casnewydd hefyd yn agos at galon Jack, ac un o'r rhesymau am hynny yw'r gwaith da iawn y mae'r clwb wedi'i wneud ar faterion iechyd meddwl, ac mae Jack a Jayne Bryant wedi bod yn rhan o'r gwaith hwnnw. Rydym i gyd wedi bod yn cefnogi hynny. Mae'n enghraifft, unwaith eto, o'r clwb pêl-droed yn deall ei bwysigrwydd i Gasnewydd o ran synnwyr pobl o hunaniaeth a pherthyn, a'r gwaith ehangach y gallant ei wneud drwy ddefnyddio'r grym, y statws a'r rôl sydd ganddynt. Mae wedi bod yn bwerus iawn o ran eu hymgyrch iechyd meddwl, ac mae wedi cyrraedd llawer o bobl ac mae'n rhywbeth y maent yn dymuno ei gryfhau a'i ddatblygu ymhellach.
Mae'n wir dweud, Ddirprwy Lywydd, fod clybiau fel Casnewydd yn dibynnu'n fawr ar yr arian sy'n dod drwodd pan fydd ganddynt gemau cartref, ac nad ydynt yn yr un sefyllfa freintiedig â rhai o'r clybiau eraill ar frig y pyramid pêl-droed, lle mae ganddynt lawer iawn o arian a llawer o gyfoeth wedi'i grynhoi ymhlith y perchnogion. Mae gwir angen inni ailfeddwl, rwy'n credu, am fodel pêl-droed llawer mwy cynaliadwy, sy'n ymwneud mwy â chlybiau llawr gwlad a'r clybiau ar lefelau is y pyramid pêl-droed, ac mae angen i'r holl arian hwnnw yn yr uwch gynghrair lifo i lawr yn fwy effeithlon nag sy'n digwydd ar hyn o bryd. Mae hwn yn gyfle yn awr—y materion sy'n codi gyda COVID-19 a'r byd pêl-droed—i edrych ar hynny i gyd a symud at fodel llawer mwy cynaliadwy, ac un a fyddai'n ennyn llawer mwy o gefnogaeth y cyhoedd. Rwy'n siŵr fod pob un ohonom yn gyfarwydd iawn â phobl sydd â barn sinigaidd iawn, a realistig iawn, yn fy marn i, ar bêl-droed ar y lefel uchaf a'r arian sydd ar gael a'r ffordd y caiff yr arian hwnnw ei ddefnyddio a sut y gellid ei ddefnyddio'n llawer gwell ar gyfer clybiau llawr gwlad a chlybiau ar lefelau is y pyramid. Unwaith eto, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n deillio o'r argyfwng presennol hwn ac yn cael ei gryfhau gan waith ein pwyllgor a'r adroddiad.
Un mater olaf, Ddirprwy Lywydd, ac mae'n ymwneud â gweithgareddau. Rydym yn meddwl llawer iawn am yr ysgolion ar hyn o bryd, o ran dychwelyd at gymaint o normalrwydd ag sy'n bosibl, ac mae hynny'n wirioneddol bwysig. Agwedd arall ar hynny yw'r holl weithgareddau y mae plant yn eu gwneud, y dosbarthiadau y maent yn eu mynychu, yr hyfforddiant y maent yn ei gael, boed yn griced, pêl-droed, tenis, athletau, dawns, gymnasteg. Mae'n rhan wirioneddol bwysig o ddatblygiad plant a'u mwynhad o fywyd. Roeddent yn ei fwynhau, maent yn gweld ei golli, ac mae'n rhywbeth y maent hwy a'u teuluoedd eisiau dychwelyd ato cyn gynted â phosibl.
I understand that I sometimes give the impression that I'm more of a spectator of sport than a participant, and recent months have taught me the dangers of participation in some activities, I have to say. But I would like this afternoon, if I could, in a few short moments, to make a plea to look again at how we do reopen the facilities that enable physical activities and sport within our communities.
I enjoyed reading the committee's report. I felt that there was a very good balance in the report between its focus on the major organised sports—and I agree very much with the analysis provided to the committee by representatives of these sports—and the impact also of COVID on the wider issues of fitness, health and well-being in our society, issues that John Griffiths has just been describing in Newport. And he could have made that speech as well about Blaenau Gwent and about many other communities up and down this country. There are a number of areas where sport is important for our overall health and mental well-being.
It was about a year ago to now that I was in Cwm Primary School in my constituency participating in the daily mile and the physical activity the children were doing in that school. The headteacher was very, very clear that the outcomes of that physical activity aren't just in the health and well-being of the pupils in the school but in their educational outcomes as well. And as we've been through these last few months, I am very, very aware that these children and young people, particularly in this case, are losing out on those opportunities.
But we also know—and I thought the report was very, very clear on this—that over the last three months, we've seen differential levels of physical activity within our communities; that wealthier communities, wealthier families, wealthier people appear to be able to increase physical activity and be able to do more in terms of health and well-being, whereas we've seen poorer people, people coming from poorer backgrounds and in poorer communities, doing less physical activity and having the opportunity to practice sport and well-being to a far lesser extent.
What that does, of course, is to increase and to widen the inequalities we already see in our communities in terms of wider health and well-being, and there's a very real danger that this impact of COVID will have the clear and obvious impact that the virus has immediately on our communities, but it will also leave a legacy of inequality in our communities, and I hope that the Government are able to address some of these issues. I want to see how the Government is designing a plan to open up the facilities that will underpin the health and well-being of different communities, understand how swimming pools can be reopened, understand how leisure centres can be reopened again, gyms and fitness studios.
We're already talking about how outdoor sports have been able to restart over the last few weeks, but also indoor sports as well. I'm patron of the wheelchair sports club in Ebbw Vale, and I've seen how the wheelchair sports club there have been able to develop not only the club in terms of their activities, but also address fundamental and important issues of health and well-being for its members. And when we are talking about sports, I think we also need to take that more holistic view of what sport actually is. It isn't just watching some of the national and international sporting fixtures, but it's also what happens on a Saturday afternoon, a Saturday morning and a Tuesday night in our communities up and down the country.
I would be in terrible trouble at home if I wasn't also going to use this opportunity to say that my nine-year-old son is desperate to get out and play football again, and I'm sure there are families with nine-year-old sons right up and down this country who want to get out and play football or rugby, or whatever it happens to be. So, we do need to look at how we're able to do this.
Let me finish on this point, Deputy Presiding Officer; I know I'm testing your patience. This is another report indicating a lack of effective engagement from the United Kingdom Government with the Welsh Government. This has been a constant throughout the last few months, and I hope, Deputy Presiding Officer, in accepting the report this afternoon, that this Welsh Parliament will also note that we need to address this fundamental issue of engagement from the United Kingdom Government.
Rwy'n deall fy mod weithiau'n rhoi'r argraff fy mod yn treulio mwy o amser yn gwylio chwaraeon nag a dreuliaf yn cymryd rhan, ac mae'r misoedd diwethaf wedi fy nysgu am beryglon cymryd rhan mewn rhai gweithgareddau, mae'n rhaid i mi ddweud. Ond y prynhawn yma, os caf, hoffwn wneud yr achos, am rai munudau, dros edrych eto ar sut y gallwn ailagor y cyfleusterau sy'n galluogi pobl i gymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol a chwaraeon yn ein cymunedau.
Mwynheais ddarllen adroddiad y pwyllgor. Teimlwn fod cydbwysedd da iawn yn yr adroddiad rhwng ei ffocws ar y prif chwaraeon wedi'u trefnu—ac rwy'n cytuno'n gryf â'r dadansoddiad a ddarparwyd i'r pwyllgor gan gynrychiolwyr y chwaraeon hyn—ac effaith COVID hefyd ar faterion ehangach yn ymwneud â ffitrwydd, iechyd a llesiant yn ein cymdeithas, materion y mae John Griffiths newydd fod yn eu disgrifio yng Nghasnewydd. A gallai fod wedi gwneud yr araith honno am Flaenau Gwent ac am lawer o gymunedau eraill ar hyd a lled y wlad hefyd. Ceir nifer o ardaloedd lle mae chwaraeon yn bwysig i'n hiechyd a'n llesiant meddyliol cyffredinol.
Tua blwyddyn yn ôl bellach, roeddwn yn Ysgol Gynradd y Cwm yn fy etholaeth yn cymryd rhan yn y filltir ddyddiol a'r gweithgarwch corfforol roedd y plant yn ei wneud yn yr ysgol honno. Roedd y pennaeth yn glir iawn fod canlyniadau'r gweithgarwch corfforol hwnnw i'w gweld yng nghanlyniadau addysgol y disgyblion yn yr ysgol yn ogystal â'u hiechyd a'u llesiant. Ac o ystyried y sefyllfa rydym wedi bod drwyddi dros y misoedd diwethaf, rwy'n ymwybodol iawn fod y plant a'r bobl ifanc hyn, yn enwedig yn yr achos hwn, yn colli'r cyfleoedd hynny.
Ond rydym hefyd yn gwybod—ac roeddwn yn credu bod yr adroddiad yn glir iawn yn hyn o beth—ein bod, dros y tri mis diwethaf, wedi gweld lefelau gwahaniaethol o weithgarwch corfforol yn ein cymunedau; fod cymunedau cyfoethocach, teuluoedd cyfoethocach, pobl gyfoethocach i'w gweld yn gallu cynyddu gweithgarwch corfforol a gwneud mwy o ran iechyd a llesiant, ond gwelsom bobl dlotach, pobl sy'n dod o gefndiroedd tlotach ac sy'n byw mewn cymunedau tlotach, yn gwneud llai o weithgarwch corfforol ac yn cael llawer llai o gyfle i gymryd rhan mewn chwaraeon a chefnogi llesiant.
Yr hyn y mae hynny'n ei wneud, wrth gwrs, yw cynyddu ac ehangu'r anghydraddoldebau a welwn eisoes yn ein cymunedau o ran iechyd a llesiant ehangach, ac mae perygl gwirioneddol y bydd COVID yn cael yr effaith glir ac amlwg a gaiff y feirws ar ein cymunedau ar unwaith, ond bydd hefyd yn gadael gwaddol o anghydraddoldeb yn ein cymunedau, ac rwy'n gobeithio y gall y Llywodraeth fynd i'r afael â rhai o'r problemau hyn. Hoffwn weld sut y mae'r Llywodraeth yn llunio cynllun i agor y cyfleusterau a fydd yn sail i iechyd a llesiant gwahanol gymunedau, yn deall sut y gellir ailagor pyllau nofio, yn deall sut y gellir ailagor canolfannau hamdden eto, ynghyd â champfeydd a stiwdios ffitrwydd.
Rydym eisoes yn sôn am y modd y mae chwaraeon awyr agored wedi gallu ailgychwyn dros yr wythnosau diwethaf, ond chwaraeon dan do hefyd. Rwy'n noddwr y clwb chwaraeon cadair olwyn yng Nglynebwy, ac rwyf wedi gweld sut y mae'r clwb chwaraeon cadair olwyn yno wedi gallu datblygu, nid yn unig y clwb o ran eu gweithgareddau, ond hefyd o ran y ffordd y maent yn mynd i'r afael â materion sylfaenol a phwysig fel iechyd a llesiant eu haelodau. A phan fyddwn yn sôn am chwaraeon, rwy'n credu bod angen inni fabwysiadu ymagwedd fwy cyfannol tuag at yr hyn yw chwaraeon mewn gwirionedd. Nid gwylio rhai o'r gemau cenedlaethol a rhyngwladol yn unig ydyw, mae hefyd yn golygu'r hyn sy'n digwydd ar brynhawn Sadwrn, bore Sadwrn a nos Fawrth yn ein cymunedau ar hyd a lled y wlad.
Byddwn mewn helynt ofnadwy gartref pe na bawn yn defnyddio'r cyfle hwn hefyd i ddweud bod fy mab naw oed yn awyddus iawn i fynd allan i chwarae pêl-droed eto, ac rwy'n siŵr bod yna deuluoedd â meibion naw oed ar hyd a lled y wlad sydd eisiau mynd allan i chwarae pêl-droed neu rygbi neu beth bynnag. Felly, mae angen i ni edrych ar sut y gallwn wneud hyn.
Gadewch imi orffen ar y pwynt hwn, Ddirprwy Lywydd; rwy'n gwybod fy mod yn profi eich amynedd. Dyma adroddiad arall sy'n dangos diffyg ymgysylltiad effeithiol ar ran Llywodraeth y Deyrnas Unedig â Llywodraeth Cymru. Mae hon wedi bod yn broblem gyson drwy gydol y misoedd diwethaf, ac rwy'n gobeithio, Ddirprwy Lywydd, wrth dderbyn yr adroddiad y prynhawn yma, y bydd Senedd Cymru hefyd yn nodi bod angen i ni fynd i'r afael â'r broblem sylfaenol hon o ddiffyg ymgysylltiad ar ran Llywodraeth y Deyrnas Unedig.
I hope you'll forgive me for standing up and contributing to this debate. Obviously, this is my first day, but I was Conservative spokesperson for sport in 2003 so I felt the need to stand up and say something. I wanted, first of all, to commend the report myself; I thought it was a very—. What Helen Mary Jones said; I want to thank her for that and thank the committee. I thought they were very sensible recommendations and very necessary recommendations.
I think sport and physical activity have played a vital role over the last three months during lockdown in terms of well-being. I know from my own children, it has saved our lives in a lot of ways. There's a gentleman called Joe Wicks—I'm not sure if you're aware of him—that did PE with Joe at home. But again, for those families that don't have iPads at home or any form of computer, they were missing out on that. It was great for those that could afford those facilities to enable them to use that, and that is something that we should look at, going forward—that schools should maybe take that role rather than having to rely on a celebrity like him. But I thought that was fantastic, what he achieved.
Also, I've been enjoying tennis along with my son, because that's come back in terms of one-to-one tuition now, which is great—it's great to actually do any sort of sport as a sport nut myself, and my child, obviously. But we're looking forward to that progressing to enable more children to play together in matches, and so forth.
I also want to just make the point, which hasn't been raised yet—you've all made very good points; Mick Antoniw, John Griffiths, et cetera—that we need to look at the vulnerable children, as I've just outlined. They are the ones that we need to target, particularly when it comes to sport, and we need it to reach them, because the benefits just are so huge, in terms of health and well-being and so on. But we need to realise that, as things open now, probably in the winter, there is going to be 'rain stops play' sorts of things in certain areas. For example, in Newport, you've got a mass of 3G, 4G pitches to play on, so it ensures that children have that continuity and are able to play sport.
I want us to remember that, in rural areas, even though Monmouth is seen as a largely affluent area, it is not—we have severe pockets of deprivation. But in terms of sport provision and facilities in rural areas, we are very poor, and, literally, we can't play grass-roots football or rugby or anything. And I'm thinking of my children's sports here; it is vital that our children get to play sport, and they can't if those facilities aren't there. So, I'm hoping that this committee will persuade the Government to look at rural areas, and ensure that we have the same facilities and the same opportunities as those in cities and our bigger towns. Thank you.
Gobeithio y gwnewch chi faddau i mi am sefyll a chyfrannu at y ddadl hon. Yn amlwg, dyma fy niwrnod cyntaf, ond roeddwn yn llefarydd Ceidwadol dros chwaraeon yn 2003 felly roeddwn yn teimlo'r angen i sefyll a dweud rhywbeth. Yn gyntaf oll, hoffwn gymeradwyo'r adroddiad fy hun; roeddwn yn credu ei fod yn—. Yr hyn a ddywedodd Helen Mary Jones; hoffwn ddiolch iddi am hynny a diolch i'r pwyllgor. Roeddwn yn meddwl eu bod yn argymhellion synhwyrol iawn ac yn argymhellion angenrheidiol iawn.
Rwy'n credu bod chwaraeon a gweithgarwch corfforol wedi chwarae rhan hanfodol yn llesiant pobl yn ystod y cyfyngiadau symud dros y tri mis diwethaf. Rwy'n gwybod, gan fy mhlant fy hun, ei fod wedi achub ein bywydau mewn llawer o ffyrdd. Mae yna ŵr bonheddig o'r enw Joe Wicks—nid wyf yn siŵr a ydych chi'n gwybod amdano—a oedd yn gwneud ymarfer corff yn ei gartref. Ond eto, i'r teuluoedd heb iPads gartref nac unrhyw fath o gyfrifiadur, ni fyddent yn cael hynny. I'r rhai a allai fforddio'r pethau hynny, roedd yn wych eu bod yn eu galluogi i ddefnyddio hynny, ac mae hynny'n rhywbeth y dylem edrych arno, wrth symud ymlaen—y dylai ysgolion fabwysiadu'r rôl honno efallai yn hytrach na gorfod dibynnu ar enwogion tebyg iddo ef. Ond roeddwn yn credu bod yr hyn a gyflawnodd yn wych.
Hefyd, rwyf wedi bod yn mwynhau tenis gyda fy mab, oherwydd mae hynny wedi dychwelyd o ran hyfforddiant un-i-un yn awr, sy'n wych—mae gwneud unrhyw fath o chwaraeon yn wych, a minnau wrth fy modd â chwaraeon fy hun, a fy mhlentyn, yn amlwg. Ond rydym yn edrych ymlaen at weld hynny'n datblygu er mwyn galluogi mwy o blant i chwarae gyda'i gilydd mewn gemau ac yn y blaen.
Rwyf hefyd eisiau gwneud pwynt nad yw wedi'i godi eto—rydych i gyd wedi gwneud pwyntiau da iawn; Mick Antoniw, John Griffiths, ac ati—fod angen inni edrych ar y plant sy'n agored i niwed, fel rwyf newydd ei amlinellu. Dyma'r rhai y mae angen inni eu targedu, yn enwedig o ran chwaraeon, ac mae angen i ni eu cyrraedd, oherwydd mae'r manteision mor enfawr, o ran iechyd a llesiant ac yn y blaen. Ond mae'n rhaid i ni sylweddoli, wrth i bethau agor yn awr, yn y gaeaf mae'n debyg, y bydd glaw yn rhwystro unigolion rhag chwarae mewn rhai mannau. Er enghraifft, yng Nghasnewydd, mae gennych doreth o gaeau 3G a 4G i chwarae arnynt, felly mae'n sicrhau bod gan blant y dilyniant hwnnw a'u bod yn gallu parhau i gymryd rhan mewn chwaraeon.
Rwyf eisiau inni gofio, mewn ardaloedd gwledig, er bod Trefynwy yn cael ei hystyried yn ardal gefnog i raddau helaeth, nid yw hynny'n wir—mae gennym bocedi difrifol o amddifadedd. Ond o ran cyfleusterau a darpariaeth chwaraeon mewn ardaloedd gwledig, rydym yn dlawd iawn, ac yn llythrennol, ni allwn chwarae pêl-droed na rygbi nac unrhyw beth ar lawr gwlad. Ac rwy'n meddwl am chwaraeon fy mhlant yma; mae'n hanfodol fod ein plant yn cael cymryd rhan mewn chwaraeon, ac ni allant wneud hynny os nad yw'r cyfleusterau ar gael. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor hwn yn perswadio'r Llywodraeth i edrych ar ardaloedd gwledig, a sicrhau bod gennym yr un cyfleusterau a'r un cyfleoedd â'r rheini yn ein dinasoedd a'n trefi mwy o faint. Diolch.
Can I now call the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, Dafydd Elis-Thomas? Sorry, we can't hear you. Could you try again? Sorry, Deputy Minister, we're not hearing you at the moment. I wonder if somebody can just—or whether it's the sound barrel on your headset.
A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dafydd Elis-Thomas? Mae'n ddrwg gennyf, ni allwn eich clywed chi. A allech chi roi cynnig arall arni? Mae'n ddrwg gennyf, Ddirprwy Weinidog, nid ydym yn eich clywed ar hyn o bryd. Tybed a all rhywun—neu ai'r botwm sain ar eich clustffonau yw'r broblem?
Is that better? That's it—is that better?
A yw hynny'n well? Dyna ni—a yw hynny'n well?
That is it. We can hear you now. No, we can't hear you now. It was whatever you did before, probably with the sound barrel on the headset. That's probably the answer to that. Shall we have a couple of minutes' technical break? We'll have a couple of minutes' technical break, and then somebody perhaps can see whether they can get the Deputy Minister to respond. So we'll have a couple of minutes' break. So hopefully the technicians get on it, and hopefully we'll be back in shortly.
Dyna ni. Gallwn eich clywed nawr. Na, ni allwn eich clywed chi nawr. Beth bynnag a wnaethoch ynghynt a wnaeth y tric, gyda'r botwm sain ar y clustffonau, mwy na thebyg. Dyna'r ateb i'r broblem yn ôl pob tebyg. A gawn ni ychydig funudau o egwyl technegol? Cawn ychydig funudau o egwyl technegol, ac yna efallai y bydd rhywun yn gallu gweld a allant gael y Dirprwy Weinidog i ymateb. Felly, rydym am gael egwyl am ychydig funudau. Felly gobeithio y gall y technegwyr ddatrys y broblem, a gobeithio y gallwn ailgychwyn yn fuan.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:23.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:24, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 17:23.
The Senedd reconvened at 17:24, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
That's okay now, Deputy Minister.
Mae hynny'n iawn nawr, Ddirprwy Weinidog.
Gaf i ddiolch yn fawr i bawb sydd wedi cyfrannu i'r ddadl a diolch am y cyfle i gael dadl fel hyn am chwaraeon ac effaith yr argyfwng iechyd cyhoeddus ar chwaraeon, sy'n debyg i'r ddadl a gawsom ni ar y celfyddydau? Dwi'n meddwl ei bod hi'n ardderchog bod y Cynulliad yn gallu cyfrannu fel hyn i osod agenda i'r Llywodraeth wrth i ni ymateb i'r argyfwng rydym ni ynddo fo.
Helen Mary Jones, diolch am bwysleisio'r cyfraniad rydyn ni wedi'i wneud trwy Chwaraeon Cymru. Chwaraeon Cymru yw ein corff sydd yn gweithredu polisi chwaraeon yng Nghymru ac mae'r £8.5 miliwn yn sicr yn mynd i sicrhau bod yna fwy o gymryd rhan mewn chwaraeon yn y wlad yn gyffredinol. Rydym ni wedi bod yn ceisio datblygu, ers tair blynedd, polisi o ddefnyddio cyllid iechyd mewn partneriaeth gyda chwaraeon, a medraf i'ch sicrhau chi y bydd hynny'n parhau.
Diolch i Mick Antoniw am bwysleisio'r pwysigrwydd o chwaraeon llai amlwg, megis pêl-fasged, a hefyd y cwmni Dance Crazy ges i gyfle i weld pan wnaethon nhw berfformio yn y Senedd, a hefyd i bwysleisio'r angen i osgoi anghyfartaledd yn y defnydd o ganolfannau hamdden. Mae hynny'n sicr yn fater y byddaf am ei drafod gyda llywodraeth leol a gyda'r rhai sy'n gyfrifol o fewn Chwaraeon Cymru yn ogystal.
Diolch i David Melding am sôn an griced ac am bwysleisio'r modd y mae chwaraeon yn cynnal morâl y cyhoedd a'r angen i gael darpariaeth briodol yn rhanbarthol ac ar draws Cymru. Mae'n dda gen i ddweud ein bod ni wedi bod mewn trafodaethau yn ddiweddar gydag Undeb Rygbi Cymru. Rydym yn ymwybodol o'u hargyfwng cyllido presennol nhw ac rydym yn chwilio am ffordd o helpu i ddatrys hynny.
Diolch yn fawr i Jack Sargeant am bwysleisio pêl-droed yn y gogledd. Dwi wedi bod yn gwylio Connah’s Quay Nomads a dwi'n meddwl eu bod nhw wedi gwneud yn rhagorol. Bechod bod y Bala ddim cweit wedi cyrraedd yr un safon, ond rydym ni'n ymwybodol iawn o'r angen i gryfhau rôl pêl-droed cymunedol ac mi fyddwn ni'n gwneud hynny drwy gydweithrediad â'r cyllid rydym ni'n ei rhoi yn gyson i Gymdeithas Bêl-droed Cymru.
Diolch i John Griffiths am dynnu sylw, unwaith eto, at yr amrywiaeth ardderchog sydd yna o chwaraeon yng Nghasnewydd. Rydym ni wedi cael cyfle yn ystod y ddwy flynedd a hanner diwethaf i ymweld sawl gwaith â Chasnewydd ac i gefnogi datblygiad y felodrom, y pwll nofio a gweithgareddau eraill sy'n digwydd. Felly, mae'r bartneriaeth a'r ysbrydoliaeth sy'n cael eu cynnig i ddinas Casnewydd gan Newport County fel tîm yn fodel, gobeithio, y gallwn ei ddilyn drwy Gymru.
Ac yna, Alun Davies, diolch am bwysleisio'r cysylltiad, unwaith eto, rhwng ffitrwydd ac iechyd meddwl. Mae hon yn wers bwysig i ni yn yr argyfwng yma, oherwydd wrth inni ddeall pwysigrwydd chwaraeon, rydym ni'n gallu gweld y modd y mae cymuned gyfan yn gallu dod allan o argyfwng. Rwy'n meddwl bod yr ysbrydoliaeth y mae chwaraeon yn gallu ei gynnig mewn sefyllfa fel hyn yn rhywbeth y gallwn ni ei ganmol yn arbennig.
Gaf i hefyd ddiolch i Laura Anne Jones? Mae'n braf ei gweld hi yn ôl, ond mewn amgylchiadau trist, wrth gwrs—ac am ei sylwadau ar bwysigrwydd gwahanol chwaraeon, megis tenis, megis cael meysydd 3G mewn ardaloedd gwledig, nid jest mewn ardaloedd trefol, ac efallai y gallwn ni gael sgwrs benodol ar hynny er mwyn sicrhau ein bod ni'n gallu datblygu hyn.
Ac yna, gaf i bwysleisio, wrth gloi, bod gen i nid yn unig gyfrifoldeb am chwaraeon ac am y celfyddydau, fel yr wythnos diwethaf, ond hefyd bod gen i gyfrifoldeb cyffredinol i gael trosolwg ar weithgaredd corfforol? A dwi'n meddwl mai'r ymrwymiad garwn i roi, am weddill fy nhymor, fel Gweinidog chwaraeon, ydy y byddaf i'n rhoi sylw arbennig i'r trosolwg cyfrifoldeb yma, fel y gallwn ni ddathlu gweithgaredd corfforol yn gyffredinol, fel un o'n rhinweddau cenedlaethol. Diolch yn fawr.
May I thank everyone who has contributed to this debate and thank you for the opportunity to have such a debate on sport and the impact of this public health crisis on sport, which is similar to the debate that we had on the arts? I think it’s wonderful that the Assembly can contribute in this way in setting the agenda for Government as we respond to the crisis that we’re currently facing.
Helen Mary Jones, thank you for emphasising the contribution that we’ve made through Sport Wales. Sport Wales is the body that implements sports policy here in Wales and the £8.5 million will certainly ensure that there is greater participation in sport within the nation in general. We have been seeking, over the past three years, to develop a policy of using health funding in partnership with sport, and I can assure you that that will continue.
Thank you to Mick Antoniw for emphasising the importance of the less prominent sports, such as basketball, and the Dance Crazy company, who I saw perform in the Senedd, and for emphasising the need to avoid inequalities in the use of leisure centres. That is certainly an issue that I will want to discuss with local government and with those responsible within Sport Wales.
Thank you to David Melding for mentioning cricket and for emphasising the way in which sport maintains public morale, and the need to have appropriate provision on a regional level and across Wales. I’m pleased to say that we have been in discussions recently with the Welsh Rugby Union. We are aware of their current funding crisis and we are seeking ways of helping to resolve that.
I’d like to thank Jack Sargeant for emphasising football in north Wales. I have been watching Connah’s Quay Nomads and I think that they’ve done superbly. Bala, unfortunately, haven’t reached the same levels. But we’re very aware of the need to strengthen the role of community football and we will be doing that in collaboration with and through the funding that we provide to the FAW.
I’d like to thank John Griffiths for highlighting, once again, the huge diversity of sports available in Newport. We’ve had an opportunity over the past two and a half years to visit Newport on a number of occasions and to support the development of the velodrome, the swimming pool and other activities in that area. Therefore, the partnership and the inspiration provided to the city of Newport by Newport County as a football team is a model that we can hopefully adopt across Wales.
And then, Alun Davies, thank you for emphasising the connection, once again, between physical fitness and mental health. This is an important lesson for us during this crisis because as we start to understand the importance of sport, we can see how a whole community can emerge from a crisis. I do think that the inspiration that sport can provide in a situation such as this one is something that we can be particularly proud of.
May I also thank Laura Anne Jones? It’s wonderful to see her back, in very sad circumstances of course. But I thank her for her comments on the importance of ensuring that different sports, such as tennis, and 3G facilities, are available in rural areas, not just in urban areas, and perhaps we can have a particular conversation on that point in order to ensure that we can take this forward.
In conclusion, may I emphasise that I have responsibility not only for sports and the arts, as was discussed last week, but I also have a more general responsibility to take an overview of physical activity? And I think that the commitment I would like to give, for the rest of my term, as Minister for sport, is that I will give particular emphasis to that overview, so that we can celebrate physical activity more generally, as one of our national virtues. Thank you.
Thank you. Can I now call on Helen Mary Jones to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. And I'm very grateful to all Members who've participated in the debate. It's impossible, of course, to respond to what everybody has said, and I think there were many common themes that I will come to, in a moment, but I must mention one or two individual Members. I cannot not congratulate the Connah's Quay Nomads or Jack Sargeant would never forgive me. It's a great achievement, and I'm sure we all want to share the congratulations that Jack Sargeant brought to the Senedd this afternoon. And I must personally welcome Laura Anne Jones back to our Senedd, albeit under very tragic circumstances. Laura and I, of course, served together in the past, and, I must say, it's very pleasing to see another woman in the Chamber. So, croeso nôl.
I think what struck me, Dirprwy Lywydd, was the common themes that came out of the contributions of all Members: the way that sport can inspire us, the way that it can lift our spirits in hard times—David Melding talked about being pleased to see the cricket back—but also the common theme about inequality and about how important it is to ensure that people in our poorest communities have access to physical activity opportunities. And I was very pleased to hear what the Minister said, right at the end of his contribution, about the commitment to promoting all physical activity, not just what we traditionally think of as sport.
In John Griffiths's contribution, I was very much struck by his in-depth knowledge of the sporting world in his own community and constituency. And I think that's shared commonly across the Chamber. It certainly came across in Alun Davies's contribution. Members have also referred to the really huge importance of physical activity for children. I'm sure there are a lot of—to go back to Alun Davies's contribution—nine-year-old girls and boys who are desperate to get out and to be able to play together again, as soon as it's safe to do so.
Mick Antoniw's contribution, where he again highlighted the importance of public facilities to enable poorer people to continue to participate or to begin to participate in physical activities, people who cannot afford, for example a private gym membership—. And I very much hope, when the Deputy Minister formally responds to our report, that he picks up on that issue of the leisure trusts and those facilities that are no longer in full local authority hands and therefore have more potential to face even bigger challenges than the leisure centres that are owned still by the local authorities.
I am grateful to everyone, as I've said, Dirprwy Lywydd, for their contributions. I want to mention Mick Antoniw's suggestion of an equality impact assessment. It's not a formal recommendation from the committee, but it's certainly come out of everybody's contributions today, and came up in the discussions that we had as a committee. We know that we cannot—.There'll never be enough money to do everything for everybody. And I think there's a clear message to the Government, from our committee and from this Chamber, that, when priorities are determined, we must support people who have the least opportunities. We didn't, for example, get any formal evidence, under this session, about the participation of black people and people of colour in sport at community level. But we know, from previous work, that they can have more of a challenge in gaining access.
So, I would suggest to the Minister that, as he looks to prioritise, going forward, he really does undertake an equality impact assessment of the support that's already been provided. He is right to say, of course, that the support that's already been provided through Sport Wales was very warmly welcomed by the sector when they gave us evidence. But they were equally clear—and I know that the Minister and the Deputy Minister know this—that that support, though it was very welcome, will not be sufficient in itself to take us through.
So, I will end, Dirprwy Lywydd, by thanking all participants in this debate and everybody, once again, who participated in the committee's process, the written and the oral evidence and, of course, as others, including David Melding, have mentioned, our exceptional staff, as a committee, for whom we are very grateful. We look forward to the Government's formal response to our report, which we know will come in due course. And I'm grateful to the Minister for responding informally in this debate at this time.
With that, Dirprwy Lywydd, I would like to commend this report to the Senedd and look forward to scrutinising the Government further, as their support for the sport and, very importantly, physical activity sector continues at this very difficult time.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Mae'n amhosibl ymateb i'r hyn y mae pawb wedi'i ddweud wrth gwrs, ac rwy'n meddwl bod llawer o themâu cyffredin y deuaf atynt mewn munud, ond mae'n rhaid i mi sôn am un neu ddau Aelod unigol. Ni allaf beidio â llongyfarch Cei Connah neu ni fyddai Jack Sargeant byth yn maddau i mi. Mae'n gamp fawr, ac rwy'n siŵr ein bod i gyd am ategu llongyfarchiadau Jack Sargeant yn y Senedd y prynhawn yma. A rhaid i mi yn bersonol groesawu Laura Anne Jones yn ôl i'n Senedd, er o dan amgylchiadau trasig iawn. Bu Laura a minnau, wrth gwrs, yn gwasanaethu gyda'n gilydd yn y gorffennol, ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae'n braf iawn gweld menyw arall yn y Siambr. Felly, croeso nôl.
Rwy'n credu mai'r hyn a wnaeth fy nharo, Ddirprwy Lywydd, oedd y themâu cyffredin a ddeilliodd o gyfraniadau'r holl Aelodau: y ffordd y gall chwaraeon ein hysbrydoli, y modd y gall godi ein hysbryd ar adegau anodd—soniodd David Melding am fod yn falch o weld y criced yn ôl—ond hefyd thema gyffredin anghydraddoldeb a pha mor bwysig yw hi i sicrhau bod pobl yn ein cymunedau tlotaf yn gallu manteisio ar gyfleoedd i gymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol. Ac roeddwn yn falch iawn o glywed yr hyn a ddywedodd y Gweinidog ar ddiwedd ei gyfraniad am yr ymrwymiad i hyrwyddo pob math o weithgarwch corfforol, nid yr hyn a ystyriwn yn draddodiadol yn chwaraeon yn unig.
Yng nghyfraniad John Griffiths, fe'm trawyd yn fawr gan ei wybodaeth fanwl am y byd chwaraeon yn ei gymuned a'i etholaeth ei hun. A chredaf fod hynny'n cael ei rannu'n gyffredinol ar draws y Siambr. Yn sicr, roedd yn amlwg yng nghyfraniad Alun Davies. Cyfeiriodd yr Aelodau hefyd at bwysigrwydd aruthrol gweithgarwch corfforol i blant. Rwy'n siŵr bod llawer o fechgyn a merched naw oed—gan ddychwelyd at gyfraniad Alun Davies—yn ysu am gael mynd allan a gallu chwarae gyda'i gilydd eto, cyn gynted ag y bydd yn ddiogel iddynt wneud hynny.
Cyfraniad Mick Antoniw, lle tynnodd sylw unwaith eto at bwysigrwydd adnoddau cyhoeddus i alluogi pobl dlotach i barhau i gymryd rhan neu ddechrau cymryd rhan mewn gweithgareddau corfforol, pobl na allant fforddio ymaelodi â champfa breifat er enghraifft—. Ac rwy'n gobeithio'n fawr, pan fydd y Dirprwy Weinidog yn ymateb yn ffurfiol i'n hadroddiad, y bydd yn trafod mater yr ymddiriedolaethau hamdden a'r cyfleusterau nad ydynt yn nwylo awdurdodau lleol yn llawn mwyach ac a allai wynebu heriau mwy na'r canolfannau hamdden sy'n dal i fod yn eiddo i'r awdurdodau lleol hyd yn oed.
Rwy'n ddiolchgar i bawb am eu cyfraniadau, fel y dywedais, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn sôn am awgrym Mick Antoniw y dylid cynnal asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb. Nid yw'n argymhelliad ffurfiol gan y pwyllgor, ond mae'n sicr wedi deillio o gyfraniadau pawb heddiw, ac fe gododd yn y trafodaethau a gawsom fel pwyllgor. Gwyddom na allwn—. Ni fydd byth ddigon o arian i wneud popeth i bawb. Ac rwy'n credu bod yna neges glir i'r Llywodraeth, o'n pwyllgor ni ac o'r Siambr hon fod yn rhaid i ni gynorthwyo'r bobl sy'n cael y lleiaf o gyfleoedd wrth inni bennu blaenoriaethau. Er enghraifft, ni chawsom unrhyw dystiolaeth ffurfiol, dan y sesiwn hon, ynglŷn â chyfranogiad pobl dduon a phobl o liw mewn chwaraeon ar lefel gymunedol. Ond gwyddom, o waith blaenorol, y gallent fod yn wynebu mwy o her o ran sicrhau mynediad.
Felly, byddwn yn awgrymu wrth y Gweinidog, wrth iddo geisio blaenoriaethu yn y dyfodol, ei fod yn cynnal asesiad o effaith y cymorth sydd eisoes wedi'i ddarparu ar gydraddoldeb. Mae'n iawn i ddweud, wrth gwrs, fod y gefnogaeth sydd eisoes wedi'i darparu drwy Chwaraeon Cymru wedi cael croeso cynnes iawn gan y sector pan roesant dystiolaeth inni. Ond roeddent yr un mor glir—a gwn fod y Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog yn gwybod hyn—na fydd y gefnogaeth honno, er ei bod wedi cael croeso mawr, yn ddigon ynddi ei hun i'n cario drwodd.
Felly, rwyf am gloi, Ddirprwy Lywydd, drwy ddiolch i bawb a gymerodd ran yn y ddadl hon a phawb, unwaith eto, a gymerodd ran ym mhroses y pwyllgor, y dystiolaeth ysgrifenedig a llafar ac wrth gwrs, fel y mae eraill, gan gynnwys David Melding, wedi sôn, rydym fel pwyllgor yn ddiolchgar iawn i'n staff eithriadol. Edrychwn ymlaen at ymateb ffurfiol y Llywodraeth i'n hadroddiad, y gwyddom y bydd yn dod maes o law. Ac rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ymateb yn anffurfiol yn y ddadl ar yr adeg hon.
Gyda hynny, Ddirprwy Lywydd, hoffwn gymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Senedd ac edrychaf ymlaen at graffu ymhellach ar y Llywodraeth, wrth i'w cefnogaeth i'r sector chwaraeon ac yn bwysig iawn, i'r sector gweithgarwch corfforol barhau drwy'r cyfnod anodd hwn.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No, I don't see an objection, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, nid wyf yn gweld gwrthwynebiad, felly derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 9 on our agenda this afternoon is the debate on the Petitions Committee's petition P-05-967, 'Welsh Government to amend its NDR relief policy to help keep Debenhams stores open in Wales', and I call on the Chair of the committee to move the motion—Janet Finch-Saunders.
Eitem 9 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r ddadl ar ddeiseb y Pwyllgor Deisebau P-05-967, 'Annog Llywodraeth Cymru i ddiwygio ei pholisi ar ryddhad ardrethi annomestig i helpu i gadw siopau Debenhams ar agor yng Nghymru', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r cynnig—Janet Finch-Saunders.
Cynnig NDM7343 Janet Finch-Saunders
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb 'P-05-967 Annog Llywodraeth Cymru i ddiwygio ei pholisi ar ryddhad ardrethi annomestig i helpu i gadw siopau Debenhams ar agor yng Nghymru' a gasglodd 5,790 o lofnodion.
Motion NDM7343 Janet Finch-Saunders
To propose that the Senedd:
Notes the petition 'P-05-967 Welsh Government to amend its NDR relief policy to help keep Debenhams stores open in Wales' which received 5,790 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and also for the opportunity to introduce this debate. The petition in front of us collected 5,790 signatures. It was submitted by Peter Black, a former colleague of many of us here in the Senedd, and a current elected councillor on Swansea Council.
This petition raises concerns about the impact that the closure of large retail stores can have on the viability of town and city centres. It does so in the context of the challenges facing the retail sector as a result of the coronavirus. The petition references Debenhams stores in keeping with the central role that store plays in Swansea city centre. We have the same here in Llandudno—it is very much an anchor store for many within our premier shopping centre. However, the wider point made by the petitioners is the importance of such large anchor stores in many town and city centres across Wales. The knock-on effect that the loss of such a store, and the resulting drop in footfall, can be devastating to other businesses in the area.
Now, I want to stress that, in bringing this petition forward, the Petitions Committee is not seeking to prompt a detailed debate of the merits of offering financial support to one specific company, or about the financial position of Debenhams itself. Instead, I believe that a discussion of this petition can help to shine a light on two significant issues: (1) how the financial support available to businesses from the Welsh Government can best be prioritised to those who need it the most; and (2) what measures can be taken to protect our high streets from the effects of this awful pandemic. Nevertheless, it is necessary to briefly set out some background to the petition.
In March the Minister for Finance announced a package of support for businesses in response to COVID-19. This included 100 per cent business rates relief for properties used for retail, leisure and hospitality, for one year only. Subsequently, the scheme was amended to exclude properties with a rateable value of £500,000 and over. The Welsh Government states that this affects fewer than 200 properties in Wales and has enabled more than £100 million to be redirected into its economic resilience fund. Companies, including Debenhams, have alleged that this decision may put the reopening of some large stores in Wales in jeopardy. In the case of Debenhams stores in Swansea and Newport, both of which have been highlighted to the committee, deferrals of business rates have been agreed locally. The petitioner has pointed out the number of jobs generated by large retail premises, both in terms of direct employment and indirectly to the local economy. He also points out that the local agreements reached only relate to deferrals, with the money still being due in future.
Clearly, many retailers have been able to reopen their doors since restrictions on non-essential retail were relaxed from 22 June. This, one would hope, should help to alleviate the challenges faced by many retailers across Wales. However, there are still clearly some very hard times ahead, and it is no exaggeration to say that there are existential challenges facing many businesses, large and small. Many of these challenges are structural and predate the current crisis, but they have certainly been exacerbated by the shutdown required to tackle this disease. I hope that this debate helps us to further the discussion about how the Welsh Government can best respond to those challenges. I also look forward to hearing from the Minister today about the actions being taken to support retailers and other businesses in Wales. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hefyd am y cyfle i gyflwyno'r ddadl hon. Mae'r ddeiseb o'n blaenau yn cynnwys 5,790 o lofnodion. Fe'i cyflwynwyd gan Peter Black, cyn gyd-Aelod i lawer ohonom yma yn y Senedd, a chynghorydd etholedig ar hyn o bryd ar Gyngor Abertawe.
Mae'r ddeiseb hon yn codi pryderon am yr effaith y gall cau siopau manwerthu mawr ei chael ar hyfywedd canol trefi a dinasoedd. Mae'n gwneud hynny yng nghyd-destun yr heriau sy'n wynebu'r sector manwerthu o ganlyniad i'r coronafeirws. Mae'r ddeiseb yn cyfeirio at siopau Debenhams yn unol â'r rôl ganolog sydd i'r siop honno yng nghanol dinas Abertawe. Mae'r un peth yn wir yma yn Llandudno—mae'n bendant yn siop angori i lawer o bobl yn ein prif ganolfan siopa. Fodd bynnag, y pwynt ehangach a wnaed gan y deisebwyr yw pwysigrwydd siopau angori mawr o'r fath yng nghanol llawer o drefi a dinasoedd ledled Cymru. Gallai'r effaith ganlyniadol o golli siop o'r fath, a'r gostyngiad yn nifer y cwsmeriaid yn sgil hynny, fod yn ddinistriol i fusnesau eraill yn yr ardal.
Nawr, rwyf am bwysleisio, wrth gyflwyno'r ddeiseb hon, nad yw'r Pwyllgor Deisebau yn ceisio annog dadl fanwl ynghylch manteision cynnig cymorth ariannol i un cwmni penodol, nac am sefyllfa ariannol Debenhams ei hun. Yn hytrach, credaf y gall trafod y ddeiseb hon helpu i daflu goleuni ar ddau fater pwysig: (1) sut orau i flaenoriaethu'r cymorth ariannol sydd ar gael i fusnesau gan Lywodraeth Cymru i'r rhai sydd fwyaf o'i angen; a (2) pa fesurau y gellir eu cymryd i ddiogelu ein strydoedd mawr rhag effeithiau'r pandemig ofnadwy hwn. Serch hynny, mae angen nodi ychydig o gefndir y ddeiseb yn gryno.
Ym mis Mawrth, cyhoeddodd y Gweinidog Cyllid becyn cymorth i fusnesau mewn ymateb i COVID-19. Roedd hyn yn cynnwys 100 y cant o ryddhad ardrethi busnes ar gyfer eiddo a ddefnyddir ar gyfer manwerthu, hamdden a lletygarwch, am flwyddyn yn unig. Wedi hynny, diwygiwyd y cynllun i eithrio eiddo â gwerth ardrethol o £500,000 a throsodd. Mae Llywodraeth Cymru yn datgan bod hyn yn effeithio ar lai na 200 eiddo yng Nghymru ac mae wedi ei galluogi i ailgyfeirio mwy na £100 miliwn i'w chronfa cadernid economaidd. Mae cwmnïau, gan gynnwys Debenhams, wedi honni y gallai'r penderfyniad hwn beryglu camau i ailagor siopau mawr yng Nghymru. Yn achos siopau Debenhams yn Abertawe a Chasnewydd, dwy siop a ddaeth i sylw'r pwyllgor, cytunwyd yn lleol i ohirio ardrethi busnes. Nododd y deisebydd nifer y swyddi a gynhyrchir gan safleoedd manwerthu mawr, o ran cyflogaeth uniongyrchol ac yn anuniongyrchol i'r economi leol. Mae hefyd yn tynnu sylw at y ffaith nad yw'r cytundebau lleol ond yn berthnasol i ohiriadau, gyda'r arian yn dal i fod yn ddyledus yn y dyfodol.
Yn amlwg, mae llawer o fanwerthwyr wedi gallu ailagor eu drysau ers i gyfyngiadau ar werthu nwyddau dianghenraid gael eu llacio ar 22 Mehefin. Gobeithiwn y bydd hyn yn helpu i liniaru'r heriau a wynebir gan lawer o fanwerthwyr ledled Cymru. Fodd bynnag, mae'n amlwg fod yna adegau anodd iawn o'n blaenau, ac nid wyf yn gor-ddweud pan ddywedaf fod heriau dirfodol yn wynebu llawer o fusnesau bach a mawr. Mae llawer o'r heriau hyn yn rhai strwythurol ac yn rhagflaenu'r argyfwng presennol, ond maent yn sicr wedi'u gwaethygu gan y cyfyngiadau symud a oedd yn ofynnol i fynd i'r afael â'r clefyd. Gobeithio y bydd y ddadl hon yn ein helpu i drafod ymhellach sut y gall Llywodraeth Cymru ymateb i'r heriau hynny yn y ffordd orau. Rwyf hefyd yn edrych ymlaen at glywed gan y Gweinidog heddiw am y camau sy'n cael eu cymryd i gefnogi manwerthwyr a busnesau eraill yng Nghymru. Diolch yn fawr.
I welcome this opportunity to speak on this petition. Sitting on the Petitions Committee is a real privilege for me because it gives me a great opportunity to look at items of huge importance, like this one. This petition is asking the Government to act to help secure the future of an important employer here in Wales and we should all be very conscious of the need for government to show flexibility in defending jobs in retail, where our high streets have really been affected by the coronavirus pandemic. Of course, there are other sectors as well. Many sectors across Wales have been affected, and I myself have called on the UK Government to act quickly to support the aerospace industry. I can only hope that they start to take these calls seriously.
I noted, Deputy Llywydd, the Minister's response to the committee with real interest and in particular that the Welsh Government is providing non-domestic rates relief to the majority of Debenhams stores in Wales, with a total support of over £1 million. However, we do have to recognise this company is a significant employer across Wales and I would urge the Minister to further outline how she can work with our partners in local government to further support these jobs and how she can also look further to how we're supporting all jobs across our high streets and all businesses on our high streets throughout this crisis and into the post-COVID world. Thank you.
Croesawaf y cyfle hwn i siarad am y ddeiseb hon. Mae eistedd ar y Pwyllgor Deisebau yn fraint go iawn i mi gan ei fod yn gyfle gwych imi edrych ar eitemau o bwysigrwydd enfawr, fel hwn. Mae'r ddeiseb hon yn gofyn i'r Llywodraeth weithredu i helpu i ddiogelu dyfodol cyflogwr pwysig yma yng Nghymru a dylem i gyd fod yn ymwybodol iawn o'r angen i lywodraeth ddangos hyblygrwydd wrth ddiogelu swyddi manwerthu, lle mae effaith y pandemig coronafeirws ar ein stryd fawr wedi bod yn fawr. Wrth gwrs, ceir sectorau eraill hefyd. Effeithiwyd ar lawer o sectorau ledled Cymru, ac rwyf innau wedi galw ar Lywodraeth y DU i weithredu'n gyflym i gefnogi'r diwydiant awyrofod. Ni allaf ond gobeithio y byddant yn dechrau rhoi ystyriaeth ddifrifol i'r galwadau hyn.
Ddirprwy Lywydd, nodais ymateb y Gweinidog i'r pwyllgor gyda gwir ddiddordeb ac yn arbennig y ffaith bod Llywodraeth Cymru yn darparu rhyddhad ardrethi annomestig i'r rhan fwyaf o siopau Debenhams yng Nghymru, gyda chyfanswm cymorth o dros £1 filiwn. Fodd bynnag, mae'n rhaid inni gydnabod bod y cwmni hwn yn gyflogwr pwysig ledled Cymru a byddwn yn annog y Gweinidog i amlinellu ymhellach sut y gall weithio gyda'n partneriaid llywodraeth leol i gefnogi'r swyddi hyn ymhellach a sut y gall edrych eto hefyd ar sut rydym yn cefnogi'r holl swyddi ar draws ein strydoedd mawr a phob busnes ar ein strydoedd mawr drwy gydol yr argyfwng hwn ac i mewn i'r cyfnod ôl-COVID. Diolch.
I'm pleased to say a few words in this debate and thank Janet Finch-Saunders and indeed the Petitions Committee for having considered an important petition. I first raised the issue of Debenhams a number of weeks ago now when the threat to the Welsh stores in Newport and Swansea, I think it was, were first mentioned and first emerged in my local press. I think it's very easy for us to focus on the need to support small businesses and medium-sized enterprises during the pandemic, and, of course, that is vitally important, and in my own constituency in my area of south Wales you've got market towns, you've got small shops that do need support, but at the same time, I think if we take our eye off the ball and we don't look at ways that we can support the larger anchor stores as well, then we're going to be missing something. And as Janet Finch-Saunders said in opening, the way that the business rate regime is working in Wales—the non-domestic rate regime—that does mean that stores like Debenhams have felt threatened. I think it would be too easy to think, 'Well, okay, they're larger companies, they'll be all right.' At the end of the day, if we lose a store such as the flagship store in Newport, which has only been open for a few years now, relatively speaking, we lose a lot of jobs, we lose a major anchor store in that area that brings people in who are then going to shop in surrounding shops and support the local economy. And although it's in the neighbouring constituency—it's in Newport West, in Jayne Bryant's area—of course, many people in my area go down to that store and many people work there.
So, thank you for taking this petition on, Janet, and can I thank the members of the Petitions Committee for doing that and bringing this debate here today? Let's urge the Welsh Government to look again at the non-domestic rates relief scheme. Yes, the Welsh Government has done a number of things to try and support businesses and particularly smaller businesses, but let's not lose sight of the fact that the large stores like Debenhams need the support.
I'd also like to hear from the Minister, when the Minister does respond, as to an update on the discussions that have been held with the management of Debenhams, because I think, from what I know from what they've said, they've had some very good ideas, which hopefully we can come to an accommodation on where all sides will be satisfied. But thank you for this debate today.
Rwy'n falch o ddweud ychydig eiriau yn y ddadl hon a diolch i Janet Finch-Saunders ac yn wir i'r Pwyllgor Deisebau am ystyried deiseb bwysig. Codais fater Debenhams yn gyntaf ychydig wythnosau'n ôl bellach pan soniwyd gyntaf am y bygythiad i siopau Cymru yng Nghasnewydd ac Abertawe, rwy'n credu, a'r tro cyntaf i'r mater gael sylw yn fy ngwasg leol. Rwy'n credu ei bod yn hawdd iawn inni ganolbwyntio ar yr angen i gefnogi busnesau bach a chanolig yn ystod y pandemig, ac wrth gwrs, mae hynny'n hanfodol bwysig, ac yn fy etholaeth fy hun yn fy ardal i o dde Cymru, mae gennych drefi marchnad, mae gennych siopau bach sydd angen cymorth, ond ar yr un pryd, os tynnwn ein llygad oddi ar y bêl ac os nad edrychwn ar ffyrdd y gallwn gefnogi'r siopau angori mwy o faint hefyd, rwy'n credu y byddwn yn esgeuluso rhywbeth. Ac fel y dywedodd Janet Finch-Saunders wrth agor, mae'r ffordd y mae'r gyfundrefn ardrethi busnes yn gweithio yng Nghymru—y gyfundrefn ardrethi annomestig—yn golygu bod siopau fel Debenhams wedi teimlo dan fygythiad. Rwy'n credu y byddai'n rhy hawdd inni feddwl, 'Wel, iawn, maent yn gwmnïau mwy o faint, byddant yn iawn.' Yn y pen draw, os collwn siop fel y siop flaenllaw yng Nghasnewydd, sydd ond wedi bod ar agor ers rhai blynyddoedd bellach, siop gymharol newydd, rydym yn colli llawer o swyddi, rydym yn colli siop angori fawr yn yr ardal honno sy'n dod â phobl i mewn, pobl sy'n mynd wedyn i siopa mewn siopau cyfagos a chefnogi'r economi leol. Ac er ei fod yn yr etholaeth gyfagos—mae yng Ngorllewin Casnewydd, yn ardal Jayne Bryant—mae llawer o bobl yn fy ardal i yn mynd i lawr i'r siop honno wrth gwrs ac mae llawer o bobl yn gweithio yno.
Felly, diolch i chi am gyflwyno'r ddeiseb hon, Janet, ac a gaf fi ddiolch i aelodau'r Pwyllgor Deisebau am wneud hynny a chyflwyno'r ddadl hon yma heddiw? Gadewch inni annog Llywodraeth Cymru i ailedrych ar y cynllun rhyddhad ardrethi annomestig. Ydy, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud nifer o bethau i geisio cefnogi busnesau ac yn arbennig busnesau llai o faint, ond gadewch inni beidio â cholli golwg ar y ffaith bod angen y cymorth ar y siopau mawr fel Debenhams.
Hoffwn glywed y newyddion diweddaraf gan y Gweinidog hefyd, pan fydd yn ymateb, am y trafodaethau a gynhaliwyd gyda rheolwyr Debenhams hefyd, oherwydd o'r hyn y gwn eu bod wedi'i ddweud, rwy'n credu bod ganddynt syniadau da iawn, a gobeithio y gallwn ddod i drefniant a fydd yn plesio pob ochr. Ond diolch am y ddadl hon heddiw.
Whilst we support the motion, it is disappointing to note that it could not include other iconic high-street retailers. I of course appreciate that the committee has to present the debate in the light of the original petition. I would like, however, to take this opportunity to emphasise that other major stores have closed or are about to close many of their high-street facilities. We in Torfaen have seen the closure of the Marks and Spencer store in Cwmbran town centre, and one wonders what is the financial situation of such businesses as the David Evans department store in the town, which is one of the House of Fraser chain of stores. These famous chains are often anchor stores for town centres; their absence often causes—if you'll forgive the pun—a chain reaction for the centres affected, where many small outlets cannot survive because of the reduced footfall in the town itself. Whilst we support this call on behalf of Debenhams, can I urge the Government to help all such retail outlets? The future of all our town or city centres is very much in the balance, and we must do everything we can to help sustain them.
Er ein bod yn cefnogi'r cynnig, mae'n siomedig nodi na allai gynnwys manwerthwyr stryd fawr eiconig eraill. Rwy'n deall, wrth gwrs, fod yn rhaid i'r pwyllgor gyflwyno'r ddadl yng ngoleuni'r ddeiseb wreiddiol. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn, fodd bynnag, i bwysleisio bod siopau mawr eraill wedi cau neu ar fin cau llawer o'u siopau stryd fawr. Rydym ni yn Nhorfaen wedi gweld siop Marks and Spencer yn cau yng nghanol tref Cwmbrân, ac mae rhywun yn meddwl tybed beth yw sefyllfa ariannol busnesau o'r fath fel siop adrannol David Evans yn y dref, sy'n un o gadwyn siopau House of Fraser. Yn aml, mae'r siopau cadwyn enwog hyn yn siopau angori ar gyfer canol trefi; mae eu habsenoldeb yn aml yn achosi—os maddeuwch y gair mwys—adwaith cadwynol i'r canolfannau yr effeithir arnynt, lle na all llawer o siopau bach oroesi oherwydd y gostyngiad yn nifer yr ymwelwyr â'r dref ei hun. Er ein bod yn cefnogi'r alwad hon ar ran Debenhams, a gaf fi annog y Llywodraeth i helpu pob siop o'r fath? Mae dyfodol canol ein trefi a'n dinasoedd yn y fantol, a rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i helpu i'w cynnal.
Thank you. Can I now call the Minister for Finance and the Trefnydd, Rebecca Evans?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans?
Diolch, Dirprwy Lywydd. The Welsh Government recognises the challenges facing businesses during the pandemic, and an extraordinary effort has gone into providing the most generous business support package anywhere in the UK. Our £1.7 billion package includes over £350 million of non-domestic rates relief for businesses in the retail, leisure and hospitality sectors, and this scheme reduces the rates bills for these businesses to zero for this financial year. This is in addition to our existing rates relief schemes, which are providing over £230 million of support this year. As a result of our schemes, over 70,000 businesses and other organisations in Wales are paying no rates this year. We've also provided over £800 million of funding for grants related to rateable values to support small and medium-sized businesses across Wales, including businesses in the retail sector. We've worked with local authorities to ensure that this funding has reached businesses as quickly as possible, and I want to thank all local authorities across Wales for the agile and efficient way in which they've approached this challenge to support businesses across our communities. So far, they've issued over 60,000 grants to eligible businesses. Unlike in England, businesses not eligible for these schemes have been able to apply for financial support via our £0.5 billion economic resilience fund, which has been designed to address the gaps in the UK left in the UK Government's offer.
I know that not every business has qualified for financial support, and our package has been designed to be affordable within the available funding in the face of an unprecedented global pandemic. Despite these pressures, the Office for National Statistics figures show that 34 per cent of all businesses in Wales have received Government support in Wales, compared with 14 per cent in England. Our ability to go beyond the support offered by the UK Government was in part funded by our decision to cap the support available through our new rates relief measures, and that decision was not taken lightly. It enabled over £100 million to be directed towards our economic resilience fund, which supports businesses of all sizes. To illustrate the impact that this has, this is the sum needed to fund grants of £50,000 for over 2,000 Welsh SMEs, and this fund has supported thousands of small businesses, which make up a greater share of the Welsh economy, with many serving as the backbone of our communities.
Turning to the challenges facing Debenhams, I recognise the importance of Debenhams stores to our towns and cities across Wales, and I have met with the chair of Debenhams to learn more about the company's position. It's important to recognise that the majority of Debenhams stores in Wales are receiving rate relief and grant support, which amounts to £1.3 million this year. However, Debenhams's problems are well documented, and, as the company faces its third insolvency process in 12 months, I just don't think it's credible to claim that the sustainability of the business could be guaranteed by further rates relief from the Welsh Government. Debenhams has already announced the closure of some of its stores across UK, and those include a number of premises that were eligible for rate relief. And given this challenging backdrop, I referred the company to the economic resilience fund, which has supported strategically important businesses in Wales with a rateable value over £500,000.
It's only right that any further support is linked to clear commitments on jobs and business plans, because they're the factors that determine whether our support actually delivers for our communities, our town centres and our workers in Wales. With our finite resources, I am confident that a fair balance was struck by limiting rate relief for those larger premises in order to support smaller businesses with nowhere else to turn. We must also recognise that non-domestic rates exist to help fund the local services that we all rely on. Every penny of revenue collected is used to fund local services, and these services are vital in ordinary times, but, in the current circumstances, local authorities are also providing direct and crucial support in dealing with the impact of the virus.
So, to conclude, while working at a pace and scale that is entirely unprecedented, the Welsh Government has provided support to Debenhams and engaged positively with the company, whilst seeking to protect jobs and ensure the sound use of public money. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr heriau sy'n wynebu busnesau yn ystod y pandemig, a chafwyd ymdrech ryfeddol i ddarparu'r pecyn cymorth mwyaf hael i fusnesau yn unrhyw ran o'r DU. Mae ein pecyn gwerth £1.7 biliwn yn cynnwys dros £350 miliwn o ryddhad ardrethi annomestig i fusnesau yn y sectorau manwerthu, hamdden a lletygarwch, ac mae'r cynllun hwn yn gostwng y biliau ardrethi ar gyfer y busnesau hyn i sero ar gyfer y flwyddyn ariannol hon. Mae hyn yn ychwanegol at ein cynlluniau rhyddhad ardrethi presennol, sy'n darparu dros £230 miliwn o gymorth eleni. O ganlyniad i'n cynlluniau, nid yw dros 70,000 o fusnesau a sefydliadau eraill yng Nghymru yn talu unrhyw ardrethi o gwbl eleni. Rydym hefyd wedi darparu dros £800 miliwn o gyllid ar gyfer grantiau sy'n gysylltiedig â gwerthoedd ardrethol i gefnogi busnesau bach a chanolig ledled Cymru, gan gynnwys busnesau yn y sector manwerthu. Rydym wedi gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod yr arian hwn wedi cyrraedd busnesau cyn gynted â phosibl, ac rwyf am ddiolch i bob awdurdod lleol ledled Cymru am y ffordd hyblyg ac effeithlon y maent wedi mynd i'r afael â'r her hon i gefnogi busnesau ar draws ein cymunedau. Hyd yn hyn, maent wedi rhoi dros 60,000 o grantiau i fusnesau cymwys. Yn wahanol i Loegr, mae busnesau nad ydynt yn gymwys ar gyfer y cynlluniau hyn wedi gallu gwneud cais am gymorth ariannol drwy ein cronfa cadernid economaidd gwerth £0.5 biliwn, cronfa a luniwyd i fynd i'r afael â'r bylchau yn y DU a adawyd yng nghynnig Llywodraeth y DU.
Gwn nad yw pob busnes wedi cymhwyso i gael cymorth ariannol, ac mae ein pecyn wedi'i gynllunio i fod yn fforddiadwy o fewn yr arian sydd ar gael yn wyneb pandemig byd-eang digyffelyb. Er gwaethaf y pwysau hyn, mae ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod 34 y cant o'r holl fusnesau yng Nghymru wedi cael cymorth gan y Llywodraeth yng Nghymru, o'i gymharu â 14 y cant yn Lloegr. Cafodd ein gallu i fynd y tu hwnt i'r cymorth a gynigir gan Lywodraeth y DU ei ariannu'n rhannol gan ein penderfyniad i gapio'r cymorth sydd ar gael drwy ein mesurau rhyddhad ardrethi newydd, ac ni wnaed y penderfyniad hwnnw ar chwarae bach. Galluogodd dros £100 miliwn i gael ei gyfeirio tuag at ein cronfa cadernid economaidd, sy'n cefnogi busnesau o bob maint. I ddangos yr effaith a gaiff hyn, dyma'r swm sydd ei angen i ariannu grantiau o £50,000 ar gyfer dros 2,000 o fusnesau bach a chanolig yng Nghymru, ac mae'r gronfa hon wedi cynorthwyo miloedd o fusnesau bach, sy'n gyfran fwy o economi Cymru, gyda llawer ohonynt yn asgwrn cefn i'n cymunedau.
Gan droi at yr heriau sy'n wynebu Debenhams, rwy'n cydnabod pwysigrwydd siopau Debenhams i'n trefi a'n dinasoedd ledled Cymru, ac rwyf wedi cyfarfod â chadeirydd Debenhams i ddysgu mwy am sefyllfa'r cwmni. Mae'n bwysig cydnabod bod y rhan fwyaf o siopau Debenhams yng Nghymru yn derbyn rhyddhad ardrethi a chymorth grantiau gwerth £1.3 miliwn eleni. Fodd bynnag, mae problemau Debenhams wedi'u dogfennu'n dda, ac wrth i'r cwmni wynebu ei drydedd broses ansolfedd mewn 12 mis, nid wyf yn credu ei bod yn gredadwy honni y gellid gwarantu cynaliadwyedd y busnes drwy ryddhad ardrethi pellach gan Lywodraeth Cymru. Mae Debenhams eisoes wedi cyhoeddi bod rhai o'i siopau'n cau ledled y DU, ac mae'r rheini'n cynnwys nifer o safleoedd a oedd yn gymwys i gael rhyddhad ardrethi. Ac o ystyried y cefndir heriol hwn, cyfeiriais y cwmni at y gronfa cadernid economaidd, sydd wedi cefnogi busnesau sy'n strategol bwysig yng Nghymru gyda gwerth ardrethol o dros £500,000.
Nid yw ond yn iawn fod unrhyw gymorth pellach yn gysylltiedig ag ymrwymiadau clir ynghylch swyddi a chynlluniau busnes, oherwydd dyma'r ffactorau sy'n pennu a yw ein cymorth yn cyflawni mewn gwirionedd ar gyfer ein cymunedau, canol ein trefi a'n gweithwyr yng Nghymru. Gyda'n hadnoddau cyfyngedig, rwy'n hyderus fod cydbwysedd teg wedi'i daro drwy gyfyngu rhyddhad ardrethi i'r safleoedd mwy hynny er mwyn cefnogi busnesau llai heb unman arall i droi. Rhaid inni gydnabod hefyd fod ardrethi annomestig yn bodoli i helpu i ariannu'r gwasanaethau lleol rydym oll yn dibynnu arnynt. Caiff pob ceiniog o refeniw a gesglir ei defnyddio i ariannu gwasanaethau lleol, ac mae'r gwasanaethau hyn yn hanfodol ar adegau arferol, ond o dan yr amgylchiadau presennol, mae awdurdodau lleol hefyd yn darparu cymorth uniongyrchol a hanfodol wrth ymdrin ag effaith y feirws.
Felly, i orffen, gan weithio ar gyflymder ac i raddau sy'n gwbl ddigynsail, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cymorth i Debenhams ac wedi ymgysylltu'n gadarnhaol â'r cwmni, tra'n ceisio diogelu swyddi a sicrhau bod arian cyhoeddus yn cael ei ddefnyddio'n ddoeth. Diolch yn fawr.
Can I now call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate?
A gaf fi alw yn awr ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Presiding Officer. And in concluding today's debate, I wish to thank the petitioner and others who have contacted our committee about this issue. It was good of Jack Sargeant to contribute as a member of the committee, and, you know, face calls to the Minister to set out how such businesses can be supported. My colleague Nick Ramsay endorsing once again the need to acknowledge that these anchor stores, once we lose them, also lead to the loss of many jobs. David Rowlands, highlighting that there are other big name stores out there—and he mentioned House of Fraser, Marks and Spencers—and how that leads to a chain reaction when we lose these large stores.
This debate has enabled some important points and issues to be raised, and I am very grateful to the Minister for responding to many of those. The Petitions Committee will consider this petition once again in light of the contributions that have been made in our Plenary session this afternoon. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Lywydd. Ac wrth gloi'r ddadl heddiw, hoffwn ddiolch i'r deisebydd ac eraill sydd wedi cysylltu â'n pwyllgor ynglŷn â'r mater hwn. Roedd yn dda gweld Jack Sargeant yn cyfrannu fel aelod o'r pwyllgor, a wyddoch chi, yn galw ar y Gweinidog i nodi sut y gellir cefnogi busnesau o'r fath. Mae fy nghyd-Aelod Nick Ramsay yn cymeradwyo unwaith eto yr angen i gydnabod bod y siopau angori hyn, ar ôl inni eu colli, hefyd yn arwain at golli llawer o swyddi. Tynnodd David Rowlands sylw at y ffaith bod siopau mawr eraill allan yno—a soniodd am House of Fraser, Marks and Spencers—a sut y mae hynny'n arwain at adwaith cadwynol pan fyddwn yn colli'r siopau mawr hyn.
Mae'r ddadl hon wedi ein galluogi i godi pwyntiau a materion pwysig, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ymateb i lawer ohonynt. Bydd y Pwyllgor Deisebau yn ystyried y ddeiseb hon unwaith eto yng ngoleuni'r cyfraniadau a wnaed yn ein Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? I don't see any objections, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau, felly derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian, a gwelliant 3 yn enw Caroline Jones. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, amendment 2 in the name of Siân Gwenllian, and amendment 3 in the name of Caroline Jones. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.
We now move to item 10 on the agenda, which is the Welsh Conservatives debate—COVID-19 and transport—and I call on Darren Millar to move the motion. Darren.
Symudwn yn awr at eitem 10 ar yr agenda, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig—COVID-19 a Thrafnidiaeth—a galwaf ar Darren Millar i gyflwyno'r cynnig. Darren.
Cynnig NDM7345 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn croesawu llacio'r cyfyngiadau diweddar ar deithio yn ystod coronafeirws.
2. Yn cydnabod effaith andwyol y cyfyngiadau teithio blaenorol ar berthnasoedd personol, iechyd meddwl a lles pobl, a manwerthwyr.
3. Yn gresynu at fethiant Llywodraeth Cymru i ddarparu cymorth digonol i weithredwyr bysiau yng Nghymru yn ystod y pandemig coronafeirws.
4. Yn mynegi siom bod Llywodraeth Cymru wedi peidio â chefnogi cwmnïau hedfan i hedfan o Faes Awyr Caerdydd.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) diystyru'r angen i gyflwyno gofynion cwarantin i breswylwyr sy'n teithio i Gymru o'r tu mewn i'r Ardal Deithio Gyffredin;
b) mynd ati ar frys i adolygu a chynyddu'r cymorth sydd ar gael i weithredwyr bysiau yng Nghymru, er mwyn eu galluogi i gynyddu amlder a chapasiti gwasanaethau bysiau i bobl Cymru;
c) hyrwyddo'r broses o sefydlu llwybrau newydd o Faes Awyr Caerdydd i gyrchfannau diogel ledled y byd er mwyn ei helpu i lamu yn ôl o'r pandemig coronafeirws.
Motion NDM7345 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Welcomes the recent relaxation of coronavirus restrictions on travel.
2. Acknowledges the adverse impact of the previous travel restrictions on personal relationships, people’s mental health and wellbeing, and retailers.
3. Regrets the failure of the Welsh Government to provide adequate support for Welsh bus operators during the coronavirus pandemic.
4. Expresses disappointment that the Welsh Government has discouraged airlines from flying from Cardiff Airport.
5. Calls on the Welsh Government to:
a) rule out the introduction of quarantine requirements for residents travelling to Wales from within the Common Travel Area;
b) urgently review and increase the support available to bus operators in Wales to enable them to increase the frequency and capacity of bus services for the people of Wales;
c) promote the establishment of new routes from Cardiff Airport to safe destinations around the globe to help it bounce back from the coronavirus pandemic.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion on the order paper.
The people of Wales have endured the most severe restrictions on their movements that any of us will have known in our lifetimes in recent months—restrictions that have been more draconian and longer lasting than anywhere else in the United Kingdom. People have been cut off from their friends and family. Mother's Day, Father's Day, Easter, birthdays, anniversaries, weddings and all sorts of other events that would usually bring families together have been rather muted occasions. And, of course, the lockdown was introduced with good reason: by staying at home, we help to protect many of the most vulnerable in our society, and we've reduced the spread of the coronavirus. But the enduring 5-mile rule was cruel. I recognise that the Welsh Government's intention was to deter long journeys and avoid Welsh beaches or other destinations being overwhelmed, but a 5-mile rule was arbitrary. It kept families apart, and, beyond urban areas, frankly, the rule was a mockery. It adversely affected people's relationships. It exacerbated the problems of loneliness and isolation, contributed to poor mental health and well-being, and made many businesses in Wales less viable.
Prior to the pandemic, Wales, of course, already had the UK's weakest economy and the highest high street vacancy rate, so keeping Wales locked down for longer isn't going to help us to address these facts. To ensure public compliance, of course, with Government guidelines, it's important that Ministers need to ensure that their instructions to the public are fair, realistic and backed up by evidence. To do anything other than that, of course, risks public alienation yet, to date, the Welsh Government has not published a shred of scientific evidence for its cruel 5-mile rule. And that's why we very much welcome the relaxation of the travel restrictions from Monday.
Many of those who want to enjoy getting their freedom back will, of course, opt to jump on a bus. Bus travel, of course, is essential for many of our citizens, but it's a lifeline that is increasingly at risk here in Wales. Bus travel had already fallen by nearly a quarter over the past 13 years as a result of funding cuts, collapsed franchises and route reductions, and, during the pandemic, it's fallen by a further 90 per cent, some of which was directly as a result of people not being able to travel beyond the cruel 5-mile rule.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig ar y papur trefn.
Mae pobl Cymru wedi dioddef y cyfyngiadau symud mwyaf difrifol y bydd neb ohonom wedi'u profi yn ystod ein hoes yn y misoedd diwethaf—cyfyngiadau sydd wedi bod yn fwy llym ac wedi para'n hwy nag unrhyw le arall yn y Deyrnas Unedig. Torrwyd y cysylltiad rhwng pobl a'u ffrindiau a'u teuluoedd. Mae Sul y Mamau, Sul y Tadau, y Pasg, pen-blwyddi, pen-blwyddi priodas, priodasau a phob math o ddigwyddiadau eraill a fyddai fel arfer yn dod â theuluoedd at ei gilydd wedi bod yn achlysuron eithaf tawel eleni. Ac wrth gwrs, cyflwynwyd y cyfyngiadau am reswm da: trwy aros gartref, rydym yn helpu i ddiogelu llawer o'r rhai mwyaf bregus yn ein cymdeithas, ac rydym wedi lleihau lledaeniad y coronafeirws. Ond roedd parhau'r rheol 5 milltir yn greulon. Rwy'n cydnabod mai bwriad Llywodraeth Cymru oedd atal teithiau hir ac osgoi llethu traethau Cymru neu gyrchfannau eraill, ond roedd y rheol 5 milltir yn fympwyol. Roedd yn cadw teuluoedd ar wahân, a thu hwnt i ardaloedd trefol a dweud y gwir, roedd hi'n destun gwawd. Effeithiodd yn andwyol ar berthynas pobl â'i gilydd. Gwaethygodd broblemau'n ymwneud ag unigrwydd ac arwahanrwydd, cyfrannodd at salwch meddwl a lles gwael, a gwnaeth lawer o fusnesau yng Nghymru yn llai hyfyw.
Cyn y pandemig, Cymru oedd â'r economi wanaf yn y DU eisoes wrth gwrs, a'r gyfradd uchaf o siopau gwag ar y stryd fawr, felly nid yw cadw Cymru dan gyfyngiadau symud am fwy o amser yn mynd i'n helpu i fynd i'r afael â'r ffeithiau hyn. Er mwyn sicrhau cydymffurfiaeth y cyhoedd â chanllawiau'r Llywodraeth, wrth gwrs, mae'n bwysig fod angen i Weinidogion sicrhau bod eu cyfarwyddiadau i'r cyhoedd yn deg, yn realistig ac wedi eu cefnogi gan dystiolaeth. Byddai gwneud unrhyw beth heblaw hynny, wrth gwrs, yn creu perygl o elyniaethu'r cyhoedd ac eto, hyd yma, nid yw Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi rhithyn o dystiolaeth wyddonol dros ei rheol 5 milltir greulon. A dyna pam ein bod yn croesawu llacio'r cyfyngiadau teithio o ddydd Llun ymlaen yn fawr iawn.
Bydd llawer o'r bobl sydd am fwynhau cael eu rhyddid yn ôl, wrth gwrs, yn dewis neidio ar fws. Mae teithio ar fws, wrth gwrs, yn hanfodol i lawer o'n dinasyddion, ond mae'n achubiaeth sydd mewn perygl cynyddol yma yng Nghymru. Roedd nifer y bobl a deithiai ar fysiau eisoes wedi gostwng bron i chwarter dros y 13 mlynedd diwethaf o ganlyniad i doriadau ariannol, masnachfreintiau aflwyddiannus a chwtogi nifer y llwybrau, ac yn ystod y pandemig, mae wedi gostwng 90 y cant arall, a digwyddodd rhywfaint o hynny'n uniongyrchol o ganlyniad i bobl yn methu teithio y tu hwnt i'r rheol 5 milltir greulon.
The 2m social distancing law also means that buses can now only carry a fraction of their previous passengers. In some instances, a bus with a maximum capacity of 64 can now accommodate fewer than just 10 passengers. So, the Welsh Government needs to prevent further cuts to bus services by increasing the support available to operators in order to protect these important lifelines.
The Confederation of Passenger Transport has suggested that £5.7 million a month could restore services in Wales to pre-lockdown capacity. Now, I'm very pleased that the tabling of our motion last week resulted in the Welsh Government announcing the establishment of a bus emergency fund in Wales, but I'm afraid there was scant detail in the written statement that accompanied the announcement as to how this new fund will work, so perhaps the Minister can share some more information on this in his response to this debate, because the reality is that, if we lose more bus routes during this pandemic, we risk a modal shift—a shift back to the car and from public transport. Because the truth is, once bus routes are axed, they're very rarely reinstated.
Dirprwy Lywydd, we also need the Welsh Government to look again at its position on face coverings. Yet again, Wales appears to be lagging behind on this particular issue. While face coverings are now mandatory for some activities in Scotland and in England, in Wales they're not. With the level of cross-border journeys between England and Wales being so significant, this just doesn't make sense, and that's why we're going to be supporting the Brexit Party amendment, which proposes that face coverings are mandatory on all public transport journeys in Wales in the future.
But it's not just our buses that are reeling from the impact of the pandemic—the aviation industry is, of course, too. Just last week, Airbus announced over 1,400 job losses at its Broughton site in north Wales—a devastating blow for the workers and their families, as well as the wider economy. Cardiff Airport, which, of course, taxpayers have been propping up now since it was nationalised back in 2013, has, understandably, also seen a massive reduction in passenger numbers.
The prospect of a swift recovery for Cardiff Airport and the wider aviation sector won't be helped by the Welsh Government discouraging popular discount airlines like Ryanair from flying from Wales, as they did last week. So, can Ministers today explain what actions the Welsh Government is now going to take in order to help the aviation industry in Wales to be able to bounce back, including plans to promote new routes to and from safe locations where the rate of transmission overseas is low? This is particularly critical, of course, for the Welsh tourist industry, which needs to maximise what's left of this summer season going forward.
The industry, of course, is worth billions to the Welsh economy—it employs 8 per cent of the Welsh workforce—yet it's been closed for longer than elsewhere in the UK. Tourism and hospitality businesses, of course, were able to open on Saturday in England, but overnight accommodation remains closed for a further nine days beyond the opening date in England, at a critical time, when many businesses are on a knife edge.
Our single biggest tourism market, of course, which will be a key to the tourism economy's recovery, is England, yet our health Minister took to the airwaves on a national radio station last week to say that he wouldn't rule out introducing a quarantine period for visitors to Wales from other parts of the United Kingdom—I mean, what a ridiculous proposition. Why would anybody come to Wales for a weekend away if they had to quarantine for a fortnight once they arrived? It's an absolutely barmy situation. We've got a porous border with England. How on earth would the Welsh Government be able to stop the daily travel between Wales and Liverpool, Chester, Shrewsbury or Bristol when you've got a situation the way that we have? The last thing that the people of Wales need, frankly, is a slate curtain along our border with England at a time when we need to be boosting trade between our two great nations.
No-one, of course, arriving in Wales from the UK or the wider common travel area should have to quarantine when visiting this part of the United Kingdom, so I do hope that the Welsh Government will rule this out today, and I look for the Minister's doing that in his comments on our debate. I also hope that the Plaid Cymru spokesperson will explain why they seem to support quarantining UK and Irish nationals before entering Wales, because, of course, their amendment proposes removing the statement that we have in our motion in order to amend it. Now, we support the UK Government's work in establishing air bridges, which of course is what the Plaid amendment refers to. We support that work. We want to see air bridges established with other safe destinations overseas. But, of course, air bridges aren't relevant to countries like England where we have actual bridges that connect Wales to England. So, for the sake of those who cross the border regularly and want to visit Wales, we're going to be opposing Plaid Cymru's amendment. We need, I think, to send a very clear message today that, from 11 July, better late than never, Wales is very much open for business and we want to encourage people to visit Wales safely.
So, in closing these opening remarks, Dirprwy Lywydd, Wales is reopening, albeit slowly. We need to help to get Wales moving by supporting public transport operators, by getting our bus network back on its feet, by supporting our aviation industry, and we also need to protect our tourism industry and the jobs that depend on it by promoting Wales as a destination, not drawing a slate curtain along our border. The UK Government has done its bit, of course, with a reduction in VAT on tourism and hospitality businesses for the future, which I think is an excellent move. We now need to see the Welsh Government pull its socks up and do some support work itself. I urge people to support our motion. Diolch.
Mae'r mesur cadw pellter cymdeithasol o 2m hefyd yn golygu mai dim ond nifer fach o'u teithwyr blaenorol y gall bysiau eu cludo erbyn hyn. Mewn rhai achosion, ni fydd bws â chapasiti llawn o 64 ond yn gallu cludo llai na 10 o deithwyr yn unig. Felly, mae angen i Lywodraeth Cymru atal toriadau pellach i wasanaethau bysiau drwy gynyddu'r cymorth sydd ar gael i weithredwyr er mwyn diogelu'r llwybrau hollbwysig hyn i fywydau pobl.
Mae'r Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr wedi awgrymu y gallai £5.7 miliwn y mis adfer gwasanaethau yng Nghymru i'w capasiti cyn y cyfyngiadau. Nawr, rwy'n falch iawn fod cyflwyno ein cynnig yr wythnos diwethaf wedi golygu bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ei bod yn sefydlu cronfa argyfwng ar gyfer bysiau yng Nghymru, ond rwy'n ofni mai prin oedd y manylion yn y datganiad ysgrifenedig i fynd gyda'r cyhoeddiad ynglŷn â sut y bydd y gronfa newydd hon yn gweithio, felly efallai y gall y Gweinidog rannu rhagor o wybodaeth am hyn yn ei ymateb i'r ddadl hon, oherwydd os collwn fwy o lwybrau bysiau yn ystod y pandemig hwn, y realiti yw ein bod mewn perygl o weld newid moddol—newid yn ôl i ddefnyddio'r car ac oddi ar drafnidiaeth gyhoeddus. Oherwydd pan fydd llwybrau bysiau'n cael eu torri, y gwir amdani yw mai anaml iawn y byddant yn cael eu hadfer.
Ddirprwy Lywydd, mae arnom angen i Lywodraeth Cymru edrych eto ar ei safbwynt ar orchuddion wyneb. Unwaith eto, ymddengys bod Cymru ar ei hôl hi yn y mater hwn. Er bod gorchuddion wyneb yn orfodol yn awr ar gyfer rhai gweithgareddau yn yr Alban ac yn Lloegr, nid yw hynny'n digwydd yng Nghymru. Gan fod lefel y teithiau trawsffiniol rhwng Cymru a Lloegr mor sylweddol, nid yw hyn yn gwneud synnwyr, a dyna pam y byddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Brexit, sy'n argymell bod gorchuddion wyneb yn orfodol wrth deithio ar drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru yn y dyfodol.
Ond nid ein bysiau yn unig sy'n dioddef o effaith y pandemig—mae'r diwydiant hedfan yn dioddef hefyd wrth gwrs. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Airbus fod dros 1,400 o swyddi'n cael eu colli yn ei safle ym Mrychdyn yng ngogledd Cymru—ergyd drom i'r gweithwyr a'u teuluoedd, yn ogystal â'r economi ehangach. Yn ogystal, mae maes awyr Caerdydd, y bu trethdalwyr yn ei gynnal ers ei wladoli yn ôl yn 2013, yn naturiol wedi gweld gostyngiad enfawr yn nifer y teithwyr.
Ni chaiff y syniad o adferiad buan i faes awyr Caerdydd a'r sector hedfan ehangach ei helpu drwy fod Llywodraeth Cymru'n annog cwmnïau hedfan rhad poblogaidd fel Ryanair rhag hedfan o Gymru, fel y gwnaethant yr wythnos diwethaf. Felly, a all Gweinidogion esbonio heddiw pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w cymryd i helpu'r diwydiant hedfan yng Nghymru i ymadfer, gan gynnwys cynlluniau i hyrwyddo llwybrau newydd i ac o fannau diogel tramor lle mae'r gyfradd drosglwyddo'n isel? Mae hyn yn arbennig o bwysig, wrth gwrs, i ddiwydiant twristiaeth Cymru, sydd angen manteisio i'r eithaf ar yr hyn sy'n weddill o dymor yr haf wrth symud ymlaen.
Mae'r diwydiant, wrth gwrs, yn werth biliynau i economi Cymru—mae'n cyflogi 8 y cant o weithlu Cymru—ac eto mae wedi bod ar gau am fwy o amser nag unrhyw ran arall o'r DU. Cafodd busnesau twristiaeth a lletygarwch agor yn Lloegr ddydd Sadwrn wrth gwrs, ond mae darpariaeth llety dros nos yn dal ar gau am naw diwrnod arall ar ôl y dyddiad agor yn Lloegr, a hynny ar adeg dyngedfennol, pan fo llawer o fusnesau ar ymyl y dibyn.
Ein marchnad dwristiaeth fwyaf, wrth gwrs, sy'n mynd i fod yn allweddol i adferiad yr economi twristiaeth, yw Lloegr, ac eto aeth ein Gweinidog iechyd ar yr awyr ar orsaf radio genedlaethol yr wythnos diwethaf i ddweud na fyddai'n diystyru cyflwyno cyfnod cwarantin ar gyfer ymwelwyr â Chymru o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig—am awgym chwerthinllyd. Pam y byddai unrhyw un yn dod i Gymru am benwythnos o wyliau pe bai'n rhaid iddynt dreulio pythefnos mewn cwarantin ar ôl iddynt gyrraedd? Mae'n sefyllfa hollol hurt. Mae gennym ffin agored â Lloegr. Sut ar y ddaear y byddai Llywodraeth Cymru yn gallu atal y teithio dyddiol rhwng Cymru a Lerpwl, Caer, Amwythig neu Fryste pan fo gennych sefyllfa fel sydd gennym ni? Y peth olaf sydd ei angen ar bobl Cymru, a bod yn onest, yw llen lechi ar hyd ein ffin â Lloegr ar adeg pan fo angen inni hybu masnach rhwng ein dwy genedl wych.
Ni ddylai neb sy'n cyrraedd Cymru o'r DU na'r ardal deithio gyffredin ehangach orfod treulio cyfnod dan gwarantin wrth ymweld â'r rhan hon o'r Deyrnas Unedig, felly rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn diystyru hyn heddiw, ac rwy'n disgwyl i'r Gweinidog wneud hynny yn ei sylwadau ar ein dadl. Gobeithio hefyd y bydd llefarydd Plaid Cymru yn egluro pam eu bod i'w gweld yn cefnogi gosod gwladolion y DU ac Iwerddon dan gwarantin cyn iddynt ddod i mewn i Gymru, oherwydd mae eu gwelliant yn cynnig dileu'r datganiad sydd gennym yn ein cynnig ni er mwyn ei ddiwygio. Nawr, rydym yn cefnogi gwaith Llywodraeth y DU yn sefydlu pontydd awyr, sef yr hyn y mae gwelliant Plaid Cymru'n cyfeirio ato wrth gwrs. Rydym yn cefnogi'r gwaith hwnnw. Rydym am weld pontydd awyr yn cael eu sefydlu gyda chyrchfannau tramor diogel eraill. Ond wrth gwrs, nid yw pontydd awyr yn berthnasol i wledydd fel Lloegr lle mae gennym bontydd go iawn sy'n cysylltu Cymru â Lloegr. Felly, er mwyn y rhai sy'n croesi'r ffin yn rheolaidd ac sy'n awyddus i ymweld â Chymru, rydym yn mynd i wrthwynebu gwelliant Plaid Cymru. Rwy'n credu bod angen inni anfon neges glir iawn heddiw, sef bod Cymru, o 11 Gorffennaf ymlaen, a gwell hwyr na hwyrach, ar agor i fusnes yn bendant iawn ac rydym am annog pobl i ymweld â Chymru'n ddiogel.
Felly, i gloi'r sylwadau agoriadol hyn, Ddirprwy Lywydd, mae Cymru'n ailagor, er yn araf. Mae angen inni helpu i sicrhau bod Cymru'n ailddechrau symud drwy gefnogi gweithredwyr trafnidiaeth gyhoeddus, drwy gael ein rhwydwaith bysiau yn ôl ar ei draed, drwy gefnogi ein diwydiant awyrennau, ac mae angen hefyd inni ddiogelu ein diwydiant twristiaeth a'r swyddi sy'n ddibynnol arno drwy hyrwyddo Cymru fel cyrchfan, nid tynnu llen lechi ar hyd ein ffin. Mae Llywodraeth y DU wedi gwneud ei rhan wrth gwrs, gyda gostyngiad yn y TAW i fusnesau twristiaeth a lletygarwch ar gyfer y dyfodol, sy'n gam rhagorol yn fy marn i. Mae angen inni weld Llywodraeth Cymru yn torchi ei llewys yn awr ac yn cyflawni rhywfaint o waith cymorth ei hun. Rwy'n annog pobl i gefnogi ein cynnig. Diolch.
Thank you. I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call on the Deputy Minister for Economy and Transport to formally move amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Diolch. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf ar Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi nad yw Coronafeirws wedi diflannu er gwaethaf y ffaith bod y trosglwyddiad o fewn cymunedau wedi lleihau yn sgil y mesurau sydd wedi’u cyflwyno. Mae hyn yn cyfiawnhau dull gofalus Llywodraeth Cymru o gydbwyso’r peryglon i iechyd y cyhoedd â pheryglon economaidd, cymdeithasol ac eraill, gan gynnwys teithio.
2. Yn cydnabod y pwysau sylweddol y mae’r Coronafeirws wedi’i roi ar gyllid Llywodraeth Cymru, a heb hyblygrwydd ychwanegol gan Lywodraeth y DU, mae buddsoddiad uwch mewn un maes, fel iechyd, cymorth i fusnesau neu drafnidiaeth yn golygu bod llai o gyllid ar gael ar gyfer meysydd eraill.
3. Yn croesawu’r pecyn sylweddol o gymorth brys sydd wedi’i gyflwyno gan Lywodraeth Cymru er mwyn achub cwmnïau bysiau a threnau yng Nghymru yn ystod y pandemig.
4. Yn cydnabod swyddogaeth bwysig Maes Awyr Caerdydd yn ystod yr argyfwng, gan helpu i gludo cyflenwadau o gyfarpar diogelu personol i Gymru.
5. Yn nodi gwaith Llywodraeth Cymru:
a) gyda llywodraethau eraill datganoledig er mwyn ystyried dull ar draws y pedair gwlad ar gyfer codi cyfyngiadau teithio rhyngwladol;
b) gyda chwmnïau bysiau ac awdurdodau lleol er mwyn ystyried cynyddu gwasanaethau mewn modd priodol a rheoli hyn mewn modd cynaliadwy yn y dyfodol; ac
c) gyda Maes Awyr Caerdydd er mwyn ystyried llwybrau teithio newydd a diogelu ei ddyfodol fel rhan o system trafnidiaeth gyhoeddus integredig ar draws Cymru, a hynny er gwaethaf gwrthwynebiad parhaus gan Lywodraeth y DU mewn maes polisi sydd wedi’i gadw i raddau helaeth er mwyn sicrhau bod meysydd awyr rhanbarthol oll yn cael eu trin yn yr un modd.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Notes that while transmission of Coronavirus in the community has reduced owing to the measures put in place, the virus has not gone away, which warrants the Welsh Government’s prudent approach to balancing public health risks against economic, social and other risks, including travel.
2. Recognises the significant pressure Coronavirus has put on Welsh Government finances and that without additional flexibilities from the UK Government, increased investment in one area, such as health, business support or transport, means less funding available for other areas.
3. Welcomes the significant package of emergency support put in place by the Welsh Government to rescue bus and rail transport operators in Wales during the pandemic.
4. Recognises the important role Cardiff Airport has played during the crisis, helping bring in vital PPE supplies to Wales.
5. Notes the Welsh Government's work:
a) with other devolved governments to explore a four nation approach to lifting international travel restrictions;
b) with bus operators and local authorities to explore the appropriate increase of services and put the industry and its management on a sustainable footing for the future; and
c) with Cardiff Airport to explore new routes and secure its future as part of an integrated public transport system across Wales, despite ongoing resistance from the UK Government in what is largely a reserved policy area to create a level playing field for regional airports.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Thank you. I call on Helen Mary Jones to move amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian. Helen Mary.
Diolch. Galwaf ar Helen Mary Jones i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Helen Mary.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Dileu pwynt 5(a) a rhoi yn ei le:
'cytuno i sefydlu pontydd awyr i wledydd eraill pan fydd yn ddiogel gwneud hynny a chadw trefniadau teithio o dan adolygiad parhaus;'
Amendment 2—Siân Gwenllian
Delete point 5(a) and replace with:
'agree to establishing air bridges to other nations when it is safe to do so and to keep travel arrangements under constant review;'
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, and can I begin by thanking the Conservative group for tabling this? It is an important debate and it is right that we should be debating issues relating to transport. And there are elements of their motion with which I cannot disagree. It is a good thing that travel restrictions are being lifted. It's a good thing now that it feels safer that travel restrictions are being lifted. And of course, travel restrictions have been very hard on people, hard on us all. There can be none of us in this Chamber and virtual Chamber who have not been desperately missing somebody or more than one person that we haven't been able to see. They were, though, of course, those restrictions, as Darren Millar has acknowledged, necessary.
And the concerns that the motion raises about support for the bus industry are points well made I think. The Deputy Minister's statement earlier this week, brought forward of course after this motion had been tabled, is welcome. But I have to agree with Darren Millar that the commitment to a bus emergency scheme is welcome, but it is, for the Deputy Minister, uncharacteristically vague. It lacks figures and it lacks timescales, and the industry urgently need those, which I hope the Deputy Minister understands.
Now I'm very happy to explain to Darren Millar why we have proposed to amend his motion in the way that we have, and in doing so, if I may, Dirprwy Lywydd, I'll read out exactly what his current motion says. It asks the Welsh Government to, and I quote:
'rule out the introduction of quarantine requirements for residents travelling to Wales from within the Common Travel Area'.
Now, that doesn't make it clear that what he means is rule it out at present for people travelling from other parts of the UK and other parts of the Republic of Ireland. So, what Darren Millar told us is rather different from what is in the text of his motion, and what is in the text of his motion, Dirprwy Lywydd, is frankly bonkers. Clause 5(a), as it stands, asks the Welsh Government to rule out the introduction of quarantine requirements. It doesn't say for how long and it doesn't say under what circumstances. Seriously? Rule out, forever?
There is a real risk of a second spike—maybe, heaven help us, more than one—of this virus. So, let's imagine, Dirprwy Lywydd, that we have a major outbreak of coronavirus in, let's say, Paris. Should the Welsh Government not, in a year's time, in those circumstances, or in six months' time, in those circumstances, working hopefully with the UK Government, restrict travel to Paris, much as we'd all miss it, and then introduce quarantine to allow essential travel to happen again safely? Surely they should. And that's why, Darren Millar, we've tabled our amendment 2, deleting the clause and replacing it with something more moderate. Nobody wants travel to be restricted unnecessarily. I, for one, am desperate to visit my relatives in Italy, but lifting those restrictions has to be done safely.
I'd like to make a brief comment, if I may, Dirprwy Lywydd, on amendment 3, and we are very happy to support this. We do not understand Welsh Government's reluctance to insist on the wearing of face coverings on public transport and, indeed, in other situations where social distancing is difficult to maintain. Several witnesses to the Economy, Infrastructure and Skills Committee in our recent hearings around transport, including the trade union representatives, strongly advocated the wearing of face coverings.
Now, the First Minister, in responding to a question earlier, said that Welsh Government was concerned that they believe that, if people are wearing face masks, it may encourage them to behave in a manner that is inappropriate. For me, it seems that seeing people wearing face coverings will encourage people to remember that we are not yet in normal times and may very well encourage them to maintain social distancing and to be more careful. I am a little bit surprised that, in this, the Labour Welsh Government is not prepared to listen to their social partnership colleagues in the trade unions—the workers who are most intimately affected and many of whom have sadly become ill and some of them have died because of the high risk of their professions. So, if the Welsh Government really believes that the wearing of face coverings is going make people behave in an inappropriate manner, I very much wish that they would publish the evidence on which that is based. Because I'm not a great fan of common sense normally, but common sense does suggest otherwise, and my own personal experience of being in settings where people are wearing face coverings also suggests otherwise.
Dirprwy Lywydd, to close, we can't support the Government's amendment. It's the usual 'everything is all right' stuff. It isn't. That's not a sufficient response to the points that the Conservatives have raised in their motion. Dirprwy Lywydd, I would like to end by commending our amendment and amendment 3 to the Chamber.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddechrau drwy ddiolch i grŵp y Ceidwadwyr am gyflwyno hyn? Mae'n ddadl bwysig ac mae'n iawn inni fod yn trafod materion sy'n ymwneud â thrafnidiaeth. Ac mae yna elfennau o'u cynnig na allaf anghytuno â hwy. Mae'n beth da fod cyfyngiadau teithio'n cael eu codi. Mae'n beth da gan ei bod yn teimlo'n fwy diogel bellach i godi'r cyfyngiadau teithio. Ac wrth gwrs, mae cyfyngiadau teithio wedi bod yn galed iawn ar bobl, yn galed arnom i gyd. Ni all fod un ohonom yn y Siambr hon a'r rhith-Siambr sydd heb weld colli rhywun neu fwy nag un person nad ydym wedi gallu eu gweld. Ond fel y cydnabu Darren Millar, roedd y cyfyngiadau hynny'n angenrheidiol.
Ac mae'r pryderon y mae'r cynnig yn eu codi ynghylch cefnogaeth i'r diwydiant bysiau yn bwyntiau a wnaed yn dda yn fy marn i. Croesewir datganiad y Dirprwy Weinidog yn gynharach yr wythnos hon, datganiad a wnaed wedi i'r cynnig hwn gael ei gyflwyno wrth gwrs. Ond rhaid i mi gytuno â Darren Millar fod yr ymrwymiad i gynllun argyfwng ar gyfer bysiau yn un i'w groesawu, ond mae'n anarferol o amwys ar ran y Dirprwy Weinidog. Mae'n brin o ffigurau ac amserlenni, ac mae angen y rheini ar y diwydiant ar fyrder, a gobeithio bod y Dirprwy Weinidog yn deall hynny.
Nawr, rwy'n hapus iawn i egluro i Darren Millar pam ein bod wedi cynnig diwygio ei gynnig yn y ffordd y gwnaethom, ac wrth wneud hynny, os caf, Ddirprwy Lywydd, fe ddarllenaf yn union beth y mae ei gynnig presennol yn ei ddweud. Mae'n gofyn i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n dyfynnu:
'[d]diystyru'r angen i gyflwyno gofynion cwarantin i breswylwyr sy'n teithio i Gymru o'r tu mewn i'r Ardal Deithio Gyffredin'.
Nawr, nid yw hynny'n dweud yn glir mai'r hyn y mae'n ei olygu yw ei ddiystyru ar hyn o bryd i bobl sy'n teithio o rannau eraill o'r DU a rhannau eraill o Weriniaeth Iwerddon. Felly, mae'r hyn a ddywedodd Darren Millar wrthym ychydig yn wahanol i'r hyn sydd yn nhestun ei gynnig, ac mae'r hyn sydd yn nhestun ei gynnig, Ddirprwy Lywydd, yn wallgof, a bod yn onest. Mae cymal 5(a), fel y mae, yn gofyn i Lywodraeth Cymru ddiystyru'r angen i gyflwyno gofynion cwarantin. Nid yw'n dweud am ba hyd ac nid yw'n dweud o dan ba amgylchiadau. O ddifrif? Diystyru, am byth?
Mae perygl gwirioneddol o ail don—a mwy nag un o bosibl, Duw a'n helpo—o'r feirws hwn. Felly, gadewch i ni ddychmygu, Ddirprwy Lywydd, ein bod yn cael nifer fawr o achosion o'r coronafeirws ym Mharis, gadewch i ni ddweud. Ymhen blwyddyn yn yr amgylchiadau hynny, neu ymhen chwe mis yn yr amgylchiadau hynny, gan weithio gyda Llywodraeth y DU, gobeithio, oni ddylai Llywodraeth Cymru gyfyngu ar deithio i Baris, er cymaint y byddem i gyd yn gweld colli hynny, a chyflwyno cwarantin wedyn i ganiatáu i deithio hanfodol ddigwydd eto'n ddiogel? Yn sicr fe ddylent. A dyna pam ein bod wedi cyflwyno gwelliant 2, Darren Millar, yn dileu'r cymal ac yn rhoi rhywbeth mwy cymedrol yn ei le. Nid oes neb am i deithio gael ei gyfyngu'n ddiangen. Yn bendant, rwy'n awyddus iawn i ymweld â fy mherthnasau yn yr Eidal, ond rhaid codi'r cyfyngiadau hynny'n ddiogel.
Hoffwn wneud sylw byr, os caf, Ddirprwy Lywydd, ar welliant 3, ac rydym yn hapus iawn i gefnogi hwn. Nid ydym yn deall amharodrwydd Llywodraeth Cymru i fynnu bod gorchuddion wyneb yn cael eu gwisgo ar drafnidiaeth gyhoeddus ac yn wir, mewn sefyllfaoedd eraill lle mae'n anodd cadw pellter cymdeithasol. Roedd nifer o dystion i Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn ein gwrandawiadau diweddar ynghylch trafnidiaeth, gan gynnwys cynrychiolwyr yr undebau llafur, yn gryf o blaid gwisgo gorchuddion wyneb.
Nawr, dywedodd y Prif Weinidog, wrth ymateb i gwestiwn yn gynharach, fod Llywodraeth Cymru yn pryderu eu bod yn credu, os yw pobl yn gwisgo masgiau wyneb, y gallai hynny eu hannog i ymddwyn mewn modd sy'n amhriodol. I mi, mae'n ymddangos y bydd gweld pobl yn gwisgo gorchuddion wyneb yn annog pobl i gofio nad ydym eto mewn amseroedd arferol ac yn bendant, gallai hynny eu hannog i gadw pellter cymdeithasol a bod yn fwy gofalus. Rwy'n synnu braidd nad yw'r Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn barod i wrando ar eu cymheiriaid partneriaeth gymdeithasol yn yr undebau llafur yn hyn o beth—y gweithwyr yr effeithir arnynt fwyaf, gweithwyr y mae llawer ohonynt, yn anffodus, wedi mynd yn sâl a rhai ohonynt wedi marw oherwydd risg uchel eu swyddi. Felly, os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif yn credu bod gwisgo gorchuddion wyneb yn mynd i wneud i bobl ymddwyn mewn ffordd amhriodol, rwy'n awyddus iawn iddynt gyhoeddi'r dystiolaeth sy'n sail i hynny. Oherwydd nid wyf yn un o gefnogwyr mwyaf brwd synnwyr cyffredin fel arfer, ond mae synnwyr cyffredin yn awgrymu fel arall, ac mae fy mhrofiad personol i o fod mewn lleoliadau lle mae pobl yn gwisgo gorchuddion wyneb hefyd yn awgrymu fel arall.
Ddirprwy Lywydd, i gloi, ni allwn gefnogi gwelliant y Llywodraeth. Dyma'r stwff 'mae popeth yn iawn' arferol. Nid yw popeth yn iawn. Nid yw hwnnw'n ymateb digonol i'r pwyntiau y mae'r Ceidwadwyr wedi'u codi yn eu cynnig. Ddirprwy Lywydd, hoffwn gloi drwy gymeradwyo ein gwelliant a gwelliant 3 i'r Siambr.
Thank you. Can I call on Caroline Jones to move amendment 3, tabled in her name?
Diolch. A gaf fi alw ar Caroline Jones i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn ei henw hi?
Gwelliant 3—Caroline Jones
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 5:
'sicrhau bod gwisgo gorchuddion wyneb yn orfodol ar bob math o drafnidiaeth gyhoeddus;'
Amendment 3—Caroline Jones
Add as new sub-point at end of point 5:
'make the wearing of face coverings mandatory on all forms of public transport;'
Cynigiwyd gwelliant 3.
Amendment 3 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I formally move the amendment tabled in my name, and thank the Welsh Conservatives for bringing forward this important debate. Wales is one of the few places on earth where the wearing of face masks is not mandated. Just yesterday, the royal society published two reports highlighting the importance of wearing face coverings in public. Face masks can and do stop the spread of this virus. Welsh Government have opposed such a move because they believe that it will give people a sense of invincibility; that they'll suddenly forget everything they've been doing for the past 100 days or so. Yes, the need to maintain social distancing and good hand hygiene is important, and that doesn't go away because you wear a mask, but we have to gain every little advantage we can over this disease.
We cannot stay locked up forever. Our over-protective parent, the Welsh Government, cannot afford to pay for us to stay hidden away until they find a cure. As we return to some semblance of normal life, we need every protection possible. Wearing face masks in public is such a protection. The science is solid. Face coverings can prevent those infected with the SARS-CoV-2 virus from spreading it via microdroplets. There is also emerging evidence that the majority of infections occur during the pre-symptomatic phase or from asymptomatic carriers, and because the Welsh Government are only testing those with symptoms—and not doing that too well at the moment—we will, therefore, miss the majority of cases. If we mandate the wearing of face masks on all forms of public transport as an absolute minimum, we can help limit the spread of COVID-19.
Lockdown was effective; it was never meant to eliminate coronavirus. It was put in place to ensure that we didn't become overwhelmed, to give us time to prepare. And, in all fairness, it did work. We bought ourselves time, our NHS wasn't overwhelmed, but as we emerge from lockdown, we have to take the necessary precautions. Evidence emerging from some of the countries hardest hit by this pandemic shows that fewer than one in 10 have antibodies against the virus. COVID-19 is not done with us yet. We can't stay hidden away, so we must take every precaution. And all of us have a duty to protect our friends, our family, our neighbours and our countrymen. Social distancing works, but it is not practical. We can't continue to run public transport at a quarter of its capacity for the next one or two years whilst a vaccine is found, mass produced, and given to 7 billion people.
We are in the middle of a climate emergency, but instead of vastly cutting our emissions, we are increasing them. We have spent decades trying to encourage modal shift, telling people to abandon the car, to take the train or bus, and now we tell them to avoid public transport. And we cannot continue to do that. We have to put measures in place to mitigate the risks. Mandatory face masks is one such measure: no face mask, no journey. It's the only way we can ensure the safety of all passengers. Not everyone can work from home; people need to travel. Let's ensure that we do so as safely as we can, and not to support our amendment does send out mixed messages to the public and compromises public safety. So, there has to be consistency, and that's why I urge Members to support our amendment today. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn fy enw i yn ffurfiol, a diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl bwysig hon. Cymru yw un o'r ychydig leoedd ar y ddaear lle nad yw gwisgo masgiau wyneb yn orfodol. Ddoe ddiwethaf, cyhoeddodd y gymdeithas frenhinol ddau adroddiad yn tynnu sylw at bwysigrwydd gwisgo gorchuddion wyneb yn gyhoeddus. Mae masgiau wyneb yn gallu ac yn atal lledaeniad y feirws hwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthwynebu cam o'r fath am eu bod yn credu y bydd yn rhoi ymdeimlad eu bod yn ddiogel rhag pob dim i bobl; y byddant yn sydyn yn anghofio popeth y buont yn ei wneud dros y 100 diwrnod diwethaf. Ydy, mae'r angen i gadw pellter cymdeithasol a hylendid dwylo da yn bwysig, ac nid yw hynny'n diflannu oherwydd eich bod yn gwisgo masg, ond mae'n rhaid i ni ennill pob mantais fach y gallwn ei hennill dros y clefyd hwn.
Ni allwn barhau dan gyfyngiadau am byth. Ni all ein rhiant gor-amddiffynnol, Llywodraeth Cymru, fforddio talu i ni aros yn gudd hyd nes y dônt o hyd i wellhad. Wrth inni ddychwelyd at ryw fath o fywyd arferol, mae angen pob amddiffyniad posibl arnom. Mae gwisgo masgiau wyneb yn gyhoeddus yn amddiffyniad o'r fath. Mae'r wyddoniaeth yn gadarn. Gall gorchuddion wyneb atal y rhai sydd wedi'u heintio â'r feirws SARS-CoV-2 rhag ei ledaenu drwy ficroddiferion. Mae tystiolaeth yn dod i'r amlwg hefyd fod y rhan fwyaf o heintiadau'n digwydd yn ystod y cyfnod cyn-symptomatig neu gan gludwyr asymptomatig, ac oherwydd mai dim ond rhai sydd â symptomau y mae Llywodraeth Cymru yn eu profi—ac nid ydynt yn gwneud hynny'n rhy dda ar hyn o bryd—byddwn yn methu'r rhan fwyaf o achosion. Os ydym o leiaf yn ei gwneud hi'n orfodol i wisgo masgiau wyneb ar bob math o drafnidiaeth gyhoeddus, gallwn helpu i gyfyngu ar ledaeniad COVID-19.
Roedd y cyfyngiadau'n effeithiol; ni fwriadwyd iddynt gael gwared ar y coronafeirws yn llwyr. Cawsant eu rhoi ar waith i sicrhau nad oeddem yn cael ein llethu, er mwyn rhoi amser i ni baratoi. Ac a bod yn deg, fe weithiodd. Fe wnaethom brynu amser i ni ein hunain, ni chafodd ein GIG ei lethu, ond wrth inni ddod allan o'r cyfyngiadau symud, rhaid i ni arfer y rhagofalon angenrheidiol. Dengys tystiolaeth o rai o'r gwledydd yr effeithiwyd arnynt waethaf gan y pandemig fod gan lai nag un o bob 10 wrthgyrff yn erbyn y feirws. Nid yw COVID-19 wedi gorffen gyda ni eto. Ni allwn aros ynghudd, felly mae'n rhaid inni arfer pob rhagofal. Ac mae dyletswydd ar bob un ohonom i ddiogelu ein ffrindiau, ein teulu, ein cymdogion a'n cydwladwyr. Mae cadw pellter cymdeithasol yn gweithio, ond nid yw'n ymarferol. Ni allwn barhau i redeg trafnidiaeth gyhoeddus ar chwarter y capasiti am y flwyddyn neu ddwy nesaf tra bod brechlyn yn cael ei ganfod, ei gynhyrchu ar raddfa fawr, a'i roi i 7 biliwn o bobl.
Rydym yng nghanol argyfwng hinsawdd, ond yn hytrach na thorri ein hallyriadau'n sylweddol, rydym yn eu cynyddu. Rydym wedi treulio degawdau yn ceisio annog newid moddol, gan ddweud wrth bobl am gefnu ar y car, a mynd ar y trên neu'r bws, ac yn awr rydym yn dweud wrthynt am osgoi trafnidiaeth gyhoeddus. Ac ni allwn barhau i wneud hynny. Rhaid inni roi mesurau ar waith i liniaru'r risgiau. Mae masgiau wyneb gorfodol yn un mesur o'r fath: dim masg wyneb, dim teithio. Dyna'r unig ffordd y gallwn sicrhau diogelwch pob teithiwr. Nid pawb sy'n gallu gweithio gartref; mae pobl angen teithio. Gadewch inni sicrhau ein bod yn gwneud hynny mor ddiogel ag y gallwn, ac mae peidio â chefnogi ein gwelliant yn rhoi negeseuon cymysg i'r cyhoedd ac yn peryglu diogelwch y cyhoedd. Felly, rhaid cael cysondeb, a dyna pam rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein gwelliant heddiw. Diolch yn fawr.
I'm pleased to speak in this debate today. I'm going to focus my remarks on the lack of adequate support from the Welsh Government for the bus industry, both historically and during the COVID-19 pandemic. And I'm pleased, as Darren Millar has said, Deputy Presiding Officer, that as soon as this motion was tabled, the Welsh Government published its bus emergency scheme—always good when Welsh Conservatives have influence over Welsh Government policy.
I'll give some context and background to my contribution in terms of the lack of support for the bus industry. Bus passenger journeys in Wales have fallen since devolution while the volume of cars on our roads has increased. Simon Jeffrey of the think tank Centre for Cities has said, and this is a really, really good quote that sums this issue up so well:
'Poor transport puts people in cars, which slows buses down, pushing their cost up, making them less reliable and people move away from using them'.
And that was pretty much the conclusion of the Economy, Infrastructure and Skills Committee when we reported on this issue some years ago—the need to break this cycle. The trend, Deputy Presiding Officer, can't continue. If we're going to face up to climate change, which the Welsh Government has itself declared, we need to tackle this issue.
And, of course, cuts to routes disproportionately affect older people, leading to increased loneliness and isolation. And, of course, with younger people, it prevents younger people travelling to and from educational centres. So, it stops them from accessing further education. That's a problem in rural Wales and semi-rural areas of Wales. All this, of course, is completely contrary to the Welsh Government's own strategy, 'Prosperity for All'. So, the Government has really got to move away from the rhetoric and start supporting this particular industry.
Turning to the pandemic, I welcome the £29 million, the industry welcomes the £29 million that the Government announced on 31 March, but let's be clear, that was not new money. Also, that money only lasted three months, and those three months have now passed. So, Wales is the only UK nation that has not provided additional funding for support for the industry. The Welsh Government desperately needs to increase funding and ensure that current bus operators receive the support they need to survive these unprecedented and financial pressures that they are under.
I can't speak in this debate without speaking about bus route 72 in my own constituency, which supports people in Llanfyllin and Llansanffraid to get to Oswestry, to do their shopping and for health appointments. That service was cancelled just a couple of weeks ago. These people that use the service do not have their own transport—an absolutely crucial service. The operator could not continue that service because it wasn't financially viable. So, I am working with Councillors Peter Lewis and Gwynfor Thomas and local community councils to find a solution, but it is incredibly difficult without Government support. The confederation of transport recently told the EIS committee it needs £5.2 million per month to get services to 100 per cent because of social distancing. Otherwise, bus services simply will not be sustainable.
Now, turning to the bus emergency scheme, I broadly welcome the Government's creation of this scheme, but, as Darren Millar has said and Helen Mary Jones has said, there is no financial detail with that scheme. Also, there's no detail about how the money can be and will be distributed. So, I've got a number of questions here for the Deputy Minister: how much funding will be allocated in the short term? Will it be proportional to the size of a business? Beyond this emergency period, what will new funding mechanisms and a partnership approach for the bus industry look like in the long term? What will this announcement mean for the bus Bill? Is this now to be shelved altogether? And is the Welsh Government now able to provide the clarity that the industry needs on the continued multiyear funding support for the bus services to operate while trading is still restricted? The lack of detail for long-term funding attached to the bus emergency scheme is a real concern. So, so many questions, Deputy Presiding Officer, and so far, at least, very few detailed answers from the Government.
As I come to conclude, what I think the Minister needs to do now—and this is to be positive and constructive—with some urgency, is to bring forward a taskforce to rethink, reshape and restart local bus services and how they operate in a post-pandemic Wales, led by the Welsh Government, with input from Transport for Wales, the industry and local authorities. I do hope that the Deputy Minister will consider that suggestion seriously, and I do hope that he'll be able to answer some of the questions that I've put in my contribution. Diolch.
Rwy'n falch o gael siarad yn y ddadl hon heddiw. Rwy'n mynd i ganolbwyntio fy sylwadau ar ddiffyg cymorth digonol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y diwydiant bysiau, yn hanesyddol ac yn ystod y pandemig COVID-19. Ac rwy'n falch, fel y dywedodd Darren Millar, Ddirprwy Lywydd, fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ei chynllun argyfwng ar gyfer bysiau cyn gynted ag y cafodd y cynnig hwn ei gyflwyno—mae hi bob amser yn dda pan fydd y Ceidwadwyr Cymreig yn dylanwadu ar bolisi Llywodraeth Cymru.
Fe roddaf rywfaint o gyd-destun a chefndir i fy nghyfraniad o safbwynt y diffyg cefnogaeth i'r diwydiant bysiau. Mae nifer y siwrneiau gan deithwyr bws yng Nghymru wedi gostwng ers datganoli tra bod nifer y ceir ar ein ffyrdd wedi cynyddu. Meddai Simon Jeffrey o'r felin drafod Centre for Cities, ac mae hwn yn ddyfyniad gwirioneddol dda sy'n crynhoi'r mater hwn mor dda:
Mae trafnidiaeth wael yn rhoi pobl mewn ceir, sy'n arafu bysiau, yn gwthio eu costau i fyny, gan eu gwneud yn llai dibynadwy ac mae pobl yn rhoi'r gorau i'w defnyddio.
A dyna oedd casgliad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, fwy neu lai, pan adroddasom ar y mater hwn rai blynyddoedd yn ôl—yr angen i dorri'r cylch hwn. Ddirprwy Lywydd, ni all y tueddiad barhau. Os ydym am fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd, rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi'i ddatgan, mae angen inni fynd i'r afael â'r mater hwn.
Ac wrth gwrs, mae torri llwybrau'n effeithio'n anghymesur ar bobl hŷn, gan arwain at fwy o unigrwydd ac arwahanrwydd. Ac wrth gwrs, gyda phobl iau, mae'n atal pobl iau rhag teithio i ac o ganolfannau addysgol. Felly, mae'n eu hatal rhag manteisio ar addysg bellach. Mae hynny'n broblem yn y Gymru wledig ac mewn ardaloedd lled-wledig yng Nghymru. Mae hyn i gyd, wrth gwrs, yn gwbl groes i strategaeth Llywodraeth Cymru ei hun, 'Ffyniant i Bawb'. Felly, mae'n rhaid i'r Llywodraeth symud oddi wrth y rhethreg a dechrau cefnogi'r diwydiant hwn.
Gan droi at y pandemig, rwy'n croesawu'r £29 miliwn, mae'r diwydiant yn croesawu'r £29 miliwn a gyhoeddodd y Llywodraeth ar 31 Mawrth, ond gadewch inni fod yn glir, nid arian newydd oedd hwnnw. Hefyd, dim ond am dri mis y parhaodd yr arian hwnnw, ac mae'r tri mis wedi mynd heibio erbyn hyn. Felly, Cymru yw'r unig wlad yn y DU sydd heb ddarparu arian ychwanegol ar gyfer cefnogi'r diwydiant. Mae taer angen i Lywodraeth Cymru gynyddu'r cyllid a sicrhau bod y gweithredwyr bysiau presennol yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i oroesi'r pwysau ariannol a digynsail sydd arnynt.
Ni allaf siarad yn y ddadl hon heb siarad am lwybr bws 72 yn fy etholaeth i, sy'n cynorthwyo pobl yn Llanfyllin a Llansanffraid i gyrraedd Croesoswallt, i siopa ac ar gyfer apwyntiadau iechyd. Diddymwyd y gwasanaeth hwnnw ychydig wythnosau'n ôl. Nid oes gan y bobl hyn sy'n defnyddio'r gwasanaeth eu cludiant eu hunain—mae'n wasanaeth hollol hanfodol. Ni allai'r gweithredwr barhau'r gwasanaeth am nad oedd yn hyfyw yn ariannol. Felly, rwy'n gweithio gyda'r Cynghorwyr Peter Lewis a Gwynfor Thomas a chynghorau cymuned lleol i ddod o hyd i ateb, ond mae'n anhygoel o anodd heb gefnogaeth y Llywodraeth. Dywedodd y cydffederasiwn cludiant yn ddiweddar wrth Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau fod angen £5.2 miliwn y mis i gael gwasanaethau i fyny i 100 y cant oherwydd mesurau cadw pellter cymdeithasol. Fel arall, ni fydd gwasanaethau bysiau yn gynaliadwy.
Nawr, gan droi at y cynllun argyfwng ar gyfer bysiau, rwy'n croesawu'n fras y ffaith bod y Llywodraeth wedi creu'r cynllun hwn, ond fel y dywedodd Darren Millar a Helen Mary Jones, ni ddaeth manylion ariannol gyda'r cynllun. Hefyd, ni cheir manylion ynglŷn â sut y gellir dosbarthu'r arian. Felly, mae gennyf nifer o gwestiynau yma i'r Dirprwy Weinidog: faint o arian a ddyrennir yn y tymor byr? A fydd yn gymesur â maint busnes? Y tu hwnt i'r cyfnod argyfwng, sut olwg fydd ar y systemau ariannu newydd a'r dull partneriaeth ar gyfer y diwydiant bysiau yn hirdymor? Beth fydd y cyhoeddiad hwn yn ei olygu i'r Bil bysiau? A fydd yn cael ei roi o'r neilltu yn gyfan gwbl yn awr? Ac a yw Llywodraeth Cymru bellach yn gallu darparu'r eglurder sydd ei angen ar y diwydiant ynglŷn â'r cymorth ariannol amlflwydd parhaus i'r gwasanaethau bysiau allu gweithredu tra bod masnachu'n dal i fod wedi'i gyfyngu? Mae'r diffyg manylder ar gyfer y cyllid hirdymor sy'n gysylltiedig â'r cynllun argyfwng ar gyfer bysiau yn bryder gwirioneddol. Felly, cymaint o gwestiynau, Ddirprwy Lywydd, a hyd yma, o leiaf, ychydig iawn o atebion manwl gan y Llywodraeth.
Wrth i mi ddod i ben, yr hyn y credaf y mae angen i'r Gweinidog ei wneud yn awr—a hyn er mwyn bod yn gadarnhaol ac yn adeiladol—gyda pheth brys, yw cyflwyno tasglu i ailfeddwl, ail-lunio ac ailddechrau gwasanaethau bysiau lleol a'r modd y maent yn gweithredu yng Nghymru ar ôl y pandemig, o dan arweiniad Llywodraeth Cymru, gyda mewnbwn gan Trafnidiaeth Cymru, y diwydiant ac awdurdodau lleol. Rwy'n gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn ystyried yr awgrym hwnnw o ddifrif, ac rwy'n mawr obeithio y bydd yn gallu ateb rhai o'r cwestiynau a ofynnais yn fy nghyfraniad. Diolch.
I want to focus my remarks today on bus travel, because for Torfaen, like many deprived communities in Wales, these are the transport links that matter most. Without the right solution for operators, drivers and passengers, we risk falling foul of the worst possible long-term outcome of this pandemic: that existing disadvantage is further entrenched for our communities.
I know there is a live debate happening right now about whether COVID-19 will force people back into their cars, but, for many people in communities like Trevethin in my constituency, where car ownership is way below the Welsh average, there simply isn't a choice to be made. On health or environmental grounds, it is public transport or nothing. It's the same thing on mortality rates, the ability to homeschool, accessing healthcare or transport solutions. COVID-19 is not the great equaliser that some suggested back in March. It does not impact us all the same. In fact, this pandemic has operated like a catalyst for inequality. As Professor Devi Sridhar has said,
'Wealth is the best shielding strategy for this virus, and from experiencing severe impacts.'
As we work our way out of lockdown, boosting safe access to public transport is vital to ensure that public health protection is not just for the privileged. I recognise it won't be easy. Polling tells us the return to public transport is the No. 1 concern for people when it comes to easing of lockdown, with 78 per cent of people saying they're worried. Combine this with 90 per cent fewer bus journeys being taken, and we are in very difficult territory.
The newly announced bus emergency scheme is very welcome, and I was particularly pleased to see that, in order to access the funding, engagement about planning for routes will be mandated. This must ensure that socially vital links are maintained, and not just the most popular journeys. If in-built inequality has been magnified by the pandemic, then we must see recovery as an engine of opportunity for our poorest communities. This debate about equality and opportunity is not confined to passengers; it matters for bus drivers, too. Figures from the Office for National Statistics for England and Wales show significantly raised rates of death involving COVID-19 amongst bus and coach drivers. Members will know that Sadiq Khan has announced a specific inquiry into the issue in London.
So, this brings me on to the second point today, and that is mandatory face coverings on public transport. Everyone in the Senedd will know I have been supportive of the very cautious approach taken in Wales to easing lockdown, and therefore I find it very difficult to justify what seems like this particular anomaly in our approach. In Scotland, when the mandatory wearing of face coverings was announced, it received universal support from operators, trade unions and passenger groups. Their independent watchdog, Transport Focus, said plainly,
'People thinking of returning to public transport have told us they want face coverings to be used by all passengers.'
This is an attitude I believe will be replicated in Wales, where 81 per cent of people surveyed last month said they support the wearing of face coverings in indoor shared spaces. The message seems clear to me: if we want people to return safely to public transport, we must mandate face coverings. The British Medical Association in Wales has said that wearing masks will afford greater protection to the public and, importantly, will protect the lives of the staff working on public transport, who, as evidence suggests, are at greater risk of infection. Information I've been given by Unite the union, which represents drivers across Wales, shows the problems their members are facing on a daily basis because of current guidance. This is particularly acute on cross-border services, with passengers boarding without masks then becoming embroiled in arguments with other passengers on both sides of the border who are wearing masks. Now, the only way to solve those arguments when they occur is for the driver to leave their seat, making them yet more vulnerable to COVID-19.
As one of the reasons for not going down the mandatory route is not wanting to ask transport staff to police these measures, it seems that the current guidance is making them do that anyway, but without the clarity of Welsh law behind them. I've looked at what the chief medical officer has said on this, I've looked at the World Health Organization guidance and I've read the note from the technical advisory group, and I have to say that it seems anything but clear to me why we are pursuing a non-mandatory route. Can I therefore ask the Minister to publish a more detailed account from the TAG? The note produced from that discussion is vague and unhelpful to those of us who want to understand the Government's decision making. Where the Government cites, for example, that the wearing of face coverings may lead to people not pursuing other, more important safety measures, it would benefit this discussion to know exactly where that evidence comes from and what it says in detail. It seems to me that this is a matter of public messaging, and, if the Government gets that right, we can adopt what the trade unions are calling for—a commonsense approach that protects drivers and benefits passengers alike. Thank you.
Rwyf am ganolbwyntio fy sylwadau heddiw ar drafnidiaeth bws, oherwydd ar gyfer Torfaen, fel llawer o gymunedau difreintiedig yng Nghymru, y rhain yw'r cysylltiadau trafnidiaeth pwysicaf. Heb yr ateb cywir i weithredwyr, gyrwyr a theithwyr, rydym mewn perygl o ddioddef y canlyniad gwaethaf posibl yn y tymor hir yn sgil y pandemig hwn, ac o weld yr anfantais sydd eisoes yn bodoli yn gwreiddio'n ddyfnach yn ein cymunedau.
Rwy'n gwybod bod dadl yn mynd rhagddi ar hyn o bryd ynglŷn ag a fydd COVID-19 yn gorfodi pobl yn ôl i'w ceir, ond i lawer o bobl mewn cymunedau fel Trefddyn yn fy etholaeth i, lle mae nifer y bobl sy'n berchen ar geir yn llawer is na chyfartaledd Cymru, nid oes dewis. O ran iechyd neu'r amgylchedd, mae'n fater o drafnidiaeth gyhoeddus neu ddim byd. Mae'r un peth yn wir o ran cyfraddau marwolaethau, y gallu i addysgu gartref, mynediad at ofal iechyd neu atebion trafnidiaeth. Nid yw COVID-19 yn gwneud pawb yn gyfartal fel yr awgrymodd rhai yn ôl ym mis Mawrth. Nid yw'n effeithio ar bawb ohonom yr un fath. Mewn gwirionedd, mae'r pandemig hwn wedi gweithredu fel catalydd ar gyfer anghydraddoldeb. Fel y dywedodd yr Athro Devi Sridhar,
Cyfoeth yw'r strategaeth warchod orau rhag y feirws hwn, a rhag profi effeithiau difrifol.
Wrth inni weithio ein ffordd allan o'r cyfyngiadau symud, mae hybu mynediad diogel at drafnidiaeth gyhoeddus yn hanfodol i sicrhau nad yw diogelwch iechyd y cyhoedd ar gyfer y breintiedig yn unig. Rwy'n cydnabod na fydd yn hawdd. Mae'r arolygon barn yn dweud wrthym mai'r dychweliad at drafnidiaeth gyhoeddus yw pryder Rhif 1 i bobl mewn perthynas â llacio'r cyfyngiadau symud, gyda 78 y cant o bobl yn dweud eu bod yn poeni. Cyfunwch hyn â 90 y cant yn llai o deithiau bws yn cael eu gwneud, ac rydym mewn man anodd iawn.
Mae'r cynllun argyfwng ar gyfer bysiau sydd newydd ei gyhoeddi i'w groesawu'n fawr, ac roeddwn yn arbennig o falch o weld y bydd ymgysylltiad ynghylch cynllunio llwybrau yn orfodol cyn gallu derbyn y cyllid. Rhaid i hyn sicrhau bod cysylltiadau cymdeithasol hanfodol yn cael eu cynnal, ac nid y teithiau mwyaf poblogaidd yn unig. Os yw'r pandemig wedi cynyddu anghydraddoldeb, rhaid inni weld adfer fel sbardun i gyfleoedd ar gyfer ein cymunedau tlotaf. Nid yw'r ddadl hon am gydraddoldeb a chyfle yn gyfyngedig i deithwyr; mae'n bwysig i yrwyr bysiau hefyd. Mae ffigurau gan Swyddfa Ystadegau Gwladol Cymru a Lloegr yn dangos cyfraddau marwolaeth cryn dipyn yn uwch yn gysylltiedig â COVID-19 ymhlith gyrwyr bysiau a choetsys. Bydd yr Aelodau'n gwybod bod Sadiq Khan wedi cyhoeddi ymchwiliad penodol i'r mater yn Llundain.
Felly, daw hyn â mi at yr ail bwynt heddiw, sef gorchuddion wyneb gorfodol ar drafnidiaeth gyhoeddus. Bydd pawb yn y Senedd yn gwybod fy mod wedi cefnogi'r ymagwedd ragofalus a gymerwyd yng Nghymru tuag at lacio'r cyfyngiadau, ac felly rwy'n ei chael hi'n anodd cyfiawnhau'r hyn sydd i'w weld fel anghysondeb yn ein dull o weithredu. Yn yr Alban, pan gyhoeddwyd bod gwisgo gorchuddion wyneb yn orfodol, cafodd gefnogaeth gyffredinol gan weithredwyr, undebau llafur a grwpiau teithwyr. Dywedodd eu corff gwarchod annibynnol, Transport Focus, yn ddiflewyn-ar-dafod,
Mae pobl sy'n ystyried dychwelyd at drafnidiaeth gyhoeddus wedi dweud wrthym eu bod am i bob teithiwr ddefnyddio gorchuddion wyneb.
Mae hon yn agwedd y credaf y bydd yn cael ei hefelychu yng Nghymru, lle dywedodd 81 y cant o'r bobl a holwyd fis diwethaf eu bod yn cefnogi gwisgo gorchuddion wyneb mewn mannau dan do a rennir. Mae'r neges i'w gweld yn glir i mi: os ydym am i bobl ddychwelyd yn ddiogel at drafnidiaeth gyhoeddus, rhaid inni wneud gorchuddion wyneb yn orfodol. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain yng Nghymru wedi dweud y bydd gwisgo masgiau yn rhoi mwy o ddiogelwch i'r cyhoedd ac yn bwysig, bydd yn diogelu bywydau'r staff sy'n gweithio ar drafnidiaeth gyhoeddus, sydd, fel y mae'r dystiolaeth yn awgrymu, yn wynebu mwy o risg o haint. Mae gwybodaeth a roddwyd i mi gan undeb Unite, sy'n cynrychioli gyrwyr ledled Cymru, yn dangos y problemau y mae eu haelodau'n eu hwynebu'n feunyddiol oherwydd y canllawiau presennol. Mae hyn yn arbennig o ddifrifol ar wasanaethau trawsffiniol, gyda theithwyr yn dod ar fysiau heb fasgiau ac yna'n cael dadleuon gyda theithwyr eraill ar y naill ochr neu'r llall i'r ffin sy'n gwisgo masgiau. Nawr, yr unig ffordd i ddatrys y dadleuon hynny pan fyddant yn digwydd yw i'r gyrrwr adael eu sedd, gan eu gwneud yn fwy agored eto i ddal COVID-19.
Gan mai un o'r rhesymau dros beidio â dilyn y trywydd gorfodol yw'r diffyg awydd i ofyn i staff trafnidiaeth blismona'r mesurau hyn, mae'n ymddangos bod y canllawiau presennol yn gwneud iddynt wneud hynny beth bynnag, ond heb eglurder deddf Gymreig i'w cefnogi. Rwyf wedi edrych ar yr hyn y mae'r prif swyddog meddygol wedi dweud am hyn, rwyf wedi edrych ar ganllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ac rwyf wedi darllen y nodyn gan y grŵp cyngor technegol, ac mae'n rhaid i mi ddweud nad yw'n glir o gwbl i mi pam nad ydym yn dilyn llwybr gorfodol. A gaf fi ofyn felly i'r Gweinidog gyhoeddi cyfrif manylach o nodyn y grŵp cyngor technegol? Mae'r nodyn a luniwyd o'r drafodaeth honno'n amwys ac yn ddi-fudd i'r rheini ohonom sydd am ddeall penderfyniadau'r Llywodraeth. Lle mae'r Llywodraeth yn dyfynnu, er enghraifft, y gallai gwisgo gorchuddion wyneb beri i bobl beidio â dilyn mesurau diogelwch eraill pwysicach, byddai o fudd i'r drafodaeth hon ein bod yn gwybod yn union o ble y daw'r dystiolaeth honno a'r hyn y mae'n ei ddweud yn fanwl. Mae'n ymddangos i mi mai mater o gyfleu neges gyhoeddus yw hyn, ac os yw'r Llywodraeth yn cael hynny'n iawn, gallwn fabwysiadu'r hyn y mae'r undebau llafur yn galw amdano—ymagwedd yn seiliedig ar synnwyr cyffredin sy'n diogelu gyrwyr ac sydd o fudd i deithwyr fel ei gilydd. Diolch.
Clearly, the Welsh public transport landscape has changed dramatically this year in response to the COVID-19 pandemic, and, before I go on to make my comments, I'd like to take the opportunity to thank those workers across Wales who have continued working and kept essential travel routes open to key workers across the country. Public transport prior to and certainly during the lockdown has provided a lifeline to key workers, and we all owe them a great deal of gratitude for their commitment and hard work throughout this crisis.
Now, at the start of the COVID-19 pandemic, I took the opportunity to question the First Minister on protocols for public transport to ensure that measures were put in place to protect commuter safety and to maintain the highest possible hygiene standards, because it was very clear from the outset that COVID-19 would cause considerable disruption to public transport services across Wales. Therefore, this should have been an area that the Welsh Government prioritised from the start, and it's frustrating to hear from those working in the sector that more information and clarity wasn't provided from the very start. Evidence from stakeholders to the Economy, Infrastructure and Skills Committee last month made it clear that the sector simply needed to know where it was going, and with some clarity pretty quickly. Members, that need for clarity cannot be emphasised enough. For most public transport providers, levels of service have decreased substantially overnight, resulting in some serious workforce planning and a need to overhaul and reassess routes to ensure those who continue to travel for essential purposes could still do so and in the safest possible way.
Moving forward, the transport sector are right to point out that it’s simply unworkable to operate commercial bus services where running vehicle capacities are at a reduced level. Naturally, buses, for example, will simply not be able to accommodate the same number of travellers per vehicle that they did before the pandemic, and so the Welsh Government must start seriously looking at how bus services are going to be sustainable in the future, considering the major issues that they face in terms of adhering to the social distancing guidance.
Now, other Members have acknowledged that buses are a lifeline to so many people across Wales in providing a way for people to reach and access essential services and facilities, and so as more and more people return to the workplace, an emergency public transport strategy is needed to ensure that communities are not left behind as the demand for travel increases. I’m also aware of the impact in my own constituency, where local providers have made it very clear that more support and guidance is needed from the Welsh Government. I’m aware of the work done by the Confederation of Passenger Transport to establish a recovery group with Transport for Wales, local authorities and other stakeholders, and that’s an important vehicle in engaging with the transport sector and responding to their concerns. As I understand it, that group provided information in relation to how much it would cost to accelerate services over a six-month period from June to December for all operators in Wales, as well as providing information in relation to a bus economic stimulus package. Four weeks on from receiving that information, it was made clear to the Economy, Infrastructure and Skills Committee that no formal response was made to the recovery group. That information warranted urgent attention given the serious impact the pandemic has had on providers, and yet the Government was slow in formally responding to the sector. Moving forward, the Welsh Government must redouble its efforts and its communication to the transport industry, and lessons must be learned from this pandemic to better inform policy, going forward.
I’d also like to use my time to focus on the impact of COVID-19 on the road haulage industry, as representations that I’ve received from businesses in my own constituency have made it clear that these businesses missed out on important grant aid and other measures that were initially introduced to support industry. These businesses are still very much needed to support the country’s response to the COVID-19 outbreak, and so the Welsh Government must do more to establish how and where it can best support these businesses. One local provider told me, and I quote, ‘While most of our customers shut up shop and battened down the hatches and furloughed staff, we still need to be operational to deliver essential hospital supplies and food to distribution centres. Our volumes have dropped considerably as some non-essential customers have closed. Current financial support measures are not working. Loans are inaccessible and do not provide the immediate support operators need.’ That’s the reality that some haulage businesses in Wales are facing, and something has got to change.
Dirprwy Lywydd, the COVID-19 pandemic has had an enormous impact on all our lives. It’s a public health emergency, an economic emergency, and it could very well be a transport emergency, too, if we don’t act now and listen to the concerns being raised by those in the sector. I appreciate that there’s no magic wand and that the impact of COVID-19 will continue to be felt for some time to come, but the lack of support and meaningful engagement with the sector has to change. Therefore, in responding to this afternoon’s debate, I hope that the Deputy Minister reflects on the concerns made by the sector and starts considering how Wales’s public transport providers can address some of these issues as restrictions ease and more people rely on their services. Thank you.
Yn amlwg, mae tirwedd trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru wedi newid yn ddramatig eleni mewn ymateb i'r pandemig COVID-19, a chyn i mi fynd rhagddi i wneud fy sylwadau, hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddiolch i'r gweithwyr ledled Cymru sydd wedi parhau i weithio ac sy'n cadw llwybrau teithio hanfodol ar agor i weithwyr allweddol ledled y wlad. Mae trafnidiaeth gyhoeddus cyn ac yn sicr yn ystod y cyfyngiadau wedi bod yn achubiaeth i weithwyr allweddol, ac mae arnom oll ddyled fawr iddynt am eu hymroddiad a'u gwaith caled drwy gydol yr argyfwng hwn.
Nawr, ar ddechrau'r pandemig COVID-19, manteisiais ar y cyfle i holi'r Prif Weinidog am brotocolau ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus i sicrhau bod mesurau'n cael eu rhoi ar waith i ddiogelu diogelwch cymudwyr ac i gynnal y safonau hylendid uchaf posibl, oherwydd roedd yn amlwg o'r cychwyn cyntaf y byddai COVID-19 yn amharu'n sylweddol ar wasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru. Felly, dylai hwn fod wedi bod yn faes a gai flaenoriaeth gan Lywodraeth Cymru o'r cychwyn cyntaf, ac mae'n rhwystredig clywed gan y rhai sy'n gweithio yn y sector na ddarparwyd mwy o wybodaeth ac eglurder o'r cychwyn cyntaf. Roedd tystiolaeth gan randdeiliaid i Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau y mis diwethaf yn dweud yn glir fod angen i'r sector wybod i ble roedd yn mynd, a chyda pheth eglurder yn eithaf cyflym. Aelodau, ni ellir rhoi digon o bwyslais ar yr angen hwnnw am eglurder. Ar gyfer y rhan fwyaf o ddarparwyr trafnidiaeth gyhoeddus, mae lefelau gwasanaeth wedi gostwng yn sylweddol dros nos, gan arwain at waith o ddifrif ar gynllunio'r gweithlu ac angen i ailwampio ac ailasesu llwybrau er mwyn sicrhau y gallai'r rhai sy'n parhau i deithio at ddibenion hanfodol wneud hynny o hyd ac yn y modd mwyaf diogel posibl.
Gan symud ymlaen, mae'r sector trafnidiaeth yn iawn i nodi nad yw gweithredu gwasanaethau bysiau masnachol yn ymarferol lle mae lefelau capasiti cerbydau ar lefel is. Yn naturiol, ni fydd bysiau, er enghraifft, yn gallu darparu ar gyfer yr un nifer o deithwyr i bob cerbyd ag y gallent ei wneud cyn y pandemig, ac felly mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ddechrau edrych o ddifrif ar sut y bydd gwasanaethau bysiau yn gynaliadwy yn y dyfodol, gan ystyried y problemau mawr y maent yn eu hwynebu mewn perthynas â glynu at y canllawiau cadw pellter cymdeithasol.
Nawr, mae Aelodau eraill wedi cydnabod bod bysiau'n achubiaeth i gynifer o bobl ledled Cymru drwy ddarparu ffordd i bobl gyrraedd a manteisio ar wasanaethau a chyfleusterau hanfodol, ac wrth i fwy a mwy o bobl ddychwelyd i'r gweithle, mae angen strategaeth argyfwng ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus er mwyn sicrhau nad yw cymunedau'n cael eu gadael ar ôl wrth i'r galw am deithio gynyddu. Rwyf hefyd yn ymwybodol o'r effaith yn fy etholaeth fy hun, lle mae darparwyr lleol wedi dweud yn glir iawn fod angen mwy o gymorth ac arweiniad gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n ymwybodol o'r gwaith a wnaed gan y Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr i sefydlu grŵp adfer gyda Trafnidiaeth Cymru, awdurdodau lleol a rhanddeiliaid eraill, ac mae hwnnw'n gyfrwng pwysig ar gyfer ymgysylltu â'r sector trafnidiaeth ac ymateb i'w pryderon. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, darparodd y grŵp hwnnw wybodaeth ynglŷn â faint y byddai'n ei gostio i gynyddu gwasanaethau dros gyfnod o chwe mis rhwng mis Mehefin a mis Rhagfyr ar gyfer yr holl weithredwyr yng Nghymru, yn ogystal â darparu gwybodaeth mewn perthynas â phecyn ysgogi economaidd ar gyfer bysiau. Bedair wythnos ar ôl cael y wybodaeth honno, dywedwyd yn glir wrth Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau na chafwyd ymateb ffurfiol i'r grŵp adfer. Roedd y wybodaeth honno'n haeddu sylw brys o gofio effaith ddifrifol y pandemig ar ddarparwyr, ac eto roedd y Llywodraeth yn araf yn ymateb yn ffurfiol i'r sector. Wrth symud ymlaen, rhaid i Lywodraeth Cymru gynyddu ei hymdrechion a'i chyfathrebiadau â'r diwydiant trafnidiaeth, a rhaid dysgu gwersi o'r pandemig hwn i lywio polisi'n well yn y dyfodol.
Hoffwn ddefnyddio fy amser hefyd i ganolbwyntio ar effaith COVID-19 ar y diwydiant cludo nwyddau ar y ffyrdd, gan fod y sylwadau a gefais gan fusnesau yn fy etholaeth wedi dangos yn glir fod y busnesau hyn wedi methu cael cymorth grant pwysig a mesurau eraill a gyflwynwyd yn wreiddiol i gefnogi diwydiant. Mae'n dal i fod angen mawr am y busnesau hyn i gefnogi ymateb y wlad i'r argyfwng COVID-19, ac felly mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud mwy i sefydlu sut a lle y gall gefnogi'r busnesau hyn orau. Dywedodd un darparwr lleol wrthyf, ac rwy'n dyfynnu, 'Er bod y rhan fwyaf o'n cwsmeriaid wedi cau drws eu siopau a'r staff wedi'u gosod ar ffyrlo, mae angen i ni fod yn weithredol o hyd er mwyn darparu cyflenwadau hanfodol i ysbytai a bwyd i ganolfannau dosbarthu. Mae'r llwythi a gludwn wedi lleihau'n sylweddol gan fod rhai cwsmeriaid sy'n gwerthu nwyddau dianghenraid wedi cau. Nid yw'r mesurau cymorth ariannol presennol yn gweithio. Nid oes modd cael benthyciadau ac nid ydynt yn darparu'r cymorth uniongyrchol sydd ei angen ar weithredwyr.' Dyna'r realiti y mae rhai busnesau cludo nwyddau yn ei wynebu yng Nghymru, ac mae'n rhaid i rywbeth newid.
Ddirprwy Lywydd, mae'r pandemig COVID-19 wedi cael effaith enfawr ar fywydau pawb ohonom. Mae'n argyfwng iechyd cyhoeddus, yn argyfwng economaidd, a gallai'n hawdd iawn fod yn argyfwng trafnidiaeth hefyd os na weithredwn yn awr a gwrando ar y pryderon a leisir gan y sector. Rwy'n derbyn nad oes y fath beth â ffon hud ac y bydd effaith COVID-19 yn parhau i'w deimlo am beth amser i ddod, ond mae'n rhaid i'r diffyg cymorth ac ymgysylltiad ystyrlon â'r sector newid. Felly, wrth ymateb i'r ddadl y prynhawn yma, gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn rhoi sylw i'r pryderon a gyflwynwyd gan y sector ac yn dechrau ystyried sut y gall darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus Cymru fynd i'r afael â rhai o'r problemau hyn wrth i'r cyfyngiadau lacio ac wrth i fwy o bobl ddod i ddibynnu ar eu gwasanaethau. Diolch.
I want to turn my attention immediately to bus travel. In thanking the Conservatives for bringing this debate, I want to particularly thank bus drivers first for their efforts in keeping transport going, especially for key workers, through this crisis, the pandemic that we’ve had. It’s actually the bus drivers that have been the key workers all the way through this crisis, and they put themselves at risk in doing so, and they continue to do so. So, I’d certainly agree with the comments that have been made already on ensuring their safety. This is something I've already been engaging with bus companies and the unions on, and I'll continue to do so. I look forward to hearing from the Minister on how they will ensure bus driver safety going forward, recognising the increased risk to drivers, recognising that with any changes to social distancing, to more passengers now seeking to travel, as well, as people return to work—how Welsh Government will engage with bus operators and with the unions on this very critical matter.
And Minister, as a regular public transport user myself, I would add my voice to those, including colleagues in the unions, who think that face covering should just be mandated on public transport, purely as a precautionary approach. I'm sure the argument will go that we haven't seen the definitive evidence that they play a certain role, but as a precautionary approach—what Lynne has already laid out on the higher risk that goes on public transport in a close, contained space such as a bus, but also the higher risk that we know that bus drivers are already exposed to, let alone their passengers. It just passes that commonsense test that unions and passenger bodies are saying would make it absolutely logical.
So, rather than wait for the nth degree of evidence to say, 'Let this go ahead', let's just do it, because, actually, passengers, drivers, everybody else just thinks it makes sense. I would say it would make sense as somebody who regularly travels on buses and trains. I will wear one come what may, so I want other people to do so as well, because I want to protect other people, not myself. So, let's just go ahead and do it.
But can I say in terms of the funding—? My engagement over this crisis period with people like First Cymru, Bridgend County Borough Council and RCT has been outstanding. We've literally sat down in video meetings and because of the hardship funding that's been put in place, we have talked about the routes that are priorities for people to get to work at the right time they needed to, into their hospitals, into their care homes, to those places where key workers were going. It's the first time I've ever sat down in that situation, and it was because the funding was designed to allow that to happen—for local authorities and, occasionally, people like myself to sit down in partnership and to say, 'Where is the data saying that we should be laying these buses on, what times of the day should we be laying them on?'—and we've got on with it.
So, I welcome that; that's allowed us to bring—. Even in the teeth of the crisis, we brought eight or nine services back on route within days, and it's a credit to First Cymru sitting down with us, credit to those drivers who were willing to put them on. And as we go forward with the new bus emergency scheme, I'm glad that that approach is there, moving progressively away from this deregulated system where we throw money at the wall and wonder what's happening, and we actually say, 'Let's plan a way forward on this'. Minister, I know you're convinced of this; this has to be the way forward in the longer term for the bus sector as well, using the skills, keeping the jobs, building on the jobs; building back up, I have to say, not just the number of people who travel but way beyond.
That's what our aspiration should continue to be, so that it's not a failure in life, as somebody once famously said, if you're over a certain age that you travel on a bus—it's a success, because they're clean, they're affordable, they're user friendly, we have synchronised tickets, it links up with the rail travel, and so on. That has always been your aim, Minister, and we need to get back to that and keep our eyes on the prize going forward.
So, this is really, really difficult in how we do this when people at the moment are worried, but the more that we can actually support bus operators, get the routes going at the times that people want them to be, and say to people, 'We will make it safe for you'—. And that, Minister, I have to say, is where the simple decision over mandating the use of face masks would really help. Let's just do it and make people feel that they can make their contribution in making it safer on public transport, so we get more people back on right now. Thank you very much.
Rwyf am droi fy sylw ar unwaith at drafnidiaeth bws. Wrth ddiolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl hon, hoffwn yn arbennig ddiolch i yrwyr bws yn gyntaf am eu hymdrechion i gadw trafnidiaeth i fynd, yn enwedig ar gyfer gweithwyr allweddol, drwy gydol yr argyfwng hwn, y pandemig a gawsom. Mewn gwirionedd, y gyrwyr bws sydd wedi bod yn weithwyr allweddol drwy gydol yr argyfwng hwn, ac maent wedi peryglu eu hunain wrth wneud hynny, ac yn parhau i wneud hynny. Felly, byddwn yn sicr yn cytuno â'r sylwadau sydd wedi'u gwneud eisoes ynglŷn â sicrhau eu diogelwch. Mae hyn yn rhywbeth rwyf eisoes wedi bod yn ymwneud â chwmnïau bysiau a'r undebau yn ei gylch, a byddaf yn parhau i wneud hynny. Edrychaf ymlaen at glywed gan y Gweinidog sut y byddant yn sicrhau diogelwch gyrwyr bysiau yn y dyfodol, gan gydnabod y risg uwch i yrwyr, a chydnabod y risg gynyddol, gydag unrhyw newidiadau i'r mesurau cadw pellter cymdeithasol, i fwy o deithwyr sydd eisiau teithio erbyn hyn, yn ogystal, wrth i bobl ddychwelyd i'r gwaith—sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â gweithredwyr bysiau a'r undebau ar y mater hollbwysig hwn.
Hefyd, Weinidog, fel defnyddiwr trafnidiaeth gyhoeddus rheolaidd fy hun, byddwn yn ychwanegu fy llais at y rheini, gan gynnwys fy nghymheiriaid yn yr undebau, sy'n credu y dylai gorchuddion wyneb fod yn orfodol ar drafnidiaeth gyhoeddus, a hynny'n syml fel mesur rhagofalus. Rwy'n siŵr mai'r ddadl fyddai nad ydym wedi gweld y dystiolaeth ddiffiniol eu bod yn chwarae rôl benodol, ond fel mesur rhagofalus—yr hyn y mae Lynne eisoes wedi'i nodi ar y risg uwch o fynd ar drafnidiaeth gyhoeddus mewn gofod agos, cyfyng fel bws, ond hefyd y risg uwch y gwyddom fod gyrwyr bysiau eisoes yn agored iddi, heb sôn am eu teithwyr. Mae'n pasio'r prawf synnwyr cyffredin hwnnw y mae undebau a chyrff teithwyr yn dweud y byddai'n ei wneud yn gwbl resymegol.
Felly, yn hytrach nag aros am yr holl dystiolaeth i ddweud yn hytrach, 'Gadewch i hyn ddigwydd', gadewch inni ei wneud, oherwydd, mewn gwirionedd, mae teithwyr, gyrwyr, pawb arall yn credu ei fod yn gwneud synnwyr. Byddwn yn dweud y byddai'n gwneud synnwyr fel rhywun sy'n teithio ar fysiau a threnau yn rheolaidd. Byddaf yn gwisgo un beth bynnag, felly rwyf am i bobl eraill wneud hynny hefyd, oherwydd fy mod am ddiogelu pobl eraill, nid fi fy hun. Felly, gadewch i ni fwrw ymlaen i'w wneud.
Ond a gaf fi ddweud o ran y cyllid—? Mae fy ymgysylltiad dros y cyfnod argyfyngus hwn â phobl fel First Cymru, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a Rhondda Cynon Taf wedi bod yn rhagorol. Rydym yn llythrennol wedi eistedd mewn cyfarfodydd fideo ac oherwydd y cyllid caledi a roddwyd ar waith, rydym wedi siarad am y llwybrau sy'n flaenoriaeth er mwyn i bobl gyrraedd y gwaith ar yr adeg y mae angen iddynt wneud hynny, i'w hysbytai, i'w cartrefi gofal, i'r mannau hynny lle roedd gweithwyr allweddol yn mynd. Dyma'r tro cyntaf erioed i mi eistedd mewn sefyllfa o'r fath, ac roedd hynny oherwydd bod y cyllid wedi'i gynllunio i ganiatáu i hynny ddigwydd—i awdurdodau lleol a weithiau, i bobl fel fi eistedd mewn partneriaeth a dweud, 'Ble mae'r data sy'n dweud y dylem fod yn darparu'r bysiau hyn, ar ba adegau o'r dydd y dylem fod yn eu darparu?'—ac rydym wedi bwrw ymlaen â hynny.
Felly, rwy'n croesawu hynny; mae hynny wedi caniatáu inni ddod â—. Hyd yn oed yn nannedd yr argyfwng, daethom ag wyth neu naw o wasanaethau yn ôl yn weithredol o fewn dyddiau, ac mae'n glod i First Cymru a oedd yn eistedd gyda ni, yn glod i'r gyrwyr hynny a oedd yn barod i'w gweithredu. Ac wrth i ni symud ymlaen gyda'r cynllun argyfwng newydd ar gyfer bysiau, rwy'n falch fod yr ymagwedd honno yno, gan symud yn raddol oddi wrth y system ddadreoleiddiedig hon lle rydym yn taflu arian at y wal ac yn meddwl tybed beth sy'n digwydd, a'n bod yn dweud mewn gwirionedd, 'Gadewch inni gynllunio ffordd ymlaen ar hyn'. Weinidog, gwn eich bod wedi eich argyhoeddi ynglŷn â hyn; rhaid i hon fod yn ffordd ymlaen yn y tymor hwy i'r sector bysiau hefyd, gan ddefnyddio'r sgiliau, cadw'r swyddi, adeiladu ar y swyddi; adeiladu'n ôl, mae'n rhaid i mi ddweud, nid yn unig y nifer o bobl sy'n teithio ond ymhell y tu hwnt i hynny.
Dyna beth ddylai ein dyhead barhau i fod, fel nad yw'n fethiant mewn bywyd, fel y dywedodd rhywun unwaith, os ydych dros oed penodol eich bod yn teithio ar fws—mae'n llwyddiant, oherwydd maent yn lân, maent yn fforddiadwy, maent yn hawdd eu defnyddio, mae gennym docynnau sy'n cydgysylltu, mae'n cysylltu â threnau ac yn y blaen. Dyna fu eich nod erioed, Weinidog, ac mae angen inni ddychwelyd at hynny a pheidio â cholli golwg ar y nod wrth fynd yn ein blaenau.
Felly, mae hyn yn anodd iawn o ran sut y gwnawn hyn pan fo pobl yn poeni ar hyn o bryd, ond po fwyaf o gefnogaeth y gallwn ei rhoi i weithredwyr bysiau, a sicrhau bod y gwasanaethau'n mynd ar yr adegau y mae pobl am iddynt fynd, a dweud wrth bobl, 'Fe'i gwnawn yn ddiogel i chi'—. A hynny, Weinidog, mae'n rhaid i mi ddweud, yw lle byddai'r penderfyniad syml ynglŷn â gwneud y defnydd o fasgiau wyneb yn orfodol yn help mawr. Gadewch inni wneud hynny a gwneud i bobl deimlo y gallant gyfrannu at ei gwneud yn fwy diogel ar drafnidiaeth gyhoeddus, fel ein bod yn cael mwy o bobl yn ôl arnynt yn awr. Diolch yn fawr iawn.
As our motion proposes, this Welsh Parliament should regret
'the failure of the Welsh Government to provide adequate support for Welsh bus operators during the coronavirus pandemic'
and call on the Welsh Government to
'urgently review and increase the support available to bus operators in Wales to enable them to increase the frequency and capacity of bus services for the people of Wales'.
The number of bus and coach vehicles in Wales is down 10 per cent in five years, and almost 20 per cent over the last decade. Although a written statement by the Minister for economy and transport, Ken Skates, on 31 March detailed initial support of £69 million for bus and rail services, this is just the normal funding paid upfront, not new money. Three months later, there had still been no update on special funding for bus routes, in stark contrast to the UK Government, which, on 3 April, announced £397 million for English bus services to cope with the pandemic, including £167 million of new funding over 12 weeks, and to the Scottish Government, which announced £46.7 million additional expenditure on 19 June to support bus operators in increasing bus services over the next eight weeks. On 24 June, Arriva Buses Wales wrote to me about the significant impact of social distancing on bus capacity, adding that without additional financial support, akin to the COVID-19 bus service support grant in place across England, bus operators cannot operate the existing insufficient service levels across Wales on a financially sustainable basis, let alone increase service levels to 100 per cent of pre-crisis levels to provide essential capacity across the bus network.
Fel y mae ein cynnig yn ei argymell, dylai'r Senedd Gymreig hon resynu at
'fethiant Llywodraeth Cymru i ddarparu cymorth digonol i weithredwyr bysiau yng Cymru yn ystod y pandemig coronafeirws'
a galwn ar Lywodraeth Cymru i
'[f]ynd ati ar frys i adolygu a chynyddu'r cymorth sydd ar gael i weithredwyr bysiau yng Nghymru, er mwyn eu galluogi i gynyddu amlder a chapasiti gwasanaethau bysiau i bobl Cymru'.
Mae nifer y cerbydau bysiau a choetsys yng Nghymru wedi gostwng 10 y cant mewn pum mlynedd, a bron 20 y cant dros y degawd diwethaf. Er bod datganiad ysgrifenedig gan Ken Skates, Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth, ar 31 Mawrth yn manylu ar gymorth cychwynnol o £69 miliwn ar gyfer gwasanaethau bysiau a rheilffyrdd, dim ond y cyllid arferol a delir ymlaen llaw yw hwn, nid arian newydd. Dri mis yn ddiweddarach, ni fu unrhyw wybodaeth newydd o hyd ar gyllid arbennig ar gyfer llwybrau bysiau, mewn gwrthgyferbyniad llwyr â Llywodraeth y DU, a gyhoeddodd, ar 3 Ebrill, £397 miliwn ar gyfer gwasanaethau bysiau Lloegr i ymdopi â'r pandemig, gan gynnwys £167 miliwn o arian newydd dros 12 wythnos, ac yn wahanol hefyd i Lywodraeth yr Alban, a gyhoeddodd £46.7 miliwn o wariant ychwanegol ar 19 Mehefin i gynorthwyo gweithredwyr bysiau i gynyddu gwasanaethau bws dros yr wyth wythnos nesaf. Ar 24 Mehefin, ysgrifennodd Bysiau Arriva Cymru ataf ynglŷn ag effaith sylweddol cadw pellter cymdeithasol ar gapasiti bysiau, gan ychwanegu, heb gymorth ariannol ychwanegol, yn debyg i'r grant cymorth i wasanaethau bysiau COVID-19 sydd ar waith ledled Lloegr, na all gweithredwyr bysiau weithredu'r lefelau gwasanaeth annigonol presennol ledled Cymru ar sail ariannol gynaliadwy, heb sôn am gynyddu lefelau gwasanaethau i 100 y cant o'r lefelau cyn yr argyfwng i ddarparu capasiti hanfodol ar draws y rhwydwaith bysiau.
My speech in the committee debate on the effects of COVID-19 on Wales's economy, infrastructure and skills, on 1 July, noted that although the Confederation of Passenger Transport presented a proposal to Welsh Government on 15 May, which would enable operators to ramp up bus services, with full costings for all Welsh bus operators, industry correspondence received in late June stated that they had still not received a considered official response, and Wales is now the only country in the UK that's not agreed funding for transport operators to begin to ramp up services, with other costs for additional services. That's a matter of shame. The next day, the Deputy Minister for Economy and Transport, Lee Waters, announced the creation of the bus emergency scheme. After I copied his statement to industry representatives in north Wales, they responded that—quote—'continuing Welsh Government restrictions in response to the pandemic, including on social distancing, mean that capacity on bus services remains significantly reduced, and there is insufficient money from fares to increase services without increased funding.' 'We look forward', they said, 'to understanding the detail of the proposed transitional arrangements to bridge that gap so we can assess what step up in services may be possible within the resources available and from when.'
In the meantime, however, the Welsh Government has managed to find and rush out £15.4 million for COVID-proof travel schemes that widen pavements and create more space for cyclists, preventing essential prior engagement with the communities affected. In Denbigh, for example, this generated a torrent of e-mails, including: 'Anyone living in the surrounding villages will still need to drive to the town as cycling connections are very poor'; 'This is the most dangerous plan I've ever heard of'; 'I've been asking whether the residents of Denbigh will have the opportunity to give their opinions—I don't think we'll have a say'; 'There's a petition against this plan, which already has over 550 signatures; and 'These proposals are without any factual or logical grounding, and will ultimately be counterproductive.
So, we're calling on the Welsh Labour Government to relax the 2m rule to 1m plus, subject to precautionary measures, to ensure buses can run, and other transport bodies can reopen. As UK COVID-secure guidance states, applying mitigation, such as wearing a face covering, thorough cleaning, practising good hygiene, improved ventilation, and using protective screens at 1m is broadly equivalent to being 3m apart. This is key for the heavy goods vehicle driver training establishments in Gwynedd, which asked me to apply pressure on the First Minister to allow testing and move to the 1m rule in Wales. These tests will restart in England on 13 July. He said there are many driver training establishments of all sectors in Wales on the point of bankruptcy. Let us, therefore, hope that this First Minister will now acknowledge and address his Government's adverse impact on Wales's transport sector.
Nododd fy araith yn y ddadl bwyllgor ar effeithiau COVID-19 ar economi, seilwaith a sgiliau Cymru ar 1 Gorffennaf, er i'r Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr gyflwyno cynnig i Lywodraeth Cymru ar 15 Mai a fyddai'n galluogi gweithredwyr i gynyddu gwasanaethau bysiau, gyda chostau llawn ar gyfer holl weithredwyr bysiau Cymru, dywedodd gohebiaeth y diwydiant a dderbyniwyd ddiwedd Mehefin nad oeddent eto wedi cael ymateb swyddogol ystyriol, a Chymru bellach yw'r unig wlad yn y DU sydd heb gytuno ar gyllid i weithredwyr trafnidiaeth allu dechrau cynyddu gwasanaethau, gyda chostau eraill ar gyfer gwasanaethau ychwanegol. Mae hynny'n destun cywilydd. Y diwrnod wedyn, cafwyd cyhoeddiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Lee Waters, ynglŷn â chreu'r cynllun argyfwng ar gyfer bysiau. Ar ôl i mi gopïo ei ddatganiad i gynrychiolwyr y diwydiant yng ngogledd Cymru, fe wnaethant ymateb—ac rwy'n dyfynnu—fod 'cyfyngiadau parhaus Llywodraeth Cymru mewn ymateb i'r pandemig, gan gynnwys ar gadw pellter cymdeithasol, yn golygu bod capasiti gwasanaethau bysiau yn dal i fod yn llawer llai, ac nid oes digon o arian o werthiant tocynnau ar gyfer cynyddu gwasanaethau heb ragor o gyllid.' 'Edrychwn ymlaen', meddent, 'at ddeall manylion y trefniadau trosiannol arfaethedig er mwyn cau'r bwlch hwnnw fel y gallwn asesu pa gynnydd yn y gwasanaethau a allai fod yn bosibl o fewn yr adnoddau sydd ar gael ac o ba bryd.'
Yn y cyfamser, fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru wedi llwyddo i ddod o hyd i £15.4 miliwn ar fyrder ar gyfer cynlluniau teithio di-COVID sy'n lledu palmentydd ac yn creu mwy o le ar gyfer beicwyr, gan atal ymgysylltiad hanfodol ymlaen llaw â'r cymunedau yr effeithir arnynt. Yn Ninbych, er enghraifft, creodd hyn genllif o negeseuon e-bost, gan gynnwys: 'Bydd angen i unrhyw un sy'n byw yn y pentrefi cyfagos yrru i'r dref gan fod cysylltiadau beicio'n wael iawn'; 'Dyma'r cynllun mwyaf peryglus y clywais amdano erioed'; 'Bûm yn gofyn a fydd trigolion Dinbych yn cael cyfle i roi eu barn—nid wyf yn credu y bydd gennym lais yn hyn'; 'Mae yna ddeiseb yn erbyn y cynllun hwn, sydd â thros 550 o lofnodion eisoes'; a 'Nid oes unrhyw sail ffeithiol na rhesymegol i'r cynigion hyn, a byddant yn wrthgynhyrchiol yn y pen draw.'
Felly, galwn ar Lywodraeth Lafur Cymru i lacio'r rheol 2m i 1m a mwy, yn amodol ar fesurau rhagofalus, er mwyn sicrhau bod bysiau'n gallu rhedeg, ac y gall cyrff trafnidiaeth eraill ailagor. Fel y dywed canllawiau diogelu rhag COVID y DU, mae defnyddio mesurau lliniaru, fel gwisgo gorchudd wyneb, glanhau trylwyr, arfer hylendid da, awyru gwell, a defnyddio sgriniau amddiffynnol ar bellter o 1m, yr un peth yn fras â bod 3m ar wahân. Mae hyn yn allweddol ar gyfer sefydliadau hyfforddi gyrwyr cerbydau nwyddau trwm yng Ngwynedd, a ofynnodd i mi roi pwysau ar y Prif Weinidog i ganiatáu profion a symud at y rheol 1m yng Nghymru. Bydd y profion hyn yn ailgychwyn yn Lloegr ar 13 Gorffennaf. Dywedodd fod llawer o sefydliadau hyfforddi gyrwyr o bob sector yng Nghymru ar fin mynd yn fethdalwyr. Gadewch inni obeithio felly y bydd y Prif Weinidog hwn yn cydnabod ac yn rhoi sylw yn awr i effaith niweidiol ei Lywodraeth ar sector trafnidiaeth Cymru.
Thank you. Can I now call the Deputy Minister for Economy and Transport, Lee Waters?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Lee Waters?
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to begin by adding my thanks to the transport workers, from airport workers allowing vital PPE to be delivered to Cardiff Airport, bus and train staff, who've helped key workers to deliver services, bike shop staff who've helped to encourage an uptake in cycling, to highway workers who've helped carry out vital repairs. Their hard work throughout the crisis has been invaluable.
These are serious times, Dirprwy Lywydd, and they demand serious responses, and this motion by the Conservative Party in Wales is not a serious response. And I say 'the Conservative Party in Wales', Dirprwy Lywydd, because I'm afraid that the honourable project to create the Welsh Conservatives seems to be dead—abandoned in the face of the coronavirus to follow the reckless path set by the Conservative Party in England.
Week after week, the Welsh Government has faced calls by the Conservative Party in Wales to copy the latest back-of-the-envelope announcement from Downing Street. Public health policy driven by press conference is not the approach of this Government. And unthinkingly copying the folly of their counterparts in London should not be the approach of the Tories here if they want the brand of the Welsh Conservative Party to have any remaining credibility.
The motion regrets the failure of the Welsh Government to provide adequate support for Welsh bus operators during the coronavirus pandemic. It's simply not true, Dirprwy Lywydd. These are commercial companies, as they often remind us, and 95 per cent of their customers have stopped using their service, but while passengers have, understandably, stepped away from public transport, the Welsh Government has not. Darren Millar claimed that the 95 per cent drop was due to his favourite slogan—the 'cruel five-mile rule'. But the drop's been the same in England, Darren, so what's the logic of that? I think the word you used in your contribution was 'barmy'—well, if the cap fits.
We've been subsidising every bus passenger to the tune of £30 per head. Pre-COVID, public sector funding in Wales was around half of bus operators' revenue. The amount operators in Wales received from the taxpayers has not reduced. The UK Government has also provided additional funding to bus operators to also bring the amount of public funding they receive to just under half of their pre-COVID revenues, replicating our level of support. And yet, I don't hear the English Conservative Party in Wales pointing that out. Our emergency funding will continue to guarantee backing for the industry. Our own support now stands at over £45 million for the first six months of this financial year, and yet today's motion regrets our failure to provide adequate support. These are serious times—this is not a serious response.
We'll continue to support public transport, because even though passengers are staying away for now, we want to ensure that there's a network there to serve them when this is over. Of course, these are very difficult times, and there's huge demand on public funding, and a pound spent on running a mostly empty bus is a pound not spent on care homes, not spent on supporting struggling town centres, and not spent helping young people back to work. So, when we do commit Welsh taxpayers' money to help distressed bus companies, we make a choice, and it's our policy to get something in return for that—a commitment to keep down fares, a commitment to keep the services passengers want, and a commitment from companies to open up their books so that we can see that our funding is going where it should be.
Now, a number of contributors have discussed face masks in today's debate, Dirprwy Lywydd: Lynne Neagle, Caroline Jones and Huw Irranca-Davies. And as the First Minister said earlier to the Senedd, we are looking at the position on masks to see if we can allow more people to travel on public transport, and discussing with the chief medical officer his advice. It is not as simple as it's being presented. There are trade-offs here. We are concerned about equalities issues—many people aren't able to wear a mask. Many disabilities are hidden, and there is a danger that passengers feel the wrath of the worry of their fellow passengers for not wearing a mask. So, we need to tread carefully. And the evidence of masks impacting people's behaviour to become more reckless is something we're bearing in mind as well. But, as I say, we're reviewing it. We're not in a position today to change our position, but we are discussing this at the moment with the chief medical officer.
We will make additional funding available to support a gradual increase of services, but at a time that's right for passengers and the economy, not simply for bus company shareholders, who have been lobbying the Welsh Conservatives today, evidently. It may be that they want us to hand over more of our money to billionaire owners or foreign Governments, but we'll continue to insist on value for Welsh passengers and we make no apology for that.
Let me turn to Cardiff Airport, where the motion criticises us for discouraging airlines from flying. An airport the Conservatives wanted us to let fail in private ownership, an airport the Welsh Government ownership rescued and revived and up until this pandemic hit was being turned around—numbers up by 70 per cent since the Welsh Government stepped in—and each step of the way, in the face of opposition from the Conservative Party in Wales—each step—and our calls for the UK Government to help regional airports, like Cardiff, ignored. And that's where the Welsh Conservatives should be putting some of their firepower, such as it is, to try and persuade the UK Government to develop a coherent regional airport strategy.
And now we're criticised for wanting to enforce the travel restrictions that the Conservatives voted for. The Conservatives supported the law passed by this Senedd to ask people to stay local. And as soon as a corporation comes along, we see the true colours of the Tories—on the side of another private company that wants to put short-term profit before public health. And, again, we make no apologies for wanting to keep people safe.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r gweithwyr trafnidiaeth, o weithwyr maes awyr sy'n caniatáu i gyfarpar diogelu personol hanfodol gael ei gyflenwi i faes awyr Caerdydd, staff bysiau a threnau, sydd wedi helpu gweithwyr allweddol i ddarparu gwasanaethau, staff siopau beiciau sydd wedi helpu i annog pobl i feicio, i weithwyr priffyrdd sydd wedi helpu i wneud gwaith atgyweirio hanfodol. Mae eu gwaith caled drwy gydol yr argyfwng wedi bod yn amhrisiadwy.
Mae hon yn adeg enbyd, Ddirprwy Lywydd, ac mae'n galw am ymatebion difrifol, ac nid yw'r cynnig hwn gan y Blaid Geidwadol yng Nghymru yn ymateb difrifol. Ac rwy'n dweud 'y Blaid Geidwadol yng Nghymru', Ddirprwy Lywydd, oherwydd mae arnaf ofn fod y prosiect anrhydeddus i greu'r Ceidwadwyr Cymreig i'w weld fel pe bai wedi marw—wedi ei anghofio yn wyneb y coronafeirws er mwyn dilyn y trywydd byrbwyll a osodwyd gan y Blaid Geidwadol yn Lloegr.
Wythnos ar ôl wythnos, mae Llywodraeth Cymru wedi wynebu galwadau gan y Blaid Geidwadol yng Nghymru i efelychu'r cyhoeddiad cefn amlen diweddaraf o Stryd Downing. Nid polisi iechyd cyhoeddus a yrrir gan gynhadledd y wasg yw dull y Llywodraeth hon o weithredu. Ac ni ddylai'r Torïaid yma efelychu ffolineb eu cymheiriaid yn Llundain os ydynt am i frand Plaid y Ceidwadwyr Cymreig gadw unrhyw hygrededd.
Mae'r cynnig yn gresynu at fethiant Llywodraeth Cymru i ddarparu cymorth digonol i weithredwyr bysiau yng Nghymru yn ystod y pandemig coronafeirws. Yn syml, nid yw'n wir, Ddirprwy Lywydd. Cwmnïau masnachol yw'r rhain, fel y maent yn ein hatgoffa'n aml, ac mae 95 y cant o'u cwsmeriaid wedi rhoi'r gorau i ddefnyddio eu gwasanaeth, ond er bod teithwyr, yn ddealladwy, wedi cefnu ar drafnidiaeth gyhoeddus, nid yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud hynny. Honnodd Darren Millar fod y gostyngiad o 95 y cant yn ganlyniad i'w hoff slogan—y 'rheol bum milltir greulon'. Ond mae'r cwymp wedi bod yr un fath yn Lloegr, Darren, felly beth yw rhesymeg hynny? Rwy'n credu mai'r gair a ddefnyddioch chi yn eich cyfraniad oedd 'hurt'—wel, os yw'r cap yn ffitio.
Rydym wedi bod yn darparu cymhorthdal o £30 y pen am bob teithiwr bws. Cyn COVID, roedd cyllid y sector cyhoeddus yng Nghymru oddeutu hanner refeniw'r gweithredwyr bysiau. Nid yw'r swm a gafodd gweithredwyr yng Nghymru gan y trethdalwyr wedi gostwng. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi darparu cyllid ychwanegol i weithredwyr bysiau i ddod â'r swm o arian cyhoeddus y maent yn ei gael i ychydig llai na hanner eu refeniw cyn-COVID, gan efelychu ein lefel ni o gefnogaeth. Ac eto, nid wyf yn clywed y Blaid Geidwadol Seisnig yng Nghymru yn tynnu sylw at hynny. Bydd ein cyllid argyfwng yn parhau i warantu cefnogaeth i'r diwydiant. Mae ein cymorth ni ein hunain bellach dros £45 miliwn ar gyfer chwe mis cyntaf y flwyddyn ariannol hon, ac eto mae'r cynnig heddiw'n gresynu at ein methiant i ddarparu cymorth digonol. Mae'r rhain yn adegau difrifol—nid yw hwn yn ymateb difrifol.
Byddwn yn parhau i gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus, oherwydd er bod teithwyr wedi cefnu arni am nawr, rydym am sicrhau bod rhwydwaith yno i'w gwasanaethu pan fydd hyn ar ben. Wrth gwrs, mae'n gyfnod anodd iawn, ac mae galwadau aruthrol ar arian cyhoeddus, ac mae punt a werir ar redeg bws sydd fwy neu lai yn wag yn bunt na chaiff ei gwario ar gartrefi gofal, ar gefnogi canol trefi sy'n ei chael hi'n anodd, ar helpu pobl ifanc yn ôl i waith. Felly, pan fyddwn yn ymrwymo arian trethdalwyr Cymru i helpu cwmnïau bysiau sydd mewn trafferthion, rydym yn gwneud dewis, ac mae'n bolisi gennym i gael rhywbeth yn gyfnewid am hynny—ymrwymiad i gadw prisiau tocynnau'n isel, ymrwymiad i gadw'r gwasanaethau y mae teithwyr am eu cael, ac ymrwymiad gan gwmnïau i agor eu llyfrau er mwyn inni weld bod ein cyllid yn mynd lle dylai fynd.
Nawr, mae nifer o gyfranwyr wedi trafod masgiau wyneb yn y ddadl heddiw, Ddirprwy Lywydd: Lynne Neagle, Caroline Jones a Huw Irranca-Davies. Ac fel y dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach wrth y Senedd, rydym yn edrych ar y sefyllfa mewn perthynas â masgiau i weld a allwn ganiatáu i fwy o bobl deithio ar drafnidiaeth gyhoeddus, a thrafod ei gyngor gyda'r prif swyddog meddygol. Nid yw mor syml ag y caiff ei gyfleu. Mae yna gyfaddawdu yma. Rydym yn pryderu am faterion cydraddoldeb—ceir llawer o bobl nad ydynt yn gallu gwisgo masg. Mae llawer o anableddau'n gudd, ac mae perygl y bydd teithwyr yn teimlo llid pryder eu cyd-deithwyr am beidio â gwisgo masg. Felly, mae angen inni droedio'n ofalus. Ac mae'r dystiolaeth fod masgiau'n effeithio ar ymddygiad pobl gan eu gwneud yn fwy byrbwyll yn rhywbeth rydym yn ei gadw mewn cof hefyd. Ond fel rwy'n dweud, rydym yn ei adolygu. Nid ydym mewn sefyllfa heddiw i newid ein safbwynt, ond rydym yn ei drafod ar hyn o bryd gyda'r prif swyddog meddygol.
Byddwn yn sicrhau bod cyllid ychwanegol ar gael i gefnogi cynnydd graddol mewn gwasanaethau, ond ar adeg sy'n briodol i deithwyr a'r economi, nid i gyfranddalwyr cwmnïau bysiau'n unig, sydd wedi bod yn lobïo'r Ceidwadwyr Cymreig heddiw, mae'n amlwg. Mae'n bosibl eu bod am inni drosglwyddo mwy o'n harian i berchnogion sy'n filiwnyddion neu Lywodraethau tramor, ond byddwn yn parhau i fynnu gwerth i deithwyr Cymru ac nid ydym yn ymddiheuro am hynny.
Gadewch i mi droi at Faes Awyr Caerdydd, lle mae'r cynnig yn ein beirniadu am annog cwmnïau hedfan i beidio â hedfan. Maes awyr roedd y Ceidwadwyr am inni adael iddo fethu mewn dwylo preifat, maes awyr a achubwyd ac a adfywiwyd trwy berchnogaeth Llywodraeth Cymru a hyd nes y tarodd y pandemig roedd yn cael ei wella—mae'r niferoedd wedi codi 70 y cant ers i Lywodraeth Cymru gamu i mewn—a hynny, ar bob cam o'r ffordd, yn wyneb gwrthwynebiad y Blaid Geidwadol yng Nghymru—ar bob cam—a'n galwadau ar Lywodraeth y DU i helpu meysydd awyr rhanbarthol, fel Caerdydd, wedi'u hanwybyddu. A dyna lle dylai'r Ceidwadwyr Cymreig anelu rhywfaint o'u pŵer, gymaint ag sydd ganddynt, ar geisio perswadio Llywodraeth y DU i ddatblygu strategaeth gydlynol ar gyfer meysydd awyr rhanbarthol.
Ac yn awr cawn ein beirniadu am fod eisiau gorfodi'r cyfyngiadau teithio y pleidleisiodd y Ceidwadwyr drostynt. Cefnogodd y Ceidwadwyr y ddeddf a basiwyd gan y Senedd hon i ofyn i bobl aros yn lleol. A chyn gynted ag y daw corfforaeth heibio, gwelwn wir liwiau'r Torïaid—ar ochr cwmni preifat arall sydd am roi elw tymor byr o flaen iechyd y cyhoedd. Ac unwaith eto, nid ydym yn ymddiheuro am fod eisiau cadw pobl yn ddiogel.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Llywydd, the stay local law is now lifted, and we are working very closely with the management of Cardiff Airport to secure its future. So, we'll oppose the motion, Llywydd. We're grateful to Plaid Cymru for their amendment, which we will support. And I say to the Conservative Party in Wales, 'Get serious'. Diolch, Llywydd.
Lywydd, mae'r ddeddf ar gadw'n lleol bellach wedi'i chodi, ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda rheolwyr Maes Awyr Caerdydd i sicrhau ei ddyfodol. Felly, byddwn yn gwrthwynebu'r cynnig, Lywydd. Rydym yn ddiolchgar i Blaid Cymru am eu gwelliant, a byddwn yn ei gefnogi. A dywedaf wrth y Blaid Geidwadol yng Nghymru, 'Byddwch o ddifrif'. Diolch, Lywydd.
I've been notified of two short interventions. The first is by Hefin David.
Rwyf wedi cael gwybod am ddau ymyriad byr. Daw'r cyntaf gan Hefin David.
Diolch, Llywydd. Much has been made by the bad cop, Russell George—no, the good cop, Russell George—75 per cent of his speech was bad cop—making reference to the Economy, Infrastructure and Skills Committee evidence. Well, point 2, I think, of the motion says that the Conservatives regret the failure of the Welsh Government to provide adequate support for Welsh bus operators. But the evidence from Nigel Winter, the managing director of Stagecoach South Wales, in the committee—. I asked him this question:
'Can I ask about the effectiveness of Welsh Government support, financial support, during the crisis, and how the funding is being allocated and on what basis?'
His reply, if I can just put it on the record:
'If I can answer that, Chair, I think, first of all, to say that, when the pandemic first hit at the end of March/beginning of April, I thought that the reaction by the Minister to support the industry was very much appreciated, very timely, very quick. I think that his decisive action helped to sustain operators, which would otherwise, I think, have been in some serious financial difficulty.'
I think we need that on the record.
Diolch, Lywydd. Mae llawer wedi'i wneud gan y plismon drwg, Russell George—na, y plismon da, Russell George—roedd 75 y cant o'i araith yn blismon drwg—yn cyfeirio at dystiolaeth y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau. Wel, mae pwynt 2, rwy'n credu, yn y cynnig yn dweud bod y Ceidwadwyr yn gresynu at fethiant Llywodraeth Cymru i ddarparu cymorth digonol i weithredwyr bysiau Cymru. Ond mae'r dystiolaeth gan Nigel Winter, rheolwr gyfarwyddwr Stagecoach De Cymru, yn y pwyllgor—. Gofynnais y cwestiwn hwn iddo:
A gaf fi ofyn am effeithiolrwydd cymorth Llywodraeth Cymru, cymorth ariannol, yn ystod yr argyfwng, a sut y mae'r cyllid yn cael ei ddyrannu ac ar ba sail?
Ei ateb, os caf ei gofnodi, oedd:
Os caf ateb hynny, Gadeirydd, rwy'n meddwl, yn gyntaf oll, i ddweud, pan darodd y pandemig gyntaf ar ddiwedd mis Mawrth/dechrau mis Ebrill, roeddwn yn meddwl bod ymateb y Gweinidog i gefnogi'r diwydiant yn cael ei werthfawrogi'n fawr, yn amserol iawn, yn gyflym iawn. Credaf fod ei weithredu pendant wedi helpu i gynnal gweithredwyr, a fyddai wedi bod mewn anhawster ariannol difrifol fel arall.
Rwy'n credu bod angen i ni gofnodi hynny.
And Helen Mary Jones.
A Helen Mary Jones.
Diolch, Llywydd. I just wanted to correct or alter a comment I made in my earlier contribution. Of course, in referring to the reason why we oppose the idea that Welsh Government should never impose quarantine, I referred to an example that was outside the common travel area. It will not surprise Darren Millar, I'm sure, to know that I'm not an expert in these matters, but my point stands. It would still be ridiculous if there was an outbreak in Dublin or in Guernsey for the Welsh Government not to be able to impose quarantine, if that was the safe thing to do. I'm grateful to you, Llywydd, for allowing me to correct myself.
Diolch, Lywydd. Roeddwn am gywiro neu newid sylw a wneuthum yn fy nghyfraniad cynharach. Wrth gwrs, wrth gyfeirio at y rheswm pam ein bod yn gwrthwynebu'r syniad na ddylai Llywodraeth Cymru fyth orfodi cwarantin, cyfeiriais at enghraifft a oedd y tu allan i'r ardal deithio gyffredin. Rwy'n siŵr na fydd yn syndod i Darren Millar wybod nad wyf yn arbenigwr ar y materion hyn, ond mae fy mhwynt yn sefyll. Byddai'n dal yn chwerthinllyd pe bai achos yn Nulyn neu yn Guernsey i Lywodraeth Cymru beidio â gallu gosod cwarantin, os mai dyna'r peth diogel i'w wneud. Rwy'n ddiolchgar i chi, Lywydd, am ganiatáu i mi gywiro fy hun.
Nick Ramsay to respond to the debate.
Nick Ramsay i ymateb i'r ddadl.
Diolch, Llywydd. Can I thank everyone who's taken part in this important debate today? I think, to start with, I have to turn to the Minister's comments. I'm all for robust debate in this Chamber or on Zoom, and I know that things have been a little bit difficult with the format of debates over recent times, but to attack our motion as not being a serious motion I was highly disappointed with. When you look at a motion that calls for greater support for the bus industry, which has been having such difficulties with social distancing and maintained capacity, when we called in our motion for support for Cardiff Airport, and we, actually, dare to say that we believe that there should be flights going from Cardiff Airport, and yet it's—
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl bwysig hon heddiw? Rwy'n credu, i ddechrau, fod yn rhaid i mi droi at sylwadau'r Gweinidog. Rwy'n cefnogi dadlau cryf yn y Siambr neu ar Zoom, a gwn fod pethau wedi bod braidd yn anodd gyda fformat dadleuon yn ddiweddar, ond roeddwn yn siomedig iawn ynghylch yr ymosodiad ar ein cynnig fel un nad yw'n gynnig difrifol. Pan edrychwch ar gynnig sy'n galw am fwy o gymorth i'r diwydiant bysiau sydd wedi bod yn cael y fath anawsterau gyda chapasiti mewn perthynas â chadw pellter cymdeithasol, pan wnaethom alw yn ein cynnig am gymorth i Faes Awyr Caerdydd, a'n bod yn meiddio dweud ein bod yn credu y dylid cael teithiau awyr o Faes Awyr Caerdydd, ac eto mae'n—
But it wouldn't be there if it was up to you.
Ond ni fyddai yno pe baech chi wedi cael eich ffordd.
Well, I'm glad you've said that, Mick Antoniw, because it is quite true to say that we did not support the public ownership of that airport. But I tell you what, what is ironic is when you support public ownership of the airport and you put public money into that, and then you take decisions that refuse flights to fly from that airport that is going to get money back for the taxpayer. So, if we want to talk about serious debate in this Chamber, then I think the Minister should probably look a little bit more closely at his own contributions before attacking this side of the house. [Interruption.] I don't think I can take an intervention.
Wel, rwy'n falch eich bod wedi dweud hynny, Mick Antoniw, oherwydd mae'n berffaith wir i ddweud nad oeddem yn cefnogi'r penderfyniad i roi'r maes awyr mewn dwylo cyhoeddus. Ond fe ddywedaf wrthych beth sy'n eironig yw pan fyddwch yn cefnogi perchnogaeth gyhoeddus ar y maes awyr ac rydych yn rhoi arian cyhoeddus tuag at hynny, ac yna eich bod yn gwneud penderfyniadau sy'n gwrthod gadael i awyrennau hedfan o'r maes awyr hwnnw sy'n mynd i gael arian yn ôl i'r trethdalwr. Felly, os ydym am siarad am ddadl ddifrifol yn y Siambr hon, rwy'n meddwl yn ôl pob tebyg y dylai'r Gweinidog edrych ychydig yn fwy manwl ar ei gyfraniadau ei hun cyn ymosod ar yr ochr hon i'r tŷ. [Torri ar draws.] Nid wyf yn meddwl y gallaf dderbyn ymyriad.
No—[Inaudible.]
Na—[Anghlywadwy.]
I would otherwise, Jenny. The relaxation of the coronavirus restrictions on travel has created, I think it's true to say, a range of challenges, but also a range of opportunities, and I think that we need to look at the balance between those and make sure that we appreciate that. As Darren Millar said in opening, there's no doubt at all that restrictions, such as the 5-mile rule, no matter how much Ministers maintain that they were discretionary—it was causing confusion. It was causing stress. And for us to be told and for our constituents to be told that it was a rule but it wasn't a rule at the same time—well, that wasn't serious. And I'm pleased that that five—. And we all welcome the fact that that rule has been abolished, as Darren Millar said in opening.
Darren also said that he welcomed the bus emergency fund, and, yes, we do welcome that, but we do require more detail on it. And I wish, actually, the Minister in his response, rather than going on about the nuances of our motion so much, had actually given a little bit more detail on what is a very opaque area at the moment, and an area that the bus industry needs support on.
I'm pleased that Helen Mary Jones clarified her comments earlier. She must have anticipated that I was going to come back on her—. She also called our motion 'bonkers'. I'm not sure what it is, when you try to put in a motion things that are common sense to the public and common sense to people out there, that you need to support the economy, support transport links and support the public at a time of a pandemic—why on earth that would be called 'bonkers', I don't quite understand. But, yes, the common travel area, the example used with Paris, was an odd one.
I think it is perfectly reasonable to say, however, that in terms of, at some point in the future, trying to enforce a quarantine along the England-Wales border and within a common travel area that has existed within the UK and between Ireland for a 100 years—there would obviously be major difficulties in enforcing that quarantine. There would be major costs involved. So, I think it is again quite reasonable for us to say that that should not be something that the Welsh Government should be counting on. Of course, it would require further co-operation across the UK as well. And, yes, the Minister emeritus, Alun Davies—well, he piped up earlier and accused the Welsh Conservatives of having a fetish with the border. Well, all we're pointing out is that the border is a long, porous border. It does have real issues and to try and enforce a quarantine would be difficult. And once again, there was no detail given. It was all very opaque as to how that would happen in practice.
Caroline Jones, and Lynne Neagle, actually, made very sensible points about calling on the Welsh Government to review the decision not to make the wearing of face masks mandatory on public transport. Again, how can you describe that as not a serious point to make in the debate? Most experts accept that the wearing of face masks should be a mandatory condition, and that's happening elsewhere. So, if there really is this evidence that the Minister has identified as to why we shouldn't have that mandated in Wales, then let's see that evidence. I think Lynne Neagle called for that. Let's see it. Let's all understand why it is that the wearing of face masks should not be mandatory in this corner of the United Kingdom when it should be mandated everywhere else.
Central to all of this is the need, as I know the Welsh Government constantly say and have argued in the past, to protect the public. That is why we have brought this debate forward. That is why we have these debates on the need to deal with the pandemic. We need to protect the public, but at the same time we need to ease the lockdown and support the economy as we move forward.
And I'll say in closing, Llywydd, that I hope that when we do come out of this lockdown, going back to some of Darren Millar's initial points—I do hope that we will not simply be trying to return to all the old practices of the past, and that we will be seeking to walk the walk, not just talk the talk, in terms of developing a greener economy, a more sustainable economy in the future, an economy that builds on opportunities that have been presented over the last month, and doesn't just respond and shy away from some of the challenges that are being presented. I think the public understand that, we understand that, many Assembly Members—Senedd Members, I should say—from the Government benches understand that as well. This is a serious debate, it's a serious motion, this is a serious discussion to be had. Let's all of us work together and as we move forward put the Welsh economy on a footing so that we can come out of this lockdown in a really solid, sustainable way and we can build a Wales in the future that people can be proud of.
Fe fyddwn yn gwneud hynny fel arall, Jenny. Rwy'n credu ei bod hi'n wir i ddweud bod llacio cyfyngiadau coronafeirws ar deithio wedi creu amrywiaeth o heriau, ac amrywiaeth o gyfleoedd hefyd, a chredaf fod angen inni edrych ar y cydbwysedd rhwng y rheini a sicrhau ein bod yn deall hynny. Fel y dywedodd Darren Millar wrth agor, nid oes amheuaeth o gwbl fod cyfyngiadau, megis y rheol 5 milltir, ni waeth faint y mae Gweinidogion yn honni ei bod yn ddewisol—roedd yn peri dryswch. Roedd yn achosi straen. Ac mae dweud wrthym ac wrth ein hetholwyr mai rheol oedd hi ond nad oedd yn rheol ar yr un pryd—wel, nid oedd hynny o ddifrif. Ac rwy'n falch fod y rheol pum—. Ac rydym i gyd yn croesawu'r ffaith bod y rheol honno wedi'i diddymu, fel y dywedodd Darren Millar wrth agor.
Dywedodd Darren hefyd ei fod yn croesawu'r gronfa argyfwng ar gyfer bysiau, ac mae'n wir ein bod yn croesawu hynny, ond rydym angen gweld mwy o fanylion amdani. A byddwn yn hoffi pe bai'r Gweinidog yn ei ymateb, yn hytrach na siarad cymaint am fanylion ein cynnig, wedi rhoi ychydig mwy o fanylion ynglŷn â maes sy'n annelwig iawn ar hyn o bryd, ac mae'n faes y mae angen cymorth ar y diwydiant bysiau i ymdopi ag ef.
Rwy'n falch fod Helen Mary Jones wedi egluro ei sylwadau cynharach. Mae'n rhaid ei bod wedi rhagweld y byddwn yn ei chywiro—. Galwodd hithau ein cynnig yn 'wallgof' hefyd. Nid wyf yn siŵr beth ydyw, pan geisiwch gyflwyno pethau mewn cynnig sy'n synnwyr cyffredin i'r cyhoedd ac yn synnwyr cyffredin i'r bobl ar lawr gwlad, fod angen i chi gefnogi'r economi, cefnogi cysylltiadau trafnidiaeth a chefnogi'r cyhoedd mewn pandemig—nid wyf yn deall yn iawn pam ar y ddaear y byddai hynny'n cael ei alw'n 'wallgof'. Ond oedd, roedd defnyddio Paris yn enghraifft o'r ardal deithio gyffredin yn rhyfedd.
Rwy'n meddwl ei bod yn berffaith rhesymol i ddweud, fodd bynnag, ar ryw adeg yn y dyfodol, y byddai ceisio gorfodi cwarantin ar hyd y ffin rhwng Cymru a Lloegr ac o fewn ardal deithio gyffredin sydd wedi bodoli o fewn y DU a rhwng Iwerddon ers canrif—mae'n amlwg y byddai anawsterau mawr o ran gorfodi'r cwarantin hwnnw. Byddai costau mawr ynghlwm wrth hynny. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n eithaf rhesymol unwaith eto i ni ddweud na ddylai hynny fod yn rhywbeth y dylai Llywodraeth Cymru ddibynnu arno. Wrth gwrs, byddai angen mwy o gydweithredu ar draws y DU hefyd. Ac yn wir, y Gweinidog emeritws, Alun Davies—wel, fe gyfrannodd yntau yn gynharach a chyhuddo'r Ceidwadwyr Cymreig o fod â ffetish ynglŷn â'r ffin. Wel, y cyfan a ddywedwn yw bod y ffin yn ffin agored hir. Mae problemau gwirioneddol ynghlwm wrth hynny a byddai ceisio gorfodi cwarantin yn anodd. Ac unwaith eto, ni roddwyd unrhyw fanylion. Roedd y cyfan yn aneglur iawn o ran sut y byddai hynny'n digwydd yn ymarferol.
Gwnaeth Caroline Jones, a Lynne Neagle mewn gwirionedd, bwyntiau synhwyrol iawn ynglŷn â galw ar Lywodraeth Cymru i adolygu'r penderfyniad i beidio â gwneud gwisgo masgiau wyneb yn orfodol ar drafnidiaeth gyhoeddus. Eto, sut y gallwch ddisgrifio hynny fel pwynt nad yw'n bwynt difrifol i'w wneud yn y ddadl? Mae'r rhan fwyaf o arbenigwyr yn derbyn y dylai gwisgo masgiau wyneb fod yn orfodol, ac mae hynny'n digwydd mewn mannau eraill. Felly, os yw'r dystiolaeth a nododd y Gweinidog yn wir ynglŷn â pham na ddylem gael hynny wedi'i orfodi yng Nghymru, gadewch inni weld y dystiolaeth honno. Rwy'n credu bod Lynne Neagle wedi galw am hynny. Gadewch i ni ei gweld. Gadewch i ni ddeall pam na ddylai gwisgo masgiau wyneb fod yn orfodol yn y gornel hon o'r Deyrnas Unedig pan gaiff ei orfodi ym mhobman arall.
Yn ganolog i hyn oll y mae'r angen i ddiogelu'r cyhoedd, fel y gwn fod Llywodraeth Cymru yn ei ddweud yn gyson ac wedi dadlau yn y gorffennol. Dyna pam ein bod wedi cyflwyno'r ddadl hon. Dyna pam y cawn y dadleuon hyn ynglŷn â'r angen i ymdrin â'r pandemig. Mae angen inni ddiogelu'r cyhoedd, ond ar yr un pryd mae angen inni lacio'r cyfyngiadau a chefnogi'r economi wrth inni symud ymlaen.
Ac fe ddywedaf wrth gloi, Lywydd, fy mod yn gobeithio, pan ddown allan o'r cyfyngiadau hyn, gan fynd yn ôl at rai o bwyntiau cychwynnol Darren Millar—rwy'n gobeithio na fyddwn yn ceisio dychwelyd at holl hen arferion y gorffennol, ac y byddwn yn ceisio gweithredu ac nid siarad yn unig am ddatblygu economi wyrddach, economi fwy cynaliadwy yn y dyfodol, economi sy'n adeiladu ar gyfleoedd a gyflwynwyd dros y mis diwethaf, ac nad yw ond yn ymateb ac yn osgoi rhai o'r heriau sy'n cael eu cyflwyno. Rwy'n credu bod y cyhoedd yn deall hynny, rydym yn deall bod nifer o Aelodau'r Cynulliad—Aelodau o'r Senedd, dylwn ddweud—ar feinciau'r Llywodraeth yn deall hynny hefyd. Mae hon yn ddadl ddifrifol, mae'n gynnig difrifol, mae hon yn drafodaeth ddifrifol i'w chael. Gadewch i bawb ohonom weithio gyda'n gilydd ac wrth i ni symud ymlaen i roi economi Cymru ar sylfaen inni allu dod allan o'r cyfyngiadau mewn ffordd sy'n wirioneddol gadarn a chynaliadwy ac er mwyn inni allu adeiladu Cymru yn y dyfodol y gall pobl fod yn falch ohoni.
Y cynnig yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.]
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? Does any Member object? [Objection.]
I thought you might. [Laughter.]
Roeddwn i'n meddwl efallai y byddech. [Chwerthin.]
Dwi felly'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.
I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yn unol â Rheol Sefydlog 34.14D, bydd egwyl o bum munud o leiaf cyn cynnal y cyfnod pleidleisio, a bydd cymorth technoleg gwybodaeth wrth law i helpu gydag unrhyw faterion yn ystod yr amser yma. Felly, rŷn ni ar egwyl.
In accordance with Standing Order 31.14D, there will be a break of at least five minutes before voting time, and ICT support will be on hand to assist with any issues during this time. So, we will now take a break.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:56.
Ailymgynullodd y Senedd am 19:06, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 18:56.
The Senedd reconvened at 19:06, with the Llywydd in the Chair.
Felly, dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf ar gynnig y Ceidwadwyr Cymreig ar drafnidiaeth, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 39 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
So, that brings us to voting time, and the first vote is on the Welsh Conservatives' motion on transport, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 39 against, and therefore the motion is not agreed.
Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Covid-19 a Thrafnidiaeth - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 16, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Welsh Conservatives Debate - Covid-19 and Transport - Motion without Amendment: For: 16, Against: 39, Abstain: 0
Motion has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1, ac, os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, neb yn ymatal, 26 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 1 wedi ei gymeradwyo—gwelliant 2 a gwelliant 3 wedi eu dad-ddethol.
The next vote is on amendment 1, and, if amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 29, no abstentions, 26 against, and therefore amendment 1 is agreed. Amendments 2 and 3 are deselected.
Dadl Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 1 (Rebecca Evans): O blaid: 29, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Welsh Conservative Debate - Amendment 1 (Rebecca Evans): For: 29, Against: 26, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
Amendments 2 and 3 deselected.
Felly, dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
I therefore call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7345 fel y'i diwygiwyd
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi nad yw Coronafeirws wedi diflannu er gwaethaf y ffaith bod y trosglwyddiad o fewn cymunedau wedi lleihau yn sgil y mesurau sydd wedi’u cyflwyno. Mae hyn yn cyfiawnhau dull gofalus Llywodraeth Cymru o gydbwyso’r peryglon i iechyd y cyhoedd â pheryglon economaidd, cymdeithasol ac eraill, gan gynnwys teithio.
2. Yn cydnabod y pwysau sylweddol y mae’r Coronafeirws wedi’i roi ar gyllid Llywodraeth Cymru, a heb hyblygrwydd ychwanegol gan Lywodraeth y DU, mae buddsoddiad uwch mewn un maes, fel iechyd, cymorth i fusnesau neu drafnidiaeth yn golygu bod llai o gyllid ar gael ar gyfer meysydd eraill.
3. Yn croesawu’r pecyn sylweddol o gymorth brys sydd wedi’i gyflwyno gan Lywodraeth Cymru er mwyn achub cwmnïau bysiau a threnau yng Nghymru yn ystod y pandemig.
4. Yn cydnabod swyddogaeth bwysig Maes Awyr Caerdydd yn ystod yr argyfwng, gan helpu i gludo cyflenwadau o gyfarpar diogelu personol i Gymru.
5. Yn nodi gwaith Llywodraeth Cymru:
a) gyda llywodraethau eraill datganoledig er mwyn ystyried dull ar draws y pedair gwlad ar gyfer codi cyfyngiadau teithio rhyngwladol;
b) gyda chwmnïau bysiau ac awdurdodau lleol er mwyn ystyried cynyddu gwasanaethau mewn modd priodol a rheoli hyn mewn modd cynaliadwy yn y dyfodol; ac
c) gyda Maes Awyr Caerdydd er mwyn ystyried llwybrau teithio newydd a diogelu ei ddyfodol fel rhan o system trafnidiaeth gyhoeddus integredig ar draws Cymru, a hynny er gwaethaf gwrthwynebiad parhaus gan Lywodraeth y DU mewn maes polisi sydd wedi’i gadw i raddau helaeth er mwyn sicrhau bod meysydd awyr rhanbarthol oll yn cael eu trin yn yr un modd.
Motion NDM7345 as amended
To propose that the Senedd:
1. Notes that while transmission of Coronavirus in the community has reduced owing to the measures put in place, the virus has not gone away, which warrants the Welsh Government’s prudent approach to balancing public health risks against economic, social and other risks, including travel.
2. Recognises the significant pressure Coronavirus has put on Welsh Government finances and that without additional flexibilities from the UK Government, increased investment in one area, such as health, business support or transport, means less funding available for other areas.
3. Welcomes the significant package of emergency support put in place by the Welsh Government to rescue bus and rail transport operators in Wales during the pandemic.
4. Recognises the important role Cardiff Airport has played during the crisis, helping bring in vital PPE supplies to Wales.
5. Notes the Welsh Government's work:
a) with other devolved governments to explore a four nation approach to lifting international travel restrictions;
b) with bus operators and local authorities to explore the appropriate increase of services and put the industry and its management on a sustainable footing for the future; and
c) with Cardiff Airport to explore new routes and secure its future as part of an integrated public transport system across Wales, despite ongoing resistance from the UK Government in what is largely a reserved policy area to create a level playing field for regional airports.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, pedwar yn ymatal, 22 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 29, four abstentions, 22 against, and therefore the motion as amended is agreed.
Dadl Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 29, Yn erbyn: 22, Ymatal: 4
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Welsh Conservatives Debate - Motion as Amended: For: 29, Against: 22, Abstain: 4
Motion as amended has been agreed
Yr eitem nesaf, felly, o fusnes, yw Cyfnod 3 ar y Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru), ac felly rŷn ni'n symud yn syth i'r grwpiau.
The next item of business, therefore, is the Stage 3 debate on the Wild Animals and Circuses (Wales) Bill, and we will move immediately to the groups.
Ac mae'r grŵp cyntaf o welliannau yn ymwneud â'r drosedd i ddefnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol. Gwelliant 1 yw'r prif welliant yn y grŵp, a dwi'n galw ar Llyr Gruffydd i gynnig y prif welliant ac i siarad i'r gwelliant a'r gwelliannau eraill—Llyr Gruffydd.
And the first group of amendments relates to the offence of the use of wild animals in travelling circuses. Amendment 1 is the lead amendment in the group, and I call on Llyr Gruffydd to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group—Llyr Gruffydd.
Cynigiwyd gwelliant 1 (Llyr Gruffydd).
Amendment 1 (Llyr Gruffydd) moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am y cyfle i gynnig dau welliant Plaid Cymru yn y grŵp yma. Ar hyn o bryd, wrth gwrs, dyw'r Bil ddim ond yn gwahardd anifeiliaid gwyllt rhag perfformio neu gael eu harddangos ar gyfer adloniant mewn amgylchedd o syrcas deithiol. I fi, mae'r diffiniad yna yn llawer rhy gyfyng, ac mi fydd Aelodau, wrth gwrs, wedi derbyn negeseuon gan fudiadau megis yr RSPCA ac Animal Defenders International yn mynegi'r un farn ac yn eich hannog chi i gefnogi gwelliannau Plaid Cymru yn hynny o beth.
Thank you very much, Llywydd, and thank you for the opportunity to move the two Plaid Cymru amendments in this group. At the moment, of course, the Bill only prohibits the use of wild animals in performing or being exhibited for entertainment in a travelling circus environment. For me, that definition is far too narrow, and Members, of course, will have received messages from organisations such as the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals and Animal Defenders International expressing the same view and encouraging you to support the Plaid Cymru amendments to that end.
Under the legislation, a wild animal can still legally be taken on tour with a travelling circus and trained for performance in Wales— perhaps, of course, for later exhibition in a country without a ban. Now, this would still subject those animals to many of the issues that compromise welfare and make itinerant circus life so difficult for them. The legislation presently fails to address these realities or the many challenges beyond just performance and exhibition that make travelling circus life a grim reality for the animals, including, of course, transportation and forced training.
This amendment isn't about deprivation of property, it's about preventing welfare problems associated with the transient nature of travelling circuses. Welfare issues connected with the use of wild animals in travelling circuses extend far beyond performance and exhibition, and legislation should deal with the confinement, stressful transportation, forced training and abnormal social groupings that remain a reality for these animals. Rejecting these amendments would mean, of course, that we will still allow wild animals to travel and even train with travelling circuses, and, of course, we'll just therefore be prohibiting their performance or exhibition.
A big focus of this Bill has been ending the spectacle of wild animals touring in travelling circuses, and for this opportunity to be missed, I believe, would be significant. Now, the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee has already explored how the absence of a complete ban would be unlikely to meet the public's expectations. So, our first amendment would bring Wales closer to more robust bans that we find in places such as the Republic of Ireland, where, of course, the legislation states that a person shall not be allowed to use a wild animal in a circus, and that any reference to a circus includes a reference to any place where animals used in a circus are kept or are trained.
Coming on to our second amendment, a ban on the use of wild animals in circuses in Wales, I'm sure we'd all agree, is long overdue, but, despite it being on the agenda for many, many years here in Wales, we will, of course, be now the final nation in Great Britain to introduce a ban. Discussions within the Assembly, as it was, go back to at least 2006, with the tabling of a statement of opinion that hoped that the Animal Welfare Act 2006 may empower Wales to act. It took us nine years—in 2015, then—for the Welsh Government to say that it believed that there is no place for the use of wild animals in circuses, but of course we are still waiting. And in England, in the meantime, the Wild Animals in Circuses Act 2019 came into force in January of this year, while in Scotland, of course, a ban has been in force since 2018.
However, as drafted, Wales's proposed ban, of course, won't come into force until 1 December this year, and I know circumstances clearly have conspired to make it unlikely now that we will see any travelling circuses maybe visiting Wales this summer—although who knows, later on in the autumn, potentially, what will happen—but, of course, it would mean then that Wales would still be the only location where a circus performance would, albeit temporarily, remain a legal reality for wild animals.
Now, I'm impatient for a ban to be implemented, although I do understand that the goalposts have moved since this particular amendment was tabled earlier this year, and I also appreciate, of course, that the second amendment very much depends on the first amendment being passed, but I would urge Members to support both our amendments to this Bill. And just to say as well, Llywydd, I won't be contributing to the debate on the next group of amendments, but Plaid Cymru will be supporting all of the amendments tabled to this Bill today. Diolch.
O dan y ddeddfwriaeth, mae'n dal i fod yn gyfreithlon i fynd ag anifail gwyllt ar daith gyda syrcas deithiol a'i hyfforddi ar gyfer perfformio yng Nghymru—efallai, wrth gwrs, ar gyfer ei arddangos yn ddiweddarach mewn gwlad heb waharddiad. Nawr, byddai hyn yn dal i wneud yr anifeiliaid hynny'n agored i lawer o'r ffactorau sy'n peryglu lles ac yn gwneud bywyd mewn syrcas deithiol mor anodd iddynt. Ar hyn o bryd, nid yw'r ddeddfwriaeth yn mynd i'r afael â realiti o'r fath na'r heriau niferus y tu hwnt i berfformio ac arddangos yn unig sy'n gwneud bywyd mewn syrcas deithiol yn realiti annymunol i'r anifeiliaid, gan gynnwys cael eu cludo a'u gorfodi i hyfforddi wrth gwrs.
Nid yw'r gwelliant hwn yn ymwneud ag amddifadu o eiddo, mae'n ymwneud ag atal problemau lles sy'n gysylltiedig â natur amharhaol syrcasau teithiol. Mae materion lles sy'n gysylltiedig â defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol yn ymestyn ymhell y tu hwnt i berfformio ac arddangos, a dylai deddfwriaeth ymdrin â chaethiwed, straen wrth gael eu cludo, hyfforddiant dan orfodaeth a grwpio cymdeithasol annormal sy'n parhau'n realiti i'r anifeiliaid hyn. Byddai gwrthod y gwelliannau hyn yn golygu, wrth gwrs, y byddwn yn dal i ganiatáu i anifeiliaid gwyllt deithio a hyd yn oed hyfforddi gyda syrcasau teithiol, ac felly ni fyddwn ond yn gwahardd perfformio neu arddangos.
Un ffocws mawr ar gyfer y Bil hwn oedd rhoi diwedd ar weld anifeiliaid gwyllt yn teithio mewn syrcasau teithiol, a chredaf y byddai colli'r cyfle hwn yn arwyddocaol. Nawr, mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig eisoes wedi archwilio i weld sut y byddai peidio â chael gwaharddiad llwyr yn annhebygol o fodloni disgwyliadau'r cyhoedd. Felly, byddai ein gwelliant cyntaf yn dod â Chymru'n agosach at y gwaharddiadau mwy cadarn a welwn mewn lleoedd fel Gweriniaeth Iwerddon, lle mae'r ddeddfwriaeth yn dweud na chaniateir i berson ddefnyddio anifail gwyllt mewn syrcas, a bod unrhyw gyfeiriad at syrcas yn cynnwys cyfeiriad at unrhyw fan lle caiff anifeiliaid a ddefnyddir mewn syrcas eu cadw neu eu hyfforddi.
Gan ddod at ein hail welliant, rwy'n siŵr y byddai pawb ohonom yn cytuno ei bod hi'n hen bryd cael gwaharddiad ar ddefnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau yng Nghymru, ond er ei fod ar yr agenda ers blynyddoedd lawer yma yng Nghymru, ni fydd y genedl olaf ym Mhrydain yn awr i gyflwyno gwaharddiad. Mae trafodaethau wedi bod yn mynd rhagddynt yn y Cynulliad, fel ag yr oedd, ers o leiaf 2006, gyda chyflwyno datganiad barn a oedd yn gobeithio y gallai Deddf Lles Anifeiliaid 2006 rymuso Cymru i weithredu. Cymerodd naw mlynedd i ni—yn 2015, felly—i Lywodraeth Cymru ddweud ei bod yn credu nad oes lle i ddefnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau, ond wrth gwrs rydym yn dal i aros. Yn Lloegr, yn y cyfamser, daeth Deddf Anifeiliaid Gwyllt mewn Syrcasau 2019 i rym ym mis Ionawr eleni, ac yn yr Alban, wrth gwrs, mae gwaharddiad wedi bod mewn grym ers 2018.
Fodd bynnag, fel y'i drafftiwyd, ni ddaw gwaharddiad arfaethedig Cymru i rym tan 1 Rhagfyr eleni, ac rwy'n gwybod ei bod hi'n amlwg fod amgylchiadau'n ei gwneud yn annhebygol yn awr y gwelwn unrhyw syrcasau teithiol yn ymweld â Chymru yr haf hwn—er, pwy a ŵyr beth fydd yn digwydd yn ddiweddarach yn yr hydref, o bosibl—ond wrth gwrs, byddai'n golygu wedyn mai Cymru fyddai'r unig leoliad lle byddai perfformiad syrcas yn dal i fod yn realiti cyfreithlon i anifeiliaid gwyllt, er mai dros dro fyddai hynny.
Nawr, rwy'n ddiamynedd yn fy awydd i weld gwaharddiad yn cael ei weithredu, er fy mod yn deall bod yr amgylchiadau wedi newid ers cyflwyno'r gwelliant penodol hwn yn gynharach eleni, ac rwy'n derbyn hefyd, wrth gwrs, fod yr ail welliant yn dibynnu i raddau helaeth ar basio'r gwelliant cyntaf, ond byddwn yn annog yr Aelodau i gefnogi ein dau welliant i'r Bil hwn. A hoffwn ddweud hefyd, Lywydd, na fyddaf yn cyfrannu at y ddadl ar y grŵp nesaf o welliannau, ond bydd Plaid Cymru yn cefnogi'r holl welliannau a gafodd eu cyflwyno i'r Bil hwn heddiw. Diolch.
I welcome the opportunity to move the amendment in my name in this group, amendment 3. We'll also be supporting the first amendment Plaid Cymru have tabled today, but not supporting the second amendment that Plaid have, and I'll go on to explain why that's the case. I could be really Churchillian and try and appeal to the Government benches to support us in our amendments before the Chamber today, but I seem to remember from committee stage that we had very little luck. But I do think that they are worth putting down at Stage 3, in particular the ability to make sure that training exercises undertaken by circus animals could not be turned into a fee-paying source of income for circuses. Because, at the moment, there is a loophole in the Act, which was evidenced in information given to us at the committee stage, Stage 1, by various organisations that said, 'Yes, this piece of legislation would actually stop animals being displayed in the ring for entertainment purposes', but there was a risk that animals could still travel with that circus into Wales and ultimately go through a training routine outside of the ring that could generate fee income for the circus—for owners and circus exhibitors.
As Llyr, the Plaid Cymru spokesperson said, this has been tossed around now since 2006, with the first statement of opinion. Surely it makes sense that, if we're going to put a piece of legislation through the Welsh Parliament, we try and curtail any loopholes that have been pointed out to us in the expert evidence that we, in committee, took. And so I do hope that Members will be able to support amendment 3 in this particular grouping, because it doesn't seek to transform the Bill, it seeks to enhance the Bill and close any loopholes that might, in future, offer an income stream for circus owners when they come into Wales with the animals that they might bring with them. It seems a perfectly logical exercise in doing this, and I do hope that the Government will desist from opposing this particular amendment, seeing as it's based on the evidence that the committee took.
We will not be supporting the second amendment that Plaid Cymru have put down, again because the evidence clearly highlighted that there did need to be a transition stage, from when the legislation came into force, for the circus owners then to find suitable homes and accommodation for these animals, these wild animals, that, ultimately, need to have their welfare considerations taken into account. And, again, that was evidenced at Stage 1. I can sympathise with Llyr's making the point that it would be better to try and do it as quickly as possible, but the reality is that we are talking about living animals and they do have welfare considerations that, when this legislation is enacted, it does need to be giving breathing space to allow suitable accommodation and future homes for them. And that's why we will not be supporting that amendment. Therefore, I move amendment 3 and call on the Welsh Parliament to support amendment 3, standing in my name, in this group.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gynnig y gwelliant yn fy enw i yn y grŵp hwn, gwelliant 3. Byddwn hefyd yn cefnogi'r gwelliant cyntaf y mae Plaid Cymru wedi ei gyflwyno heddiw, ond ni fyddwn yn cefnogi'r ail welliant gan Blaid Cymru, ac fe wnaf egluro pam. Gallwn fod yn hynod o Churchillaidd a cheisio apelio ar feinciau'r Llywodraeth i gefnogi ein gwelliannau gerbron y Siambr heddiw, ond rwy'n tybio fy mod yn cofio o'r cyfnod pwyllgor mai ychydig iawn o lwc a gawsom. Ond rwy'n credu eu bod yn werth eu gosod yng Nghyfnod 3, yn enwedig y gallu i sicrhau na ellid troi ymarferion hyfforddi a wneir gydag anifeiliaid syrcas yn ffynhonnell incwm drwy ffi i syrcasau. Oherwydd, ar hyn o bryd, mae bwlch yn y Ddeddf, fel y tystiodd gwybodaeth a roddwyd i ni yn y cyfnod pwyllgor, Cyfnod 1, gan amrywiol sefydliadau a ddywedai, 'Byddai'r ddeddfwriaeth hon yn atal anifeiliaid rhag cael eu harddangos yn y cylch at ddibenion adloniant', ond roedd perygl y gallai anifeiliaid ddal i deithio gyda'r syrcas honno i Gymru a mynd drwy drefn hyfforddi y tu allan i gylch y syrcas yn y pen draw a allai greu incwm drwy ffi i'r syrcas—i berchnogion ac arddangoswyr syrcas.
Fel y dywedodd Llyr, llefarydd Plaid Cymru, mae hwn wedi cael ei daflu o gwmpas yn awr ers 2006, gyda'r datganiad barn cyntaf. Does bosibl nad yw'n gwneud synnwyr, os ydym yn mynd i roi deddfwriaeth drwy Senedd Cymru, ein bod yn ceisio cau unrhyw fylchau a nodwyd yn y dystiolaeth arbenigol a gawsom yn y pwyllgor. Ac felly rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n gallu cefnogi gwelliant 3 yn y grŵp penodol hwn, oherwydd nid yw'n ceisio trawsnewid y Bil, mae'n ceisio gwella'r Bil a chau unrhyw fylchau a allai, yn y dyfodol, gynnig ffrwd incwm i berchnogion syrcas pan fyddant yn dod i Gymru gyda'r anifeiliaid y gallent fod yn eu cludo gyda hwy. Mae'n ymddangos yn ymarfer cwbl resymegol i wneud hyn, ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ymatal rhag gwrthwynebu'r gwelliant penodol hwn, gan ei fod wedi'i seilio ar y dystiolaeth a gymerodd y pwyllgor.
Ni fyddwn yn cefnogi'r ail welliant y mae Plaid Cymru wedi'i gyflwyno, eto am fod y dystiolaeth yn dangos yn glir fod angen cyfnod pontio, o'r adeg y dôi'r ddeddfwriaeth i rym, er mwyn i berchnogion syrcas ddod o hyd i gartrefi addas ar gyfer yr anifeiliaid hyn, yr anifeiliaid gwyllt hyn, y bydd angen rhoi sylw i ystyriaethau ynglŷn â'u lles yn y pen draw. Ac unwaith eto, cafwyd tystiolaeth o hynny yng Nghyfnod 1. Gallaf gydymdeimlo â Llyr pan fo'n gwneud y pwynt y byddai'n well ceisio ei wneud cyn gynted ag sy'n bosibl, ond y gwir amdani yw ein bod yn sôn am anifeiliaid byw ac mae yna ystyriaethau lles yn gysylltiedig â hynny, a phan ddaw'r ddeddfwriaeth hon i rym, bydd angen iddi roi lle i anadlu er mwyn ei gwneud hi'n bosibl dod o hyd i gartref addas ar eu cyfer yn y dyfodol. A dyna pam na fyddwn yn cefnogi'r gwelliant hwnnw. Felly, rwy'n cynnig gwelliant 3 a galwaf ar Senedd Cymru i gefnogi gwelliant 3, sy'n sefyll yn fy enw i, yn y grŵp hwn.
This is the second time that Members have tabled amendments to extend the scope of the offence. They did the same at Stage 2, when they were rejected by the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee.
I'd really like to begin by making it very clear that the purpose of this Bill is to address ethical concerns by banning the use of wild animals in travelling circuses in Wales. There is other legislation in place to protect the welfare of animals. This Bill has a very narrow purpose and it seeks to make it an offence for an operator of a travelling circus to use or cause or permit another person to use a wild animal in a travelling circus. A wild animal is used if the animal performs or if it's exhibited. If circuses choose to keep and train their wild animals and use them in a different way, that's their prerogative, provided they do so within the law.
The circuses, in giving evidence to the committee, have already said that they intend to keep using their wild animals, albeit not as part of the travelling circus. And, in order to do this, they would, presumably, need to train them. Any decision on the future of their wild animals is likely to have already been made, given the ban in England, which came into force in January. One would assume that it would be uneconomic for circuses to continue to take their wild animals with them when they tour if they cannot use them, although that would be a decision for them.
The proposed amendments amount to de facto bans, either on travelling circuses keeping wild animals—which would constitute the complete deprivation of property—or the training of wild animals, and this would risk infringing the right to the peaceful enjoyment of possessions, which is protected by article 1 of protocol 1 to the European Convention on Human Rights. Restricting how an animal is used in a circus environment, as we're trying to do here, is less of an interference than depriving an owner of it entirely, or restricting how they use wild animals outside of the circus environment.
I do understand the Member's desire to see a ban implemented as soon as is practicable and using wild animals in travelling circuses purely for our entertainment can no longer be justified, and that's why I brought forward this legislation. The Bill, should it be successful, is scheduled to receive Royal Assent in mid August at the earliest, and come into force on 1 December. The coming into force date was raised by the Member during the debate on the general principles of the Bill, and I said I would consider an earlier coming into force date, as I did when I gave evidence to the committee last year. However, the committee, in its Stage 1 report, in acknowledging the concerns around the timing of the ban and the calls to introduce the ban earlier, reported, and I quote:
'Time allowed for legislative scrutiny of the Bill would provide limited scope to bring forward the coming into force date. Given this, and the practical implications of introducing the ban during touring season, we are satisfied that the coming into force date is reasonable and appropriate.'
The reason for the December coming into force date, I'm sure Members will remember, is both the travelling circuses that have used wild animals will be expected to have completed touring and returned to their winter quarters by this time. But as Llyr referred to, due to the COVID-19 restrictions, these circuses have not toured at all this year, and it's too early to say when this type of activity will be permitted. But, as you referred to, the circuses may be able to tour later this year, and if they are, it's possible they may decide not to tour again in Wales with their wild animals, given the activity is now prohibited in England, where both circuses are based.
Implementing a ban during the touring season, which could be any time up until the end of November, would put the circuses in a difficult and unreasonable position of having to comply with the provisions of the Bill whilst they were on tour with their wild animals. We've looked into the coming into force date very carefully, and there is little to be gained from bringing it forward by what would likely be a few weeks.
So, Llywydd, I don't believe any of these amendments are necessary. The purpose of the Bill is to address ethical concerns—[Interruption.] Yes.
Dyma'r ail dro i'r Aelodau gyflwyno gwelliannau i ymestyn cwmpas y drosedd. Gwnaethant yr un peth yng Nghyfnod 2, pan gawsant eu gwrthod gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig.
Hoffwn ddechrau drwy ddweud yn glir iawn mai diben y Bil hwn yw mynd i'r afael â phryderon moesegol drwy wahardd y defnydd o anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol yng Nghymru. Mae deddfwriaeth arall ar waith i ddiogelu lles anifeiliaid. Diben cul iawn sydd i'r Bil hwn ac mae'n ceisio ei gwneud yn drosedd i weithredydd syrcas deithiol ddefnyddio neu beri neu ganiatáu i berson arall ddefnyddio anifail gwyllt mewn syrcas deithiol. Caiff anifail gwyllt ei ddefnyddio os yw'r anifail yn perfformio neu os caiff ei arddangos. Os yw syrcasau'n dewis cadw a hyfforddi eu hanifeiliaid gwyllt a'u defnyddio mewn ffordd wahanol, bydd ganddynt hawl i wneud hynny, cyn belled â'u bod yn gwneud hynny'n gyfreithlon.
Wrth roi tystiolaeth i'r pwyllgor, mae'r syrcasau eisoes wedi dweud eu bod yn bwriadu parhau i ddefnyddio eu hanifeiliaid gwyllt, er nad fel rhan o'r syrcas deithiol. Ac er mwyn gwneud hyn, mae'n debyg y byddai angen iddynt eu hyfforddi. Mae'n debygol fod unrhyw benderfyniad ar ddyfodol eu hanifeiliaid gwyllt wedi'i wneud eisoes, o gofio'r gwaharddiad yn Lloegr a ddaeth i rym ym mis Ionawr. Byddai rhywun yn tybio y byddai'n aneconomaidd i syrcasau barhau i fynd â'u hanifeiliaid gwyllt gyda hwy pan fyddant yn mynd ar daith os na allant eu defnyddio, er mai penderfyniad iddynt hwy fyddai hynny.
Mae'r gwelliannau a gynigir yn gyfystyr â gwaharddiadau de facto, naill ai ar gadw anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol—a fyddai'n gyfystyr ag amddifadu o eiddo'n gyfan gwbl—neu ar hyfforddi anifeiliaid gwyllt, a byddai hyn yn creu risg o dramgwyddo'r hawl i fwynhau eiddo'n heddychlon, a ddiogelir gan erthygl 1 o brotocol 1 y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol. Mae cyfyngu ar y modd y caiff anifail ei ddefnyddio mewn amgylchedd syrcas, fel rydym yn ceisio ei wneud yma, yn llai o ymyrraeth nag amddifadu perchennog ohono'n llwyr, neu gyfyngu ar y modd y maent yn defnyddio anifeiliaid gwyllt y tu allan i amgylchedd y syrcas.
Rwy'n deall awydd yr Aelod i weld gwaharddiad yn cael ei weithredu cyn gynted ag sy'n ymarferol, ac nid oes modd cyfiawnhau defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol mwyach ar gyfer adloniant yn unig, a dyna pam y cyflwynais y ddeddfwriaeth hon. Dylai'r Bil, os yw'n llwyddiannus, gael Cydsyniad Brenhinol ganol mis Awst ar y cynharaf, a dod i rym ar 1 Rhagfyr. Cafodd y dyddiad dod i rym ei godi gan yr Aelod yn ystod y ddadl ar egwyddorion cyffredinol y Bil, a dywedais y byddwn yn ystyried dyddiad dod i rym cynharach, fel y gwneuthum pan roddais dystiolaeth i'r pwyllgor y llynedd. Fodd bynnag, yn ei adroddiad Cyfnod 1, wrth gydnabod y pryderon ynghylch amseriad y gwaharddiad a'r galwadau i gyflwyno'r gwaharddiad yn gynharach, nododd y pwyllgor, ac rwy'n dyfynnu:
'Byddai amser a ganiateir ar gyfer craffu deddfwriaethol ar y Bil yn darparu cwmpas cyfyngedig i’r dyddiad dod i rym gael ei gyflwyno’n gynharach. O ystyried hyn, a goblygiadau ymarferol cyflwyno’r gwaharddiad yn ystod y tymor teithio, rydym yn fodlon bod y dyddiad dod i rym yn rhesymol ac yn briodol.'
Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n cofio mai'r rheswm dros osod y dyddiad dod i rym ym mis Rhagfyr yw y bydd disgwyl i syrcasau teithiol sydd wedi defnyddio anifeiliaid gwyllt fod wedi cwblhau eu teithiau ac wedi dychwelyd i'w man aros dros y gaeaf erbyn hynny. Ond fel y nododd Llyr, oherwydd cyfyngiadau COVID-19, nid yw'r syrcasau hyn wedi teithio o gwbl eleni, ac mae'n rhy gynnar i ddweud pa bryd y caniateir y math hwn o weithgaredd. Ond fel y nodwyd gennych, mae'n bosibl y gallai'r syrcasau fynd ar daith yn hwyrach eleni, ac os byddant yn gwneud hynny, mae'n bosibl y byddant yn penderfynu peidio â theithio eto yng Nghymru gyda'u hanifeiliaid gwyllt, o gofio bod y gweithgaredd wedi'i wahardd bellach yn Lloegr, lle mae'r ddwy syrcas wedi'u lleoli.
Byddai gweithredu gwaharddiad yn ystod y tymor teithio, a allai fod unrhyw adeg tan ddiwedd mis Tachwedd, yn rhoi'r syrcasau mewn sefyllfa anodd ac afresymol o orfod cydymffurfio â darpariaethau'r Bil tra byddent ar daith gyda'u hanifeiliaid gwyllt. Rydym wedi edrych ar y dyddiad dod i rym yn ofalus iawn, ac nid oes fawr ddim i'w ennill o'i gyflwyno ychydig wythnosau'n gynharach fel y byddai'n debygol o fod.
Felly, Lywydd, nid wyf yn credu bod angen yr un o'r gwelliannau hyn. Diben y Bil yw mynd i'r afael â phryderon moesegol—[Torri ar draws.] Ie.
Thank you. I wasn't sure whether interventions were permitted.
Diolch. Nid oeddwn yn siŵr fod ymyriadau'n cael eu caniatáu.
I don't know either.
Nid wyf innau'n gwybod chwaith.
Well, since you've pointed it out now, no, they're not.
Wel, gan eich bod wedi tynnu sylw at hynny, na, ni chânt eu caniatáu.
No, they're not. Okay. The purpose of the Bill—
Nac ydynt. O'r gorau. Diben y Bil—
Very quickly, because I'm a generous kind.
Yn gyflym iawn, oherwydd rwy'n berson caredig iawn.
I just want to seek a point of clarification on the amendment that I put in about training. You did say, in your opening remarks, that circus owners have indicated that they will use the animals in a different way. You said that in your opening remarks, Minister. So surely amendment 3, which seeks to, obviously, stop that happening in training exercises, should the amendment that is accepted by the Government to, in your words, then stop the owners using the animals in a different way.
Rwyf am ofyn am bwynt o eglurhad ynglŷn â'r gwelliant a gyflwynais ar hyfforddiant. Fe ddywedoch chi yn eich sylwadau agoriadol fod perchnogion syrcas wedi dweud y byddant yn defnyddio'r anifeiliaid mewn ffordd wahanol. Fe ddywedoch chi hynny yn eich sylwadau agoriadol, Weinidog. Felly yn sicr mae gwelliant 3 yn amlwg yn ceisio atal hynny rhag digwydd mewn ymarferion hyfforddi, a ddylai'r gwelliant sy'n cael ei dderbyn gan y Llywodraeth hefyd felly, yn eich geiriau chi, atal y perchnogion rhag defnyddio'r anifeiliaid mewn ffordd wahanol.
So, I think I've clarified that in my earlier answer, Llywydd.
So, the purpose of the Bill is to address ethical concerns about how wild animals are used in travelling circuses. There's other legislation already in place to protect the welfare of animals, including the welfare of animals during transport. So, I urge Members to reject the amendments. Diolch.
Rwy'n credu fy mod wedi egluro hynny yn fy ateb cynharach, Lywydd.
Felly, diben y Bil yw mynd i'r afael â phryderon moesegol am y ffordd y caiff anifeiliaid gwyllt eu defnyddio mewn syrcasau teithiol. Mae deddfwriaeth arall eisoes ar waith i ddiogelu lles anifeiliaid, gan gynnwys lles anifeiliaid wrth iddynt gael eu cludo. Felly, rwy'n annog yr Aelodau i wrthod y gwelliannau. Diolch.
Llyr Gruffydd yn ymateb i'r ddadl.
Llyr Gruffydd to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. Well, thank you for the contributions to this discussion around this first group of amendments. I'm slightly saddened, Minister, by you sort of grudgingly accepting that wild animals could tour with circuses in Wales in the autumn, when actually we could legislate now, today, to stop that from happening.
And you referred to the 'peaceful enjoyment of possessions', to quote your words, as a human right. Even when it contravenes animal welfare? I think there are serious questions, really, that need to be asked around that. I just feel it's quite perverse that we're legislating here to protect the welfare of wild animals in travelling circuses and then choosing to define that in such a narrow way that we're actually missing a real opportunity here to extend it beyond just performance and exhibition.
You mentioned the fact that there are other pieces of legislation in place that protect the welfare of animals. I understand that that is the case, yes, but we're getting a clear message from a number of animal welfare organisations that I've referred to, telling us that they support these amendments. So, there must be something that isn't right in the current provisions that are out there. So, I am disappointed that you're not accepting these amendments, and I'm sure the wider public, as well, will be quite perplexed by this and will share my disappointment.
So, I would urge Members not to waste this opportunity to make as much of a difference as we can in this legislation, and I would ask you to support both Plaid Cymru amendments this afternoon.
Diolch, Lywydd. Wel, diolch am y cyfraniadau i'r drafodaeth hon ynghylch y grŵp cyntaf hwn o welliannau. Rwyf wedi fy nhristáu braidd, Weinidog, wrth eich clywed yn derbyn yn gyndyn braidd y gallai anifeiliaid gwyllt fynd ar daith gyda syrcasau yng Nghymru yn yr hydref, pan allem ddeddfu yn awr mewn gwirionedd, heddiw, i atal hynny rhag digwydd.
Ac fe gyfeirioch chi at 'fwynhau eiddo'n heddychlon', gan ddyfynnu eich geiriau chi, fel hawl ddynol. Hyd yn oed pan fydd yn mynd yn groes i les anifeiliaid? Rwy'n credu bod cwestiynau difrifol y mae angen eu gofyn ynglŷn â hynny. Rwy'n teimlo ei bod yn eithaf croes i'r graen ein bod yn deddfu yma i ddiogelu lles anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol ac yna'n dewis diffinio hynny mewn ffordd mor gul fel ein bod yn colli cyfle go iawn yma i'w ymestyn y tu hwnt i berfformio ac arddangos yn unig.
Fe sonioch chi fod darnau eraill o ddeddfwriaeth ar waith sy'n diogelu lles anifeiliaid. Rwy'n deall hynny, ond rydym yn cael neges glir gan nifer o sefydliadau lles anifeiliaid y cyfeiriais atynt yn dweud wrthym eu bod yn cefnogi'r gwelliannau hyn. Felly, mae'n rhaid bod rhywbeth o'i le yn y darpariaethau presennol sydd i'w cael. Felly, rwy'n siomedig nad ydych yn derbyn y gwelliannau hyn, ac rwy'n siŵr y bydd y cyhoedd yn fwy cyffredinol hefyd mewn penbleth ynglŷn â hyn ac yn rhannu fy siom.
Felly, byddwn yn annog yr Aelodau i beidio â gwastraffu'r cyfle hwn i wneud cymaint o wahaniaeth ag y gallwn yn y ddeddfwriaeth hon, ac rwyf am ofyn i chi gefnogi dau welliant Plaid Cymru y prynhawn yma.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, rydym yn symud i bleidlais yn syth, ac yn unol â Rheol Sefydlog 34.14D, bydd egwyl unwaith eto o bum munud cyn inni bleidleisio ar y gwelliant yma a'r ddau nesaf. Felly, dwi'n dod â'r sesiwn i ben am bum munud.
The question is that amendment 1 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we will move to a vote immediately, and in accordance with Standing Order 34.14D, there will be another break of five minutes before we vote on this amendment and the next two amendments. So, we will break now for five minutes.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:24.
Plenary was suspended at 19:24.
Ailymgynullodd y Senedd am 19:30, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 19:30, with the Llywydd in the Chair.
[Anghlywadwy.] [Chwerthin.] O blaid 25, neb yn ymatal, 29 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
[Inaudible.] [Laughter.] In favour 25, no abstentions, 29 against, and therefore the amendment is not agreed.
Gwelliant 1 - Cyfnod 3 Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru): O blaid: 25, Yn erbyn: 29, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 1 - Stage 3 Wild Animals in Circuses (Wales) Bill: For: 25, Against: 29, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 3 yw'r gwelliant nesaf.
Amendment 3 is the next amendment.
Is it being moved?
A yw'n cael ei gynnig?
Cynigiwyd gwelliant 3 (Andrew R.T. Davies).
Amendment 3 (Andrew R.T. Davies) moved.
Move.
Cynnig.
Moved by Andrew R.T. Davies.
Cynigiwyd gan Andrew R. T. Davies
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Felly, rydym ni'n symud i bleidlais ar welliant 3. Agor y bleidlais. [Anghlywadwy.]—gydag un Aelod—[Anghlywadwy.] Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 oedd bod 25 o blaid, neb yn ymatal, 29 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 3 wedi ei wrthod.
The question is that amendment 3 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we move to a vote on amendment 3. Open the vote. [Inaudible.]—one Member having not been able to vote. The result of the vote on amendment 3 is that there were 25 in favour, no abstentions, and 29 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.
Gwelliant 3 - Cyfnod 3 Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) : O blaid: 25, Yn erbyn: 29, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 3 - Stage 3 Wild Animals in Circuses (Wales) Bill : For: 25, Against: 29, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2. Llyr Gruffydd.
Amendment 2. Llyr Gruffydd.
Cynigiwyd gwelliant 2 (Llyr Gruffydd).
Amendment 2 (Llyr Gruffydd) moved.
Cynnig.
Move.
Mae gwelliant 2 wedi ei gynnig. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Felly, rydym ni'n symud i bleidlais ar welliant 2. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais, ac mae un Aelod eto heb fedru pleidleisio. Canlyniad y bleidlais yw bod 12 o blaid, un yn ymatal, 41 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
Amendment 2 is moved. The question is that amendment 2 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we move to a vote on amendment 2. Open the vote. Close the vote, and, again, one Member was unable to vote. The result of the vote is that there were 12 in favour, one abstention, and 41 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Gwelliant 2 - Cyfnod 3 Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) : O blaid: 12, Yn erbyn: 41, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 2 - Stage 3 Wild Animals in Circuses (Wales) Bill : For: 12, Against: 41, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Y grŵp nesaf o welliannau yw'r grŵp sydd yn ymwneud â phwerau arolygu. Gwelliant 4 yw'r prif welliant yn y grŵp yma, a dwi'n galw ar Andrew R.T. Davies i gynnig y prif welliant.
The next group of amendments relates to powers of inspection. Amendment 4 is the lead amendment in this group, and I call on Andrew R.T. Davies to move the lead amendment.
Cynigiwyd gwelliant 4 (Andrew R.T. Davies).
Amendment 4 (Andrew R.T. Davies) moved.
Thank you, Presiding Officer. It's my pleasure to move the amendments in group 2 standing in my name, and I hope they'll find support in the Assembly, but, again, I don't think I'll have much luck there, to be honest, but there you go, it's worth a try, because it is an important area. It is about powers of inspection and the person who will be delegated to undertake that inspection. At the moment, the Bill is not clear exactly who would do that, and these amendments merely seek to tidy that piece of legislation up so that it would either have to be a veterinary surgeon or a suitably qualified individual.
It was a fair criticism in the evidence session and also the Stage 2 proceedings of the committee that the Minister did point out that, actually, in that amendment at that time, we were very prescriptive in saying it should be specifically just a veterinary surgeon. This time, we've broadened the amendment to say a suitably qualified person.
I think many of us, in our roles as politicians, have always sat in the middle of disputes and looked for expert opinions and expert advice. Well, in fairness, you cannot get a more expert opinion in this particular field of inspection than a veterinary surgeon or a suitably qualified person with a similar qualification to a veterinary surgeon. Surely, as politicians, we should be trying to take out the conflict in any piece of legislation, and, hopefully, have a successful resolution where that area might be in dispute.
So, this series of amendments seeks to do that, and I hope very much that the Welsh Parliament will endorse the amendments that are standing in my name, and, hopefully, have a far stronger piece of legislation that actually can get the dispute process in better order, should these powers be required—powers of entry and powers of inspection. So I hope that the Parliament will support the amendments standing in my name this afternoon.
Diolch yn fawr, Lywydd. Mae'n bleser gennyf gynnig y gwelliannau yng ngrŵp 2 sy'n sefyll yn fy enw i, a gobeithio y cânt gefnogaeth yn y Cynulliad, ond unwaith eto, nid wyf yn credu y caf lawer o lwc, a dweud y gwir, ond dyna chi, mae'n werth rhoi cynnig arni, oherwydd mae'n faes pwysig. Mae'n ymwneud â phwerau arolygu a'r person a gaiff ei ddirprwyo i gynnal yr arolygiad hwnnw. Ar hyn o bryd, nid yw'r Bil yn glir ynglŷn â phwy'n union a fyddai'n gwneud hynny, ac mae'r gwelliannau hyn yn ceisio tacluso'r ddeddfwriaeth honno fel y byddai'n rhaid i'r person naill ai fod yn filfeddyg neu'n unigolyn â'r cymwysterau addas.
Roedd yn feirniadaeth deg yn y sesiwn dystiolaeth a hefyd yng nghyfarfodydd Cyfnod 2 y pwyllgor fod y Gweinidog wedi nodi, mewn gwirionedd, yn y gwelliant ar y pryd, ein bod yn rhagnodol iawn wrth ddweud mai milfeddyg yn benodol a ddylai wneud hynny. Y tro hwn, rydym wedi ehangu'r gwelliant i ddweud person â chymwysterau addas.
Rwy'n credu bod llawer ohonom, yn ein rolau fel gwleidyddion, wedi eistedd ynghanol anghydfod ac wedi edrych am farn arbenigol a chyngor arbenigol. Wel, a bod yn deg, ni allwch gael barn fwy arbenigol yn y maes arolygu penodol hwn na milfeddyg neu berson â chymwysterau addas sydd â chymhwyster tebyg i filfeddyg. Yn sicr, fel gwleidyddion, dylem geisio cael gwared ar y gwrthdaro mewn unrhyw ddeddfwriaeth, a chael datrysiad llwyddiannus, gobeithio, lle gallai fod anghydfod.
Felly, mae'r gyfres hon o welliannau'n ceisio gwneud hynny, a mawr obeithiaf y bydd Senedd Cymru'n cymeradwyo'r gwelliannau sy'n sefyll yn fy enw i, ac yn cael deddfwriaeth lawer cryfach a all roi gwell trefn ar y broses anghydfod pe bai angen y pwerau hyn—pwerau mynediad a phwerau archwilio. Felly rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn cefnogi'r gwelliannau yn fy enw i y prynhawn yma.
Y Gweinidog.
The Minister.
Diolch, Llywydd. Paragraph 9 of the Schedule sets out the powers of inspection, search and seizure available to an inspector when exercising a power of entry. An inspector cannot seize a wild animal, but may, for example, examine it or take samples. But it's very unlikely that these powers will be needed. Inspectors are already working with the same powers in other legislation. They're not novel, and they mirror powers already in place in the Animal Welfare Act 2006 and the Wild Animals in Circuses Act 2019 in England, and the Wild Animals in Travelling Circuses (Scotland) Act 2018—both contain similar powers.
Paragraph 8 of the Schedule provides that inspectors may take onto the premises other persons and such equipment and materials as the inspector considers to be appropriate to assist in their duties. The other people could include specialists, for example, a zoological specialist to help identify animals, or a veterinary surgeon. A veterinary surgeon would be required to take a sample from an animal only if the sampling is considered to be a practice of veterinary surgery, as defined by the Veterinary Surgeons Act 1966. There are exemptions, but taking a sample of blood, for example, for DNA testing to determine if an animal is of a species commonly domesticated in the British islands or not would have to be carried out by a veterinary surgeon.
Paragraph 10 of the Schedule provides that any person brought onto the premises by the inspector is able to exercise the inspector's powers under paragraph 9, provided they are under the inspector's supervision. A veterinary surgeon accompanying an inspector could, under supervision, take samples from an animal for identification purposes. So, it follows that the proposal to specify that only a suitably trained person or a veterinary surgeon may examine, measure, test or take a sample from an animal, and the associated regulation-making powers, are unnecessary and unjustified. So I ask Members to reject these amendments, which are entirely unnecessary. Diolch.
Diolch, Lywydd. Mae paragraff 9 o'r Atodlen yn nodi'r pwerau arolygu, chwilio ac ymafael sydd ar gael i arolygydd wrth arfer pŵer mynediad. Ni all arolygydd ymafael mewn anifail gwyllt, ond gall, er enghraifft, ei archwilio neu gymryd samplau. Ond mae'n annhebygol iawn y bydd angen y pwerau hyn. Mae arolygwyr eisoes yn gweithio gyda'r un pwerau mewn meysydd deddfwriaethol eraill. Nid ydynt yn newydd, ac maent yn adlewyrchu pwerau sydd eisoes ar waith yn Neddf Lles Anifeiliaid 2006 a Deddf Anifeiliaid Gwyllt mewn Syrcasau 2019 yn Lloegr, a Deddf Anifeiliaid Gwyllt mewn Syrcasau Teithiol (yr Alban) 2018—maent ill dwy'n cynnwys pwerau tebyg.
Mae paragraff 8 o'r Atodlen yn caniatáu i arolygwyr fynd â phersonau eraill i'r fangre ac unrhyw gyfarpar a deunyddiau y mae'r arolygydd yn barnu eu bod yn briodol i'w cynorthwyo yn eu dyletswyddau. Gallai'r bobl eraill gynnwys arbenigwyr, er enghraifft, arbenigwr sŵolegol i helpu i adnabod anifeiliaid, neu filfeddyg. Byddai'n ofynnol i filfeddyg gymryd sampl o anifail cyhyd â bod y samplu'n cael ei ystyried yn rhan o ymarfer llawfeddygaeth filfeddygol, fel y'i diffinnir gan Ddeddf Milfeddygon 1966. Ceir eithriadau, ond byddai'n rhaid i filfeddyg gymryd sampl gwaed, er enghraifft, ar gyfer profion DNA i benderfynu a yw anifail o rywogaeth sydd fel arfer wedi'i ddomestigeiddio yn Ynysoedd Prydain ai peidio.
Mae paragraff 10 o'r Atodlen yn caniatáu i unrhyw berson a ddaw gyda'r arolygydd i'r fangre arfer pwerau'r arolygydd o dan baragraff 9 ar yr amod eu bod o dan oruchwyliaeth yr arolygydd. Gallai milfeddyg sy'n dod gydag arolygydd gymryd samplau o anifail dan oruchwyliaeth at ddibenion adnabod. Felly, mae'n dilyn bod y cynnig i nodi mai dim ond person wedi'i hyfforddi'n addas neu filfeddyg sy'n cael archwilio, mesur, profi neu gymryd sampl o anifail, a'r pwerau cysylltiedig i wneud rheoliadau, yn ddianghenraid ac na ellir eu cyfiawnhau. Felly, gofynnaf i'r Aelodau wrthod y gwelliannau hyn, sy'n gwbl ddiangen. Diolch.
Andrew R.T. Davies to respond.
Andrew R.T. Davies i ymateb.
If I could respond to the Minister there, Minister, you were responsible for the bovine TB strategy here in Wales, and obviously the testers there have to be either a veterinary surgeon or someone who's suitably qualified—it's specified in the rules and regulations. Surely the same logic is here when you're talking about wild animals, and exotic animals even, where there might be an area of doubt, there might be an area of concern whether the animal does fall under the legislation. As the evidence at Stage 1 that the committee took showed, the list isn't definitive and you do need that expert opinion should a test have to be undertaken, or a clarification of which animals might or might not fall under the legislation. Members who sat on the committee—Labour Members as well—heard that very evidence.
So, I would suggest that these amendments that have been tabled today, again, like my first amendment in group 1, are all about tidying up some of the looser edges of this legislation, so that they take the conflict out. Hopefully this legislation will be passed, because the legislation is non-contentious—we all support its implementation—but ultimately, it can be a far better piece of legislation if these amendments are accepted by the Government and supported by the Parliament as a whole. I hear what the Minister says, and I appreciate these amendments will fall this evening, but I will push them to the vote so that they can be tested this evening. I therefore call for the vote.
Os caf ymateb i'r Gweinidog, Weinidog, chi oedd yn gyfrifol am y strategaeth TB gwartheg yma yng Nghymru, ac mae'n amlwg fod rhaid cael milfeddyg neu rywun â chymwysterau addas i gynnal y profion hynny—mae wedi'i nodi yn y rheolau a'r rheoliadau. Does bosibl nad yw'r un resymeg yn berthnasol yma pan fyddwch yn sôn am anifeiliaid gwyllt, ac anifeiliaid egsotig hyd yn oed, lle gallai fod lle i amau, gallai fod pryder ynglŷn ag a yw'r anifail yn dod o dan y ddeddfwriaeth. Fel y dangosodd y dystiolaeth a gasglwyd gan y pwyllgor yng Nghyfnod 1, nid yw'r rhestr yn ddiffiniol ac mae angen y farn arbenigol honno arnoch os bydd yn rhaid cynnal prawf, neu eglurhad ynglŷn â pha anifeiliaid a allai ddod o dan y ddeddfwriaeth neu beidio. Clywodd yr Aelodau yn y pwyllgor—Aelodau Llafur hefyd—y dystiolaeth honno.
Felly, byddwn yn awgrymu bod y gwelliannau hyn sydd wedi'u cyflwyno heddiw, unwaith eto, fel fy ngwelliant cyntaf yng ngrŵp 1, yn ymwneud â thacluso rhai o'r elfennau mwy llac yn y ddeddfwriaeth hon, fel eu bod yn cael gwared ar y gwrthdaro. Gobeithio y caiff y ddeddfwriaeth hon ei phasio, oherwydd nid yw'r ddeddfwriaeth yn ddadleuol—mae pawb ohonom yn cefnogi ei gweithredu—ond yn y pen draw, gall fod yn ddeddfwriaeth lawer gwell os caiff y gwelliannau hyn eu derbyn gan y Llywodraeth a'u cefnogi gan y Senedd gyfan. Clywaf yr hyn y mae'r Gweinidog yn ei ddweud, ac rwy'n derbyn y bydd y gwelliannau hyn yn methu heno, ond byddaf yn eu gwthio i bleidlais fel y gellir eu profi heno. Rwy'n galw am y bleidlais felly.
Y cynnig, felly, yw i dderbyn gwelliant 4. A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 34.14D, bydd egwyl o bum munud eto cyn i ni bleidleisio ar y gwelliant yma a gweddill y gwelliannau am y prynhawn yma. Felly, egwyl o bum munud.
The proposal is that amendment 4 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Therefore, in accordance with Standing Order 34.14D, there will be a break of five minutes before we vote on this amendment and the remaining amendments for this afternoon. So, a break of five minutes.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:38.
Plenary was suspended at 19:38.
Ailymgynullodd y Senedd am 19:41, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 19:41, with the Llywydd in the Chair.
Felly, rŷm ni'n pleidleisio nawr ar welliant 4. Gwelliant 4—agor y bleidlais.
We therefore move to a vote on amendment 4. Amendment 4—open the vote.
[Inaudible.]—not been able to be cast, but I will close the vote.
[Anghlywadwy.]—heb lwyddo i'w bwrw, ond rwy'n cau'r bleidlais.
O blaid 25, un yn ymatal, 28 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 4 wedi ei wrthod.
In favour 25, one abstention, 28 against. And therefore, amendment 4 is not agreed.
Gwelliant 4 - Cyfnod 3 Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) : O blaid: 25, Yn erbyn: 28, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 4 - Stage 3 Wild Animals in Circuses (Wales) Bill: For: 25, Against: 28, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Andrew R.T. Davies, gwelliant 5.
Andrew R.T. Davies, amendment 5.
Cynigiwyd gwelliant 5 (Andrew R.T. Davies).
Amendment 5 (Andrew R.T. Davies) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 5? Unrhyw un yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, rŷm ni'n symud i bleidlais ar welliant 5. Agor y bleidlais.
The question is that amendment 5 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we move to a vote on amendment 5. Open the vote.
[Inaudible.]—to vote, but I will close the vote.
[Anghlywadwy.]—i bleidleisio, ond rwy'n cau'r bleidlais.
O blaid 25, un yn ymatal, 28 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 5 wedi ei wrthod.
In favour 25, one abstention, 28 against. And therefore, amendment 5 is not agreed.
Gwelliant 5 - Cyfnod 3 Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) : O blaid: 25, Yn erbyn: 28, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 5 - Stage 3 Wild Animals in Circuses (Wales) Bill : For: 25, Against: 28, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Gwelliant 6, Andrew R.T. Davies.
Amendment 6, Andrew R.T. Davies.
Cynigiwyd gwelliant 6 (Andrew R.T. Davies).
Amendment 6 (Andrew R.T. Davies) moved.
Move.
Cynnig.
Gwelliant 6, felly. A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Felly, rŷm ni'n symud i bleidlais ar welliant 6. Agor y bleidlais.
Any objection to amendment 6? [Objection.] We will therefore move to a vote on amendment 6. Open the vote.
We'll close the vote.
Fe wnawn gau'r bleidlais.
O blaid 25, un yn ymatal a 28 yn erbyn. Ac felly, mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
In favour 25, one abstention and 28 against. And therefore, the amendment is not agreed.
Gwelliant 6 - Cyfnod 3 Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) : O blaid: 25, Yn erbyn: 28, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 6 - Stage 3 Wild Animals in Circuses (Wales) Bill : For: 25, Against: 28, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Gwelliant 7, Andrew R.T. Davies.
Amendment 7, Andrew R.T. Davies.
Cynigiwyd gwelliant 7 (Andrew R.T. Davies)
Amendment 7 (Andrew R.T. Davies) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 7? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rŷn ni'n symud i bleidlais ar welliant 7. Agor y bleidlais.
The question is that amendment 7 be agreed. Does any Member object? [Objection.] We therefore move to a vote on amendment 7. Open the vote.
[Inaudible.]—unable to be cast. Close the vote.
[Anghlywadwy.]—methu ei bwrw. Cau'r bleidlais.
O blaid 26, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 7 wedi ei wrthod.
In favour 26, no abstentions, 28 against. Therefore, amendment 7 is not agreed.
Gwelliant 7 - Cyfnod 3 Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru): O blaid: 26, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 7 - Stage 3 Wild Animals in Circuses (Wales) Bill : For: 26, Against: 28, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 8, Andrew R.T. Davies.
Amendment 8, Andrew R.T. Davies.
Cynigiwyd gwelliant 8 (Andrew R.T. Davies).
Amendment 8 (Andrew R.T.Davies) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 8? Unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Felly, rŷn ni'n symud i bleidlais. Agor y bleidlais ar welliant 8.
The question is that amendment 8 be agreed. Does any Member object? [Objection.] We therefore move to a vote. Open the vote on amendment 8.
One vote still unable to be cast.
Un bleidlais na ellir ei bwrw o hyd.
Dau ddeg chwech o blaid, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Ac felly, mae'r gwelliant wedi'i wrthod.
In favour 26, no abstentions, 28 against. And therefore, the amendment is not agreed.
Gwelliant 8 - Cyfnod 3 Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru): O blaid: 26, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 8 - Stage 3 Wild Animals in Circuses (Wales) Bill : For: 26, Against: 28, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 9, Andrew R.T. Davies.
Amendment 9, Andrew R.T. Davies.
Cynigiwyd gwelliant 9 (Andrew R.T. Davies)
Amendment 9 (Andrew R.T. Davies) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 9? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Felly, rŷn ni'n symud i bleidlais ar welliant 9. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais, gydag un person wedi methu pleidleisio. O blaid 26, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 9 wedi ei wrthod.
The question is that amendment 9 be agreed. Does any Member object? [Objection.] We will therefore move to a vote on amendment 9. Open the vote. Close the vote, with one Member having been unable to vote. In favour 26, no abstentions, 28 against. And therefore, amendment 9 is not agreed.
Gwelliant 9 - Cyfnod 3 Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) : O blaid: 26, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 9 - Stage 3 Wild Animals in Circuses (Wales) Bill: For: 26, Against: 28, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Rŷn ni wedi cyrraedd, felly, ddiwedd ein hystyriaethau ar Gyfnod 3 o'r Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru). Dwi'n datgan y bernir pob adran o'r Bil a phob atodlen iddo wedi eu derbyn. Daw hynny â thrafodion Cyfnod 3 i ben.
We have reached the end of our Stage 3 consideration of the Wild Animals and Circuses (Wales) Bill. I declare that all sections and schedules of the Bill are deemed agreed. That concludes Stage 3 proceedings.
Barnwyd y cytunwyd ar bob adran o’r Bil.
All sections of the Bill deemed agreed.
A, chyn cloi, a gaf i ddiolch i bawb am heddiw? Ac a gaf i ddiolch yn enwedig i'r swyddogion sydd wedi gweithio i ddarparu'r gallu i ni, fel Senedd, bleidleisio yn electronig o bell ac i dorri tir newydd wrth wneud hynny, unwaith eto? Diolch i chi i gyd am eich amynedd a phob dymuniad da.
And, before we close, may I thank everyone for their efforts today? And may I particularly thank our officials who have worked to enable us, as a Senedd, to vote electronically remotely and to break new ground in doing so, once again? Thank you very much for your patience and I wish you all well.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:48.
The meeting ended at 19:48.