Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
20/02/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call the Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, and the first question is from Jack Sargeant.
1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar effaith trafnidiaeth eco-gyfeillgar ar lefelau llygredd? OAQ53454
1. What discussions has the Minister had with the Minister for Economy and Transport on the impact of environmentally friendly transport on pollution levels? OAQ53454
Thank you. I have regular discussions with the Minister for Economy and Transport about sustainable action required to reduce emissions from transport, for example through work on our Welsh plan to tackle roadside nitrogen dioxide concentrations, and the decarbonisation ministerial task and finish group, which I chair and of which the Minister is also a member.
Diolch. Rwy’n cael trafodaethau rheolaidd gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â’r camau gweithredu cynaliadwy sydd eu hagen er mwyn lleihau allyriadau trafnidiaeth, er enghraifft, drwy waith ar ein cynllun Cymreig i fynd i'r afael â chrynodiadau nitrogen deuocsid ar ymylon ffyrdd, a'r grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol ar ddatgarboneiddio, a gadeirir gennyf, ac y mae'r Gweinidog hefyd yn aelod ohono.
Thank you, Minister, for that, and I welcome this opportunity to ask my first question to you in this Chamber. I'm sure the Minister will agree with me that plastic pollution levels are an issue globally, but Wales has an opportunity to lead from the front. Sometimes, we also need to look elsewhere as to how we think differently about transport. In Surabaya, Indonesia's second largest city, decision makers have come up with a different way to encourage residents to recycle waste, giving free bus rides in exchange for used plastic bottles. Under a scheme launched by Surabaya in April, communities can ride red city buses by dropping off plastic bottles at terminals or directly paying for a fare with bottles. Llywydd, a two-hour bus ticket costs 10 plastic cups, or up to five plastic bottles, depending on their size. The city hopes to meet their ambitious target of becoming a plastic-free city by 2020.
Alongside the Government investing in the future of technology and green transportation, will the Minister also discuss with the Minister for economy, as well as local government leaders, how we might be able to replicate a similar system in pilot areas here, which falls in line with our future generations Act?
Diolch, Weinidog, a chroesawaf y cyfle hwn i ofyn fy nghwestiwn cyntaf i chi yn y Siambr hon. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi fod lefelau llygredd plastig yn broblem fyd-eang, ond mae gan Gymru gyfle i arwain. Weithiau, mae angen inni hefyd edrych yn rhywle arall o ran sut rydym yn meddwl am drafnidiaeth mewn modd gwahanol. Yn Surabaya, y ddinas fwyaf ond un yn Indonesia, mae’r bobl sy’n gwneud y penderfyniadau wedi dod o hyd i ffordd wahanol o annog trigolion i ailgylchu gwastraff, gan roi teithiau bws am ddim i bobl yn gyfnewid am hen boteli plastig. O dan gynllun a lansiwyd gan Surabaya ym mis Ebrill, gall cymunedau ddefnyddio bysiau coch y ddinas drwy fynd â photeli plastig i derfynfeydd neu dalu'n uniongyrchol am docyn gyda photeli. Lywydd, mae tocyn bws dwy awr yn costio 10 cwpan plastig, neu hyd at bum potel blastig, yn dibynnu ar eu maint. Mae'r ddinas yn gobeithio cyflawni eu targed uchelgeisiol o ddod yn ddinas ddi-blastig erbyn 2020.
Wrth i’r Llywodraeth fuddsoddi yn nyfodol technoleg a thrafnidiaeth werdd, a wnaiff y Gweinidog hefyd drafod gyda Gweinidog yr economi, yn ogystal ag arweinwyr llywodraeth leol, sut y gallem efelychu system debyg yn y wlad hon mewn ardaloedd peilot yma, yn unol â Deddf cenedlaethau'r dyfodol?
Thank you. It's certainly a very interesting initiative. We had a lively conversation with officials this morning when we were going through the oral questions, and I'll certainly discuss it with my colleague Ken Skates. I think it's also important to discuss it with the Deputy Minister for Local Government and Housing, Hannah Blythyn, who obviously leads on that part of the portfolio, but also local government leaders as well.
The Member will be aware that Hannah Blythyn also announced a consultation on the merits of a deposit-return scheme for drink containers earlier this week, and the UK Government are consulting at the same time, but, clearly, plastic is an area where we've done well with our recycling. We have very high recycling rates of plastic, so we want to avoid unintended consequences.
Diolch. Yn sicr, mae’n fenter ddiddorol iawn. Cawsom sgwrs fywiog gyda swyddogion y bore yma yn ystod y cwestiynau llafar, a byddaf yn sicr yn trafod hyn gyda fy nghyd-Aelod, Ken Skates. Credaf ei bod hefyd yn bwysig trafod hyn gyda'r Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, Hannah Blythyn, sy'n amlwg yn arwain ar y rhan honno o'r portffolio, ond hefyd, gydag arweinwyr llywodraeth leol.
Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod Hannah Blythyn hefyd wedi cyhoeddi ymgynghoriad ar rinweddau cynllun dychwelyd ernes ar gyfer cynwysyddion diod yn gynharach yr wythnos hon, ac mae Llywodraeth y DU yn ymgynghori ar yr un pryd, ond yn amlwg, mae plastig yn faes lle rydym wedi gwneud yn dda o ran ein hailgylchu. Mae gennym gyfraddau uchel iawn o ailgylchu plastig, felly rydym am osgoi canlyniadau anfwriadol.
As we heard at the recent cross-party group on transport, chaired by Russell George, it's buses and heavy goods vehicles that contribute primarily to the diesel pollution. And while lorries get replaced fairly frequently, buses don't. Previously, Welsh Government gave Swansea Council quite a lot of money towards the Nowcaster system—I haven't mentioned it for a while, so I thought it deserved a bit of an airing—and as far as we can tell—somebody may contradict me here—it has not been used to redirect traffic at any point. So, it's, as far as I'm concerned, a failed system. Would Welsh Government consider putting money into helping councils upgrade their public transport, if you like, making that more anti-pollution, rather than investing in these monitors that don't seem to have made any difference?
Fel y clywsom yn y grŵp trawsbleidiol diweddar ar drafnidiaeth, o dan gadeiryddiaeth Russell George, bysiau a cherbydau nwyddau trwm sy'n cyfrannu fwyaf at lygredd diesel. Ac er bod lorïau'n cael eu newid am rai newydd yn weddol aml, nid yw’r un peth yn wir am fysiau. Yn y gorffennol, rhoddodd Llywodraeth Cymru gryn dipyn o arian i Gyngor Abertawe tuag at system Nowcaster—nid wyf wedi sôn amdani ers tro, felly roeddwn yn meddwl y dylid ei chrybwyll—a hyd y gallwn ddweud—efallai y bydd rhywun yn fy nghywiro yma—nid yw wedi cael ei defnyddio i ailgyfeirio traffig ar unrhyw adeg. Felly, yn fy marn i, mae’n system sydd wedi methu. A fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried rhoi arian i helpu cynghorau i uwchraddio eu trafnidiaeth gyhoeddus, os mynnwch, a sicrhau ei bod yn fwy gwrth-lygredd, yn hytrach na buddsoddi yn y systemau monitro hyn nad yw'n ymddangos eu bod wedi gwneud unrhyw wahaniaeth?
It's certainly something I'd be very happy to discuss with my colleague Ken Skates.
Mae'n sicr yn rhywbeth y buaswn yn fwy na pharod i’w drafod gyda fy nghyd-Aelod, Ken Skates.
Minister, you mentioned the level of nitrogen dioxide, and you'll be aware of the study being undertaken by Professor Paul Lewis at Swansea University in this regard—figures showing 81 out of 916 places exceeding safe limits, including eight in Carmarthenshire, and one example being the Felinfoel road in Llanelli. What evaluation are you and your officials making of moves like the 50 mph limits on certain trunk roads and parts of the M4 since they were introduced? Are we yet able to see what difference those are making?
What recent discussions have you had with local authorities to improve the monitoring of pollution levels, because you will be aware that there are communities that are concerned that they've got levels that they feel may be dangerous but the monitoring just isn't there. And have you given any further consideration to the need for a new clean air Act for Wales?
Weinidog, fe sonioch chi am lefel y nitrogen deuocsid, ac fe fyddwch yn ymwybodol o astudiaeth yr Athro Paul Lewis ym Mhrifysgol Abertawe mewn perthynas â hyn—dengys ffigurau fod y lefelau’n uwch na’r terfynau diogel mewn 81 o 916 man, gan gynnwys wyth lle yn Sir Gaerfyrddin, gyda heol Felinfoel yn Llanelli yn un enghraifft. Pa werthusiad rydych chi a'ch swyddogion yn ei wneud o gamau fel y terfynau 50 mya ar rai cefnffyrdd a rhannau o'r M4 ers eu cyflwyno? A ydym yn gallu gweld pa wahaniaeth y mae'r rheini'n ei wneud eto?
Pa drafodaethau diweddar a gawsoch gydag awdurdodau lleol i wella'r gwaith o fonitro lefelau llygredd, gan y byddwch yn ymwybodol fod rhai cymunedau'n poeni bod ganddynt lefelau a all fod yn beryglus, ond nad oes monitro'n digwydd yno. Ac a ydych wedi rhoi mwy o ystyriaeth i'r angen am Ddeddf aer glân newydd i Gymru?
Thank you. In relation to the five areas that we've got across Wales that relate to the reduced 50 mph speed limit, this is obviously an area that Ken Skates leads on, but I do have one in my own constituency and I know that they are being monitored very closely, but I don't know if any figures have been brought forward as yet. The speed restrictions have been identified as the only measure that will achieve compliance with nitrogen dioxide limit values in the soonest possible time. I think we need to get the message out a bit better. Certainly, the one in Wrexham, people don't understand why we had the 50 mph there, why it wasn't being enforced, was it for safety, was it for emissions. So, I think it's really important that we have signage, and that's something that I've been discussing with my officials.
You asked about a clean air Act, and, again, that was something that was in the new First Minister's manifesto that I am looking to deliver on as we take forward this term, looking at what we can do within the legislative programme we have.
Diolch. Mewn perthynas â’r pum ardal sydd gennym ledled Cymru o ran y cyfyngiad cyflymder 50 mya, mae hwn yn amlwg yn faes a arweinir gan Ken Skates, ond mae gennyf un yn fy etholaeth fy hun, a gwn eu bod yn cael eu monitro'n agos iawn, ond nid wyf yn gwybod a oes unrhyw ffigurau wedi’u cyflwyno hyd yn hyn. Nodwyd mai’r cyfyngiadau cyflymder yw’r unig fesur a fydd yn sicrhau cydymffurfiaeth â gwerthoedd y terfynau nitrogen deuocsid cyn gynted â phosibl. Credaf fod angen inni gyfleu’r neges ychydig yn well. Yn sicr, o ran yr un yn Wrecsam, nid yw pobl yn deall pam ein bod wedi rhoi’r cyfyngiad 50 mya ar waith yno, pam nad oedd yn cael ei orfodi, ai diogelwch oedd ei ddiben, neu allyriadau. Felly, credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fod gennym arwyddion, ac mae hynny’n rhywbeth rwyf wedi bod yn ei drafod gyda fy swyddogion.
Fe ofynnoch chi am Ddeddf aer glân, ac unwaith eto, roedd hynny’n rhywbeth ym maniffesto’r Prif Weinidog newydd rwy’n bwriadu mynd i'r afael ag ef wrth i ni symud ymlaen drwy’r tymor hwn, gan edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud o fewn y rhaglen ddeddfwriaethol sydd gennym.
2. Sut y mae cynllun cymunedau y dreth gwarediadau tirlenwi Llywodraeth Cymru o fudd i gymunedau yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ53444
2. How is the Welsh Government's landfill disposals tax community scheme benefiting communities in south-east Wales? OAQ53444
Thank you. Twenty-seven of the 71 applications received under the landfill disposals tax community scheme were successful in the first funding window, administered by the Wales Council for Voluntary Action. Eight of these projects will be delivered within south-east Wales, investing £257,490 in projects that enhance the environment, biodiversity, and minimising waste.
Diolch. Roedd 27 o'r 71 o geisiadau a gafwyd o dan gynllun cymunedau y dreth gwarediadau tirlenwi yn llwyddiannus yn y cyfnod ariannu cyntaf, a weinyddwyd gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru. Bydd wyth o'r prosiectau hyn yn cael eu cyflawni yn ne-ddwyrain Cymru, gan fuddsoddi £257,490 mewn prosiectau sy'n gwella'r amgylchedd, bioamrywiaeth, a lleihau gwastraff.
Thank you. I welcome the news announced last month that a total of 27 projects across Wales will receive grant awards in the first round of funding, raised by the Welsh Government's landfill disposals tax community scheme. Minister, this highly innovative scheme was established by the Welsh Government to support local community and environmental projects in areas affected by disposals to landfill, and funded by the new Welsh landfill disposals tax, which replaced UK landfill tax in April 2018. So, Minister, are you able to state how many applications for funding were received from projects in Islwyn during the first two rounds of funding? And can you indicate further what actions the Welsh Government are taking to ensure that Islwyn benefits from this rewarding scheme?
Diolch. Croesawaf y newyddion a gyhoeddwyd y mis diwethaf y bydd cyfanswm o 27 prosiect ledled Cymru yn derbyn grantiau yn y rownd gyntaf o gyllid, a godwyd gan gynllun cymunedau y dreth gwarediadau tirlenwi Llywodraeth Cymru. Weinidog, sefydlwyd y cynllun arloesol hwn gan Lywodraeth Cymru i gefnogi prosiectau cymunedol ac amgylcheddol lleol mewn ardaloedd yr effeithiwyd arnynt gan warediadau i safleoedd tirlenwi, ac fe’i hariennir gan dreth gwarediadau tirlenwi newydd Cymru, a gymerodd le treth dirlenwi y DU ym mis Ebrill 2018. Felly, Weinidog, a allwch nodi sawl cais am arian a dderbyniwyd gan brosiectau yn Islwyn yn ystod y ddwy rownd gyntaf o gyllid? Ac a allwch nodi ymhellach pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod Islwyn yn elwa o'r cynllun gwobrwyo hwn?
Thank you. I mentioned in my original answer that the WCVA hold the contract and the responsibility for the management and distribution of fundings. There were a number of applications received from the surrounding area, but only one application was received from within your own constituency of Islwyn in round 1. Unfortunately, that was unsuccessful. One application from Islwyn has also been submitted in round 2, and that's currently being taken through the assessment process. I am continuing to encourage the WCVA, as the delivery organisation, to provide eligible applicants equal opportunities to apply to the scheme. I think—the early discussions I've had with the WCVA—there has been a very high level of demand for the scheme, and they've confirmed that the applications are of a very high standard.
Diolch. Soniais yn fy ateb gwreiddiol mai Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru sydd â’r contract a'r cyfrifoldeb dros reoli a dosbarthu cyllid. Cafwyd nifer o geisiadau o'r ardal gyfagos, ond un cais yn unig a gafwyd o’ch etholaeth chi yn Islwyn yn ystod rownd 1. Yn anffodus, roedd y cais hwnnw'n aflwyddiannus. Mae un cais o Islwyn hefyd wedi'i gyflwyno yn rownd 2, ac mae’n mynd drwy'r broses asesu ar hyn o bryd. Rwy'n parhau i annog Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, fel y sefydliad sy’n cyflenwi, i ddarparu cyfle cyfartal i ymgeiswyr cymwys wneud cais i'r cynllun. Yn ôl y trafodaethau cynnar a gefais gyda Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, roedd cryn dipyn o alw am y cynllun, ac maent wedi cadarnhau bod y ceisiadau o safon uchel iawn.
You've started something now, Minister. I don't know whether you've got any figures in that file relating to my constituency as well—probably other Assembly Members will ask the same. If you don't have any figures, either now or later, if you could contact me regarding the uptake of the scheme in my area, that would be much appreciated. In terms of the community scheme and the benefits overall, it's clearly a good idea to have this, and the Welsh Government's gone down the right route following the devolution of landfill disposals tax. Could you tell us what you're doing to raise awareness of the scheme across Wales in communities? Because it strikes me there's probably very little knowledge out there about the landfill disposals tax itself, and maybe there would be more applications forthcoming if there was a greater awareness. So, if you could tell us a little bit more about that, that would be very helpful.
Rydych wedi dechrau rhywbeth nawr, Weinidog. Nid wyf yn gwybod a oes gennych unrhyw ffigurau yn y ffeil honno sy'n berthnasol i fy etholaeth i hefyd—mae'n debyg y bydd Aelodau Cynulliad eraill yn gofyn yr un peth. Os nad oes gennych unrhyw ffigurau, naill ai yn awr neu'n hwyrach, buaswn yn gwerthfawrogi'n fawr os gallech gysylltu â mi ynglŷn â chyfraddau defnydd o’r cynllun yn fy ardal. O ran y cynllun cymunedol a'r manteision cyffredinol, mae hyn yn amlwg yn syniad da, ac mae Llywodraeth Cymru wedi dilyn y llwybr iawn ar ôl i'r dreth gwarediadau tir gael ei datganoli. A allech ddweud wrthym beth rydych yn ei wneud i godi ymwybyddiaeth o'r cynllun ledled Cymru mewn cymunedau? Oherwydd ymddengys i mi mai ychydig iawn o wybodaeth sydd gan bobl am y dreth gwarediadau tirlenwi ei hun, ac efallai y byddai mwy o geisiadau'n dod i law pe bai mwy o ymwybyddiaeth. Felly, byddai'n ddefnyddiol iawn os gallech ddweud ychydig mwy wrthym am hynny.
Just looking through my list, it doesn't appear there are any successful applications from Monmouth; I don't know if there were any that were unsuccessful, but I'd certainly be happy to look into that and write to the Member.FootnoteLink As I said in my answer to Rhianon Passmore, the WCVA run the scheme for us. They promote it, they publicise it, they use a range of mechanisms—I know they do specific events, they have newsletters, they use social media. And, again, there's been a very high level of demand for the scheme. So, I think they are promoting it in a way that's been very successful, but of course we can always do more, and I will certainly encourage that.
O edrych ar fy rhestr, nid yw'n ymddangos bod unrhyw geisiadau llwyddiannus wedi dod o Sir Fynwy; nid wyf yn gwybod a gafwyd unrhyw rai a oedd yn aflwyddiannus, ond buaswn yn sicr yn fwy na pharod i edrych ar hynny, ac i ysgrifennu at yr Aelod.FootnoteLink Fel y dywedais yn fy ateb i Rhianon Passmore, Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru sy'n gweithredu'r cynllun ar ein rhan. Maent yn ei hyrwyddo, maent yn ei hysbysebu, maent yn defnyddio ystod o fecanweithiau—gwn eu bod yn cynnal digwyddiadau penodol, mae ganddynt gylchlythyrau, maent yn defnyddio’r cyfryngau cymdeithasol. Ac unwaith eto, cafwyd lefel uchel iawn o alw am y cynllun. Felly, credaf eu bod yn ei hyrwyddo mewn ffordd sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn, ond wrth gwrs, gallwn wneud mwy bob amser, a byddaf yn sicr yn annog hynny.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch, Llywydd. Weinidog rŷn ni fater o wythnosau nawr o adael yr Undeb Ewropeaidd, ac fel mae pethau'n sefyll, mae'n debyg y byddwn ni o bosib yn gadael heb gytundeb na chytundeb pontio hyd yn oed. Mae hyn wrth gwrs yn creu bygythiad clir iawn i'r amgylchedd yng Nghymru ac i'n hawliau ni fel dinasyddion. Oherwydd, hyd yn hyn, dŷn ni heb weld unrhyw gynigion gan Lywodraeth Cymru ar y strwythurau llywodraethiant amgylcheddol a fydd yn bodoli yng Nghymru ar ôl Brexit. Nawr, fe addawoch chi ymgynghoriad nôl yn yr haf y llynedd, wedyn yr hydref, wedyn yn y flwyddyn newydd. Rŷn ni nawr yn agosáu at ddiwedd Chwefror a dŷn ni'n dal i aros, ac, wrth gwrs, mae cloc Brexit yn dal i dician. Mae'r diffyg cynnydd yna yn sgandal, os caf i ddweud, ac, wrth gwrs, mi allai fod yn drychinebus i'r amgylchedd fan hyn yng Nghymru. A wnewch chi, felly, gadarnhau heddiw i'r Senedd yma pryd welwn ni yr ymgynghoriad hirddisgwyliedig yma ar lywodraethiant amgylcheddol yn ymddangos? A phryd fydd y Llywodraeth, o'r diwedd, yn amlinellu beth yw'ch bwriad chi o ran deddfu? A sut fyddwch chi yn cyflwyno cyfundrefn ar frys mewn sefyllfa o Frexit heb gytundeb?
Thank you, Llywydd. Minister, we're a matter of weeks now away from leaving the European Union. As things stand, it seems that we may leave without an agreement or a transition deal even. This, of course, places a clear threat to the environment in Wales, and to our rights as citizens. Because, to date, we haven't seen any Welsh Government proposals on the environmental governance structures that will exist in Wales post Brexit. Now, you promised a consultation back in the summer of last year, then in the autumn, then in the new year, and we're now approaching the end of February and we're still waiting, and, of course, the Brexit clock is still ticking. That lack of progress is scandalous, if I may say so, and, of course, it could be disastrous to the environment here in Wales. Will you, therefore, confirm to this Senedd when we will see that long awaited consultation on environmental governance? And when will the Government, at last, outline your intention in terms of legislation? And how will you introduce emergency measures in a 'no deal' Brexit scenario?
Well, I'm very interested in the use of the word 'scandalous' and 'leaked letter' might come to mind, having looked at your website this morning—Plaid Cymru's, not the Member himself. I don't think it's scandalous. We've done a huge amount of work. You're quite right about a 'no deal' Brexit. I take that threat very, very seriously, and I will be bringing forward the consultation. You've got to appreciate our environmental gap is very, very different to any other part of the UK because of the legislation that we've already had in place, but I will be bringing a consultation forward next month.
Wel, mae cryn ddiddordeb gennyf yn y defnydd o'r gair 'sgandal' ac efallai y byddai 'llythyr a ddatgelwyd heb ganiatâd' yn dod i'r meddwl, ar ôl edrych ar eich gwefan y bore yma—gwefan Plaid Cymru, nid yr Aelod ei hun. Ni chredaf fod hyn yn sgandal. Rydym wedi gwneud llawer iawn o waith. Rydych yn llygad eich lle ynglŷn â Brexit 'dim bargen'. Rwy’n cymryd y bygythiad hwnnw o ddifrif, a byddaf yn cynnal yr ymgynghoriad. Mae'n rhaid i chi dderbyn bod ein bwlch amgylcheddol yn wahanol iawn i unrhyw ran arall o'r DU oherwydd y ddeddfwriaeth rydym eisoes wedi’i rhoi ar waith, ond byddaf yn cynnal ymgynghoriad yn nes ymlaen y mis nesaf.
Well, I have to appreciate some things, but I think you need to appreciate as well that you've had well over two years to get ready for this, and now we've got 37 or so days left until we leave the European Union, until our environment is exposed to all of these threats that many of us are concerned about. Our current environmental governance structures through the EU provide a free and accessible mechanism for every citizen to pursue potential environmental infringements by their governments or public authorities. There's nothing even close to the scope and power of the EU Commission and the Court of Justice of the European Union in this area that currently operates here in Wales. So, the question is: where do we turn after Brexit?
I was concerned to see you recently implying in a letter to the environment committee that the Public Services Ombudsman for Wales provided mitigation for these complaints. Our existing European structures also, of course, monitor compliance, and they can fine, they can instruct remedial action where infringements are identified. The ombudsman doesn't do that. Given this significant gap, and given the possibility that from the end of next month people in Wales will be stripped of their rights to challenge Government in these ways, how will you ensure that the rights of Welsh citizens, the protection of the Welsh environment won't be diminished after Brexit? And when will we see an equivalent monitoring and enforcement structure created, which has the power to monitor compliance, to receive complaints and to require the Welsh Government and public authorities to take remedial action and to do all of that, of course, from a wholly independent standpoint?
Wel, mae'n rhaid i mi dderbyn rhai pethau, ond credaf fod angen i chi dderbyn eich bod wedi cael ymhell dros ddwy flynedd i baratoi ar gyfer hyn, a bellach mae gennym oddeutu 37 diwrnod hyd nes y byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, tan y bydd ein hamgylchedd yn agored i'r holl fygythiadau hyn y mae llawer ohonom yn pryderu amdanynt. Mae ein strwythurau llywodraethu amgylcheddol presennol drwy'r UE yn darparu mecanwaith am ddim a hygyrch i bob dinesydd allu mynd i’r afael â throseddau amgylcheddol posibl gan eu llywodraethau neu eu hawdurdodau cyhoeddus. Nid yw’r maes hwn sy'n gweithredu yma yng Nghymru ar hyn o bryd yn cynnwys unrhyw beth tebyg i gwmpas a phŵer Comisiwn yr UE a Llys Cyfiawnder yr Undeb Ewropeaidd. Felly, y cwestiwn yw: i ble y trown ar ôl Brexit?
Roeddwn yn pryderu wrth eich gweld yn awgrymu mewn llythyr diweddar i bwyllgor yr amgylchedd fod Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru yn darparu mesurau lliniaru ar gyfer y cwynion hyn. Mae ein strwythurau Ewropeaidd presennol hefyd, wrth gwrs, yn monitro cydymffurfiaeth, a gallant ddirwyo, gallant orchymyn camau unioni lle nodir troseddau. Nid yw'r ombwdsmon yn gwneud hynny. O ystyried y bwlch sylweddol hwn, ac o ystyried y posibilrwydd y bydd pobl yng Nghymru yn colli eu hawliau o ddiwedd y mis nesaf i herio'r Llywodraeth yn y ffyrdd hyn, sut y byddwch yn sicrhau na fydd hawliau dinasyddion Cymru, diogelwch amgylchedd Cymru, yn lleihau ar ôl Brexit? A phryd y byddwn yn cael strwythur monitro a gorfodi cyfatebol, sydd â'r pŵer i fonitro cydymffurfiaeth, i dderbyn cwynion ac i’w gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru ac awdurdodau cyhoeddus roi camau unioni ar waith a gwneud hynny oll, wrth gwrs, o safbwynt cwbl annibynnol?
So, I want to ensure our response to addressing the gaps in the functions that are undertaken by the EU Commission currently. And you are right—there will be gaps but, as I say, they will be much, much smaller than in other parts of the UK. But I want to make sure that it not only helps to maintain and enhance our environment, but it's one that's consistent with the devolution settlement and it complements our existing accountability mechanisms. The public services ombudsman is one of them, the Future Generations Commissioner for Wales is another one, the Assembly itself is another one.
I'm also having ongoing discussions with the UK Government on its proposals. They are publishing their draft provisions sometime towards the end of this year. Again, those draft provisions are required by the withdrawal Act, and that includes sustainable development as a principle. But I've made it abundantly clear that I don't want to see any diminution of sustainable development or of our environmental standards here in Wales.
Hoffwn sicrhau ein hymateb i fynd i'r afael â bylchau yn y swyddogaethau a gyflawnir gan Gomisiwn yr UE ar hyn o bryd. Ac rydych yn llygad eich lle—bydd bylchau i'w cael, ond fel rwy'n dweud, byddant yn llai o lawer nag mewn rhannau eraill o'r DU. Ond hoffwn sicrhau bod hyn nid yn unig yn rhywbeth sy'n helpu i gynnal a gwella ein hamgylchedd, ond ei fod yn gyson â'r setliad datganoli a'i fod yn ategu ein mecanweithiau atebolrwydd presennol. Mae'r ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus yn un ohonynt, mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru yn un arall, ac mae'r Cynulliad ei hun yn un arall.
Rwyf hefyd yn cael trafodaethau parhaus â Llywodraeth y DU ynglŷn â'u cynigion. Byddant yn cyhoeddi eu darpariaethau drafft tuag at ddiwedd y flwyddyn. Unwaith eto, mae'r darpariaethau drafft hynny yn ofynnol o dan y Ddeddf ymadael, ac mae hynny'n cynnwys datblygu cynaliadwy fel egwyddor. Ond rwyf wedi dweud yn gwbl glir nad wyf am weld unrhyw leihad o ran datblygu cynaliadwy neu ein safonau amgylcheddol yng Nghymru.
But why is it taking so long? I say again, you've had over two years to ready yourself for this. It seems to be tomorrow and tomorrow and tomorrow. Maybe we should call you the 'maniana Minister', because where is the finishing line on this? Well, I'll tell you where it is: it's in 37 days time when we leave, potentially, the European Union, and without these arrangements in place our environment will be exposed to all kinds of threats and our citizens will have their rights in that respect diminished.
Now, the current environmental principles and associated rights, of course, apply to all public authorities and all Government decision making. But, without action, that will not be the case after we've left the European Union, even in areas where the Welsh Government has previously legislated for some principles, albeit in a much narrower and now, I believe, wholly inadequate scope within, for example, the Environment (Wales) Act 2016, and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. They've moved in England to legislate for nine principles and rights in their principles and governance Bill. All we have in Wales, with days until Brexit, is a blank piece of paper. There are no excuses for this, Minister. You've had plenty of time to get ready for this eventuality. So, how will you ensure that there's no regression in the scope of how these environmental principles and rights apply from the very moment at which we no longer fall under the remit of existing EU structures?
Ond pam fod hyn yn cymryd cyhyd? Rwy'n dweud eto, rydych wedi cael dros ddwy flynedd i baratoi ar gyfer hyn. Ymddengys bod popeth yfory ac yfory ac yfory. Efallai y dylem eich galw'n 'Weinidog maniana', oherwydd ble mae'r llinell derfyn mewn perthynas â hyn? Wel, dywedaf wrthych ble: ymhen 37 diwrnod pan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, o bosibl, a heb y trefniadau hyn ar waith, bydd ein hamgylchedd yn agored i bob math o fygythiadau a bydd hawliau ein dinasyddion yn y cyswllt hwnnw yn lleihau.
Nawr, mae'r egwyddorion amgylcheddol presennol a'r hawliau cysylltiedig, wrth gwrs, yn berthnasol i'r holl awdurdodau cyhoeddus a holl brosesau gwneud penderfyniadau'r Llywodraeth. Ond heb gamau gweithredu, ni fydd hynny'n wir wedi inni adael yr Undeb Ewropeaidd, hyd yn oed mewn meysydd lle mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi deddfu ar gyfer rhai egwyddorion, er mewn cwmpas llawer culach, a chwmpas sydd bellach yn gwbl annigonol yn fy marn i o fewn, er enghraifft, Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, a Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Maent wedi cytuno yn Lloegr i ddeddfu ar gyfer naw o egwyddorion a hawliau yn eu Bil egwyddorion a llywodraethu. Yr unig beth sydd gennym yng Nghymru, gyda dyddiau i fynd tan Brexit, yw darn gwag o bapur. Nid oes unrhyw esgusodion am hyn, Weinidog. Rydych wedi cael digon o amser i baratoi ar gyfer y posibilrwydd hwn. Felly, sut y byddwch yn sicrhau na cheir unrhyw gyfyngu ar y cwmpas o ran y ffordd y bydd yr egwyddorion a'r hawliau amgylcheddol hyn yn weithredol o'r eiliad nad ydym mwyach yn dod o dan gylch gwaith strwythurau'r UE sydd eisoes yn bodoli?
As I said in my earlier answer, I'll be going out to consultation next month. You say we've had two years, but you have to appreciate the level of work that Brexit has brought to the Government. The 'no deal' scenario I am taking very, very seriously, I think, as the days tick by—you're quite right. We will be going out to consultation. I've been working very closely with stakeholders since the referendum around this, but I don't want to pre-empt any consultation. But I do state again: we do have legislation in place in a way that other parts of the UK don't.
Fel y dywedais yn fy ateb cynharach, byddaf yn ymgynghori y mis nesaf. Dywedwch ein bod wedi cael dwy flynedd, ond mae'n rhaid ichi dderbyn faint o waith y mae Brexit wedi'i achosi i'r Llywodraeth. Rwy'n gwbl o ddifrif ynglŷn â'r senario 'dim bargen' wrth i'r dyddiau fynd heibio—rydych yn llygad eich lle. Byddwn yn ymgynghori. Rwyf wedi bod yn gweithio'n agos iawn ar hyn â rhanddeiliaid ers y refferendwm, ond nid wyf am geisio achub y blaen ar ganlyniadau unrhyw ymgynghoriad. Ond dywedaf unwaith eto: mae gennym ddeddfwriaeth ar waith mewn ffordd nad oes gan rannau eraill o'r DU.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Conservatives' spokesperson, Andrew R.T. Davies.
Thank you very much, Presiding Officer. It is good to hear from the Plaid Cymru benches that the Conservatives in Westminster are taking action on the environment and I hope that the Minister will listen to the complaints this morning about the delay in her putting her own proposals forward.
But, in talking about delays, I really do want to ask the Cabinet Secretary if she could indicate when she will actually be making a decision on the environmental impact assessment that she was minded to, or her deputy was minded to, instruct on, regarding the Barry biomass boiler, because this now has been going on for over 12 months. The 14 February last year was when the Deputy Minister said that the Government was minded to instruct that an EIA be undertaken by the developer. When we talk about action not being taken and when people in a community listen to those statements, they expect action. We are now over 12 months on, and no action. So in that folder, I very much hope that you can give me a definitive date as to when you will be telling us that that environmental impact assessment will or will not be required.
Diolch yn fawr, Lywydd. Mae'n braf clywed gan feinciau Plaid Cymru fod y Ceidwadwyr yn San Steffan yn gweithredu ar yr amgylchedd a gobeithiaf y bydd y Gweinidog yn gwrando ar y cwynion y bore yma ynghylch yr oedi cyn cyflwyno ei chynigion ei hun.
Ond wrth sôn am oedi, rwy'n awyddus iawn i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet os gall nodi pryd y bydd yn gwneud penderfyniad ynglŷn â'r asesiad o'r effaith amgylcheddol roedd yn bwriadu, neu roedd ei dirprwy yn bwriadu, rhoi cyfarwyddyd arno, ynghylch boeler biomas y Barri, gan fod hyn wedi bod ar y gweill ers dros 12 mis bellach. Ar 14 Chwefror y llynedd, dywedodd y Dirprwy Weinidog fod y Llywodraeth yn ystyried cyfarwyddo'r datblygwr i gynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol. Pan ydym yn sôn am gamau na chânt eu cymryd a phan fydd pobl mewn cymuned yn gwrando ar y datganiadau hynny, maent yn disgwyl gweld gweithredu'n digwydd. Mae 12 mis wedi bod ers hynny, heb unrhyw gweithredu. Felly, yn y ffolder honno, rwy'n mawr obeithio y gallwch roi dyddiad pendant imi o ran pryd y byddwch yn dweud wrthym a oes angen yr asesiad o'r effaith amgylcheddol ai peidio.
I'm afraid I don't have it in my folder because that decision is still being taken by Hannah Blythyn.
Mae arnaf ofn nad yw hynny gennyf yn fy ffolder gan fod Hannah Blythyn yn dal i wneud y penderfyniad hwnnw.
You must agree, Minister, that that is completely unacceptable, 12 months on from when it was first announced that the Government was minded to instruct the developer to undertake an environmental impact assessment. We're 4 months on from when the then First Minister sent me a letter indicating that a decision would be taken by the end of November last year. Residents and Members of this institution are still waiting. How much longer do we have to wait? What pressure then will you bring to bear on Hannah Blythyn in her new role, who's obviously taken this responsibility with her, because I was of the opinion that it still resided with you, but clearly that's not the case. So, what pressure will you be bringing to bear to get that decision made? You were quick enough to make a decision on the Hendy windfarm in mid Wales. Let's have a decision on the Barry biomass boiler.
Mae'n rhaid i chi gytuno, Weinidog, fod hynny'n gwbl annerbyniol, 12 mis ers cyhoeddi gyntaf fod y Llywodraeth yn bwriadu cyfarwyddo'r datblygwr i gynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol. Mae 4 mis wedi bod ers i'r Prif Weinidog ar y pryd anfon llythyr ataf yn dweud y byddai penderfyniad yn cael ei wneud erbyn diwedd mis Tachwedd y llynedd. Mae'r trigolion ac Aelodau'r sefydliad hwn yn dal i aros. Faint yn hwy sy'n rhaid inni aros? Pa bwysau, felly, y byddwch yn ei roi ar Hannah Blythyn yn ei rôl newydd, sy'n amlwg wedi mynd â'r cyfrifoldeb hwn gyda hi, gan fy mod o dan yr argraff mai chi oedd yn gyfrifol amdano o hyd, ond yn amlwg, nid yw hynny'n wir. Felly, pa bwysau y byddwch yn ei roi er mwyn sicrhau y gwneir y penderfyniad hwnnw? Roeddech yn ddigon cyflym wrth wneud penderfyniad ar fferm wynt Hendy yng nghanolbarth Cymru. Gadewch inni gael penderfyniad ar foeler biomas y Barri.
As I say, the decision is going to be with Hannah Blythyn. I'm sure she'll be in the Chamber, because I think she's answering the next set of questions. So, if the Member has the opportunity, he can ask her himself. But certainly, I will speak to her and ask her to write to you.
Fel y dywedaf, Hannah Blythyn fydd yn gwneud y penderfyniad. Rwy'n siŵr y bydd yn y Siambr, gan y bydd yn ateb y set nesaf o gwestiynau, rwy'n credu. Felly, os caiff yr Aelod gyfle, gall ofyn iddi ei hun. Ond yn sicr, byddaf yn siarad â hi ac yn gofyn iddi ysgrifennu atoch.
That seems to be the reply I get time and time again on many issues that I put before the Minister: 'I will write to you' or 'We will make a decision in the fullness of time' or 'in due course'. What is the fullness of time? Nearly 13 months on now on this particular issue.
If you look at the department in particular, the 'Brexit and our land' consultation has moved on now into the summer before the Government responds to that; the WWF and other environmental organisations have highlighted their concerns about delays in the department; and, in particular, developing the agri Bill, which we're not sure will or will not be coming before us and the timing of that Bill. I think the Minister has indicated that it most probably won't be in action by the time this Assembly breaks up in 2021. It seems to be a constant delay and pushing back.
We need proactivity from the Minister and her department in developing these solutions here in Wales. That's what devolution was all about. When residents in Barry and other parts of Wales look at this inaction, they really do question what decisions have been taken in their name. What confidence can you give that your department is up to speed, is on top of its brief and is able to deliver on the various initiatives that I've highlighted to you today, because on the evidence that I've highlighted, when it comes to making what I would suggest is a relatively simple decision, albeit with legal constraints and legal considerations, you cannot even make that decision?
Ymddengys mai dyna'r ateb dro ar ôl tro i nifer o'r pethau rwy'n eu rhoi gerbron y Gweinidog: 'Byddaf yn ysgrifennu atoch' neu 'Byddwn yn gwneud penderfyniad ymhen y rhawg' neu 'maes o law'. Beth yw ymhen y rhawg? Bron i 13 mis yn ddiweddarach bellach ar y mater penodol hwn.
Os edrychwch ar yr adran yn benodol, mae ymgynghoriad 'Brexit a'n tir' wedi symud ymlaen yn awr tan yr haf cyn y bydd y Llywodraeth yn ymateb i hwnnw; mae'r WWF a chyrff amgylcheddol eraill wedi nodi eu pryderon ynghylch yr oedi yn yr adran; ac yn benodol, datblygu'r Bil amaeth, rhywbeth nad ydym yn siŵr a fydd yn dod ger ein bron ai peidio, ac amseriad y Bil hwnnw. Credaf fod y Gweinidog wedi nodi na fydd yn weithredol, yn ôl pob tebyg, cyn y daw'r Cynulliad hwn i ben yn 2021. Mae'n ymddangos fel pe bai'n cael ei ohirio'n barhaol.
Mae angen camau rhagweithiol gan y Gweinidog a'i hadran i ddatblygu'r atebion hyn yma yng Nghymru. Dyna oedd hanfod datganoli. Pan fo trigolion y Barri a rhannau eraill o Gymru yn edrych ar y diffyg gweithredu, maent yn cwestiynu pa benderfyniadau a wnaed yn eu henw. Pa hyder y gallwch ei roi fod eich adran yn gymwys, yn gwneud yr hyn y mae i fod i'w wneud ac yn gallu cyflawni mewn perthynas â'r gwahanol gynlluniau rwyf wedi eu nodi wrthych heddiw, oherwydd yn ôl y dystiolaeth a nodais, o ran gwneud penderfyniad sy'n gymharol syml yn fy marn i, er ei fod ynghlwm wrth gyfyngiadau cyfreithiol ac ystyriaethau cyfreithiol, ni allwch wneud y penderfyniad hwnnw hyd yn oed?
I go back: the question the Member asked me is about a decision not being taken in my department, so I can't answer that question. As I say—[Interruption.] You asked me a question about when a decision was going to be taken. I cannot answer that question; it is not in my department.
So, you ask me what confidence I've got in my department. I've got a great deal of confidence in my department. But I have to say, Brexit, which so many members of your group supported, has added a level of work that you cannot begin to imagine. I've had 45 new officials. The Department for Environment, Food and Rural Affairs alone has had 1,300 new officials. The Department for Business, Energy and Industrial Strategy has had 700 new officials, just to help with Brexit. So, I have great confidence in my officials who are working flat out to make sure we've got an agricultural Bill.
'Brexit and our land' consultation came forward last year. I had hoped to bring the White Paper forward in the spring; I've now said the summer because I want to ensure that we analyse the responses we've had in a thorough way. There were some very, very good thought-provoking ideas coming forward. We need to give them due consideration, and I think it's better not to rush this. I have said, as has the First Minister, that I will bring an agricultural Bill forward in this term. It's got to fit in with the legislative programme, it has to fit in—it's obviously a whole-Cabinet decision, but both I and the First Minister have said that we'll bring an agricultural Bill forward this term.
In the interim, I have made sure that we've taken temporary powers through the UK Government Agriculture Bill to make sure that we can pay farmers, for instance. You too mentioned the letter from WWF—it's not just Plaid Cymru that had it. Frankly, I was quite surprised at that letter because, again, they know how our Environment (Wales) Act 2016 and how the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 have embedded sustainable development in everything that we do in the Welsh Government in a way that other Governments haven't.
Af yn ôl: mae'r cwestiwn y gofynnodd yr Aelod i mi yn ymwneud â phenderfyniad nad yw'n cael ei wneud yn fy adran, felly ni allaf ateb y cwestiwn hwnnw. Fel y dywedaf—[Torri ar draws.] Fe ofynnoch chi gwestiwn ynglŷn â phryd y byddai penderfyniad yn cael ei wneud. Ni allaf ateb y cwestiwn hwnnw; nid yw yn fy adran i.
Felly, rydych yn gofyn imi pa hyder sydd gennyf yn fy adran. Mae gennyf gryn dipyn o hyder yn fy adran. Ond mae'n rhaid imi ddweud, mae Brexit, a gefnogwyd gan gynifer o aelodau o'ch grŵp, wedi ychwanegu lefel o waith na allwch ddechrau ei dychmygu. Rwyf wedi cael 45 o swyddogion newydd. Mae Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yn unig wedi cael 1,300 o swyddogion newydd. Mae'r Adran Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol wedi cael 700 o swyddogion newydd, i helpu gyda Brexit yn unig. Felly, mae gennyf gryn dipyn o hyder yn fy swyddogion sy'n gweithio'n eithriadol o galed i sicrhau bod gennym Fil amaethyddol.
Cynhaliwyd ymgynghoriad 'Brexit a'n tir' y llynedd. Roeddwn wedi gobeithio cyflwyno'r Papur Gwyn yn y gwanwyn; rwyf bellach wedi dweud yr haf gan fy mod yn awyddus i sicrhau ein bod yn dadansoddi'r ymatebion a gawsom yn drwyadl. Cafwyd rhai syniadau craff iawn sydd wedi gwneud inni feddwl. Mae angen inni eu hystyried yn llawn, a chredaf ei bod yn well peidio â brysio hyn. Rwyf wedi dweud, fel y mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud, y byddaf yn cyflwyno Bil amaethyddol yn ystod y tymor hwn. Mae'n rhaid iddo gyd-fynd â'r rhaglen ddeddfwriaethol, mae'n rhaid iddo gyd-fynd—mae'n amlwg yn benderfyniad ar gyfer y Cabinet cyfan, ond mae'r Prif Weinidog a minnau wedi dweud y byddwn yn cyflwyno Bil amaethyddol yn ystod y tymor hwn.
Yn y cyfamser, rwyf wedi sicrhau bod gennym bwerau dros dro drwy Fil Amaethyddiaeth Llywodraeth y DU i sicrhau y gallwn dalu ffermwyr, er enghraifft. Fe sonioch chi hefyd am y llythyr gan y WWF—nid Plaid Cymru yn unig a'i cafodd. A dweud y gwir, roeddwn yn synnu braidd at y llythyr hwnnw oherwydd, unwaith eto, maent yn gwybod sut y mae Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 wedi ymgorffori datblygu cynaliadwy ym mhopeth a wnawn yn Llywodraeth Cymru mewn ffordd nad yw Llywodraethau eraill wedi'i wneud.
Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Diolch, Llywydd. Has the Minister seen the panicked letter that was written by the major European agricultural food and drink organisations to Michel Barnier on 6 February? It says:
'on behalf of the entire EU agri-food chain'—
I'm reading from the letter itself, pointing out that
'In 2017, EU-27 agri-food exports to the UK amounted to €41 billion',
whilst the UK sells only €17 billion in return. So, there's a massive deficit in food and drink between Britain and the EU, which opens up a very substantial opportunity for British producers if there is indeed no deal on 29 March. Does she welcome at last the dawning realisation on the part of European producers that, if there is no deal, this is going to hurt them far more than it'll hurt us?
Diolch, Lywydd. A yw'r Gweinidog wedi gweld y llythyr llawn panig a ysgrifennwyd gan y sefydliadau bwyd a diod amaethyddol mawr Ewropeaidd at Michel Barnier ar 6 Chwefror? Mae'n dweud:
ar ran cadwyn fwyd-amaeth gyfan yr UE—
Rwy'n darllen o'r llythyr ei hun, sy'n nodi
Yn 2017, roedd allforion bwyd-amaeth 27 gwlad yr UE i'r DU yn €41 biliwn,
ac nid yw'r DU ond yn gwerthu €17 biliwn iddynt hwy. Felly, ceir diffyg enfawr o ran bwyd a diod rhwng Prydain a'r UE, sy'n agor cyfle sylweddol iawn i gynhyrchwyr Prydain os na cheir cytundeb ar 29 Mawrth. A yw'n croesawu'r sylweddoliad o'r diwedd ar ran cynhyrchwyr Ewropeaidd, os na cheir cytundeb, y bydd hyn yn eu brifo hwy'n llawer gwaeth nag y bydd yn ein brifo ni?
No, I don't.
Nac ydw.
Well, in that case then she's flying from reality because that is the view of the people in Europe who are most concerned about the impact of this.
But let's look at this in a positive light. There is going to be a massive opportunity for British farmers and food producers generally after 29 March, if there's no deal. Just let's look at the figures. In beef, let's take beef: we export £450 million-worth of beef; we actually import £1.3 billion-worth of beef. So, we actually export only one third of what we import. Lamb: it's broadly based. We import as much as we export and the imports come mostly from New Zealand, but New Zealand is increasingly interested in exporting to other parts of the world, like China and the far east and, actually, sales from New Zealand to Europe are falling and they don't use anything like their quota anyway. Pig meat: we export £470 million-worth a year; we actually import £1.1 billion-worth year. So, there's a massive opportunity there for people who are in the pig meat production area. Dairying—[Interruption.] Cats, the Member for Ynys Môn thinks we should be concentrating on. I think we should take this seriously as an issue and not try to make a joke out of it. In dairy products again there's an opportunity. Eighty-two per cent of the milk that Ireland exports comes to the United Kingdom, as does 49 per cent of their beef. I'd like to know what the Minister is doing to promote Welsh produce within the United Kingdom to take up the opportunities that will open up after 29 March if there's no deal.
Wel, os felly, mae hi'n anwybyddu realiti gan mai dyna yw barn y bobl yn Ewrop sy'n pryderu fwyaf ynglŷn ag effaith hyn.
Ond gadewch inni edrych ar hyn mewn ffordd gadarnhaol. Bydd cyfle enfawr i ffermwyr a chynhyrchwyr bwyd Prydain yn gyffredinol ar ôl 29 Mawrth, os na cheir cytundeb. Gadewch inni edrych ar y ffigurau. Mewn cig eidion, gadewch i ni ystyried cig eidion: rydym yn allforio gwerth £450 miliwn o gig eidion; rydym yn mewnforio gwerth £1.3 biliwn o gig eidion. Felly, rydym yn allforio un rhan o dair yn unig o'r hyn a fewnforiwn. Cig oen: mae'n eithaf eang. Rydym yn mewnforio cymaint ag a allforiwn a daw'r mewnforion o Seland Newydd yn bennaf, ond mae gan Seland Newydd ddiddordeb cynyddol mewn allforio i rannau eraill o'r byd, fel Tsieina a'r dwyrain pell, ac mewn gwirionedd, mae gwerthiant o Seland Newydd i Ewrop yn gostwng ac nid ydynt yn agos at ddefnyddio'u cwota beth bynnag. Cig mochyn: rydym yn allforio gwerth £470 miliwn y flwyddyn; rydym yn mewnforio gwerth £1.1 biliwn y flwyddyn mewn gwirionedd. Felly, mae cyfle aruthrol yno i bobl sy'n cynhyrchu cig mochyn. Ffermydd godro—[Torri ar draws.] Cathod, dyna mae'r Aelod dros Ynys Môn yn credu y dylem fod yn canolbwyntio arno. Credaf y dylem fod o ddifrif ynglŷn â'r mater hwn yn hytrach na cheisio gwneud jôc ohono. Ceir cyfle eto mewn cynhyrchion llaeth. Daw 82 y cant o'r llaeth a allforir o Iwerddon i'r Deyrnas Unedig, a 49 y cant o'u cig eidion. Hoffwn wybod beth y mae'r Gweinidog yn ei wneud i hyrwyddo cynnyrch o Gymru yn y Deyrnas Unedig i fanteisio ar y cyfleoedd a fydd i'w cael ar ôl 29 Mawrth os na cheir cytundeb.
Llywydd, the Member says I'm flying in the face of reality. You, Neil Hamilton, were at the meeting of the council of National Farmers Union Cymru, I think it was last month, where you heard the president John Davies saying that a 'no deal' exit would be absolutely catastrophic for the agricultural sector and for farmers, on the day that Theresa May apparently said that she thought—I think the phrase was something like 'Welsh farmers would welcome a "no deal" Brexit.' You heard what John Davies said that night, so if I'm flying in the face of reality, I really don't know what you are. A 'no deal' would be absolutely catastrophic for farming, for farming families and for our communities in Wales, and I'm getting more and more fearful that that is the way we are going to leave the EU.
On a positive way, you ask what we're doing to promote Welsh food and drink in the UK. You may be aware that we have an event on a biannual basis, and we are due to have it next month at the Celtic Manor—Blas Cymru—and there we will have over 100 producers and we will welcome about 150 buyers, many of them international, but many from across the UK.
Lywydd, mae'r Aelod yn dweud fy mod yn anwybyddu realiti. Roeddech chi, Neil Hamilton, yng nghyfarfod cyngor Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru, y mis diwethaf rwy'n credu, lle clywsoch y llywydd John Davies yn dweud y byddai Brexit 'dim bargen' yn gwbl drychinebus i'r sector amaethyddol ac i ffermwyr, ar y diwrnod y dywedodd Theresa May, mae'n debyg, ei bod yn credu—credaf mai'r ymadrodd oedd rhywbeth fel y 'byddai ffermwyr Cymru yn croesawu Brexit "dim bargen."' Clywsoch yr hyn a ddywedodd John Davies y noson honno, felly os wyf fi'n anwybyddu realiti, nid oes gennyf syniad beth rydych chi'n ei wneud. Byddai 'dim bargen' yn gwbl drychinebus i ffermio, i deuluoedd sy'n ffermio ac i'n cymunedau yng Nghymru, ac rwy'n fwy a mwy ofnus mai dyna sut y byddwn yn gadael yr UE.
Yn fwy cadarnhaol, gofynnwch beth rydym yn ei wneud i hyrwyddo bwyd a diod Cymru yn y DU. Efallai eich bod yn ymwybodol ein bod yn cynnal digwyddiad ddwywaith y flwyddyn, a byddwn yn ei gynnal y mis nesaf yn y Celtic Manor—Blas Cymru—ac yno, bydd gennym dros 100 o gynhyrchwyr a byddwn yn croesawu oddeutu 150 o brynwyr, gyda llawer ohonynt yn brynwyr rhyngwladol, ond daw llawer ohonynt o bob cwr i'r DU.
Well, I'm very pleased to hear that, and this is the sort of positive talk that we want to hear across the Chamber, but the reality is that, whether there is a deal or no deal is not actually in our hands but we have to prepare for the consequences if there is one. And what I say is that there are massive opportunities as well as, obviously, the difficulties that that would pose for producers. But, there are markets that are rapidly expanding in other parts of the world, unlike Europe, which is a stagnating—and, indeed, declining—economy, as most of the continent will be in recession in a very short time.
In the middle east we've been very successful recently in expanding our markets. In 2013-14, we were selling only about £3 million-worth a year of food to the middle east. The latest figure that I've got is for 2017, and it was 10 times that—£33 million. So, clearly there are opportunities there that can be taken advantage of. China is a massive market, of course. It'll soon be one of the largest markets in the world. New Zealand is selling more and more to China. Exports of New Zealand produce to the UK in 2017 were only £340 million. They are now exporting more than three times that amount to China, and rapidly increasing that every year. So, what are we able to do to capitalise upon being able to sell to markets in other parts of the world, like China and, indeed, India, which expanded at a rate of 8 per cent last year, to take advantage of these opportunities for Welsh producers?
Wel, rwy'n falch iawn o glywed hynny, a dyma'r math o siarad cadarnhaol rydym am ei glywed ar draws y Siambr, ac mae pa un a oes cytundeb ai peidio allan o'n dwylo ni, ond y realiti yw bod yn rhaid inni baratoi ar gyfer y canlyniadau os ceir un. A'r hyn rwy'n ei ddweud yw y ceir cyfleoedd enfawr hefyd, yn ogystal â'r anawsterau y byddai hynny'n eu hachosi i gynhyrchwyr wrth gwrs. Ond ceir marchnadoedd sy'n ehangu'n gyflym mewn rhannau eraill o'r byd, yn wahanol i Ewrop, sydd ag economi sy'n sefyll yn ei hunfan—ac ar drai yn wir—gan y bydd y rhan fwyaf o'r cyfandir mewn dirwasgiad cyn bo hir.
Yn y dwyrain canol, rydym wedi bod yn llwyddiannus iawn yn ddiweddar yn ehangu ein marchnadoedd. Yn 2013-14, nid oeddem ond yn gwerthu gwerth oddeutu £3 miliwn y flwyddyn o fwyd i'r dwyrain canol. Mae'r ffigur diweddaraf sydd gennyf ar gyfer 2017, ac roedd 10 gwaith yn fwy na hynny—£33 miliwn. Felly, mae'n amlwg fod cyfleoedd yno y gellir manteisio arnynt. Mae Tsieina yn farchnad enfawr, wrth gwrs. Cyn bo hir, bydd yn un o farchnadoedd mwyaf y byd. Mae Seland Newydd yn gwerthu mwy a mwy i Tsieina. £340 miliwn yn unig oedd allforion cynnyrch Seland Newydd i'r DU yn 2017. Maent bellach yn allforio mwy na theirgwaith hynny i Tsieina, ac mae'r ffigur yn cynyddu'n gyflym bob blwyddyn. Felly, beth y gallwn ei wneud i fanteisio ar allu gwerthu i farchnadoedd mewn rhannau eraill o'r byd, fel Tsieina, ac India yn wir, economi a oedd yn ehangu ar gyfradd o 8 y cant y llynedd, er mwyn manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd hyn i gynhyrchwyr Cymru?
The Member may be aware that the Welsh Government supported an enhanced export programme with Hybu Cig Cymru. So, for instance, Japan have obviously recently opened their market to Welsh lamb, so I know HCC are working there. We support trade missions to places like Japan and India. So, I'm ensuring that that work is progressing. I think that work was being done before we had the referendum to leave the EU. I think we were always looking for new markets. I was out in Gulfood in Dubai a couple of years ago, where, again, most supermarkets that you went to had Welsh lamb on the shelves. So, I think this work has been ongoing for many years.
Efallai y bydd yr Aelod yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru wedi cefnogi rhaglen allforio well gyda Hybu Cig Cymru. Felly, er enghraifft, mae Japan, yn amlwg, wedi agor eu marchnad i gig oen Cymru yn ddiweddar, felly gwn fod HCC yn gweithio yno. Rydym yn cefnogi teithiau masnach i leoedd fel Japan ac India. Felly, rwy'n sicrhau bod y gwaith hwnnw'n mynd rhagddo. Credaf fod y gwaith hwnnw'n mynd rhagddo cyn inni gael y refferendwm i adael yr UE. Credaf ein bod bob amser wedi bod yn chwilio am farchnadoedd newydd. Roeddwn yn Gulfood yn Dubai ychydig flynyddoedd yn ôl, lle roedd gan y rhan fwyaf o archfarchnadoedd gig oen o Gymru ar eu silffoedd. Felly, rwy'n credu bod y gwaith hwn wedi bod yn mynd rhagddo ers blynyddoedd lawer.
3. Pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd i hyrwyddo cynnyrch bwyd a diod o Gymru ymhellach yn 2019? OAQ53434
3. What action will the Minister take to further promote Welsh food and drink produce in 2019? OAQ53434
Thank you. A significant amount of work is undertaken to promote Welsh food and drink. One example is the biannual Taste Wales event, which is taking place again next month at the Celtic Manor resort. There will be over 100 Welsh food producers who will meet over 150 buyers, a third of whom are international.
Diolch. Mae gwaith sylweddol yn cael ei wneud i hyrwyddo bwyd a diod o Gymru. Un enghraifft yw'r digwyddiad Blas Cymru ddwywaith y flwyddyn, sy'n cael ei gynnal eto y mis nesaf yng ngwesty'r Celtic Manor. Bydd dros 100 o gynhyrchwyr bwyd o Gymru yn cyfarfod â dros 150 o brynwyr, gyda thraean ohonynt yn brynwyr rhyngwladol.
Thank you very much for that answer, Minister. A YouGov survey of consumers carried out for NFU Cymru found that Brexit could help drive sales in Welsh produce once the UK leaves the European Union. A quarter of respondents said that buying Welsh produce will be more important to them post Brexit, while an additional 31 per cent said that buying Welsh produce is important to them now and will remain so. Minister, what discussion have you had with regard to food labelling to ensure that Welsh farmers and producers can take full advantage of the potential benefits indicated in this consumer survey?
Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog. Canfu arolwg defnyddwyr YouGov a gynhaliwyd ar ran NFU Cymru y gallai Brexit helpu i ysgogi gwerthiant cynnyrch Cymru pan fydd y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Dywedodd chwarter yr ymatebwyr y bydd prynu cynnyrch o Gymru yn bwysicach iddynt ar ôl Brexit, a dywedodd 31 y cant yn ychwanegol fod prynu cynnyrch o Gymru yn bwysig iddynt yn barod ac y bydd yn parhau i fod yn bwysig iddynt. Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch ynglŷn â labelu bwyd er mwyn sicrhau y gall ffermwyr a chynhyrchwyr Cymru fanteisio'n llawn ar y budd posibl a nodwyd yn yr arolwg defnyddwyr?
I think that food labelling is very important, and it's part of ongoing discussions, particularly post Brexit. I think that people are far more interested in where their food and drink comes from than they were probably just a couple of decades ago. I think that having the dragon on our food, showing that it was made in Wales, is very important, and people really recognise that. If I can just say: just yesterday, another food—actually, the first fruit—gained protected food name status from Europe, and that was the Vale of Clwyd Denbigh plum. It was great to welcome them into an ever-growing family. I think that's 16 food and drink products and, as I say, it's the first fruit.
Credaf fod labelu bwyd yn hynod o bwysig, ac mae'n rhan o drafodaethau parhaus, yn enwedig ar ôl Brexit. Credaf fod gan bobl lawer mwy o ddiddordeb yn nharddiad eu bwyd a'u diod nag a oedd ganddynt ychydig ddegawdau yn ôl yn unig, mae'n debyg. Credaf fod sicrhau bod y ddraig ar ein bwyd, i ddangos ei fod wedi'i wneud yng Nghymru, yn bwysig iawn, ac mae pobl yn cydnabod hynny o ddifrif. Os caf ddweud: ddoe ddiwethaf, rhoddwyd statws enw bwyd gwarchodedig gan Ewrop i fwyd arall—y ffrwyth cyntaf, mewn gwirionedd—sef eirin Dinbych Dyffryn Clwyd. Roedd yn wych eu croesawu i deulu sy'n tyfu. Credaf fod gennym 16 o gynhyrchion bwyd a diod bellach, ac fel rwy'n dweud, dyma'r ffrwyth cyntaf.
The food and drink industry in Wales issued a report last summer saying that UK consumers wanted to see more Welsh produce. That was at the same time as, of course, Welsh produce was rebranded as British produce at the Royal Welsh Show last year. Can the Minister update us on what the Government has been doing since then to try to stop this rebranding of Wales by the British state?
Cyhoeddwyd adroddiad gan y diwydiant bwyd a diod yng Nghymru yr haf diwethaf a ddywedai fod defnyddwyr yn y DU am weld mwy o gynnyrch o Gymru. Ar yr un pryd, wrth gwrs, cafodd cynnyrch Cymru ei ailfrandio'n gynnyrch Prydain yn y Sioe Frenhinol y llynedd. A all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â'r hyn y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud ers hynny i geisio atal y wladwriaeth Brydeinig rhag ailfrandio Cymru?
So, the Member is referring to a commercial decision that was taken by the Royal Welsh Show to allow the UK Government to sponsor the outside of the food hall. That will not be happening again this year; I can assure you of that. Those discussions are ongoing about Welsh produce being labelled in that way. Certainly, I think that the majority of companies that I work with do feel it's a massive advantage. They feel it's very easy to sell Welsh food and drink with that branding on it.
Mae'r Aelod yn cyfeirio at benderfyniad masnachol a wnaed gan Sioe Frenhinol Cymru i ganiatáu i Lywodraeth y DU noddi'r tu allan i'r neuadd fwyd. Ni fydd hynny'n digwydd eto eleni; gallaf roi sicrwydd i chi ynglŷn â hynny. Mae'r trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt ynghylch labelu cynnyrch Cymru yn y ffordd honno. Yn sicr, credaf fod y rhan fwyaf o'r cwmnïau rwy'n gweithio gyda hwy yn teimlo ei bod yn fantais enfawr. Maent yn teimlo ei bod yn hawdd iawn gwerthu bwyd a diod gyda'r brand hwnnw arno.
4. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda rhanddeiliaid o ran lleihau llygredd ym Mhort Talbot? OAQ53462
4. What discussions has the Welsh Government had with stakeholders with regard to reducing pollution in Port Talbot? OAQ53462
Thank you. The Welsh Government has a good working relationship, with Ministers and officials meeting regularly with stakeholders in Port Talbot. This includes Tata Steel, local authorities and Natural Resources Wales. Our discussions focus around air quality management in the area, action to reduce air pollution, and communications with the local community.
Diolch. Mae gan Lywodraeth Cymru berthynas waith dda, gyda Gweinidogion a swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd â rhanddeiliaid ym Mhort Talbot. Mae hyn yn cynnwys Tata Steel, awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae ein trafodaethau'n canolbwyntio ar reoli ansawdd aer yn yr ardal, camau gweithredu i leihau llygredd aer, a chyfathrebu gyda'r gymuned leol.
Thank you for that answer, Minister, and, obviously, there are two main areas of the pollution that we've been concerned about. One is vehicle emissions, which I will raise with the Minister for Economy and Transport, because it's under his remit at this moment in time. The other one is, obviously, industrial emissions. As you've highlighted there, you have discussions with Tata, and I want to raise the issue of pollution from Tata. We all understand the importance of Tata to the economy of the town and the area, but at the same time it needs to be a responsible neighbour to the residents of my constituency. What discussions will you have with Tata to ensure that the emissions and the pollution that we are seeing—? And residents complain to me every day that they wash their car, they get up in the morning, and their cars are full of red dust or black dust, their houses, their gardens, the window sills, the patio sets—everything is continually being polluted. What discussions are you having with Tata to look at how they can actually reduce that for my constituents, because, whilst it's not deemed to be the worst of the pollutants, because the PM10s and the PM2.5s are, people are still breathing in this dust, they are still living in this dust, they're carrying this dust throughout their houses, and we need to do something to ensure that it actually is reduced?
Diolch am eich ateb, Weinidog, ac yn amlwg, rydym wedi bod yn pryderu am ddau brif faes o ran y llygredd. Un yw allyriadau cerbydau, a byddaf yn codi'r mater hwnnw gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, gan fod hynny'n rhan o'i gylch gwaith ef ar hyn o bryd. Y maes arall, yn amlwg, yw allyriadau diwydiannol. Fel y dywedoch, rydych yn trafod gyda Tata, a hoffwn godi mater y llygredd a ddaw o Tata. Mae pob un ohonom yn ymwybodol o bwysigrwydd Tata i economi'r dref a'r ardal, ond ar yr un pryd, mae angen iddynt fod yn gymydog cyfrifol i drigolion fy etholaeth. Pa drafodaethau y byddwch yn eu cael gyda Tata i sicrhau bod yr allyriadau a'r llygredd a welwn—? Ac mae preswylwyr yn cwyno wrthyf bob dydd eu bod yn golchi eu ceir, maent yn codi yn y bore, ac mae eu ceir wedi'u gorchuddio â llwch coch neu lwch du, eu tai, eu gerddi, silffoedd ffenestri, setiau patio—mae popeth yn cael ei lygru'n barhaus. Pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda Tata i edrych ar sut y gallant leihau hynny i fy etholwyr, oherwydd, er nad yw'n cael ei ystyried yn un o'r llygryddion gwaethaf, gan mai llygryddion PM10 a PM2.5 yw'r gwaethaf, mae pobl yn dal i anadlu'r llwch hwn, maent yn dal i fyw yn llwch hwn, maent yn cario'r llwch hwn drwy eu tai, ac mae angen inni wneud rhywbeth i sicrhau y ceir llai ohono?
Thank you. As I say, officials are having ongoing discussions with Tata Steel. I know there are plans for myself and Ken Skates to do a joint visit to have further discussions with Tata Steel. You'll be aware of the intense monitoring that goes on in that area, and I know that so far this year there's only been one single exceedance of the daily limit of particulate matter, which is PM10, across all the monitoring sites but, of course, one is one too many and we are closely monitoring it.
Diolch. Fel y dywedaf, mae swyddogion yn cael trafodaethau parhaus gyda Tata Steel. Gwn fod cynlluniau i Ken Skates a minnau ymweld ar y cyd i gael trafodaethau pellach gyda Tata Steel. Fe fyddwch yn gwybod am y gwaith monitro dwys sy'n mynd rhagddo yn yr ardal honno, a hyd yma eleni, gwn mai unwaith yn unig y cafodd y terfyn dyddiol ar gyfer deunydd gronynnol, sef PM10, ei groesi ar draws yr holl safleoedd monitro, ond wrth gwrs, mae un yn ormod ac rydym yn monitro hynny'n ofalus.
Swansea University, along with the universities of Warwick and Sheffield, are collaborating on this new SUSTAIN project, which will use £35 million of investment to reduce emissions from the steelmaking process and increase productivity and jobs, which I think is a very welcome collaboration, something that can reduce pollution for Tata Steel, which I hope will also, when they're building their new power station, if that comes into being, be very conscious of reducing pollution with that power station as well. If the SUSTAIN project does make the progress that's expected, what direct support do you think Welsh Government could consider giving it, particularly once or if the state-aid rules change after we leave the European Union?
Mae Prifysgol Abertawe, ynghyd â phrifysgolion Warwick a Sheffield, yn cydweithio ar y prosiect newydd SUSTAIN hwn, a fydd yn defnyddio £35 miliwn o fuddsoddiad i leihau allyriadau o'r broses gynhyrchu dur ac yn cynyddu cynhyrchiant a swyddi, a chredaf y dylid croesawu'r cydweithrediad hwnnw'n fawr, rhywbeth a all leihau llygredd ar gyfer Tata Steel, a gobeithiaf y byddant hefyd, pan fyddant yn adeiladu eu gorsaf bŵer newydd, os bydd hynny'n digwydd, yn ymwybodol iawn o leihau llygredd gyda'r orsaf bŵer honno hefyd. Os yw prosiect SUSTAIN yn gwneud y cynnydd a ddisgwylir, pa gymorth uniongyrchol y gall Llywodraeth Cymru ystyried ei roi iddo yn eich barn chi, yn enwedig ar ôl neu os newidir y rheolau cymorth gwladwriaethol wedi inni adael yr Undeb Ewropeaidd?
I'm unsure of what support we would be able to give, but I'd be very happy to look into that and write to the Member.
Nid wyf yn siŵr pa gymorth y gallem ei roi, ond buaswn yn fwy na pharod i ystyried hynny ac i ysgrifennu at yr Aelod.
Now, increasing the use of electric vehicles, both private and public, is a clear way to reduce air pollution levels—pun intended—such as in Port Talbot, but the Welsh Local Government Association has been critical of progress, or rather lack of progress, on this agenda, stating that there's a lack of national direction and there has not been a concerted effort by Welsh Government to work with local authorities on this agenda. Do you accept that there's been a lack of progress on this and that, until you provide that national direction, Port Talbot and other areas of Wales will continue to suffer air quality issues?
Nawr, mae cynyddu'r defnydd o gerbydau trydan, yn breifat ac yn gyhoeddus, yn ffordd amlwg o leihau lefelau llygredd aer mewn ardaloedd fel Port Talbot, ond mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi bod yn feirniadol o'r cynnydd, neu'r diffyg cynnydd, yn hytrach, ar yr agenda hon, gan ddweud bod diffyg cyfeiriad cenedlaethol ac na chafwyd ymdrech gydunol gan Lywodraeth Cymru i weithio gydag awdurdodau lleol ar yr agenda hon. A ydych yn derbyn bod diffyg cynnydd wedi bod ar hyn, a hyd nes eich bod yn darparu'r cyfarwyddyd cenedlaethol hwnnw, bydd Port Talbot ac ardaloedd eraill yng Nghymru yn parhau i ddioddef yn sgil problemau ansawdd aer?
Well, I think we certainly have shown leadership in relation to electric vehicles. I know we gave—I think it was about £2 million we gave in funding, I thought to all local authorities, but my colleague Ken Skates does lead on this. But, from my memory, I think it was about £2 million that we gave to local authorities to kick start, if you like, some progress in relation to this area. But, of course, we do need to do more and, clearly, we need—. I've certainly had discussions with the National Grid, for instance, to make sure that such a route of electric vehicle charging points would be able to be sustained by the current capacity that we have within the grid.
Wel, credaf ein bod yn sicr wedi dangos arweiniad mewn perthynas â cherbydau trydan. Gwn inni roi—credaf inni roi oddeutu £2 filiwn o gyllid i'r holl awdurdodau lleol, rwy'n credu, ond fy nghyd-Aelod Ken Skates sy'n arwain ar hyn. Ond yn ôl yr hyn a gofiaf, credaf ein bod wedi rhoi oddeutu £2 filiwn i awdurdodau lleol er mwyn sbarduno, os mynnwch, rhywfaint o gynnydd yn y maes hwn. Ond wrth gwrs, mae angen inni wneud mwy, ac yn amlwg, mae angen inni—. Yn sicr, rwyf wedi cael trafodaethau gyda'r Grid Cenedlaethol, er enghraifft, i sicrhau y byddai llwybr o'r fath o fannau gwefru cerbydau trydan yn gallu cael ei gynnal gan y capasiti presennol sydd gennym o fewn y grid.
Minister, it's not just air pollution that we have to worry about in Port Talbot and my wider region. Other pollutants are also having an impact. A recent review in the journal of Biological Conservation highlighted the impact pesticides were having on invertebrate species. As the species champion for the fen raft spider, whose habitat is in the shadow of the steelworks, one of only three in the UK, I am concerned about the impact pesticides will have, threatening this native species with extinction. Minister, what action will your Government take to protect the fen raft spider and other insects from pesticides and other pollutants?
Weinidog, nid llygredd aer yw'r unig beth sydd gennym i boeni amdano ym Mhort Talbot a fy rhanbarth ehangach. Mae llygryddion eraill hefyd yn cael effaith. Amlygodd adolygiad diweddar yng nghyfnodolyn Biological Conservation yr effaith roedd plaladdwyr yn ei chael ar rywogaethau infertebratau. Fel hyrwyddwr rhywogaethau ar ran corryn rafft y ffen sydd â'i gynefin yng nghysgod y gwaith dur, un o dri yn unig yn y DU, rwy'n bryderus ynghylch effaith plaladdwyr, a fydd yn bygwth diddymu'r rhywogaeth frodorol hon. Weinidog, pa gamau y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i amddiffyn corryn rafft y ffen a phryfed eraill rhag plaladdwyr a llygryddion eraill?
It's very important that we protect all insects, as you say, and, certainly, we have guidelines for pesticide use, and I know farmers are very careful in what pesticides they use, and we work very closely with them to ensure they have up-to-date information on pesticides that can be used.
Mae'n bwysig iawn ein bod yn diogelu pob math o bryfed, fel y dywedwch, ac yn sicr, mae gennym ganllawiau ar gyfer defnyddio plaladdwyr, a gwn fod ffermwyr yn ofalus iawn o ran y plaladdwyr y maent yn eu defnyddio, ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda hwy i sicrhau eu bod yn cael y wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â'r plaladdwyr y gellir eu defnyddio.
5. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael ynghylch trwyddedu ar gyfer anifeiliaid sy'n perfformio? OAQ53450
5. What discussions has the Welsh Government had about licensing of performing animals? OAQ53450
Thank you. I issued a written statement on 31 January summarising the outcome of a series of workshops held with stakeholders to discuss mobile animal exhibits last year. My officials have been in correspondence with DEFRA to discuss cross-border issues regarding the English licensing of animal activities legislation.
Diolch. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar 31 Ionawr yn crynhoi canlyniadau cyfres o weithdai a gynhaliwyd â rhanddeiliaid i drafod arddangosfeydd teithiol o anifeiliaid y llynedd. Mae fy swyddogion wedi bod yn gohebu ag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig i drafod materion trawsffiniol ynghylch deddfwriaeth trwyddedu gweithgarwch anifeiliaid yn Lloegr.
Thank you for your answer, Minister, and thank you for your letter that you sent to me recently on an issue raised by my constituent who at the moment faces needing to pay not only for her own Welsh licence, which she's perfectly happy to do, but also an additional £800 if she's going to be able to take her business into England, which she does on a regular basis. Now, she—and many other people who work in this field—is a sole trader, with very low turnover, and, if she has to meet this additional £800 on an ongoing basis, her business will cease to be viable.
I'm pleased to hear you say that you are having discussions with Michael Gove about this issue, because it's a small issue in the great big post-Brexit picture, but to my constituent, and to others who work in that field, it's a very serious one. What assurances can you give us? It is too late now to resolve this by the 1 April deadline, I imagine, for this year, but what assurances can you give my constituent that, by next year, we will have some sort of cross-border arrangements in place, and that she will not have to pay twice to licence her business?
Diolch am eich ateb, Weinidog, a diolch am y llythyr a anfonoch chi ataf yn ddiweddar ar fater a godwyd gan fy etholwr sy'n wynebu gorfod talu nid yn unig am ei thrwydded Gymreig ei hun, rhywbeth y mae'n fwy na pharod i'w wneud, ond hefyd £800 yn ychwanegol er mwyn gallu mynd â'i busnes i Loegr, sy'n rhywbeth y mae'n ei wneud yn rheolaidd. Nawr, mae hi—a llawer o bobl eraill sy'n gweithio yn y maes hwn—yn unig fasnachwr â throsiant isel iawn, ac os bydd yn rhaid iddi dalu'r swm ychwanegol hwn o £800 ar sail barhaus, ni fydd ei busnes yn hyfyw mwyach.
Rwy'n falch o'ch clywed yn dweud eich bod yn cynnal trafodaethau gyda Michael Gove ynglŷn â'r mater hwn, gan ei fod yn fater bach yn y darlun mawr ôl-Brexit, ond i fy etholwr, ac i eraill sy'n gweithio yn y maes hwnnw, mae'n fater difrifol iawn. Pa sicrwydd y gallwch ei roi inni? Tybiaf ei bod yn rhy hwyr bellach i ddatrys hyn erbyn y dyddiad cau ar gyfer eleni, 1 Ebrill, ond pa sicrwydd y gallwch ei roi i fy etholwr y bydd gennym rai trefniadau trawsffiniol o ryw fath ar waith erbyn y flwyddyn nesaf, ac na fydd yn rhaid iddi dalu ddwywaith i drwyddedu ei busnes?
Well, officials are still—. I'm aware of the correspondence that we exchanged, and my officials are certainly continuing to have those discussions with counterparts—not actually just the UK Government, but, obviously, Scotland, because, obviously, these businesses, as you say, are transient in nature. So, I can't give you a date as to when those discussions will come to a conclusion, but I do hope that it won't take a year to do so. But, you're quite right, I don't think we'll have it in place by 1 April this year.
Wel, mae swyddogion yn dal i—. Rwy'n ymwybodol o'r ohebiaeth a fu rhyngom, ac yn sicr, mae fy swyddogion yn parhau i gael y trafodaethau hynny â'u swyddogion cyfatebol—nid yn Llywodraeth y DU yn unig, ond yn yr Alban hefyd wrth gwrs, oherwydd mae'r busnesau hyn, fel y dywedwch, yn symudol o ran eu natur. Felly, ni allaf roi dyddiad ichi ynglŷn â phryd y daw'r trafodaethau hynny i ben, ond gobeithiaf na fydd yn cymryd blwyddyn i wneud hynny. Ond rydych yn llygad eich lle, ni chredaf y bydd ar waith gennym erbyn 1 Ebrill eleni.
Minister, I think this area of public policy deserves a lot of attention and needs to be speeded up. Your first written answer, I think, or written statement, was in December 2016, so, it's well over two years ago that that was made. The public are demanding some action here, because it's not just circus animals. We've all been to agricultural shows and seen the birds of prey there, and, at Christmas, you often see reindeer out on the streets in some mobile displays. And I think we need clarity, and, those that are using animals, if they can do it humanely, and without those animals suffering any loss of dignity, then it may be appropriate. But we do need to come to a conclusion on this and state what our policy aims are for regulation.
Weinidog, credaf fod y maes hwn o bolisi cyhoeddus yn haeddu llawer o sylw a bod angen ei gyflymu. Cafwyd eich ateb ysgrifenedig cyntaf, neu ddatganiad ysgrifenedig, ym mis Rhagfyr 2016, felly, mae hynny ymhell dros ddwy flynedd yn ôl. Mae'r cyhoedd yn mynnu gweld gweithredu yn hyn o beth, gan nad yw hyn yn ymwneud yn unig ag anifeiliaid syrcas. Mae pob un ohonom wedi bod mewn sioeau amaethyddol ac wedi gweld yr adar ysglyfaethus yno, ac adeg y Nadolig, rydych yn aml yn gweld ceirw ar y strydoedd mewn arddangosfeydd teithiol. A chredaf fod angen eglurder, ac o ran y rheini sy'n defnyddio anifeiliaid, os gallant wneud hynny heb greulondeb a heb fod yr anifeiliaid hynny'n colli unrhyw fath o urddas, yna gall fod yn addas. Ond mae'n rhaid inni ddod i gasgliad ynglŷn â hyn a datgan beth yw ein nodau polisi ar gyfer rheoleiddio.
I think you're right about public interest. I think, in some ways, there's more public interest in mobile animal exhibits than in circuses, because we don't have any circuses registered in Wales. And, as you say, we've all been to agricultural shows. Schools, for instance, often have birds of prey, and so I do think it is something of public interest, and, certainly, when we had the consultation, there was a high number of responses in relation to this aspect.
The licensing scheme is being developed. You'll be aware that we've engaged with any stakeholders, also with enforcement agents. We are going to have a full public consultation, because I think that is required and that will be done, hopefully, within the next few months. But you will appreciate, again, Brexit has to take priority—particularly a 'no deal' Brexit—but I do hope that the consultation, certainly, will come out by the end of the summer.
Credaf eich bod yn llygad eich lle ynghylch budd y cyhoedd. Mewn rhai ffyrdd, credaf fod mwy o ddiddordeb cyhoeddus mewn arddangosfeydd teithiol o anifeiliaid nag mewn syrcasau, gan nad oes gennym unrhyw syrcasau wedi'u cofrestru yng Nghymru. Ac fel y dywedwch, mae pob un ohonom wedi bod mewn sioeau amaethyddol. Mae adar ysglyfaethus yn aml yn mynd i ysgolion, er enghraifft, ac felly credaf fod hyn o ddiddordeb i'r cyhoedd, ac yn sicr, pan gawsom yr ymgynghoriad, roedd nifer fawr o'r ymatebion yn ymwneud â'r agwedd hon.
Mae'r cynllun trwyddedu yn cael ei ddatblygu. Fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi ymgysylltu â'r rhanddeiliaid, yn ogystal ag asiantau gorfodi. Byddwn yn cynnal ymgynghoriad cyhoeddus llawn, gan y credaf fod angen gwneud hynny a bydd hynny'n digwydd, gobeithio, o fewn yr ychydig fisoedd nesaf. Ond fe fyddwch yn deall, unwaith eto, fod yn rhaid rhoi'r flaenoriaeth i Brexit—yn enwedig Brexit 'dim bargen'—ond gobeithiaf y bydd yr ymgynghoriad, yn sicr, yn cael ei gyhoeddi erbyn diwedd yr haf.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r risg o lifogydd o ran seilwaith hanfodol? OAQ53441
6. What action is the Welsh Government taking to address the risk of flooding to critical infrastructure in Wales? OAQ53441
The Welsh Government prioritises flood and coastal risk management funding on the protection of homes and communities. Whilst it also supports schemes that provide wider benefits, including protection of infrastructure, the owners of those assets are ultimately responsible for ensuring they remain resilient and fit for purpose.
Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi blaenoriaeth i gyllid ar gyfer rheoli llifogydd ac erydu arfordirol er mwyn amddiffyn cartrefi a chymunedau. Er ei bod hefyd yn cefnogi cynlluniau sy'n cynnig manteision ehangach, gan gynnwys diogelu seilwaith, yn y pen draw, perchnogion yr asedau hynny sy'n gyfrifol am sicrhau eu bod yn parhau i fod yn gadarn ac yn addas i'r diben.
Thank you for that answer, Minister, and can I put on record my thanks to the Welsh Government for the investment that it's made in flood defences in my constituency? But you will be aware that there is one particularly fragile part of the sea defences in the area of Old Colwyn, which protects the main sewerage network, the A55 trunk road, the Colwyn Bay promenade and, indeed, the north Wales railway line. We saw some dramatic storms earlier this month, which have further undermined those defences, and it's now becoming critical that they are upgraded and improved in order to protect that vital infrastructure that I just mentioned. Now, your predecessor in terms of holding the portfolio for flood defences was kind enough to visit the constituency to learn more about the concerns of Conwy County Borough Council in relation to the fragility of those defences, and I'd like to extend an invitation for you to come and visit as well, to see for yourself some of the challenges that are faced. I think what is absolutely clear is that this is going to require some leadership from the Welsh Government in terms of a commitment to bringing forward some investment in order to bring those other partners, which also have some responsibility, including the local authority, Welsh Water, national rail, et cetera, to the table. But I would be grateful if you could visit the constituency to meet with Conwy County Borough Council, some of the other partners and myself in order to explore a way forward.
Diolch am eich ateb, Weinidog, ac a gaf fi gofnodi fy niolch i Lywodraeth Cymru am eu buddsoddiad mewn amddiffynfeydd rhag llifogydd yn fy etholaeth? Ond fe fyddwch yn gwybod bod un rhan o'r amddiffynfeydd môr yn arbennig o fregus yn ardal Hen Golwyn, rhan sy'n diogelu'r prif rwydwaith carthffosiaeth, cefnffordd yr A55, y promenâd ym Mae Colwyn, ac yn wir, rheilffordd gogledd Cymru. Gwelsom stormydd dramatig yn gynharach y mis hwn, sydd wedi niweidio'r amddiffynfeydd hynny ymhellach, ac mae bellach yn hanfodol eu bod yn cael eu huwchraddio a'u gwella er mwyn amddiffyn y seilwaith hanfodol hwnnw y soniais amdano. Nawr, roedd eich rhagflaenydd â'r portffolio ar gyfer amddiffynfeydd rhag llifogydd yn ddigon caredig i ymweld â'r etholaeth i ddysgu mwy am bryderon Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy mewn perthynas â breuder yr amddiffynfeydd hynny, a hoffwn estyn gwahoddiad i chi ddod ar ymweliad hefyd, i weld drosoch eich hun beth yw rhai o'r heriau a wynebir. Credaf ei bod yn hollol glir y bydd angen arweiniad gan Lywodraeth Cymru o ran ymrwymo i ddarparu buddsoddiad er mwyn cynnull y partneriaid eraill, sydd hefyd â pheth cyfrifoldeb, gan gynnwys yr awdurdod lleol, Dŵr Cymru, National Rail ac ati. Ond buaswn yn ddiolchgar pe gallech ymweld â'r etholaeth i gyfarfod â Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, rhai o'r partneriaid eraill a minnau er mwyn archwilio ffordd ymlaen.
The Member wrote to me at the end of January, and I wrote back to you on 13 February just clarifying that we had not provided any agreement to fund work. Because I do really think that the local authority needs to get together with the third party beneficiaries—you named Network Rail as one of them—because I really think—you know, this is a £37 million scheme; that would absolutely take up all my budget. So, I really think that the leadership really needs to come from the local authority in getting these third parties together. I know officials are having ongoing discussions also.
Ysgrifennodd yr Aelod ataf tua diwedd Ionawr, ac ysgrifennais yn ôl atoch ar 13 Chwefror i egluro nad oeddem wedi darparu unrhyw gytundeb i ariannu gwaith. Oherwydd rwy'n credu o ddifrif fod angen i'r awdurdod lleol ymuno â buddiolwyr trydydd parti eraill—fe enwoch chi Network Rail yn un ohonynt—gan fy mod yn credu—wyddoch chi, mae hwn yn gynllun gwerth £37 miliwn; byddai hynny'n mynd â fy nghyllideb i gyd. Felly, rwy'n credu o ddifrif fod angen i'r arweinyddiaeth ddod gan yr awdurdod lleol a dod â'r trydydd partïon hyn ynghyd. Gwn fod swyddogion yn cael trafodaethau parhaus hefyd.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y sector cig coch yn dilyn Brexit? OAQ53465
7. Will the Minister make a statement on the red meat sector post-Brexit? OAQ53465
Thank you. We expect the red meat sector in Wales to face considerable challenges post Brexit. We've been working closely with our stakeholders to help prepare the sector as best we can for the multiple challenges and considerable change that leaving the European Union is almost certain to present to our farmers and farming families.
Diolch. Rydym yn disgwyl i'r sector cig coch yng Nghymru wynebu heriau sylweddol ar ôl Brexit. Rydym wedi bod yn gweithio'n agos gyda'n rhanddeiliaid i helpu i baratoi'r sector cystal ag y gallwn ar gyfer yr heriau lluosog a'r newid sylweddol y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd bron yn sicr o'i olygu i'n ffermwyr a'n teuluoedd ffermio.
I recognise that lamb will indeed face significant challenges, particularly in a 'no deal' Brexit. I was pleased with our Brexit committee visit to Brussels over the past couple of days. We had a meeting with the New Zealand ambassador there and had constructive conversations, which I understand he's also now been having with the lamb sector in Wales. Will the Minister, though, give some more consideration to the beef sector? Because, if we were to leave the EU with no deal and apply tariffs to Irish exports to the UK, which are so significant, that would leave a very significant opportunity for beef and, indeed, dairy farmers in Wales to step up production profitably to fill that gap.
Rwy'n cydnabod y bydd cig oen, yn wir, yn wynebu heriau sylweddol, yn enwedig mewn Brexit 'dim bargen'. Roeddwn yn falch iawn gydag ymweliad ein pwyllgor Brexit â Brwsel dros yr ychydig ddyddiau diwethaf. Cawsom gyfarfod â llysgennad Seland Newydd yno a chawsom sgyrsiau adeiladol, a deallaf ei fod hefyd bellach wedi bod yn trafod gyda'r sector cig oen yng Nghymru. Fodd bynnag, a wnaiff y Gweinidog roi mwy o ystyriaeth i'r sector cig eidion? Oherwydd, pe baem yn gadael yr UE heb gytundeb ac yn gosod tariffau ar allforion Iwerddon i'r DU, sydd mor sylweddol, byddai hynny'n gadael cyfle mawr iawn i ffermwyr cig eidion, ac yn wir, ffermwyr llaeth yng Nghymru gynyddu eu cynhyrchiant yn broffidiol er mwyn llenwi'r bwlch hwnnw.
I was going to say, when you said you were aware of the challenges to the lamb sector, I'm very aware of the challenges to the beef sector also. My officials have been doing, obviously, some scenario planning and it's not just about your sectors, it's about your position in Wales and where you are as to the effect a 'no deal' Brexit could have on you.
One of the reasons I brought some funding forward under the EU transition scheme was to help the red meat sector, to help farmers, benchmark to make sure their business plans—they understood their performance and their productivity, so we could identify where to focus our real efforts. So, I think you're quite right, we do have to look at lamb and beef, but, really, we need to ensure that there is a 'no deal'—that there is not a 'no deal' Brexit.
Roeddwn am ddweud, pan ddywedoch eich bod yn ymwybodol o'r heriau i'r sector cig oen, fy mod yn ymwybodol iawn o'r heriau i'r sector cig eidion hefyd. Mae fy swyddogion, yn amlwg, wedi bod yn gwneud gwaith ar gynllunio senarios ac mae'n ymwneud â mwy na'ch sectorau yn unig, mae'n ymwneud â'ch sefyllfa yng Nghymru a'r lle rydych o ran yr effaith y gallai Brexit 'dim bargen' ei chael arnoch.
Un o'r rhesymau pam y darperais rywfaint o arian o dan gynllun pontio'r UE oedd i helpu'r sector cig coch, helpu ffermwyr, i feincnodi er mwyn sicrhau bod eu cynlluniau busnes—eu bod yn deall eu perfformiad a'u cynhyrchiant fel y gallem nodi ble i ganolbwyntio ein hymdrechion go iawn. Felly, credaf eich bod yn llygad eich lle, mae'n rhaid inni edrych ar gig oen a chig eidion, ond mewn gwirionedd, mae angen inni sicrhau bod 'dim bargen'—na cheir Brexit 'dim bargen'.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gyfraddau plannu coed yng Nghymru? OAQ53455
8. Will the Minister make a statement on tree-planting rates in Wales? OAQ53455
Thank you. The Welsh Government is committed to accelerating woodland creation in Wales, and I am aware that more needs to be done to encourage this. I have agreed to another round of Glastir woodland creation funding. I'll be making an oral statement on Welsh Government support for forestry in Wales in March.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflymu'r broses o greu coetiroedd yng Nghymru, ac rwy'n ymwybodol fod angen gwneud mwy i annog hyn. Rwyf wedi cytuno i rownd arall o gyllid creu coetiroedd Glastir. Byddaf yn gwneud datganiad llafar ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i goedwigaeth yng Nghymru ym mis Mawrth.
Thank you. Last week, children across the UK went on strike in a call for action on climate change. I know the Welsh Government is fully committed to combating climate change and recognises the hugely important role that woodlands play in the sustainable development of our natural resources. Welsh Government has committed to a minimum increase in woodland cover to 15.8 per cent by 2030. To meet the legal target for greenhouse gas emission reductions, the UK climate change committee recommends that 4,000 hectares of trees should be planted each year by 2030. This would take woodland cover in Wales to 16.7 per cent. We undoubtedly need more trees in urban and rural environments across Wales. What steps is the Minister taking to ensure that we meet our tree-planting targets?
Diolch. Yr wythnos diwethaf, aeth plant ledled y DU ar streic i alw am weithredu ar newid hinsawdd. Gwn fod Llywodraeth Cymru yn gwbl ymrwymedig i fynd i'r afael â newid hinsawdd ac yn cydnabod y rôl hynod bwysig y mae coetiroedd yn ei chwarae yn natblygiad cynaliadwy ein hadnoddau naturiol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i isafswm o 15.8 y cant o gynnydd mewn gorchudd coetir erbyn 2030. Er mwyn cyrraedd y targed cyfreithiol ar gyfer lleihau allyriadau nwyon tŷ gwydr, mae pwyllgor y DU ar y newid hinsawdd yn argymell y dylid plannu 4,000 hectar o goed bob blwyddyn erbyn 2030. Byddai hyn yn cynyddu gorchudd coetir yng Nghymru i 16.7 y cant. Heb os, mae arnom angen mwy o goed mewn amgylcheddau trefol a gwledig ledled Cymru. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i sicrhau ein bod yn cyrraedd ein targedau plannu coed?
As I say, I know that we need to do far more in relation to tree planting, and I have been having discussions both with the Confederation of Forest Industries and with Natural Resources Wales. You'll be aware of the actions on our climate change adaptation—they're described in our climate change strategy in Wales. And woodland creation, including urban greening, which you referred to, has got a very important role to play in tackling the impacts of climate change. So, we're going to embed that in the role that sustainably managing Wales's natural resources can play into their decarbonisation work. I mentioned that I met with Natural Resources Wales just last week, and they certainly have land that's going to be available for tree planting, so I'm going to work with them to see how we can convert some of that land into woodland—hopefully, over the next year.
Fel y dywedaf, gwn fod angen inni wneud mwy o lawer o ran plannu coed, ac rwyf wedi bod yn cael trafodaethau gyda'r Cydffederasiwn Diwydiannau Coedwigoedd a chyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Fe fyddwch yn gwybod am ein camau gweithredu ar ymaddasu i newid hinsawdd—fe'u disgrifir yn ein strategaeth ar newid hinsawdd yng Nghymru. Ac mae gan greu coetiroedd, gan gynnwys y gwyrddu trefol y cyfeirioch chi ato, rôl bwysig iawn i'w chwarae i fynd i'r afael ag effeithiau newid hinsawdd. Felly, byddwn yn ymgorffori hynny yn y rôl y gall rheoli adnoddau naturiol Cymru mewn ffordd gynaliadwy ei chwarae yn eu gwaith datgarboneiddio. Soniais fy mod wedi cyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru yr wythnos diwethaf, ac yn sicr, mae ganddynt dir a fydd ar gael ar gyfer plannu coed, felly rwyf am weithio gyda hwy i weld sut y gellir troi peth o'r tir hwnnw yn goetir—dros y flwyddyn nesaf, gobeithio.
Minister, I think we all agree with the aspirations for greater tree planting here in Wales. The forestry sector, actually, over the last couple of years, has been hugely successful, and when we look at the outcomes—especially financial outcomes—from some of the participants here, they give optimism for the future. But the successive targets that Welsh Government have set for tree planting have been missed—not just by a small distance, but by a country mile. Now, you've talked of conversations you've had. You're a Minister who's been in post some several years now. Can you give the Chamber some confidence that you, in your ministerial role, have identified the shortcomings in previous rounds of funding for forestry plantation here in Wales, and how, going forward, we can have confidence that you will hit the Welsh Government's targets by shutting off those shortfalls and actually getting some momentum behind the tree-planting operations across the length of Wales?
Weinidog, credaf fod pob un ohonom yn cytuno â'r dyheadau i blannu mwy o goed yma yng Nghymru. Mewn gwirionedd, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae'r sector coedwigaeth wedi bod yn llwyddiannus iawn, a phan edrychwn ar y canlyniadau—yn enwedig y canlyniadau ariannol—gan rai o'r cyfranogwyr yma, maent yn rhoi gobaith ar gyfer y dyfodol. Ond methwyd cyrraedd y targedau olynol a bennwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer plannu coed—nid o drwch blewyn, ond o bell ffordd. Nawr, rydych wedi sôn am y sgyrsiau rydych wedi'u cael. Rydych yn Weinidog sydd wedi bod yn y swydd ers rhai blynyddoedd bellach. A allwch roi rhywfaint o hyder i'r Siambr eich bod, yn eich rôl weinidogol, wedi nodi'r diffygion yn y rowndiau blaenorol o gyllid ar gyfer plannu coed yma yng Nghymru, a sut, yn y dyfodol, y gallwn fod yn hyderus y byddwch yn cyrraedd targedau Llywodraeth Cymru drwy fynd i'r afael â'r diffygion a sicrhau rhywfaint o fomentwm y tu ôl i weithgarwch plannu coed ledled Cymru?
I think we do need to get some momentum behind our tree planting. There are clearly several barriers, which I think we have to overcome, and it's interesting, it depends who you're talking to as to whether we're planting the right trees in the wrong places or the wrong trees in the right places, and going through the wood for the trees—pardon the pun—I think it seems to be very complex, and I don't think it needs to be that complex. I had a very productive discussion last week with Confor, followed immediately by a meeting with NRW, where we did identify how we could overcome some of those barriers, and I mentioned in my answer to Jayne Bryant that NRW do have land ready to go, ready for being planted, so I want to work very closely with them over the next few months to make sure that woodland is planted over the next year, to kick-start some tree planting at the levels that we would want over the next year. I also think there are opportunities within the public goods scheme—we've brought forward that proposal in 'Brexit and our land'—and again, post-Brexit, I think that is an opportunity that I would want to work through.
Credaf fod arnom angen rhywfaint o fomentwm y tu ôl i'n gweithgarwch plannu coed. Yn amlwg, ceir nifer o rwystrau, a chredaf fod yn rhaid inni eu goresgyn, ac mae'n ddiddorol, mae'n dibynnu â phwy rydych yn siarad o ran pa un a ydym yn plannu'r coed iawn yn y lleoedd anghywir neu'r coed anghywir yn y lleoedd cywir, ac mae hyn i'w weld yn rhywbeth cymhleth iawn yn fy marn i, ac ni chredaf fod angen iddo fod mor gymhleth. Cefais drafodaeth gynhyrchiol iawn yr wythnos diwethaf gyda Confor, a chyfarfod arall yn syth ar ôl hynny gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, lle nodasom sut y gallem oresgyn rhai o'r rhwystrau hynny, a chrybwyllais yn fy ateb i Jayne Bryant fod tir ar gael gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn barod ar gyfer plannu, felly hoffwn weithio'n agos iawn â hwy dros yr ychydig fisoedd nesaf i sicrhau bod coed yn cael eu plannu dros y flwyddyn nesaf, i roi hwb i rywfaint o weithgarwch plannu coed ar y lefelau yr hoffem eu gweld dros y flwyddyn nesaf. Credaf fod cyfleoedd i'w cael hefyd gyda'r cynllun nwyddau cyhoeddus—cyflwynwyd y cynnig hwnnw gennym yn 'Brexit a'n tir'—ac unwaith eto, ar ôl Brexit, credaf fod hwnnw'n gyfle y buaswn yn awyddus i'w archwilio.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, a dwi wedi cael gwybod o dan Reol Sefydlog 12.58 y bydd y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol yn ateb y cwestiynau ar ran y Gweinidog y prynhawn yma. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Paul Davies.
The next item is questions to the Minister for Housing and Local Government, and I have received notification under Standing Order 12.58 that the Deputy Minister for Housing and Local Government will answer questions on behalf of the Minister. The first question is from Paul Davies.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer adeiladu rhagor o gartrefi? OAQ53435
1. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s strategy to build more homes? OAQ53435
The delivery of additional homes is a key priority for the Welsh Government, as set out in the national strategy. We're using all levers available to us to encourage house building and are making a record investment in housing during this Assembly term.
Mae darparu cartrefi ychwanegol yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru, fel y nodir yn y strategaeth genedlaethol. Rydym yn defnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael i ni er mwyn annog adeiladu tai ac rydym yn buddsoddi mwy nag erioed mewn tai yn ystod tymor y Cynulliad hwn.
Deputy Minister, your own Government estimates that around 8,300 homes need to be built every year, and according to the Federation of Master Builders in Wales, only 6,000 were built last year. Now, the Federation of Master Builders states that the planning process is too complex and too expensive, and that recent evidence suggested that the housing market had become dominated by a small number of very large firms. They've estimated that around three quarters of new houses were being built by five large firms. In order for you to reach your targets and to give smaller Welsh firms more opportunities, will you now look to review the guidance issued to local authorities in order to make sure that the planning process is less complicated and less expensive, so that smaller businesses are able to build more new homes?
Ddirprwy Weinidog, mae eich Llywodraeth eich hun yn amcangyfrif bod angen adeiladu oddeutu 8,300 o gartrefi bob blwyddyn, ac yn ôl Ffederasiwn Meistr Adeiladwyr Cymru, 6,000 yn unig a adeiladwyd y llynedd. Nawr, mae Ffederasiwn y Meistr Adeiladwyr yn dweud bod y broses gynllunio yn rhy gymhleth ac yn rhy ddrud, a bod tystiolaeth ddiweddar yn awgrymu bod y farchnad dai wedi cael ei dominyddu gan nifer fach o gwmnïau mawr iawn. Maent wedi amcangyfrif bod oddeutu tri chwarter yr holl dai newydd yn cael eu hadeiladu gan bum cwmni mawr. Er mwyn i chi allu cyflawni eich targedau a rhoi mwy o gyfleoedd i gwmnïau llai Cymru, a wnewch chi adolygu'r canllawiau a roddir i awdurdodau lleol er mwyn sicrhau bod y broses gynllunio yn llai cymhleth ac yn llai costus, fel y gall busnesau llai adeiladu mwy o gartrefi newydd?
The Member will be aware that a revised national planning policy for Wales has already been published, which is aimed at helping address housing delivery issues by introducing more rigour and challenge into the plan-making process in terms of allocation of housing sites. Both myself and the Minister did meet with the federation recently, to talk through those concerns that you've raised, but also, actually, we're taking steps as a Government to make sure that we are helping to support those small to medium enterprises, particularly those Welsh-based ones, to be able to work with us towards our ambitious targets of 20,000 new homes. One of the schemes that the Minister recently announced to assist us in doing this is the Self Build Wales project, which will help address some of those collective previous barriers of planning, finance and access, and open up the market to more small and medium enterprises in the process.
Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod polisi cynllunio cenedlaethol diwygiedig ar gyfer Cymru eisoes wedi'i gyhoeddi, gyda'r bwriad o helpu i fynd i'r afael â materion cyflenwi tai drwy gyflwyno mwy o drylwyredd a her i'r broses o wneud cynlluniau mewn perthynas â dyrannu safleoedd tai. Cyfarfu'r Gweinidog a minnau â'r ffederasiwn yn ddiweddar, i drafod y pryderon a godwyd gennych, ond hefyd, mewn gwirionedd, rydym yn cymryd camau fel Llywodraeth i sicrhau ein bod yn helpu i gefnogi'r busnesau bach a chanolig hyn, yn enwedig y rheini sydd wedi'u lleoli yng Nghymru, i allu cydweithio gyda ni i gyflawni ein targedau uchelgeisiol o 20,000 o gartrefi newydd. Un o'r cynlluniau a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan y Gweinidog i'n helpu i wneud hyn yw prosiect Hunanadeiladu Cymru, a fydd yn helpu i fynd i'r afael â rhai o'r rhwystrau cyfunol blaenorol o ran cynllunio, cyllid a mynediad, ac yn agor y farchnad i fwy o fusnesau bach a chanolig yn y broses.
We know that the large house builders benefit from scarcity of housing as it increases the prices they can charge for new builds. And as Paul Davies outlined, we've got a small number of very large builders who dominate the market. One method of increasing housing supply is self-build and self- managed build. Will the Government ask local authorities, outside the local development plans, to identify sites for five or fewer dwellings that can be either self-built or the building can be self-managed so that we bring houses into use, help small builders and help people become home owners?
Gwyddom fod adeiladwyr tai mawr yn elwa o brinder tai gan fod hynny'n cynyddu'r prisiau y gallant eu codi am adeiladau newydd. Ac fel yr amlinellodd Paul Davies, mae gennym nifer fach o adeiladwyr mawr iawn sy'n dominyddu'r farchnad. Un dull o gynyddu'r cyflenwad tai yw hunanadeiladu a hunanreoli gwaith adeiladu. A wnaiff y Llywodraeth ofyn i awdurdodau lleol nodi safleoedd, y tu allan i'r cynlluniau datblygu lleol, ar gyfer pump neu lai o anheddau y gellir naill ai eu hunanadeiladu neu lle gellir hunanreoli'r gwaith adeiladau fel y gallwn sicrhau bod tai'n cael eu defnyddio, helpu adeiladwyr bach a helpu pobl i ddod yn berchnogion cartrefi?
Thank you, Mike Hedges, for your question. You make some incredibly valid and interesting points. As I've already referred to, the latest iteration of 'Planning Policy Wales', specifically, now requires local planning authorities to maintain a register of small sites. And as I've previously mentioned, we've announced £40 million to support new and innovative Self Build Wales schemes, and as part of that, officials are currently engaging with local authorities to identify suitable sites for self-build, potentially on the scale that you've mentioned in your question. Clearly, it's for local authorities to determine which sites are put forward for the scheme, but myself and the Minister look forward to seeing those sites start to come through in the coming months.
Diolch am eich cwestiwn, Mike Hedges. Rydych yn gwneud pwyntiau dilys a diddorol iawn. Fel rwyf wedi'i grybwyll eisoes, mae'r fersiwn ddiweddaraf o 'Polisi Cynllunio Cymru', yn benodol, yn ei gwneud yn ofynnol yn awr i awdurdodau cynllunio lleol gadw cofrestr o safleoedd bach. Ac fel y soniais eisoes, rydym wedi cyhoeddi £40 miliwn i gefnogi cynlluniau Hunanadeiladu Cymru newydd ac arloesol, ac yn rhan o hynny, mae swyddogion yn ymgysylltu ag awdurdodau lleol ar hyn o bryd i nodi safleoedd addas ar gyfer hunanadeiladu, ar y raddfa a grybwyllwyd gennych yn eich cwestiwn o bosibl. Yn amlwg, mater i awdurdodau lleol yw penderfynu pa safleoedd a gyflwynir ar gyfer y cynllun, ond mae'r Gweinidog a minnau'n edrych ymlaen at weld y safleoedd hynny'n dechrau dod i'r amlwg dros y misoedd nesaf.
Deputy Minister, it's my belief that there are some key measures that we can take to address our housing needs that don't involve having to build new homes, and one such example is RCT council's schemes to bring back empty properties into usage. Three hundred and twelve empty property grant applications have been received since the scheme began in 2016, and to date, 128 of those homes have now been brought back fully into use, with £2.4 million being spent through the empty properties grant. So, do you agree with me that this sort of scheme provides a very sustainable way in which we can address the housing shortage, and are there any plans to ensure that other local authorities can learn from this best practice?
Ddirprwy Weinidog, credaf fod rhai mesurau allweddol y gallwn eu cymryd i fynd i'r afael â'n hanghenion tai nad ydynt yn cynnwys gorfod adeiladu cartrefi newydd, ac un enghraifft o'r fath yw cynlluniau cyngor Rhondda Cynon Taf i ddod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd. Mae 312 o geisiadau grant eiddo gwag wedi dod i law ers i'r cynllun ddechrau yn 2016, a hyd yma, mae 128 o'r cartrefi hynny bellach wedi dod yn ôl i ddefnydd llawn, gyda £2.4 miliwn yn cael ei wario drwy'r grant eiddo gwag. Felly, a ydych yn cytuno â mi fod y math hwn o gynllun yn darparu ffordd gynaliadwy iawn o fynd i'r afael â'r prinder tai, ac a oes unrhyw gynlluniau i sicrhau y gall awdurdodau lleol eraill ddysgu o'r arfer gorau hwn?
Thank you, Vikki Howells. Absolutely, I certainly welcome the efforts and the work of Rhondda Cynon Taf and other authorities in terms of how we actually create new homes by bringing empty buildings back into use. And it's something I particularly feel passionate about now in my role of leading in terms of regeneration, how we can link that up holistically, not only regenerating and bringing back to life a community and a town centre, but also, actually addressing housing needs and decent housing needs in the process.
We know there are many reasons as to why homes are lying empty, so there needs to be a range of tools available to bring them back into use. So, I've asked officials to explore how we can better support local authorities in using their enforcement powers to bring empty homes back into use, and I think this is an area where we can definitely add more value.
Diolch, Vikki Howells. Yn sicr, croesawaf ymdrechion a gwaith Rhondda Cynon Taf ac awdurdodau eraill o ran sut rydym yn creu cartrefi newydd drwy ddod ag adeiladau gwag yn ôl i ddefnydd. Ac mae'n rhywbeth rwy'n teimlo'n arbennig o angerddol yn ei gylch yn fy rôl arweiniol mewn perthynas ag adfywio, sut y gallwn gysylltu hynny mewn modd cyfannol, nid yn unig adfywio ac adfywhau cymuned a chanol y dref, ond mynd i'r afael ag anghenion tai a'r angen am dai gweddus hefyd yn y broses.
Gwyddom fod llawer o resymau pam fod cartrefi'n wag, felly mae angen sicrhau bod amrywiaeth o offer ar gael i ddod â hwy yn ôl i ddefnydd. Felly, rwyf wedi gofyn i swyddogion archwilio sut y gallem gynorthwyo awdurdodau lleol yn well i ddefnyddio eu pwerau gorfodi i ddod â chartrefi gwag yn ôl i ddefnydd, ac yn sicr, credaf fod hwn yn faes lle gallwn ychwanegu mwy o werth.
2. Pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd i fynd i'r afael â chysgu ar y stryd yng Nghymru yn 2019? OAQ53433
2. What measures will the Minister take to tackle rough sleeping in Wales in 2019? OAQ53433
Our commitment to tackling homelessness, including rough sleeping, is supported by significant additional investment of £30 million. This includes investment for Housing First and support for a range of initiatives as part of our rough sleeping action plan.
Cefnogir ein hymrwymiad i fynd i'r afael â digartrefedd, gan gynnwys cysgu allan, â buddsoddiad ychwanegol sylweddol o £30 miliwn. Mae hyn yn cynnwys buddsoddiad ar gyfer Tai yn Gyntaf a chymorth i amrywiaeth o fentrau fel rhan o'n cynllun gweithredu cysgu allan.
Thank you, Minister, for the reply. In its response to the Assembly inquiry into rough sleeping in Wales, Cardiff city council said that many people who experience rough sleeping can remain isolated on the streets as they do not want to be accommodated in hostels. Last year, a request for funding by Newport City Council to provide homeless pods for rough sleepers was turned down by the Welsh Government. It was very upsetting. Earlier this month, it was reported that a scheme for turning shipping containers into accommodation was coming to Cardiff, having been piloted in Bristol. Minister, do you agree with me that such innovative ideas as these should be encouraged to tackle rough sleeping in Wales by those who, for whatever reason, do not want to be accommodated in hostels in Wales?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn eu hymateb i ymchwiliad y Cynulliad i gysgu allan yng Nghymru, dywedodd cyngor dinas Caerdydd y gall llawer o bobl sy'n cysgu allan barhau i fod wedi'u hynysu ar y strydoedd gan nad ydynt am gael llety mewn hosteli. Y llynedd, gwrthododd Llywodraeth Cymru gais am arian gan Gyngor Dinas Casnewydd i ddarparu podiau digartrefedd ar gyfer pobl sy'n cysgu allan. Roedd hynny'n ddigalon iawn. Yn gynharach y mis hwn, cafwyd adroddiadau y bydd cynllun ar gyfer troi cynwysyddion llongau yn llety yn dod i Gaerdydd, ar ôl cael ei dreialu ym Mryste. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi y dylid annog syniadau arloesol o'r fath er mwyn mynd i'r afael â chysgu allan yng Nghymru mewn perthynas â'r bobl nad ydynt eisiau llety mewn hosteli yng Nghymru, am ba reswm bynnag?
As a Government, our first objective is to support intervention that aims to support people in avoiding rough sleeping as a course of action in the first place. Out of the additional £30 million, £12 million is provided to the local authorities to increase their support to people who present themselves as homeless. As the Member rightly says, there are many reasons why people may not feel it is right for them, or, indeed, appropriate for them to go into hostel accommodation, so, that's why Welsh Government works with local authorities and our third sector partners to ensure that we can take a holistic approach that takes into account the individual and the individual circumstances. The Member refers to the initiative in terms of the Newport City Council pods initiative that previously came before the Welsh Government. Whilst I think that the Welsh Government understands the intention behind these pods and the issue they're trying to tackle, there were concerns regarding their use and what alternative options are available for funding, with each pod costing in the region of £6,000. However, we are keen to work with all of our partners and our stakeholders to look at actually how we can take action to tackle rough sleeping and homelessness in Wales, in all of our cities and towns.
Fel Llywodraeth, ein prif amcan yw cefnogi ymyrraeth gyda'r bwriad o gefnogi pobl i osgoi cysgu allan fel cam gweithredu cyntaf. O'r £30 miliwn ychwanegol, darperir £12 miliwn i'r awdurdodau lleol i gynyddu eu cymorth i bobl sy'n dweud eu bod yn ddigartref. Fel y dywed yr Aelod yn gwbl gywir, ceir llawer o resymau pam nad yw pobl yn teimlo ei bod yn iawn iddynt, neu'n briodol iddynt yn wir, fynd i aros mewn hostel, felly dyna pam fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol a'n partneriaid yn y trydydd sector i sicrhau y gallwn fabwysiadu ymagwedd gyfannol sy'n ystyried yr unigolyn a'r amgylchiadau unigol. Cyfeiria'r Aelod at fenter podiau Cyngor Dinas Casnewydd a ddaeth gerbron Llywodraeth Cymru cyn hynny. Er y credaf fod Llywodraeth Cymru yn deall y bwriad y tu ôl i'r podiau hyn a'r broblem y maent yn ceisio mynd i'r afael â hi, roedd pryderon ynghlwm wrth eu defnydd a pha opsiynau eraill sydd ar gael ar gyfer ariannu, gyda phob pod yn costio oddeutu £6,000. Fodd bynnag, rydym yn awyddus i weithio gyda phob un o'n partneriaid a'n rhanddeiliaid i edrych ar sut y gellir rhoi camau ar waith i fynd i'r afael â chysgu allan a digartrefedd yng Nghymru, ym mhob un o'n dinasoedd a'n trefi.
I'd like to return to the question of HMP Cardiff inmates committing offences upon release just so they can have a roof over their heads. Labour in Government have a track record of promising to solve this problem. In December 2015, communities Minister Lesley Griffiths pledged that prisoners facing homelessness would receive support 56 days before their release. In launching the national pathway that she claimed put Wales ahead of the rest of the UK, she said
'There is no doubt a stable accommodation situation is a key factor in helping to break the cycle of offending.'
Then, there was the framework launched last year by local government Minister Alun Davies to provide positive change for those at risk of offending. He trumpeted the Government's commitment to reduce—and I quote:
'offending and reoffending, to help ensure our communities remain safe.'
We've had plenty of warm words from previous Ministers in the past, but as the independent monitoring board report from last week illustrated, the future for many inmates remains seriously grim and bleak upon release from prison. How will you ensure that your new initiatives fare better than your previous initiatives?
Hoffwn ddychwelyd at fater carcharorion CEM Caerdydd yn troseddu ar ôl cael eu rhyddhau fel y gallant gael to uwch eu pennau. Mae gan y Blaid Lafur yn y Llywodraeth hanes blaenorol o addo datrys y broblem hon. Ym mis Rhagfyr 2015, cafwyd addewid gan y Gweinidog cymunedau, Lesley Griffiths, y byddai carcharorion sy'n wynebu bod yn ddigartref yn cael cymorth am 56 diwrnod cyn iddynt gael eu rhyddhau. Wrth lansio'r llwybr cenedlaethol yr honnodd y byddai'n rhoi Cymru ar y blaen i weddill y DU, dywedodd
'Heb os nac oni bai, mae llety sefydlog yn ffactor allweddol wrth geisio torri cylch troseddu.'
Yna, lansiwyd fframwaith y llynedd gan y Gweinidog llywodraeth leol, Alun Davies, i ddarparu newid cadarnhaol ar gyfer y rheini sydd mewn perygl o droseddu. Fe gyhoeddodd yn groyw iawn ymrwymiad y Llywodraeth i leihau—ac rwy'n dyfynnu:
'troseddu ac aildroseddu, er mwyn helpu i sicrhau bod ein cymunedau’n parhau’n ddiogel.'
Rydym wedi cael digon o eiriau calonogol gan gyn-Weinidogion yn y gorffennol, ond fel y dangosodd adroddiad y bwrdd monitro annibynnol yr wythnos diwethaf, mae'r dyfodol yn parhau i fod yn llwm iawn i lawer o garcharorion pan gânt eu rhyddhau o'r carchar. Sut y byddwch yn sicrhau bod eich mentrau newydd yn gwneud yn well na'ch mentrau blaenorol?
Diolch. The Member is absolutely right in terms of, particularly within HMP Cardiff, the impact that short-term sentences can have in terms of particularly the 56 days, because if you're in prison for an incredibly short term, it's a short enough period to have an impact on your previous accommodation and potentially that of your family. And actually, then, there's a challenge in terms of making sure the right accommodation is available afterwards. It's something I know the Minister is acutely aware of and action is ongoing to tackle this as a matter of emergency.
Diolch. Mae'r Aelod yn llygad ei lle, yn enwedig yn CEM Caerdydd, o ran yr effaith y gall dedfrydau tymor byr ei chael, yn enwedig y 56 diwrnod, oherwydd os ydych yn y carchar am gyfnod byr iawn, mae'n gyfnod digon byr i gael effaith ar eich llety blaenorol, a llety eich teulu o bosibl. Ac a dweud y gwir, mae'n her i sicrhau bod y llety cywir ar gael wedi hynny. Mae'n rhywbeth y gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol iawn ohono ac mae gwaith yn mynd rhagddo ar fynd i'r afael â hyn fel mater o frys.
On the same subject, Minister, given that Welsh Government removed prisoners from the priority need category, and then there was a protocol set in place that should have joined up organisations and agencies to make sure that prisoners upon release did have a roof over their head, it seems that that isn't working very well, given the statistics that Leanne Wood has referred to. I just wonder now, in this situation, whether the Welsh Government will have a new look at the situation for prison leavers, given the obvious implications for their health and well-being if they are sleeping rough and without a secure home, and also the impact on reoffending.
Ar yr un pwnc, Weinidog, o ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi cael gwared ar garcharorion o'r categori angen blaenoriaethol, a bod protocol wedi'i roi ar waith wedyn a ddylai fod wedi cysylltu sefydliadau ac asiantaethau er mwyn sicrhau bod gan garcharorion do uwch eu pennau wrth gael eu rhyddhau, ymddengys nad yw hynny'n gweithio'n dda iawn, o ystyried yr ystadegau y cyfeiriodd Leanne Wood atynt. Tybed, bellach, yn y sefyllfa hon, a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych eto ar sefyllfa pobl sy'n gadael carchar, o gofio'r goblygiadau amlwg i'w hiechyd a'u lles os ydynt yn cysgu allan a heb gartref diogel, yn ogystal â'r effaith ar aildroseddu.
Can I thank John? I know the Member, in his role as Chair of the committee, has a keen interest in this area. You made very similar points to those Leanne just made. I refer back to last week's report from the independent monitoring board for HMP Cardiff, which was incredibly stark in its findings. We recognise there is a specific issue with HMP Cardiff with high levels of short sentences and the impact that has. However, as my colleague stated in this Chamber last week, we expect to see improvements in the standards and capacity of the community rehabilitation companies, who deliver resettlement services on behalf of the Ministry of Justice. Local authorities have a key role to play, and we've provided in this area additional resources through the homelessness prevention grant. We certainly take on board what the Member has said to ensure that the review we take of priority need will see things improve in this area.
A gaf fi ddiolch i John? Gwn fod gan yr Aelod, yn ei rôl fel Cadeirydd y pwyllgor, gryn ddiddordeb yn y maes hwn. Gwnaethoch bwyntiau tebyg iawn i'r rhai a wnaeth Leanne. Cyfeiriaf yn ôl at yr adroddiad yr wythnos diwethaf gan y bwrdd monitro annibynnol ar gyfer CEM Caerdydd, a oedd yn cynnwys canfyddiadau llwm iawn. Rydym yn cydnabod bod problem benodol yn CEM Caerdydd gyda lefelau uchel o ddedfrydau byr, a'r effaith a gaiff hynny. Fodd bynnag, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod yn y Siambr yr wythnos diwethaf, rydym yn disgwyl gweld gwelliannau yn safonau a chapasiti'r cwmnïau adsefydlu cymunedol, sy'n darparu gwasanaethau adsefydlu ar ran y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Mae gan awdurdodau lleol rôl allweddol i'w chwarae, ac rydym wedi darparu adnoddau ychwanegol yn y maes drwy'r grant atal digartrefedd. Yn sicr, rydym yn cydnabod yr hyn a ddywedodd yr Aelod er mwyn sicrhau bod yr adolygiad a wnawn o angen blaenoriaethol yn arwain at welliannau yn y maes hwn.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr—David Melding.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson—David Melding.
Diolch yn fawr, Llywydd. Deputy Minister, you'll know that having a safe and affordable home is without any doubt a basic need, and stable surroundings can help maintain health and well-being. So, today, I'm sure you will welcome with me the initiative of Tai Pawb and the Chartered Institute of Housing to publish a report on mental health within the private rented sector. I think it's a very good area to focus on. It has found that almost a third of support organisations feel that tenants in the private sector never have enough support. Interestingly, nearly half of landlords feel there is never enough support and information for them to support tenants, particularly those with mental health problems. So, today, will you join me in welcoming this report, and will you help to disseminate its very important findings?
Diolch yn fawr, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, gwyddoch fod cael cartref diogel a fforddiadwy yn angen sylfaenol, heb os, a gall amgylchedd sefydlog helpu i gynnal iechyd a lles. Felly, heddiw, rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno gyda mi i groesawu menter Tai Pawb a'r Sefydliad Tai Siartredig i gyhoeddi adroddiad ar iechyd meddwl o fewn y sector rhentu preifat. Credaf ei fod yn faes da iawn i ganolbwyntio arno. Canfu fod bron i draean o sefydliadau cymorth yn teimlo nad yw tenantiaid yn y sector preifat byth yn cael digon o gymorth. Yn ddiddorol, mae bron i hanner y landlordiaid yn teimlo nad ydynt byth yn cael digon o gymorth a gwybodaeth iddynt allu cefnogi tenantiaid, yn enwedig tenantiaid â phroblemau iechyd meddwl. Felly, heddiw, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r adroddiad hwn, ac a wnewch chi helpu i ledaenu ei ganfyddiadau pwysig iawn?
I certainly join you in welcoming the report and the findings and the issues that it's raised today. I and the Minister for Housing and Local Government will, of course, go through those findings with a fine-tooth comb and respond in due course. And I think you're absolutely right to raise the point about support not only for tenants, in terms of their mental health, and the impact that has on somebody's ability to maintain and secure a decent and stable home, but, actually, the benefits and support for landlords and agencies as well, enabling them not only to support tenants, but, actually, so that they secure stability of tenancy as well.
Yn sicr, rwy'n ymuno â chi i groesawu'r adroddiad a'r canfyddiadau a'r materion a godwyd ganddo heddiw. Bydd y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol a minnau, wrth gwrs, yn archwilio'r canfyddiadau hynny gyda chrib fân ac yn ymateb maes o law. A chredaf eich bod yn gwbl iawn i godi'r pwynt ynghylch cymorth nid yn unig i denantiaid, o ran eu hiechyd meddwl, a'r effaith a gaiff hynny ar allu rhywun i sicrhau a chynnal cartref gweddus a sefydlog, ond mewn gwirionedd, y manteision a'r cymorth i landlordiaid ac asiantaethau hefyd, sy'n eu galluogi nid yn unig i gynorthwyo tenantiaid, ond i allu diogelu sefydlogrwydd y denantiaeth hefyd.
Well, I certainly welcome what you've said there, Deputy Minister, and your broad support. For tenants, the stress and worry of accruing rent arrears, for instance, can exacerbate existing mental health problems, and for some, of course, it can trigger those mental health problems. And the cognitive and behaviour changes that often accompany mental health problems can make it extremely difficult to prevent arrears in the first instance, or to resolve them once they've occurred. Now, social landlords pay a lot of attention to this phenomena, and on two of the main recommendations of the report—that the Welsh Government should provide comprehensive information for landlords and letting agents regarding local and national mental health support, and that Rent Smart Wales should require all private sector landlords to complete a module on mental health to improve their knowledge of how to access support for tenants with mental health problems—will you be supporting these very innovative ideas?
Wel, yn sicr, rwy'n croesawu'r hyn a ddywedwch, Ddirprwy Weinidog, a'ch cefnogaeth gyffredinol. I denantiaid, gall y straen a'r pryder a wynebant wrth i ôl-ddyledion rhent gronni, er enghraifft, waethygu problemau iechyd meddwl sy'n bodoli eisoes, ac i rai, wrth gwrs, gallant achosi'r problemau iechyd meddwl hynny. A gall y newidiadau gwybyddol ac ymddygiadol sy'n aml yn dod law yn llaw â phroblemau iechyd meddwl ei gwneud yn anodd iawn i osgoi ôl-ddyledion yn y lle cyntaf, neu eu datrys pan fyddant wedi digwydd. Nawr, mae landlordiaid cymdeithasol yn rhoi llawer o sylw i'r ffenomenau hyn, ac ar ddau o brif argymhellion yr adroddiad hwn—y dylai Llywodraeth Cymru ddarparu gwybodaeth gynhwysfawr i landlordiaid ac asiantaethau gosod tai ynghylch cymorth iechyd meddwl lleol a chenedlaethol, ac y dylai Rhentu Doeth Cymru ei gwneud yn ofynnol i holl landlordiaid y sector preifat gwblhau modiwl ar iechyd meddwl er mwyn gwella eu gwybodaeth ynglŷn â sut i gael mynediad at gymorth i denantiaid sydd â phroblemau iechyd meddwl—a fyddwch yn cefnogi'r syniadau arloesol hyn?
You're absolutely right that they're very innovative ideas, and they're the sort of ideas that we need as part of our discussion on the way that we work in collaboration within Wales to make a difference to our communities and those within our communities. The idea of doing work with Rent Smart Wales to do a module on mental health is definitely one worth considering, but as I am the super-sub today, I'd hate to put words into the Minister's mouth, but I'm sure it's something that she will look at with great interest as well.
Rydych yn llygad eich lle eu bod yn syniadau arloesol iawn, a dyma'r math o syniadau sydd eu hangen arnom yn rhan o'n trafodaeth ynglŷn â'r ffordd y gweithiwn ar y cyd yng Nghymru i wneud gwahaniaeth i'n cymunedau a'r bobl yn ein cymunedau. Mae'r syniad o weithio gyda Rhentu Doeth Cymru i lunio modiwl ar iechyd meddwl yn bendant yn un y dylid ei ystyried, ond gan mai uwch-eilydd wyf fi heddiw, byddai'n gas gennyf roi geiriau yng ngheg y Gweinidog, ond rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth y byddai ganddi gryn ddiddordeb ynddo.
I welcome your full-match game today, as it were, as the super-sub—[Laughter.]—and I'm sure you are able to form your own judgments and urge the boss to move on this. It's really significant, I think, that there's unity in the sector, including the organisations that represent the private landlords. And it is an area that is growing—20 per cent or so of people now are in the private rented sector, and many of those are quite vulnerable, they may be on low incomes and they may have pre-existing health conditions. And so, this is an area, I think, of public policy that does need cross-party support and, I'd say, improvement or development to meet modern trends. And I believe that most private sector landlords would jump at the chance of receiving this type of help and advice and training, because it will enable them to sustain their long-term tenancies and their income streams. So, it really is, in the landlord's and landlady's, I suppose, interest, as well as the tenant.
A further recommendation of today's report states that representatives of the private rented sector should be included in the governance structures of the Supporting People programme. Will you look at this recommendation, another innovative one, and act on it as soon as possible? And will you also commend the work undertaken by the Residential Landlords Association, and, indeed, highlighted in today's report, in their efforts to reduce inequality and discrimination in the private rented sector?
Rwy'n croesawu eich gêm lawn heddiw, fel petai, fel yr uwch-eilydd—[Chwerthin.]—ac rwy'n siŵr y gallwch ffurfio eich barn eich hun ac annog y bos i wneud rhywbeth ynglŷn â hyn. Mae'n arwyddocaol iawn, yn fy marn i, fod undod yn y sector, gan gynnwys y sefydliadau sy'n cynrychioli'r landlordiaid preifat. Ac mae'n faes sy'n tyfu—mae oddeutu 20 y cant o bobl bellach yn y sector rhentu preifat, ac mae llawer ohonynt yn eithaf agored i niwed, gallant fod ar incwm isel a gallai fod ganddynt gyflyrau iechyd eisoes. Ac felly, credaf fod hwn yn faes polisi cyhoeddus sy'n galw am gefnogaeth drawsbleidiol, a buaswn yn dweud bod angen ei wella neu ei ddatblygu i fodloni tueddiadau modern. A chredaf y byddai'r rhan fwyaf o landlordiaid y sector preifat yn neidio at y cyfle i dderbyn y math hwn o gymorth, cyngor a hyfforddiant, gan y bydd yn eu galluogi i gynnal eu tenantiaethau hirdymor hir a'u ffrydiau incwm. Felly, mewn gwirionedd, rwy'n tybio bod hyn er budd y landlord yn ogystal â'r tenant.
Mae argymhelliad pellach yn yr adroddiad heddiw yn datgan y dylid cynnwys cynrychiolwyr o'r sector rhentu preifat yn strwythurau llywodraethu'r rhaglen Cefnogi Pobl. A wnewch chi edrych ar yr argymhelliad hwn, argymhelliad arloesol arall, a gweithredu arno cyn gynted â phosibl? Ac a wnewch chi hefyd ganmol y gwaith a wnaed gan y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl, a'u hymdrechion yn wir, a amlygwyd yn yr adroddiad heddiw, i leihau anghydraddoldeb a gwahaniaethu yn y sector rhentu preifat?
I'll certainly commend any efforts to tackle inequality and discrimination within the sector in Wales, and within the country as a whole. You're spot-on in terms of saying, like we said, that it's not only to take on board and look at the review and the innovative proposals contained within it, which will not only potentially bring benefits for the tenants, and particularly to address inequality and any discrimination that may be faced by a tenant because of their own mental health problems, but that it also gives that security and long-term, sustained tenancies for landlords and landladies as well. And just to reiterate, we will certainly take away and look at the findings of the review with great interest.
Yn sicr, rwy'n cymeradwyo unrhyw ymdrechion i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb a gwahaniaethu yn y sector yng Nghymru, ac yn y wlad yn gyffredinol. Rydych yn llygad eich lle wrth ddweud, fel y dywedasom ni, ei fod yn fater o fwy nag ystyried ac edrych ar yr adolygiad a'r cynigion arloesol a geir ynddo, a fydd nid yn unig yn sicrhau manteision posibl i'r tenantiaid, ac yn mynd i'r afael yn benodol ag anghydraddoldeb ac unrhyw wahaniaethu y gall tenant ei wynebu oherwydd eu problemau iechyd meddwl eu hunain, ond ei fod hefyd yn darparu sicrwydd a thenantiaethau estynedig hirdymor ar gyfer landlordiaid. Ac i ailadrodd, byddwn yn sicr yn ystyried ac yn edrych ar ganfyddiadau'r adolygiad gyda chryn ddiddordeb.
Llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.
Plaid Cymru spokesperson, Dai Lloyd.
Diolch, Llywydd. Given the costly and long-running farce in Caerphilly County Borough Council, what consideration is the Welsh Government giving to bringing in a nationally decided set of pay scales and terms and conditions to control senior and chief officer pay through a national framework?
Diolch, Lywydd. O ystyried y ffars gostus a hirfaith yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i gyflwyno set o raddfeydd cyflog a thelerau ac amodau a bennir yn genedlaethol er mwyn rheoli cyflogau uwch swyddogion a phrif swyddogion drwy fframwaith cenedlaethol?
May I thank the Member for his question? You raise a number of key points. Local workforce matters are matters for individual local authorities at present. Clearly, you raise a number of key issues there, and issues that can be looked at in terms of future legislation going forward.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Rydych yn codi nifer o bwyntiau allweddol. Mae materion gweithlu lleol yn faterion i'r awdurdodau lleol unigol ar hyn o bryd. Yn amlwg, rydych yn codi nifer o faterion allweddol, a materion y gellir eu hystyried mewn perthynas â deddfwriaeth yn y dyfodol.
Would you agree that having one pay scale throughout Wales would take out the variances that we see between chief executives and directors across Wales, put an end to the competition and form of internal market that we have at the moment, and put an end to situations such as that in Caerphilly happening again in the future?
A fyddech yn cytuno y byddai cael un raddfa gyflog ledled Cymru yn cael gwared ar yr amrywiannau a welwn rhwng prif weithredwyr a chyfarwyddwyr ledled Cymru, yn rhoi terfyn ar gystadleuaeth a'r math o farchnad fewnol sydd gennym ar hyn o bryd, ac yn rhoi diwedd ar sefyllfaoedd fel yr un a welwyd yng Nghaerffili rhag digwydd eto yn y dyfodol?
In terms of creating—the Member raises a really interesting question; it was raised previously, in terms of the potential for one public service and central pay scales. And, clearly, anything of that sort needs to be done in partnership and in discussion with the trade union representatives in local government, as well as local government representatives. Things like—obviously, you raised the benefits, but they can also bring clear challenges as well, if there's any reorganisation of that sort, in terms of harmonisation of pay scales as well.
O ran creu—mae'r Aelod yn codi cwestiwn diddorol iawn; fe'i codwyd o'r blaen, o ran y potensial ar gyfer un raddfa gyflogau gwasanaethau cyhoeddus ganolog. Ac yn amlwg, mae angen gwneud unrhyw beth o'r fath mewn partneriaeth a thrwy drafod gyda chynrychiolwyr undebau llafur mewn llywodraeth leol, yn ogystal â chynrychiolwyr llywodraeth leol. Mae pethau fel—yn amlwg, fe nodoch chi'r manteision, ond gallant hefyd greu heriau amlwg, os oes unrhyw ad-drefnu o'r fath, o ran cysoni graddfeydd cyflog.
We have one pay scale for National Assembly staff, one pay scale for health board staff. Why not local government? What's holding you back?
Mae gennym un raddfa gyflog ar gyfer staff y Cynulliad Cenedlaethol, un raddfa gyflog ar gyfer staff y byrddau iechyd. Pam nad oes gennym un ar gyfer llywodraeth leol? Beth sy'n eich dal yn ôl?
I think the Member raises some really salient points, in terms of how we go forward, in terms of actually working with our hard-working workforce in local government, who we all depend on for those services that make a day-to-day difference to our lives. And it's certainly something the Member would like to take up with us further that we can consider further down the line.
Credaf fod yr Aelod yn nodi rhai pwyntiau pwysig iawn, o ran sut y dylem symud ymlaen, ac o ran gweithio gyda'n gweithlu diwyd mewn llywodraeth leol y dibynnwn arnynt er mwyn cael y gwasanaethau sy'n gwneud gwahaniaeth i'n bywydau bob dydd. Ac yn sicr, mae'n rhywbeth yr hoffai'r Aelod ei drafod gyda ni ymhellach y gallwn ei ystyried yn y dyfodol.
Llefarydd UKIP, Gareth Bennett.
The UKIP spokesperson, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. Last time we had these questions in the Chamber, I was discussing with the Minister, Julie James, her thoughts on the planning system in Wales. Now, later in that session, a couple of Members raised specific issues over multiple applications for large-scale housing developments in their areas. This is an ongoing issue, of course, in many different parts of Wales, as I'm sure you're aware, Minister. Now, you've just come across from the environment portfolio, so you'll also be very aware of the environmental considerations. Do you think that the planning system takes enough consideration of environmental impacts?
Diolch, Lywydd. Y tro diwethaf y cawsom y cwestiynau hyn yn y Siambr, bûm yn trafod gyda'r Gweinidog, Julie James, beth oedd ei syniadau ynglŷn â'r system gynllunio yng Nghymru. Nawr, yn ddiweddarach yn y sesiwn honno, codwyd materion penodol gan un neu ddau o'r Aelodau ynghylch ceisiadau lluosog am ddatblygiadau tai ar raddfa fawr yn eu hardaloedd. Mae hon yn broblem barhaus, wrth gwrs, mewn sawl rhan wahanol o Gymru, fel y gwyddoch, rwy'n siŵr, Weinidog. Nawr, rydych newydd groesi drosodd o'r portffolio amgylchedd, felly byddwch hefyd yn ymwybodol iawn o'r ystyriaethau amgylcheddol. A ydych yn credu bod y system gynllunio yn rhoi digon o ystyriaeth i effeithiau amgylcheddol?
The Member has picked up—as many Members will be familiar with from their own postbags—the need, when we're taking into account large-scale developments, to take into account, as part of that process, and as part of local development plans, that local infrastructure and also the impact on the environment. And we recently had a review of 'Planning Policy Wales', to broaden that context, and take things into a more holistic account.
Pan fyddwn yn rhoi sylw i ddatblygiadau mawr, mae'r Aelod wedi nodi—fel y gŵyr llawer o'r Aelodau o'u bagiau post eu hunain—yr angen i ystyried, yn rhan o'r broses honno, ac yn rhan o'r cynlluniau datblygu lleol, y seilwaith lleol hwnnw yn ogystal â'r effaith ar yr amgylchedd. Ac yn ddiweddar cawsom adolygiad o 'Polisi Cynllunio Cymru', er mwyn ehangu'r cyd-destun hwnnw, ac i ystyried pethau mewn modd mwy cyfannol.
Yes. And of course it wasn't long ago, so we do need to have a look at that further on down the line. But, clearly, there are, as you say, implications for infrastructure to these large-scale housing developments, to always put in place the infrastructure that's needed. Now, one specific point in relation to this issue is the use of section 106 agreements. These are conditions attached to planning applications, whereby the developer is obliged to provide certain community facilities, which could be a park, a library, a playground, or it could be some other part of the infrastructure. There have been complaints that many developers haven't fully provided the facilities that they said they would. Do you think that enforcement of section 106 agreements has been robust enough?
Iawn. Ac wrth gwrs, nid oes llawer o amser ers hynny, felly bydd angen inni edrych ar hynny yn nes ymlaen. Ond yn amlwg, fel y dywedwch, ceir goblygiadau o ran seilwaith yn sgil y datblygiadau tai mawr hyn, o ran gosod y seilwaith sy'n angenrheidiol bob amser. Nawr, mae un pwynt penodol mewn perthynas â'r mater hwn yn ymwneud â'r defnydd o gytundebau adran 106. Amodau yw'r rhain sydd ynghlwm wrth geisiadau cynllunio, lle mae'n rhaid i'r datblygwr ddarparu cyfleusterau cymunedol penodol, a allai fod yn barc, llyfrgell, maes chwarae, neu a allai fod yn rhan arall o'r seilwaith. Cafwyd cwynion nad yw llawer o ddatblygwyr wedi darparu'r cyfleusterau y dywedasant y byddent yn eu darparu. A ydych yn credu bod y gwaith o orfodi cytundebau adran 106 wedi bod yn ddigon cadarn?
Clearly, 106 agreements offer an opportunity for local communities to gain broader benefits from large developments, or developments in their area. And, clearly, we recognise that when local people, as part of a proposal on the table, in its initial form, are given reassurances, it will come with various agreements and community development projects—it creates concerns when that doesn't happen. And it's certainly something we are looking at in terms of how we make sure that local people have the confidence that we work with local authorities, and through LDPs, to make sure that the full benefits of section 106 agreements are realised.
Yn amlwg, mae cytundebau 106 yn cynnig cyfle i gymunedau lleol sicrhau manteision ehangach o ddatblygiadau mawr, neu ddatblygiadau yn eu hardal. Ac yn amlwg, pan roddir sicrwydd i bobl leol yn rhan o'r cynnig ar ei ffurf gychwynnol, rydym yn cydnabod y bydd yn dod law yn llaw â gwahanol gytundebau a phrosiectau datblygu cymunedol—mae'n creu pryderon pan nad yw hynny'n digwydd. Ac yn sicr, mae'n rhywbeth rydym yn ei ystyried o ran sut y gwnawn yn siŵr fod pobl leol yn hyderus ein bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol, a thrwy'r cynlluniau datblygu lleol, i sicrhau bod manteision llawn cytundebau adran 106 yn cael eu gwireddu.
I'm glad that you see that that is an issue, and hopefully maybe we can get a statement on that later on, and see what your department's thoughts are on that, because I think it is something that does cause anxiety to existing communities when new large-scale developments are built and they don't have in place these things that were promised. Large-scale housing needs can prove challenging to the environment. We were talking earlier on, in response to a question from Mike Hedges, about small-scale developments. Mike was talking about self-build in particular. I don't want to task you with that specific issue, as we've tackled that, but how far should there be a presumption in general, going forward, in favour of brownfield developments?
Rwy'n falch eich bod yn gweld bod hyn yn broblem, a gobeithio y gallwn gael datganiad gennych ar hyn maes o law efallai, a gweld beth yw barn eich adran ar hyn, gan y credaf ei fod yn rhywbeth sy'n peri pryder i gymunedau presennol pan fydd datblygiadau mawr newydd yn cael eu hadeiladu ac nid yw'r pethau hyn a addawyd ar waith ganddynt. Gall anghenion tai ar raddfa fawr fod yn heriol i'r amgylchedd. Roeddem yn sôn yn gynharach, mewn ymateb i gwestiwn gan Mike Hedges, ynglŷn â datblygiadau ar raddfa fach. Roedd Mike yn sôn am hunanadeiladu yn benodol. Nid wyf am eich holi ynglŷn â'r mater penodol hwnnw, gan ein bod wedi trafod hynny, ond i ba raddau y dylid cael rhagdybiaeth yn gyffredinol, yn y dyfodol, o blaid datblygiadau tir llwyd?
The Member raises the opportunities that we've talked about earlier in this Chamber for self-build and to enable more opportunities for self-build through our new programme, and also more opportunities for those smaller to medium-sized construction and building developers within Wales. The revised 'Planning Policy Wales' has been published, and that aims to address a number of the housing delivery issues that have been raised in the Chamber today by introducing more rigour and challenge in the planning-making process in terms of the allocation of housing sites.
Mae'r Aelod yn codi'r cyfleoedd rydym wedi eu trafod yn gynharach yn y Siambr hon ar gyfer hunanadeiladu a galluogi mwy o gyfleoedd i hunanadeiladu drwy ein rhaglen newydd, yn ogystal â mwy o gyfleoedd i ddatblygwyr adeiladau ac adeiladwyr bach a chanolig yng Nghymru. Mae'r 'Polisi Cynllunio Cymru' diwygiedig wedi'i gyhoeddi, ac mae hwnnw'n ceisio mynd i'r afael â nifer o'r materion sy'n gysylltiedig â chyflenwi tai a godwyd yn y Siambr heddiw drwy gyflwyno mwy o drylwyredd a her yn y broses o lunio cynlluniau o ran dyraniad safleoedd tai.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am foddhad y cyhoedd o ran gwasanaethau awdurdodau lleol yng Nghymru? OAQ53440
3. Will the Minister make a statement on public satisfaction with local authority services in Wales? OAQ53440
Local government provides vital services that support people and communities. Receiving feedback plays an important part in this and 77 per cent of respondents to the latest national survey for Wales were satisfied with their ability to access the services and facilities they need.
Mae llywodraeth leol yn darparu gwasanaethau hanfodol sy'n cefnogi pobl a chymunedau. Mae cael adborth yn rhan bwysig o hyn, ac roedd 77 y cant o'r ymatebwyr i'r arolwg cenedlaethol diweddaraf yng Nghymru yn fodlon â'u gallu i gael mynediad at y gwasanaethau a'r cyfleusterau y maent eu hangen.
Thank you for that answer, Deputy Minister. You will have read with some concern, no doubt, the reports last week that local authorities in Wales had received 87,000 complaints in relation to missed refuse collections. In my own constituency, of course, we have a regime where a missed refuse collection means that people can go up to eight weeks without having their waste collected, which is clearly unacceptable. And, in fact, in Conwy, around 10 per cent of the 87,000 complaints related to that one particular local authority.
Now, the local authorities in Wales have to abide by Welsh Government rules. What many people in my constituency are asking for is, yes, better reflection within the local government funding formula to make sure that there's a fair settlement for the local authority of Conwy, but in addition they're also asking for the Welsh Government to protect local communities by insisting that local councils collect waste on a more frequent basis. So, I would be grateful if you could tell me what you're doing to look at the funding formula to make sure that it's fair to north Wales and to Conwy in particular, and what work you are doing with your officials to look at the timeliness and the frequency of waste collections in order to protect the public from the potential harms that can come about to the environment and their public health?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Byddwch wedi darllen, gyda pheth pryder, heb os, yr adroddiadau yr wythnos diwethaf fod awdurdodau lleol yng Nghymru wedi derbyn 87,000 o gwynion mewn perthynas â cholli casgliadau sbwriel. Yn fy etholaeth fy hun, wrth gwrs, mae gennym drefn lle gall colli casgliad sbwriel olygu y gall pobl fynd hyd at wyth wythnos heb i'w gwastraff gael ei gasglu, sy'n amlwg yn annerbyniol. Ac yn wir, yng Nghonwy, roedd oddeutu 10 y cant o'r 87,000 o gwynion yn ymwneud â'r un awdurdod lleol penodol hwnnw.
Nawr, mae'n rhaid i awdurdodau lleol yng Nghymru lynu at reolau Llywodraeth Cymru. Yr hyn y mae llawer o bobl yn fy etholaeth yn gofyn amdano yw mwy o ystyriaeth o'r fformiwla ariannu llywodraeth leol er mwyn sicrhau setliad teg ar gyfer awdurdod lleol Conwy, ond maent hefyd yn gofyn i Lywodraeth Cymru ddiogelu cymunedau lleol drwy fynnu bod cynghorau lleol yn casglu gwastraff ar sail fwy rheolaidd. Felly, buaswn yn ddiolchgar pe gallech ddweud wrthyf beth rydych yn ei wneud i edrych ar y fformiwla ariannu i sicrhau ei fod yn deg â gogledd Cymru, a Chonwy yn arbennig, a pha waith rydych yn ei wneud gyda'ch swyddogion i edrych ar amseroldeb ac amlder y casgliadau gwastraff er mwyn amddiffyn y cyhoedd rhag y niwed posibl a all ddeillio o hynny i'r amgylchedd ac i iechyd y cyhoedd?
The Member raises—and I know this is a point that the Member has raised previously in terms of the frequency of bin collection and in particular residual bin collection. I'm resisting the temptation to make a joke about talking rubbish. [Interruption.] It's worth noting that the reports that you refer to are actually in the top 10 complaints for all English councils, but, nevertheless, we know that when this happens it creates an issue for local people—whether it's the burden of having to remove the rubbish yourself or about any ensuing complications from that. There are many reasons for missed collections. I won't know the detail for individual ones, which could be vehicle breakdowns, weather, bins in the wrong place, or slightly late. In terms of actually how we work with local authorities to support them with this, the Member will be aware that it's a matter for local authorities in terms of the frequency of their bin collections. Welsh Government has always been clear that we do need to build on our recycling record. We know that if you are recycling all the dry recycling you can do, that if you look in your bin there are more things you can recycle. We need to move in that direction in terms of the sustainability of our planet. We actually need to do it in the right way and work with residents to do that as well, and that includes making sure we have other collections in place, such as for nappies and incontinence pads—the things that you don't want to leave in a black bin for a number of weeks.
In terms of going forward to work with local authorities in the area of particularly waste and recycling and waste collection, later this year we will be going forward on our 'Towards Zero Waste' strategy, looking at what sort of statutory guidance we do issue to local authorities. But, at the same time, I was working with those partners in local authorities and in the Welsh Local Government Association to make sure that we work in a way that not only works for them, but works for the citizens of those communities as well.
In response to your question with regard to the funding formula, my colleague the Minister for Housing and Local Government has been clear, in meetings with Conwy County Borough Council and in this Chamber, that the Welsh Government is certainly open to having people come forward with alternative suggestions for how we approach that, but they have to be fair, they have to be objective and they have to fit in and be applicable to local authorities across Wales. But it's certainly something that the Minister is happy to consider and to test.
Mae'r Aelod yn codi—a gwn fod hwn yn bwynt y mae'r Aelod wedi'i godi o'r blaen o ran amlder casgliadau gwastraff, a chasgliadau gwastraff gweddilliol yn benodol. Rwy'n gwrthod y demtasiwn i wneud jôc am siarad sbwriel. [Torri ar draws.] Mae'n werth nodi bod yr adroddiadau y cyfeiriwch atynt, mewn gwirionedd, yn un o'r 10 cwyn uchaf ar gyfer yr holl gynghorau yn Lloegr, ond serch hynny, pan fydd hyn yn digwydd, gwyddom ei fod yn peri problem i bobl leol—boed hynny oherwydd y baich o orfod cael gwared ar y sbwriel eich hun neu unrhyw gymhlethdodau yn sgil hynny. Ceir llawer o resymau dros golli casgliadau. Nid wyf yn ymwybodol o'r manylion ar gyfer rhai unigol, a allai fod oherwydd bod cerbydau'n torri, y tywydd, biniau yn y lle anghywir, neu eu bod ychydig yn hwyr. O ran sut y gweithiwn gydag awdurdodau lleol i'w cynorthwyo gyda hyn, bydd yr Aelod yn ymwybodol mai mater i awdurdodau lleol yw amlder eu casgliadau gwastraff. Mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi dweud yn glir fod angen inni adeiladu ar ein record ailgylchu. Os ydych yn ailgylchu'r holl ddeunyddiau sych y gallwch eu hailgylchu, gallwch wneud hynny, ac os edrychwch yn eich bin mae mwy o bethau y gallwch eu hailgylchu. Mae angen inni symud i'r cyfeiriad hwnnw o ran cynaliadwyedd ein planed. Mae angen inni wneud hynny yn y ffordd gywir yn ogystal â gweithio gyda thrigolion i wneud hynny, ac mae'n cynnwys sicrhau bod gennym gasgliadau eraill ar waith, megis ar gyfer cewynnau a phadiau anymataliaeth—pethau nad ydych am eu gadael mewn bin du am wythnosau lawer.
O ran gweithio gydag awdurdodau lleol yn y dyfodol, yn enwedig ym maes casglu gwastraff ac ailgylchu a chasglu gwastraff, yn ddiweddarach eleni, byddwn yn bwrw ymlaen gyda'n strategaeth 'Tuag at Ddyfodol Diwastraff', gan edrych ar ba fath o ganllawiau statudol a gyhoeddwn i awdurdodau lleol. Ond ar yr un pryd, roeddwn yn gweithio gyda'r partneriaid mewn awdurdodau lleol ac yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i sicrhau ein bod yn gweithio mewn ffordd sy'n gweithio nid yn unig iddynt hwy, ond sy'n gweithio ar gyfer dinasyddion y cymunedau hynny hefyd.
Mewn ymateb i'ch cwestiwn o ran y fformiwla ariannu, mae fy nghyd-Aelod y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol wedi dweud yn glir, mewn cyfarfodydd gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy ac yn y Siambr hon, fod Llywodraeth Cymru yn sicr yn agored i awgrymiadau amgen gan bobl ynglŷn â sut y dylem fynd i'r afael â hynny, ond mae'n rhaid iddynt fod yn deg, mae'n rhaid iddynt fod yn wrthrychol ac mae'n rhaid iddynt gyd-fynd a bod yn berthnasol i awdurdodau lleol ledled Cymru. Ond mae'n sicr yn rhywbeth y mae'r Gweinidog yn barod i'w ystyried a'i brofi.
Minister, one of the important services that are very much appreciated in our communities are, of course, leisure services. Some councils at the moment are investing very heavily, particularly my council, Rhondda Cynon Taf. Others, of course, because of the financial position, are looking at closures. Of course, local authority leisure centres, which tend to also provide better terms and conditions for its staff, are disadvantaged against leisure centre trusts that are set up because they're exempt from business rates. Those trust leisure centres, often former publicly owned leisure centres that have been put into trusts, benefit to the tune of about £5.5 million by way of exemption from business rates. But, of course, local authority leisure centres have to pay those business rates. Rhondda Cynon Taf, for example, pays £850,000 per annum in that respect. Do you agree with me that, in order to maintain public satisfaction in leisure services, to maintain those leisure services, there needs to be a level playing field? I wonder if you will make recommendations now that they should be put on the same par and that local authority leisure centres should now be exempt from business rates.
Weinidog, un o'r gwasanaethau pwysig a werthfawrogir yn fawr iawn gan ein cymunedau, wrth gwrs, yw gwasanaethau hamdden. Mae rhai cynghorau yn buddsoddi'n helaeth iawn ar hyn o bryd, yn enwedig fy nghyngor i, Rhondda Cynon Taf. Wrth gwrs, mae eraill, oherwydd eu sefyllfa ariannol, yn edrych ar gau gwasanaethau. Wrth gwrs, mae canolfannau hamdden awdurdodau lleol, sydd hefyd yn tueddu i gynnig gwell telerau ac amodau ar gyfer eu staff, o dan anfantais o gymharu ag ymddiriedolaethau canolfannau hamdden sy'n cael eu sefydlu am eu bod wedi'u heithrio rhag gorfod talu ardrethi busnes. Mae'r canolfannau hamdden hynny sy'n ymddiriedolaethau, sy'n aml yn gyn-ganolfannau hamdden cyhoeddus a roddwyd i ymddiriedolaethau, yn elwa ar oddeutu £5.5 miliwn oherwydd yr esemptiad rhag ardrethi busnes. Ond wrth gwrs, mae'n rhaid i ganolfannau hamdden awdurdodau lleol dalu'r ardrethi busnes hynny. Mae Rhondda Cynon Taf, er enghraifft, yn talu £850,000 y flwyddyn yn y cyswllt hwnnw. A ydych yn cytuno â mi, er mwyn cynnal boddhad y cyhoedd mewn gwasanaethau hamdden, i gynnal y gwasanaethau hamdden hynny, fod angen mwy o chwarae teg? Tybed a wnewch chi argymell yn awr y dylid eu trin yr un fath ac y dylid eithrio canolfannau hamdden awdurdodau lleol yn awr rhag gorfod talu ardrethi busnes.
Can I thank the Member for his question? He raises a very good point about how his own authority still has it in council, but a lot of authorities have looked at asset transfer as an alternative and community-run facilities. You raised the difference between status in terms of non-domestic rate relief in terms of who's owned by local authority council or by a trust.
Leisure centres are liable to pay non-domestic rates, as you say. As this is a matter for the finance Minister, who is responsible for this form of taxation, I'm happy to—. The Minister is obviously in the Chamber and has heard all of this exchange, but I'm happy, through the Minister for Housing and Local Government as well, to follow that conversation up with the Minister for finance.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Mae'n codi pwynt da iawn ynglŷn â sut y mae hyn yn dal i fod o dan ofal y cyngor yn ei awdurdod ei hun, ond mae llawer o awdurdodau wedi ystyried trosglwyddo asedau fel dewis amgen yn ogystal â chyfleusterau a weithredir gan y gymuned. Fe sonioch chi am y gwahaniaeth statws o ran rhyddhad ardrethi annomestig o ran beth sy'n eiddo i gyngor awdurdod lleol neu i ymddiriedolaeth.
Mae'n rhaid i ganolfannau hamdden dalu ardrethi annomestig, fel y dywedwch. Gan fod hwn yn fater ar gyfer i'r Gweinidog cyllid, sy'n gyfrifol am y math hwn o drethiant, rwy'n fwy na pharod i—. Mae'r Gweinidog yn amlwg yn y Siambr ac wedi clywed y drafodaeth hon, ond rwy'n fwy na pharod, drwy'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol hefyd, i gael y sgwrs honno gyda'r Gweinidog cyllid.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith y rheoliadau draenio trefol cynaliadwy ar gyflenwad tai? OAQ53464
4. Will the Minister make a statement on the impact of the sustainable urban drainage regulations on housing supply? OAQ53464
Research published by the Welsh Government in 2017 indicates that compliant, well-designed SuDS on new developments could save Wales nearly £1 billion in capital construction costs alone by 2021 and generate wider benefits not only for our environment, but for the broader economy, of £20 million per year.
Mae ymchwil a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn 2017 yn awgrymu y gallai systemau draenio cynaliadwy sy'n cydymffurfio ac sydd wedi'u cynllunio'n dda arbed bron i £1 biliwn i Gymru mewn costau cyfalaf adeiladu yn unig erbyn 2021 ac y gallant ysgogi manteision ehangach nid yn unig i'n hamgylchedd, ond i'r economi ehangach, o £20 miliwn y flwyddyn.
I know what the Minister says, but she also tells us, as do other Ministers, that the Welsh Government is committed to a great increase in housing supply and what a priority this is. While she no doubt has worthy justifications for the particular regulations, does she accept that there is a trade-off between such a regulation that makes house building more expensive and more difficult for people who might undertake it and the amount of housing that will be supplied?
Will she also consider complaints that I've had from house builders about inconsistent interpretation of these regulations by different drainage-approval bodies and the intention of various planning authorities to come up with separate and potentially conflicting guidance as to how they should take these regulations into account?
Gwn beth y mae'r Gweinidog yn ei ddweud, ond mae hefyd yn dweud wrthym, fel y gwnaiff Gweinidogion eraill, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynyddu'r cyflenwad tai yn sylweddol a chymaint o flaenoriaeth yw hyn. Er bod ganddi gyfiawnhad teilwng, heb os, dros y rheoliadau penodol, a yw'n derbyn bod cyfaddawd i'w gael rhwng rheoliad o'r fath sy'n gwneud adeiladu tai yn fwy drud ac yn anos i bobl a allai ei wneud, a faint o dai a fydd yn cael eu cyflenwi?
A wnaiff hi hefyd ystyried y cwynion a gefais gan adeiladwyr tai ynghylch anghysondeb gwahanol gyrff cymeradwyo draenio o ran dehongli'r rheoliadau hyn a bwriad gwahanol awdurdodau cynllunio i ddarparu canllawiau ar wahân a allai fod yn groes i'w gilydd o ran sut y dylent roi sylw i'r rheoliadau hyn?
In terms of the interpretation of the regulations by SuDS approval bodies, then actually SuDS, as a water issue, is a matter for the Minister for environment, but I understand that local authorities should have been issued with guidance in terms of the approval bodies and how that is applied.
I don't think we can get away from the fact that we know that sustainable urban drainage systems will reduce the incidence of flood damage by 30 per cent, and I don't think this is a benefit that we can choose to ignore. I hear what the Member's saying in terms of—. I'm aware of the evidence in a paper submitted to the Economy, Infrastructure and Skills Committee earlier in the month. It asserted that SuDS regulations could cause a 20 per cent reduction in density on housing estates, but this isn't consistent with the findings of the research that we commissioned by Environmental Policy Consulting, which was published in January 2017, and which found that, where SuDS are planned into developments from the outset, there appears to be no impact on the number of housing units, and this is consistent with the research of a wide range of professional bodies. However, we will continue to work with house builders, local authorities and all stakeholders to monitor the progress of this policy, and we'll be steadfast in our objective of not only developing efficient and effective long-term sustainable approaches to reducing flood risk, but our objective of building more houses.
O ran dehongliad cyrff cymeradwyo'r systemau draenio cynaliadwy o'r rheoliadau, mae'r systemau draenio cynaliadwy, fel mater sy'n ymwneud â dŵr, yn fater i Weinidog yr Amgylchedd, ond deallaf y dylai awdurdodau lleol fod wedi derbyn canllawiau mewn perthynas â'r cyrff cymeradwyo a sut y rhoddir hynny ar waith.
Ni chredaf y gallwn anwybyddu'r ffaith ein bod yn gwybod y bydd systemau draenio trefol cynaliadwy yn arwain at ostyngiad o 30 y cant o ran nifer yr achosion o ddifrod oherwydd llifogydd, ac ni chredaf fod hwn yn fudd y gallwn ddewis ei anwybyddu. Clywaf yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud o ran—. Rwy'n ymwybodol o'r dystiolaeth mewn papur a gyflwynwyd i Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn gynharach y mis hwn. Honnai y gallai rheoliadau'r systemau draenio cynaliadwy arwain at leihad o 20 y cant o ran dwysedd ystadau tai, ond nid yw hyn yn cyd-fynd â chanfyddiadau'r ymchwil gan Environmental Policy Consulting a gomisiynwyd gennym ac a gyhoeddwyd ym mis Ionawr 2017, ac a ddaeth i'r casgliad, lle caiff systemau draenio cynaliadwy eu cynnwys yn rhan o gynlluniau datblygiadau o'r cychwyn cyntaf, nad yw'n ymddangos y ceir unrhyw effaith ar nifer yr unedau tai, ac mae hyn yn cyd-fynd â gwaith ymchwil ystod eang o gyrff proffesiynol. Fodd bynnag, byddwn yn parhau i weithio gydag adeiladwyr tai, awdurdodau lleol a'r holl randdeiliaid i fonitro cynnydd y polisi hwn, a byddwn yn gadarn nid yn unig yn ein nod o ddatblygu dulliau effeithiol ac effeithlon hirdymor a chynaliadwy o leihau perygl llifogydd, ond yn ein nod hefyd o adeiladu mwy o dai.
5. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod datblygwyr yn cadw at amodau cynllunio? OAQ53468
5. What steps is the Welsh Government taking to ensure that developers keep to planning obligations? OAQ53468
A planning obligation is a legally binding private contract between a developer and a local planning authority. The adherence of a developer to such an agreement is therefore not a matter for the Welsh Government.
Mae rhwymedigaeth gynllunio yn gontract preifat cyfreithiol rwymol rhwng datblygwr ac awdurdod cynllunio lleol. Felly, nid yw ymlyniad datblygwr i gytundeb o'r fath yn fater ar gyfer Llywodraeth Cymru.
Wel, dwi'n anghytuno gyda hynny, oherwydd mae yna enghreifftiau cyson iawn erbyn hyn o achosion lle mae yna ddatblygwyr, hyd yn oed ar ôl cael caniatâd cynllunio, yn gwrthod darparu'r canran angenrheidiol o dai fforddiadwy y maen nhw wedi cytuno i'w darparu fel rhan o'r amod cynllunio, a'r rheswm, yn syml iawn, wrth gwrs, yw achos nad ydyn nhw'n gallu gwneud digon o elw allan o'r cynllun. Os nad oes yna reidrwydd iddyn nhw gadw at y cymal hwnnw doed a ddelo, yna pam gosod y cymal yn y lle cyntaf? Felly, beth ŷch chi am ei wneud fel Llywodraeth—a ddim golchi'ch dwylo o'r mater yma, oherwydd mae'n broblem genedlaethol—i gynorthwyo awdurdodau lleol i sicrhau bod cymalau fel hyn sy'n dynodi nifer y tai fforddiadwy angenrheidiol yn cael eu parchu a'u gwireddu gan ddatblygwyr?
Well, I disagree with that because there are regular examples now of cases where developers, even once they’ve been given planning consent, refuse to provide the necessary percentage of affordable homes that they have agreed to provide as part of the planning conditions, and the reason, very often, is because they can’t make sufficient profit. Now, if there isn’t a requirement for them to stick to that clause come what may, then why include it in the first place? So, what are you going to do as a Government—and not wash your hands of this issue, because it’s a national problem—to assist local authorities in ensuring that clauses such as this, which designate the number of affordable houses required, are actually respected and delivered by developers?
I hear what the Member's saying. When planning obligations are negotiated by local authorities and developers—and they represent important conditions, including conditions that many of us in this Chamber are in favour of—it's important that the developer protects that in the public interest. Like I said previously, if the public have been following a particular planning application with a particular expectation, they have a right to expect those obligations are adhered to, and I am aware, as you say, of developers seeking to renegotiate some of those planning applications after consent to develop has been gained. I know that's something that my colleague the Minister for Housing and Local Government is acutely aware of, and she's looking into the situation.
Clywaf yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud. Pan fo rhwymedigaethau cynllunio yn cael eu negodi gan awdurdodau lleol a datblygwyr—ac maent yn cynrychioli amodau pwysig, gan gynnwys amodau y mae llawer ohonom yn y Siambr hon o'u plaid—mae'n bwysig fod y datblygwr yn diogelu hynny er budd y cyhoedd. Fel rwyf wedi'i ddweud eisoes, os yw'r cyhoedd wedi bod yn dilyn cais cynllunio penodol gyda disgwyliad penodol, mae ganddynt hawl i ddisgwyl y cedwir at y rhwymedigaethau hynny, ac rwy'n ymwybodol, fel y dywedwch, o ddatblygwyr sy'n ceisio ailnegodi rhai o'r ceisiadau cynllunio hynny ar ôl sicrhau cydsyniad i ddatblygu. Gwn fod hynny'n rhywbeth y mae fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, yn ymwybodol iawn ohono, ac mae'n edrych ar y mater.
Deputy Minister, I'd be grateful if you could clarify for me how much progress you are making in actually getting to the decision about the environmental impact assessment that is required for the Barry biomass boiler. It is an obligation that you were minded to support. Obligations play both ways—both placed by planning authorities on developers, but where Government has obviously indicated their desire to implement something, then surely a 13-month period is significant time for you to be able to form an opinion and actually make a judgment call on it? Residents in Barry, and also the developer now, have been waiting a considerable length of time. Can you this afternoon give us a clear indication at the very least of the timeline you're working to to allow that decision to come forward?
Ddirprwy Weinidog, buaswn yn ddiolchgar pe gallech egluro i mi faint o gynnydd rydych yn ei wneud mewn gwirionedd o ran dod i benderfyniad ynghylch yr asesiad o'r effaith amgylcheddol sydd ei angen ar gyfer boeler biomas y Barri. Mae'n rhwymedigaeth roeddech yn bwriadu ei chefnogi. Mae rhwymedigaethau'n mynd y ddwy ffordd—fe'u gosodir gan awdurdodau cynllunio ar ddatblygwyr, ond lle mae'r Llywodraeth wedi nodi eu dyhead amlwg i roi rhywbeth ar waith, yna does bosib nad yw 13 mis yn amser digonol i chi allu ffurfio barn a gwneud datganiad yn ei gylch? Mae trigolion yn y Barri, a'r datblygwr hefyd bellach, wedi bod yn aros ers cryn dipyn o amser. A allwch roi syniad clir inni y prynhawn yma, o leiaf o'r amserlen rydych yn gweithio iddi er mwyn caniatáu i'r penderfyniad hwnnw gael ei wneud?
I'm very aware of the representations the Member has previously and assiduously made on the issue, and of the local and the public attention and the public feeling behind it, and why. In respect of the decision, you're asking in terms of the environmental impact assessment of the planning application dealt with by the Vale council, and I know the former First Minister wrote to you to say he didn't anticipate a decision before Christmas, but further legal clarification on the aspects of the case has been necessary. I understand the Member's frustration with this and why he is pushing on behalf of his constituents, but I'm sure he agrees, on an issue such as this, it's important that things are done and that we get all of the best legal consideration that we can have to make sure that we come to the best decision, and a decision will be issued as soon as possible.
Rwy'n ymwybodol iawn o'r sylwadau a wnaed yn ddyfal eisoes gan yr Aelod ynglŷn â'r mater hwn, ac o'r sylw lleol a chyhoeddus a'r teimlad cyhoeddus wrth ei wraidd, a pham. O ran y penderfyniad, rydych yn gofyn mewn perthynas ag asesiad effaith amgylcheddol y cais cynllunio yr ymdrinnir ag ef gan gyngor Bro Morgannwg, a gwn fod y cyn Brif Weinidog wedi ysgrifennu atoch i ddweud nad oedd yn rhagweld penderfyniad cyn y Nadolig, ond mae eglurhad cyfreithiol pellach ar agweddau ar yr achos wedi bod yn angenrheidiol. Rwy'n deall rhwystredigaeth yr Aelod ynglŷn â hyn a pham ei fod yn gwthio ar ran ei etholwyr, ond rwy'n siŵr y bydd yn cytuno, ar fater fel hwn, ei bod yn bwysig fod pethau'n cael eu gwneud, ac y cawn yr holl ystyriaeth gyfreithiol orau y gallwn ei chael er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud y penderfyniad gorau, a bydd penderfyniad yn cael ei gyhoeddi cyn gynted â phosibl.
6. Beth yw hyd a lled pwerau Llywodraeth Cymru i sicrhau bod rhenti ar gyfer tai cymdeithasol yn fforddiadwy? OAQ53446
6. What is the extent of the Welsh Government's powers to ensure that rents for social housing are affordable? OAQ53446
Rents must be affordable for people living in social housing. Social landlords are required to comply with the current Welsh Government rent policy, which provides a framework within which social landlords are responsible for setting the rents for their own properties and tenants.
Mae'n rhaid i renti fod yn fforddiadwy i bobl sy'n byw mewn tai cymdeithasol. Mae'n ofynnol i landlordiaid cymdeithasol gydymffurfio â pholisi rhenti cyfredol Llywodraeth Cymru, sy'n darparu fframwaith sy'n golygu bod landlordiaid cymdeithasol yn gyfrifol am bennu'r rhenti ar gyfer eu tai a'u tenantiaid eu hunain.
My understanding is that the Welsh Government has set an index of 2.4 per cent rise at the September 2018 consumer price index assessment of what is reasonable, and that means that tenants’ weekly rent, if they're assured tenants, is only 2.4 per cent. Now, my understanding is that this only applies to assured rents and it will come into effect on 1 April this year. I’ve had several tenants correspond with me, concerned about the level of rent increases they’re experiencing. One assured tenant, who obviously won’t experience more than a 2.4 per cent increase, is also being loaded with service charges for additional things like decoration, gardening, roof repairs, this sort of thing, and she reports that, over the last few years, since the service charge and the rent have been split, there have been significant increases twice a year. So, that’s produced a very significant outlay for that individual.
For another individual, who is a secure tenant, a fair rent is set by a rent officer. The last review was in October, and it was set at an 8 per cent increase over the next two years. Now, that’s well above the 2.4 per cent. And the concern I have is that social landlords are finding loopholes to not adhere to the Welsh Government’s guidelines of 2.4 per cent and that this is in a context of an absolute shortage of affordable housing, and that people on low wages are concerned that they’re simply not going to be able to stay in their social rented housing unless they go on to housing benefit, producing a perverse incentive to become unemployed. And, obviously, we’d all agree—
Fy nealltwriaeth i yw bod Llywodraeth Cymru wedi pennu mynegai o 2.4 y cant o gynnydd yn asesiad mis Medi 2018 o'r hyn sy'n rhesymol o ran mynegai prisiau defnyddwyr, ac mae hynny'n golygu bod rhent wythnosol tenantiaid, os ydynt yn denantiaid sicr, yn 2.4 y cant yn unig. Nawr, fy nealltwriaeth i yw nad yw hyn ond yn berthnasol i renti sicr yn unig ac y daw'n weithredol ar 1 Ebrill eleni. Mae nifer o denantiaid wedi bod yn gohebu â mi gan fynegi pryderon ynghylch lefel y cynnydd y maent yn ei wynebu yn y rhenti. Mae un tenant sicr, na fydd, yn amlwg, yn wynebu cynnydd o fwy na 2.4 y cant, hefyd yn wynebu taliadau gwasanaeth am bethau ychwanegol fel addurno, garddio, atgyweirio'r to, y math hwnnw o beth, a dros y blynyddoedd diwethaf, ers i'r tâl gwasanaeth a'r rhent fod ar wahân, mae'n dweud ei bod wedi wynebu cynnydd sylweddol ddwywaith y flwyddyn. Felly, mae hynny wedi arwain at gostau uchel iawn i'r unigolyn dan sylw.
I unigolyn arall, sy'n denant sicr, mae swyddog rhenti yn pennu rhent teg. Cafwyd yr adolygiad diwethaf ym mis Hydref, ac fe'i pennwyd ar gynnydd o 8 y cant dros y ddwy flynedd nesaf. Nawr, mae hynny'n llawer uwch na'r 2.4 y cant. A fy mhryder i yw bod landlordiaid cymdeithasol yn dod o hyd i fylchau sy'n golygu nad ydynt yn cadw at ganllawiau Llywodraeth Cymru o 2.4 y cant, a bod hyn oll yn digwydd yng nghyd-destun prinder llwyr o dai fforddiadwy, a bod pobl ar gyflogau isel yn pryderu na fydd modd iddynt aros yn eu tai rhent cymdeithasol oni bai eu bod yn cael budd-dal tai, sy'n arwain at gymhelliant gwrthnysig i fod yn ddi-waith. Ac yn amlwg, byddai pob un ohonom yn cytuno—
You do need to ask a question.
Mae angen i chi ofyn cwestiwn.
Thank you. Apologies. And so, my concern is, what can the Welsh Government do about this, given the implications there are for social housing tenants?
Diolch. Ymddiheuriadau. Ac felly, fy mhryder yw, beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud am hyn, o ystyried y goblygiadau i denantiaid tai cymdeithasol?
Can I thank the Member for her question? I recognise that delivering all the housing we need across tenures is a challenge, a challenge not just for those delivering the housing, but challenges for people in need of that housing as well.
You’re right to say that the Welsh Government has decided that this year’s rents in the social housing sector should increase by no more than 2.4 per cent. Individual social housing landlords have made the case that, in managing a house, there can be a need to vary rent increases in different parts of their stock. Where this case has been made persuasively, the Welsh Government has agreed to allow a limited and controlled variation around an average increase of 2.4 per cent. The points that you’ve raised in terms of actually the challenges some of your constituents are facing merit further attention, and I’d invite you perhaps to write to the Minister for housing on this issue so that we can look further into that.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Rwy'n cydnabod bod darparu'r holl dai sydd eu hangen arnom ar draws deiliadaethau yn her, ac yn her nid yn unig i'r rhai sy'n cyflenwi tai, ond heriau i'r bobl sydd angen y tai hynny hefyd.
Rydych yn gwbl gywir i ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu na ddylai rhenti eleni yn y sector tai cymdeithasol gynyddu mwy na 2.4 y cant. Mae landlordiaid tai cymdeithasol unigol wedi dadlau y gall fod angen amrywio'r cynnydd mewn rhenti er mwyn rheoli tai mewn rhannau gwahanol o'u stoc dai. Lle llwyddwyd i ddadlau'r achos hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi cytuno i ganiatáu amrywiad cyfyngedig wedi'i reoli o amgylch cynnydd cyfartalog o 2.4 y cant. Mae'r pwyntiau rydych wedi eu codi o ran yr heriau y mae rhai o'ch etholwyr yn eu hwynebu yn haeddu rhagor o sylw, a hoffwn eich gwahodd efallai i ysgrifennu at y Gweinidog tai ar y mater hwn fel y gallwn archwilio hynny ymhellach.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi mentrau ailgylchu ac ailddefnyddio yng Nghymru? OAQ53456
7. How does the Welsh Government support recycling and reuse enterprises in Wales? OAQ53456
Reuse plays an important role in achieving our zero-waste ambitions, with the potential to save hundreds of thousands of tonnes of waste between now and our 2050 zero-waste target. In November, I announced an additional £5.4 million across eight new projects to improve reuse and recycling levels across Wales.
Mae ailddefnyddio yn chwarae rôl bwysig yn y broses o gyflawni ein huchelgeisiau diwastraff, gyda'r potensial i arbed cannoedd o filoedd o dunelli o wastraff rhwng nawr a'n targed diwastraff yn 2050. Ym mis Tachwedd, cyhoeddais £5.4 miliwn yn ychwanegol ar draws wyth prosiect newydd i wella lefelau ailddefnyddio ac ailgylchu ledled Cymru.
Thank you, Deputy Minister. I recently visited Reseiclo in Newport, a social enterprise that won the environmental award in last year’s Social Business Awards. Reseiclo was established 13 years ago in Crindau, and aims to save as much wood waste from being sent to landfill as possible. They collect wood mostly from construction sites in south-east Wales, sell the items in the best possible condition at low cost and make a wide variety of items from reclaimed wood. The seven employees work with volunteers and adults with learning disabilities to upcycle the wood, and the business survives entirely on the fees charged for collection services and sales. So, with an estimated 5 million tonnes of wood waste generated in the UK each year, what support can Welsh Government give to support enterprises like Reseiclo to achieve their ambition, and perhaps the Deputy Minister will join me in visiting Reseiclo to see the excellent work that they've done over many years?
Diolch, Ddirprwy Weinidog. Yn ddiweddar, ymwelais â Reseiclo yng Nghasnewydd, menter gymdeithasol a enillodd y wobr amgylcheddol yng Ngwobrau Busnes Cymdeithasol y llynedd. Sefydlwyd Reseiclo 13 blynedd yn ôl yng Nghrindai, a'i nod yw arbed cymaint â phosibl o bren gwastraff rhag cael ei anfon i safleoedd tirlenwi. Maent yn casglu pren yn bennaf o safleoedd adeiladu yn ne-ddwyrain Cymru, yn gwerthu'r eitemau yn y cyflwr gorau posibl ar gost isel ac yn creu amrywiaeth eang o eitemau o bren wedi'i adfer. Mae'r saith o weithwyr yn gweithio gyda gwirfoddolwyr ac oedolion ag anableddau dysgu i uwchgylchu'r pren, ac mae'r busnes yn ymdopi'n gyfan gwbl ar y ffioedd a godir am wasanaethau casglu a gwerthiant. Felly, gydag oddeutu 5 miliwn tunnell o bren gwastraff yn cael ei gynhyrchu yn y DU bob blwyddyn, pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i gefnogi mentrau fel Reseiclo i wireddu eu huchelgais, ac efallai y gall y Dirprwy Weinidog ymuno â mi ar ymweliad â Reseiclo i weld y gwaith rhagorol y maent wedi'i wneud ers blynyddoedd lawer?
I thank the Member for that and for highlighting the excellent work that Reseiclo does. In my previous role as Minister for the Environment, and still with having responsibility for this, I've visited a number of re-use centres: FRAME in Pembrokeshire, Crest Co-operative in north Wales and also most recently The Shed in Llantrisant. So, I'd be more than happy to join you on a visit and to congratulate Reseiclo on their award in person. We talk about the way that, actually, these centres are not only providing environmental benefits but, as social enterprises, they're bringing much more broader benefits to the people who have an opportunity to get involved, and I've heard so many stories of volunteers who have then gone on to learn skills and to actually have employment there as well, so they are not just to the benefit of the environment but change people's lives. That's why Welsh Government is committed to further investing in supporting initiatives such as these. As you mentioned, there's question of whether you upscale and use reclaimed woods—and we know that wood can be a particularly hard thing to recycle because of the chemicals often used on it, so it's really good that they are taking this and creating such a successful initiative, and I'd be more than happy to come and visit.
Diolch i'r Aelod am hynny ac am dynnu sylw at y gwaith rhagorol y mae Reseiclo yn ei wneud. Yn fy rôl flaenorol fel Gweinidog yr Amgylchedd, ac rwy'n dal i fod yn gyfrifol am hyn, rwyf wedi ymweld â nifer o ganolfannau ailddefnyddio: FRAME yn Sir Benfro, Crest Co-operative yng ngogledd Cymru a hefyd, yn fwyaf diweddar, The Shed yn Llantrisant. Felly, rwy'n fwy na pharod i ymuno â chi ar ymweliad ac i longyfarch Reseiclo ar eu gwobr yn bersonol. Mewn gwirionedd, rydym yn sôn am y ffordd y mae'r canolfannau hyn yn darparu manteision amgylcheddol, ond hefyd, fel mentrau cymdeithasol, maent yn dwyn manteision llawer ehangach i'r bobl sydd wedi cael cyfle i gymryd rhan, ac rwyf wedi clywed cymaint o straeon am wirfoddolwyr sydd wedi mynd ymlaen i ddysgu sgiliau a chael swydd yno yn ogystal, felly maent yn newid bywydau pobl yn ogystal â bod o fudd i'r amgylchedd. Dyna pam fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fuddsoddi mwy mewn mentrau fel y rhain. Fel y dywedasoch, mae'n gwestiwn a ydych yn uwchraddio ac yn defnyddio pren wedi'i adfer—a gwyddom fod pren yn gallu bod yn arbennig o anodd ei ailgylchu oherwydd y cemegau sy'n aml yn cael eu defnyddio arno, felly mae'n wirioneddol dda eu bod yn creu menter mor llwyddiannus o hyn, ac rwy'n fwy na pharod i ddod ar ymweliad.
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i dai cydweithredol? OAQ53424
8. Will the Minister provide an update on Welsh Government support for co-operative housing? OAQ53424
We are committed to supporting the development of co-operative housing in Wales and community-led housing more generally. Through our co-operative housing in Wales project, we fund, with the Wales Co-operative Centre, to encourage, promote and support housing co-operatives.
Rydym wedi ymrwymo i gefnogi datblygiad tai cydweithredol yng Nghymru a thai dan arweiniad y gymuned yn fwy cyffredinol. Drwy ein prosiect tai cydweithredol yng Nghymru, rydym yn ariannu, gyda Chanolfan Cydweithredol Cymru, er mwyn annog, hybu a chefnogi tai cydweithredol.
Oh, sorry; I wasn't sure if you'd finished then.
Whilst co-operative housing provides a substantial proportion of dwellings in places as diverse as New York, Vancouver and Scandinavia, it has failed to become a major provider of housing in Wales. Will the Minister set up a taskforce or take some action to identify what needs to be done to substantially increase co-operative housing in Wales? I believe it's something that we are missing out on and an opportunity to increase the number of houses, which we all keep on talking about wanting.
O, mae'n ddrwg gennyf; nid oeddwn yn siŵr a oeddech wedi gorffen.
Er bod tai cydweithredol yn darparu cyfran sylweddol o anheddau mewn llefydd mor amrywiol ag Efrog Newydd, Vancouver a'r gwledydd Llychlyn, nid yw'n darparu llawer o dai yng Nghymru. A wnaiff y Gweinidog sefydlu tasglu neu gymryd camau i nodi beth sydd angen ei wneud i gynyddu tai cydweithredol yn sylweddol yng Nghymru? Credaf ei fod yn rhywbeth sydd ar goll yng Nghymru ac mae'n gyfle i gynyddu nifer y tai, ac mae pawb ohonom yn dweud ein bod eisiau gwneud hynny.
The Member talks about innovative initiatives that are happening elsewhere, not just in Europe but across the world globally. I agree there are things we can learn from elsewhere in housing as well as other public policy areas as well. Likewise, there are things where other countries could learn from the things that we are doing. We do have innovations in co-operative housing in Wales. At the moment, these are fairly small scale, but some are obviously more successful than others, and we need to learn from these examples and scale upwards based on the lessons learnt.
We already have a number of expert groups on this topic. There's the Wales Co-operative Centre, which is grant-funded by the Welsh Government, and there's also a co-operative housing stakeholder group, where both the Wales Co-operative Centre and the Confederation of Co-operative Housing are joined by Community Housing Cymru, the Welsh Local Government Association, as well as community-led housing groups themselves. Whilst at the moment we're not convinced by the merits of another expert group, I think it's certainly something that these expert groups can look at to ensure that they learn from examples in other parts of the world and see how they can apply successfully here in Wales.
Mae'r Aelod yn sôn am fentrau arloesol sy'n digwydd mewn mannau eraill, nid yn unig yn Ewrop ond ar draws y byd. Rwy'n cytuno bod yna bethau y gallwn eu dysgu o fannau eraill yn y maes tai a meysydd polisi cyhoeddus eraill yn ogystal. Yn yr un modd, mae yna bethau y gallai gwledydd eraill eu dysgu gennym ni. Mae gennym fentrau arloesol mewn perthynas â thai cydweithredol yng Nghymru. Ar hyn o bryd, mae'r rhain ar raddfa gweddol fach, ond mae rhai'n amlwg yn fwy llwyddiannus nag eraill, ac mae angen i ni ddysgu o'r enghreifftiau hyn a'u hymestyn yn seiliedig ar y gwersi a ddysgwyd.
Mae gennym eisoes nifer o grwpiau arbenigol ar y pwnc hwn. Mae Canolfan Cydweithredol Cymru, sy'n cael arian grant gan Lywodraeth Cymru, ac mae gennym grŵp rhanddeiliaid tai cydweithredol hefyd, lle mae Tai Cymunedol Cymru, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yn ogystal â'r grwpiau tai dan arweiniad y gymuned eu hunain wedi ymuno â Chanolfan Cydweithredol Cymru a'r Cydffederasiwn Tai Cydweithredol. Ar hyn o bryd, nid ydym wedi ein hargyhoeddi o rinweddau cael grŵp arbenigol arall, ond credaf ei fod yn sicr yn rhywbeth y gall y grwpiau arbenigol hyn ei ystyried i sicrhau eu bod yn dysgu o enghreifftiau mewn rhannau eraill o'r byd a gweld sut y gallant gymhwyso'r rheini'n llwyddiannus yma yng Nghymru.
Finally, question 9, Nick Ramsay.
Yn olaf, cwestiwn 9, Nick Ramsay.
9. Sut y mae'r Gweinidog yn cryfhau'r broses gynllunio mewn ardaloedd gwledig? OAQ53447
9. How is the Minister strengthening the planning process in rural areas? OAQ53447
Effective planning in rural areas is best achieved by having local development plans in place setting out the planning strategy for rural areas. 'Planning Policy Wales: Edition 10' has strengthened planning guidance on rural areas by requiring effective placemaking to ensure development promotes prosperity, health and well-being.
Y ffordd orau o gynllunio'n effeithiol mewn ardaloedd gwledig yw sicrhau bod cynlluniau datblygu lleol ar waith sy'n amlinellu'r strategaeth gynllunio ar gyfer ardaloedd gwledig. Mae 'Polisi Cynllunio Cymru: Argraffiad 10' yn cynnwys canllawiau cynllunio cryfach ar gyfer ardaloedd gwledig drwy wneud creu lleoedd effeithiol yn ofynnol er mwyn sicrhau bod datblygiadau'n hyrwyddo ffyniant, iechyd a llesiant.
Thank you, Deputy Minister. And you've anticipated my question by mentioning the LDP process. I recently held a supermarket surgery in Morrisons in Abergavenny—always a popular model. I can see Lynne Neagle agrees and holds them as well. [Laughter.] One issue that keeps coming up in my surgeries at the moment is planning and, in particular, the number of planning applications that are coming forward outside of local authorities' local development plans. What guidance are you giving or has the Minister given to local authorities when it comes to dealing with these applications? I get the sense that my constituents accept that there must be more housing and there must be more building but they are concerned about the robustness of the process and, if you're going to have a local development plan process, would you agree with me that it's better that applications go through that process rather than being seen to be rushed and possibly inappropriate in the longer term?
Diolch i chi, Ddirprwy Weinidog. Ac rydych wedi rhagweld fy nghwestiwn drwy sôn am broses y cynlluniau datblygu lleol. Cynhaliais gymhorthfa yn archfarchnad Morrisons yn y Fenni yn ddiweddar—model poblogaidd bob amser. Gallaf weld bod Lynne Neagle yn cytuno ac yn eu cynnal hefyd. [Chwerthin.] Un mater sy'n codi'n gyson yn fy nghymorthfeydd ar hyn o bryd yw cynllunio ac yn benodol, nifer y ceisiadau cynllunio sy'n cael eu cyflwyno y tu allan i gynlluniau datblygu lleol awdurdodau lleol. Pa arweiniad rydych yn ei roi neu y mae'r Gweinidog wedi'i roi i awdurdodau lleol mewn perthynas ag ymdrin â'r ceisiadau hyn? Teimlaf fod fy etholwyr yn derbyn bod yn rhaid cael mwy o dai a bod yn rhaid adeiladu mwy ond maent yn pryderu ynglŷn â chadernid y broses ac os ydych am gael proses ar gyfer cynlluniau datblygu lleol, a fyddech yn cytuno ei bod yn well fod ceisiadau'n mynd drwy'r broses honno yn hytrach na'u bod yn cael eu gweld yn cael eu rhuthro, ac o bosibl yn amhriodol yn y tymor hwy?
The Member again raises important points in terms of public confidence in the processes going forward. I think there was a familiar smile all round when you mentioned a supermarket surgery—many an hour spent by many of us in this place at one of them. [Inaudible.]—many local authorities are currently in the process of reviewing their development plans. When the Welsh Government comes to consider and approve any review, it will consider whether the plan meets the needs of local communities and its own guidance. It's an objective of this Welsh Government and the Minister that the LDP of any local authority is developed in the context of a regional plan, and I'm pleased that progress has now been made in developing such a regional plan in south-east Wales. If a local authority is considering approving a very significant development that is outside its own LDP, the Welsh Government does have the power to call in such an application and has done so in the recent past. But the Member is aware that I am unable to comment on any individual applications.
Unwaith eto, mae'r Aelod yn codi pwyntiau pwysig o ran hyder y cyhoedd yn y prosesau sydd ar y gweill. Credaf fod yna wên gyfarwydd ar wyneb sawl un ohonom pan sonioch am gymorthfeydd archfarchnadoedd—treuliodd llawer ohonom yn y lle hwn oriau lawer mewn un ohonynt. [Anghlywadwy.]—mae nifer o awdurdodau lleol wrthi'n adolygu eu cynlluniau datblygu ar hyn o bryd. Pan ddaw'n bryd i Lywodraeth Cymru ystyried a chymeradwyo adolygiad, bydd yn ystyried a yw'r cynllun yn bodloni anghenion cymunedau lleol a'i chanllawiau ei hun. Un o amcanion y Llywodraeth hon a'r Gweinidog yw bod cynllun datblygu lleol unrhyw awdurdod lleol yn cael ei ddatblygu yng nghyd-destun cynllun rhanbarthol, ac rwy'n falch bod cynnydd wedi'i wneud bellach ar ddatblygu cynllun rhanbarthol o'r fath yn ne-ddwyrain Cymru. Os yw awdurdod lleol yn ystyried cymeradwyo datblygiad arwyddocaol iawn sydd y tu hwnt i'w gynllun datblygu lleol ei hun, mae gan Lywodraeth Cymru bŵer i alw cais o'r fath i mewn ac mae wedi gwneud hynny'n ddiweddar. Ond mae'r Aelod yn ymwybodol na allaf roi sylwadau ar unrhyw geisiadau unigol.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau amserol, ac dwi wedi derbyn un cwestiwn amserol i'w ofyn i Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Mae'r cwestiwn gan Rhun ap Iorwerth.
The next item is the topical questions, and I have selected one topical question to be asked to the Deputy Minister for Economy and Transport. The question is from Rhun ap Iorwerth.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith penderfyniad Honda i gau eu ffatri’n Swindon ar y gadwyn cyflenwi yng Nghymru? 281
1. Will the Minister make a statement on the effect of Honda’s decision to close its factory in Swindon on the supply chain in Wales? 281
Diolch. Wales-based suppliers to the Honda Swindon facility will of course be impacted by this devastating news. Our officials, together with the Wales automotive forum and the UK Department of Business, Energy and Industrial Strategy, will be working with these companies, utilising all available resources to help.
Diolch. Wrth gwrs, effeithir ar gyflenwyr o Gymru i ffatri Honda yn Swindon gan y newyddion ofnadwy hyn. Bydd ein swyddogion, ynghyd â fforwm modurol Cymru ac Adran Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol y DU, yn gweithio gyda'r cwmnïau hyn, gan ddefnyddio'r holl adnoddau sydd ar gael i helpu.
Diolch yn fawr iawn. This clearly is a worrying announcement for us. It's thought, I think, that around a dozen companies are direct suppliers, including Kasai—200 workers in Merthyr Tydfil—Toyoda Gosei in Gorseinon—600, I think, there—Mitsui in Ammanford—over 100. It's a very long list and, of course, those companies have their own supply chains as well. So, there's a knock-on. Some companies, no doubt, will be able to transition to new customers, given the relatively long run-in to the Swindon closure. But, certainly, many will find it very difficult to replace their Honda deals, especially if those contracts form a large proportion of their total work. So, could the Deputy Minister outline the nature of the work that will be ongoing now with the sector to assess the impact of the Honda announcement, and outline what kinds of support packages are being considered for development by the Government at this stage? Could he tell us what specific support is being investigated to assist with transition to new contracts, and also transition to new vehicle technologies, including new generation propulsion? Because, in fact, much of our expertise here is in the electronics—in the chips and so on—that could be the smart foundations of a future automotive industry in the UK—an industry that is threatened by Brexit, of course.
Now, while Honda say that their decision is not because of Brexit, there is plenty of evidence to show that uncertainties and nervousness about Brexit have been a significant factor in some decisions taken by car and component makers to de-invest in the UK in recent months. There are, of course, plenty of warnings about the catastrophic consequences of a 'no deal' Brexit for carmaking in the UK. Now, the Deputy Minister will have read reports, as I have, of a fund—code-named 'Kingfisher' by the UK Chancellor—to bolster the economy in the event of a 'no deal' Brexit. Now, were preparations for Brexit transparent, as they should be, I'm sure that the Treasury would already have been having conversations with Welsh Government about how such a fund could work in Wales, what the priorities would be, and so on. I'm not holding my breath, but I'll ask, nonetheless, what discussions may have taken place. Specifically, what level of funding might be available from Kingfisher, or any other fund, for that matter, for the automotive industry in Wales? Also, does Welsh Government expect to have any influence over how those funds are spent? Also, how can different companies and different sectors, including automotive, be expected to access those funds?
Diolch yn fawr iawn. Mae hwn yn amlwg yn gyhoeddiad sy'n peri pryder i ni. Credaf fod tua dwsin o gwmnïau yn gyflenwyr uniongyrchol, gan gynnwys Kasai—200 o weithwyr ym Merthyr Tudful—Toyoda Gosei yng Ngorseinon—600 o weithwyr yno, rwy'n credu—Mitsui yn Rhydaman—dros 100. Mae'n rhestr hir iawn ac wrth gwrs, mae gan y cwmnïau hynny eu cadwyni cyflenwi eu hunain yn ogystal. Felly, mae yna effaith ganlyniadol. Heb amheuaeth, bydd rhai cwmnïau yn gallu trosglwyddo i gwsmeriaid newydd, o ystyried yr amser cymharol hir cyn cau'r ffatri yn Swindon. Ond yn sicr, bydd llawer yn ei chael yn anodd iawn i sicrhau cytundebau yn lle'r un gyda Honda, yn enwedig os yw'r contractau hynny'n ffurfio cyfran fawr o gyfanswm eu gwaith. Felly, a allai'r Dirprwy Weinidog amlinellu natur y gwaith a fydd yn mynd rhagddo yn awr gyda'r sector i asesu effaith cyhoeddiad Honda, ac amlinellu pa fathau o becynnau cymorth y mae'r Llywodraeth yn ystyried eu datblygu ar y cam hwn? A allai ddweud wrthym pa gymorth penodol sy'n cael ei archwilio i gynorthwyo gyda throsglwyddo i gontractau newydd, a throsglwyddo i dechnolegau modurol newydd, gan gynnwys gyriant cenhedlaeth newydd? Oherwydd, mewn gwirionedd, gallai llawer o'n harbenigedd yma ym maes electroneg—sglodion ac ati—fod yn sylfaen dda ar gyfer diwydiant modurol yn y DU yn y dyfodol—diwydiant sy'n cael ei fygwth gan Brexit, wrth gwrs.
Nawr, er bod Honda yn dweud nad Brexit yw'r rheswm dros eu penderfyniad, mae digon o dystiolaeth i ddangos bod ansicrwydd a nerfusrwydd ynghylch Brexit wedi bod yn ffactor arwyddocaol yn rhai o'r penderfyniadau a wnaed gan wneuthurwyr ceir a chydrannau i ddad-fuddsoddi yn y DU yn y misoedd diweddar. Wrth gwrs, mae yna ddigon o rybuddion am ganlyniadau trychinebus Brexit 'dim bargen' i'r diwydiant cynhyrchu ceir yn y DU. Nawr, bydd y Dirprwy Weinidog wedi darllen adroddiadau, fel finnau, am gronfa—a fedyddiwyd yn 'Kingfisher' gan Ganghellor y DU—i gryfhau'r economi yn sgil Brexit 'dim bargen'. Nawr, pe bai'r paratoadau ar gyfer Brexit yn dryloyw, fel y dylent fod, rwy'n siŵr y byddai'r Trysorlys eisoes wedi cael trafodaethau gyda Llywodraeth Cymru ynglŷn â sut y gallai cronfa o'r fath weithio yng Nghymru, beth fyddai'r blaenoriaethau, ac ati. Nid wyf yn dal fy ngwynt, ond rwyf am ofyn, serch hynny, pa drafodaethau a allai fod wedi'u cynnal. Yn benodol, pa lefel o gyllid a allai fod ar gael gan 'Kingfisher', neu unrhyw gronfa arall o ran hynny, i'r diwydiant modurol yng Nghymru? Hefyd, a yw Llywodraeth Cymru yn disgwyl cael unrhyw ddylanwad dros y modd y caiff y cronfeydd hynny eu gwario? Hefyd, sut y disgwylir i gwmnïau gwahanol a gwahanol sectorau, gan gynnwys y sector modurol, gael mynediad at yr arian hwnnw?
Thank you. In fact, there are 18 Wales-based companies in the Honda supply chain. For the majority, Honda accounts for less than 10 per cent of their total business, but there are three companies—all of which are Japanese-owned—where Honda accounts for 80 per cent of their business. There is one other company, also Japanese-owned, where Honda accounts for nearly 50 per cent of their business. Of course, this announcement will not come into play for three years, which does give us some time to work with the companies to find alternative markets. In the meantime, the companies are still expected to meet their contractual requirements to Honda to work at capacity. So, we're not expecting any immediate redundancies, and we do have three years to assess the options available to us. And it's encouraging that Honda are inviting the companies to bid into their new model. There is a range of dialogues going on with the companies and with the UK Government. Officials were part of conversations yesterday in London with the Department for Business, Energy and Industrial Strategy. Again, they're there today taking part in a summit—the inaugural Honda taskforce, chaired by Greg Clark—so we're in full dialogue with the UK Government in working out how we can respond to this.
Were it to come to the pass where redundancies will happen, of course, we have the ReAct programme where we are now, sadly, well used to putting in place a package of measures, including Careers Wales and Jobcentre Plus, and support in place to help companies adapt and for workers to retrain, but we're not there yet.
In terms of the broader picture, the Member is right—there is, of course, a confluence of factors at play here. Brexit is undoubtedly a factor, as the cost of exporting to Europe could well increase significantly after the end of next month, but it's not the only factor. This is a factory that has not been operating at capacity for some time. There's a drop in global demand for cars. There's a move away from the standard engine towards electric vehicles. There are environmental concerns and, of course, there is the dropping of the tariff, making it cheaper for Japanese companies to export from Japan into the rest of the world. So, there are a whole range of interventions.
In terms of the specific question on Brexit, we did have a meeting of the Cabinet sub-committee on Brexit preparedness this morning, which I can tell Members was a fairly sobering affair. There are, of course, dialogues going on of how we can help each individual industry. We would encourage all manufacturing companies to take advantage of the Brexit portal, which is the central source of all advice for how to adapt. We are concerned that, certainly amongst small and medium enterprises, too few are engaging. Having taken part in a round table with business groups last week, there is a feeling amongst small businesses, in particular, that Brexit will be sorted out in some way, something will turn up, and they needn't worry too much about it. There are a number of organisations who are engaged and have accessed our Brexit preparedness fund, which has been maxed out, and we have now released extra resource to make sure that there is further support available for businesses.
Diolch. Yn wir, mae yna 18 cwmni o Gymru yng nghadwyn gyflenwi Honda. Ar y cyfan, Honda sydd i gyfrif am lai na 10 y cant o gyfanswm eu busnes, ond Honda sydd i gyfrif am 80 y cant o fusnes tri o'r cwmnïau—ac mae pob un ohonynt yn gwmnïau o Japan. Honda sydd i gyfrif am bron 50 y cant o fusnes un cwmni arall, sydd hefyd yn gwmni o Japan. Wrth gwrs, ni fydd y cyhoeddiad hwn yn dod yn weithredol am dair blynedd, sy'n rhoi rhywfaint o amser i ni weithio gyda'r cwmnïau i ddod o hyd i farchnadoedd amgen. Yn y cyfamser, mae disgwyl i'r cwmnïau fodloni eu gofynion cytundebol i Honda a gweithredu ar gapasiti llawn. Felly, nid ydym yn disgwyl unrhyw ddiswyddiadau ar unwaith, ac mae gennym dair blynedd i asesu'r opsiynau sydd ar gael i ni. Ac mae'n galonogol fod Honda yn gwahodd y cwmnïau i wneud cais am eu model newydd. Mae amrywiaeth o drafodaethau ar y gweill gyda'r cwmnïau a Llywodraeth y DU. Roedd swyddogion yn cymryd rhan mewn trafodaethau gyda'r Adran Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn Llundain ddoe. Maent yno eto heddiw yn cymryd rhan mewn uwchgynhadledd—cyfarfod cyntaf y tasglu Honda, wedi'i gadeirio gan Greg Clark—felly rydym yn cael trafodaeth lawn gyda Llywodraeth y DU ac yn ystyried sut y gallwn ymateb i hyn.
Os bydd gweithwyr yn cael eu diswyddo, wrth gwrs, mae gennym raglen ReAct ac rydym bellach, gwaetha'r modd, wedi hen arfer ei defnyddio i greu pecyn o fesurau ar waith, gan gynnwys Gyrfa Cymru a'r Ganolfan Byd Gwaith, a chymorth i helpu cwmnïau i addasu a gweithwyr i ailhyfforddi, ond nid ydym wedi cyrraedd y pwynt hwnnw eto.
O ran y darlun ehangach, mae'r Aelod yn gywir—mae yna nifer o ffactorau ar waith yma wrth gwrs. Mae Brexit yn sicr yn ffactor, oherwydd gallai'r gost o allforio i Ewrop gynyddu'n sylweddol ar ôl diwedd y mis nesaf, ond nid dyna'r unig ffactor. Nid yw'r ffatri hon wedi bod yn gweithredu ar gapasiti llawn ers peth amser. Mae gostyngiad yn y galw byd-eang am geir. Mae yna newid o'r injan safonol i gerbydau trydan. Mae yna bryderon amgylcheddol ac wrth gwrs, ceir y gostyngiad yn y tariff, sydd wedi'i gwneud yn rhatach i gwmnïau o Japan allforio o Japan i weddill y byd. Felly, ceir amryw byd o ymyriadau.
O ran y cwestiwn penodol ar Brexit, cawsom gyfarfod o is-bwyllgor y Cabinet ar barodrwydd ar gyfer Brexit y bore yma, a gallaf ddweud wrth yr Aelodau ei fod yn gyfarfod go ddifrifol. Wrth gwrs, mae trafodaethau ar y gweill mewn perthynas â sut y gallwn helpu pob diwydiant unigol. Byddem yn annog pob cwmni gweithgynhyrchu i fanteisio ar y porth Brexit, ffynhonnell ganolog ar gyfer yr holl gyngor ar gyfer sut i addasu. Rydym yn pryderu, yn sicr ymhlith mentrau bach a chanolig, nad oes digon yn ymgysylltu. Ar ôl cymryd rhan mewn cyfarfod bwrdd crwn gyda grwpiau busnes yr wythnos diwethaf, mae yna deimlad ymhlith busnesau bach, yn arbennig, y bydd Brexit yn cael ei ddatrys mewn rhyw ffordd, y bydd rhywbeth yn digwydd a fydd yn ateb y broblem, ac nad oes angen iddynt boeni gormod yn ei gylch. Mae nifer o sefydliadau yn ymgysylltu ac wedi gwneud defnydd o'n cronfa parodrwydd Brexit, sydd bellach yn wag, ac erbyn hyn rydym wedi rhyddhau adnoddau ychwanegol i wneud yn siŵr fod cymorth pellach ar gael ar gyfer busnesau.
Well, of course, Honda has confirmed that Brexit wasn't a driving force behind their decision, but it was largely driven by the industry's move to electrified vehicles, and they have said that they will focus activity in regions where it's expected to have high production volumes of electric cars. So, I am concerned that we are behind the curve here in Wales. We know that the Scottish Government—or, certainly, my view is that the Scottish Government is much further ahead when it comes to developing infrastructure and supporting that technology. Now, some councils, I'm aware, haven't even started to bid for funding to install EV charging infrastructure, preferring to wait for market demand.
So, just to briefly focus my questions on this, what is the Welsh Government doing in terms of working with local authorities and also working with regional economic plans to ensure that this area of electric vehicle and new technology is being taken forward? And what is the Welsh Government doing to demonstrate to companies like Honda and Ford that Wales is a place that makes innovative infrastructure investment decisions and takes new technologies seriously?
Wel, wrth gwrs, mae Honda wedi cadarnhau nad Brexit oedd wrth wraidd eu penderfyniad, ond ei fod wedi'i lywio'n bennaf gan y ffaith bod y diwydiant yn symud tuag at gerbydau trydan, ac maent wedi dweud y byddant yn canolbwyntio gweithgarwch mewn rhanbarthau lle maent yn disgwyl y bydd mwy o alw am geir trydan. Felly, rwy'n pryderu ein bod ni ar ei hôl hi yma yng Nghymru. Gwyddom fod Llywodraeth yr Alban—neu'n sicr, rwy'n credu bod Llywodraeth yr Alban ymhell ar y blaen mewn perthynas â datblygu seilwaith a chefnogi'r dechnoleg honno. Nawr, gwn nad yw rhai cynghorau hyd yn oed wedi dechrau gwneud cais am gyllid i osod seilwaith gwefru ar gyfer cerbydau trydan, gan ddweud ei bod yn well ganddynt aros tan y bydd galw yn y farchnad.
Felly, gan ganolbwyntio fy nghwestiynau ar hyn, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran gweithio gydag awdurdodau lleol, ac o ran gweithio gyda'r cynlluniau economaidd rhanbarthol, i sicrhau bod maes cerbydau trydan a thechnoleg newydd yn cael ei ddatblygu? A beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddangos i gwmnïau fel Honda a Ford fod Cymru yn lle sy'n buddsoddi mewn seilwaith arloesol ac o ddifrif ynglŷn â thechnolegau newydd?
Thank you. I think that's a little bit of a stretch to try and link those two issues together. We do have a £2 million fund, which we've agreed jointly with Plaid Cymru, to roll out electric vehicle charging. On the point of Brexit not being a deciding factor, I think, again, the Member is stretching credibility a little. This morning—
Diolch. Credaf eich bod yn gorliwio'r sefyllfa braidd drwy geisio cysylltu'r ddau fater hynny. Mae gennym gronfa o £2 filiwn yr ydym wedi cytuno arni ar y cyd â Phlaid Cymru ar gyfer cyflwyno mannau gwefru ar gyfer cerbydau trydan. O ran y pwynt nad oedd Brexit yn ffactor wrth benderfynu, credaf unwaith eto fod yr Aelod yn ymestyn y gwir braidd. Y bore yma—
That's what they said. I'm quoting what they said.
Dyna beth roeddent yn ei ddweud. Rwy'n dyfynnu beth roeddent yn ei ddweud.
This morning, the former ambassador to Japan, Sir David Warren, has said that it is fanciful to claim the decision was not related to Brexit. At the end—[Interruption.] I'm having heckles from the Conservative benches. Their anger would be better directed at their own Government who are failing to provide certainty for businesses about what the trading environment is going to be at the end of this month.
Y bore yma, dywedodd y cyn-lysgennad yn Japan, Syr David Warren, fod ceisio honni nad yw'r penderfyniad yn gysylltiedig â Brexit yn ffansïol. Yn y pen draw—[Torri ar draws.] Rwy'n cael fy heclo o feinciau'r Ceidwadwyr. Byddai'n well pe baent yn anelu eu dicter tuag at eu Llywodraeth eu hunain sy'n methu rhoi sicrwydd i fusnesau ynglŷn â beth fydd yr amgylchedd masnachu ymhen mis.
You listen to businesses—they support the Prime Minister's deal.
Rydych yn gwrando ar fusnesau—maent hwy'n cefnogi cytundeb y Prif Weinidog.
I am listening to businesses, who are telling us that at the end of this month, they could well be facing a tax of £400 on every engine, on top of non-tariff barriers, if we don't get a good deal, which will disrupt the whole just-in-time business model that the car industry relies upon. So, the Conservative benches are living in fantasy land if they think that the uncertainty around Brexit is not a factor in every decision that every multinational company is making at the moment.
Rwy'n gwrando ar fusnesau, sy'n dweud wrthym y gallent, erbyn diwedd y mis hwn, yn hawdd fod yn wynebu treth o £400 ar bob injan, ar ben rhwystrau di-dariffau, os na chawn gytundeb da, a bydd hynny'n tarfu ar yr holl fodel busnes 'mewn pryd' y mae'r diwydiant ceir yn dibynnu arno. Felly, mae meinciau'r Ceidwadwyr yn byw ym myd ffantasi os ydynt yn credu nad yw'r ansicrwydd ynghylch Brexit yn ffactor ym mhob penderfyniad y mae pob cwmni rhyngwladol yn ei wneud ar hyn o bryd.
Minister. I can well understand why the UKIP and Conservative Members want to bury their heads in the sand about the devastation that Brexit is causing on a daily basis to our manufacturing jobs. I am desperately worried about my automotive plants in Torfaen. We have hundreds of well-paid workers working in automotive supply chains whose jobs are all now at risk, not just from a 'no deal' Brexit, but also they recognise that there is no deal as good as the deal that we've got now for our manufacturing.
Can I ask what discussions you've had specifically with automotive plants in Torfaen to ensure that, as best we can, we can prepare for this catastrophe that seems unstoppably to be heading down the track towards us?
Weinidog. Gallaf ddeall pam fod Aelodau UKIP a'r Aelodau Ceidwadol eisiau claddu eu pennau yn y tywod ynglŷn â'r dinistr y mae Brexit yn ei achosi'n ddyddiol i'n swyddi gweithgynhyrchu. Rwy'n pryderu'n ofnadwy am fy ffatrïoedd modurol yn Nhorfaen. Mae gennym gannoedd o weithwyr ar gyflogau da yn gweithio mewn cadwyni cyflenwi modurol ac mae eu swyddi oll mewn perygl yn awr, nid yn unig oherwydd y posibilrwydd o Brexit 'dim bargen', ond hefyd maent yn cydnabod nad oes unrhyw gytundeb cystal â'r cytundeb sydd gennym yn awr o ran gweithgynhyrchu.
A gaf fi ofyn pa drafodaethau a gawsoch, yn benodol gyda ffatrïoedd modurol yn Nhorfaen, i sicrhau y gallwn baratoi ar gyfer y trychineb hwn sy'n ymddangos fel pe bai'n anelu tuag atom yn ddiatal?
Thank you. The Wales Automotive Forum is seeking early engagement with all the companies—all 18 Wales-based companies in the Honda supply chain—to understand the positions they're in and how the Welsh Government can help mitigate this loss. As I say, we have a suite of interventions available and we do have three years. There are going to be no major redundancies from this announcement, the factories will continue to have their order books guaranteed under their contracts for the next three years, and we will then have time to help them to prepare. But, of course, this is a fast-changing environment in terms of the way the car industry is developing. The automotive sector and the aerospace sector are undergoing profound changes to their industries, which makes it all the more important that we have a stable framework of regulation and law and trading arrangements through a good deal. And I agree with the comments that Lynne Neagle has made—it is fanciful, as the former ambassador to Japan has said, to claim that the decision is unrelated to Brexit. Brexit clearly is not the only factor, but it is, nonetheless, a factor for all companies who are trading in the international environment at the moment.
Diolch. Mae Fforwm Modurol Cymru yn ceisio ymgysylltu â'r holl gwmnïau yn gynnar—pob un o'r 18 cwmni o Gymru sy'n rhan o gadwyn cyflenwi Honda—i ddeall y sefyllfaoedd y maent ynddynt a gweld sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i liniaru'r golled hon. Fel y dywedaf, mae gennym gyfres o ymyriadau ar gael ac mae gennym dair blynedd. Ni fydd unrhyw ddiswyddiadau mawr yn sgil y cyhoeddiad hwn, mae llyfrau archeb y ffatrïoedd yn parhau i fod wedi'u gwarantu o dan eu contractau ar gyfer y tair blynedd nesaf, a bydd gennym amser felly i'w helpu i baratoi. Ond wrth gwrs, mae hwn yn amgylchedd sy'n newid yn gyflym o ran y ffordd y mae'r diwydiant ceir yn datblygu. Mae'r sector modurol a'r sector awyrofod yn wynebu newidiadau dwys i'w diwydiannau, sy'n ei gwneud yn bwysicach fyth ein bod yn sicrhau fframwaith sefydlog o reoliadau a chyfraith a threfniadau masnachu drwy gytundeb da. A chytunaf â'r sylwadau a wnaeth Lynne Neagle—mae'n ffansïol, fel y dywedodd cyn-lysgennad Japan, i honni nad yw'r penderfyniad yn gysylltiedig â Brexit. Yn amlwg, nid Brexit yw'r unig ffactor, ond serch hynny, mae'n ffactor ar gyfer pob cwmni sy'n masnachu yn yr amgylchedd rhyngwladol ar hyn o bryd.
Well, it's fanciful for the Minister to try to link this to Brexit, because Honda are closing their production line in Turkey, which is inside the customs union. So, this has absolutely nothing whatever to do with Brexit, as the company itself has said. It has everything to do with the EU's policy and the UK Government's policy and the Welsh Government's policy on phasing out diesel. Because since 2006, the demand for Honda's cars of all kinds in Europe has fallen by 50 per cent, and demand for the Honda Civic, which is in question, had fallen by nearly two thirds, and that's directly related to the dieselgate scandal and the legislative changes that have been made as a consequence of that. So, I'm afraid to say that the businesses and individuals who are suffering, or will suffer as a result of this decision can point the finger of blame most closely at the Welsh Government, the UK Government and the institutions of the European Union that are in the process of destroying the market for diesel cars in their own back yard. The demand for diesel cars last year alone fell by 30 per cent. The idea that the decision to close these production lines within the European Union or within the customs union are anything to do with Brexit is nonsense. They're everything to do with the deliberate policies, job-destroying policies, of the EU.
Wel, mae'n ffansïol i'r Gweinidog geisio cysylltu hyn â Brexit, oherwydd mae Honda yn cau eu llinell gynhyrchu yn Nhwrci, sydd y tu mewn i'r undeb tollau. Felly, nid oes gan hyn unrhyw beth o gwbl i'w wneud â Brexit, fel y dywedodd y cwmni ei hun. Mae'n ymwneud â pholisi yr UE a pholisi Llywodraeth y DU a pholisi Llywodraeth Cymru ar gael gwared ar ddiesel. Oherwydd ers 2006, mae'r galw am geir Honda o bob math yn Ewrop wedi gostwng 50 y cant, ac mae'r galw yr Honda Civic, sydd dan sylw, wedi gostwng bron i ddwy ran o dair, ac mae hynny'n ymwneud yn uniongyrchol â'r sgandal diesel a'r newidiadau deddfwriaethol sydd wedi cael eu gwneud o ganlyniad i hynny. Felly, mae arnaf ofn dweud y gall y busnesau a'r unigolion sy'n dioddef, neu'r rhai a fydd yn dioddef o ganlyniad i'r penderfyniad hwn, roi'r bai ar Lywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU a sefydliadau'r Undeb Ewropeaidd sydd yn y broses o ddinistrio'r farchnad ar gyfer ceir diesel ar eu tiroedd eu hunain. Gwelwyd gostyngiad o 30 y cant yn y galw am geir diesel y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Mae'r syniad fod y penderfyniad i gau'r llinellau cynhyrchu hyn o fewn yr Undeb Ewropeaidd neu o fewn yr undeb tollau yn ymwneud â Brexit mewn unrhyw ffordd yn sothach. Mae'n ymwneud â pholisïau bwriadol, polisïau sy'n dinistrio swyddi, yr UE.
It's worth remembering that Neil Hamilton made very similar arguments to argue against the phasing out of leaded petrol. He has been consistently wrong on protecting consumers and protecting vulnerable people from polluting vehicles, and he seeks to point the blame everywhere but at the reckless policy he has pursued to destroy jobs on the back of lies about what the impact of withdrawing from the EU would achieve.
Mae'n werth cofio bod Neil Hamilton wedi gwneud dadleuon tebyg iawn wrth ddadlau yn erbyn camau i gael gwared ar betrol sy'n cynnwys plwm. Mae wedi bod yn gyson anghywir ar ddiogelu defnyddwyr ac amddiffyn pobl sy'n agored i niwed rhag cerbydau sy'n llygru, ac mae'n ceisio rhoi'r bai ar bopeth ar wahân i'r polisi byrbwyll y mae wedi'i gefnogi i ddinistrio swyddi yn sgil celwyddau ynglŷn ag effaith gadael yr UE.
Stick to the facts.
Glynwch at y ffeithiau.
Neil Hamilton points to the fact that Turkey is also closing its plants. That is what happens when you have free trade deals; there are consequences both ways. We've undertaken a trade deal with Japan that makes it cheaper for Japan to produce its cars in Japan, and that's the way free trade works. Outside of the protection of the EU, we're going to be more vulnerable to changes in international conditions.
Neil Hamilton dismisses the expertise of the former ambassador to Japan, who himself has made the link to Brexit, and I think it's naive—. I'm not saying that this is the only factor, but he's naive to think that companies that rely on trading goods—. And bear in mind that just 10 per cent of the 160,000 cars produced by Honda are sold in the UK, these are—. These are—I see Michelle Brown is busily taking photos; the—[Interruption.] It's just a shame she didn't have more important things to do—[Interruption.] These cars are being sold for export to the EU and the potential costs of exporting rising is clearly going to be a factor in the decisions that they make.
Mae Neil Hamilton yn cyfeirio at y ffaith bod Twrci hefyd yn cau ei ffatrïoedd. Dyna sy'n digwydd pan fo gennych gytundebau masnach rydd; mae canlyniadau y ddwy ffordd. Rydym wedi sicrhau cytundeb masnach gyda Japan sy'n ei gwneud yn rhatach i Japan gynhyrchu ei geir yn Japan, a dyna sut y mae masnach rydd yn gweithio. Heb amddiffyniadau'r UE, byddwn yn fwy agored i niwed mewn perthynas â newidiadau i amodau rhyngwladol.
Mae Neil Hamilton yn gwrthod arbenigedd cyn-lysgennad Japan, sydd wedi gwneud y cysylltiad â Brexit ei hun, a chredaf ei fod yn naïf—. Nid wyf yn dweud mai dyma'r unig ffactor, ond mae'n naïf i feddwl bod cwmnïau sy'n dibynnu ar nwyddau masnachu—. A chofiwch mai dim ond 10 y cant o'r 160,000 o geir a gynhyrchir gan Honda a werthir yn y DU, mae'r rhain yn—. Mae'r rhain yn—gwelaf Michelle Brown wrthi'n brysur yn tynnu lluniau; mae'r— [Torri ar draws.] Mae'n drueni nad oedd ganddi bethau pwysicach i'w gwneud—[Torri ar draws.] Mae'r ceir hyn yn cael eu gwerthu i'w hallforio i'r UE ac mae'n amlwg y bydd y posibilrwydd y bydd costau allforio'n cynyddu yn ffactor yn y penderfyniadau y maent yn eu gwneud.
Minister, you'll be aware that Kasai in my constituency is a large automotive operation employing around 200 people, as Rhun ap Iorwerth has already mentioned. Now, they provide a very unique and revolutionary manufacturing process—the first of its kind in Europe, in fact, which has been largely responsible for its success and its ability to be able to secure contracts with companies like Honda and Jaguar Land Rover, which both account for a large part of its business.
Now, as you've already said, at this stage, we don't know what the impact of the Honda announcement in Swindon will be on Kasai, but in the worst case scenario, it's possible that jobs will be lost, and the impact on an area like Merthyr Tydfil on the back of recent job losses in St Merryn Meat and the proposed transfer of 200 plus Department for Work and Pensions jobs out of the town can't be underestimated. Now, I'm grateful for the information that you've already given in previous answers, but I'm going to be meeting with Kasai management tomorrow, with Gerald Jones MP, and it would be helpful if, in those discussions, we were able to provide some more reassurance about Welsh Government's ability to support them through what could be a difficult period, should they need to explore alternative markets and contracts to secure their long-term future in Merthyr. Because I'm assuming that Kasai, like many other companies, will be in a position where they're going to need to get over a hump; they don't want to lose jobs while they're doing that, while they're out in the market looking for alternative business. They may need to be developing alternative skills within their workforce to compete in different automotive markets. So, what particular support and assistance would Welsh Government be able to give a company like Kasai in that process of getting over that particular hump in terms of delivering their future security?
Weinidog, fe fyddwch yn gwybod bod Kasai yn fy etholaeth yn waith modurol mawr sy'n cyflogi tua 200 o bobl, fel y mae Rhun ap Iorwerth eisoes wedi'i grybwyll. Nawr, maent yn darparu proses weithgynhyrchu unigryw a chwyldroadol iawn—y gyntaf o'i bath yn Ewrop mewn gwirionedd, a dyna sydd wedi bod yn bennaf gyfrifol am ei llwyddiant a'i gallu i sicrhau contractau gyda chwmnïau fel Honda a Jaguar Land Rover, sydd i gyfrif am ran fawr o'i fusnes.
Nawr, fel rydych wedi'i ddweud eisoes, ar hyn o bryd, nid ydym yn gwybod beth fydd effaith cyhoeddiad Honda yn Swindon ar Kasai, ond yn y senario waethaf, mae'n bosibl y caiff swyddi eu colli, ac ni ellir gorbwysleisio'r effaith ar ardal fel Merthyr Tudful, ar ôl colli swyddi yn St Merryn Meat yn ddiweddar a'r cynigion arfaethedig i drosglwyddo dros 200 o swyddi'r Adran Gwaith a Phensiynau allan o'r dref. Nawr, rwy'n ddiolchgar am y wybodaeth rydych wedi'i rhoi eisoes mewn atebion blaenorol, ond byddaf yn cyfarfod â rheolwyr Kasai yfory, gyda Gerald Jones AS, a byddai'n ddefnyddiol pe gallem, yn y trafodaethau hynny, roi ychydig mwy o sicrwydd mewn perthynas â gallu Llywodraeth Cymru i'w cefnogi drwy'r hyn a allai fod yn gyfnod anodd, os bydd angen iddynt archwilio marchnadoedd a chontractau amgen er mwyn sicrhau eu dyfodol hirdymor ym Merthyr Tudful. Oherwydd, rwy'n tybio y bydd Kasai, fel llawer o gwmnïau eraill, mewn sefyllfa lle bydd angen iddynt oresgyn rhwystr; nid ydynt eisiau colli swyddi tra'u bod yn gwneud hynny, tra'u bod yn chwilota'r farchnad am fusnes arall. Mae'n bosibl y bydd angen iddynt ddatblygu sgiliau amgen o fewn eu gweithlu i gystadlu mewn gwahanol farchnadoedd modurol. Felly, pa gymorth penodol y byddai Llywodraeth Cymru yn gallu ei roi i gwmni fel Kasai yn y broses honno o oresgyn y rhwystr penodol hwnnw o ran sicrhau eu diogelwch yn y dyfodol?
Thank you. Yes, I'm aware of the position at Kasai and the 200 jobs. As I said, there'll be no immediate redundancies in any of the plants, as this announcement will not take effect for three years, and we will be working with the companies in the meantime to help see how we can support them to find alternative markets. Kasai, as Dawn Bowden said, produce the inner door panels for the Honda Civic and have a specific skill set, and Honda are going to be inviting all the companies affected to bid in for the new models that they are going to be producing. So, the Wales Automotive Forum will be engaging with the company to see how we can work together to provide a future for the plant in Merthyr Tydfil.
Diolch. Ydw, rwy'n ymwybodol o'r sefyllfa yn Kasai a'r 200 o swyddi. Fel y dywedais, ni fydd unrhyw ddiswyddiadau yn digwydd ar unwaith yn unrhyw un o'r ffatrïoedd, gan na fydd y cyhoeddiad hwn yn dod yn weithredol am dair blynedd, a byddwn yn gweithio gyda chwmnïau yn y cyfamser i helpu i weld sut y gallwn eu cynorthwyo i ddod o hyd i farchnadoedd eraill. Mae Kasai, fel y dywedodd Dawn Bowden, yn cynhyrchu paneli drws mewnol ar gyfer yr Honda Civic ac yn meddu ar set o sgiliau penodol, a bydd Honda yn gwahodd pob un o'r cwmnïau yr effeithiwyd arnynt i wneud cais ar gyfer y modelau newydd y byddant yn eu cynhyrchu. Felly, bydd Fforwm Modurol Cymru yn ymgysylltu â'r cwmni i weld sut y gallwn weithio gyda'n gilydd i sicrhau dyfodol y ffatri ym Merthyr Tudful.
I'm sure it hasn't escaped Members' attention that the Ford factory in my own region has imminent job losses of up to 1,000 potentially in the pipeline. You mentioned earlier, Deputy Minister, that the situation at Honda is not going to become acute until 2021, that means there are two years when Welsh Government could be working not just for Honda, but for Ford and their supply chains to make sure that we get the best out of what is really a disastrous deal all round.
The second thing I wanted to ask you is: last week, we heard from Jeremy Miles that the Minister for international affairs was working hard on promoting the automotive sector, which included supply chains, across the world, and I wonder if you've got any update on what exactly that is looking like. Thank you.
Rwy'n siŵr fod yr Aelodau'n ymwybodol fod ffatri Ford yn fy rhanbarth yn wynebu colli hyd at 1000 o swyddi o bosibl yn y dyfodol agos. Soniasoch yn gynharach, Ddirprwy Weinidog, na fydd y sefyllfa yn Honda yn dod yn un ddifrifol tan 2021, sy'n golygu bod dwy flynedd lle gallai Llywodraeth Cymru weithio i sicrhau bod Ford a'u cadwyni cyflenwi, yn ogystal â Honda, yn cael y canlyniad gorau posibl o'r hyn sy'n benderfyniad trychinebus i bawb mewn gwirionedd.
Yr ail beth rwyf eisiau ei ofyn i chi yw: yr wythnos diwethaf, clywsom gan Jeremy Miles fod y Gweinidog materion rhyngwladol yn gweithio'n galed i hyrwyddo'r sector modurol, a oedd yn cynnwys cadwyni cyflenwi, ar draws y byd, ac roeddwn yn meddwl tybed a oedd gennych unrhyw newyddion pellach ynglŷn â hynny. Diolch.
The First Minister and the Minister for the economy met with the UK chair of Ford last week to see if we could provide any further help and assistance. Clearly, the situation they face is serious, and they too, like Honda, are facing the changing nature of the automotive sector and the confluence of different forces that have come together at the same time to cause difficulties for the various companies in the sector. The conversation there reinforced the fact that the creation of trade barriers and non-trade barriers in the export market was a very real factor in their decision making. In terms of the work the Minister for international affairs has been doing in promoting Wales, I will certainly ask her to update you on the progress in that, but I can assure you that we're all working together to try and mitigate the impact of Brexit and help the sector to become more resilient in the face of considerable change.
Cafodd y Prif Weinidog a Gweinidog yr economi gyfarfod â chadeirydd Ford yn y DU yr wythnos diwethaf i weld a allem gynnig unrhyw gefnogaeth neu gymorth pellach. Yn amlwg, mae'r sefyllfa y maent yn ei hwynebu yn ddifrifol, ac maent hwythau hefyd, fel Honda, yn wynebu natur newidiol y sector modurol a'r gymysgedd o wahanol rymoedd sydd wedi dod at ei gilydd ar yr un pryd i achosi anawsterau ar gyfer y cwmnïau amrywiol yn y sector. Atgyfnerthodd y drafodaeth yno y ffaith bod creu rhwystrau i fasnach, a rhwystrau nad ydynt yn rhai masnachol yn y farchnad allforio yn ffactor gwirioneddol yn eu proses o wneud penderfyniadau. O ran y gwaith y mae'r Gweinidog materion rhyngwladol wedi bod yn ei wneud ar hyrwyddo Cymru, byddaf yn sicr yn gofyn iddi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ar y cynnydd yn hynny o beth, ond gallaf eich sicrhau ein bod i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i geisio lliniaru effaith Brexit a helpu'r sector i ddod yn fwy gwydn yn wyneb newidiadau sylweddol.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Deputy Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad, a datganiad gan Jayne Bryant.
The next item, therefore, is the 90-second statements, and the statement comes from Jayne Bryant.
Paul Flynn was a giant of the Labour movement, a passionate devolutionist and an exceptional parliamentarian. He was a champion for the Welsh language, which he learnt as a teenager, and was incredibly proud to have seen the establishment of our Senedd. Respected across the political divide, with his wonderful turns of phrase, witty comments and incisive mind, Paul undoubtedly spoke truth to power. He was far ahead of his time on issues that others found too controversial. He was proved right on so many of them. As he said, everyone agreed with him 20 years after he said it. [Laughter.]
He loved Newport, and was so proud to represent Newport West in Parliament. There could be no-one better to have on your side than Paul. A tenacious campaigner who cared about people and never gave up, always wanting to seek out and speak up for the silent voices, he was freethinking and courageous. Paul embraced new technology and saw it as an opportunity to communicate with more people. He was the only person I know who was disappointed when Twitter increased the character count. To him, Twitter was an art form, like poetry; every word mattered, and he enjoyed the challenge.
Due to his mobility issues, Paul thought of different ways to campaign. He once parked up on Bettws Hill and regaled the whole estate with a massive loudspeaker for hours with his dulcet tones. I'm not sure whether he enticed or annoyed people out to vote; either way, it worked.
I first met Paul when I was nine years old, when he visited my school after he was first elected to represent Newport West in 1987. He brought politics alive to me then, and has done so ever since. Never bland or boring, Paul proved that politics was about people, and wanted young people to be as passionate about it as he was all his life.
He was forever optimistic. Best of all, he was kind, inspiring and so much fun to be around. He'll be greatly missed, and our thoughts and love are with Sam, his wife, and their family. He has done Newport, Wales and the Labour movement proud. [Applause.]
Roedd Paul Flynn yn gawr o fewn y mudiad Llafur, yn ddatganolwr brwd a seneddwr eithriadol. Roedd yn eiriolwr dros yr iaith Gymraeg, a ddysgodd yn ei arddegau, ac roedd yn hynod o falch o weld ein Senedd yn cael ei sefydlu. Câi ei barchu ar draws y rhaniad gwleidyddol, gyda'i ymadroddion gwych, ei sylwadau ffraeth a'i feddwl miniog, ac roedd Paul yn sicr yn herio grym gyda'r gwir. Roedd ymhell o flaen ei amser ar faterion roedd eraill yn eu hystyried yn rhy ddadleuol. Cafodd ei brofi'n gywir mewn perthynas â chymaint ohonynt. Fel y dywedai, roedd pawb yn cytuno ag ef 20 mlynedd ar ôl iddo ei ddweud. [Chwerthin.]
Roedd yn caru Casnewydd, ac roedd mor falch o gynrychioli Gorllewin Casnewydd yn y Senedd. Nid oedd neb gwell i'w gael ar eich ochr na Paul. Roedd yn ymgyrchydd dygn a oedd yn malio am bobl ac ni fyddai byth yn rhoi'r ffidl yn y to, roedd bob amser yn awyddus i siarad dros bobl heb lais, roedd ganddo feddwl agored ac roedd yn ddewr. Roedd Paul yn croesawu technoleg newydd ac yn ei ystyried yn gyfle i gyfathrebu â mwy o bobl. Ef oedd yr unig berson y gwn amdano a oedd yn siomedig pan gynyddwyd y nifer geiriau ar Twitter. Iddo ef, roedd Twitter yn gelfyddyd, fel barddoniaeth; roedd pob gair yn bwysig, ac roedd yn mwynhau'r her.
Oherwydd ei broblemau symudedd, byddai Paul yn meddwl am ffyrdd gwahanol o ymgyrchu. Un tro, parciodd i fyny ar Fryn Betws a difyrru'r ystâd gyfan ag uchelseinydd enfawr am oriau gyda'i lais persain. Nid wyf yn siŵr ai annog neu gythruddo pobl i ddod allan i bleidleisio a wnâi; y naill ffordd neu'r llall, fe weithiai.
Cyfarfûm â Paul am y tro cyntaf pan oeddwn yn naw mlwydd oed, pan ymwelodd â fy ysgol ar ôl iddo gael ei ethol i gynrychioli Gorllewin Casnewydd am y tro cyntaf ym 1987. Daeth â gwleidyddiaeth yn fyw i mi bryd hynny, ac mae wedi gwneud hynny byth ers hynny. Nid oedd Paul byth yn ddi-liw nac yn ddiflas, a phrofodd fod gwleidyddiaeth yn ymwneud â phobl, ac roedd eisiau i bobl ifanc fod mor angerddol yn ei gylch ag yr oedd ef ar hyd ei oes.
Roedd bob amser yn optimistaidd. Y peth gorau amdano oedd y ffaith ei fod yn garedig ac yn ysbrydoli, ac roedd cymaint o hwyl o fod yn ei gwmni. Bydd colled fawr ar ei ôl, ac rydym yn cydymdeimlo'n fawr â Sam, ei wraig, a'u teulu. Dylai Casnewydd, Cymru a'r mudiad Llafur fod yn hynod falch ohono. [Cymeradwyaeth.]
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor. Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig.
The next item is the motion to elect a Member to a committee. I call on a member of the Business Committee to move the motion.
Cynnig NDM6977 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Dai Lloyd (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig yn lle Helen Mary Jones (Plaid Cymru).
Motion NDM6977 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Dai Lloyd (Plaid Cymru) as a Member of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee in place of Helen Mary Jones (Plaid Cymru).
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally move.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n dod â ni at y ddadl ar yr adroddiad ar berthynas Cymru â Phwyllgor y Rhanbarthau yn y dyfodol. Dwi'n galw ar Mick Antoniw i wneud y cynnig.
Which brings us to the debate on the 'Wales' future relationship with the Committee of the Regions' report. I call on Mick Antoniw to move the motion.
Cynnig NDM6942 Mick Antoniw, Bethan Sayed
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r adroddiad ac argymhellion yn ymwneud â pherthynas Cymru â Phwyllgor y Rhanbarthau yn y dyfodol.
2. Yn cydnabod pwysigrwydd perthynas barhaus rhwng Cymru a Phwyllgor y Rhanbarthau.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi sefydlu Comisiwn ar y cyd rhwng Pwyllgor y Rhanbarthau a'r Deyrnas Unedig er mwyn sicrhau deialog barhaus a chydweithredu rhwng Pwyllgor y Rhanbarthau a'r Cynulliad ac awdurdodau lleol Cymru ar ôl i'r DU ymadael â'r UE.
Motion NDM6942 Mick Antoniw, Bethan Sayed
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the report and recommendations relating to Wales’ future relationship with the Committee of the Regions.
2. Recognises the importance of a continued relationship between Wales and the Committee of the Regions.
3. Calls on the Welsh Government to support the establishment of a Joint Commission between the Committee of the Regions and the United Kingdom to ensure continuing dialogue and collaboration between the Committee of the Regions and the Assembly and Welsh local authorities after the UK’s withdrawal from the EU.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Llywydd. I move the motion and also refer to the document prepared by myself and Bethan Sayed on Wales's future relationship with the Committee of the Regions. Llywydd, by the end of next month, it is likely we will have left the European Union. Nothing, however, is certain. There could be an extension to article 50, there could be a general election, there could be a referendum or ratification of some form. No-one knows for certain, especially the Government. This means that our representation on a number of European bodies will come to an end. This report is predominantly related to our representation on the Committee of the Regions. It is not, however, exclusively so, which is why Bethan Sayed and myself have referenced a number of associated EU bodies that we are, as an Assembly, engaged in or associated with to one degree or another.
I'll be frank that I don't think we have ever had a sufficiently clear strategy in respect of these subnational structures of the European Union, nor have we maximised the potential benefit to Wales that we could have achieved. Nevertheless, our leaving the EU draws into sharp focus the consequences of leaving and the potential partnerships, associations and opportunities for engagement with other European countries and organisations that we are likely to lose unless we proactively take steps to construct new post-Brexit frameworks.
Diolch i chi, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig a chyfeiriaf hefyd at y ddogfen a baratowyd gennyf fi a Bethan Sayed ar berthynas Cymru gyda Phwyllgor y Rhanbarthau yn y dyfodol. Lywydd, erbyn diwedd y mis nesaf, mae'n debygol y byddwn wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd. Fodd bynnag, nid oes dim yn sicr. Mae'n bosibl y bydd estyniad i erthygl 50, mae'n bosibl y bydd etholiad cyffredinol, mae'n bosibl y bydd refferendwm neu gadarnhad o ryw fath. Nid oes neb yn gwybod i sicrwydd, yn enwedig y Llywodraeth. Mae hyn yn golygu y bydd ein cynrychiolaeth ar nifer o gyrff Ewropeaidd yn dod i ben. Mae'r adroddiad hwn yn ymwneud yn bennaf â'n cynrychiolaeth ar Bwyllgor y Rhanbarthau. Fodd bynnag, nid yw'n ymwneud â'r pwyllgor hwnnw'n unig, a dyna pam fod Bethan Sayed a minnau wedi cyfeirio at nifer o gyrff UE cysylltiedig yr ydym ni, fel Cynulliad, yn ymwneud â hwy neu'n gysylltiedig â hwy i ryw raddau neu'i gilydd.
Rwyf am fod yn onest a dweud nad wyf yn credu ein bod erioed wedi meddu ar strategaeth ddigon clir mewn perthynas â strwythurau is-genedlaethol yr Undeb Ewropeaidd, ac nid ydym wedi manteisio i'r eithaf ar y budd posibl y gallem fod wedi'i gael i Gymru. Serch hynny, mae'r ffaith ein bod yn gadael yr UE yn rhoi ffocws llym i ganlyniadau ymadael a'r partneriaethau, y cysylltiadau a'r cyfleoedd posibl ar gyfer ymgysylltu â gwledydd a sefydliadau Ewropeaidd eraill yr ydym yn debygol o'u colli oni bai ein bod yn mynd ati'n rhagweithiol i roi camau ar waith i sefydlu fframweithiau ôl-Brexit newydd.
I was previously a member of the Committee of the Regions for two years in the last Assembly, with Rhodri Glyn as alternate. We worked well together, covering as many of the key areas of influence relevant to Wales that we could, from the economic and social policy in the EU to environmental policy. We both had a number of successful opinions that directly related to Welsh policy or issues. The relevance of the committee of the regions, in my view, has always been massively undervalued, because it enables a coming together of towns and cities, of federal states, of subnational governments and governance, and provides a framework for the development of EU policy, of access to the EU Commission, the EU Parliament and Council, and has played a massive role in the planning of regional metro transport systems, smart cities, environmental planning, recycling, regional governance, regional economic and regeneration projects, and there is much that we have implemented here that has its origins in the developments in other European countries, and then promoted and developed into strategies through the Committee of the Regions.
At the moment, for example, I'm a member of the Committee of the Regions taskforce on Ukraine, and the Committee of the Regions is playing a significant role in the process of decentralisation and democratisation in Ukraine, twinning mentoring regions across Europe with the regions of Ukraine. Economic and social stability and security in Ukraine is vital to the future stability and economic prosperity of Europe. The geopolitical value of this type of work cannot be underestimated.
The Committee of the Regions has also made a significant contribution to inter-regional policy on culture, the arts and on minority languages. Importantly, it is also a significant constitutional function and legislative power as a guardian of subsidiarity. In a post-Brexit world, Wales as a country, and this Assembly and Welsh Government, will need to develop its own specific relationship with Europe. We will want to protect the reputation we have established and developed, and develop new, more formal Welsh relationships, particularly in the field of innovation and research, and projects such as Erasmus. We will need to show that we are prepared to do what is necessary to overcome the political, economic and social isolationism that risks overshadowing our future identity.
At recent meetings of the Committee of the Regions, the UK delegation has been promoting a new dialogue, to establish a new format for a post-Brexit associate status. This has been accepted in principle, but flounders around the uncertainty of the Brexit negotiations. Until there is clarity about the UK position and the final arrangements for the relationship between the UK and the European Union, the Committee of the Regions and other EU institutions are understandably reluctant to develop and formalise new arrangements and structures.
Key issues will arise in respect of future UK engagement. It will have to properly represent the interests of devolved Government and the political diversity of the UK. We will want to promote a specific Welsh relationship within that, which is not restricted by previous UK arrangements. Issues of funding will have to be addressed. It is, for example, likely we will want to continue with Erasmus, one of the most successfully used social policies that enables young people from across Europe to engage with one another, study and train in various European countries. What is clear to me is that we will need a Welsh European voice. The isolationism and introversion of the extremists in the Tory Party and UKIP are not for us. We must continue to be internationalist and to be an outward-looking nation. It is very likely that by the conclusion of the next Committee of the Regions conference in March, significant progress will have been made, but the outline of the prototype structure for a future relationship will have progressed. The purpose of today's motion is for the Assembly to endorse the approach that Bethan and I have adopted, and to instruct the Welsh Government to take ownership of the process now. After 29 March, our input as members of the Committee of the Regions will have come to an end. It is therefore vital that Welsh Government fills that vacuum and continues the process until a formal arrangement is in place. The motion, therefore, calls on the Welsh Government to directly engage with the Committee of the Regions and with other EU institutions, and also to pursue this objective with the UK Government, as part of the ongoing Brexit negotiations. Thank you, Llywydd.
Roeddwn yn aelod o Bwyllgor y Rhanbarthau am ddwy flynedd o'r blaen yn y Cynulliad diwethaf, gyda Rhodri Glyn fel eilydd. Roeddem yn gweithio'n dda gyda'n gilydd, gan ymdrin â chynifer o'r meysydd allweddol o ddylanwad sy'n berthnasol i Gymru ag y gallem, o'r polisi economaidd a chymdeithasol yn yr UE i'r polisi amgylcheddol. Cafodd y ddau ohonom nifer o lwyddiannau'n ymwneud yn uniongyrchol â materion neu bolisïau Cymreig. Yn fy marn i, nid yw Pwyllgor y Rhanbarthau wedi cael ei werthfawrogi agos digon, oherwydd mae'n galluogi trefi a dinasoedd, gwladwriaethau ffederal, llywodraethau a threfniadau llywodraethu is-genedlaethol i ddod at ei gilydd, ac mae'n darparu fframwaith ar gyfer datblygu polisi yr UE, mynediad at Gomisiwn yr UE, Senedd a Chyngor yr UE ac mae wedi chwarae rhan enfawr yn y gwaith o gynllunio systemau trafnidiaeth metro rhanbarthol, dinasoedd clyfar, cynllunio amgylcheddol, ailgylchu, llywodraethu rhanbarthol, prosiectau economaidd ac adfywio rhanbarthol, ac mae llawer o'r hyn a weithredwyd gennym yma â'i wreiddiau mewn datblygiadau mewn gwledydd Ewropeaidd eraill, ac yna wedi'i hyrwyddo a'i ddatblygu'n strategaethau drwy Bwyllgor y Rhanbarthau.
Ar hyn o bryd, er enghraifft, rwy'n aelod o dasglu Pwyllgor y Rhanbarthau ar Ukrain, ac mae Pwyllgor y Rhanbarthau yn chwarae rôl sylweddol yn y broses o ddatganoli a democrateiddio yn Ukrain, gan efeillio mentora rhanbarthau ledled Ewrop â rhanbarthau Ukrain. Mae sefydlogrwydd economaidd a chymdeithasol a diogelwch yn Ukrain yn hanfodol i sefydlogrwydd a ffyniant economaidd Ewrop yn y dyfodol. Ni ellir gorbwysleisio gwerth geowleidyddol y math hwn o waith.
Mae Pwyllgor y Rhanbarthau wedi gwneud cyfraniad sylweddol hefyd i bolisi rhyngranbarthol ar ddiwylliant, y celfyddydau ac ieithoedd lleiafrifol. Yn bwysig, mae ganddo hefyd swyddogaeth gyfansoddiadol sylweddol a phŵer deddfwriaethol fel gwarcheidwad sybsidiaredd. Mewn byd ôl-Brexit, bydd angen i Gymru fel gwlad, a'r Cynulliad hwn a Llywodraeth Cymru, ddatblygu ei pherthynas benodol ei hun ag Ewrop. Byddwn am ddiogelu'r enw da rydym wedi'i sefydlu a'i ddatblygu, a datblygu cysylltiadau newydd Cymreig mwy ffurfiol, yn enwedig ym maes arloesi ac ymchwil, a phrosiectau megis Erasmus. Bydd angen inni ddangos ein bod yn barod i wneud yr hyn sy'n angenrheidiol i oresgyn ynysu gwleidyddol, economaidd a chymdeithasol sydd mewn perygl o fwrw cysgod dros ein hunaniaeth yn y dyfodol.
Yn ystod cyfarfodydd diweddar o Bwyllgor y Rhanbarthau, mae dirprwyaeth y DU wedi bod yn hyrwyddo deialog newydd, i sefydlu fformat newydd ar gyfer statws cyswllt ôl-Brexit. Mae hyn wedi'i dderbyn mewn egwyddor, ond mae'n colli ei drywydd yn sgil ansicrwydd y negodiadau Brexit. Hyd nes y ceir eglurder ynghylch safbwynt y DU a'r trefniadau terfynol ar gyfer y berthynas rhwng y DU a'r Undeb Ewropeaidd, mae Pwyllgor y Rhanbarthau a sefydliadau eraill yr UE yn amharod, yn ddealladwy, i ddatblygu a ffurfioli trefniadau a strwythurau newydd.
Cyfyd materion allweddol mewn perthynas ag ymgysylltiad y DU yn y dyfodol. Bydd yn rhaid iddo gynrychioli buddiannau Llywodraeth ddatganoledig ac amrywiaeth wleidyddol y DU yn briodol. Byddwn eisiau hybu perthynas Gymreig benodol o fewn hynny, nad yw wedi'i chyfyngu gan drefniadau blaenorol ar gyfer y DU. Bydd yn rhaid mynd i'r afael â materion ariannu. Er enghraifft, mae'n debygol y byddwn am barhau gydag Erasmus, un o'r polisïau cymdeithasol a ddefnyddiwyd yn fwyaf llwyddiannus sy'n galluogi pobl ifanc o bob rhan o Ewrop i ymgysylltu â'i gilydd, astudio a hyfforddi mewn gwahanol wledydd yn Ewrop. Yr hyn sy'n amlwg i mi yw y bydd angen llais Ewropeaidd Cymreig. Nid ynysu a mewnblygrwydd yr eithafwyr yn y Blaid Doraidd ac UKIP yw ein ffordd ni o edrych ar bethau. Rhaid inni barhau i fod yn rhyngwladolaidd ac yn genedl sy'n edrych tuag allan. Mae'n debygol iawn y bydd cynnydd sylweddol wedi'i wneud erbyn diwedd cynhadledd nesaf Pwyllgor y Rhanbarthau ym mis Mawrth, ond bydd amlinelliad o strwythur y prototeip ar gyfer y berthynas yn y dyfodol wedi symud ymlaen. Pwrpas y cynnig heddiw yw i'r Cynulliad gymeradwyo'r dull o weithredu y mae Bethan a minnau wedi'i fabwysiadu, ac i gyfarwyddo Llywodraeth Cymru i gymryd perchnogaeth ar y broses yn awr. Ar ôl 29 Mawrth, bydd ein mewnbwn fel aelodau o Bwyllgor y Rhanbarthau wedi dod i ben. Felly, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn llenwi'r gwagle hwnnw ac yn parhau'r broses hyd nes y bydd trefniant ffurfiol ar waith. Mae'r cynnig, felly, yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu'n uniongyrchol â Phwyllgor y Rhanbarthau a sefydliadau eraill yr UE, a hefyd i fynd ar drywydd yr amcan hwn gyda Llywodraeth y DU, fel rhan o'r negodiadau Brexit parhaus. Diolch ichi, Lywydd.
Can I say how much I welcome the debate that's before us today, on this important issue of engagement post Brexit? I do not accept the caricature that in order to be a Brexiteer, you are therefore not an internationalist, and you are an isolationist. That's certainly not my view. I'm very much an internationalist, and I think it's very important that we engage globally, and not just within Europe. And of course it's absolutely vital that we have a continued close relationship with the different regions within Europe post 29 March. I was an individual, of course, who voted to leave the European Union, but I do think that it's very important for this National Assembly, as an Assembly that has a look over the horizons that are beyond Wales, beyond the UK, and beyond 29 March.
We were told constantly, of course, during the referendum that it would be impossible to maintain a close relationship with other parts of Europe after Brexit, but, of course, that is absolutely not the case, and that's why my party was very pleased to see the new First Minister follow our lead, in appointing somebody who's responsible for international relations. And I'm very pleased to see that Eluned Morgan took on that post, given the wealth of experience that she had in Europe. And of course other groups in this National Assembly have also taken the opportunity to appoint international relations spokespeople. And it's great that Delyth Jewell has that privilege on behalf of Plaid Cymru, and I want to welcome her to her post.
I think that it's vitally important that, yes, the Welsh Government does develop its international relations strategy in terms of engagement around the world, and this, of course, is a very important part of it. But you're quite right to point out in your opening speech, Mick, about the need for this National Assembly, as an institution, also to have an international relations strategy, so that we can promote the work of the National Assembly outside of Wales, but also learn from other parts of the world too, in terms of how we operate and function as a devolved legislature within the successful union that, of course, is the United Kingdom.
Now, I have the privilege of representing the National Assembly as one of the members on the British-Irish Parliamentary Assembly. I've been a member of the British-Irish Parliamentary Assembly now for over a decade, and as part of the British-Irish Parliamentary Assembly's work, of course, we have the opportunity also to engage, in a different forum, with people from other legislatures within the UK, and of course the Republic of Ireland, and indeed some of the other islands that make up the British isles. And I find that that is a very useful way to work collaboratively with other parliamentarians, in terms of trying to explore some of the challenges that are often very common to all of us on the British-Irish Parliamentary Assembly.
I chair the European affairs committee of the British-Irish Parliamentary Assembly, and that committee actually undertook a short inquiry about engagement with different European institutions following Brexit. It published a report about 18 months ago, and it looked at the value of engagement and collaboration that was already taking place—not just the inter-governmental collaboration, but we also did meet with the president of the Committee of the Regions, Karl-Heinz Lambertz, to have a discussion with him about the opportunities that might exist to still engage with the committee in the future. And it was very, very clear that there are a whole host of nations outside of the European Union that are already actively involved in different fora, which have been established for engagement. And some of the ones that he was referring us to were the Association of European Border Regions, for example, which of course is going to be increasingly prominent, I think, for us, in terms of our engagement going forward. It works very closely, of course, as Mick and Bethan will know, with the Committee of the Regions, and you don't have to be a member of the EU in order to engage with it.
So, I would very much encourage this National Assembly, and the Welsh Government, to seek some involvement with that particular organisation, as time goes forward, because I do think that there are huge opportunities for us in terms of international engagement post 29 March, and I think we ought to seize them, but we can only do that if we've got a proper strategy in place, both as a Parliament and in terms of the Welsh Government too.
A gaf fi ddweud cymaint rwy'n croesawu'r ddadl sydd ger ein bron heddiw, ar y mater pwysig hwn o ymgysylltiad ar ôl Brexit? Nid wyf yn derbyn y darlun na allwch fod yn rhyngwladolaidd os ydych yn cefnogi Brexit, a'ch bod yn ymynysol. Yn sicr nid dyna yw fy marn i. Rwy'n rhyngwladolaidd iawn, ac mae'n bwysig iawn inni ymgysylltu ar lefel fyd-eang, ac nid o fewn Ewrop yn unig. Ac wrth gwrs mae'n gwbl hanfodol fod gennym berthynas agos barhaus gyda'r rhanbarthau gwahanol yn Ewrop ar ôl 29 Mawrth. Roeddwn yn un o'r rhai a bleidleisiodd o blaid gadael yr Undeb Ewropeaidd wrth gwrs, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn fod yn Gynulliad sy'n edrych at y gorwelion sydd y tu hwnt i Gymru, y tu hwnt i'r DU, a thu hwnt i 29 Mawrth.
Dywedwyd wrthym yn gyson yn ystod y refferendwm y byddai'n amhosibl cynnal perthynas agos gyda rhannau eraill o Ewrop ar ôl Brexit, ond wrth gwrs, nid yw hynny'n wir o gwbl, a dyna pam roedd fy mhlaid yn falch iawn o weld y Prif Weinidog newydd yn dilyn ein harweiniad drwy benodi rhywun i fod yn gyfrifol am gysylltiadau rhyngwladol. Ac rwy'n falch iawn o weld mai Eluned Morgan a gafodd y swydd honno, o gofio am y cyfoeth o brofiad a gafodd yn Ewrop. Ac wrth gwrs mae grwpiau eraill yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn hefyd wedi achub ar y cyfle i benodi llefarwyr cysylltiadau rhyngwladol. Ac mae'n wych fod Delyth Jewell wedi cael y fraint honno ar ran Plaid Cymru, a hoffwn ei chroesawu i'w swydd.
Credaf ei bod yn hanfodol bwysig fod Llywodraeth Cymru yn datblygu ei strategaeth cysylltiadau rhyngwladol o ran ymgysylltu o gwmpas y byd, ac mae hyn, wrth gwrs, yn rhan bwysig iawn ohono. Ond rydych yn iawn i dynnu sylw yn eich araith agoriadol, Mick, at yr angen i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn, fel sefydliad, gael strategaeth cysylltiadau rhyngwladol hefyd, fel y gallwn hyrwyddo gwaith y Cynulliad Cenedlaethol y tu allan i Gymru, a dysgu hefyd gan rannau eraill o'r byd, o ran sut y gweithredwn fel deddfwrfa ddatganoledig o fewn undeb llwyddiannus y Deyrnas Unedig.
Nawr, cefais y fraint o gynrychioli'r Cynulliad Cenedlaethol fel un o aelodau'r Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig. Bûm yn aelod o'r Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig ers dros ddegawd bellach, ac fel rhan o waith y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig cawn gyfle hefyd i gymryd rhan, mewn fforwm gwahanol, gyda phobl o ddeddfwrfeydd eraill o fewn y DU, a Gweriniaeth Iwerddon wrth gwrs, ac yn wir, rhai o'r ynysoedd eraill sy'n ffurfio Ynysoedd Prydain. Ac i mi, dyna ffordd ddefnyddiol iawn o gydweithio gyda seneddwyr eraill, o ran ceisio ymchwilio i rai o'r heriau sy'n aml yn gyffredin iawn i bob un ohonom yn y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig.
Rwy'n cadeirio pwyllgor materion Ewropeaidd y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig, ac mewn gwirionedd, cynhaliodd y pwyllgor hwnnw ymchwiliad byr ynglŷn ag ymgysylltiad â gwahanol sefydliadau Ewropeaidd yn dilyn Brexit. Cyhoeddodd adroddiad tua 18 mis yn ôl, ac edrychodd ar werth ymgysylltiad a chydweithrediad a oedd eisoes ar waith—nid y cydweithrediad rhynglywodraethol yn unig, ond cyfarfuom hefyd â llywydd Pwyllgor y Rhanbarthau, Karl Heinz Lambertz, i gael trafodaeth gydag ef am y cyfleoedd a allai ddal i fodoli ar gyfer ymgysylltu â'r pwyllgor yn y dyfodol. Ac roedd hi'n amlwg iawn fod llu o wledydd y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd eisoes yn cymryd rhan mewn gwahanol fforymau a sefydlwyd ar gyfer ymgysylltu. Ac un o'r rhai y cyfeiriai atynt oedd Cymdeithas y Rhanbarthau Ffiniol Ewropeaidd, er enghraifft, sydd wrth gwrs yn mynd i fod yn fwyfwy pwysig i ni, rwy'n meddwl, o ran ein hymwneud yn y dyfodol. Mae'n gweithio'n agos iawn, fel y gŵyr Mick a Bethan, gyda Phwyllgor y Rhanbarthau, ac nid oes raid i chi fod yn aelod o'r UE er mwyn ymgysylltu â'r gymdeithas honno.
Felly, buaswn yn annog y Cynulliad Cenedlaethol hwn a Llywodraeth Cymru yn gryf i geisio ymwneud rhywfaint â'r sefydliad penodol hwnnw wrth i amser fynd yn ei flaen, oherwydd rwy'n credu bod cyfleoedd enfawr i ni o ran ymgysylltiad rhyngwladol ar ôl 29 Mawrth, a chredaf y dylem fanteisio arnynt, ond ni allwn wneud hynny heb fod gennym strategaeth briodol ar waith, fel Senedd ac fel Llywodraeth Cymru yn ogystal.
Can I welcome the report from our representatives in the Committee of the Regions and the introduction by Mick Antoniw in relation to the importance of the Committee of the Regions and what we need to do about it? I want to refer back to the External Affairs and Additional Legislation Committee's report of last February or March, 'Wales’ future relationship with Europe—Part one: a view from Wales'. By the way, that was a hint—part 2 is coming out on Thursday. Recommendation 16 we had was:
'We recommend that the Welsh Government sets out in its response to this report, what discussions it has had on Wales’ future relationship with the Committee of the Regions after Brexit and how those discussions are progressing.'
And this is the response we had from the Welsh Government—I hope the Minister might be able to expand on some of the comments in here:
'The Welsh Government supports the principle of a continued relationship between the UK and the Committee of the Regions (CoR) and the detailed discussions already underway as to the shape of the relationship.'
So, perhaps we can have some confirmation as to how far they've now gone.
'In the transition period, we have expressed our support to the establishment of a joint Committee of the Regions-UK Commission which would if adopted by the CoR include twelve members from the CoR and twelve from the UK.'
But, again, we need to know if that is still the position of Welsh Government, and if so, what pressures are they putting on the UK representation to ensure that there's Welsh representation on that delegation.
The Welsh Government also states:
'We also agree with the proposal of a permanent political forum for North-West Europe after transition which should include representatives from each of the Devolved Administrations.'
So, again, this is last May. What progress has been made on these three points in the response to our part 1 report?
It's important we now also—. I support Darren Millar's comment about separation from Assembly and Welsh Government. I note that my other remaining comments will be on Welsh Government, but it is important that the Assembly has its own position in European institutions. And I appreciate very much, Llywydd, the response you gave to the committee, which highlighted some of those things. Perhaps we need to see how much more work we can do and who else we can explore to work with as an Assembly, particularly legislatures across Europe in particular regions. I know you've had discussions with the Basques and the Catalonians, for example. We may want to—. And that will be very helpful for us as well, because there are two separate groups here: there's an Assembly relationship and there's a Welsh Government relationship, and it is important. We must remember that the two representatives may be appointed by the First Minister, but they are representing the Assembly at that Committee of the Regions, not the Welsh Government. Why? Because, again, if you read the papers from the Committee of the Regions, and we were given some, when we met with the president of the Committee of the Regions yesterday, relating to Brexit, and their voice is very clear in that they want the discussions between the UK Government and the EU to come also to a position where we can have an agreement on a joint committee between the Committee of the Regions and the UK. Now, my concern, then, is that what we were told was most of these—[Inaudible.]—with third countries happen on a once-a-year basis. So, that's a loss of access in one sense, but it's the informal connections we'll get as a consequence of that, and perhaps you will look at how we can get sub-committees as a consequence to work on it. So, that is important—very much indeed.
What we were told yesterday, and this is quite clear—the president told us, without reservation: it's up to the Welsh Government to lead on the ask. They weren't going to lead; they wanted the Welsh Government to take the lead. So, in a sense, if we really want to get involved, the Welsh Government has to step up to the plate and put forward its proposals.
A gaf fi groesawu'r adroddiad gan ein cynrychiolwyr ym Mhwyllgor y Rhanbarthau a'r cyflwyniad gan Mick Antoniw ynglŷn â phwysigrwydd Pwyllgor y Rhanbarthau a'r hyn sy'n rhaid inni ei wneud yn ei gylch? Rwyf am gyfeirio'n ôl at adroddiad y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol fis Chwefror neu fis Mawrth diwethaf, 'Perthynas Cymru ag Ewrop yn y dyfodol—Rhan un: safbwynt o Gymru'. Gyda llaw, awgrym cynnil oedd hwnnw—mae rhan 2 yn dod allan ddydd Iau. Argymhelliad 16 gennym oedd:
'Rydym yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn nodi yn ei ymateb i’r adroddiad hwn pa drafodaethau y mae wedi eu cael ar berthynas Cymru â Phwyllgor y Rhanbarthau yn y dyfodol ar ôl Brexit, a sut mae’r trafodaethau hynny’n mynd rhagddynt.'
A dyma'r ymateb a gawsom gan Lywodraeth Cymru—gobeithiaf y gall y Gweinidog ymhelaethu ar rai o'r sylwadau yma:
'Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r egwyddor o berthynas barhaus rhwng y DU a Phwyllgor y Rhanbarthau ac mae trafodaethau manwl eisoes wedi cael eu cynnal ynglŷn â ffurf y berthynas.'
Felly, efallai y gallwn gael cadarnhad ynglŷn â pha mor bell y maent wedi mynd bellach.
'Yn y cyfnod pontio, rydym wedi mynegi ein cefnogaeth i sefydlu Pwyllgor y Rhanbarthau-Comisiwn y DU ar y cyd, a fyddai—pe câi ei fabwysiadu gan Bwyllgor y Rhanbarthau—yn cynnwys deuddeg aelod o Bwyllgor y Rhanbarthau a deuddeg o'r DU.'
Ond eto, mae angen inni wybod ai dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd, ac os felly, pa bwysau y mae'n ei roi ar gynrychiolaeth y DU i sicrhau bod cynrychiolaeth o Gymru yn rhan o'r ddirprwyaeth honno.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn datgan:
'Rydym hefyd yn cytuno â'r cynnig o fforwm gwleidyddol parhaol i Ogledd-orllewin Ewrop ar ôl y pontio a ddylai gynnwys cynrychiolwyr o bob un o'r Gweinyddiaethau Datganoledig.'
Felly, unwaith eto, mis Mai diwethaf oedd hyn. Pa gynnydd a wnaethpwyd ar y tri phwynt mewn ymateb i'n hadroddiad rhan 1?
Mae'n bwysig ein bod hefyd—. Rwy'n cefnogi sylw Darren Millar ynglŷn â gwahanu rhwng y Cynulliad a Llywodraeth Cymru. Nodaf y bydd gweddill fy sylwadau ar Lywodraeth Cymru, ond mae'n bwysig fod gan y Cynulliad ei safbwynt ei hun mewn sefydliadau Ewropeaidd. Ac rwy'n gwerthfawrogi'n fawr, Lywydd, yr ateb a roesoch i'r pwyllgor, a oedd yn tynnu sylw at rai o'r pethau hynny. Efallai fod angen inni weld faint yn fwy o waith y gallwn ei wneud a phwy arall y gallwn archwilio'r posibilrwydd o weithio gyda hwy fel Cynulliad, yn enwedig deddfwrfeydd ledled Ewrop mewn rhanbarthau penodol. Gwn eich bod wedi cael trafodaethau gyda'r Basgiaid a'r Catalaniaid, er enghraifft. Efallai y byddwn am—. A bydd hynny'n ddefnyddiol iawn i ni yn ogystal, oherwydd mae dau grŵp ar wahân yma: mae perthynas ar lefel Cynulliad ac mae perthynas ar lefel Llywodraeth Cymru, ac mae'n bwysig. Rhaid inni gofio y caiff y ddau gynrychiolydd eu penodi gan y Prif Weinidog, ond maent yn cynrychioli'r Cynulliad ym Mhwyllgor y Rhanbarthau, nid Llywodraeth Cymru. Pam? Oherwydd, unwaith eto, os darllenwch y papurau gan Bwyllgor y Rhanbarthau, a chawsom rai pan gawsom gyfarfod â llywydd Pwyllgor y Rhanbarthau ddoe mewn perthynas â Brexit, ac mae eu llais yn glir iawn eu bod eisiau i'r trafodaethau rhwng Llywodraeth y DU a'r UE ddod hefyd i bwynt lle gallwn gael cytundeb ar gyd-bwyllgor rhwng Pwyllgor y Rhanbarthau a'r DU. Nawr, fy mhryder i, felly, yw y dywedwyd wrthym fod rhan fwyaf o'r—[Anghlywadwy.]—â thrydydd gwledydd yn digwydd unwaith y flwyddyn. Felly, mae hynny'n golli mynediad ar un ystyr, ond cawn gysylltiadau anffurfiol o ganlyniad i hynny, ac efallai y byddwch yn edrych ar sut y gallwn gael is-bwyllgorau o ganlyniad i weithio arno. Felly, mae hynny'n bwysig—yn bwysig iawn yn wir.
Yr hyn a glywsom ddoe, ac mae hyn yn eithaf clir—dywedodd y llywydd wrthym, heb amheuaeth: mater i Lywodraeth Cymru yw arwain ar yr hyn y mae'n ei ofyn. Nid oeddent hwy'n mynd i arwain; roeddent am i Lywodraeth Cymru gymryd yr awenau. Felly, ar un ystyr, os ydym o ddifrif eisiau bod yn rhan o hyn, rhaid i Lywodraeth Cymru ddangos arweiniad a chyflwyno ei chynigion.
Will you give way? Does he recall the emphasis also placed on having UK Government support for what we want to do? And does the Member believe that's something we can obtain to ensure Wales can keep the connections he wishes?
A wnewch chi ildio? A yw'n cofio'r pwyslais a roddwyd hefyd ar gael cymorth Llywodraeth y DU i'r hyn yr ydym am ei wneud? Ac a yw'r Aelod yn credu bod hynny'n rhywbeth y gallwn ei gael er mwyn sicrhau y gall Cymru gadw'r cysylltiadau y mae'n dymuno eu gweld?
Yes, it is important, the UK Government support, because, clearly, the UK Government at the moment is still a member state and will be seen as the main body in one sense. But what they did identify was that—. There are two points to that: is Wales able to have an influence within the UK argument, in the sense of what we've always talked about—a Council of Ministers or replacing the JMC with something more formal? But they did indicate that was a UK issue and they didn't want to get involved in that. But there also is a point that the UK Government needs also to get involved, because they are, at the moment, at member state level and that's who they are in discussions as far as some of these positions, because the structures are from state to state. So, that was the formalisation process. But it is important that, if Welsh Government wants to get involved, Welsh Government must start asking for this.
I also want to highlight one thing, because this is important. We also met with other officials, who clearly stated that, during the years that the Welsh Government has had a presence in Brussels, they have been very effective in what is known as soft diplomacy, and they are now being recognised for that work. What's more, they are being sought out as people who have gone that far, because, for many others—. As a member state, you're automatically included. As Wales, we actually began to act as a third country, in a sense, and we built that soft diplomacy up. And that was a very clear direction in which we needed to go. So, this relationship with the Committee of the Regions is another mechanism to continue that soft diplomacy and, therefore, I would urge the Welsh Government to pursue this and I recommend this report to the Welsh Government.
Ydy, mae'n bwysig, cymorth Llywodraeth y DU, oherwydd, yn amlwg, mae Llywodraeth y DU ar hyn o bryd yn dal i fod yn aelod-wladwriaeth ac yn cael ei gweld fel y prif gorff mewn un ystyr. Ond yr hyn y gwnaethant ei nodi oedd—. Ceir dau bwynt i hynny: a yw Cymru'n gallu dylanwadu o fewn y ddadl ar lefel y DU, yn yr ystyr o'r hyn yr ydym bob amser wedi siarad amdano—Cyngor y Gweinidogion neu gael rhywbeth mwy ffurfiol yn lle'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion? Ond roeddent yn nodi mai mater i'r DU oedd hynny ac nid oeddent am fod yn rhan o hynny. Ond ceir pwynt fod angen i Lywodraeth y DU gymryd rhan hefyd, oherwydd eu bod, ar hyn o bryd, ar lefel aelod-wladwriaeth a dyna pwy ydynt mewn trafodaethau ar rai o'r safbwyntiau hyn, am fod y strwythurau'n bodoli o wladwriaeth i wladwriaeth. Felly, dyna oedd y broses ffurfioli. Ond os yw Llywodraeth Cymru am ddod yn rhan o hyn, mae'n bwysig fod Llywodraeth Cymru yn dechrau gofyn amdano.
Hoffwn dynnu sylw at un peth, oherwydd mae hyn yn bwysig. Cawsom gyfarfod hefyd â swyddogion eraill, a oedd yn datgan yn glir fod Llywodraeth Cymru, yn ystod y blynyddoedd y bu'n bresennol ym Mrwsel, wedi bod yn effeithiol iawn yn yr hyn a elwir yn ddiplomyddiaeth feddal, ac maent bellach yn cael eu cydnabod am y gwaith hwnnw. Yn ogystal, mae eraill yn troi atynt fel pobl sydd wedi mynd mor bell â hynny, oherwydd, i lawer o rai eraill—. Fel aelod-wladwriaeth, rydych yn cael eich cynnwys yn awtomatig. Fel Cymru, dechreuasom weithredu fel trydedd wlad, ar un ystyr, ac adeiladwyd y ddiplomyddiaeth feddal honno. Ac roedd hwnnw'n gyfeiriad clir iawn yr oedd angen inni fynd iddo. Felly, mae'r berthynas hon gyda Phwyllgor y Rhanbarthau yn fecanwaith arall i barhau'r ddiplomyddiaeth feddal honno ac felly, buaswn yn annog Llywodraeth Cymru i fynd ar drywydd hyn ac rwy'n cymeradwyo'r adroddiad hwn i Lywodraeth Cymru.
I've also just come back from a hugely interesting and thought-provoking visit with the EAAL committee to Brussels and, as has been said, we had the privilege of meeting the president of the Committee of the Regions there, as well as the fantastic Mairead Mcguinness, MEPs and ambassadors. In many of these meetings, we were given a bleak impression of the loss of influence that the UK and, even more so, Wales will suffer with the advent of Brexit. Another committee member likened this inverted progress to that of a decision maker moving to a lobbyist, and this is a real danger.
I haven't spoken in this Chamber before about Brexit and I don't hesitate to say how personally devastating I find the prospect of Wales losing her voice in sister conversations in Europe. So, we must make progress where we can. Indeed, the purpose of the committee's visit to Brussels was to examine the kind of relationship that Wales should hope to build with EU institutions and nations after the end of March. I cannot stress enough how vital it is that Wales cements and nurtures strong alliances and the Committee of the Regions is an obvious mechanism for furthering that aim.
Ivan Rogers has said that, for every country in Europe, its relationship with the EU is its most important strategic relationship. For us, in Wales, that fact isn't about to change. Our geography isn't about to change and I certainly hope and trust that our cultural ties will not change. But we know that the impact of Brexit will not be felt in the same way across all parts of these islands. That is particularly the case in Wales and especially the case in certain parts of Wales, including my region in the south-east. Indeed, as we've already heard today, some of these effects have already been felt with the closure of Honda's plant in Swindon and the likely impact that will have on the Kasai plant in Merthyr Tydfil, where 200 people work. We simply cannot afford to lose these jobs, and I will be doing all I can to work with interested parties in order to save them.
Brexit will have, as this report notes, an asymmetrical impact. So, our diplomacy too should probably be asymmetrical. As things stand, the mechanism seen in the Committee of the Regions—of devolved legislatures having a direct voice in the conversations of EU institutions—is not replicated on a UK level. That is why I would applaud the recommendation to establish a joint commission between that committee and the UK to ensure that this mechanism is not lost, and I hope that the Assembly endorses that recommendation too.
We should, without doubt, be looking to maintain associate representation on the committee. It's dismaying that, to date, so much diplomacy has been trusted to the UK Government to do on our behalf. Wales needs to keep our voice heard loudly and clearly. We can't trust another Government to do that for us. That is particularly true of a Government that is regarded with such bewilderment and horror as Westminster is in Europe at the moment. That lack of clarity that Westminster is giving to Europe is a huge issue. As one person we met put it: 'When you're sailing, you need to see the land in order to steer properly.' For so many of the EU institutions who want to work with us—and there's a willingness for that—they can see only water. That is why we need to affirm our commitment to finding a way of continuing to work with the Committee of the Regions. Wales can't afford to lose her voice. Diolch.
Rwyf innau newydd ddychwelyd o ymweliad hynod ddiddorol ac ysgogol gyda'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol â Brwsel ac fel y dywedwyd, cawsom y fraint o gyfarfod â Llywydd Pwyllgor y Rhanbarthau yno, yn ogystal â'r anhygoel Mairead Mcguinness, Aelodau o Senedd Ewrop a llysgenhadon. Mewn llawer o'r cyfarfodydd hyn, rhoddwyd darlun llwm iawn o'r dylanwad y bydd y DU, a Chymru'n fwy byth, yn ei golli gyda Brexit. Cymharodd aelod arall o'r pwyllgor y cynnydd o chwith hwn fel rhywun sy'n arfer gwneud penderfyniadau yn newid i fod yn lobïwr, ac mae perygl gwirioneddol mai felly y bydd.
Nid wyf wedi siarad yn y Siambr hon am Brexit o'r blaen ac nid wyf yn petruso rhag dweud fy mod yn bersonol yn ystyried bod y posibilrwydd y bydd Cymru yn colli ei llais mewn sgyrsiau â'i chwiorydd yn Ewrop yn hynod o ddinistriol. Felly, rhaid inni wneud cynnydd lle gallwn. Yn wir, diben ymweliad y pwyllgor â Brwsel oedd edrych ar y math o berthynas y dylai Cymru obeithio ei hadeiladu â sefydliadau a gwledydd yr UE ar ôl diwedd mis Mawrth. Ni allaf bwysleisio digon pa mor hanfodol yw hi fod Cymru'n cryfhau ac yn meithrin cynghreiriau cryf ac mae Pwyllgor y Rhanbarthau yn fecanwaith amlwg ar gyfer hyrwyddo'r nod hwnnw.
Mae Ivan Rogers wedi dweud, ar gyfer pob gwlad yn Ewrop, mai ei pherthynas â'r UE yw ei pherthynas strategol bwysicaf. I ni, yng Nghymru, nid yw'r ffaith honno ar fin newid. Nid yw ein daearyddiaeth ar fin newid ac yn sicr, rwy'n gobeithio ac yn hyderu na fydd ein cysylltiadau diwylliannol yn newid. Ond rydym yn gwybod na theimlir effaith Brexit yn yr un modd ar draws pob rhan o'r ynysoedd hyn. Mae hynny'n arbennig o wir yng Nghymru ac yn arbennig o wir mewn rhai rhannau o Gymru, gan gynnwys fy rhanbarth yn y de-ddwyrain. Yn wir, fel rydym eisoes wedi clywed heddiw, teimlwyd rhai o'r effeithiau hyn eisoes gyda chau ffatri Honda yn Swindon ac effaith debygol hynny ar ffatri Kasai ym Merthyr Tudful, lle mae 200 o bobl yn gweithio. Ni allwn fforddio colli'r swyddi hyn, a byddaf yn gwneud popeth a allaf i weithio gyda phartïon sydd â diddordeb er mwyn eu hachub.
Fel y noda'r adroddiad hwn, bydd Brexit yn cael effaith anghymesur. Felly, dylai ein diplomyddiaeth hefyd fod yn anghymesur mae'n debyg. Fel y saif pethau, nid yw'r mecanwaith a welwyd ym Mhwyllgor y Rhanbarthau—sef deddfwrfeydd datganoledig â llais uniongyrchol yn sgyrsiau sefydliadau'r UE—yn cael ei efelychu ar lefel y DU. Dyna pam y cymeradwyaf yr argymhelliad i sefydlu comisiwn ar y cyd rhwng y pwyllgor a'r DU i sicrhau na chollir y mecanwaith hwn, a gobeithiaf fod y Cynulliad yn cymeradwyo'r argymhelliad hwnnw hefyd.
Heb amheuaeth, dylem geisio cynnal cynrychiolaeth gyswllt ar y pwyllgor. Mae'n ofid fod cymaint o ddiplomyddiaeth wedi'i hymddiried i Lywodraeth y DU ei wneud ar ein rhan. Mae angen i Gymru gadw ein llais wedi'i glywed yn glir ac yn groyw. Ni allwn ymddiried mewn Llywodraeth arall i wneud hynny ar ein rhan. Mae hynny'n arbennig o wir am Lywodraeth a gaiff ei hystyried gyda'r fath ddryswch ac arswyd â San Steffan yn Ewrop ar hyn o bryd. Mae'r diffyg eglurder y mae San Steffan yn ei roi i Ewrop yn broblem enfawr. Fel y dywedodd un person a gyfarfuom: 'Pan ydych chi'n hwylio, rhaid ichi weld y tir er mwyn llywio'n briodol.' I gynifer o sefydliadau yr UE sydd am weithio gyda ni—ac mae parodrwydd i weld hynny—nid ydynt ond yn gallu gweld dŵr. Dyna pam y mae angen inni gadarnhau ein hymrwymiad i ddod o hyd i ffordd o barhau i weithio gyda Phwyllgor y Rhanbarthau. Ni all Cymru fforddio colli ei llais. Diolch.
Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for International Relations and the Welsh Language, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf fi yn gyntaf ddiolch i Mick Antoniw a Bethan Sayed am eu hadroddiad nhw ar y berthynas rhwng Cymru yn y dyfodol a Phwyllgor y Rhanbarthau? Ac a gaf i longyfarch Delyth Jewell hefyd ar ei phenodiad hi fel siaradwraig Plaid Cymru dros gysylltiadau rhyngwladol?
Nawr, dwi wedi bod yn ymwybodol o waith y pwyllgor dros amser hir, a dwi’n meddwl ei fod yn sefydliad o'r Undeb Ewropeaidd sy’n cynrychioli llais unigryw rhanbarthau, gwledydd fel Cymru, ac awdurdodau lleol ar draws yr Undeb Ewropeaidd, a dwi’n gwerthfawrogi’r ymrwymiad mae ein haelodau ni wedi’u gwneud i gynrychioli Cymru yna.
Ers canlyniad y refferendwm, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn glir: er gallai Cymru fod yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, dŷn ni ddim yn gadael Ewrop. Ac felly mae’n gwneud synnwyr inni ddatblygu cysylltiadau parhaus gyda sefydliadau perthnasol yr Undeb Ewropeaidd ynghyd â rhwydweithiau a rhaglenni rhanbarthau eraill fel ein bod ni ddim yn colli ein cydweithrediad llwyddiannus, fel rŷn ni wedi clywed gan gymaint o siaradwyr dros y blynyddoedd yn y mudiadau yma.
Nawr, yn y gorffennol, mae’r cysylltiad hwn wedi profi i fod yn un gwerthfawr ac wedi ein galluogi ni i ddylanwadu ar lunio polisïau Ewropeaidd, ond hefyd i ddysgu o’r rhanbarthau eraill i helpu i wella ein polisïau ni ein hunain yma yng Nghymru. Mae’n amlwg y bydd aelodaeth ffurfiol y Deyrnas Unedig o Bwyllgor y Rhanbarthau yn dod i ben ar ôl i’r Deyrnas Unedig dynnu’n ôl o’r Undeb Ewropeaidd. Mae hyn yn wir os ydyn ni’n llwyddo i gael cytundeb neu’n gadael heb gytundeb.
Mae Llywodraeth Cymru o’r farn ei bod hi’n gwneud synnwyr i archwilio pa gyfleoedd sydd ar gael i feithrin perthynas barhaus rhwng y Deyrnas Unedig a Phwyllgor y Rhanbarthau. A dwi’n ymwybodol bod ein cynrychiolwyr wedi bod yn weithredol mewn trafodaethau ynghylch sefydlu’r comisiwn yma ar y cyd rhwng Pwyllgor y Rhanbarthau a’r Deyrnas Unedig yn ystod unrhyw gyfnod pontio a fydd yn digwydd, os bydd yna gytundeb.
Pe byddai strwythur o’r fath yn cael ei datblygu—ac, wrth gwrs, byddai’n rhaid i hwn gael ei gytuno gan Bwyllgor y Rhanbarthau—byddwn i’n awyddus iawn i sicrhau cynrychiolaeth ddatganoledig gref yn nirprwyaeth y Deyrnas Unedig, a byddwn i’n disgwyl y byddai’r tair gweinyddiaeth ddatganoledig mewn lle i enwebu un cynrychiolydd i’r pwyllgor. Rŷn ni hefyd yn cytuno bod lle i archwilio ymhellach gynnig i greu fforwm gwleidyddol parhaol ar gyfer gorllewin gogledd Ewrop ar ôl unrhyw gytundeb, a ddylai gynnwys cynrychiolwyr o bob un o’r sefydliadau datganoledig.
Thank you, Llywydd. May I first of all thank Mick Antoniw and Bethan Sayed for their report on the relationship between Wales and the Committee of the Regions? And may I congratulate Delyth Jewell on her appointment as spokesperson for Plaid Cymru on international relations?
Now, I have been aware of the work of this committee over a lengthy period of time, and I think it’s a European institution that represents a unique voice of regions, nations such as Wales, and local authorities across the European Union, and I do appreciate the commitment that our Members are giving in representing Wales there.
Since the result of the referendum, the Welsh Government has been clear that although Wales may leave the European Union, we are not leaving Europe, and, therefore, it makes sense for us to develop ongoing relations with the relevant organisations and institutions within the European Union, as well as networks and relations with other regions, so that we don’t lose that successful collaboration, as we’ve heard from so many speakers, which has developed over the years.
Now, in the past, these relationships have proved to be valuable and have enabled us to have an influence on the development of policy at a European level, but also to learn from other regions in order to help to improve our own policies here in Wales. It’s clear that formal membership of the UK of the Committee of the Regions will cease once the UK withdraws from the European Union, and this is true if we succeed to reach an agreement or if we leave with no deal.
The Welsh Government is of the view that it makes sense to look at what opportunities exist to nurture an ongoing relationship between the UK and the Committee of the Regions, and I’m aware that our representatives have been active in negotiations on establishing this commission jointly between the Committee of the Regions and the UK during any transition period that may follow a deal.
If such a structure were to be developed, of course, this would have to be agreed by the Committee of the Regions, but I would be very eager to ensure devolved representation in the UK delegation and I would expect that the three devolved administrations should be in place to nominate one representative to that committee. We also agree that there is room to further look at a proposal to create an ongoing political forum for the north-west of Europe following any agreement, and that should include representatives from each of the devolved bodies.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Now, I understand that a proposal along the lines of investigating the establishment of a north-west Europe economic forum, which was mentioned by Mick Antoniw, is under consideration by the Committee of the Regions at the moment, and I look forward to the outcome of the committee's decision, which, of course, will take place after the UK's exit from the European Union. I was really interested to speak to Sir Albert Bore in a phone meeting I had with him last week precisely on this matter—about what that could look like and what are the models that exist for that kind of example for us to follow.
Turning to the recommendations made in Mick and Bethan's report, I'm pleased to confirm that, since the referendum in 2016, Ministers and officials have continued to explore how established relationships can be developed to further benefit Wales. I absolutely endorse the point that we have built up so much goodwill over the years, so much soft power, that it would be a huge mistake to throw that away. And I can also confirm that the First Minister is seeking to meet with the Committee of the Regions president during his forthcoming meeting to Brussels.
Now, I recently announced that the Welsh Government will be developing a new international strategy, and in the course of that consultation, we'll be looking to determine which of the many European networks, listed in appendix A of the document, we will want to prioritise in terms of future relationships between Wales and the European Union. And as that clock keeps ticking down towards the UK's exit from the EU, I think it's essential that we send out a strong message that, even if we do leave the EU and its institutions, we are absolutely determined to ensure that we remain on good terms and that we're determined to enhance and to continue to develop our relationships with our nearest neighbours on the continent.
That sub-member-state level of governance will have, we hope, a key role in ensuring that those friendships will continue. We will make every effort to ensure that a Welsh European voice will be heard loud and clear across the continent. I'm happy to report that the Government is happy to support the motion in full.
Nawr, deallaf fod cynnig ar hyd y llinellau o ymchwilio i sefydlu fforwm economaidd gogledd-orllewin Ewrop, a grybwyllwyd gan Mick Antoniw, o dan ystyriaeth gan Bwyllgor y Rhanbarthau ar hyn o bryd, ac edrychaf ymlaen at ganlyniad penderfyniad y pwyllgor, a fydd, wrth gwrs, yn digwydd ar ôl i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd. Roedd yn ddiddorol iawn siarad â Syr Albert Bore mewn cyfarfod dros y ffôn a gefais ag ef yr wythnos diwethaf ar yr union fater hwn—ynglŷn â sut beth fyddai hwnnw a'r modelau sy'n bodoli ar gyfer y math hwnnw o esiampl i ni ei dilyn.
Gan droi at yr argymhellion a wnaed yn adroddiad Mick a Bethan, rwy'n falch o gadarnhau, ers y refferendwm yn 2016, fod Gweinidogion a swyddogion wedi parhau i archwilio sut y gellir datblygu cysylltiadau sefydledig er creu budd pellach i Gymru. Rwy'n llwyr ategu'r pwynt ein bod wedi adeiladu cymaint o ewyllys da dros y blynyddoedd, cymaint o bŵer meddal, fel y byddai'n gamgymeriad enfawr inni ei golli. A gallaf gadarnhau hefyd fod y Prif Weinidog yn gofyn am gyfarfod â llywydd Pwyllgor y Rhanbarthau yn ystod ei gyfarfod nesaf ym Mrwsel.
Nawr, cyhoeddais yn ddiweddar y bydd Llywodraeth Cymru yn datblygu strategaeth ryngwladol newydd, ac yn ystod yr ymgynghoriad hwnnw, byddwn yn ceisio penderfynu pa un o'r nifer o rwydweithiau Ewropeaidd a restrir yn atodiad A y ddogfen y byddwn eisiau ei flaenoriaethu o ran y berthynas rhwng Cymru a'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol. Ac wrth i'r cloc barhau i dician tuag at yr adeg y bydd y DU yn gadael yr UE, credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn anfon neges gref, hyd yn oed os ydym yn gadael yr UE a'i sefydliadau, ein bod yn gwbl benderfynol o sicrhau ein bod yn parhau ar delerau da a'n bod yn benderfynol o wella a pharhau i ddatblygu ein perthynas â'n cymdogion agosaf ar y cyfandir.
Gobeithiwn y bydd i lywodraethu o'r fath ar lefel is-aelod-wladwriaeth rôl allweddol yn sicrhau y bydd y cyfeillgarwch hwnnw'n parhau. Byddwn yn gwneud pob ymdrech i sicrhau y bydd llais Ewropeaidd Cymreig yn cael ei glywed yn uchel ac yn glir ar draws y cyfandir. Rwy'n falch o adrodd bod y Llywodraeth yn hapus i gefnogi'r cynnig yn llawn.
Thank you. I call on Bethan Sayed to reply to the debate. Bethan.
Diolch. Galwaf ar Bethan Sayed i ymateb i'r ddadl. Bethan.
Diolch yn fawr iawn. I know that time is short. Thank you to Mick Antoniw for introducing our report and for putting forward eloquently the discussions that we've had and the conclusions that we've come to in relation to the work that we have sought to do in the limited capacity that we've had in relation to our representation on the Committee of the Regions. I welcome everybody's contributions here today, especially the recognition of the fact that, in whatever guise it is, we need to continue working with the European Union but also work with other countries on a worldwide basis to show that Wales is truly an internationalist community of communities.
I would take issue with one thing that Darren Millar did say in terms of our potential to work with Europe. Yes, we can work in different ways and different networks, but we have a formal relationship now. We are formal members and we have that capacity, as I did two weeks ago, to stand up in the Senedd in Brussels and speak and tell people what we are doing here in Wales to promote our nation, to promote our values. We simply won't have that opportunity under more informal structures, but I appreciate that that will have to happen. It's how we do that when we won't have those same very privileged structures that we've had. I make the analogy of how we've been able to network, how we've been able to bring nuggets of ideas back into this institution, back to benefit Wales, and how we will have to find new ways of doing that. [Interruption.]—I haven't got time. I've literally not got time. We can continue these discussions afterwards.
In relation to what the Minister has said about one member of any joint commission, I would be urging her to consider more than one. What's been good is having a diversity of opinion of myself and Mick Antoniw. We have similar thoughts but we may differ on other things. I think having that diversity of opinion on an international or European level is something to be promoted and supported, and perhaps even more important post Brexit so that we can have a strength of representation on that level. You mentioned that the First Minister is seeking a meeting with the president of the Committee of the Regions. I would urge you to tell us, as soon as that seeking process is over, that you're having that meeting, because when we were in Brussels recently there was an absolute urgency to ensure that processes are in place post March. I can't underestimate how valuable it has been, even though I've only been to a few meetings, to be able to engage positively.
After I spoke in the European Parliament two weeks ago, I had a Google Translate conversation on my phone with an Italian Minister. My Italian is non-existent and his English or Welsh is non-existent, and he said, 'We didn't leave the EU, you chose to leave the EU', and I said, 'We want to still continue working with you and keep the doors open.' I think that's the message we all have to have here today: moving on, we want to keep that door open, we want to engage. This report that we've brought to you today is important to ensure that we find different ways to engage positively and that we work not only calling on Welsh Government, but that the National Assembly for Wales as an institution has its own ways of engaging so that we can become strong in the world as a nation in our own right as well. Diolch yn fawr iawn to everybody for contributing.
Diolch yn fawr iawn. Gwn fod amser yn brin. Diolch i Mick Antoniw am gyflwyno ein hadroddiad ac am gyflwyno'r trafodaethau a gawsom yn huawdl a'r casgliadau y daethom iddynt o ran y gwaith yr ydym wedi ceisio ei wneud o fewn y gallu cyfyngedig a oedd gennym mewn perthynas â'n cynrychiolaeth ar Bwyllgor y Rhanbarthau. Croesawaf gyfraniadau pawb yma heddiw, yn enwedig y gydnabyddiaeth o'r ffaith bod angen inni barhau i weithio gyda'r Undeb Ewropeaidd ym mha ffordd bynnag, a gweithio gyda gwledydd eraill hefyd ar sail fyd-eang i ddangos bod Cymru'n gymuned o gymunedau wirioneddol ryngwladolaidd.
Buaswn yn anghytuno ag un peth a ddywedodd Darren Millar o ran ein potensial i weithio gydag Ewrop. Gallwn weithio mewn gwahanol ffyrdd a rhwydweithiau gwahanol, ond mae gennym berthynas ffurfiol yn awr. Rydym yn aelodau ffurfiol ac mae gennym y gallu hwnnw, fel roedd gennyf bythefnos yn ôl, i sefyll yn y Senedd ym Mrwsel a siarad a dweud wrth bobl beth rydym yn ei wneud yma yng Nghymru i hyrwyddo ein cenedl, i hyrwyddo ein gwerthoedd. Ni chawn y cyfle hwnnw o dan strwythurau mwy anffurfiol, ond rwy'n derbyn y bydd yn rhaid i hynny ddigwydd. Sut y gwnawn hynny pan na fydd gennym y strwythurau breintiedig iawn a fu gennym yw'r cwestiwn. Gwnaf y gyfatebiaeth o sut rydym wedi gallu rhwydweithio, sut y gallasom ddod â syniadau gwerthfawr yn ôl i'r sefydliad hwn, yn ôl i fod o fudd i Gymru, a sut y bydd yn rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd newydd o wneud hynny. [Torri ar draws.]—Nid oes gennyf amser. Yn llythrennol, nid oes gennyf amser. Gallwn barhau'r trafodaethau hyn wedyn.
Mewn perthynas â'r hyn y mae'r Gweinidog wedi dweud am un aelod o unrhyw gyd-gomisiwn, hoffwn ei hannog i ystyried mwy nag un. Bu'n dda cael amrywiaeth barn gennyf fi a Mick Antoniw. Mae gennym syniadau tebyg, ond gall ein barn fod yn wahanol ar bethau eraill. Rwy'n meddwl bod cael amrywiaeth barn ar lefel ryngwladol neu Ewropeaidd yn rhywbeth y dylid ei hyrwyddo a'i gefnogi, ac efallai ei fod hyd yn oed yn fwy pwysig ar ôl Brexit fel y gallwn gael cynrychiolaeth gref ar y lefel honno. Soniasoch fod y Prif Weinidog yn gofyn am gyfarfod â llywydd Pwyllgor y Rhanbarthau. Buaswn yn eich annog i ddweud wrthym, cyn gynted ag y bydd y broses o ofyn drosodd, os ydych yn cael y cyfarfod hwnnw, oherwydd pan oeddem ym Mrwsel yn ddiweddar, roedd brys o'r mwyaf i sicrhau bod prosesau ar waith, ar ôl mis Mawrth. Ni allaf orbwysleisio pa mor werthfawr oedd gallu ymgysylltu'n gadarnhaol, er na fûm mewn llawer o gyfarfodydd.
Ar ôl i mi siarad yn Senedd Ewrop bythefnos yn ôl, cefais sgwrs Google Translate ar fy ffôn gydag un o Weinidogion yr Eidal. Nid oes gennyf unrhyw Eidaleg ac nid oes ganddo ef Saesneg na Chymraeg, a dywedodd, 'Ni wnaethom adael yr UE, chi a ddewisodd adael yr UE', a dywedais, 'Rydym am barhau i weithio gyda chi a chadw'r drysau ar agor.' Credaf mai dyna'r neges sydd angen i bawb ohonom ei chael yma heddiw: gan symud ymlaen, rydym am gadw'r drws hwnnw ar agor, rydym am ymgysylltu. Mae'r adroddiad a gyflwynasom i chi heddiw yn bwysig i sicrhau ein bod yn canfod ffyrdd gwahanol o ymgysylltu'n gadarnhaol a'n bod yn gweithio gan alw nid yn unig ar Lywodraeth Cymru, ond bod gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru fel sefydliad ei ffyrdd ei hun o ymgysylltu fel y gallwn ddod yn gryf yn y byd fel cenedl yn ein hawl ein hunain hefyd. Diolch yn fawr iawn i bawb am gyfrannu.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move to item 6 on our agenda, which is a debate on the Health, Social Care and Sport Committee report, 'Everybody's Business: A Report on Suicide Prevention in Wales'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Dai Lloyd.
Symudwn yn awr at eitem 6 ar ein hagenda, sef dadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, 'Busnes Pawb: Adroddiad ar Atal Hunanladdiad yng Nghymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Dai Lloyd.
Cynnig NDM6974 Dai Lloyd
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, sef Busnes Pawb: Adroddiad ar Atal Hunanladdiad yng Nghymru, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 5 Rhagfyr 2018.
Motion NDM6974 Dai Lloyd
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Health, Social Care and Sport Committee, Everybody’s Business: A Report on Suicide Prevention in Wales, which was laid in the Table Office on 5 December 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ei chysidro hi'n anrhydedd i agor y ddadl bwysig yma y prynhawn yma ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar atal hunanladdiad yma yng Nghymru, 'Busnes Pawb'. Mae nifer y marwolaethau o ganlyniad i hunanladdiad yng Nghymru yn syfrdanol. Bu 360 o farwolaethau cofrestredig o ganlyniad i hunanladdiad yng Nghymru yn 2017, 278 ohonyn nhw yn ddynion. Mae’r ffigur hwn wedi cynyddu ers 2016—322 o hunanladdiadau oedd pryd hynny—ac nid yw nifer yr hunanladdiadau wedi bod yn gostwng gydag amser. Mae'n debygol hefyd bod yr ystadegau swyddogol o ran hunanladdiad yn tan-gynrychioli gwir raddfa hunanladdiad oherwydd yr angen i sefydlu y tu hwnt i amheuaeth resymol mewn cwest crwner mai hunanladdiad oedd achos y farwolaeth.
Gwnaethom gynnal yr ymchwiliad hwn i ddeall beth sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd a lle mae angen gweithredu i annog y newid a'r gwelliannau sydd eu hangen i wrthdroi'r duedd hon sy'n peri pryder. Fel rhan o’r ymchwiliad hwn, cawsom ystod eang o dystiolaeth. Yn ychwanegol at y dulliau ffurfiol, arferol o gasglu tystiolaeth yng nghyfarfodydd y pwyllgor, cyfarfu'r Aelodau efo cynrychiolwyr Tir Dewi, a ffurfiwyd i helpu ffermwyr Gorllewin Cymru mewn cyfnodau anodd, a Sefydliad Jacob Abraham yng Nghaerdydd, sy'n darparu cefnogaeth ar gyfer problemau iechyd meddwl ac sy’n cefnogi pobl sydd wedi colli rhywun yn sgil hunanladdiad. Diolch i bawb a gyfrannodd at y gwaith hwn.
Dŷn ni wedi gwneud 31 argymhelliad yn yr adroddiad hwn. Os byddan nhw’n cael eu gweithredu, byddant yn gam mawr ymlaen o ran gwneud Cymru yn wlad heb hunanladdiad. Byddaf yn cyfeirio at rai o’r argymhellion hyn yn yr amser sydd gennyf heddiw.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I consider it to be a privilege to open this very important debate today on the Health, Social Care and Sport Committee’s report on suicide prevention in Wales, 'Everybody's Business'. The number of deaths by suicide in Wales is staggering. There were 360 registered deaths from suicide in Wales in 2017, 278 of those in men. This is an increase from the 2016 figure, when there were 322 registered suicides, and there has been no apparent downward trend over time. It is also likely that official suicide statistics may under-represent the true scale of suicide due to the need to establish beyond reasonable doubt that suicide was the cause of death in a coroner’s inquest.
We undertook this inquiry to understand what is currently being done and where action is needed to drive the change and improvements that are required to reverse this worrying trend. As part of this inquiry, we took a wide range of evidence. In addition to the usual formal evidence gathering carried out in committee meetings, Members met with representatives of Tir Dewi, formed to help the farmers of west Wales in difficult times, and the Jacob Abraham Foundation in Cardiff, which provides support around mental health issues and supports people bereaved by suicide. I would like to thank everyone who contributed to this work.
We have made 31 recommendations in this report, which, if implemented, would be a big step forward in making Wales a zero-suicide country. I will address some of these in the time that I have today.
Suicide is everybody's business; that’s the key message we’ve heard throughout this inquiry. That's the message we all need to remember and share. Suicide can affect anybody, there isn’t a community in Wales where people haven’t been touched by suicide, and talking about suicide does not make it more likely to happen.
The committee heard clearly that raising awareness amongst the public, as well as those working in front-line services, is absolutely paramount. We need to encourage help-seeking behaviour and promote a more compassionate response to people in distress. Evidence from a range of stakeholders suggested that there would be merit in front-line staff across various professions receiving training in suicide awareness. In particular, we heard from the Samaritans that achieving much more consistent training for people on the front line, who are likely to encounter people who are at risk of suicide, is something that we can make some real progress on.
I am therefore pleased to refer to the Welsh Government’s response to recommendations 1 and 2 of this report. We welcome the Government’s commitment to make training resources available, and are keen to see how effective this will be in increasing the uptake of training in suicide prevention, both by the public and front-line professionals. It's not just a matter for doctors.
The committee also welcomes the fact that the Assembly Commission has accepted recommendation 3, and we encourage the Commission to continue to promote the availability of training and support to all its staff, given the role everybody has to play in suicide prevention, and we need more talking therapies available everywhere, but more of that later.
We are pleased that the Government has accepted recommendation 5 and has committed to take positive steps to ensure that all GPs in Wales understand the General Medical Council guidelines on sharing information in order to protect life. The committee received powerful evidence from Papyrus during this inquiry about their campaign to encourage NHS bodies to support staff appropriately to make a best-interest decision to break patient confidentiality in this setting. We understand that Papyrus also welcomes this response. As a committee, we recognise this is real progress.
In recommendation 13, we make it clear that action on a Wales-wide postvention strategy for suicide is an immediate priority. We welcome the Government’s positive response to look at what is happening in England with a view to adapting it for Wales. As a committee, we intend on returning to this issue in six months and expect development in this area.
In relation to part b of this recommendation, we have some concerns around the guidance to schools on talking about suicide and the support offered more generally to this vulnerable group. Now, Lynne Neagle, as both a member of this committee and Chair of the Children and Young People and Education Committee, will talk more about this in her contribution, as many of this committee’s recommendations strongly echo those in that committee’s report into the emotional and mental health of children and young people, 'Mind over Matter'.
Briefly, in relation to recommendation 25, there is strong evidence that reducing access to means is an effective element of suicide prevention. In line with our key message that suicide is everybody’s business, I want to highlight the important role that planning authorities, architects and others can play in suicide prevention, with the inclusion of measures to prevent suicide in all new building design. We strongly urge the Welsh Government to do all it can to ensure structures are safe.
Mae hunanladdiad yn fusnes i bawb; dyna'r neges allweddol a glywsom drwy gydol yr ymchwiliad hwn. Dyna'r neges y mae angen inni i gyd ei chofio a'i rhannu. Gall hunanladdiad effeithio ar unrhyw un, ni cheir unrhyw gymuned yng Nghymru lle nad yw pobl wedi'u cyffwrdd gan hunanladdiad, ac nid yw siarad am hunanladdiad yn ei wneud yn fwy tebygol o ddigwydd.
Clywodd y pwyllgor yn glir fod codi ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd, yn ogystal â'r rhai sy'n gweithio mewn gwasanaethau rheng flaen, yn hollbwysig. Mae angen inni annog ymddygiad sy'n ceisio cymorth a hyrwyddo ymateb mwy tosturiol i bobl mewn trallod. Awgrymodd tystiolaeth gan amrywiaeth o randdeiliaid y byddai budd mewn rhoi hyfforddiant ymwybyddiaeth o hunanladdiad i staff rheng flaen ar draws amryw o broffesiynau. Yn benodol, clywsom gan y Samariaid y byddai hyfforddiant mwy cyson i bobl ar y rheng flaen, sy'n debygol o ddod ar draws pobl sydd mewn perygl o gyflawni hunanladdiad, yn rhywbeth y gallwn wneud cynnydd gwirioneddol ar ei gyflawni.
Felly, mae'n bleser gennyf gyfeirio at ymateb Llywodraeth Cymru i argymhellion 1 a 2 yr adroddiad hwn. Rydym yn croesawu ymrwymiad y Llywodraeth i sicrhau bod adnoddau hyfforddi ar gael, ac yn awyddus i weld pa mor effeithiol fydd hyn ar gyfer cynyddu'r defnydd o hyfforddiant atal hunanladdiad, gan y gweithwyr proffesiynol rheng flaen a'r cyhoedd. Nid mater i feddygon yn unig yw hwn.
Mae'r pwyllgor hefyd yn croesawu'r ffaith bod Comisiwn y Cynulliad wedi derbyn argymhelliad 3, ac rydym yn annog y Comisiwn i barhau i hyrwyddo argaeledd hyfforddiant a chymorth i'w holl staff, o ystyried y rôl sydd gan bawb i'w chwarae yn atal hunanladdiad, ac rydym angen i fwy o therapïau siarad fod ar gael ym mhobman, ond mwy am hynny yn nes ymlaen.
Rydym yn falch fod y Llywodraeth wedi derbyn argymhelliad 5 ac wedi ymrwymo i roi camau cadarnhaol ar waith i sicrhau bod pob meddyg teulu yng Nghymru yn deall canllawiau'r Cyngor Meddygol Cyffredinol ar rannu gwybodaeth er mwyn diogelu bywydau. Cafodd y pwyllgor dystiolaeth rymus gan Papyrus yn ystod yr ymchwiliad hwn am eu hymgyrch i annog cyrff GIG i gynorthwyo staff yn briodol i wneud penderfyniad ar sail budd pennaf i dorri cyfrinachedd claf yn y cyd-destun hwn. Rydym yn deall bod Papyrus hefyd yn croesawu'r ymateb hwn. Fel pwyllgor, rydym yn cydnabod bod hwn yn gynnydd go iawn.
Yn argymhelliad 13, rydym yn ei gwneud yn glir fod gweithredu ar strategaeth ôl-ymyrraeth Cymru gyfan ar gyfer hunanladdiad yn flaenoriaeth uniongyrchol. Rydym yn croesawu ymateb cadarnhaol y Llywodraeth i edrych ar beth sy'n digwydd yn Lloegr gyda golwg ar ei addasu ar gyfer Cymru. Fel pwyllgor, rydym yn bwriadu dychwelyd at y mater hwn ymhen chwe mis ac yn disgwyl gweld datblygu yn y maes hwn.
Mewn perthynas â rhan b o'r argymhelliad hwn, mae gennym rai pryderon ynghylch y canllawiau i ysgolion ar siarad am hunanladdiad a'r cymorth a gynigir yn fwy cyffredinol i'r grŵp hwn sy'n agored i niwed. Nawr, bydd Lynne Neagle, fel aelod o'r pwyllgor hwn a Chadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, yn siarad mwy am hyn yn ei chyfraniad, gan fod llawer o argymhellion y pwyllgor hwn yn adleisio'r rhai yn adroddiad y pwyllgor hwnnw ar iechyd emosiynol a meddyliol plant a phobl ifanc, 'Cadernid Meddwl'.
Yn fyr, o ran argymhelliad 25, ceir tystiolaeth gref fod lleihau mynediad at ddulliau yn elfen effeithiol o atal hunanladdiad. Yn unol â'n neges allweddol fod hunanladdiad yn fusnes i bawb, rwyf am dynnu sylw at y rôl bwysig y gall awdurdodau cynllunio, penseiri ac eraill ei chwarae yn atal hunanladdiad, drwy gynnwys mesurau i atal hunanladdiad ym mhob cynllun adeilad newydd. Rydym yn annog Llywodraeth Cymru yn gryf i wneud popeth yn ei gallu i sicrhau bod adeiladau'n ddiogel.
Turning to a separate angle, many people feel unable to talk about their mental health, mainly due to the stigma that still surrounds admitting they have a problem. We need to overcome this issue so that everybody feels comfortable to seek the help they need without fear of being judged or losing face. Access to appropriate and timely specialised services is key in ensuring people get the support they need. There must be parity in the support available for mental and physical health conditions, so that people can access appropriate support when they need it to prevent reaching a point of crisis. Therefore, we are pleased that the Government has accepted recommendation 6 of this report, where the committee calls for all necessary steps to be taken to ensure this parity. We look forward to seeing how a new delivery plan will address this need and expect this work to move at pace, including development of the mental health core data set.
Recommendations 7 and 12 refer to urgent referral routes for GPs and the waiting times for psychological therapies like cognitive behavioural therapy. Although the Minister has accepted these, the Government’s response does not marry with the evidence heard by the committee during this inquiry. We heard from GPs that it is often very difficult for them to refer and get someone seen as quickly as they believe is necessary. With serious physical illness, GPs can ring doctors in secondary care hospitals for immediate hospital admission. No such right exists for GPs' access to secondary care psychiatric doctors. It is unacceptable that mental health services are not prioritised in the same way as physical health, and this needs to be addressed as a matter of urgency.
Turning to male suicide, inability to talk about mental health is particularly true of men. Throughout our evidence gathering, we heard that men, particularly middle-aged men, are at higher risk of suicide. It is a staggering statistic that suicide is the single biggest cause of death among men aged 20 to 49 years. We need to overcome this issue so that everyone feels comfortable to seek the help they need without fear of being judged. New approaches are now needed to encourage help-seeking behaviour and to improve mental health, well-being and resilience among men. These can make a huge difference, but often rely on the commitment of individuals or are unsustainable due to short-term funding of charitable institutions. Reducing and, ultimately, preventing male suicide needs to be recognised as a national priority, and we are pleased that the Minister has accepted recommendation 18.
There are certain factors that create risk and stress to people living in rural areas over and above the suicide risk factors affecting general populations. The committee heard that, whilst there are no specific statistics available on the number of farmers who had completed suicide, all farmers knew a farmer who had taken their own life. We were particularly struck by the evidence provided by Tir Dewi when they told us, and I quote:
'When a death occurs on a farm, the cows still need to be milked this morning, and this evening and tomorrow'.
This clearly demonstrates the importance of understanding the impact various pressures can have on farmers’ mental health and the need for mental health awareness training to be undertaken by staff of all those organisations who interact with farmers and their families.
We welcome the Minister’s response to recommendation 22 and we note that the Welsh Government’s farm liaison service have recently attended training. However, I would highlight that all staff who work to support farmers would benefit from this training, such as those involved in arranging farm inspections. The committee was particularly pleased to learn that the Farmers' Union of Wales has recently made a public commitment to further raise awareness of mental health problems in rural communities.
Turning briefly to prisoners’ risk of suicide and self-harm in Wales, the committee is pleased that the Government has accepted this recommendation. The committee is embarking on an inquiry into prison healthcare and will take the opportunity to look at this issue in more depth over the coming months.
Finally, we welcome the additional £500,000 annually recently announced by the Minister towards the delivery of suicide prevention in Wales. We know that the Samaritans report that the average cost of a suicide in the general population is estimated at £1.67 million per completed suicide, which clearly highlights the economic cost of suicide. While, in his response to recommendation 31 of this report, the Minister accepts in principle the need for specific funding to be made available for suicide prevention, the committee would wish to see some protected resource. We would therefore welcome further information on how this additional funding will be spent.
Gan droi at ongl wahanol, mae llawer o bobl yn teimlo na allant siarad am eu hiechyd meddwl, yn bennaf oherwydd y stigma sy'n parhau ynghylch cyfaddef bod ganddynt broblem. Mae angen inni oresgyn hyn fel bod pawb yn teimlo'n gyfforddus i ofyn am y cymorth sydd ei angen arnynt heb ofni cael eu barnu neu golli wyneb. Mae mynediad at wasanaethau arbenigol priodol ac amserol yn allweddol ar gyfer sicrhau bod pobl yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt. Rhaid bod cymorth ar gael ar lefel gydradd ar gyfer cyflyrau iechyd meddwl a chyflyrau iechyd corfforol fel y gall pobl gael cymorth priodol pan fyddant ei angen er mwyn atal sefyllfaoedd o argyfwng. Felly, rydym yn falch fod y Llywodraeth wedi derbyn argymhelliad 6 yr adroddiad hwn, lle mae'r pwyllgor yn galw am weithredu'r holl gamau angenrheidiol i sicrhau'r cydraddoldeb hwn. Rydym yn edrych ymlaen at weld sut y bydd cynllun cyflawni newydd yn mynd i'r afael â'r angen hwn ac yn disgwyl i'r gwaith hwn symud yn gyflym, gan gynnwys datblygu set ddata graidd iechyd meddwl.
Mae argymhellion 7 a 12 yn cyfeirio at lwybrau atgyfeirio brys ar gyfer meddygon teulu a'r amseroedd aros ar gyfer therapïau seicolegol fel therapi gwybyddol ymddygiadol. Er bod y Gweinidog wedi derbyn y rhain, nid yw ymateb y Llywodraeth yn ategu'r dystiolaeth a glywyd gan y pwyllgor yn ystod yr ymchwiliad hwn. Clywsom gan feddygon teulu ei bod yn aml yn anodd iawn iddynt atgyfeirio a chael rhywun wedi'i weld mor gyflym ag y credant sy'n angenrheidiol. Gyda salwch corfforol difrifol, gall meddygon teulu ffonio meddygon mewn ysbytai gofal eilaidd i glaf gael ei dderbyn i'r ysbyty ar unwaith. Nid oes unrhyw hawl o'r fath yn bodoli i feddygon teulu allu sicrhau mynediad at feddygon seiciatrig mewn gofal eilaidd. Mae'n annerbyniol nad yw gwasanaethau iechyd meddwl yn cael eu blaenoriaethu yn yr un modd ag iechyd corfforol, ac mae angen rhoi sylw i hyn fel mater o frys.
Gan droi at hunanladdiad ymhlith dynion, mae anallu i siarad am iechyd meddwl yn arbennig o wir am ddynion. Drwy gydol ein cyfnod yn casglu tystiolaeth, clywsom fod dynion, dynion canol oed yn arbennig, yn wynebu risg uwch o hunanladdiad. Mae'n ystadegyn syfrdanol mai hunanladdiad yw'r prif achos marwolaeth ymhlith dynion 20 i 49 oed. Mae angen inni oresgyn hyn fel bod pawb yn teimlo'n gyfforddus i ofyn am yr help sydd ei angen arnynt heb ofni cael eu barnu. Mae angen dulliau newydd o weithredu bellach er mwyn annog ymddygiad sy'n chwilio am gymorth ac i wella iechyd meddwl, lles meddyliol a chydnerthedd ymhlith dynion. Gall y rhain wneud gwahaniaeth aruthrol, ond yn aml maent yn dibynnu ar ymrwymiad unigolion neu'n anghynaladwy yn sgil ariannu sefydliadau elusennol ar sail fyrdymor. Mae angen cydnabod bod lleihau, ac yn y pen draw, atal hunanladdiad ymhlith dynion yn flaenoriaeth genedlaethol, ac rydym yn falch fod y Gweinidog wedi derbyn argymhelliad 18.
Ceir rhai ffactorau sy'n creu risg a straen i bobl sy'n byw mewn ardaloedd gwledig yn ychwanegol at y ffactorau risg hunanladdiad sy'n effeithio ar boblogaethau cyffredinol. Clywodd y pwyllgor, er nad oes unrhyw ystadegau penodol ar gael ar nifer y ffermwyr a oedd wedi cyflawni hunanladdiad, roedd pob ffermwr yn adnabod ffermwr a oedd wedi cyflawni hunanladdiad. Cawsom ein taro'n arbennig gan y dystiolaeth a ddarparwyd gan Tir Dewi pan ddywedasant wrthym, ac rwy'n dyfynnu:
Pan fo marwolaeth yn digwydd ar fferm, mae'n dal i fod angen godro'r gwartheg y bore yma, a heno ac yfory.
Mae hyn yn dangos yn glir pa mor bwysig yw deall yr effaith y gall pwysau amrywiol ei chael ar iechyd meddwl ffermwyr a'r angen am hyfforddiant ymwybyddiaeth iechyd meddwl i staff pob sefydliad sy'n rhyngweithio â ffermwyr a'u teuluoedd.
Rydym yn croesawu ymateb y Gweinidog i argymhelliad 22 ac rydym yn nodi bod gwasanaeth cysylltwyr fferm Llywodraeth Cymru wedi cael hyfforddiant yn ddiweddar. Fodd bynnag, hoffwn nodi y byddai pob aelod o staff sy'n gweithio i gefnogi ffermwyr yn elwa o'r hyfforddiant hwn, fel y rhai a fu'n gysylltiedig â threfnu archwiliadau fferm. Roedd y pwyllgor yn arbennig o falch o ddysgu bod Undeb Amaethwyr Cymru wedi gwneud ymrwymiad cyhoeddus yn ddiweddar i gynyddu ymwybyddiaeth o broblemau iechyd meddwl mewn cymunedau gwledig.
Gan droi'n fyr at risg carcharorion o gyflawni hunanladdiad a hunan-niweidio yng Nghymru, mae'r pwyllgor yn falch fod y Llywodraeth wedi derbyn yr argymhelliad hwn. Mae'r pwyllgor yn dechrau ar ymchwiliad i ofal iechyd mewn carchardai a bydd yn manteisio ar y cyfle i edrych ar y mater hwn yn fanylach dros y misoedd nesaf.
Yn olaf, croesawn y £500,000 ychwanegol bob blwyddyn a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan y Gweinidog tuag at atal hunanladdiad yng Nghymru. Rydym yn gwybod bod y Samariaid yn adrodd bod yr amcangyfrif o gost gyfartalog hunanladdiad yn y boblogaeth gyffredinol yn £1.67 miliwn am bob hunanladdiad a gyflawnir, sy'n dangos cost economaidd hunanladdiad yn glir. Er bod y Gweinidog, yn ei ymateb i argymhelliad 31 yr adroddiad hwn, yn derbyn mewn egwyddor yr angen am ryddhau arian penodol ar gyfer atal hunanladdiad, byddai'r pwyllgor yn dymuno gweld rhai adnoddau'n cael eu diogelu. O'r herwydd, byddem yn croesawu gwybodaeth bellach ynglŷn â sut y gwerir yr arian ychwanegol hwn.
I gloi, mae llawer o waith yn cael ei wneud i godi ymwybyddiaeth o'r risgiau o hunanladdiad, a hoffwn ganmol y gwaith rhagorol sy'n cael ei wneud gan sefydliadau'r trydydd sector i roi cefnogaeth i'r rheini yr effeithir arnynt. Er bod cynnydd yn cael ei wneud, mae angen mwy o arweiniad i fwrw ymlaen â’r newid sydd ei angen. Mae'r pwyllgor yn ymrwymedig i sicrhau bod atal hunanladdiad yn parhau ar yr agenda. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau eraill y prynhawn yma a gweld cynnydd gwirioneddol yn y maes hwn. Diolch yn fawr.
To close, there is a lot of work being done to raise awareness of the risks of suicide and I would like to praise the excellent work being done by third sector organisations in putting support in place for those affected. There is a momentum building, but greater direction is needed to really drive forward the change still needed, and the committee is committed to ensuring that suicide prevention remains on the agenda. I look forward to hearing others’ contributions this afternoon and to seeing real progress being made in this area. Thank you very much.
Thank you. In accordance with Standing Order 12.23, the Llywydd has not selected the amendments tabled to the motion. Darren Millar.
Diolch. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23, nid yw'r Llywydd wedi dethol y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Darren Millar.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm very grateful for the opportunity to take part in this debate, and I think that the health committee has done some sterling work in terms of taking forward this particular inquiry. Every time somebody commits suicide, they take a little bit of the life of everyone else around them as well, and, you know, we in this Chamber have known individuals who have taken their own lives, and we know of the tragedy that can unfold for those who love them as a result of that.
Three hundred and sixty deaths in 2017 is 360 too many, and we all must do everything that we can to ensure that those numbers start coming down. As the Chair of the committee quite rightly pointed out, the statistics are absolutely going in the wrong direction, and that should be a cause of alarm for each and every one of us. And I don't think that it's any coincidence that, at the same time as those statistics going in the wrong direction, we've also seen a lengthening of waiting times for people getting access to talking therapies, and problems with mental health services in different parts of Wales as well.
I was very struck by the comments about the farming industry. I can remember inviting Tir Dewi to come in to give evidence to the cross-party group on faith about their work, because I know that they are an organisation that is inspired, effectively, by the Christian faith of those volunteers who engage with it. I was alarmed at some of the individual stories that they shared at that cross-party group just about the challenges—the unique challenges, really—that many in the farming community face. And I think it is absolutely right that the committee has highlighted this in this important inquiry report and the need to have some focus on the farming industry going forward.
I'm also pleased to see the references to building design in the report. I can remember visiting a mental health unit at Glan Clwyd Hospital around two and a half years ago with the current mental health director, not long after he started in his post, and I was absolutely appalled to see that there were many ligature points, even in that mental health ward where people are sectioned because, sometimes, they're at such a point of crisis that they're thinking about taking their own lives. And I was astonished that these were things that had not been addressed in that building design, despite the fact that that was a health board that was in special measures for mental health purposes. So, clearly, there's an awful lot of work to do within our own public health service estate in addition to, of course, retrofitting buildings and dealing with any new building applications that come through, and making sure that the planning system adequately considers these sorts of things as we go forward.
I think it's quite right that the report also highlighted the need to address the ongoing stigma that there is in relation to those with mental health not feeling as though they are able to talk about the things that they are encountering. I think that the statistics that Mind Cymru and Hafal have highlighted, which say that 40 per cent of employees are reluctant to discuss their mental health with their employer, are pretty stark. But, what's really awful is that fewer than four in 10 employees would consider hiring someone if they knew that they had a mental health problem. That is shameful. We've got to address this sort of prejudice in our society and amongst the workforce. I think that, yes, quite rightly, the Welsh Government, the National Assembly for Wales and other public services have got to show some leadership on this. But, somehow, we've also got to reach out to employers across Wales and make sure that they are also engaging positively with the workforce. I think that we can look at public sector contracts with private suppliers, whether they be supplying parts of the workforce or goods and services, to see what they are doing, frankly, to ensure the positive mental health and well-being of the workforces that they employ.
So, I want to commend this report to the Senedd. I was very pleased to see the recommendations—pleased to see many of the positive things that the Government had said in response to those recommendations. But, I think that we do need to continue to have a focus on this issue on a cross-party basis, so that we can reduce this problem, reduce this prevalence of suicide, with so many needless lives actually lost.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon, a chredaf fod y pwyllgor iechyd wedi gwneud gwaith rhagorol yn datblygu'r ymchwiliad penodol hwn. Bob tro y mae rhywun yn cyflawni hunanladdiad, maent yn mynd ag ychydig bach o fywyd pawb arall o'u cwmpas hefyd a wyddoch chi, rydym ni yn y Siambr hon wedi adnabod unigolion sydd wedi cyflawni hunanladdiad, a gwyddom am y drasiedi a all ddigwydd i'r rhai sy'n eu caru o ganlyniad i hynny.
Mae 360 o farwolaethau yn 2017 yn 360 yn ormod, a rhaid i bawb ohonom wneud popeth a allwn i sicrhau bod y niferoedd hynny'n dechrau disgyn. Fel y nododd Cadeirydd y pwyllgor yn gwbl gywir, mae'r ystadegau'n mynd i'r cyfeiriad cwbl anghywir, a dylai hynny fod yn achos dychryn i bob un ohonom. Ac nid wyf yn meddwl mai cyd-ddigwyddiad yw'r ffaith ein bod hefyd, ar yr un pryd ag y mae'r ystadegau hynny'n mynd i'r cyfeiriad anghywir, wedi gweld amseroedd aros i bobl gael mynediad at therapïau siarad yn ymestyn, a phroblemau gyda gwasanaethau iechyd meddwl mewn gwahanol rannau o Gymru yn ogystal.
Gwnaed argraff fawr arnaf gan y sylwadau am y diwydiant ffermio. Gallaf gofio gwahodd Tir Dewi i ddod i roi tystiolaeth i'r grŵp trawsbleidiol ar ffydd am eu gwaith, oherwydd gwn eu bod yn sefydliad sy'n cael ei ysbrydoli, i bob pwrpas, gan ffydd Gristnogol y gwirfoddolwyr sy'n ymwneud ag ef. Cefais fy nychryn gan rai o'r straeon unigol a rannwyd ganddynt yn y grŵp trawsbleidiol hwnnw am yr heriau—yr heriau unigryw, mewn gwirionedd—y mae llawer yn y gymuned ffermio yn eu hwynebu. Ac mae'n hollol iawn fod y pwyllgor wedi amlygu hyn yn adroddiad yr ymchwiliad pwysig hwn a'r angen i gael rhywfaint o ffocws ar y diwydiant ffermio yn y dyfodol.
Rwyf hefyd yn falch o weld y cyfeiriadau at ddylunio adeiladau yn yr adroddiad. Cofiaf ymweld ag uned iechyd meddwl yn Ysbyty Glan Clwyd tua dwy flynedd a hanner yn ôl gyda'r cyfarwyddwr iechyd meddwl presennol, heb fod yn hir ar ôl iddo ddechrau yn ei swydd, ac roedd yn gwbl warthus gweld bod llawer o fannau lle roedd modd i rywun grogi'i hun, hyd yn oed ar y ward iechyd meddwl honno lle cedwir pobl yn anwirfoddol am eu bod wedi cyrraedd sefyllfa mor argyfyngus fel eu bod yn meddwl am gyflawni hunanladdiad. Ac roeddwn yn synnu bod y rhain yn bethau nad oeddent wedi cael sylw yn y gwaith o ddylunio'r adeilad hwnnw, er bod hwnnw'n fwrdd iechyd a oedd yn destun mesurau arbennig am resymau'n ymwneud ag iechyd meddwl. Felly, yn amlwg, mae llawer iawn o waith i'w wneud o fewn ystâd ein gwasanaeth iechyd cyhoeddus ein hunain yn ogystal ag ôl-osod adeiladau wrth gwrs ac ymdrin ag unrhyw geisiadau adeiladu newydd a ddaw i law, a gwneud yn siŵr fod y system gynllunio yn rhoi ystyriaeth ddigonol i'r mathau hyn o bethau wrth inni symud ymlaen.
Credaf ei bod yn hollol iawn fod yr adroddiad hefyd wedi amlygu'r angen i roi sylw i'r stigma parhaus mewn perthynas â phobl sydd â phroblemau iechyd meddwl fel nad ydynt yn teimlo eu bod yn gallu siarad am y pethau a wynebant. Credaf fod yr ystadegau y mae Hafal a Mind Cymru wedi'u nodi, sy'n dweud bod 40 y cant o weithwyr yn amharod i drafod eu hiechyd meddwl gyda'u cyflogwyr, yn eithaf brawychus. Ond yr hyn sy'n wirioneddol ofnadwy yw na fyddai mwy na chwech o bob 10 cyflogwr yn ystyried cyflogi rhywun pe baent yn gwybod bod ganddynt broblem iechyd meddwl. Mae hynny'n gywilyddus. Rhaid inni fynd i'r afael â'r math hwn o ragfarn yn ein cymdeithas ac ymhlith y gweithlu. Credaf ei bod yn gwbl briodol fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru, Cynulliad Cenedlaethol Cymru a gwasanaethau cyhoeddus eraill ddangos arweiniad ar hyn. Ond rywsut, rhaid i ni estyn allan at gyflogwyr ledled Cymru a gwneud yn siŵr eu bod hwy hefyd yn ymgysylltu'n bositif â'r gweithlu. Credaf y gallwn edrych ar gontractau sector cyhoeddus gyda chyflenwyr preifat, pa un a ydynt yn darparu rhannau o'r gweithlu neu nwyddau a gwasanaethau, i weld beth y maent yn ei wneud i sicrhau iechyd meddwl a lles meddyliol cadarnhaol y gweithluoedd y maent yn eu cyflogi.
Felly, hoffwn gymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Senedd. Roeddwn yn falch iawn o weld yr argymhellion—yn falch o weld llawer o'r pethau cadarnhaol yr oedd y Llywodraeth wedi'u dweud mewn ymateb i'r argymhellion hynny. Ond credaf fod angen inni barhau i ganolbwyntio ar y mater hwn ar sail drawsbleidiol, fel y gallwn leihau'r broblem hon, lleihau nifer yr achosion o hunanladdiad, gyda chymaint o fywydau'n cael eu colli'n ddiangen.
I really do believe that suicide prevention is everybody's business and everybody's opportunity. I'd love to speak about every recommendation but, given the time constraints, I will focus on two areas. The first is particularly close to my heart—young suicide and the overlap between this report and the Children, Young People and Education Committee's 'Mind over matter' report, because the two are inextricably linked. Suicide is the leading cause of death for young people aged 15 to 19. More than 200 children die by suicide every year in the UK. In 2017, 226 children died by suicide. That is a national scandal. As Papyrus told our inquiry, if Ebola or HIV or any other disease was killing 200 schoolchildren a year, we would be throwing millions of pounds at it. I agree. The findings of 'Mind over matter’ were clear. The urgent challenge now lies at the preventative end of the pathway, with emotional well-being, resilience and early intervention.
The parable of the river feels more relevant now than ever. I’m sure some of you know it, but to summarise: one night, villagers were sitting by their riverbank, about to eat, when one villager noticed a young child floating upside down and drifting down the river. Several villagers jumped up, dived in and tried to rescue the child. It was too late. A short while later, another young child was noticed, coughing and screaming as it struggled to stay afloat. This time, the villagers were luckier and the child, although bruised and battered, lived. This turn of events continued, and the frequency with which the villagers had to rescue children from the river increased—sometimes successful, but not always guaranteed. Soon all the resources and people power of the village were directed at saving as many children as they could. This occupied the villagers constantly, and other endeavours that they'd previously pursued had to be forgotten. This was accepted because it was a worthy cause. One day, two villagers began to walk away from the village, heading upstream. They were questioned, 'Where are you going? We need you here to help save the children.' The villagers replied, 'We’re going upstream to find out why those children have ended up in the river in the first place.'
That is absolutely where I believe we need to be—upstream, before young people fall in that river in the first place. That’s why I am delighted that 'Everybody’s Business' wholeheartedly endorses the recommendations in 'Mind over matter', which aim to do just that. It is the first time that one committee report has fully endorsed and supported another in this way, and I'd like to thank Dai Lloyd for the collegiate way that he leads the health committee and for the constructive partnership that has developed between our two committees on the fundamental issue of our nation’s mental health. Because it is not just young people who will benefit from the recommendations of 'Mind over matter'—they set out a road map for developing resilience for all.
We've heard today about the scale of the challenge with male suicide. It is the leading cause of death for men under the age of 45. It is without any shadow of a doubt a public health emergency. Yet, most men who die by suicide have no previous contact with mental health services before their death. So, how do we reach them? With half of all mental health problems beginning in childhood, Samaritans Cymru have told us that developing resilience and early intervention in schools has a major role to play in preventing male suicide. I agree.
Myself and other committee members will continue to hold Welsh Government’s feet to the fire on progress with 'Mind over matter'. But in the meantime, we still need to pull young people from the river. So, I was really disappointed that the recommendations made in 'Mind over matter' and repeated, in full, nearly a year later in this report on the need to issue urgent guidance to schools on talking about suicide, are only accepted in principle again.
Now, I really welcome the work that has been done to prepare guidance for schools by the brilliant Professor Ann John, but I am deeply concerned that Welsh Government has not made any commitment to making this guidance statutory. Talking about suicide does not cause suicide. Talking about suicide saves lives. Every day lost on this is a day when we could potentially see another child die by suicide as, indeed, we have done since 'Mind over matter' was published. It simply cannot wait until we have implemented the other reforms.
To lose someone you love to suicide is a uniquely devastating loss. People bereaved by suicide are themselves at much higher risk of themselves dying by suicide. So, I was disappointed that recommendation 15 on support for those bereaved by suicide was only accepted in principle. During the inquiry, we met a group of relatives at the Jacob Abraham Foundation, all of whom had lost sons, husbands, fathers to suicide. One lady had lost her two sons to suicide—a heartbreaking reminder of the risk that suicide bereavement poses. Shockingly, not one of those families had received any specialist support, apart from the support offered by the foundation, which receives no statutory funds and is operating on a hand-to-mouth basis. Minister, I don’t need another review to tell me that suicide bereavement support in Wales is woefully inadequate and that we need to address it urgently.
In conclusion, I know that both the health committee and my committee are asking a lot of Government on mental health, and I make no apologies for that. I also acknowledge both this Minister and the Minister for Education's commitment to the new task and finish group to deliver the 'Mind over matter' recommendations. Welsh Government regularly reminds us that mental health is a priority in 'Prosperity for All', but we are still not seeing sufficient evidence of that on the ground. It is time for Welsh Government to make parity between mental and physical health a reality in Wales.
Rwy'n credu'n gryf fod atal hunanladdiad yn fusnes i bawb ac yn gyfle i bawb. Hoffwn siarad am bob argymhelliad ond o gofio'r cyfyngiadau amser, rwyf am ganolbwyntio ar ddau faes. Mae'r cyntaf yn arbennig o agos at fy nghalon—hunanladdiad ymhlith pobl ifanc a'r gorgyffwrdd rhwng yr adroddiad hwn ac adroddiad 'Cadernid Meddwl' y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, oherwydd ceir cysylltiad anorfod rhwng y ddau. Hunanladdiad yw'r prif achos marwolaeth ymhlith pobl ifanc rhwng 15 a 19 oed. Mae mwy na 200 o blant yn marw drwy hunanladdiad bob blwyddyn yn y DU. Yn 2017, bu farw 226 o blant drwy hunanladdiad. Mae'n sgandal genedlaethol. Fel y dywedodd Papyrus wrth ein hymchwiliad, pe bai Ebola neu HIV neu unrhyw glefyd arall yn lladd 200 o blant ysgol bob flwyddyn, byddem yn taflu miliynau o bunnoedd ato. Rwy'n cytuno. Roedd canfyddiadau 'Cadernid Meddwl' yn glir. Mae'r her uniongyrchol yn awr i'w gweld ar ben ataliol y llwybr, gyda lles emosiynol, cydnerthedd ac ymyrraeth gynnar.
Mae dameg yr afon yn teimlo'n fwy perthnasol yn awr nag erioed. Rwy'n siŵr fod rhai ohonoch yn gwybod amdani, ond i grynhoi: un noson, roedd pentrefwyr yn eistedd ar lan yr afon, yn barod i fwyta, pan sylwodd un pentrefwr ar blentyn ifanc yn arnofio â'i ben i lawr yn yr afon. Neidiodd sawl pentrefwr i mewn a cheisio achub y plentyn. Roedd yn rhy hwyr. Ychydig amser yn ddiweddarach, gwelwyd plentyn ifanc arall yn pesychu ac yn sgrechian wrth iddo ymdrechu i gadw ei ben uwchben y dŵr. Y tro hwn, roedd y pentrefwyr yn fwy ffodus ac fe oroesodd y plentyn, er ei fod yn gleisiau byw. Parhaodd y digwyddiadau hyn, a bu'n rhaid i'r pentrefwyr achub mwy a mwy o blant o'r afon—weithiau'n llwyddiannus, ond nid bob amser. Yn fuan, câi holl adnoddau a grym pobl y pentref eu cyfeirio at achub cymaint o blant ag y gallent. Roedd yn mynd â sylw cyson y pentrefwyr, a bu'n rhaid iddynt anghofio am bethau eraill yr arferent eu gwneud. Câi hyn ei dderbyn am ei fod yn achos mor deilwng. Un diwrnod, dechreuodd dau o'r pentrefwyr gerdded i ffwrdd o'r pentref, gan anelu i fyny'r afon. Gofynnwyd iddynt, 'I ble rydych chi'n mynd? Mae eich angen yma i helpu i achub y plant.' Atebodd y pentrefwyr, 'Rydym yn mynd i fyny'r afon i ddarganfod pam y mae'r plant hyn yn yr afon yn y lle cyntaf.'
Dyna'n bendant lle credaf fod angen inni fod—i fyny'r afon, cyn i bobl ifanc ddisgyn i'r afon yn y lle cyntaf. Dyna pam rwy'n falch iawn fod 'Busnes Pawb' wedi llwyr gymeradwyo'r argymhellion yn 'Cadernid Meddwl', sy'n anelu at wneud yn union hynny. Dyma'r tro cyntaf i un adroddiad pwyllgor gymeradwyo a chefnogi un arall yn llawn yn y modd hwn, a hoffwn ddiolch i Dai Lloyd am y ffordd golegaidd y mae'n arwain y pwyllgor iechyd ac am y bartneriaeth adeiladol sydd wedi datblygu rhwng ein dau bwyllgor ar fater sylfaenol iechyd meddwl ein cenedl. Oherwydd nid pobl ifanc yn unig a fydd yn elwa o argymhellion 'Cadernid Meddwl'—maent yn sefydlu map ffordd ar gyfer datblygu cydnerthedd i bawb.
Rydym wedi clywed heddiw am faint yr her mewn perthynas â hunanladdiad ymhlith dynion. Dyma'r prif achos marwolaeth ymhlith dynion o dan 45 oed. Heb rithyn o amheuaeth, mae'n argyfwng iechyd cyhoeddus. Eto, nid yw'r rhan fwyaf o ddynion sy'n marw drwy hunanladdiad wedi cael unrhyw gyswllt blaenorol â gwasanaethau iechyd meddwl cyn eu marwolaeth. Felly, sut mae eu cyrraedd? Gyda hanner yr holl broblemau iechyd meddwl yn dechrau yn ystod plentyndod, mae Samariaid Cymru wedi dweud wrthym fod gan ddatblygu cydnerthedd ac ymyrraeth gynnar yn yr ysgolion ran bwysig i'w chwarae yn atal hunanladdiad ymhlith dynion. Rwy'n cytuno.
Byddaf fi ac aelodau eraill y pwyllgor yn parhau i bwyso ar Lywodraeth Cymru i wneud cynnydd gyda 'Cadernid Meddwl'. Ond yn y cyfamser, mae angen inni barhau i dynnu pobl ifanc o'r afon. Felly, roeddwn yn siomedig iawn fod yr argymhellion a wnaed yn 'Cadernid Meddwl' a'u hailadrodd yn llawn bron flwyddyn yn ddiweddarach yn yr adroddiad hwn ar yr angen i gyhoeddi canllawiau brys i ysgolion ar siarad am hunanladdiad ond wedi'u derbyn mewn egwyddor yn unig unwaith eto.
Nawr, rwy'n croesawu'n fawr y gwaith sydd wedi'i wneud ar baratoi canllawiau ar gyfer ysgolion gan yr Athro Ann John, ond rwy'n pryderu'n fawr nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw ymrwymiad i wneud y canllawiau hyn yn statudol. Nid yw siarad am hunanladdiad yn achosi hunanladdiad. Mae siarad am hunanladdiad yn achub bywydau. Mae pob diwrnod a gollir ar hyn yn ddiwrnod pan allem weld plentyn arall yn marw drwy hunanladdiad fel y gwelsom, yn wir, ers cyhoeddi 'Cadernid Meddwl'. Ni all aros tan ein bod wedi gweithredu'r diwygiadau eraill.
Mae colli rhywun rydych yn ei garu i hunanladdiad yn golled fwy dinistriol na'r un. Mae pobl sydd wedi cael profedigaeth yn sgil hunanladdiad yn wynebu risg lawer uwch eu hunain o farw drwy hunanladdiad. Felly, roeddwn yn siomedig mai mewn egwyddor yn unig y derbyniwyd argymhelliad 15 ar gymorth i bobl sydd wedi cael profedigaeth yn sgil hunanladdiad. Yn ystod yr ymchwiliad, cyfarfuom â grŵp o berthnasau yn Sefydliad Jacob Abraham a oedd wedi colli meibion, gwŷr, tadau i hunanladdiad. Roedd un wraig wedi colli ei dau fab yn sgil hunanladdiad—sy'n atgoffa'n dorcalonnus o'r risg y mae profedigaeth hunanladdiad yn ei chreu. Mae'n arswydus na chafodd yr un o'r teuluoedd hynny unrhyw gymorth arbenigol, ar wahân i'r cymorth y mae'r sefydliad yn ei gynnig, sefydliad nad yw'n derbyn unrhyw arian statudol ac sy'n gweithredu o'r llaw i'r genau. Weinidog, nid wyf angen adolygiad arall i ddweud wrthyf fod cymorth profedigaeth hunanladdiad yng Nghymru yn druenus o annigonol a bod angen inni roi sylw iddo ar fyrder.
I gloi, gwn fod y pwyllgor iechyd a fy mhwyllgor i'n gofyn llawer gan y Llywodraeth ar iechyd meddwl, ac nid wyf yn ymddiheuro am hynny. Hefyd rwy'n cydnabod ymrwymiad y Gweinidog a'r Gweinidog Addysg i'r grŵp gorchwyl a gorffen i gyflawni argymhellion 'Cadernid Meddwl'. Mae Llywodraeth Cymru yn ein hatgoffa'n rheolaidd fod iechyd meddwl yn flaenoriaeth yn 'Ffyniant i Bawb', ond eto nid ydym yn gweld digon o dystiolaeth o hynny ar lawr gwlad. Mae'n bryd i Lywodraeth Cymru sicrhau bod cydraddoldeb rhwng iechyd meddwl a chorfforol yn cael ei wireddu yng Nghymru.
I wasn't, of course, a member of the committee when the evidence was received, and I want to begin my contribution to this debate by expressing my gratitude to all involved in this very important piece of work—to my fellow committee members, to staff and most of all, of course, to those who gave evidence. This is a wide-ranging and comprehensive report, and as Lynne Neagle has said, I think any one of us contributing to this debate could talk about it for hours. I want to concentrate on just three of the recommendations.
I want to begin with recommendation 2 around public awareness. It is crucial that we create a climate where suicide is truly understood to be everybody's business. Suicide can affect any family in any community at any time, and it remains incredibly difficult to talk about. There is still shame, there is still stigma, and there absolutely should not be. We all need to be aware when those around us may feel isolated, lonely and desperate, we need to be ready to ask when someone is okay, and to listen, to really listen to their reply, and perhaps most of all to what they do not say.
And we need more openness, and it is in this spirit that I share with this Chamber today the fact that my own family is one of those that has been affected. When I was a very little girl, my cousin David, who was in his late teens, took his own life. I chiefly remember him just suddenly not being there any more, and when I asked where he was, being told to shush. What had happened was never spoken of, and it was years until I really knew. What I did know was that my much loved aunt was never the same again.
Now, that, of course, was many years ago, and much has changed, but not enough. And this brings me to recommendation 15 and the others that refer to the need to provide services for the bereaved. I want to associate myself with every word that Lynne Neagle has just said. Of course, in the 1960s, when we lost my cousin, there was nothing. My aunt was never supported to address the terrible grief and the complex emotions that those bereaved by suicide experience, and this is not surprising. What is surprising and, indeed, is shocking, is that today, many families affected by suicide are still unable to access any bereavement support, let alone the specialist suicide bereavement support that they need and to which they should be entitled. The committee heard of excellent examples of good practice, but Members describe themselves in the report as 'staggered' at the lack of support still available to those bereaved by suicide, and I am staggered too. This cannot stand. Such support does not need to be expensive, but the cost to those who do not receive the help is incalculable. Welsh Government, with appropriate agencies, must ensure that appropriate bereavement support is available to all those who need it, when they need it, in a form that works for them, all over Wales. Specifically, they need to support the third sector organisations who excel in this regard. And I have to say, as Lynne Neagle has said to the Minister, that in this regard, acceptance in principle is not enough. Too often, acceptance in principle means kicking this into the long grass. I very much hope that is not the Minister's intention, and I would ask him today to review that acceptance in principle and turn it today into an acceptance in full.
I finally want to turn briefly to recommendation 18, which calls on the Welsh Government to recognise male suicide as a national priority. It is beyond doubt that the sexist stereotypes around acceptable masculine behaviour contribute directly to the very high suicide rate in men. Society still does not encourage men and boys to be open about their vulnerabilities—weakness is still frowned on. Most of us are conscious of the negative effects that sexism and patriarchal norms have on the lives of women and girls. We need to remember that this sexism, these patriarchal norms, are sometimes literally fatal to men and boys too. Recommendation 18 calls on the Welsh Government to allocate appropriate funding and to implement new approaches, encouraging men to talk about their mental health and seek help. The Welsh Government needs to act. But there is one thing that we could all do. Let's all commit today never again to say to a little boy, 'Big boys don't cry.'
The Welsh Government's overall positive response to this committee's recommendations are welcome on the whole, but there is a need for urgency, as Dai Lloyd and Lynne Neagle and others have said. We must none of us rest until Wales is suicide free. The committee will closely scrutinise the Government's delivery on this vital agenda, and I will be privileged to take part in that work.
Nid oeddwn yn aelod o'r pwyllgor pan ddaeth y dystiolaeth i law wrth gwrs, ac rwyf am ddechrau fy nghyfraniad i'r ddadl hon drwy fynegi fy niolch i bawb oedd yn rhan o'r gwaith pwysig iawn hwn—i fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor, i staff, ac yn bennaf oll, wrth gwrs, i'r rhai a roddodd dystiolaeth. Mae hwn yn adroddiad eang a chynhwysfawr, ac fel y dywedodd Lynne Neagle, credaf y gallai unrhyw un ohonom sy'n cyfrannu at y ddadl hon siarad amdano am oriau. Rwyf am ganolbwyntio ar dri o'r argymhellion yn unig.
Rwyf am ddechrau gydag argymhelliad 2 ynghylch ymwybyddiaeth y cyhoedd. Mae'n hanfodol ein bod yn creu hinsawdd lle mae pawb o ddifrif yn deall bod hunanladdiad yn fusnes i bawb. Gall hunanladdiad effeithio ar unrhyw deulu mewn unrhyw gymuned ar unrhyw adeg, ac mae'n dal yn anodd iawn siarad amdano. Mae cywilydd o hyd, mae stigma o hyd, ac ni ddylai hynny fod o gwbl. Mae angen inni i gyd fod yn ymwybodol pan fydd rhai o'n cwmpas yn teimlo'n ynysig, yn unig ac yn ddiobaith, fod angen inni fod yn barod i ofyn os yw rhywun yn iawn, ac i wrando, i wrando go iawn ar eu hateb, ac efallai'n anad dim ar yr hyn nad ydynt yn ei ddweud.
Ac mae angen inni fod yn fwy agored, ac yn yr ysbryd hwn y rhannaf gyda'r Siambr hon heddiw y ffaith bod fy nheulu fy hun yn un o'r rhai yr effeithiwyd arnynt. Pan oeddwn yn ferch fach iawn, fe wnaeth fy nghefnder David, a oedd yn ei arddegau hwyr, gyflawni hunanladdiad. Rwy'n cofio'n bennaf sut nad oedd yno mwyach yn sydyn iawn, a phan ofynnais lle'r oedd, dywedwyd wrthyf am fod yn ddistaw. Ni siaradwyd am beth oedd wedi digwydd, a chymerodd flynyddoedd i mi wybod yn iawn. Un peth y gwyddwn oedd na fu fy modryb annwyl byth yr un fath eto.
Nawr, roedd hynny flynyddoedd lawer yn ôl wrth gwrs, ac mae llawer wedi newid, ond nid yw'n ddigon. A daw hyn â mi at argymhelliad 15 a'r rhai eraill sy'n cyfeirio at yr angen i ddarparu gwasanaethau ar gyfer y rhai sydd mewn galar. Hoffwn ategu pob gair a ddywedodd Lynne Neagle yn awr. Wrth gwrs, yn y 1960au, pan gollasom fy nghefnder, nid oedd dim i'w gael. Ni chafodd fy modryb ei chynorthwyo i fynd i'r afael â'r galar ofnadwy a'r emosiynau cymhleth y mae'r rhai sydd mewn profedigaeth yn eu dioddef, ac nid yw hyn yn syndod. Yr hyn sy'n syndod ac yn syfrdanol yn wir, yw bod llawer o deuluoedd yr effeithir arnynt gan hunanladdiad heddiw yn dal i fethu cael unrhyw gymorth profedigaeth, heb sôn am y cymorth profedigaeth hunanladdiad arbenigol sydd ei angen arnynt ac y dylai fod ganddynt hawl iddo. Clywodd y pwyllgor am enghreifftiau ardderchog o arferion da, ond mae Aelodau'n dweud yn yr adroddiad eu bod wedi'u 'syfrdanu' ynghylch y diffyg cymorth sydd ar gael o hyd i'r rhai sydd wedi dioddef profedigaeth o ganlyniad i hunanladdiad, ac rwyf innau wedi fy syfrdanu hefyd. Ni all hyn barhau. Nid oes angen i gymorth o'r fath fod yn ddrud, ond ni ellir mesur y gost i'r rhai nad ydynt yn cael yr help. Rhaid i Lywodraeth Cymru, gydag asiantaethau priodol, sicrhau bod cymorth profedigaeth priodol ar gael i bawb sydd ei angen, pan fo'i angen, ar ffurf sy'n gweithio iddynt, ym mhob rhan o Gymru. Yn benodol, mae angen iddynt gefnogi sefydliadau trydydd sector sy'n rhagori ar hyn. A rhaid imi ddweud, fel y dywedodd Lynne Neagle wrth y Gweinidog, yn hyn o beth, nid yw derbyn mewn egwyddor yn ddigon. Yn rhy aml, mae derbyn mewn egwyddor yn golygu gwthio o'r neilltu. Rwy'n gobeithio'n fawr nad dyna yw bwriad y Gweinidog, a hoffwn ofyn iddo adolygu'r penderfyniad hwnnw i dderbyn mewn egwyddor a'i droi heddiw'n dderbyniad llawn.
Yn olaf, hoffwn droi'n gyflym at argymhelliad 18, sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i gydnabod hunanladdiad ymhlith dynion fel blaenoriaeth genedlaethol. Nid oes unrhyw amheuaeth nad yw stereoteipiau rhywiaethol ynglŷn ag ymddygiad gwrywaidd derbyniol yn cyfrannu'n uniongyrchol at y gyfradd hunanladdiad uchel iawn mewn dynion. Mae'r gymdeithas yn dal i fethu annog dynion a bechgyn i fod yn agored am eu mannau gwan—gwgir ar wendid o hyd. Mae'r rhan fwyaf ohonom yn ymwybodol o effeithiau negyddol rhywiaeth a normau patriarchaidd ar fywydau menywod a merched. Mae angen inni gofio bod y rhywiaeth honno, y normau patriarchaidd hyn, weithiau'n llythrennol angheuol i ddynion a bechgyn hefyd. Mae argymhelliad 18 yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddyrannu cyllid priodol ac i roi dulliau newydd ar waith i annog dynion i siarad am eu hiechyd meddwl a gofyn am help. Mae angen i Lywodraeth Cymru weithredu. Ond mae un peth y gallai pob un ohonom ei wneud. Gadewch i bawb ohonom ymrwymo heddiw i beidio byth eto â dweud wrth fachgen bach, 'Nid yw bechgyn mawr yn crio.'
Mae ymateb cyffredinol cadarnhaol Llywodraeth Cymru i argymhellion y pwyllgor i'w groesawu ar y cyfan, ond mae angen brys, fel y dywedodd Dai Lloyd a Lynne Neagle ac eraill. Ni ddylai unrhyw un ohonom orffwyso hyd nes y bydd Cymru yn rhydd rhag hunanladdiad. Bydd y pwyllgor yn craffu'n agos ar gyflawniad y Llywodraeth ar yr agenda hanfodol hon, a bydd yn fraint gennyf gymryd rhan yn y gwaith hwnnw.
I want to begin today by welcoming this report and the hard work the committee has done on this issue, and I also echo the comments made by Members from across the Chamber this afternoon. It's about time that we are debating this extremely important issue within this Senedd Chamber, and in preparation for my contribution today, I thought I'd go back to something that myself and mum stumbled across when we were going through dad's clothes after his sad death. Whenever we used to look in his suit jackets, we often found a pen that wasn't working, broken glasses or a white ribbon. But on this occasion, we found a piece of paper, a menu from a town council ball in Connah's Quay, and on the back it had written these words that he was going to make his speech based on: 'Edrych ar ôl ein gilydd'—look after each other.
Deputy Llywydd, in that spirit, I want to focus my contribution to this debate today. Nothing can prepare you for the lasting impact of suicide. It's devastating and the effects on family members and loved ones can be severe and far reaching. The ripple effect in particular hits you—it hits me. It's impacted close friends as well as friends of friends, and many of my friends looked up to my dad as their second dad. Some days, these ripples will be small, and sometimes we make progress. And other days, I struggle to get out of bed.
Unfortunately, friends and family of those who've committed suicide experience impacts on their own mental health. Learning that you've lost someone you love through suicide is traumatic enough. Personally, I can say that you do begin to have other feelings, and those feelings impact your own health and well-being—the feeling of guilt, anger, confusion, distress over unresolved issues and many, many more—all of which I know have had a long-term effect on me and will continue to do so. And I know they have a long-term effect on others in many different ways as well.
It's extremely shocking that statistics in 2017 show that 360 people took their own lives in Wales alone, and it's a horrible feeling that my dad is one of those 360. It's terrifying that thousands of others have had suicidal thoughts. As Members know, I try to speak openly about this issue, because I know there are others suffering in silence. No matter how hard it is, I will continue to speak out. It's what dad would've wanted; it's what he would've done.
Deputy Llywydd, I must pay tribute to Abbie Penell from Pontypridd who was recently in the news for speaking about the impacts of suicide following her father's suicide. And she was completely right about the need for support of those bereaved by suicide, and I must say I respect her bravery.
Deputy Llywydd, I'm going to finish by saying the words Dai Lloyd said earlier: suicide is everybody's business. We must all do more to support each other. We must all do more to prevent suicide. I do not want another family to go through what we're continuing to go through. So, let me take you back to the start of my speech, let's remember those words that dad had on that piece of paper in his suit jacket: Edrych ar ôl ein gilydd. Look after each other. Diolch, Deputy Llywydd.
Rwyf am ddechrau heddiw drwy groesawu'r adroddiad hwn a'r gwaith caled a wnaeth y pwyllgor ar y mater, ac ategaf y sylwadau a wnaed gan Aelodau ar draws y Siambr y prynhawn yma hefyd. Mae'n hen bryd inni drafod y mater hynod bwysig hwn yn Siambr y Senedd, ac wrth baratoi ar gyfer fy nghyfraniad heddiw, roeddwn yn meddwl y buaswn yn mynd yn ôl at rywbeth y daeth fy mam a minnau ar ei draws wrth inni fynd drwy ddillad fy nhad ar ôl ei farwolaeth drist. Pryd bynnag yr arferem edrych yn siacedi ei siwtiau, byddem yn aml yn dod o hyd i feiro nad oedd yn gweithio, sbectol wedi torri neu ruban gwyn. Ond ar yr achlysur hwn, gwelsom ddarn o bapur, bwydlen o ginio cyngor tref yng Nghei Connah, ac ar y cefn roedd wedi ysgrifennu'r geiriau hyn yr oedd yn mynd i seilio ei araith arnynt: 'Edrych ar ôl ein gilydd'.
Ddirprwy Lywydd, rwyf am ganolbwyntio fy nghyfraniad i'r ddadl hon heddiw yn yr ysbryd hwnnw. Ni all dim eich paratoi ar gyfer effaith barhaol hunanladdiad. Mae'n dorcalonnus a gall yr effeithiau ar aelodau o'r teulu ac anwyliaid fod yn ddifrifol a phellgyrhaeddol. Mae'r effaith grychdonnog yn eich taro'n arbennig—mae'n fy nharo i. Mae wedi effeithio ar ffrindiau agos yn ogystal â ffrindiau i ffrindiau, ac roedd llawer o fy ffrindiau yn edrych ar fy nhad fel ail dad. Rai dyddiau, bydd yr effeithiau hyn yn fach, ac weithiau byddwn yn gwneud cynnydd. Ac ar ddyddiau eraill, rwy'n cael trafferth codi o'r gwely.
Yn anffodus, mae ffrindiau a theulu y rhai sydd wedi cyflawni hunanladdiad yn profi effeithiau ar eu hiechyd meddwl eu hunain. Mae deall eich bod wedi colli rhywun rydych yn eu caru drwy hunanladdiad yn ddigon trawmatig. Yn bersonol, gallaf ddweud eich bod yn dechrau cael teimladau eraill, ac mae'r teimladau hynny'n effeithio ar eich iechyd a'ch lles eich hun—y teimlad o euogrwydd, dicter, dryswch, trallod ynghylch materion sydd heb eu datrys a llawer iawn mwy—a gwn fod pob un wedi cael effaith hirdymor arnaf fi a byddant yn parhau i wneud hynny. A gwn eu bod wedi cael effaith hirdymor ar eraill mewn llawer o ffyrdd gwahanol hefyd.
Mae'n hynod o syfrdanol fod ystadegau yn 2017 yn dangos bod 360 o bobl wedi cyflawni hunanladdiad yng Nghymru yn unig, ac mae'n deimlad ofnadwy fod fy nhad yn un o'r 360 hynny. Mae'n arswydus fod miloedd o bobl eraill wedi cael teimladau hunanladdol. Fel y gŵyr yr Aelodau, rwy'n ceisio siarad yn agored am y mater hwn oherwydd gwn fod eraill yn dioddef yn dawel. Ni waeth pa mor galed yw hi, byddaf yn parhau i siarad. Dyna fyddai fy nhad wedi ei ddymuno; dyna fyddai ef wedi'i wneud.
Ddirprwy Lywydd, rhaid i mi dalu teyrnged i Abbie Penell o Bontypridd a oedd yn y newyddion yn ddiweddar am siarad am effeithiau hunanladdiad yn dilyn hunanladdiad ei thad. Ac roedd hi'n hollol gywir ynglŷn â'r angen am gymorth i'r rhai sydd wedi cael profedigaeth yn sgil hunanladdiad, a rhaid imi ddweud fy mod yn parchu ei dewrder.
Ddirprwy Lywydd, rwyf am orffen drwy ddweud y geiriau a ddywedodd Dai Lloyd yn gynharach: mae hunanladdiad yn fusnes i bawb. Rhaid i bawb ohonom wneud mwy i gefnogi ei gilydd. Rhaid i bawb ohonom wneud mwy i atal hunanladdiad. Nid wyf am i deulu arall fynd drwy'r hyn rydym ni'n dal i fynd drwyddo. Felly, gadewch imi fynd â chi'n ôl i ddechrau fy araith, gadewch i ni gofio'r geiriau a oedd gan fy nhad ar y darn hwnnw o bapur yn siaced ei siwt: Edrych ar ôl ein gilydd. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Well, Deputy Presiding Officer, I think in all the years that I've been in public life, I've never felt more inadequate in rising to my feet to take part in a debate, following that powerful speech from Jack Sargeant, because none of us can, of course, compare in experience or knowledge with him—tragic as it is that I have to say that. I've been touched by suicide tangentially, but never directly, and it is a terrible, terrible thing, made all the more powerful, I think, by the way in which Jack described the impact of this upon his family.
A very close friend of mine's wife, from university days, just before Christmas, committed suicide out of the blue, and I know what a devastating impact this has upon everybody around. Jack was absolutely right in saying that it affects not just the immediate family, but also the wider circle of friends as well. And it's difficult to imagine, actually, the black place that somebody is in, feeling so desperate that this is the only way out, and it touches everybody's hearts, I think, just even to think about it. And I've been in some black places in my life too. I've been falsely accused of sexual misdemeanours and found myself on the front pages of newspapers and the lead item in news bulletins, and I know the pressure and impact that can have upon you. I was never tempted down the suicide route, but I have personally experienced a sense of loneliness and desperation, and I think it's that loneliness that lies at the heart of this whole problem. As Jack very well said, we need to look after each other in this respect. It's only when people feel that there is nobody to whom they can turn, for whatever reason—. I think Helen Mary Jones again hit a nail on the head in what she said particularly in respect of men, that we are—at least, certainly men of my generation—much too buttoned up. I find no difficulty in expressing myself in public, but I have to say, on emotionally related issues, I find the greatest difficulty in opening up in private, in circumstances where it would be to my benefit to do so. And I'm far from alone in that. So, it is vital that we do as much as we possibly can to take away what remaining stigma there is relating to suicide or suicidal thoughts. We've come a very long way since the Mental Health Act of 1959, before which anybody with some kind of mental illness was described officially as a moral and mental imbecile. There is, of course, a much greater understanding in society today than there was in the world into which I was born, but we still have a very, very long way to go, and Government has a very important role, I think, in this respect, and particularly, as Helen Mary pointed out, in respect of men. Indeed, Dai Lloyd, in his opening speech, also pointed out that middle-aged men in particular, we discovered—. I wasn't, sadly, a member of the committee when the evidence was taken, but I've read with great interest the report and a lot of the documents around it. There is a particular problem with men, and I think the more people of my generation are able to talk about it in public, then it may help somebody.
The roles of charities and the third sector in all of this is absolutely vital as well. In a world of family break-up, very often the man is forgotten about because women are overwhelmingly the victims of domestic violence, but men can sometimes also be the victims of domestic violence. Where families break up and children are taken away, then that also is often a cause of suicide amongst men, which perhaps needs more attention. I have had, as many Members have had, contact with a charity called Both Parents Matter, which has drawn this to my attention, which is why I mention it in the course of this debate today. It is important, without depreciating in any way the importance of looking after women in these circumstances, for us also to remember that men can sometimes be victims too.
It is a tragedy and perhaps an indictment of society today that suicide is on the increase. It's a paradox, isn't it, that in a world of global communication and instant communication, and in an increasingly urbanised world, people can actually feel lonelier than ever? We have to do all that we can, every one of us in public life, to ensure that we reduce the stigma and maximise the help that can be given to people who are so desperate that they are tempted to take their own lives.
Wel, Ddirprwy Lywydd, yn yr holl flynyddoedd y bûm mewn bywyd cyhoeddus, nid wyf wedi teimlo'n fwy annigonol wrth godi ar fy nhraed i gymryd rhan mewn dadl, yn dilyn yr araith rymus honno gan Jack Sargeant, oherwydd ni all yr un ohonom, wrth gwrs, gymharu ag ef mewn profiad na gwybodaeth—er mor drasig yw gorfod dweud hynny. Cefais fy nghyffwrdd gan hunanladdiad yn anuniongyrchol, ond nid yn uniongyrchol, ac mae'n beth ofnadwy iawn, wedi'i wneud yn fwy grymus fyth, rwy'n credu, gan y ffordd y disgrifiodd Jack ei effaith ar ei deulu.
Fe wnaeth gwraig i ffrind agos iawn i mi o ddyddiau prifysgol gyflawni hunanladdiad ychydig cyn y Nadolig heb unrhyw fath o rybudd, a gwn pa mor ddinistriol yw effaith hyn ar bawb. Roedd Jack yn llygad ei le wrth ddweud ei fod yn effeithio nid yn unig ar y teulu agos, ond hefyd ar y cylch ehangach o ffrindiau yn ogystal. Ac mae'n anodd dychmygu, mewn gwirionedd, y lle du y mae rhywun ynddo, yn teimlo mor ddiobaith mai dyma'r unig ffordd allan, ac mae'n cyffwrdd â chalonnau pawb, rwy'n credu, i ddim ond meddwl amdano. Ac rwyf fi wedi bod mewn mannau du yn fy mywyd innau hefyd. Cefais fy nghyhuddo drwy dwyll am gamymddygiad rhywiol a chyrraedd tudalennau blaen y papurau newydd a'r eitem gyntaf mewn bwletinau newyddion, a gwn am y pwysau a'r effaith y gall hynny ei chael arnoch. Ni chefais fy nhemtio i gyflawni hunanladdiad erioed, ond profais ymdeimlad o unigrwydd ac anobaith, a dyna'r unigrwydd sydd wrth wraidd yr holl broblem hon. Fel y dywedodd Jack yn dda iawn, mae angen inni edrych ar ôl ei gilydd yn hyn o beth. Pan fydd pobl yn teimlo nad oes neb y gallant droi atynt, am ba reswm bynnag—. Credaf eto fod Helen Mary Jones wedi taro'r hoelen ar ei phen pan ddywedodd, yn enwedig mewn perthynas â dynion, ein bod—yn sicr dynion yn fy nghenhedlaeth i, o leiaf—yn llawer rhy dawedog. Nid wyf yn cael unrhyw anhawster i fynegi fy hun yn gyhoeddus, ond rhaid imi ddweud, ar faterion emosiynol, caf anhawster o'r mwyaf i fod yn agored yn breifat, mewn amgylchiadau lle byddai o fudd i mi fod yn agored. Ac rwy'n bell o fod yr unig un i fod felly. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn gwneud cymaint ag y gallwn i gael gwared ar ba stigma bynnag sy'n weddill mewn perthynas â hunanladdiad neu feddyliau hunanladdol. Rydym wedi dod yn bell iawn ers Deddf Iechyd Meddwl 1959, pan oedd unrhyw un a oedd â rhyw fath o salwch meddwl yn cael ei ddisgrifio'n swyddogol fel ynfytyn moesol a meddyliol. Wrth gwrs, mae llawer mwy o ddealltwriaeth yn y gymdeithas heddiw nag a oedd yn y byd y cefais fy ngeni iddo, ond mae gennym ffordd bell iawn i fynd, ac mae gan Lywodraeth rôl bwysig iawn yn hyn o beth rwy'n meddwl, ac yn enwedig mewn perthynas â dynion, fel y nododd Helen Mary. Yn wir, nododd Dai Lloyd hefyd yn ei araith agoriadol ein bod wedi darganfod bod dynion canol oed yn benodol—. Yn anffodus, nid oeddwn yn aelod o'r pwyllgor pan gawsant y dystiolaeth, ond rwyf wedi darllen yr adroddiad a llawer o'r dogfennau sydd ynghlwm wrtho gyda diddordeb mawr. Mae problem arbennig gyda dynion, a gorau po fwyaf o bobl fy nghenhedlaeth i sy'n gallu siarad am y peth yn gyhoeddus, gan y gallai hynny helpu rhywun.
Mae rolau elusennau a'r trydydd sector yn hyn i gyd yn gwbl hanfodol yn ogystal. Mewn byd lle mae teuluoedd yn chwalu, yn aml iawn caiff y dyn ei anghofio am mai menywod yw mwyafrif llethol y dioddefwyr trais yn y cartref, ond gall dynion hefyd fod yn ddioddefwyr trais yn y cartref weithiau. Lle mae teuluoedd yn chwalu, a phlant yn cael eu dwyn ymaith, mae hynny hefyd yn aml yn achos hunanladdiad ymhlith dynion, ac efallai fod angen mwy o sylw i hynny. Fel llawer o'r Aelodau, mae elusen o'r enw Both Parents Matter wedi cysylltu â mi i ddwyn hyn i fy sylw, a dyna pam rwy'n tynnu sylw ato yn y ddadl heddiw. Heb leihau pwysigrwydd gofalu am fenywod yn yr amgylchiadau hyn mewn unrhyw ffordd, mae'n bwysig i ni gofio hefyd y gall dynion fod yn ddioddefwyr hefyd.
Mae'n drasiedi ac efallai yn gondemniad o gymdeithas heddiw fod hunanladdiad ar gynnydd. Mae'n baradocs, onid yw, mewn byd o gyfathrebu byd-eang a chyfathrebu ar amrantiad, ac mewn byd sy'n fwyfwy trefol, y gall pobl deimlo'n fwy unig nag erioed. Rhaid inni wneud popeth y gallwn, bob un ohonom mewn bywyd cyhoeddus, i sicrhau ein bod yn lleihau'r stigma ac yn manteisio i'r eithaf ar y cymorth y gellir ei roi i bobl sydd mor ddiobaith fel eu bod yn cael eu temtio i gyflawni hunanladdiad.
Mi ddaeth rhywun i'm gweld i yn y gymhorthfa'r wythnos diwethaf, yn digwydd bod—mam a oedd yn galaru ar ôl i'w merch farw o hunanladdiad. Mi oedd hi'n galaru ac yn gofyn 'Pam?' Pam fod dim mwy wedi gallu cael ei wneud i'w helpu hi? Pam fod beth sy'n amlwg iddi hi rŵan fel arwyddion bod bywyd ei merch mewn peryg ddim wedi cael digon o sylw ar y pryd? Mi oedd hi wedi bod mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl. Mi driodd gymryd ei bywyd ei hun unwaith, meddai'r fam. Dair wythnos yn ddiweddarach, mi gafodd hi gynnig ymgynghoriad iechyd meddwl ar y ffôn.
Nid dyma y tro cyntaf i fi eistedd mewn stafell efo teulu yn galaru mewn amgylchiadau tebyg ers i fi gael fy ethol, ac mae llawer gormod o famau, o dadau, o frodyr a chwiorydd, plant, cyfeillion hefyd yn gofyn 'Pam?' A dyna wnaethon ni fel pwyllgor, mewn difri, ac mi ges i fy sobri wrth gymryd rhan yn yr ymchwiliad. Mi gafodd pob un ohonon ni. Mi glywsom ni am brofiadau pobl sydd wedi dioddef effeithiau hunanladdiad. Mi dderbynion ni dystiolaeth am y mesurau all gael eu mabwysiadau yma yng Nghymru i ymateb i'r argyfwng cenedlaethol yma. Dwi'n cydnabod bod yna waith yn cael ei wneud gan y Llywodraeth, ond dyma dŷn ni yn ei wynebu—argyfwng, dim llai. Hunanladdiad ydy'r prif achos o farwolaeth mewn dynion ifanc yng Nghymru, fel dŷn ni wedi clywed; y prif achos o farwolaeth ymhlith pawb o dan 35. Mae o'n deillio o rywbeth a all gael ei atal. Pe bai o'n salwch corfforol, fel dŷn ni wedi clywed yn barod, mi fyddai popeth yn cael ei daflu ato fo i sicrhau bod pobl yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw, ond ar hyn o bryd dydyn nhw ddim.
Mae angen codi ymwybyddiaeth, felly, am y materion sydd ynghlwm â hunanladdiad. Mae angen mwy o hyfforddiant, mae angen ansawdd uwch o hyfforddiant, mae angen llwybrau cliriach drwy'r system iechyd i helpu'r rheini sy'n dangos risg o hunanladdiad. Ond yn ganolog, dwi'n meddwl, o'm rhan i, i'r argymhellion, yw bod angen i Lywodraeth Cymru gymryd pob cam posib i sicrhau bod cydraddoldeb rhwng darpariaeth gofal iechyd a darpariaeth gofal meddwl. Dwi’n clywed yn llawer rhy aml gan etholwyr am eu trafferthion yn cael mynediad at ofal iechyd meddwl. Yn aml, mae o’n cynnwys trafferth cael mynediad at wasanaethau i blant a phobl ifanc, ac mae’n rhaid i hyn newid. Mae angen gwneud mwy i sicrhau ac i annog pobl i gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw ac i chwilio am hwnnw yn fuan. Mae angen codi ymwybyddiaeth am y math o gymorth sydd ar gael cyn iddyn nhw gyrraedd y pwynt o argyfwng.
A dwi’n clywed yn rhy aml am bobl fregus yn cael eu troi i ffwrdd o wasanaethau pan maen nhw’n mynd i chwilio amdano fo—yn clywed, o bosib, nad ydy eu cyflwr iechyd meddwl nhw yn cael ei ystyried yn ddigon difrifol. Mi oedd yna achos diweddar yn Ynys Môn dros y Nadolig: hogyn ifanc wedi lladd ei hun er iddo fo fynd i’r ysbyty i chwilio am help. Yn anffodus, doedd yna ddim gwely iddo fo; ystyriwyd nad oedd angen hynny arno fo. Mi benderfynodd o ei hun beth oedd angen ei wneud er mwyn lleddfu ei boen. Ac mi oedd yn ergyd drom iawn i’r gymuned yna—cymuned sydd wedi ymateb drwy dynnu at ei gilydd ac adnabod bod hunanladdiad, fel dŷn ni’n ei drafod heddiw, yn fusnes i bawb. A dwi’n falch iawn o ymateb mudiadau fel y ffermwyr ifanc, unigolion fel Laura Burton o’r mudiad Amser i Newid Cymru, sydd wedi ymateb drwy benderfynu lledaenu’r neges yna o fewn ein cymunedau ni am effeithiau hunanladdiad a'r ffactorau all arwain ato fo. Mae yna rôl inni gyd chwarae wrth warchod ein gilydd.
Mae’r rheini sydd wedi colli rhywun i hunanladdiad yn erfyn arnon ni i sicrhau nad oes rhaid i’r un rhiant neu bartner neu blentyn arall ddioddef fel y gwnaethon nhw. Dŷn ni wedi clywed yr apêl yna gan Jack eto y prynhawn yma. Ydyn, mi ydyn ni’n siarad mwy am iechyd meddwl y dyddiau yma nag y buon ni, ac mae hynny’n gam bositif, heb amheuaeth, tuag at gael gwared ar y stigma sydd yna o gwmpas iechyd meddwl. Ond mae yna ffordd bell iawn i fynd o hyd. Mae chwarter y boblogaeth, fel dŷn ni’n ei glywed fel ystadegyn yn aml iawn, yn mynd i ddioddef o afiechyd meddwl o ryw fath yn ystod eu hoes. Dŷn ni i gyd yn adnabod rhywun sydd wedi cael ei daro ac mi allem ninnau gael ein taro ein hunain ar unrhyw adeg hefyd. Felly, mae’n rhaid inni barhau i siarad am iechyd meddwl ac mae’n rhaid inni siarad am hunanladdiad, ond mae’n rhaid hefyd inni gofio bod yn rhaid i’r siarad yna fynd law yn llaw â gweithredu.
Someone came to see me in a surgery last week, as it happens—a mother who was grieving for her daughter following suicide. She was in grief, and she was asking 'Why?' Why couldn’t more have been done to help her? Why were those things that were obvious to her now as signs that her daughter’s life was in danger not obvious to her at the time? She had been in contact with mental health services. The mother said that she’d tried to take her own life once. Three weeks later, she was offered a mental health consultation over the phone.
This isn't the first time that I've sat in a room with a family who were grieving in similar circumstances since my election, and far too many mothers and fathers, brothers and sisters, children, friends are also asking 'Why?' And that’s what we as a committee did, and I was shocked in taking part in this inquiry. Each of us was. We heard the reports of those who have suffered the impacts of suicide. We received evidence on the steps that could be taken here in Wales to respond to this national crisis. I do recognise that there is work being done by Government, but this is what we are facing—a crisis, no less. Suicide is the main cause of death in young men in Wales, as we've already heard; the main cause of death in those under 35. It emerges from something that is preventable. If it were a physical illness, as we've already heard, then everything would be thrown at it to ensure that people are given the support that they need, but at the moment that simply isn't the case.
We need to raise awareness, therefore, about the issues related to suicide. We need greater training, we need better quality training, we need clearer pathways through the health system to assist those who are at risk of suicide. But from my point of view, what is central to the recommendations is that the Welsh Government needs to take all possible steps to ensure that there is equality between the provision of healthcare and mental health care. I hear far too often from constituents about the difficulties they face in accessing mental health services. Often, it includes difficulties in accessing children and young people’s mental health services, and this has to change. We must do more to encourage people to seek the support that they need and to look for that support at an early stage. We need to raise awareness of the kind of support that is available before they get to that crisis point.
I hear too often of vulnerable people who are being turned away from services when they do seek out those services—hearing, perhaps, that their mental health condition is not considered to be sufficiently serious. There was a recent case in Anglesey over Christmas: a young boy had completed a suicide, although he went to hospital seeking help. Unfortunately, there was no bed available for him. He was considered not to need that support and he himself decided what he needed to do in order to deal with his pain. And it was a very severe blow to that community—a community that has responded by coming together and identifying that suicide, as we’re discussing today, is everyone’s business. I’m very pleased to see the response of organisations such as the young farmers, individuals such as Laura Burton from the Time to Change Wales movement, which have responded by deciding to spread that message within our communities on the impacts of suicide and the factors that can contribute to it, and there is a role for us all to play in safeguarding and helping each other.
Those who have lost someone to suicide are urging us to ensure that no other parent, partner or child should suffer as they have suffered. We’ve heard that appeal from Jack again this afternoon. Yes, we talk more about mental health these days than we have done in the past, and that is a positive step. There’s no doubt about that in terms of dealing with that stigma surrounding mental health, but there is a long, long way to go. A quarter of the population, as we often hear bandied about as a statistic, will suffer some sort of mental health problem during their lifetime. We all know somebody who has been affected, and we ourselves can be affected at any time too. So, we must continue to talk about mental health and we must talk about suicide, but we must also remember that that talk has to go hand in hand with action.
Can I place on record my thanks to everyone who gave evidence in this inquiry, recognising how difficult it must have been for so many of them? During our wide-ranging work on the health committee, we do consider some difficult issues. We've dealt with families living with dementia, the use of antipsychotic drugs, the challenges of isolation and loneliness, to name just a few, but I found the inquiry on suicide prevention to be the most challenging and at times the most harrowing of these experiences. Indeed, at the time that we decided to undertake the inquiry, as we know, and as Jack has so powerfully spoken about today, we in this very place have been directly touched by the tragedy of suicide, so I'm aware of how close the subject is to all of us.
For me, one of the key messages from the inquiry was the need for increased awareness. That became clear after listening to accounts of bereaved parents, children, husbands, wives, sisters, brothers—people seeking answers to why their loved ones had taken their own lives. It was simply heartrending. And as a parent myself, I was left with a feeling of such overwhelming sorrow after talking to the parents at the Jacob Abraham Foundation that I couldn't wait to get home that evening to speak to my own two sons to reassure myself that everything in their lives was okay and to make sure that they knew that it was okay to talk to me about anything that was worrying them. And yet, on reflection, it was probably a personal shock for me to also realise how relatively limited my own awareness of suicide was and about how to spot the signs, or to be aware of the techniques for making interventions. I realised that a lack of awareness should be a wake-up call to all of us. Because we heard those families say that when people spoke to them afterwards about the signs, they could see that they were there, but they just didn't know or recognise them or know what to have done. Being aware of those signs is the first step to having the conversation that could prevent a tragedy. I'm mindful of the evidence to the inquiry by the Zero Suicide Alliance who told us there is no easy way to ask someone if they intend to kill themselves, but it won't make it more likely.
Then, to hear that bereaved families had little or no support in the immediate aftermath of their tragedy, not even access to relevant information on a leaflet giving them practical advice on what to do next—that was also shocking to say the least. So, having invested in support such as 'Help is at hand Cymru', we do need to make sure that that support is available across our primary care services, other public services and third sector organisations, and that people have the knowledge needed to offer practical advice when it's required, because to date this hasn't happened.
For some insights into front-line experience, it was also useful to hear evidence about how the police deal with cases of suicide. I noted the evidence about their existing training programmes. We must build on that kind of experience too. But it did strike me that, while the police have the unenviable job of going to tell a relative of a death by suicide, because no crime has been committed, they spend relatively little or no time talking to or comforting the families, however personally sympathetic they may be. In contrast, however, the police do provide support to families in other circumstances through their family liaison officers if a deceased loved one has been the victim of a crime. So, it was evidence like this that highlighted for me how across the public services we can increasingly help to make sure that suicide is everyone's business and why the report calls on Welsh Government and all partners to focus on addressing causes, providing support and working on prevention.
Llywydd, while our inquiry was wide ranging and looked at a whole range of suicide statistics, for me, like Lynne Neagle, in the week that we heard the inquest findings of 14-year-old Derek Brundrett from Pembrokeshire who took his life in 2013, suicide by young people came through for me as a particular concern. Young people are impressionable, they're dealing with many changes in their lives, through puberty, schooling, university, moving away from home. They're often not prepared for the pressures that these changes bring with them and they can suffer terribly with low self-esteem and feelings of helplessness and not knowing where to go or who to turn to for help. Despite the evidence suggesting that awareness and discussion is often the best form of prevention, as has previously been mentioned, we also heard that schools are often reluctant to address this and to talk about suicide.
But most worryingly, when young people do reach out, the level of support that is out there in theory is rarely available in practice at the time that it's needed. We heard about young people who have taken their lives while waiting for counselling support, about GPs being unable to directly access professional advice, about appointments being cancelled because a psychologist or counsellor was off sick. I was struck by the analogy that was given to us about this. It was unlikely, for example, that an appointment would be cancelled if you were a cancer patient who went for your radiotherapy treatment. Someone else would cover it. The parity of esteem argument between physical and mental health was writ large in that example.
I am, however, satisfied that, between the efforts of Lynne Neagle and the Children, Young People and Education Committee report, 'Mind over matter', and now this report, we are providing the evidence for the continuing case for a step change in our intervention services. It's only by delivering—
A gaf fi gofnodi fy niolch i bawb a roddodd dystiolaeth yn yr ymchwiliad hwn, gan gydnabod pa mor anodd oedd gwneud hynny i gynifer ohonynt? Yn ystod ein gwaith eang ar y pwyllgor iechyd, rydym yn ystyried rhai materion anodd. Rydym wedi ymdrin â theuluoedd sy'n byw gyda dementia, y defnydd o gyffuriau gwrthseicotig, heriau unigedd ac unigrwydd, i enwi ond ychydig, ond roeddwn yn ystyried mai'r ymchwiliad i atal hunanladdiad oedd y mwyaf heriol, a'r mwyaf dirdynnol ar adegau, o'r profiadau hyn. Yn wir, ar yr adeg pan benderfynasom gynnal yr ymchwiliad, fel y gwyddom, ac fel y mae Jack wedi siarad mor rymus yn ei gylch heddiw, rydym ni yn y lle hwn wedi cael ein cyffwrdd yn uniongyrchol gan drychineb hunanladdiad, felly rwy'n ymwybodol o ba mor agos yw'r pwnc i bob un ohonom.
I mi, un o'r negeseuon allweddol o'r ymchwiliad oedd yr angen am fwy o ymwybyddiaeth. Daeth hynny'n amlwg ar ôl gwrando ar hanesion rhieni, plant, gwŷr, gwragedd, chwiorydd, brodyr mewn profedigaeth—pobl sy'n chwilio am atebion i pam y gwnaeth eu hanwyliaid gyflawni hunanladdiad. Roedd yn dorcalonnus. Ac fel rhiant fy hun, teimlais y fath dristwch llethol ar ôl siarad â'r rhieni yn Sefydliad Jacob Abraham fel na allwn aros i gyrraedd adref y noson honno i siarad â fy nau fab fy hun i dawelu fy meddwl bod popeth yn eu bywydau yn iawn ac i wneud yn siŵr eu bod yn gwybod ei bod yn iawn i siarad â mi am unrhyw beth oedd yn achosi pryder iddynt. Ac eto, ar ôl ystyried, mae'n debyg ei bod hi'n sioc bersonol i mi hefyd i sylweddoli pa mor gymharol gyfyngedig oedd fy ymwybyddiaeth o hunanladdiad a sut i sylwi ar yr arwyddion, neu i fod yn ymwybodol o'r technegau ar gyfer gwneud ymyriadau. Sylweddolais y dylai diffyg ymwybyddiaeth fod yn ysgytwad i bawb ohonom. Oherwydd clywsom y teuluoedd hynny'n dweud pan oedd pobl yn siarad â hwy wedyn am yr arwyddion, eu bod yn gallu gweld eu bod yno, ond nad oeddent yn eu hadnabod neu'n gwybod beth i fod wedi'i wneud. Bod yn ymwybodol o'r arwyddion hynny yw'r cam cyntaf i gael y sgwrs a allai atal trychineb. Rwy'n ymwybodol o'r dystiolaeth i'r ymchwiliad gan Zero Suicide Alliance a ddywedodd wrthym nad oes unrhyw ffordd rwydd o ofyn i rywun os ydynt yn bwriadu lladd eu hunain, ond ni fydd hynny'n ei wneud yn fwy tebygol.
Yna, roedd clywed nad chafodd teuluoedd mewn profedigaeth fawr ddim cymorth yn union ar ôl eu trasiedi, dim mynediad at wybodaeth berthnasol ar daflen hyd yn oed, yn rhoi cyngor ymarferol iddynt ar beth i'w wneud nesaf—roedd hynny'n syfrdanol hefyd a dweud y lleiaf. Felly, ar ôl buddsoddi mewn cymorth fel Cymorth wrth Law Cymru, mae angen inni wneud yn siŵr fod y cymorth hwnnw ar gael ar draws ein gwasanaethau gofal sylfaenol, gwasanaethau cyhoeddus a sefydliadau trydydd sector eraill, a bod gan bobl y wybodaeth angenrheidiol i gynnig cyngor ymarferol pan fo'i angen, oherwydd nid yw wedi digwydd hyd yn hyn.
Am wybodaeth ynghylch profiadau ar y rheng flaen, roedd hefyd yn ddefnyddiol clywed tystiolaeth ynglŷn â sut y mae'r heddlu yn ymdrin ag achosion o hunanladdiad. Nodais y dystiolaeth ynglŷn â'u rhaglenni hyfforddi presennol. Rhaid inni adeiladu ar y math hwnnw o brofiad hefyd. Ond er bod gan yr heddlu waith annymunol o fynd i ddweud wrth berthynas am farwolaeth o ganlyniad i hunanladdiad, am nad oes trosedd wedi'i chyflawni, cefais fy nharo nad ydynt yn treulio fawr o amser os o gwbl yn siarad â theuluoedd neu'n eu cysuro er mor gydymdeimladol ydynt ar lefel bersonol. Mewn cyferbyniad, fodd bynnag, mae'r heddlu'n darparu cymorth i deuluoedd mewn amgylchiadau eraill drwy eu swyddogion cyswllt teulu os yw'r unigolyn ymadawedig wedi dioddef trosedd. Felly, roedd tystiolaeth fel hyn yn cadarnhau sut y gallwn helpu fwyfwy ar draws y gwasanaethau cyhoeddus i wneud yn siŵr fod hunanladdiad yn fusnes i bawb a pham y mae'r adroddiad yn galw ar Lywodraeth Cymru a'r holl bartneriaid i ganolbwyntio ar fynd i'r afael ag achosion, gan ddarparu cymorth a gweithio ar atal.
Lywydd, er bod ein hymchwiliad yn eang ac yn edrych ar amrywiaeth eang o ystadegau hunanladdiad, i mi, fel Lynne Neagle, yn yr wythnos y clywsom ganfyddiadau cwêst Derek Brundrett 14 oed o Sir Benfro a gyflawnodd hunanladdiad yn 2013, daeth yn glir i mi fod hunanladdiad ymhlith pobl ifanc yn destun pryder arbennig. Mae pobl ifanc yn agored i ddylanwadau, maent yn ymdrin â llawer o newidiadau yn eu bywydau, drwy'r glasoed, ysgol, prifysgol, symud oddi cartref. Yn aml nid ydynt yn barod ar gyfer y pwysau y mae'r newidiadau hyn yn ei achosi a gallant ddioddef yn ofnadwy o ddiffyg hunan-barch a theimladau o ddiymadferthedd a methu gwybod ble i fynd neu at bwy i droi am help. Er bod y dystiolaeth yn awgrymu mai ymwybyddiaeth a thrafod yw'r ffordd orau o atal yn aml, fel y crybwyllwyd o'r blaen, clywsom hefyd fod ysgolion yn aml yn amharod i fynd i'r afael â hyn ac i siarad am hunanladdiad.
Ond yn fwyaf pryderus, pan fydd pobl ifanc yn estyn allan, yn ymarferol anaml y ceir y lefel o gymorth sydd ar gael yn ddamcaniaethol ar yr adeg y mae ei angen. Clywsom am bobl ifanc sydd wedi cyflawni hunanladdiad tra'n aros am gymorth cynghori, am feddygon teulu nad ydynt yn gallu cael mynediad uniongyrchol at gyngor proffesiynol, am apwyntiadau'n cael eu canslo am fod seicolegydd neu gwnselydd yn absennol oherwydd salwch. Cefais fy nharo gan y gymhariaeth a roddwyd i ni ynglŷn â hyn. Roedd hi'n annhebygol, er enghraifft, y byddai apwyntiad yn cael ei ganslo pe baech yn glaf canser a oedd yn mynd am eich triniaeth radiotherapi. Byddai rhywun arall yn ei gymryd. Roedd y ddadl ynglŷn â pharch cydradd i iechyd corfforol ac iechyd meddyliol yn amlwg yn yr enghraifft honno.
Fodd bynnag, rhwng ymdrechion Lynne Neagle ac adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Cadernid Meddwl', a'r adroddiad hwn yn awr, rwy'n fodlon ein bod yn darparu tystiolaeth ar gyfer achos parhaus dros newid sylweddol yn ein gwasanaethau ymyrryd. Dim ond drwy ddarparu—
Are you winding up, please?
A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
—improved intervention in schools, in colleges, with employers and in the voluntary sector that we can help to make sure that suicide is everyone's business.
—ymyrraeth well mewn ysgolion, mewn colegau, gyda chyflogwyr ac yn y sector gwirfoddol y gallwn helpu i wneud yn siŵr fod hunanladdiad yn fusnes i bawb.
I had the privilege of being a member of the committee whilst the inquiry into suicide prevention was undertaken. I would like to thank the Chair, fellow members of the committee, the clerks and all those who gave evidence over the course of the inquiry. As Dai quite rightly points out in the foreword to the report, the number of deaths by suicide in Wales is truly staggering.
In 2017, 360 people chose to take their own lives, up by almost 12 percent on the previous year while the numbers of deaths by suicide have fallen in other UK nations. The vast majority of those who die by suicide are male. Men are three times more likely to take their own life. We have to ask ourselves why. What are we doing wrong as a nation? During the inquiry one message stood out to me: we have to improve access to psychological therapies. Waiting times for talking therapies can be well over a year, and this is unacceptable. Talking can literally save lives.
We must also overcome the stigma—the stigma surrounding suicide and the stigma relating to mental health. Tomorrow, Time to Change Wales is launching a campaign to tackle the stigma surrounding mental health amongst the male population in Wales. Hundreds of men are dying each year because, as a society, we have perpetuated the myth that admitting you have a mental health problem is a sign of weakness. It is not. This couldn’t be further from the truth. In fact, it demonstrates strength to admit you are suffering. We need to recognise this collectively as a society that treats mental health no differently from physical health. You wouldn’t criticise someone suffering from a broken arm, so why would suffering from depression be treated any differently?
We have to eliminate the highly toxic phrase of ‘man up’ from our collective vocabulary. It forces men to suffer in silence and undoubtedly contributes to increased suicide rates. The Talking is a Lifeline campaign will encourage men to open up about their mental health issues without concerns of feeling judged or embarrassed. Time to Change Wales research found that many men were unable to talk to family and friends because of fear and anxiety about negative consequences.
There should be no negative consequences. Men should be free to talk about their mental health to someone they love, a friend they trust, or their GP. We have to eradicate the stigmas associated with mental health and, to that end, I fully endorse the Time to Change Wales Talking is a Lifeline campaign. Reducing the stigma is the first step, and while government has role to play, Time to Change Wales is best placed to drive the conversation. What Welsh Government can do is ensure that, when someone overcomes the stigma, help and support is immediately available.
I am delighted that the Minister has accepted the committee’s twelfth recommendation. We have to speed up access to psychological therapies. The voluntary sector and organisations, for example the Samaritans, play an irreplaceable part in society, and I know many people who have benefitted and survived dark times in their lives due to them. So, I pay tribute to these volunteers and thank them from the bottom of my heart for being there.
I'd like to say that we have an over-reliance on antidepressant medication. Wales has one of the highest antidepressant prescription rates in western Europe. GPs prescribe enough of these drugs to provide everyone in Wales with a 19-day supply. These drugs are effective for some people, but not for everyone, and can have horrific side effects for many patients. Cognitive behavioural therapy has been shown to be effective and trials have indicated that patients are less likely to relapse once treatment stops.
It’s time to end the stigma and it’s time to improve access to talking therapies. Talking saves lives; let’s be open about our mental health and take an important step towards making Wales a zero-suicide nation. And while we are having the conversation about our mental health, I hope that the Welsh Government makes swift progress in implementing the committee’s 31 recommendations. Diolch yn fawr.
Cefais y fraint o fod yn aelod o'r pwyllgor tra oedd yr ymchwiliad i atal hunanladdiad yn cael ei gyflawni. Hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd, cyd-aelodau ar y pwyllgor, y clercod a'r rhai a roddodd dystiolaeth yn ystod yr ymchwiliad. Fel y mae Dai'n nodi'n gwbl briodol yn y rhagair i'r adroddiad, mae nifer y marwolaethau drwy hunanladdiad yng Nghymru yn wirioneddol syfrdanol.
Yn 2017, dewisodd 360 o bobl roi diwedd ar eu bywydau eu hunain, ffigur sydd bron 12 y cant yn uwch na'r flwyddyn flaenorol er bod nifer y marwolaethau drwy hunanladdiad wedi gostwng yng ngwledydd eraill y DU. Dynion yw mwyafrif llethol y rhai sy'n marw drwy hunanladdiad. Mae dynion dair gwaith yn fwy tebygol o gyflawni hunanladdiad. Rhaid inni ofyn pam. Beth rydym yn ei wneud yn anghywir fel cenedl? Yn ystod yr ymchwiliad roedd un neges yn sefyll allan i mi: mae'n rhaid inni wella mynediad at therapïau seicolegol. Gall amseroedd aros am therapïau siarad fod ymhell dros flwyddyn, ac mae hyn yn annerbyniol. Gall siarad achub bywydau, yn llythrennol.
Rhaid inni hefyd oresgyn y stigma—y stigma sy'n gysylltiedig â hunanladdiad a'r stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl. Yfory, mae Amser i Newid Cymru yn lansio ymgyrch i fynd i'r afael â'r stigma ynghylch iechyd meddwl ymhlith dynion yng Nghymru. Mae cannoedd o ddynion yn marw bob blwyddyn oherwydd ein bod fel cymdeithas wedi parhau'r myth fod cyfaddef bod gennych broblem iechyd meddwl yn arwydd o wendid. Nid yw hynny'n wir. Ni allai fod ymhellach o'r gwir. Mewn gwirionedd, mae'n dangos cryfder i gyfaddef eich bod yn dioddef. Mae angen inni gydnabod hyn gyda'n gilydd fel cymdeithas nad yw'n trin iechyd meddwl yn wahanol i iechyd corfforol. Ni fyddech yn beirniadu rhywun sydd wedi torri ei fraich, felly pam y byddech yn trin rhywun sy'n dioddef o iselder yn wahanol?
Rhaid inni ddileu'r ymadrodd hynod atgas 'bod yn ddigon o ddyn' o'n geirfa gyfunol. Mae'n gorfodi dynion i ddioddef yn dawel ac yn ddi-os mae'n cyfrannu at gyfraddau hunanladdiad uwch. Bydd yr ymgyrch Mae Siarad yn Hollbwysig yn annog dynion i fod yn fwy agored am eu problemau iechyd meddwl heb bryderon ynglŷn â theimlo'u bod yn cael eu barnu neu deimladau o embaras. Canfu ymchwil Amser i Newid Cymru fod llawer o ddynion yn methu siarad â theulu a ffrindiau oherwydd ofn a phryder am ganlyniadau negyddol.
Ni ddylai fod unrhyw ganlyniadau negyddol. Dylai dynion fod yn rhydd i siarad am eu hiechyd meddwl â rhywun y maent yn eu caru, ffrind y maent yn ymddiried ynddynt, neu eu meddyg teulu. Rhaid inni ddileu'r stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl ac i'r perwyl hwnnw, rwy'n cymeradwyo ymgyrch Mae Siarad yn Hollbwysig Amser i Newid Cymru yn llwyr. Lleihau'r stigma yw'r cam cyntaf, ac er bod gan Lywodraeth rôl i'w chwarae, Amser i Newid Cymru sydd yn y sefyllfa orau i yrru'r sgwrs. Yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yw sicrhau, pan fydd rhywun yn goresgyn y stigma, fod cymorth a chefnogaeth ar gael ar unwaith.
Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi derbyn deuddegfed argymhelliad y pwyllgor. Rhaid inni gyflymu mynediad at therapïau seicolegol. Mae'r sector gwirfoddol a sefydliadau, er enghraifft y Samariaid, yn chwarae rhan unigryw yn y gymdeithas, a gwn am lawer o bobl sydd wedi elwa ac wedi goroesi drwy amseroedd tywyll yn eu bywydau o'u herwydd. Felly, rwy'n talu teyrnged i'r gwirfoddolwyr hyn ac yn diolch iddynt o waelod calon am fod yno.
Hoffwn ddweud bod gennym orddibyniaeth ar feddyginiaeth wrth-iselder. Mae gan Gymru un o'r cyfraddau presgripsiynau gwrth-iselder uchaf yng ngorllewin Ewrop. Mae meddygon teulu yn presgripsiynu digon o'r cyffuriau hyn i allu darparu cyflenwad 19 diwrnod i bawb yng Nghymru. Mae'r cyffuriau hyn yn effeithiol i rai pobl, ond nid i bawb, a gallant achosi sgil-effeithiau erchyll i lawer o gleifion. Dangoswyd bod therapi gwybyddol ymddygiadol yn effeithiol ac mae treialon wedi dangos bod cleifion yn llai tebygol o fynd yn sâl eto wedi i'r driniaeth ddod i ben.
Mae'n bryd rhoi diwedd ar y stigma ac mae'n amser gwella mynediad at therapïau siarad. Mae siarad yn achub bywydau; gadewch i ni fod yn agored ynglŷn â'n hiechyd meddwl a chymryd cam pwysig tuag at wneud Cymru yn genedl lle nad oes neb yn cyflawni hunanladdiad. Ac wrth i ni gael y sgwrs am ein hiechyd meddwl, rwy'n gobeithio bod Llywodraeth Cymru yn mynd ati ar fyrder i weithredu 31 argymhelliad y pwyllgor. Diolch yn fawr.
I'm glad the report was done, and I'm glad to hear that you will be returning to the issue, but there are gaps in the report. I'd like to pay tribute to all the work done in this area. I met with the Jacob Abraham Foundation, and they do brilliant work in Cardiff.
Rwy'n falch fod yr adroddiad wedi'i wneud, ac rwy'n falch o glywed y byddwch yn dychwelyd at y mater, ond mae bylchau yn yr adroddiad. Hoffwn dalu teyrnged i'r holl waith a wnaed yn y maes hwn. Cyfarfûm â Sefydliad Jacob Abraham, ac maent yn gwneud gwaith gwych yng Nghaerdydd.
A constituent wrote to me, to five other AMs and to the Health, Social Care and Sport Committee with quite serious concerns about the Talk to Me national conference. I’ve had messages this morning from constituents, messages this afternoon, a phone call at around 8:00 this morning to discuss the report. Constituents do feel let down by the report. They do not feel that a vulnerable group of men were fully engaged with as they should have been. I’m here speaking on behalf of those people today, and many hidden victims.
Every time I’ve been to a support group meeting—such as Both Parents Matter, for example—I have met people who either have been suicidal or are in fact suicidal, and I recommend that the committee maybe go to such support group meetings and meet with people there.
Hidden domestic abuse of men is a factor in the epidemic of male suicide. As we heard, in 2017, 278 men took their own lives—five a week, almost one a day. As mentioned, it is a staggering statistic, and something must be done when we hear that suicide is the biggest cause of death in men between 20 and 49 years of age.
There is a hidden form of domestic abuse that is permitted in society, and it is that of parental alienation. Many men who come into my office are suffering from emotional abuse and coercive control. Children are used as weapons, and everybody loses. In south Wales, the police refuse to accept such abuse as abuse, and that’s a scandal. What saddens me also—and I say this as a man—is that I see an increasing percentage of mothers facing the same abuse. Justice Wall, in 2003, said that
'parental alienation is a well-recognised phenomenon.'
Well, it should be in the report. I’m going to read a quote from a man in a lot of pain, a father. And he said: ‘Quite simply, severing a relationship between a parent and child is, short of taking somebody’s life, the worst thing one human being can do to another’.
The culture of false allegations, sometimes to get legal aid in the family court arena, is also a killer. I'll read another quote, off another real person: ‘I had my children taken away from me, then 42 allegations were made against me. Suicide seemed the best option. Twice I tried to hang myself, and once I stood on a railway track and the Samaritans talked me off the track’.
Men are criticised for not engaging and not talking about how they feel, but when you are in the family court system, you cannot talk about any suicidal feelings, any emotional turmoil, because that will be used against you to prevent you from seeing your children. And I look forward to the day when criminal justice is dealt with by Wales in a completely different way, especially in the family arena.
In this city, in our capital city of Wales, there is no non-judgmental support for men. Men are always treated as perpetrators, and they are screened. I want to quote a friend of Alex Skeel, a very brave man who took part in a BBC documentary. He was abused by Jordan Worth, the first female to be jailed for coercive control, and he said:
'It doesn't matter what gender they are. A victim is still a victim. An abuser is still an abuser. A victim still hurts whether they are male or female. An abuser is just as nasty whether they are male or female.'
I get messages from people saying that there is nowhere for them to go—and I will wind up now—
Ysgrifennodd etholwr ataf, at bump o ACau eraill ac at y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yn mynegi pryderon go ddifrifol ynglŷn â chynhadledd genedlaethol Beth am Siarad â Fi? Cefais negeseuon y bore yma gan etholwyr, negeseuon y prynhawn yma, galwad ffôn am tua 8:00 y bore yma i drafod yr adroddiad. Mae etholwyr wedi'u siomi gan yr adroddiad. Nid oeddent yn teimlo bod grŵp agored i niwed o ddynion wedi cael cymryd rhan mor llawn ag y dylent. Rwyf yma i siarad ar ran y bobl hynny heddiw, a llawer o ddioddefwyr cudd.
Bob tro y bûm mewn cyfarfod o grŵp cymorth—fel Both Parents Matter, er enghraifft—rwyf wedi cyfarfod â phobl sydd naill ai wedi teimlo'n hunanladdol neu sy'n hunanladdol, ac rwy'n argymell bod y pwyllgor yn mynd i gyfarfodydd grwpiau cymorth o'r fath ac yn cyfarfod â'r bobl yno.
Mae cam-drin domestig cudd yn erbyn dynion yn ffactor yn yr epidemig o hunanladdiad ymhlith dynion. Fel y clywsom, yn 2017, cyflawnodd 278 o ddynion hunanladdiad—pump yr wythnos, bron un y dydd. Fel y soniwyd, mae'n ystadegyn syfrdanol, a rhaid gwneud rhywbeth pan glywn mai hunanladdiad yw'r achos marwolaeth mwyaf mewn dynion rhwng 20 a 49 oed.
Mae yna ffurf gudd ar gam-drin domestig a ganiateir mewn cymdeithas, sef dieithrio plentyn oddi wrth riant. Mae llawer o ddynion sy'n dod i fy swyddfa yn dioddef yn sgil cam-drin emosiynol a rheolaeth drwy orfodaeth. Defnyddir plant fel arfau, ac mae pawb ar eu colled. Yn ne Cymru, mae'r heddlu'n gwrthod derbyn cam-drin o'r fath fel cam-drin, ac mae hynny'n sgandal. Yr hyn sy'n fy nhristáu hefyd—ac rwy'n dweud hyn fel dyn—yw fy mod yn gweld canran gynyddol o famau'n wynebu'r un math o gam-drin. Yn 2003, roedd Justice Wall yn dweud bod
dieithrio plentyn oddi wrth riant yn ffenomenon gyfarwydd iawn.
Wel, dylai fod yn yr adroddiad. Rwy'n mynd i ddarllen dyfyniad gan ddyn mewn llawer o boen, rhywun sy'n dad. Ac roedd yn dweud: 'Yn syml iawn, torri'r berthynas rhwng rhiant a phlentyn, ar wahân i ladd rhywun, yw'r peth gwaethaf y gall un bod dynol ei wneud i un arall'.
Mae diwylliant o honiadau ffug, weithiau i gael cymorth cyfreithiol yn y llysoedd teulu, hefyd yn lladdwr. Fe ddarllenaf ddyfyniad arall, gan berson go iawn arall: 'Cymerwyd fy mhlant oddi wrthyf, yna gwnaed 42 o honiadau yn fy erbyn. Roedd hi'n ymddangos mai hunanladdiad oedd yr opsiwn gorau. Ceisiais grogi fy hun ddwy waith, a sefais ar drac rheilffordd unwaith ac fe lwyddodd y Samariaid i fy nghymell oddi ar y rheilffordd drwy siarad â mi'.
Caiff dynion eu beirniadu am beidio ymgysylltu a siarad ynglŷn â sut maent yn teimlo, ond pan fyddwch yn y system llysoedd teulu, ni allwch siarad am unrhyw deimladau hunanladdol, unrhyw gythrwfl emosiynol, oherwydd defnyddir hynny yn eich erbyn i'ch rhwystro rhag gweld eich plant. Ac rwy'n edrych ymlaen at y diwrnod pan fydd cyfiawnder troseddol yn cael ei wneud mewn ffordd gwbl wahanol yng Nghymru, yn enwedig ym maes cyfraith teulu.
Yn y ddinas hon, ym mhrifddinas Cymru, nid oes unrhyw gymorth anfeirniadol ar gyfer dynion. Caiff dynion eu trin fel troseddwyr bob amser, a chânt eu sgrinio. Rwyf am ddyfynnu cyfaill i Alex Skeel, dyn dewr iawn a gymerodd ran mewn rhaglen ddogfen ar y BBC. Cafodd ei gam-drin gan Jordan Worth, y fenyw gyntaf i gael ei charcharu am reolaeth drwy orfodaeth, a dywedodd:
Nid oes ots pa ryw ydynt. Mae dioddefwr yn dal i fod yn ddioddefwr. Mae camdriniwr yn dal i fod yn gamdriniwr. Mae dioddefwr yn dal i frifo boed yn wryw neu'n fenyw. Mae camdriniwr yr un mor gas boed yn ddyn neu'n ddynes.
Caf negeseuon gan bobl yn dweud nad oes unman iddynt fynd—ac fe ddof i ben yn awr—
Are you winding up? Thank you.
A ydych yn dirwyn i ben? Diolch.
In context, in the last few months, two people have contacted my office to say that our intervention with them stopped them killing themselves. One was a dad. One was a mother. Something must be done. Diolch yn fawr.
Mewn cyd-destun, yn yr ychydig fisoedd diwethaf, mae dau o bobl wedi cysylltu â fy swyddfa i ddweud bod ein hymyrraeth wedi eu rhwystro rhag lladd eu hunain. Roedd un yn dad. Roedd un yn fam. Rhaid gwneud rhywbeth. Diolch yn fawr.
Thank you. Can I call the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething?
Diolch. A gaf fi alw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to start by thanking the committee members for their work in producing the report 'Everybody's Business' on suicide prevention in Wales. And I do welcome today's debate. It's been difficult but important and a step forward in discussing the issue in what, in the main, has been a very mature and sensitive manner, because improving mental health and well-being and preventing suicide continue to be a priority for this Welsh Government.
The recommendations align broadly with those in the midpoint review of the 'Talk to me 2' strategy. Work is already under way with the national advisory group to deliver on these. The report provides further evidence, which will help to shape our programme of work, to maximise its impact on reducing suicide here in Wales.
I was pleased to agree or agree in principle with all of the recommendations, and I will summarise some of the main actions arising out of the inquiry. Members should be aware of the steps we've taken in recent years to improve suicide prevention through 'Talk to me 2'. I remain determined to strengthen our approach to prevent suicide, because, whilst we have come a long way, I recognise that there's still much more that can be done.
I was pleased to announce at the recent national suicide prevention conference the extra £500,000 additional money each year to support the national and regional approaches to help prevent suicide and self-harm. This additional funding will be used in part to recruit a national lead and three regional leads across Wales to co-ordinate and drive that work forward and to support the monitoring and implementation of local plans. However, that funding should not be seen in isolation. Our broader approach to improve mental health and well-being and improve access to services helps to support the aspiration that we all share. We continue to spend more on mental health services than any other part of NHS Wales. Mental health spending is ring-fenced in Wales, and over the last couple of years we've increased funding by a further £20 million to £655 million in this financial year. And that's included funding targeted at improving access for a number of specific areas, including older persons' mental health, child and adolescent mental health services, psychological therapies for adults, community perinatal mental health services and the local primary and mental health support services.
Improving access to out-of-hours and crisis care is a priority for our mental health transformation fund. We've recently committed £1 million for a range of approaches to improve support, including liaison services, crisis support and street triage. And crisis and out-of-hours care have been identified as a priority area for investment in the year ahead. So, we are working with a range of agencies, including the police and local authorities, to determine the most effective approach to target this investment.
The additional £7.1 million a year that I recently announced will build on our previous investment and aims to achieve sustainable improvements to child and adolescent mental health services, but it will also be used to support the whole-school approach to emotional mental health and well-being, because we are confident that a whole-school approach will help to ensure that mental health and well-being become central to the way that schools work and that the school ethos will support the broader mental health and well-being of learners.
And, in response to one of Lynne Neagle's points, I can say that the education Minister and I expect guidance for schools on talking about suicide to be published in April this year. On a separate point, relating to young people rather than children, the education Minister will shortly make an announcement on support for mental health provision within higher education.
Central to our approach with children and young people is having the opportunity to directly feed in their views. So, we're working with Children in Wales and the NHS to convene a youth stakeholder group, which will meet for the first time this month, to work alongside and advise us as activity progresses. As part of our continued effort to improve the knowledge and skills of front-line staff, including GPs, through the implementation of a training framework, we'll include providing information to services to make informed decisions about appropriate training for their needs.
We do recognise the need to ensure appropriate support is available for those bereaved by suicide. There's some challenge about language, and I'm not sure that everyone will understand what 'postvention' means, but we are talking about the support that we do provide. That's why we've committed to a review of existing support and to targeted investment where it is needed, and I expect that there will be further investment needed. That is certainly not being kicked into the long grass. I am committed to improving how we improve support, not whether we should do so, and I recognise the committee's expectations for action to be taken within a reasonable period of time, and not several years of waiting.
This work will include the implementation of the support after suicide pathway and improved awareness-raising of resources, including 'Help is at Hand', and, to be fair, this inquiry has a made a difference in making sure that that is much more easily available online, and in hard copy, to support people who have been bereaved by suicide. We'll undertake an awareness campaign targeted at front-line staff in the public sector, including ambulance staff, GPs and A&E clinicians. The aim is to ensure that front-line services can respond appropriately and sensitively to people in distress.
One of the recommendations in the report was to provide a single point of access to help and support. I was pleased to support the national advisory group with the launch of its new website on 30 January this year. The website aims to improve access to support and enable people to access advice and information. It will include sections for workplaces, children, young people, schools, parents, those who work in health and social care settings, as well as those bereaved through suicide.
Supporting people to talk about mental health problems is the first step to providing appropriate and adequate support. Raising awareness, and tackling stigma and discrimination, are central to 'Together for Mental Health' and 'Talk to me 2', and a theme that many have mentioned in their contributions today. The Welsh Government continues to be a strong supporter of voluntary sector-led campaigns to do just that.
I do understand that people are also concerned about the effect that social media can have on mental health. Our chief medical officer, together with counterparts across the UK, recently published advice that recognised that social media and screen time can be beneficial. However, it also highlights the impact of screen time on healthy child development, such as exercise and sleep, and challenges the industry for a voluntary code of conduct to safeguard children and young people online.
Now, I do recognise the specific links of suicide in the farming community, as we mentioned today in this debate, but also in my appearance before the health committee this morning. It is a feature of our current and future work to improve the practical support available. The committee report also highlighted male suicide as a national priority—again, mentioned by a number of Members. We do recognise the importance of identifying support, and we have a range of programmes already in place to help support men. Phase 3 of the Time to Change Wales anti-stigma campaign, which we jointly fund, has a focus on middle-aged men for the next period. We also provide funding to third sector organisations through section 64 mental health grants to supplement and enhance services already being provided by NHS Wales and local authorities.
Two specific schemes we're currently funding are Men's Sheds, to help address loneliness and isolation, and the Samaritans, who focus on suicide prevention, whilst Government officials will continue to meet regularly with the national advisory group. And now that all regions of Wales have developed their local plans, officials will develop clearer reporting guidelines to monitor implementation of local action alongside national work. We have a serious programme of work that can make a real difference. I look forward to providing further updates on the progress made against the recommendations in this report.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i aelodau'r pwyllgor am eu gwaith yn cynhyrchu'r adroddiad 'Busnes Pawb' ar atal hunanladdiad yng Nghymru. Ac rwy'n croesawu'r ddadl heddiw. Mae wedi bod yn anodd ond yn bwysig ac yn gam ymlaen ar drafod y mater mewn modd aeddfed a sensitif iawn ar y cyfan, oherwydd mae gwella iechyd meddwl a lles meddyliol ac atal hunanladdiad yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.
Mae'r argymhellion yn cyd-fynd yn fras â'r rhai yn adolygiad canol tymor y strategaeth 'Siarad â fi 2'. Mae gwaith eisoes ar y gweill gyda'r grŵp cynghori cenedlaethol ar gyfer cyflawni'r rhain. Mae'r adroddiad yn darparu tystiolaeth bellach, a fydd yn helpu i lywio ein rhaglen waith, i gynyddu ei heffaith ar leihau hunanladdiad yma yng Nghymru.
Roeddwn yn falch o gytuno neu gytuno mewn egwyddor â'r holl argymhellion, ac rwyf am grynhoi rhai o'r prif gamau gweithredu sy'n deillio o'r ymchwiliad. Dylai'r Aelodau fod yn ymwybodol o'r camau rydym wedi'u cymryd yn y blynyddoedd diwethaf i wella'r gwaith o atal hunanladdiad drwy 'Siarad â fi 2'. Rwy'n dal yn benderfynol o gryfhau ein dull o atal hunanladdiad, oherwydd, er ein bod wedi dod yn bell, rwy'n cydnabod bod llawer iawn mwy y gellir ei wneud.
Roeddwn yn falch o gyhoeddi £500,000 o arian ychwanegol bob blwyddyn yn y gynhadledd genedlaethol ddiweddar ar atal hunanladdiad tuag at gefnogi dulliau cenedlaethol a rhanbarthol i helpu i atal hunanladdiad a hunan-niwed. Defnyddir y cyllid ychwanegol hwn yn rhannol i recriwtio arweinydd cenedlaethol a thri arweinydd rhanbarthol ledled Cymru i gydlynu a gyrru'r gwaith hwnnw yn ei flaen ac i gefnogi monitro a gweithredu cynlluniau lleol. Fodd bynnag, ni ddylid ystyried hwnnw fel arian ar wahân. Mae ein dull ehangach o wella iechyd meddwl a lles meddyliol a gwella mynediad at wasanaethau yn helpu i gefnogi'r dyhead sydd gan bawb ohonom. Rydym yn parhau i wario mwy ar wasanaethau iechyd meddwl nag unrhyw ran arall o GIG Cymru. Caiff gwariant ar iechyd meddwl ei neilltuo yng Nghymru, a dros y ddwy flynedd ddiwethaf rydym wedi sicrhau cynnydd pellach o £20 miliwn i £655 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon. Ac mae hynny wedi cynnwys cyllid wedi'i dargedu tuag at wella mynediad at nifer o feysydd penodol, gan gynnwys iechyd meddwl pobl hŷn, gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, therapïau seicolegol ar gyfer oedolion, gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol yn y gymuned a'r gwasanaethau cymorth iechyd meddwl a gofal sylfaenol lleol.
Mae gwella mynediad at ofal y tu allan i oriau a gofal mewn argyfwng yn flaenoriaeth ar gyfer ein cronfa trawsnewid iechyd meddwl. Yn ddiweddar rydym wedi ymrwymo £1 miliwn ar gyfer amrywiaeth o ddulliau i wella cymorth, gan gynnwys gwasanaethau cyswllt, cymorth mewn argyfwng a brysbennu ar y stryd. A nodwyd bod gofal mewn argyfwng a gofal y tu allan i oriau yn faes blaenoriaeth ar gyfer buddsoddi yn y flwyddyn i ddod. Felly, rydym yn gweithio gydag ystod o asiantaethau, gan gynnwys yr heddlu ac awdurdodau lleol, i bennu'r dull mwyaf effeithiol o dargedu'r buddsoddiad hwn.
Bydd y £7.1 miliwn ychwanegol y flwyddyn a gyhoeddais yn ddiweddar yn adeiladu ar ein buddsoddiad blaenorol ac yn ceisio sicrhau gwelliannau cynaliadwy i wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, ond caiff ei ddefnyddio hefyd i gefnogi'r dull ysgol gyfan o weithredu ar iechyd meddwl a lles meddyliol emosiynol, oherwydd rydym yn hyderus y bydd dull ysgol gyfan yn helpu i sicrhau bod iechyd meddwl a lles meddyliol yn dod yn ganolog i'r ffordd y mae ysgolion yn gweithio ac y bydd ethos yr ysgol yn cefnogi iechyd meddwl a lles meddyliol ehangach dysgwyr.
Ac mewn ymateb i un o bwyntiau Lynne Neagle, gallaf ddweud bod y Gweinidog Addysg a minnau yn disgwyl gallu cyhoeddi canllawiau i ysgolion ar siarad am hunanladdiad ym mis Ebrill eleni. Ar bwynt gwahanol, sy'n ymwneud â phobl ifanc yn hytrach na phlant, bydd y Gweinidog Addysg yn gwneud cyhoeddiad cyn bo hir ar gymorth ar gyfer y ddarpariaeth iechyd meddwl mewn addysg uwch.
Mae cael cyfle i fwydo eu safbwyntiau i mewn yn uniongyrchol yn ganolog i'n dull o weithredu gyda phlant a phobl ifanc. Felly, rydym yn gweithio gyda Plant yng Nghymru a'r GIG i gynnull grŵp rhanddeiliaid ieuenctid, a fydd yn cyfarfod am y tro cyntaf y mis hwn, i weithio ochr yn ochr â ni a'n cynghori wrth i'r gweithgaredd fynd rhagddo. Fel rhan o'n hymdrech barhaus i wella gwybodaeth a sgiliau staff rheng flaen, gan gynnwys meddygon teulu, drwy weithredu fframwaith hyfforddi, byddwn yn cynnwys darparu gwybodaeth i wasanaethau allu gwneud penderfyniadau gwybodus am hyfforddiant priodol ar gyfer eu hanghenion.
Rydym yn cydnabod yr angen i sicrhau bod cymorth priodol ar gael ar gyfer y rhai sydd wedi cael profedigaeth yn sgil hunanladdiad. Mae peth her yn gysylltiedig ag iaith, ac nid wyf yn siŵr y bydd pawb yn deall beth y mae ôl-ymyrraeth yn ei olygu, ond rydym yn sôn am y gefnogaeth a ddarparwn. Dyna pam ein bod wedi ymrwymo i gynnal adolygiad o'r cymorth sy'n bodoli eisoes ac i dargedu buddsoddiad lle mae ei angen, ac rwy'n disgwyl y bydd angen buddsoddiad pellach. Yn sicr, nid yw hynny'n cael ei wthio o'r neilltu. Rwyf wedi ymrwymo i wella sut rydym yn gwella cymorth, nid pa un a ddylem wneud hynny, ac rwy'n cydnabod bod y pwyllgor yn disgwyl gweld camau ar waith o fewn cyfnod rhesymol o amser, ac nid nifer o flynyddoedd o aros.
Bydd y gwaith hwn yn cynnwys gweithredu'r llwybr cymorth ar ôl hunanladdiad a gwella ymwybyddiaeth o adnoddau, gan gynnwys 'Cymorth wrth Law', ac a bod yn deg, mae'r ymchwiliad hwn wedi gwneud gwahaniaeth drwy wneud yn siŵr fod y cymorth hwnnw'n llawer mwy hygyrch ar-lein, ac ar ffurf copi caled, i gefnogi pobl sydd wedi cael profedigaeth yn sgil hunanladdiad. Byddwn yn cynnal ymgyrch ymwybyddiaeth wedi'i thargedu at staff rheng flaen yn y sector cyhoeddus, gan gynnwys meddygon teulu, staff y gwasanaeth ambiwlans a chlinigwyr adrannau damweiniau ac achosion brys. Y nod yw sicrhau y gall gwasanaethau rheng flaen ymateb yn briodol ac yn sensitif i bobl mewn trallod.
Un o'r argymhellion yn yr adroddiad oedd darparu un pwynt mynediad i help a chymorth. Roeddwn yn falch o gefnogi'r grŵp cynghori cenedlaethol gyda lansio eu gwefan newydd ar 30 Ionawr eleni. Mae'r wefan yn anelu i wella mynediad at gymorth a galluogi pobl i gael mynediad at gyngor a gwybodaeth. Bydd yn cynnwys adrannau ar gyfer gweithleoedd, plant, pobl ifanc, ysgolion, rhieni, y rhai sy'n gweithio mewn lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol, yn ogystal â'r rhai sydd mewn profedigaeth yn sgil hunanladdiad.
Y cam cyntaf i ddarparu cymorth priodol a digonol yw cynorthwyo pobl i siarad am broblemau iechyd meddwl. Mae codi ymwybyddiaeth, a mynd i'r afael â stigma a gwahaniaethu, yn ganolog i 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' a 'Siarad â fi 2', ac yn thema y mae nifer wedi'i chrybwyll yn eu cyfraniadau heddiw. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gefnogwr cryf i ymgyrchoedd dan arweiniad y sector gwirfoddol i wneud yn union hynny.
Rwy'n deall bod pobl yn pryderu ynglŷn â'r effaith y gall cyfryngau cymdeithasol ei chael ar iechyd meddwl hefyd. Yn ddiweddar, cyhoeddodd ein prif swyddog meddygol, ynghyd â chymheiriaid ledled y DU, gyngor a oedd yn cydnabod y gall amser sgrin a chyfryngau cymdeithasol fod yn fuddiol. Fodd bynnag, mae hefyd yn amlygu effaith amser sgrin ar ddatblygiad plant iach, megis ymarfer corff a chysgu, ac yn herio'r diwydiant i gael cod ymddygiad gwirfoddol i ddiogelu plant a phobl ifanc ar-lein.
Nawr, rwy'n cydnabod cysylltiadau penodol hunanladdiad yn y gymuned ffermio, fel y crybwyllwyd gennym heddiw yn y ddadl hon, ond hefyd yn fy ymddangosiad gerbron y pwyllgor iechyd y bore yma. Mae'n un o nodweddion ein gwaith presennol ac yn y dyfodol i wella'r cymorth ymarferol sydd ar gael. Amlygodd adroddiad y pwyllgor hunanladdiad ymhlith dynion fel blaenoriaeth genedlaethol—unwaith eto, soniodd nifer o'r Aelodau am hynny. Rydym yn cydnabod pwysigrwydd nodi cymorth, ac mae gennym amrywiaeth o raglenni eisoes ar waith i helpu i gynorthwyo dynion. Mae cyfnod 3 o ymgyrch gwrth-stigma Amser i Newid Cymru, ymgyrch rydym yn ei hariannu ar y cyd, yn canolbwyntio ar ddynion canol oed ar gyfer y cyfnod nesaf. Rydym hefyd yn darparu cyllid i sefydliadau trydydd sector drwy grantiau iechyd meddwl adran 64 i ategu a gwella'r gwasanaethau a ddarperir eisoes gan GIG Cymru ac awdurdodau lleol.
Dau gynllun penodol rydym yn eu hariannu ar hyn o bryd yw Siediau Dynon, i helpu i fynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd, a'r Samariaid, sy'n canolbwyntio ar atal hunanladdiad, tra bydd swyddogion y Llywodraeth yn parhau i gyfarfod yn rheolaidd â'r grŵp cynghori cenedlaethol. A chan fod yr holl ranbarthau o Gymru wedi datblygu eu cynlluniau lleol, bydd swyddogion yn datblygu canllawiau adrodd cliriach i fonitro gweithredu camau lleol ochr yn ochr â gwaith cenedlaethol. Mae gennym raglen waith ddifrifol a all wneud gwahaniaeth go iawn. Edrychaf ymlaen at roi diweddariadau pellach ar y cynnydd a wnaed yn erbyn yr argymhellion yn yr adroddiad hwn.
Thank you. Can I now call on Dai Lloyd to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. In the few minutes that I have, I'll just concentrate on replying to some of the contributions in what has been a difficult, at times, but very powerful debate. I think this Senedd is at its best, sometimes, when we have to confront issues that are very difficult and challenging for us all, and we manage to debate in a very mature and considerate way with one another, because lots of people have been touched here by suicide. We've had Helen Mary's personal experience, notably Jack Sargeant's obvious personal experience, even with Neil Hamilton, and people coming to see Rhun ap Iorwerth as well, and Lynne Neagle's obvious personal experience and powerful testimony that she provides both in the health committee and in the children and young people's committee. So, we know about suicide.
Professionally, I don't know if I mentioned previously I've been a GP for so many hundreds of years now, and occasionally you get touched by suicide. You have that conversation where somebody vaguely threatens suicide and you try to do something about it, and that's the point. I can't get people into emergency psychiatric hospitals now, whereas 20 years ago I could, you know. I could just ring up, as if you had chest pain. I could get people into hospital. I can no longer do that, and people are saying, 'Where was the GP in all this?' Yes, we understand suicide, and we understand the devastation of it all. That's come through in this very powerful debate.
And there's some excellent work happening on the ground. We need more of it. That's all we need—more talking therapies. 'Help is at Hand' is wonderful, as is the 'Talk to me 2' series. We need a step change in resourcing. The bereavement support organisations in the voluntary sector are excellent. We need more of them. They need more help, because, as we said, suicide is devastating.
A GP that I knew some years ago in the practice that I am now a GP in killed himself, died by his own hand, and that's never left the practice. That was 18 years ago now, and there's still devastation in the practice that I'm still the GP in—absolute devastation. And people couldn't talk about it for years. Now they're talking about it, because it is suddenly becoming acceptable to talk about these issues, and we're slowly starting to understand that talking about suicide does not make it more likely to happen. There is still that prevailing idea that, if we talk about it, it's likely to happen. That is so utterly wrong.
It is everybody's business, absolutely everybody's business, and I take Carl Sargeant's words to heart: look after each other. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn yr ychydig funudau sydd gennyf, rwyf am ganolbwyntio ar ymateb i rai o'r cyfraniadau yn yr hyn a fu'n ddadl anodd ond pwerus iawn ar adegau. Credaf fod y Senedd hon ar ei gorau, weithiau, pan fydd yn rhaid inni fynd i'r afael â materion sy'n anodd ac yn heriol iawn i bawb ohonom, a'n bod yn llwyddo i ddadlau mewn ffordd aeddfed ac ystyriol iawn â'n gilydd, oherwydd mae llawer o bobl yma wedi cael eu cyffwrdd gan hunanladdiad. Cawsom brofiad personol Helen Mary, ac yn arbennig, profiad personol Jack Sargeant yn amlwg, a hyd yn oed gan Neil Hamilton, a phobl yn dod i weld Rhun ap Iorwerth yn ogystal, a phrofiad personol Lynne Neagle a'r dystiolaeth bwerus y mae'n ei darparu yn y pwyllgor iechyd ac yn y pwyllgor plant a phobl ifanc. Felly, rydym yn gwybod am hunanladdiad.
Yn broffesiynol, nid wyf yn gwybod os soniais cyn hyn fy mod wedi bod yn feddyg teulu ers cymaint o gannoedd o flynyddoedd bellach, ac yn achlysurol rydych yn cael eich cyffwrdd gan hunanladdiad. Rydych yn cael y sgwrs honno lle mae rhywun yn rhyw led fygwth hunanladdiad ac rydych yn ceisio gwneud rhywbeth am y peth, a dyna'r pwynt. Ni allaf gael pobl i mewn i ysbytai seiciatrig brys yn awr, a gallwn wneud hynny 20 mlynedd yn ôl, wyddoch chi. Gallwn ffonio, fel pe bai gennych boen yn y frest. Gallwn gael pobl i mewn i'r ysbyty. Ni allaf wneud hynny mwyach, ac mae pobl yn dweud, 'Lle'r oedd y meddyg teulu yn hyn oll?' Iawn, gallwn ddeall hunanladdiad, ac rydym yn deall dinistr hyn i gyd. Daeth hynny'n amlwg yn y ddadl bwerus hon.
Ac mae gwaith rhagorol yn digwydd ar lawr gwlad. Mae angen mwy ohono. Dyna'r cyfan sydd ei angen arnom—mwy o therapïau siarad. Mae 'Cymorth wrth Law' yn wych, fel y mae'r gyfres 'Siarad â fi 2'. Mae angen newid sylfaenol o ran darparu adnoddau. Mae'r sefydliadau cymorth profedigaeth yn y sector gwirfoddol yn rhagorol. Mae angen mwy ohonynt. Mae angen mwy o gymorth arnynt, oherwydd, fel y dywedasom, mae hunanladdiad yn ddinistriol.
Fe wnaeth meddyg teulu yr oeddwn yn ei adnabod rai blynyddoedd yn ôl yn y practis rwyf bellach yn feddyg teulu ynddo gyflawni hunanladdiad, ac nid yw hynny byth wedi gadael y practis. Mae 18 mlynedd ers hynny, ac mae'r practis rwy'n dal i fod yn feddyg teulu ynddo'n dal i deimlo trallod—trallod llwyr. Ac ni allai pobl siarad amdano am flynyddoedd. Nawr, maent yn siarad amdano, oherwydd mae siarad am y materion hyn wedi dod yn dderbyniol yn sydyn iawn, ac rydym yn dechrau deall yn araf nad yw sôn am hunanladdiad yn ei wneud yn fwy tebygol o ddigwydd. Mae'n dal i fod syniad o hyd, os ydym yn sôn amdano, ei fod yn debygol o ddigwydd. Mae hynny mor gwbl anghywir.
Mae'n fusnes i bob un, busnes i bawb yn bendant iawn, ac rwy'n cymryd geiriau Carl Sargeant i galon: edrychwch ar ôl ei gilydd. Diolch yn fawr.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 7 on our agenda this afternoon is the Member debate under Standing Order 11.21 on active travel, and I call on Huw Irranca-Davies to move the motion.
Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar deithio llesol, a galwaf ar Huw Irranca-Davies i wneud y cynnig.
Cynnig NDM6947 Huw Irranca-Davies, Dai Lloyd, Russell George, Jenny Rathbone, John Griffiths, Neil McEvoy, Vikki Howells
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi:
a) bod gan bobl ifanc yng Nghymru rai o'r lefelau gweithgarwch corfforol isaf yn y Deyrnas Unedig, sy'n cyfrannu at lefelau cynyddol o ordewdra a materion iechyd cysylltiedig megis diabetes math 2;
b) bod nifer o gymunedau yng Nghymru yn dioddef o lefelau anghyfreithlon o uchel o lygredd aer, gydag un gymuned yn profi'r ansawdd aer gwaethaf y tu allan i Lundain;
c) amcangyfrifir bod cost tagfeydd ar y ffyrdd yn £2 biliwn i economi Cymru bob blwyddyn;
d) nid yw targedau ar gyfer allyriadau carbon o drafnidiaeth yng Nghymru wedi'u cwrdd o gwbl;
e) mae lefelau cerdded a beicio yng Nghymru yn dirywio, ac un pryder arbennig yw bod lefelau teithio llesol i'r ysgol yn disgyn; ac
f) gellid gwella pob un o'r materion hyn pe bai Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn cael ei gweithredu'n effeithiol.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i adnewyddu ei huchelgais am deithio llesol yng Nghymru trwy lunio strategaeth teithio llesol gynhwysfawr, gan gynnwys targedau uchelgeisiol a chynllun manwl ar gyfer buddsoddi hirdymor mewn seilwaith teithio llesol.
Motion NDM6947 Huw Irranca-Davies, Dai Lloyd, Russell George, Jenny Rathbone, John Griffiths, Neil McEvoy, Vikki Howells
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that:
a) young people in Wales have some of the lowest levels of physical activity in the United Kingdom, contributing to rising levels of obesity and associated health issues such as diabetes 2;
b) several communities in Wales suffer from illegally high levels of air polution, with one community experiencing the worst air quality outside London;
c) congestion on the roads is estimated to cost the Welsh economy £2bn every year;
d) targets for carbon emissions from transport in Wales have consistently not been met;
e) levels of walking and cycling in Wales are in decline, with falling levels of active travel to school being a particular concern; and
f) each of these issues could be ameliorated if the Active Travel (Wales) Act 2013 was effectively implemented.
2. Calls on the Welsh Government to refresh its ambition for active travel in Wales by producing a comprehensive active travel strategy including ambitious targets and a detailed plan for long term investment in active travel infrastructure.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Having walked down from the highest hill in Maesteg this morning to the bottom of the valley to catch the train up here to Cardiff, and then cycled along the road here to work, I'm delighted to open this debate on active travel, supported by Members of different parties across this Chamber.
Now, we know that Wales has some of the most groundbreaking and farsighted legislation of any nation on this, setting a policy framework that allows us to make decisions very, very differently for the long term, not just for today, for future generations as well as this one, and for investment in well-being and active and healthy lifestyles, and for truly sustainable economic growth. The very farsighted Active Travel (Wales) Act 2013 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 have laid the very foundations for us to take decisions very differently indeed.
So, this debate is about laying down the challenge to Welsh Government and the new Minister, who I welcome to his post, about spanning the gap between the laudable aims set out in our world-leading legislation and the reality of delivery on the ground. Now, having put the legislative and the policy framework in place, I can sum up my request to the Minister in three short words: delivery, delivery, delivery.
Let me turn first of all to active travel and the well-being goals. Active travel contributes more to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015's goals than any other mode of transport. It aids the economy by reducing congestion, currently estimated to cost Wales £2 billion per year, and by improving the health of the workforce. It contributes to resilience by reducing emissions, to equality by providing a low-cost transport mode, it helps community cohesion by enabling people to interact more easily, and similarly making it easier and cheaper for people to involve themselves in cultural activities. And it has a global reach, with a global impact by helping people to combat climate change. But its greatest contribution is to a healthier Wales.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar ôl cerdded i lawr y mynydd uchaf ym Maesteg y bore yma i waelod y cwm i ddal y trên yma i Gaerdydd, ac yna seiclo ar hyd y ffordd yma i weithio, rwy'n falch iawn o agor y ddadl hon ar deithio llesol, gyda chymorth Aelodau o wahanol bleidiau ar draws y Siambr.
Nawr, gwyddom fod gan Gymru beth o'r ddeddfwriaeth fwyaf arloesol a phellgyrhaeddol sydd gan unrhyw wlad ar hyn, gan osod fframwaith polisi sy'n ein galluogi i wneud penderfyniadau'n wahanol iawn ar gyfer y tymor hir, nid yn unig ar gyfer heddiw, ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol yn ogystal â hon, ac ar gyfer buddsoddi mewn lles a ffyrdd o fyw egnïol ac iach, ac ar gyfer twf economaidd gwirioneddol gynaliadwy. Mae Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, sy'n ddwy Ddeddf bellweledol iawn, wedi gosod y sylfeini i ni allu gwneud penderfyniadau mewn ffordd wahanol iawn.
Felly, mae'r ddadl hon yn ymwneud â gosod her i Lywodraeth Cymru ac i'r Gweinidog newydd—croeso iddo i'w swydd—rychwantu'r bwlch rhwng yr amcanion clodwiw a nodir yn ein deddfwriaeth sy'n arwain y byd a realiti'r ddarpariaeth ar lawr gwlad. Nawr, ar ôl rhoi'r fframwaith polisi a'r fframwaith deddfwriaethol ar waith, gallaf grynhoi fy nghais i'r Gweinidog mewn tri gair byr: cyflawni, cyflawni, cyflawni.
Gadewch i mi droi yn gyntaf oll at deithio llesol a'r nodau llesiant. Mae teithio llesol yn cyfrannu mwy at nodau Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 nag unrhyw fath arall o drafnidiaeth. Mae'n helpu'r economi drwy leihau tagfeydd, yr amcangyfrifir eu bod ar hyn o bryd yn costio £2 biliwn y flwyddyn i Gymru, a thrwy wella iechyd y gweithlu. Mae'n cyfrannu at gydnerthedd drwy leihau allyriadau, at gydraddoldeb drwy ddarparu dull trafnidiaeth rhad, mae'n helpu cydlyniant cymunedol drwy alluogi pobl i ryngweithio'n haws, ac yn yr un modd mae'n ei gwneud yn haws ac yn rhatach i bobl gymryd rhan mewn gweithgareddau diwylliannol. Ac mae iddo gyrhaeddiad byd-eang, gydag effaith fyd-eang drwy helpu pobl i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd. Ond ei gyfraniad mwyaf yw Cymru iachach.
Leaving aside the issue of the air quality improvements achieved by displacing car journeys, the simple physical activity of walking and cycling, as I did this morning, has profoundly beneficial impacts on the individual, but also on the nation's health. Wales has the lowest physical activity levels in Britain, resulting in obesity and a whole range of illnesses that are estimated to cost the Welsh NHS £35 million each year to treat. The situation with younger people is particularly concerning. Welsh teenage girls have the lowest physical activity levels out of the UK countries, with only 8 per cent of Welsh teenage girls meeting the physical activity guidelines. Now, given that our health expenditure in Wales accounts for 50 per cent of the Welsh Government budget, any interventions that help to avoid the enormous costs that lifestyle diseases such as obesity and type 2 diabetes impose on society should be a priority for investment. So, in short, every time someone chooses to walk or cycle rather than get into their car, it's a win for them, but it's also a win for Wales.
So, that's why, in 2013, the Assembly passed the groundbreaking Active Travel (Wales) Act 2013. The Act set out to make walking and cycling, and I quote the explanatory memorandum accompanying it:
'the most natural and normal way of...getting about'
in Wales.
Now, we know that the exemplar for cycling is indeed the Danish city of Copenhagen, where 41 per cent of all trips to work and study to and from Copenhagen is by bike, and 62 per cent of Copenhageners choose to bike to work and study in Copenhagen. In total, 1.4 million kilometres are cycled in the city on an average weekday, and that's an increase of 22 per cent since 2006. Now, closer to home, in London, the number of journeys made by bike has seen a 154 per cent increase since 2000, reaching 730,000 journeys each day in 2016. This is impressive.
However, the newly compiled active travel figures produced to monitor the Active Travel (Wales) Act 2013 continue to show disappointing results for Wales. Sixty-one per cent of adults walked at least once a week for active travel purposes. This poor figure has fallen from 66 per cent in 2013-14. Forty-four per cent of children actively travel to their primary school. Thirty-four per cent to secondary school—this was a slight reduction from the 50 per cent to primary school in 2013-14. Cycling to school is relatively rare, with fewer than 1 per cent cycling to primary school or secondary school on a typical day.
And yet, our ambitions are high. But Welsh Government's ambition, which I set out at the beginning, has slipped from that fantastic declamation right at the beginning of making active travel the most natural and normal way of getting about in Wales, which it set out way back then. It's fallen. The Scottish Government, if I contrast it, have a clear ambition. In their 'Cycling Action Plan for Scotland 2017-2020', they include
'10% of everyday journeys to be made by bike, by 2020'.
The Welsh Government's active travel plan—it was put in place under a previous Minister, back in February 2016—contains a more vague, far less ambitious aim. It says:
'We are aiming to move towards a pattern by 2026 where 10% would cycle at least once a week'.
And as far as definite targets are concerned, the only commitment is to develop them. It says
'We will develop appropriate targets and also monitor which proportion of the population makes frequent active travel journeys, meaning at least three walking or cycling trips per week.'
But we have no evidence that any targets have been or are being developed.
If I turn to resourcing, until this financial year, 2018-19, Welsh Government had been spending approximately £12 million per year on active travel. And, on 1 May last year, the finance Secretary announced a new funding stream of £60 million over three years from the Wales investment infrastructure plan. For the first time, Wales would have a dedicated active travel fund, as, previously, the majority of funding had been included in the local transport fund; it was up to local authorities whether they applied for active travel projects—my own Bridgend County Borough Council was very active in this area, others hardly applied at all—or other transport schemes—
Gan roi mater gwelliannau i ansawdd aer a gyflawnir drwy gymryd lle siwrneiau car i'r naill ochr, mae effeithiau buddiol tu hwnt i weithgarwch corfforol syml fel cerdded a beicio, fel y gwneuthum y bore yma, i'r unigolyn, ond hefyd i lefelau iechyd y genedl. Gan Gymru y mae'r lefelau isaf o weithgarwch corfforol ym Mhrydain, gan arwain at ordewdra a llu o afiechydon amrywiol yr amcangyfrifir eu bod yn costio £35 miliwn i'r GIG yng Nghymru eu trin bob blwyddyn. Mae'r sefyllfa gyda phobl iau yn peri pryder arbennig. Ymhlith merched yn eu harddegau yng Nghymru y mae'r lefelau gweithgarwch corfforol isaf o bob un o wledydd y DU, gyda dim ond 8 y cant o ferched yn eu harddegau yng Nghymru yn bodloni'r canllawiau gweithgarwch corfforol. Nawr, o gofio bod ein gwariant ar iechyd yng Nghymru yn 50 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru, dylai unrhyw ymyriadau sy'n helpu i osgoi'r costau enfawr y mae clefydau ffordd o fyw megis gordewdra a diabetes math 2 yn eu gosod ar gymdeithas fod yn flaenoriaeth ar gyfer buddsoddi. Felly, yn fyr, bob tro y mae rhywun yn dewis cerdded neu feicio yn hytrach na mynd yn y car, mae'n fuddiol iddynt hwy, ond hefyd mae'n fuddiol i Gymru.
Felly, dyna pam y pasiodd y Cynulliad ddeddf arloesol yn 2013, sef Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013. Nod y Ddeddf oedd gwneud cerdded a beicio, ac rwy'n dyfynnu'r memorandwm esboniadol a ddaeth gyda hi:
'y ffordd fwyaf naturiol ac arferol o fynd o gwmpas'
yng Nghymru.
Nawr, gwyddom mai'r patrwm enghreifftiol ar gyfer beicio yw dinas Copenhagen yn Nenmarc lle mae 41 y cant o'r holl deithiau i'r gwaith ac i astudio i ac o Copenhagen yn digwydd ar gefn beic, ac mae 62 y cant o bobl Copenhagen yn dewis beicio i'r gwaith ac i astudio yn Copenhagen. Mae cyfanswm o 1.4 miliwn o gilometrau yn cael eu beicio yn y ddinas ar ddiwrnod wythnos cyfartalog, ac mae hynny'n gynnydd o 22 y cant ers 2006. Nawr, yn agosach at adref, yn Llundain, mae nifer y teithiau a wneir ar feic wedi cynyddu 154 y cant ers 2000, gan gyrraedd 730,000 o deithiau bob dydd yn 2016. Mae hyn yn drawiadol.
Fodd bynnag, mae'r ffigurau teithio llesol sydd newydd eu llunio a gynhyrchwyd i fonitro Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn parhau i ddangos canlyniadau siomedig ar gyfer Cymru. Roedd 61 y cant o oedolion yn cerdded o leiaf unwaith yr wythnos at ddibenion teithio llesol. Mae'r ffigur gwael hwn wedi gostwng o 66 y cant yn 2013-14. Mae 44 y cant o blant yn teithio'n llesol i'r ysgol gynradd, a 34 y cant i'r ysgol uwchradd—roedd hyn yn ostyngiad bach o'r 50 y cant i'r ysgol gynradd yn 2013-14. Mae beicio i'r ysgol yn gymharol anghyffredin, gyda llai nag 1 y cant yn beicio i'r ysgol gynradd neu'r ysgol uwchradd ar ddiwrnod arferol.
Ac eto, mae ein huchelgeisiau yn uchel. Ond mae uchelgais Llywodraeth Cymru, a nodais ar y dechrau, wedi llithro o'r cyflwyniad gwych iawn ar ddechrau'r gwaith o wneud teithio llesol y ffordd fwyaf naturiol ac arferol o fynd o gwmpas yng Nghymru, sef yr hyn y bwriadau ei wneud bryd hynny. Mae wedi gostwng. Mewn cyferbyniad, mae gan Lywodraeth yr Alban uchelgais clir. Yn eu cynllun gweithredu ar feicio ar gyfer yr Alban 2017-2020, maent yn cynnwys
10% o siwrneiau bob dydd i gael eu gwneud ar feic, erbyn 2020.
Mae cynllun teithio llesol Llywodraeth Cymru—cafodd ei roi ar waith o dan y Gweinidog blaenorol, yn ôl ym mis Chwefror 2016—yn cynnwys nod mwy amwys, llawer llai uchelgeisiol. Mae'n dweud:
'Rydym yn anelu i symud at batrwm erbyn 2026 lle bydd 10% yn beicio unwaith yr wythnos o leiaf'.
Ac o ran targedau pendant, ymrwymir i'w datblygu'n unig. Dywed
'Byddwn yn datblygu targedau priodol a hefyd yn monitro pa gyfran o’r boblogaeth sy’n gwneud teithiau llesol yn aml, sy’n golygu tair taith gerdded neu feicio yr wythnos.'
Ond nid oes tystiolaeth gennym fod unrhyw dargedau wedi neu yn cael eu datblygu.
I droi at adnoddau, tan y flwyddyn ariannol hon, 2018-19, roedd Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwario tua £12 miliwn y flwyddyn ar deithio llesol. Ac ar 1 Mai y llynedd, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd cyllid ffrwd ariannu newydd o £60 miliwn dros dair blynedd o'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru. Am y tro cyntaf, byddai gan Gymru gronfa teithio llesol benodol, gan fod y rhan fwyaf o'r aran yn flaenorol wedi'i gynnwys yn y gronfa trafnidiaeth lleol; mater i awdurdodau lleol oedd pa un a oeddent yn gwneud cais am brosiectau teithio llesol—roedd fy nghyngor fy hun, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn weithgar iawn yn y maes hwn, a phrin oedd eraill yn gwneud ceisiadau o gwbl—neu gynlluniau trafnidiaeth eraill—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will indeed.
Gwnaf, yn wir.
Thank you for taking an intervention. Very briefly, yes, there are funding streams available. One of the big problems that we face in my constituency with Ynys Môn council, is in people to apply for and co-ordinate the kinds of schemes that could happen, and because they don't have the staff, which long-term funding would allow, they can't draw down the money. So, there is no delivery.
Diolch ichi am dderbyn ymyriad. Yn fyr iawn, oes, mae yna ffrydiau ariannu ar gael. Un o'r problemau mawr a wynebwn yn fy etholaeth gyda Chyngor Ynys Môn, yw cael pobl i wneud cais a chydlynu'r mathau o gynlluniau a allai ddigwydd, ac oherwydd nad oes ganddynt staff, y byddai cyllid hirdymor yn caniatáu iddynt ei gael, ni allant ddefnyddio'r arian. Felly, ni cheir unrhyw ddarpariaeth.
It's a really good point, and the disparity in expertise to enable these applications to be put in is stark. We were fortunate in Bridgend, we had a very active cyclist who also happened to be the active travel monitoring officer—Matt, he's moved on now into Welsh Government, good luck to him, he'll be doing good things there—but he drove it, with the commitment of the local authority and others. In other areas, that just hasn't been happening. Huge disparities. So, it's a very good point.
But adding in other funding streams to that £60 million, such as safe routes and communities, the total spend in Wales will be £30,666,667 precisely per annum. It amounts to £10 per head of the population. Now, this announcement, I have to say, pulling this together, was widely welcomed. However, it does leave Wales well behind other areas committed to increasing active travel. Scotland have a commitment in their programme for government—'A Nation with Ambition' it's called—to doubling the investment in walking and cycling to £80 million a year. This amounts to £17 per head. Greater Manchester have set out an ambitious 10-year plan that involves spending £150 million per year on walking and cycling infrastructure. This amounts to £54 per head of population within greater Manchester. And we know that the Economy, Infrastructure and Skills Committee report 'Post Legislative Scrutiny of the Active Travel (Wales) Act 2013' recommends that capital and resource funding combined should be set in Wales at £17 to £20 per head, per annum. So, we can see how short we are.
But one of the main complaints about the operation of the Act is that during the three years that the Act's mapping process has taken, hardly any infrastructure has actually been built. Wales, therefore, has a lot of ground to make up. And yet, there is substantial evidence that investment in active travel provides major returns in public benefits. The National Institute for Health and Care Excellence found that off-road cycle routes, safe cycle routes, were really good value for money, with every £1 invested returning £14 in benefits. Investment in walking infrastructure returns £37 for every £1 invested. Greater Manchester estimate that their 10-year programme of £1.5 billion investment will produce returns of at least £8.3 billion in public benefits. And this is why we need a strategy.
The effective implementation of the active travel Act has got to be cross-governmental and include a huge range of other public services, including, especially, education. Given the importance of getting children walking and cycling to school in the passing of the Act, it is astonishing that active travel has not been a consideration in the Government's own twenty-first century schools programme. Some schools have done it, but they've done it off their own backs, not because it's bolted in there. Our approach and our determination to make this happen has got to be understood by planners, by road engineers, by public transport providers, health workers, and so many more across Wales. We need a clear statement of who is to do what and when they are to do it. And Transport for Wales is going to have a key role in delivering active travel, but currently, no-one is quite clear on what that role is, or how it will be carried out.
Making Wales an active travel nation is a long-term project, but it needs that long-term strategy that will not just stop when a Minister comes or goes. We also need to be very clear about how investment will be prioritised. Building networks is long term; it needs a strategic approach. Annual funding decisions result in short, isolated strips of infrastructure that end, they don't quite go anywhere, they don't allow people to make completed journeys. So, it's disappointing that the commitment in the active travel action plan to develop that funding strategy has not been developed. We need people to really buy in, follow on through the strategy, and we need it to be co-produced. And in that spirit of co-production, I declare my interest as vice-president of Ramblers Cymru. I must raise, as well, the issues of the lack of integration of the right of way infrastructure with the active travel network through the integrated network maps, and the lack of funding for rights of way improvements. But I'll write to the Minister separately on these matters.
So, in conclusion, let me say that I really do have full confidence in the new Minister, who himself has been amongst the most foremost advocates of active travel. If anyone can make it happen, he will, with the support of local authorities and with non-statutory partners, with the occasional spur from the active travel cross-party group, which I'm pleased to take over from him, and with encouragement from Members here today. If the active travel Act and the future generations Act have given us the framework to deliver high ambition, making Wales that country where walking and cycling become the most natural, normal way of getting about, then it is our persistence that will make that ambition a reality, and the Minister has a golden opportunity to carry that through. He truly can walk the walk, and cycle us on the way to success as well. Every one of us will be a winner, and Wales will be the greatest winner of all.
Mae'n bwynt da iawn, ac mae'r gwahaniaeth yn yr arbenigedd i alluogi'r ceisiadau hyn i gael eu cyflwyno yn amlwg iawn. Buom yn ffodus ym Mhen-y-bont ar Ogwr, roedd gennym feiciwr gweithgar iawn a oedd yn digwydd bod yn swyddog monitro teithio llesol hefyd—Matt, mae wedi symud ymlaen yn awr i Lywodraeth Cymru, pob lwc iddo, bydd yn gwneud pethau da yno—ond ef a'i gyrrai, gydag ymrwymiad yr awdurdod lleol ac eraill. Mewn ardaloedd eraill, nid yw hynny wedi bod yn digwydd. Gwahaniaethau enfawr. Felly, mae'n bwynt da iawn.
Ond gan ychwanegu ffrydiau ariannu eraill at y £60 miliwn hwnnw, megis llwybrau a chymunedau diogel, bydd y cyfanswm gwariant yng Nghymru yn £30,666,667 y flwyddyn yn union. Mae hyn yn gyfystyr â £10 i bob pen o'r boblogaeth. Nawr, cafodd y cyhoeddiad yn tynnu hyn i gyd at ei gilydd ei groesawu'n eang, rhaid imi ddweud. Fodd bynnag, mae'n gadael Cymru ymhell y tu ôl i ardaloedd eraill sydd wedi ymrwymo i gynyddu teithio llesol. Mae gan yr Alban ymrwymiad yn ei rhaglen lywodraethu—'A Nation with Ambition' yw ei henw—i ddyblu'r buddsoddiad mewn cerdded a beicio i £80 miliwn y flwyddyn. Mae hyn yn gyfystyr â £17 y pen. Mae Manceinion fwyaf wedi amlinellu cynllun 10 mlynedd uchelgeisiol sy'n golygu gwario £150 miliwn y flwyddyn ar seilwaith cerdded a beicio. Mae hyn yn gyfystyr â £54 y pen o'r boblogaeth o fewn Manceinion fwyaf. Ac rydym yn gwybod bod adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau 'Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 - Craffu ar ôl Deddfu' yn argymell y dylid gosod ariannu cyfalaf ac adnoddau ar y cyd yng Nghymru ar £17 i £20 y pen y flwyddyn. Felly, gallwn weld pa mor fyr o'r nod yr ydym.
Ond un o'r prif gwynion am weithrediad y Ddeddf yn ystod y tair blynedd y mae proses fapio'r Ddeddf wedi'i gymryd yw nad oes fawr o seilwaith wedi'i adeiladu mewn gwirionedd. Felly, mae gan Gymru lawer o ffordd i fynd. Ac eto, ceir tystiolaeth sylweddol fod buddsoddi mewn teithio llesol yn darparu enillion mawr mewn buddion cyhoeddus. Gwelodd y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal fod llwybrau beicio oddi ar y ffordd, llwybrau beicio diogel, yn sicrhau gwerth da iawn am arian, gyda phob £1 a fuddsoddir yn dod â £14 yn ôl mewn buddion. Mae buddsoddiad mewn seilwaith cerdded yn dod â £37 yn ôl am bob £1 a fuddsoddir. Mae Manceinion fwyaf yn amcangyfrif y bydd eu rhaglen 10 mlynedd o fuddsoddiad gwerth £1.5 biliwn yn sicrhau o leiaf £8.3 biliwn o enillion mewn budd cyhoeddus. A dyna pam fod arnom angen strategaeth.
Mae'n rhaid i weithrediad effeithiol y Ddeddf teithio llesol fod yn drawslywodraethol a chynnwys amrywiaeth enfawr o wasanaethau cyhoeddus eraill, gan gynnwys addysg yn arbennig. O ystyried pwysigrwydd cael plant i gerdded a beicio i'r ysgol wrth basio'r Ddeddf, mae'n rhyfeddol nad yw teithio llesol wedi bod yn ystyriaeth yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain y Llywodraeth ei hun. Mae rhai ysgolion wedi ei wneud, ond maent wedi'i wneud ar eu liwt eu hunain, nid oherwydd ei fod wedi'i gynnwys yn rhan o'r rhaglen honno. Rhaid i gynllunwyr, peirianwyr ffyrdd, darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus, gweithwyr iechyd, a chymaint o bobl eraill ar draws Cymru ddeall ein dull a'n penderfyniad i wneud i hyn ddigwydd. Mae arnom angen datganiad clir ynglŷn â phwy sy'n gwneud beth a pha bryd y byddant yn gwneud hynny. Ac mae Trafnidiaeth Cymru yn mynd i chwarae rôl allweddol yn cyflawni teithio llesol, ond ar hyn o bryd, nid oes neb yn gwbl glir ynglŷn â beth yw'r rôl honno, neu sut y caiff ei chyflawni.
Mae gwneud Cymru yn genedl teithio llesol yn brosiect hirdymor, ond mae angen y strategaeth hirdymor honno na fydd yn dod i ben pan fydd Gweinidog yn dod neu'n mynd. Hefyd, mae angen inni fod yn glir iawn ynglŷn â sut y bydd buddsoddiad yn cael ei flaenoriaethu. Mae adeiladu rhwydweithiau yn hirdymor; mae angen dull strategol o weithredu. Mae penderfyniadau cyllido blynyddol yn arwain at ddarnau byr, ynysig o seilwaith sy'n dod i ben, nid ydynt yn llwyddo i gyrraedd unrhyw le yn iawn, nid ydynt yn caniatáu i bobl wneud teithiau cyflawn. Felly, mae'n siomedig nad yw'r ymrwymiad yn y cynllun gweithredu teithio llesol i ddatblygu'r strategaeth ariannu honno wedi cael ei ddatblygu. Mae angen inni gael pobl i gefnogi go iawn, i fwrw ymlaen drwy'r strategaeth, ac mae angen iddo gael ei gydgynhyrchu. Ac yn yr ysbryd hwnnw o gydgynhyrchu, rwy'n datgan buddiant fel is-lywydd y Cerddwyr. Yn ogystal, rhaid imi godi materion yn ymwneud â diffyg integreiddio seilwaith hawl tramwy gyda'r rhwydwaith teithio llesol drwy'r mapiau rhwydwaith integredig, a diffyg arian ar gyfer gwella hawliau tramwy. Ond fe ysgrifennaf at y Gweinidog ynglŷn â'r materion hynny ar wahân.
Felly, i gloi, gadewch imi ddweud bod gennyf hyder llwyr yn y Gweinidog newydd, sydd ei hun wedi bod ymhlith cefnogwyr mwyaf blaenllaw teithio llesol. Os gall unrhyw un wneud iddo ddigwydd, gall ef wneud hynny, gyda chymorth awdurdodau lleol a phartneriaid anstatudol, gyda hwb achlysurol gan y grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol, ac rwy'n falch o gymryd yr awenau ganddo, a chydag anogaeth gan yr Aelodau yma heddiw. Os yw Deddf teithio llesol a Deddf cenedlaethau'r dyfodol wedi rhoi fframwaith inni gyflawni uchelgais mawr, gan wneud Cymru'n wlad lle daw cerdded a beicio yn ffordd fwyaf naturiol ac arferol o fynd o gwmpas, ein dyfalbarhad ni fydd yn gwireddu'r uchelgais, ac mae cyfle euraid gan y Gweinidog i gyflawni hynny. Gall gerdded y llwybr, a beicio'i ffordd i lwyddiant hefyd. Bydd pob un ohonom yn enillydd, a Chymru fydd yr enillydd mwyaf oll.
I would like to second Huw Irranca-Davies's motion, which has been co-submitted on a cross-party basis in an effort to urge the Welsh Government to refresh its ambition for active travel through a comprehensive active travel strategy. And I don't think there will be any disagreement in this Chamber of the benefits of active travel. They are numerous, including the contribution that it can make to tackling obesity, improving air quality, reducing traffic congestion and addressing climate change, and I think we need to see, certainly, more action to ensure that this important piece—and it is an important piece—of legislation creates the behavioural and cultural change that is necessary to tackle the challenges I've just outlined.
It's now eight months since the Economy, Infrastructure and Skills Committee, which I have the privilege to Chair, published its post-legislative scrutiny on the Active Travel (Wales) Act. The committee made 24 recommendations. I will not be going through those today—that debate's been had—but I would welcome an update from the Minister on what progress has been made on implementing the recommendations, because the unfortunate reality is, Deputy Presiding Officer, that since the Act became law almost six years ago, rates of active travel have been static in Wales and have actually decreased among children. And the active travel Act was never going to be—. We were never going to see that change overnight. I think that's recognised by us all. But it was supposed to change the way local authorities, planners and engineers approached their work. Regrettably, the Economy, Infrastructure and Skills Committee report found that this simply hasn't been achieved, and there is confusion over the purpose of active travel maps.
'So, we lack the ambition, we lack the rigour and the honesty about where we are, we lack the skills and capacity at a local level to take this through...We all agree it needs to happen. There's a gap to make it happen. We've got to raise our game.'
Those were the words of the now Deputy Minister for Economy and Transport, when he spoke in the debate on the committee report back in September, and I have no doubt at all in my mind that those are words that he stands by now as well. The committee found that there was a lack of leadership at both the Welsh Government and local authority levels, and that was responsible for the lack of progress made on active travel to date. We called on the Welsh Government, as a committee, to strengthen its leadership on the issue and to make clear its expectations from local authorities. Now, at the time, the Welsh Government did not agree with that assessment, but I believe that it is now clear that more leadership is required from government at all levels if we are to realise the ambitions of the active travel Act. Indeed, the Deputy Minister said that active travel should be at the heart of all Government legislation that is passed, and at the heart of all thinking that local councils do. He also said,
'We recognise what needs to change, but we are not driving through the change at the granular level'
And I have no doubt that the Deputy Minister will tell us how he is achieving that in his remarks later on.
Huw Irranca-Davies did talk about the Government's additional £60 million for active travel over the next three years; that's welcome funding. He talked about funding in his own areas delivering projects, and indeed in my own local authority area, Powys County Council was successful in bidding for a new active travel crossing over the Severn river in Newtown, which will help to encourage more people to walk and cycle.
If the Government is going to bring ambitious legislation to the table, then it must bring the means to deliver that ambition. Indeed, as Huw Irranca-Davies has pointed out, the committee report last year stated that Welsh Government funding falls short of the £17 to £20 per head per year of capital and revenue funding that is necessary to achieve the Welsh Government's ambition for active travel. In the debate last September, the then Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure said, in his closing remarks, that we must now start to walk the walk rather than just talk the talk. So, I do look forward to contributions this afternoon. I particularly look forward to the closing comments from, I think, Dai Lloyd, who has about two minutes to deliver that—
Hoffwn eilio cynnig Huw Irranca-Davies, sydd wedi'i gyd-gyflwyno ar sail drawsbleidiol mewn ymdrech i annog Llywodraeth Cymru i ddiweddaru ei huchelgais ar gyfer teithio llesol drwy strategaeth teithio llesol gynhwysfawr. Ac ni chredaf y bydd unrhyw anghytundeb yn y Siambr hon ynglŷn â manteision teithio llesol. Maent yn niferus, gan gynnwys y cyfraniad y gall ei wneud tuag at drechu gordewdra, gwella ansawdd aer, lleihau tagfeydd traffig a mynd i'r afael â newid hinsawdd, ac yn sicr, rwy'n meddwl bod angen inni weld mwy o weithredu i sicrhau bod y darn pwysig hwn—ac mae'n ddarn pwysig—o ddeddfwriaeth yn creu'r newid ymddygiadol a diwylliannol sydd ei angen i fynd i'r afael â'r heriau rwyf newydd eu hamlinellu.
Bellach mae'n wyth mis ers i Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau y caf y fraint o'i gadeirio gyhoeddi ei waith craffu ar ôl deddfu ar Ddeddf Teithio Llesol (Cymru). Gwnaeth y pwyllgor 24 o argymhellion. Nid wyf am fynd drwy'r rheini heddiw—cawsom y ddadl honno—ond buaswn yn croesawu diweddariad gan y Gweinidog ar ba gynnydd a wnaethpwyd ar weithredu'r argymhellion, oherwydd y gwir anffodus, Ddirprwy Lywydd, yw bod cyfraddau teithio llesol ers i'r Ddeddf ddod yn gyfraith bron i chwe blynedd yn ôl wedi bod yn statig yng Nghymru ac mewn gwirionedd, maent wedi gostwng ymhlith plant. Ac nid oedd y Ddeddf teithio llesol byth yn mynd i fod—. Nid oeddem byth yn mynd i weld y newid hwnnw dros nos. Credaf ein bod i gyd yn cydnabod hynny. Ond roedd i fod i newid y ffordd roedd awdurdodau lleol, cynllunwyr a pheirianwyr yn edrych ar eu gwaith. Yn anffodus, canfu adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau na chafodd hyn ei gyflawni, ac mae yna ddryswch ynglŷn â diben mapiau teithio llesol.
'Felly, nid oes gennym ddigon o uchelgais, nid ydym yn ddigon trylwyr a gonest ynglŷn â'n sefyllfa, nid oes gennym sgiliau a chapasiti ar lefel leol i fwrw ymlaen â hyn... Rydym i gyd yn cytuno bod angen iddo ddigwydd. Mae yna fwlch rhwng hynny a gwneud iddo ddigwydd. Rhaid inni wella ein perfformiad.'
Dyna oedd geiriau Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth bellach, pan siaradodd yn y ddadl ar adroddiad y pwyllgor yn ôl ym mis Medi, ac nid oes gennyf amheuaeth o gwbl yn fy meddwl fod y rheini'n eiriau y mae'n sefyll wrthynt yn awr hefyd. Gwelodd y pwyllgor fod diffyg arweinyddiaeth ar lefel yr awdurdodau lleol a lefel Llywodraeth Cymru, a dyna sy'n gyfrifol am y diffyg cynnydd a wnaed ar deithio llesol hyd yma. Fel pwyllgor, galwasom ar Lywodraeth Cymru i gryfhau ei harweinyddiaeth ar y mater ac i egluro'r hyn yr oedd yn ei ddisgwyl gan awdurdodau lleol. Nawr, ar y pryd, nid oedd Llywodraeth Cymru yn cytuno â'r asesiad hwnnw, ond credaf ei bod yn glir bellach fod angen mwy o arweinyddiaeth gan lywodraeth ar bob lefel os ydym am wireddu uchelgeisiau'r Ddeddf teithio llesol. Yn wir, dywedodd y Dirprwy Weinidog y dylai teithio llesol fod wrth wraidd yr holl ddeddfwriaeth Llywodraeth sy'n cael ei phasio, ac wrth wraidd holl ystyriaethau cynghorau lleol. Dywedodd hefyd,
'Rydym yn cydnabod beth sydd angen ei newid, ond nid ydym yn gwthio newid ar y lefel sylfaenol.'
Ac nid oes gennyf amheuaeth y bydd y Dirprwy Weinidog yn dweud wrthym sut y mae'n cyflawni hynny yn ei sylwadau yn nes ymlaen.
Siaradodd Huw Irranca-Davies am £60 miliwn ychwanegol y Llywodraeth ar gyfer teithio llesol dros y tair blynedd nesaf; mae hwnnw'n arian i'w groesawu. Soniodd am ariannu yn ei ardaloedd ei hun yn cyflawni prosiectau, ac yn wir yn ardal fy awdurdod lleol, roedd Cyngor Sir Powys yn llwyddiannus yn ei gais am groesfan teithio llesol newydd dros yr afon Hafren yn y Drenewydd a fydd yn helpu i annog mwy o bobl i gerdded a beicio.
Os yw'r Llywodraeth yn mynd i ddod â deddfwriaeth uchelgeisiol at y bwrdd, rhaid iddi ddod â'r modd o gyflawni'r uchelgais hwnnw. Yn wir, fel y nododd Huw Irranca-Davies, roedd adroddiad y pwyllgor y llynedd yn dweud bod cyllid Llywodraeth Cymru yn brin o'r £17 i £20 y pen y flwyddyn o'r cyllid cyfalaf a refeniw sydd ei angen i gyflawni uchelgais Llywodraeth Cymru ar gyfer teithio llesol. Yn y ddadl fis Medi diwethaf, dywedodd yr Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith yn ei sylwadau wrth gloi fod rhaid inni ddechrau cerdded y llwybr ei hun yn awr ac nid siarad am wneud hynny'n unig. Felly, edrychaf ymlaen at y cyfraniadau y prynhawn yma. Yn arbennig, rwy'n edrych ymlaen at y sylwadau i gloi, gan Dai Lloyd rwy'n credu, sydd ag oddeutu dau funud i gyflwyno hynny—
No. No, it's not.
Nage. Nid ef fydd.
It's not, it's somebody else; it's another Member.
Nid ef fydd yn gwneud, ond rhywun arall; Aelod arall fydd yn gwneud hynny.
You just carry on and wind up and I'll do the presiding.
Parhewch chi i ddirwyn i ben ac fe wnaf i'r llywyddu.
I just look forward to the closing remarks. [Interruption.] John Griffiths has got two minutes in his closing remarks. That's what I look forward to. [Laughter.]
Rwy'n edrych ymlaen at y sylwadau i gloi dyna i gyd. [Torri ar draws.] Mae gan John Griffiths ddwy funud yn ei sylwadau i gloi. Dyna rwy'n edrych ymlaen ato. [Chwerthin.]
It's a good job I know what's happening, isn't it? [Laughter.] Dai Lloyd.
Diolch byth fy mod i'n gwybod beth sy'n digwydd, ynte? [Chwerthin.] Dai Lloyd.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I was slightly sidetracked there for a moment, but there we go. I'm glad to be able to take part in this very important debate. Obviously, it was also a very important debate when we had it last September as well, and I take on board both what Huw Irranca-Davies and Russell George have just said. So, just to reiterate the points, really, that it's about physical fitness, and I'll just emphasise the benefits of it. As I've said before here, if you're physically fit, your blood pressure is 30 per cent lower than if you're not physically fit. If you're physically fit, your blood sugar level is 30 per cent lower than if you're not physically fit. And if you're physically fit, your cholesterol level is 30 per cent lower than if you're not physically fit. I mean, if we produced a tablet that did that, we'd be crying out for it to be prescribed left, right and centre. We haven't produced a tablet that can do that. Most cholesterol-lowering drugs—they can drop your cholesterol by about 10 per cent. Here we have the means to drop your cholesterol level by 30 per cent and still not enough of us are doing it.
It requires 6x30 minutes sessions of brisk exercise per week. You can be the very epitome of Geraint Thomas there in Huw Irranca and cycling all the way to Maesteg and back or whatever, but it doesn't have to be that way, or get hold of Lycra. It can be a brisk walk. You could do your 10,000 steps a day in this Senedd building. Try not to use the lifts—those of us who can avoid using the lifts, you can get your 10,000 steps a day in the average working day in the Senedd. You don't need Lycra, and that's basically—[Interruption.] Well, they can have Lycra if they want on the Conservative benches over there, but, frankly, you can do your 10,000 steps here in the Senedd just by walking. But we do need the additional infrastructure, as Huw was saying earlier, to make walking easier around Wales. We have the coastal path, but let's make it easier. Ramblers—amazing; we need to be walking everywhere. There is that thing about walk the walk, and we do enough talking the talking here, but walking the walking and cycling the cycling is amazingly successful.
In a couple of weeks' time, the health committee is launching a physical activity report, and part of that is about just getting this idea of physical activity into children early enough so that they have the confidence, as they grow, to be physically active—not decide randomly that all that physical activity stuff is not for them. And the evidence shows that you've got to be adept at motor skills and running and walking and catching and kicking a ball by about the age of seven to have that sort of confidence to go all out and be physically active. If you haven't got that, you tend to be a bit reticent as you grow up about the whole physical activity agenda. So, there is a lesson there. But, basically, we know the facts now, and it requires a behavioural change in terms of the amount of physical activity, and it requires a behavioural change also in our diet, and to recognise that sugar is the enemy now, not fat, so much—sugar. I'm not looking at anybody in particular on the Conservative benches. Carbohydrates are converted to sugar, obviously, in the body. So, sugar and carbohydrates—we need to look at that personally. We can call for Government to do a lot of things, we can call for schools to do a lot of things, but an awful lot of things are also down to how we live our lives personally. So, support the motion. Diolch yn fawr.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Cefais fy arwain ar gyfeiliorn yno am eiliad, ond dyna ni. Rwy'n falch o allu cymryd rhan yn y ddadl bwysig hon. Yn amlwg, roedd hi'n ddadl bwysig iawn pan gawsom hi fis Medi diwethaf hefyd, ac rwy'n derbyn yr hyn y mae Huw Irranca-Davies a Russell George newydd ei ddweud. Felly, i ailadrodd y pwyntiau, mewn gwirionedd, mai ymwneud â ffitrwydd corfforol y mae, ac fe bwysleisiaf fanteision hynny. Fel y dywedais yma o'r blaen, os ydych yn ffit yn gorfforol, mae eich pwysedd gwaed 30 y cant yn is nag y byddai pe na baech yn ffit yn gorfforol. Os ydych yn ffit yn gorfforol, mae eich lefel siwgr yn y gwaed 30 y cant yn is na phe na baech yn ffit yn gorfforol. Ac os ydych yn ffit yn gorfforol, mae lefel eich colesterol 30 y cant yn is na phe na baech yn ffit yn gorfforol. Hynny yw, pe baem yn cynhyrchu tabled a wnâi hynny, byddem yn gweiddi am ei rhoi ar bresgripsiwn i bawb a phopeth. Nid ydym wedi cynhyrchu tabled a all wneud hynny. Mae'r rhan fwyaf o'r cyffuriau i leihau colesterol—gallant ostwng eich colesterol oddeutu 10 y cant. Yma mae gennym fodd o ostwng eich lefel colesterol 30 y cant ac eto, nid oes digon ohonom yn ei wneud.
Mae angen 6 sesiwn 30 munud o ymarfer egnïol yr wythnos. Gallwch fod yn ymgorfforiad o Geraint Thomas fel Huw Irranca fan acw a beicio'r holl ffordd i Faesteg ac yn ôl neu beth bynnag, ond nid oes raid iddi fod felly, neu gael gafael ar Lycra. Gall fod yn gerdded egnïol. Gallech wneud eich 10,000 y dydd o gamau yn adeilad y Senedd. Ceisiwch beidio â defnyddio lifftiau—i'r rhai hynny ohonom sy'n gallu osgoi defnyddio'r lifftiau, gallwch wneud eich 10,000 o gamau y dydd yn y diwrnod gwaith cyfartalog yn y Senedd. Nid oes angen Lycra arnoch, ac mae hynny yn y bôn—[Torri ar draws.] Wel, gallant gael Lycra os ydynt yn dymuno hynny ar y meinciau Ceidwadol fan acw, ond a dweud y gwir, gallwch wneud eich 10,000 o gamau yma yn y Senedd drwy gerdded yn unig. Ond mae angen y seilwaith ychwanegol, fel roedd Huw yn ei ddweud yn gynharach, i wneud cerdded yn haws o amgylch Cymru. Mae gennym lwybr yr arfordir, ond gadewch i ni ei wneud yn haws. Y Cerddwyr—gwych; mae angen inni fod yn cerdded i bobman. Ceir y peth hwnnw am gerdded y llwybr yn lle siarad amdano, ac rydym yn gwneud digon yn siarad yma, ond mae cerdded y llwybr a beicio'r llwybr beicio yn rhyfeddol o lwyddiannus.
Mewn ychydig wythnosau, mae'r pwyllgor iechyd yn lansio adroddiad ar weithgarwch corfforol, ac mae rhan o hynny'n ymwneud â chael y syniad o weithgarwch corfforol i mewn i blant yn ddigon cynnar fel bod ganddynt hyder, wrth iddynt dyfu, i fod yn gorfforol egnïol—nid penderfynu ar hap nad yw'r busnes gweithgarwch corfforol hwn yn rhywbeth ar eu cyfer hwy. A dengys y dystiolaeth fod yn rhaid i chi fod yn feistr ar sgiliau echddygol bras a rhedeg a cherdded a dal a chicio pêl erbyn eich bod yn saith oed i gael y math hwnnw o hyder i fynd allan a bod yn egnïol yn gorfforol. Os nad oes gennych hynny, rydych yn tueddu i fod yn swil braidd wrth ichi dyfu fyny ynglŷn â'r holl agenda gweithgarwch corfforol. Felly, mae gwers yno. Ond yn y bôn, rydym yn gwybod y ffeithiau yn awr, ac mae angen newid ymddygiad o ran y swm o weithgarwch corfforol, ac mae angen newid ymddygiad hefyd yn ein deiet, ac i gydnabod mai siwgr yw'r gelyn yn awr, nid braster yn gymaint—siwgr. Nid wyf yn edrych ar neb yn benodol ar y meinciau Ceidwadol. Caiff carbohydradau eu troi'n siwgr yn y corff wrth gwrs. Felly, siwgr a charbohydradau—mae angen inni edrych ar hynny yn bersonol. Gallwn alw ar Lywodraeth i wneud llawer o bethau, gallwn alw ar ysgolion i wneud llawer o bethau, ond mae llawer iawn o bethau hefyd yn dibynnu ar sut rydym yn byw ein bywydau ein hunain. Felly, cefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr.
Thank you, Dr Dai. I do take your advice, I do have quite a low blood pressure level. I bicycle to the Senedd most days and I find it very beneficial. If I don't, I don't feel as well. Cardiff is the fastest growing city in Europe, and over the next 20 years we're going to have an extra 40,000 homes, making it a third larger than it is now. Given the already unacceptable levels of air pollution we already have, it's imperative that we change the way we travel around the city. Otherwise, this bigger, expanding city will become completely unliveable and the golden goose will have been cooked.
So, no change is not an option in my view. I'm completely delighted that Natural Resources Wales has teamed up with Cardiff Council to get pupils measuring the level of pollution in their playground—a very powerful tool. I'm sure it won't make comfortable reading. Six schools in my constituency, nine across the city, already have illegal levels of air pollution. That knowledge will give pupils the clout that they need to ensure that not just that they change but that the adults all around them are changing too. Because we know that nearly half the children surveyed by Sustrans back in 2010 wanted to cycle to school, but only 4 per cent were allowed to do it—of the ones who were surveyed. It was obviously a bit self-selecting because, as we've already heard from Huw Irranca, only 1 per cent cycle to school. It's because parents say, 'There's too much traffic for our children to walk to school, so we drive them.' But by doing so, they add to those very same traffic levels that deter children from walking or cycling to school. This circular argument is completely unsustainable.
One of primary schools in my constituency recently banned children from leaving their bikes and scooters on the school premises. This is the same school where adults use the lanes at the back of the main road as a rat run and displace pedestrians and the occasional cyclist off the path—a clear example of how people are absolutely doing the wrong thing, and even imposing their wrong behaviour on others who are doing the right thing.
So, people take their kids to school in a car, exposing them to more traffic fumes in the car than by walking or cycling, and also make it more unpleasant for those who are doing the right thing. These so-called 'school runs'—no running involved—account for 60 per cent of the pollution that children take in each day and generate 20 to 30 per cent of rush hour traffic. We'll be able to see next week the difference when there'll be far fewer cars on the road as a result of half term.
So, we are absolutely a very long way off from Cardiff's target for over 50 per cent of journeys to be made by bike, foot or public transport. Getting people to leave their car at home for commuting to work and school is the quickest, most effective way of tackling this major public health problem, as well as tackling our carbon targets. With polluted air killing more people every year than road accidents, we know that we have to do something about it. In particular in relation to children, damage to the lungs in early age is irreversible. Children breathing in dirty air is linked to chronic chest problems later in life. So, we have an obligation, all of us adults who make decisions on behalf of children, to change the way we're doing things. So, active travel to school is absolutely key to this, and I'm delighted that Cardiff Council has now dedicated £100,000 to ensure all schools in Cardiff have active travel plans by next year, 2020. That will be very important, because at the moment we have lots of fine words in the local development plan, and indeed in the Cardiff Council cycling strategy, but actually what's happening is the opposite.
We have to take leaves out of other cities who have banned parents from dropping children off at the gate of school—it's very dangerous for children who are walking to school anyway—and forcing people to park and stride the last part of the journey. I'm not clear how Cardiff Council is going to achieve this. It's no use having active travel plans for each school if they don't have the resources to then implement them and make them safer for everybody. So, my question to Government is: when Cardiff Council submits a business plan to you detailing the actions they're obliged to achieve to comply with the EU ambient air quality limits this June, what will the Government do if it doesn't include a clean air zone, which is what would give councils the resources—like Cardiff—to actually implement the good intentions that they now have?
Diolch i chi, Dr Dai. Rwy'n cymryd eich cyngor, mae gennyf lefel pwysedd gwaed eithaf isel. Rwy'n beicio i'r Senedd ar y rhan fwyaf o ddiwrnodau ac rwy'n cael hynny'n fuddiol iawn. Os nad wyf yn gwneud hynny, nid wyf yn teimlo cystal. Caerdydd yw'r ddinas sy'n tyfu gyflymaf yn Ewrop, a dros yr 20 mlynedd nesaf bydd gennym 40,000 o gartrefi ychwanegol, gan ei gwneud draean yn fwy o faint na'r hyn ydyw yn awr. O ystyried y lefelau llygredd aer sydd eisoes yn annerbyniol o uchel, mae'n hollbwysig ein bod yn newid y ffordd rydym yn teithio o amgylch y ddinas. Fel arall, bydd hi'n dod yn gwbl amhosibl byw yn y ddinas fwy o faint hon sy'n ehangu, a bydd unrhyw fanteision yn cael eu colli.
Felly, nid yw dim newid yn opsiwn yn fy marn i. Rwy'n falch tu hwnt fod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ymuno â Chyngor Caerdydd i gael disgyblion i fesur lefel y llygredd ar dir chwarae'r ysgol—dyna arf pwerus iawn. Rwy'n siŵr na fydd yn braf darllen y canlyniadau hynny. Eisoes, mae lefelau anghyfreithlon o lygredd aer mewn chwe ysgol yn fy etholaeth, a naw ledled y ddinas. Bydd y wybodaeth honno'n rhoi'r grym sydd ei angen arnynt i ddisgyblion sicrhau nid yn unig eu bod hwy'n newid ond bod yr oedolion o'u cwmpas yn newid hefyd. Oherwydd fe wyddom fod bron hanner y plant a holwyd gan Sustrans yn ôl yn 2010 eisiau beicio i'r ysgol, ond 4 y cant yn unig oedd yn cael gwneud hynny—o'r rhai a holwyd. Roedd yn amlwg yn ymarfer braidd yn hunanddewisol oherwydd, fel y clywsom eisoes gan Huw Irranca, 1 y cant yn unig sy'n beicio i'r ysgol. Oherwydd bod rhieni'n dweud, 'Mae gormod o draffig i'n plant allu cerdded i'r ysgol, felly rydym yn eu cludo yn ein ceir.' Ond drwy wneud hynny, maent yn ychwanegu at yr union lefelau traffig sy'n atal plant rhag cerdded neu feicio i'r ysgol. Mae'r ddadl gylchol hon yn gwbl anghynaladwy.
Yn ddiweddar, gwaharddodd un o'r ysgolion cynradd yn fy etholaeth y plant rhag gadael eu beiciau a'u sgwteri ar safle'r ysgol. Dyma'r un ysgol lle mae oedolion yn defnyddio'r lonydd y tu ôl i'r brif ffordd fel llwybrau tarw gan yrru cerddwyr ac ambell feiciwr oddi ar y llwybr—enghraifft glir o sut y mae pobl yn gwneud y peth cwbl anghywir, a hyd yn oed yn gorfodi eu hymddygiad anghywir ar eraill sy'n gwneud y peth iawn.
Felly, mae pobl yn mynd â'u plant i'r ysgol mewn car, gan eu gwneud yn agored i fwy o fwg traffig yn y car nag y byddent yn ei gael drwy gerdded neu seiclo, a hefyd yn ei gwneud yn fwy annymunol i'r rhai sy'n gwneud y peth iawn. Hebrwng plant i'r ysgol ac oddi yno yn y car sydd i gyfrif am 60 y cant o'r llygredd y mae plant yn ei gymryd i mewn bob dydd ac sy'n cynhyrchu 20 i 30 y cant o'r traffig oriau brig. Byddwn yn gallu gweld y gwahaniaeth yr wythnos nesaf pan fydd llawer llai o geir ar y ffyrdd o ganlyniad i hanner tymor.
Felly, rydym yn bell iawn o gyrraedd targed Caerdydd i dros 50 y cant o deithiau gael eu gwneud ar feic, ar droed neu ar drafnidiaeth gyhoeddus. Cael pobl i adael eu car gartref ar gyfer cymudo i'r gwaith ac i'r ysgol yw'r ffordd gyflymaf a mwyaf effeithiol o fynd i'r afael â'r broblem iechyd cyhoeddus fawr hon, yn ogystal â mynd i'r afael â'n targedau allyriadau carbon. Gydag aer llygredig yn lladd mwy o bobl bob blwyddyn na damweiniau ffyrdd, rydym yn gwybod bod rhaid inni wneud rhywbeth yn ei gylch. Yn benodol mewn perthynas â phlant, mae niwed i'r ysgyfaint ar oedran cynnar yn rhywbeth na ellir ei wrthdroi. Mae cysylltiad rhwng plant yn anadlu aer brwnt a phroblemau cronig ar y frest yn ddiweddarach mewn bywyd. Felly, mae gennym ddyletswydd, bob un ohonom oedolion sy'n gwneud penderfyniadau ar ran plant, i newid y ffordd y gwnawn bethau. Felly, mae teithio llesol i'r ysgol yn hollol allweddol i hyn, ac rwy'n falch iawn fod Cyngor Caerdydd bellach wedi neilltuo £100,000 i sicrhau bod gan bob ysgol yng Nghaerdydd gynlluniau teithio llesol erbyn y flwyddyn nesaf, 2020. Bydd hynny'n bwysig iawn, oherwydd ar hyn o bryd mae gennym lawer o eiriau teg yn y cynllun datblygu lleol, ac yn wir yn strategaeth feicio Cyngor Caerdydd, ond yr hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd yw'r gwrthwyneb.
Rhaid inni ddilyn esiampl dinasoedd eraill sydd wedi gwahardd rhieni rhag gollwng plant wrth giât yr ysgol—mae'n beryglus iawn i blant sy'n cerdded i'r ysgol beth bynnag—a gorfodi pobl i barcio a cherdded y rhan olaf o'r daith. Nid wyf yn glir sut y mae Cyngor Caerdydd yn mynd i gyflawni hyn. Nid oes unrhyw ddiben mewn cael cynlluniau teithio llesol ar gyfer pob ysgol os nad oes ganddynt adnoddau wedyn i'w gweithredu a'u gwneud yn fwy diogel i bawb. Felly, fy nghwestiwn i'r Llywodraeth yw: pan fo Cyngor Caerdydd yn cyflwyno cynllun busnes i chi yn rhoi manylion y camau y cânt eu gorfodi i'w cyflawni er mwyn cydymffurfio â therfynau'r UE ar ansawdd aer yr amgylchedd ym mis Mehefin, beth fydd y Llywodraeth yn ei wneud os nad yw'n cynnwys parth aer glân, sef beth fyddai'n rhoi adnoddau i'r cynghorau—fel Caerdydd—i weithredu'r bwriadau da sydd ganddynt yn awr?
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I'm very grateful for the opportunity to speak in this debate brought forward by a cross-party group of Assembly Members. Alongside the future generations Act, the active travel Act is a truly ambitious and important piece of legislation and one that, as has already been said, we are all rightly proud of. It is a made-in-Wales Act that we all need to make sure is properly supported at all levels if we are to achieve its full and exciting potential for Wales. So, it is of course disappointing to see that levels of cycling and walking are in decline, and there are indeed a number of clear external societal and socioeconomic factors that are contributing to this. But I would like to focus my attention particularly on the issues around air pollution, as this is a particular concern for society and a concern for my constituents. It must be tackled on all fronts, and with all the mitigations in our power.
In Islwyn we are fortunate enough to have a number of dedicated cycle routes, in particular making use of a number of disused railway lines that link our disparate communities and allow cyclists to take in some of our fantastic, unique stunning scenery of our Gwent Valleys. However, we must make sure that our roads are also a healthy and safe place to walk and cycle. Indeed, it is perfectly understandable that people may be averse to cycling on, for instance, the Hafodyrynys hill, which has received notoriety of late given the evaluated high levels of air pollution. Yet if we are truly to tackle this pollution, getting people our of their cars, as has already been said by many in this Chamber, must be a key feature of our national and local approach, and we cannot hide our head in the sand. The billions less to the Welsh block grant equate to that passported issue for our local authorities, and that passported issue is of a lack of capacity at a local level, both financial and human. Indeed, we should be doing nothing to make congestion worse, and pollution in this area, in Hafodyrynys, indeed must be looked at carefully, and is being looked at. We must do the opposite, and therefore in planning we must look at this also in terms of the quarry that is being proposed for this particular area, so I do say 'no' to that.
So, I welcome the work that the Welsh Government is doing to improve our public transport network in the Valleys, but we need to make sure that this is linked with active travel networks that are integrated, smart, useable, affordable and healthy. So, for instance, at the bottom of Hafodyrynys hill is the former site of Crumlin railway station on the Cardiff to Ebbw Vale line, and if we were able to transform and reopen the station here, it would be an ideal and unique opportunity to alleviate pollution in a very congested area, if people were able to walk or cycle straight to the station, meeting many of our strategic well-being and active travel goals in one fell swoop. So, I hope that Welsh Government will continue, and I know it will, to listen to a number of the serious points raised across party lines in this debate, to fully support the active travel needed to increase active travel journeys. So, I'll be interested to hear in particular what the Welsh Government is doing to support active travel across the south Wales Valleys. Indeed, our unique topography has its own unique challenges, but also unique opportunities for active travel. I’d also be grateful to hear how active travel is being used alongside wider strategic efforts to tackle air pollution in Wales and for the common good of all in my constituency. And I would echo that we can and we must, and I hope we will, do better.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i siarad yn y ddadl a gyflwynwyd gan grŵp trawsbleidiol o Aelodau'r Cynulliad. Ochr yn ochr â Deddf cenedlaethau'r dyfodol, mae'r Ddeddf teithio llesol yn ddeddfwriaeth wirioneddol uchelgeisiol a phwysig, ac un y mae pawb ohonom yn falch iawn ohoni, fel y dywedwyd eisoes, ac yn briodol felly. Mae'n Ddeddf a wnaed yng Nghymru y dylai pawb ohonom sicrhau ei bod yn cael ei chefnogi'n briodol ar bob lefel os ydym i gyflawni ei photensial llawn a chyffrous ar gyfer Cymru. Felly, wrth gwrs, mae'n siomedig gweld bod lefelau beicio a cherdded yn dirywio, ac yn wir ceir nifer o ffactorau cymdeithasol ac economaidd-gymdeithasol allanol clir sy'n cyfrannu at hyn. Ond hoffwn ganolbwyntio fy sylw'n arbennig ar faterion sy'n ymwneud â llygredd aer, gan fod hyn yn peri pryder penodol i gymdeithas ac yn peri pryder i fy etholwyr. Rhaid mynd i'r afael â phob agwedd ar y broblem, a chyda'r holl gamau lliniaru y mae gennym bŵer drostynt.
Yn Islwyn rydym yn ddigon ffodus i gael nifer o lwybrau beicio pwrpasol, gan wneud defnydd arbennig o nifer o reilffyrdd segur sy'n cysylltu ein cymunedau amrywiol ac yn caniatáu i feicwyr weld rhai o olygfeydd godidog, gwych ac unigryw Cymoedd Gwent. Fodd bynnag, rhaid inni wneud yn siŵr fod ein ffyrdd yn lleoedd iach a diogel i gerdded a beicio hefyd. Yn wir, mae'n gwbl ddealladwy y gallai pobl fod am osgoi beicio ar fryn Hafodyrynys, er enghraifft, sydd wedi cael amlygrwydd yn ddiweddar o ystyried y gwerthusiad o lefelau uchel o lygredd aer. Eto os ydym am fynd i'r afael â'r llygredd hwn, fel y dywedwyd eisoes gan lawer yn y Siambr, rhaid i gael pobl allan o'u ceir fod yn nodwedd allweddol o'n dull cenedlaethol a lleol o weithredu, ac ni allwn guddio ein pennau yn y tywod. Mae'r biliynau'n llai i grant bloc Cymru yn cyfateb i'r mater a basbortiwyd i'n hawdurdodau lleol, a'r mater hwnnw a basbortiwyd yw diffyg capasiti ar lefel leol, yn ariannol a dynol. Yn wir, ni ddylem fod yn gwneud dim i wneud tagfeydd yn waeth, ac yn wir rhaid edrych ar lygredd yn yr ardal hon, yn Hafodyrynys, yn ofalus, ac mae hynny'n digwydd. Rhaid inni wneud y gwrthwyneb, ac felly yn y broses gynllunio rhaid inni edrych ar hyn hefyd mewn perthynas â'r chwarel a argymhellir ar gyfer yr ardal benodol hon, felly rwy'n dweud 'na' i hynny.
Felly, croesawaf y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella ein rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yn y Cymoedd, ond mae angen inni wneud yn siŵr fod hyn yn cael ei gysylltu â rhwydweithiau teithio llesol sy'n integredig, yn glyfar, yn ddefnyddiadwy, yn fforddiadwy ac yn iach. Felly, er enghraifft, ar waelod bryn Hafodyrynys mae safle hen orsaf reilffordd Crymlyn ar reilffordd Caerdydd i Lynebwy, a phe baem yn gallu trawsnewid ac ailagor yr orsaf yma, byddai'n gyfle delfrydol ac unigryw i liniaru llygredd mewn ardal lle ceir llawer o dagfeydd, pe bai pobl yn gallu cerdded neu feicio'n syth i'r orsaf, gan ateb llawer o'n nodau lles a theithio llesol strategol mewn un weithred. Felly, gobeithiaf y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau, a gwn y bydd yn gwneud hynny, i wrando ar nifer o'r pwyntiau difrifol a godwyd ar draws y pleidiau yn y ddadl hon, i roi cefnogaeth lawn i'r teithio llesol sydd ei angen er mwyn cynyddu nifer y teithiau llesol. Felly, bydd yn ddiddorol clywed yn benodol beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi teithio llesol ar draws Cymoedd de Cymru. Yn wir, mae gan ein topograffeg unigryw ei heriau unigryw ei hun, ond mae ganddi gyfleoedd unigryw hefyd ar gyfer teithio llesol. Buaswn yn ddiolchgar hefyd i glywed sut y caiff teithio llesol ei ddefnyddio ochr yn ochr ag ymdrechion strategol ehangach i fynd i'r afael â llygredd aer yng Nghymru ac er lles pawb yn fy etholaeth. A hoffwn ailddatgan y gallwn, a bod yn rhaid inni wneud yn well, ac rwy'n gobeithio y gwnawn.
Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Lee Waters.
I call on the Deputy Minister for Economy and Transport, Lee Waters.
Diolch, Llywydd.
It’s a curious position I find myself in as the Minister responding to this debate. I’m thrilled to be given the opportunity to try and advance this agenda and turn into reality some of the things I’ve been saying for some time. It’s a nice touch that I have Dafydd Elis-Thomas sitting next to me, because it was to Dafydd, when he was the Presiding Officer in October 2007, that I handed the petition that started the process to create the active travel Act. So, I think it’s appropriate that he stands beside me at my first outing as Minister to respond to this debate.
It is ambitious legislation, and I welcome the motion, and the Government will be supporting it. Ambitious we must be. The legislation itself, we mustn’t forget, is ambitious, and it’s particularly ambitious because it’s trying to create a culture that doesn’t exist, and that is difficult, and that will take generations to do. But we must put in place solid foundations. One of the key things it seeks to do is to make walking and cycling, active travel, the normal thing to do for everyday journeys—not just for leisure journeys, not putting Lycra on for sport, but for getting around every day for the majority of journeys that we make. And that requires a different mindset, and it requires a different culture. It does require motorists to be more considerate of people on foot or by bike, and it requires for us all to see that as not an eccentric act. Because, for too long, it’s been seen as a slightly odd thing to do, and that kind of oddness then encourages a confrontational mindset on the road, which really isn’t helpful and needs to be got rid of.
I’d be happy to take interventions through what I have to say this afternoon. I’m entering this agenda in a spirit of cross-party consensus. This is an agenda that has had all-party support since the outset, and it’s an agenda that I hope will continue to have all-party support, and there’s no reason why it shouldn’t do so. The report that Russell George cited earlier was agreed unanimously by the economy committee. I was proud to be part of it. I stand by everything I said in those speeches, and now is the task for us all to work together to achieve that. And an important part of achieving that is challenge. And I think consistent with the cross-party support is challenge from across the Chamber on me as the Minister and us as the Government to deliver on the promises.
Diolch, Lywydd.
Rwy'n teimlo fy mod mewn sefyllfa ryfedd fel y Gweinidog sy'n ymateb i'r ddadl hon. Rwy'n falch iawn o gael cyfle i geisio hyrwyddo'r agenda hon a gwireddu rhai o'r pethau y bûm yn eu dweud ers peth amser. Mae'n braf fod gennyf Dafydd Elis-Thomas yn eistedd wrth fy ymyl, oherwydd i Dafydd, pan oedd yn Llywydd ym mis Hydref 2007, y cyflwynais y ddeiseb a ddechreuodd y broses o greu'r Ddeddf teithio llesol. Felly, credaf ei bod yn briodol ei fod yn sefyll wrth fy ymyl ar fy ymddangosiad cyntaf fel Gweinidog i ymateb i'r ddadl hon.
Mae'n ddeddfwriaeth uchelgeisiol, ac rwy'n croesawu'r cynnig, a bydd y Llywodraeth yn ei gefnogi. Rhaid inni fod yn uchelgeisiol. Rhaid inni beidio ag anghofio bod y ddeddfwriaeth ei hun yn uchelgeisiol, ac mae'n arbennig o uchelgeisiol oherwydd ei bod yn ceisio creu diwylliant nad yw'n bodoli, ac mae hynny'n anodd, a bydd yn cymryd cenedlaethau i'w wneud. Ond rhaid inni osod sylfeini cadarn. Un o'r pethau allweddol y mae'n ceisio ei wneud yw sicrhau mai cerdded a beicio, teithio llesol, yw'r peth arferol i'w wneud ar gyfer teithiau bob dydd—nid yn unig ar gyfer teithiau hamdden, nid gwisgo Lycra ar gyfer chwaraeon, ond er mwyn symud o gwmpas bob dydd ar gyfer y rhan fwyaf o'r teithiau a wnawn. Ac mae hynny'n galw am feddylfryd gwahanol, ac mae'n galw am ddiwylliant gwahanol. Mae'n galw ar fodurwyr i fod yn fwy ystyriol o bobl ar droed neu ar feic, ac mae'n galw ar bawb ohonom i weld nad gweithred egsentrig yw honno. Oherwydd, yn rhy hir, fe'i gwelwyd fel rhywbeth braidd yn od i'w wneud, ac mae'r math hwnnw o odrwydd wedyn yn annog meddylfryd wrthdrawiadol ar y ffordd, ac nid yw hynny'n ddefnyddiol o gwbl a rhaid cael gwared ar feddylfryd o'r fath.
Rwy'n fodlon derbyn ymyriadau drwy'r hyn sydd gennyf i'w ddweud y prynhawn yma. Rwy'n dechrau ar yr agenda hon mewn ysbryd o gonsensws trawsbleidiol. Mae hon yn agenda sydd wedi cael cefnogaeth gan bob plaid o'r cychwyn, ac mae'n agenda y gobeithiaf y bydd yn parhau i gael cefnogaeth pob plaid, ac nid oes unrhyw reswm pam na ddylai. Cymeradwywyd yr adroddiad y soniodd Russell George amdano yn gynharach yn unfrydol gan bwyllgor yr economi. Roeddwn yn falch o fod yn rhan ohono. Rwy'n glynu at bopeth a ddywedais yn yr areithiau hynny, ac yn awr y dasg i bawb ohonom yw gweithio gyda'n gilydd i gyflawni hynny. A rhan bwysig o gyflawni hynny yw her. Ac mae her ar draws y Siambr i mi fel Gweinidog a ni fel Llywodraeth i gyflawni'r addewidion yn gyson â'r gefnogaeth drawsbleidiol.
In that spirit, will the Minister take an intervention?
Yn yr ysbryd hwnnw, a wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Of course.
Wrth gwrs.
I don’t know if this would count as challenge, but I wonder if you’d agree with me that one of the key factors in this agenda is safety, both in terms, as you’ve said, of other road users needing to be considerate for example of cyclists, but there’s also a particular issue for women and girls around pathways and cycleways needing to be well lit, needing to be safe. I can’t recommend to my 22-year-old daughter that she walks home at night from her work in the St David’s hotel to our home in Grangetown, because a lot of those pathways aren’t safely lit. I wouldn’t be confident, and neither would she. So, I'd place that, whether as a challenge or a request to you, so when we are critical, as we sometimes are, of people who don’t travel actively—and I’m guilty of that myself—there are, particularly for women and girls, real safety issues, and we need to make sure the infrastructure is right before we start giving people a hard time.
Nid wyf yn gwybod os yw hyn yn cyfrif fel her, ond tybed a fyddech yn cytuno mai un o'r ffactorau allweddol yn yr agenda hon yw diogelwch, yn yr ystyr, fel rydych wedi dweud, fod angen i ddefnyddwyr eraill y ffordd fod yn ystyriol o feicwyr er enghraifft, ond mae yna fater penodol yn codi ar gyfer menywod a merched o amgylch llwybrau a llwybrau beicio sydd angen eu goleuo'n dda, am fod angen iddynt fod yn ddiogel. Ni allaf argymell i fy merch 22 oed ei bod yn cerdded adref yn y nos o'i gwaith yng ngwesty St David's i'n cartref yn Grangetown, oherwydd bod llawer o'r llwybrau hynny heb eu goleuo'n ddiogel. Ni fuaswn i'n hyderus, ac ni fyddai hithau chwaith. Felly, buaswn yn dweud hynny, boed fel her neu gais i chi, felly pan fyddwn yn feirniadol, fel rydym weithiau, o bobl nad ydynt yn teithio'n llesol—ac rwy'n euog o hynny fy hun—mae yna broblemau gwirioneddol yn ymwneud â diogelwch i fenywod a merched, ac mae angen inni wneud yn siŵr fod y seilwaith yn iawn cyn inni ddechrau rhoi amser caled i bobl.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Absolutely, and I think that when Carwyn Jones, the former First Minister, said that he wouldn’t dream of cycling in Cardiff, he was roundly criticised, and I think he was right to say that. It’s important for people to feel comfortable to say that they don’t feel happy to cycle or walk under current conditions. The answer to safety is to have enough people doing this so you feel safe, and there is safety in numbers. That’s the real way we address safety, so that it’s not an isolated task.
I want to try and address the main point in the motion around ambition and the call for a strategy. I don’t really mind what we call it, whether it’s a strategy or an action plan, but I think it is essential that we do address that and are more ambitious in what we say we’re going to do and what we try to do. The existing plan does not include targets, but it expressed an ambition to increase the percentage of people cycling for active travel by at least once a week from 5 per cent to 10 per cent, and walking once a week from 64 per cent to 80 per cent by 2026. But these are not ambitious. Even if you achieved 10 per cent of people cycling once a week, that would count somebody willing to go down to the paper shop on a Saturday morning once a week as achieving the target, and that does not lead to the words that we heard Huw Irranca-Davies quote from the Act, which said that walking and cycling would become the natural and normal way of getting about in Wales. So, that just does not cut it. But, even to achieve that, it would require a doubling of current levels. That just shows the gap that there is, which we want to fill.
The current action plan does include a commitment to develop this further and specify evidence-based targets. Now, three years on, I think it's time that we do that. Next year, we will have a Wales transport strategy published, and it's essential that active travel is mainstreamed into that, not hived off as a different agenda. So, my proposal is that we don't have a specific active travel strategy at this stage—the Wales transport strategy is the strategy—but that we do have a refreshed active travel action plan and delivery plan, and that it is ambitious. The targets that we come up with need be achievable because unachievable targets are counter-productive. We need to do that. We need to develop them in collaboration—to co-produce with the undervalued workforce who currently deliver active travel. We do have a small band of people in local government who are doing their best, under difficult circumstances, to deliver this agenda. We need to involve them and give them a stake in developing the way forward.
Yn bendant, a phan ddywedodd Carwyn Jones, y cyn Brif Weinidog, na fyddai'n breuddwydio beicio yng Nghaerdydd, cafodd ei feirniadu'n hallt, a chredaf ei fod yn iawn i ddweud hynny. Mae'n bwysig i bobl deimlo'n gyfforddus i ddweud nad ydynt yn teimlo'n hapus i feicio neu gerdded dan amodau presennol. Yr ateb i ddiogelwch yw cael digon o bobl i wneud hyn fel eich bod yn teimlo'n ddiogel, ac mae diogelwch mewn niferoedd. Dyna'r ffordd go iawn o fynd i'r afael â diogelwch, fel nad yw'n dasg ynysig.
Rwyf am geisio ymdrin â'r prif bwynt yn y cynnig ynghylch uchelgais a'r alwad am strategaeth. Nid oes ots gennyf beth rydym yn ei alw mewn gwirionedd, pa un a yw'n strategaeth neu'n gynllun gweithredu, ond credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â hynny ac yn fwy uchelgeisiol o ran yr hyn y dywedwn ein bod yn mynd i'w wneud a beth rydym yn ceisio ei wneud. Nid yw'r cynllun presennol yn cynnwys targedau, ond mynegai uchelgais i gynyddu canran y bobl sy'n beicio ar gyfer teithio llesol o leiaf unwaith yr wythnos o 5 y cant i 10 y cant, a cherdded unwaith yr wythnos o 64 y cant i 80 y cant erbyn 2026. Ond nid yw'r rhain yn uchelgeisiol. Hyd yn oed pe baech yn cyrraedd 10 y cant o bobl yn beicio unwaith yr wythnos, byddai hynny'n cyfrif rhywun sy'n barod i fynd i'r siop bapur newydd ar fore Sadwrn unwaith yr wythnos fel rhywun sy'n cyrraedd y targed, ac nid yw hynny'n arwain at y geiriau y clywsom Huw Irranca-Davies yn eu dyfynnu o'r Ddeddf, a ddywedai y byddai cerdded a beicio'n dod yn ffordd naturiol ac arferol o fynd o gwmpas yng Nghymru. Felly, nid yw hynny'n ddigon da. Ond hyd yn oed i gyflawni hynny, byddai angen dyblu'r lefelau presennol. Mae hynny'n dangos y bwlch yr ydym am ei lenwi.
Mae'r cynllun gweithredu presennol yn cynnwys ymrwymiad i ddatblygu hyn ymhellach ac yn pennu targedau sy'n seiliedig ar dystiolaeth. Nawr, dair blynedd yn ddiweddarach, credaf ei bod yn bryd inni wneud hynny. Y flwyddyn nesaf, bydd gennym strategaeth trafnidiaeth Cymru wedi'i chyhoeddi, ac mae'n hanfodol fod teithio llesol yn cael ei brif ffrydio yn rhan o hynny, ac nid ei osod mewn agenda wahanol. Felly, fy nghynnig yw nad oes gennym strategaeth teithio llesol benodol ar hyn o bryd—strategaeth trafnidiaeth Cymru yw'r strategaeth—ond bod gennym gynllun gweithredu a chynllun cyflawni teithio llesol newydd, a'i fod yn uchelgeisiol. Mae angen i'r targedau a luniwn fod yn gyflawnadwy am fod targedau na ellir eu cyflawni yn wrthgynhyrchiol. Mae angen inni wneud hynny. Mae angen inni eu datblygu ar y cyd—eu cydgynhyrchu gyda'r gweithlu nad yw'n cael ei werthfawrogi'n ddigonol sy'n darparu teithio llesol ar hyn o bryd. Mae gennym fand bach o bobl mewn llywodraeth leol sy'n gwneud eu gorau, mewn amgylchiadau anodd, i gyflawni'r agenda hon. Mae angen inni eu cynnwys a rhoi rhan iddynt yn y gwaith o ddatblygu ffordd ymlaen.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I would.
Gwnaf.
We do need clarity in terms of Welsh Government and Transport for Wales, in terms of who is driving this agenda, and in terms of that resource capacity in local authorities, where some local authorities do not have the expertise that Huw Irranca referred to as Bridgend having had. How is the Welsh Government going to ensure that every local authority in Wales is supported to be able to deliver fully and properly on this Act?
Mae angen eglurder yn Llywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â phwy sy'n gyrru'r agenda hon, ac o ran y capasiti adnoddau mewn awdurdodau lleol, lle nad oes gan rai awdurdodau lleol yr arbenigedd y dywedodd Huw Irranca ei fod gan Ben-y-bont ar Ogwr. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau y caiff pob awdurdod lleol yng Nghymru ei gynorthwyo i allu cyflawni'r Ddeddf hon yn llawn ac yn briodol?
Well, that is a correct challenge. There is not enough resource, either at the Welsh Government level or at the local government level, to really make this agenda fly. For example, today, officials are assessing the latest round of Safe Routes in Communities bids. For a £5 million pot, we have only had £6 million-worth of bids. This is the lowest number of bids that we've ever had, and the quality of the bids is, at best, variable. Now, I think that reflects the fact that the local government workforce has been depleted, and they are struggling to get the time and expertise to submit good-quality bids. That is not in anyone's interest, to make this agenda achievable. [Interruption.] I haven't finished the point, but I'm happy to give way.
Wel, mae honno'n her gywir. Nid oes digon o adnoddau, naill ai ar lefel Llywodraeth Cymru neu ar lefel llywodraeth leol, i wneud i'r agenda hon hedfan mewn gwirionedd. Er enghraifft, heddiw, mae swyddogion yn asesu'r cylch diweddaraf o geisiadau Llwybrau Diogel mewn Cymunedau. Am bot o £5 miliwn, nid ydym ond wedi cael gwerth £6 miliwn o geisiadau. Dyma'r nifer isaf o geisiadau a gawsom erioed, ac mae ansawdd y ceisiadau, ar y gorau, yn amrywio. Nawr, rwy'n credu bod hynny'n adlewyrchu'r ffaith fod y gweithlu llywodraeth leol wedi teneuo, ac maent yn cael trafferth i gael amser ac arbenigedd i gyflwyno ceisiadau o ansawdd da. Nid yw hynny o fudd i neb i wneud yr agenda hon yn gyraeddadwy. [Torri ar draws.] Nid wyf wedi gorffen y pwynt, ond rwy'n hapus i ildio.
Thank you. What about the resources that could be available through a clean air zone, obviously with a congestion charge to go with it?
Diolch. Beth am yr adnoddau a allai fod ar gael drwy barth aer glân, yn amlwg gyda thâl atal tagfeydd i fynd gyda hynny?
Okay, well, that's a slightly different point. Let me just finish addressing the other point first. I'm mindful of time, and there's much that I wanted to try and say that I won't be able to say today. We do need to look at regional collaboration as a way of achieving the resources available. The proposal in the bus White Paper for joint transport authorities has the potential, if that's expanded to include active travel, to create a greater critical mass. We do need to provide training. I'm going to be meeting with all the people delivering active travel—not the higher up officers but the people on the ground—to have a robust conversation with them, where they can tell me what the constraints are and how we can streamline the process and help them. We do need better guidance, which we then give training to deliver. The design guidance that we have is seen as sector leading, and England are looking to copy our guidance. But our delivery guidance is not right, and we are currently reviewing that to publish it afresh, alongside the design guidance.
In terms of Jenny Rathbone's point on air pollution, she is absolutely right. The only way that we are truly going to address the issue of air quality is through modal shift. Yes, lower emission cars are part of the solution, but unless we have fewer people driving and more people travelling actively, we are not going to address the issue. But, there are some difficult issues for us to confront in that, which we are currently working through, and I will be happy to speak to her separately, given the time that we have, to understand her points better.
I don't have the time to cover the points that I wanted to say. Let me just say, with your permission, Chair, a couple more things. I think the maps we currently have, submitted by local authorities to deliver their networks, are not good enough. There are some exceptions but, overall, the quality is not high enough. We are where we are on that. I intend to look afresh at that for the next round of submissions in 2021, to start with consultation—because if a council can only inspire 20 people to take part in a consultation on their plans for a network, they're going to find it very difficult to inspire me to invest millions of pounds in it.
So, I intend to take a bold approach when it comes to the next round of funding, and I anticipate there will be complaints from Members that I will not be distributing funding evenly throughout Wales. I will be rewarding ambition. It's essential that, for the next two years, we have schemes that show what difference looks like. So, I will not be rewarding a lack of ambition, but we will be helping those authorities that haven't been ambitious to become more ambitious for the next time round.
And I'm afraid I must bow to the clock, but I can assure Members that I will work with them to make this agenda we all feel passionately about a reality, but let's be under no illusions how difficult this is and how long it's going to take to make it stick, but I genuinely think we can make real progress in the next couple of years. Diolch.
Iawn, wel, dyna bwynt ychydig yn wahanol. Gadewch imi orffen mynd i'r afael â'r pwynt arall yn gyntaf. Rwy'n ymwybodol o'r amser, ac mae llawer yr oeddwn am geisio ei ddweud na allaf ei ddweud heddiw. Mae angen inni edrych ar gydweithio rhanbarthol fel ffordd o sicrhau'r adnoddau sydd ar gael. Mae potensial yn y cynnig yn y Papur Gwyn ar fysiau i gyd-awdurdodau trafnidiaeth, os caiff hynny ei ehangu i gynnwys teithio llesol, i greu mwy o fàs critigol. Mae angen inni ddarparu hyfforddiant. Rwy'n mynd i fod yn cyfarfod â'r holl bobl sy'n darparu teithio llesol—nid yr uwch-swyddogion ond y bobl ar lawr gwlad—i gael sgwrs gadarn â hwy, lle gallant ddweud wrthyf beth yw'r cyfyngiadau a sut y gallwn symleiddio'r broses a'u helpu. Mae angen canllawiau gwell, a gallwn roi hyfforddiant wedyn ar gyfer eu cyflawni. Ystyrir bod y canllawiau cynllunio sydd gennym yn arwain y sector, ac mae Lloegr yn ystyried eu hefelychu. Ond nid yw ein canllawiau cyflawni'n iawn, ac rydym yn eu hadolygu ar hyn o bryd i'w cyhoeddi o'r newydd, ochr yn ochr â'r canllawiau cynllunio.
O ran pwynt Jenny Rathbone ar lygredd aer, mae hi'n llygaid ei lle. Yr unig ffordd y gallwn fynd i'r afael ag ansawdd aer o ddifrif yw drwy newid moddol. Mae'n wir fod ceir allyriadau is yn rhan o'r ateb, ond oni bai bod gennym lai o bobl yn gyrru a mwy o bobl yn teithio'n llesol, nid ydym yn mynd i fynd i wraidd y broblem. Ond mae yna rai materion anodd i ni eu hwynebu yn hynny, ac rydym yn gweithio drwyddynt ar hyn o bryd, ac rwy'n hapus i siarad â hi ar wahân, o ystyried yr amser sydd gennym, er mwyn deall ei phwyntiau'n well.
Nid oes gennyf amser i sôn am y pwyntiau yr oeddwn am eu gwneud. Gadewch imi ddweud un neu ddau o bethau eraill, gyda'ch caniatâd chi, Gadeirydd. Rwy'n credu nad yw'r mapiau sydd gennym ar hyn o bryd, a gyflwynwyd gan awdurdodau lleol i gyflawni eu rhwydweithiau, yn ddigon da. Ceir rhai eithriadau, ond ar y cyfan, nid yw'r ansawdd yn ddigon uchel. Rydym lle'r ydym ar hynny. Rwy'n bwriadu edrych o'r newydd ar hynny ar gyfer y rownd nesaf o gyflwyniadau yn 2021, er mwyn dechrau gydag ymgynghoriad—oherwydd os na all cyngor ysbrydoli mwy nag 20 o bobl i gymryd rhan mewn ymgynghoriad ar eu cynlluniau ar gyfer rhwydwaith, maent yn mynd i'w chael hi'n anodd iawn fy ysbrydoli i fuddsoddi miliynau o bunnoedd ynddo.
Felly, rwy'n bwriadu bod yn fentrus pan ddaw'r cylch cyllido nesaf, ac rwy'n rhagweld y bydd cwynion gan Aelodau nad wyf yn dosbarthu arian yn gyfartal ledled Cymru. Byddaf yn gwobrwyo uchelgais. Mae'n hanfodol, ar gyfer y ddwy flynedd nesaf, fod gennym gynlluniau sy'n dangos sut beth yw gwahaniaeth. Felly, ni fyddaf yn gwobrwyo diffyg uchelgais, ond byddwn yn helpu'r awdurdodau nad ydynt wedi bod yn uchelgeisiol i ddod yn fwy uchelgeisiol ar gyfer y cylch nesaf.
Ac yn anffodus mae'n rhaid ildio i'r cloc, ond gallaf sicrhau'r Aelodau y byddaf yn gweithio gyda hwy i wireddu'r agenda hon y mae pawb ohonom yn teimlo'n angerddol amdani, ond peidiwch â gadael inni dwyllo ein hunain pa mor anodd yw hyn a faint o amser y mae'n mynd i gymryd i wneud iddo weithio, ond credaf o ddifrif y gallwn wneud cynnydd go iawn yn y flwyddyn neu ddwy nesaf. Diolch.
I call on John Griffiths to reply to the debate.
Galwaf ar John Griffiths, i ymateb i'r ddadl.
Diolch, Dirprwy Lywydd. May I thank everybody who's taken part in this very important debate? There is a strong consensus, as Russell George mentioned, behind the legislation. I do believe that it's legislation with great potential and great importance; I would say that, Dirprwy Lywydd, having been the Minister that took it through the Assembly, but I do genuinely believe that. And it is very frustrating, I know, for all of us, given the consensus behind the Act, that delivery hasn't been as effective as it should have been and as it must be for the future. We have seen fairly static figures for cycling and walking in Wales, so there is a great deal of work to be done.
It's also very frustrating that resource—considerable resource—has been committed by Welsh Government, but some local authorities in Wales are not understanding the opportunity sufficiently to bring forward the bids that would access that money for their local areas, and bring the improvements that Members have referred to. That's why I very much welcome what Lee Waters has said about looking at that situation, and providing the support and help that will enable those local authorities that are struggling with their own internal capacity to be helped to get their act in order, as it were, and access that money and make those improvements.
We've heard of the great benefits that would arise were that to happen, Dirprwy Lywydd, and that's what makes it so frustrating that we don't see the delivery that should be in place. The school run, for example, was mentioned by Jenny and others. The congestion that arises at school run time, the pollution that that brings, the economic impact from that congestion, the deleterious effects on health that result, the chaos at the school, which is a real safety issue—all of that could be addressed if there was more cycling and walking to school, and we then could be developing those good exercise behaviours in our young children that would stay with them throughout their lives. And Dai Lloyd made the health case very effectively, as ever. We need a public health investment, and active travel could be part of delivering that improvement.
We also know, of course, Dirprwy Lywydd, that the integrated transport approach that we want to see in Wales relies on active travel, in itself helping to deliver that modal change, but also linking to public transport to help make that change. We do need a change in the behaviour of drivers, and that will come if we see many more people cycling and walking, and 20mph zones in our urban areas could be a part of that change.
It's an ambitious piece of legislation, Llywydd, but we do have the opportunity to drive that forward, and that's why I very much welcome the consensus that exists within the Assembly and evidenced by Assembly Members today, but particularly the commitment from Lee Waters. I think we're all aware of Lee's history with Sustrans, and we value that commitment and the opportunity that Lee now has with the responsibility that that brings also to work with all of us to make that necessary change.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl bwysig hon. Ceir consensws cryf, fel y soniodd Russell George, i gefnogi'r ddeddfwriaeth. Rwy'n credu ei bod yn ddeddfwriaeth sydd â photensial mawr a chryn bwysigrwydd yn perthyn iddi; buaswn yn dweud hynny, Ddirprwy Lywydd, gan mai fi oedd y Gweinidog a'i tywysodd drwy'r Cynulliad, ond rwy'n credu hynny o ddifrif. Ac mae'n rhwystredig iawn, rwy'n gwybod, i bob un ohonom, o ystyried y consensws tu ôl i'r Ddeddf, nad yw ei chyflawniad wedi bod mor effeithiol ag y dylai ac fel sy'n rhaid iddo fod ar gyfer y dyfodol. Gwelsom ffigurau go ddisymud ar gyfer beicio a cherdded yng Nghymru, felly mae llawer iawn o waith i'w wneud.
Mae hefyd yn rhwystredig iawn fod adnoddau—adnoddau sylweddol—wedi'u hymrwymo gan Lywodraeth Cymru, ond nad yw rhai awdurdodau lleol yng Nghymru yn deall y cyfle'n ddigonol i gyflwyno'r cynigion a fyddai'n gwneud defnydd o'r arian hwnnw ar gyfer eu hardaloedd lleol, a sicrhau'r gwelliannau y cyfeiriodd yr Aelodau atynt. Dyna pam y croesawaf yn fawr iawn yr hyn a ddywedodd Lee Waters am edrych ar y sefyllfa honno, a chynnig y cymorth a'r help a fydd yn galluogi'r awdurdodau lleol hynny sy'n cael anhawster gyda'u capasiti mewnol eu hunain i gael help i gael trefn arnynt eu hunain, fel petai, a chael mynediad at yr arian hwnnw a gwneud y gwelliannau hynny.
Rydym wedi clywed am y manteision mawr a fyddai'n deillio o hynny, Ddirprwy Lywydd, a dyna sy'n ei wneud mor rhwystredig nad ydym yn gweld yr hyn y dylid bod wedi'i gyflawni. Er enghraifft, soniodd Jenny ac eraill am hebrwng plant i ac o'r ysgol. Mae'r tagfeydd sy'n digwydd yn ystod yr adeg y bydd plant yn cael eu hebrwng i'r ysgol, y llygredd a ddaw yn sgil hynny, effaith economaidd y tagfeydd hynny, yr effeithiau niweidiol ar iechyd o ganlyniad, yr anhrefn yn yr ysgol, sy'n broblem ddiogelwch go iawn—gellid mynd i'r afael â hyn oll pe bai mwy o feicio a cherdded i'r ysgol, a gallem ddatblygu'r ymddygiadau ymarfer corff da hynny yn ein plant ifanc a fyddai'n aros gyda hwy drwy gydol eu bywydau. A gwnaeth Dai Lloyd yr achos iechyd yn effeithiol iawn, fel erioed. Mae arnom angen buddsoddiad iechyd cyhoeddus, a gallai teithio llesol fod yn rhan o ddarparu'r gwelliant hwnnw.
Gwyddom hefyd, wrth gwrs, Ddirprwy Lywydd, fod y dull trafnidiaeth integredig rydym am ei weld yng Nghymru yn dibynnu ar deithio llesol, gan helpu ynddo'i hun i gyflawni'r newid moddol hwnnw, ond gan gysylltu â thrafnidiaeth gyhoeddus hefyd i helpu i wneud y newid hwnnw. Mae angen newid ymddygiad gyrwyr, a daw hynny os ydym yn gweld llawer mwy o bobl yn beicio a cherdded, a gallai parthau 20 mya yn ein hardaloedd trefol fod yn rhan o'r newid hwnnw.
Mae'n ddeddfwriaeth uchelgeisiol, Lywydd, ond mae cyfle gennym i hyrwyddo hynny, a dyna pam rwy'n croesawu'n fawr y consensws sy'n bodoli o fewn y Cynulliad ac y gwelwyd tystiolaeth ohono gan Aelodau'r Cynulliad heddiw, ond yn enwedig yr ymrwymiad gan Lee Waters. Credaf ein bod oll yn ymwybodol o hanes Lee gyda Sustrans, ac rydym yn gwerthfawrogi'r ymrwymiad hwnnw a'r cyfle sydd gan Lee yn awr gyda'r cyfrifoldeb sy'n deillio o hynny hefyd i weithio gyda phob un ohonom er mwyn gwneud y newid angenrheidiol hwnnw.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans.
We now move to item 8, which is the Welsh Conservatives debate on school funding. I call on Suzy Davies to move the motion.
Symudwn yn awr at eitem 8, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ariannu ysgolion. Galwaf ar Suzy Davies i wneud y cynnig.
Cynnig NDM6975 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r fformiwla asesu seiliedig ar ddangosydd (IBA) ar gyfer 'gwasanaethau ysgolion' ar hyn o bryd, sy'n cyfrifo faint o arian sydd ei angen ar bob awdurdod lleol yn genedlaethol i'w wario ar ei ysgolion.
2. Yn cydnabod:
a) diffyg tryloywder yn y fformiwla IBA a phenderfyniadau dilynol awdurdodau lleol o ran ariannu ysgolion; a
b) y dryswch ymysg y cyhoedd ynghylch sut y caiff ysgolion unigol eu hariannu drwy awdurdodau lleol, consortia rhanbarthol a grantiau penodol Llywodraeth Cymru.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i lunio dull dealladwy o werthuso a chyfleu effeithiolrwydd holl ffrydiau ariannu ysgolion, yn arbennig;
a) eu heffaith ar gyrhaeddiad a deilliannau eraill dysgwyr;
b) cymorth a datblygiad staff;
c) safonau ysgolion; a
d) cyflawni yn erbyn amcanion polisi ehangach Llywodraeth Cymru.
Motion NDM6975 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the current 'school services' indicator based assessment (IBA) formula which calculates how much funding each local authority notionally needs to spend on its schools.
2. Recognises:
a) the lack of transparency in the IBA formula and subsequent local authority school funding decisions; and
b) the public confusion surrounding how schools are individually funded via local authorities, regional consortia and specific Welsh Government grants.
3. Calls on the Welsh Government to develop a comprehensible means of evaluating and communicating the effectiveness of all streams of school funding, in particular;
a) their impact on the attainment and other outcomes for learners;
b) staff support and development;
c) school standards; and
d) delivery against the objectives of wider Welsh Government policy.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
There certainly has been a gear change this year in the complaints from schools and local authorities about underfunding. Councils are no longer content to let this Government get away with blaming everything on so-called austerity, and in fact they can't, because the funding floor, introduced by those Conservatives, means that Wales—. Here we get £1.20 for every £1 that is spent in England.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.
Yn sicr cafwyd newid gêr eleni o ran nifer y cwynion gan ysgolion ac awdurdodau lleol ynglŷn â thanariannu. Nid yw cynghorau yn fodlon gadael i'r Llywodraeth hon gael rhwydd hynt mwyach i feio popeth ar gyni fel y'i gelwir, ac yn wir ni allant wneud hynny, oherwydd mae'r cyllid gwaelodol, a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr hynny, yn golygu bod Cymru—. Yma cawn £1.20 am bob £1 a werir yn Lloegr.
At the heart of the complaints we get from parents and school leaders, however, is what they are beginning to see—[Interruption.]—is what we are beginning to see as unfairness in funding between schools within the same local authority, let alone compared to other counties, combined with some ruefulness around new ways of funding, which don't always meet their priorities—priorities that often arise due to the demands of Government. Which is why we tabled this debate: to flush out the evidence behind the confusion and to encourage the Minister to tell us about the thinking that she has done to get us to into this position—a position where, it seems from the Government amendment, that she is content. Well, our constituents, school leaders, councils and parents—they're not content. This is why the Children, Young People and Education Committee is holding an inquiry into school funding—an inquiry that I hoped this debate would assist. And that is why I have to say I am very disappointed in the Government amendment to this debate. I was hoping that this would be about ideas, but to delete the entire motion and to say that everything is fine because of guidance, has completely missed the point that our constituents are struggling with school funding despite this guidance. So, we won't be supporting the amendment.
The first point fails to address the lack of transparency on what happens between calculating the indicator-based assessment figure and the actual spend on schools by local government. The regulations that provide the guidance were published in 2010, yet the frequently asked questions guide referred to in amendment 2 only appeared in September 2018, on the verge of us doing our committee investigation, I must add. And, as to their quality, the answer to the key question, 'How can I be certain my school's budget allocation is correct?' is, 'Contact your local authority'.
The third point of the amendment says that the guidance is aligned to 'Our national mission' policy document. And that may be so, but, yesterday, in the Estyn debate, Minister, you signally failed to address my points about audit and risk management of current evaluation processes, preferring to talk about the new ones that you would be introducing. So, I'm asking that question again today. I would like you to tell us exactly how you evaluate the effectiveness of the particular funding streams against your policy objectives and how those evaluation processes themselves are audited by your officials and external auditors to see if they're fit for purpose.
So, let's have a look at why our constituents are confused. Your notional figures already take into account what you're expecting in the block grant, Minister. In fact, Welsh Government often gets a little bit more than anticipated, hence the in-year supplementary budgets. For 2018-19, the year just ended, and with these observations in mind, the Government calculated that the notional gross budget for schools to be included in the revenue support grant was £2.56 billion, with a notional figure of £2.24 billion to be delegated to schools themselves. Schools actually got £2.16 billion. So why did local authorities think schools needed less than you thought they needed?
Carmarthenshire council felt it could spend £4 million less than you thought they needed. Pembrokeshire, where one in 10 primary schools and 37 per cent of secondary schools are in the red category, spent £1.6 million less on schools than you think they should. And this is before we get to the huge variation in how much local authorities retain centrally. In Powys, that's 25 per cent, and in Cardiff it's 10 per cent. And while there are very understandable reasons for that, related to rurality and sparsity, rurality and sparsity affect the schools themselves every bit as much as the provision of central services, so don't they need more too? You're beginning to see why I'm asking questions about your internal processes for evaluating the effectiveness of the implementations of your decisions.
The Association of School and College Leaders blame the non-hypothecation of schools funding, as you know. What I see is an increasing tendency to bypass the RSG route because you don't trust councils enough to spend enough of what you do give them for schools, and you can't face the fight. But steering funding through centralised grants and consortia isn't going down well either. It's beginning to look like that established Welsh Government tactic of regionalisation by stealth. Consortia direct the spending of £230 million. Local authorities are top-slicing their school budgets to contribute towards that. The pupil development grant, which I think is a valuable idea, turns out not to have narrowed the attainment gap in the way we first thought. And that £139 million for school improvement—well, I'm not going to rehearse the whole of yesterday's debate; I made the point that the various forms of evaluation don't tally and don't result in persistently failing schools getting better. So, that £230 million seems to be an awful lot of money for the very little in achievement.
The ASCL has calculated that £450 million from the Government's education budget that could go to schools doesn't get to them through any route, whether to fulfil your own priorities or theirs. And you told us, Minister, in July, that you were looking into precisely this concern about money getting held up in local authorities or consortia and not getting to schools. The National Education Union Cymru says it's time to call time on the consortia. I think it's time you shared your findings of that work with us to see whether we agree with the NEU.
Now, I just want to come back to the PDG for a moment, because this is a good example, I think, of why I come back to the question of effectiveness, because we support the purpose of the PDG. However, the Wales Institute of Social and Economic Research, Data and Methods and Estyn have both expressed concerns about how the money has been targeted at low achievers and that our more able and talented continue to be held back by their low-income backgrounds. And the committee found something very similar. So, a letter to schools is not good enough. How do you plan to evidence more effective use of this money across the ability range, especially as more children will now be eligible for free school meals under the universal credit changes? We accept that the PDG can't be spent in a vacuum and, if there is incidental benefit for non-free-school-meal children, well, that's fine, but I think you have to ask, Minister, whether use of the PDG to take on teaching assistants is, in fact, starting to mask the fact that schools just don't have the core budget to employ staff at all.
Now, let's just compare two primary schools in one council area in my region, both in the green category. One has a high PDG requirement, a sufficiency of dedicated staff and a big thumbs up from Estyn, which it deserves. The other has a low PDG requirement, a similar number of students, but it is looking at laying off its dedicated staff and is asking parents to pay for equipment. It still gets a thumbs up from Estyn.
This is, in summary, what that school says, and I am summarising: 'There seems to be an assumption on the part of Government that parents will plug the funding shortfall. Our pupils and pupils in other similar schools are not as well resourced or provided for as schools in more deprived areas. This has led to'—and here's the list—'staff redundancy; a cut in spend and resources, premises, health and safety, so pupils are no longer getting support in class; no longer able to support a qualified teacher in our nursery class; no longer able to fund a qualified teacher for statutory PPA cover for all staff'. They're considering cutting school hours by half a day a week to give the teachers the PPA time to which they're legally entitled. 'Insufficient TA staff to meet the recommended ratios for foundation phase; no money for a properly trained well-being or attendance officer; senior management team has no management time; staff do not have sufficient resources to do their jobs; pupils no longer have support in the class; the fabric of the building and the ground is deteriorating; the caretaker is part-time; TA staff, if off sick, are rarely replaced in the short term; if teaching staff are off sick, they're not replaced in the first instance, and thereafter their work is split between other staff, increasing class sizes and causing a workload problem'—[Interruption.] Yes, thank you.
Wrth wraidd y cwynion a gawn gan rieni ac arweinwyr ysgolion, fodd bynnag, mae'r hyn y maent yn dechrau ei weld—[Torri ar draws.]—mae'r hyn rydym yn dechrau ei weld fel annhegwch o ran ariannu rhwng ysgolion o fewn yr un awdurdod lleol, heb sôn am gymharu â siroedd eraill, ynghyd â pheth gofid ynghylch ffyrdd newydd o ariannu, nad ydynt bob amser yn cyflawni eu blaenoriaethau—blaenoriaethau sy'n aml yn codi oherwydd galwadau gan y Llywodraeth. A dyna pam y cyflwynasom y ddadl hon: er mwyn canfod y dystiolaeth y tu ôl i'r dryswch ac i annog y Gweinidog i ddweud wrthym am y rhesymau sydd ganddi dros fynd â ni i'r sefyllfa hon—sefyllfa yr ymddengys ei bod yn fodlon â hi yn ôl gwelliant y Llywodraeth. Wel, nid yw ein hetholwyr, arweinwyr ysgolion, cynghorau a rhieni yn fodlon. Dyna pam y mae'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn cynnal ymchwiliad i ariannu ysgolion—ymchwiliad y gobeithiwn y byddai'r ddadl hon yn ei helpu. A dyna pam y mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn siomedig iawn ynglŷn â gwelliant y Llywodraeth i'r ddadl hon. Roeddwn yn gobeithio y byddai hyn yn ymwneud â syniadau, ond mae dileu'r cynnig cyfan a dweud bod popeth yn iawn oherwydd y canllawiau, wedi methu'r pwynt yn llwyr fod ein hetholwyr yn cael trafferth gydag ariannu ysgolion er gwaethaf y canllawiau hyn. Felly, ni fyddwn yn cefnogi'r gwelliant.
Mae'r pwynt cyntaf yn methu mynd i'r afael â'r diffyg tryloywder ynglŷn â beth sy'n digwydd rhwng cyfrifo'r ffigur asesu seiliedig ar ddangosydd a'r gwariant gwirioneddol ar ysgolion gan lywodraeth leol. Cyhoeddwyd y rheoliadau sy'n darparu'r canllawiau yn 2010, ac eto ni wnaeth y canllaw cwestiynau cyffredin y cyfeirir ato yng ngwelliant 2 ymddangos nes mis Medi 2018, pan oeddem ar fin gwneud ein hymchwiliad pwyllgor, rhaid i mi ychwanegu. Ac o ran eu hansawdd, yr ateb i'r cwestiwn allweddol, 'Sut fedra' i fod yn siŵr bod y dyraniad cyllid ar gyfer fy ysgol i yn gywir?', yw 'dylech gysylltu â'ch awdurdod'.
Mae trydydd pwynt y gwelliant yn dweud bod y canllawiau yn unol â dogfen bolisi 'Cenhadaeth ein Cenedl'. Ac efallai fod hynny'n wir, ond ddoe, yn y ddadl Estyn, Weinidog, fe fethoch yn llwyr â mynd i'r afael â fy mhwyntiau am archwilio a rheoli risg prosesau gwerthuso cyfredol, gan ddewis siarad am y rhai newydd y byddech yn eu cyflwyno. Felly, rwy'n gofyn y cwestiwn hwnnw eto heddiw. Hoffwn i chi ddweud wrthym yn union sut rydych yn gwerthuso effeithiolrwydd y ffrydiau ariannu penodol yn erbyn eich amcanion polisi a sut y caiff y prosesau gwerthuso hynny eu harchwilio gan eich swyddogion ac archwilwyr allanol i weld a ydynt yn addas i'r diben.
Felly, gadewch i ni gael golwg ar pam y mae ein hetholwyr yn ddryslyd. Mae eich ffigurau tybiannol eisoes yn ystyried yr hyn rydych yn ei ddisgwyl yn y grant bloc, Weinidog. Mewn gwirionedd, mae Llywodraeth Cymru yn aml yn cael ychydig mwy nag a ragwelwyd, sy'n egluro'r cyllidebau atodol yn ystod y flwyddyn. Ar gyfer 2018-19, y flwyddyn sydd newydd ddod i ben, a chyda'r sylwadau hyn mewn cof, cyfrifodd y Llywodraeth fod y gyllideb gros dybiannol ar gyfer ysgolion i'w chynnwys yn y grant cynnal refeniw yn £2.56 biliwn, gyda ffigur tybiannol o £2.24 biliwn i'w ddirprwyo i'r ysgolion eu hunain. Mewn gwirionedd, cafodd yr ysgolion £2.16 biliwn. Felly pam oedd awdurdodau lleol yn meddwl bod angen llai ar ysgolion nag y credech chi fod ei angen arnynt?
Teimlai cyngor Sir Gaerfyrddin y gallai wario £4 miliwn yn llai nag y credech chi fod ei angen arnynt. Gwariodd Sir Benfro, lle mae un o bob 10 ysgol gynradd a 37 y cant o'r ysgolion uwchradd yn y categori coch, £1.6 miliwn yn llai ar ysgolion nag credech chi y dylent ei wneud. A hyn cyn inni gyrraedd yr amrywio enfawr o ran faint y mae awdurdodau lleol yn ei gadw'n ganolog. Ym Mhowys, mae hwnnw'n 25 y cant, ac yng Nghaerdydd mae'n 10 y cant. Ac er bod rhesymau dealladwy iawn am hynny, o ran natur wledig a theneurwydd poblogaeth, mae natur wledig a theneurwydd poblogaeth yn effeithio ar yr ysgolion eu hunain lawn cymaint â'r ddarpariaeth o wasanaethau canolog, felly onid ydynt hwy angen rhagor hefyd? Rydych yn dechrau gweld pam rwy'n gofyn cwestiynau am eich prosesau mewnol o werthuso effeithiolrwydd y modd y gweithredir eich penderfyniadau.
Mae'r Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau yn beio'r ffaith na chaiff cyllid ysgolion ei neilltuo, fel y gwyddoch. Yr hyn a welaf i yw tueddiad cynyddol i osgoi llwybr y grant cynnal refeniw oherwydd nad ydych yn ymddiried yn ddigonol yn y cynghorau i wario digon o'r hyn a roddwch iddynt ar ysgolion, ac ni allwch wynebu'r frwydr. Ond nid yw llywio arian drwy grantiau canolog a chonsortia yn mynd i lawr yn dda chwaith. Mae'n dechrau edrych fel tacteg sefydledig Llywodraeth Cymru o ranbartholi'n llechwraidd. Mae'r consortia'n cyfeirio'r gwariant o £230 miliwn. Mae awdurdodau lleol yn brigdorri eu cyllidebau ysgol i gyfrannu tuag at hynny. Mae'n ymddangos nad yw'r grant datblygu disgyblion, y credaf ei fod yn syniad gwerthfawr, wedi lleihau'r bwlch cyrhaeddiad yn y ffordd y credwn y byddai'n ei wneud ar y cychwyn. A'r £139 miliwn ar gyfer gwella ysgolion—wel, nid wyf am ailadrodd y cyfan o'r ddadl ddoe; gwneuthum y pwynt nad yw'r amrywiol ffurfiau ar werthuso yn gyson ac nid ydynt yn arwain yn gyson at wella ysgolion sy'n methu. Felly, ymddengys bod £230 miliwn yn llawer iawn o arian am yr ychydig iawn a gyflawnwyd.
Mae'r Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau wedi cyfrifo nad yw £450 miliwn o gyllideb addysg y Llywodraeth a allai fynd i ysgolion yn eu cyrraedd drwy unrhyw lwybr, i gyflawni eich blaenoriaethau hwy neu eich rhai chi. Ac rydych wedi dweud wrthym, Weinidog, ym mis Gorffennaf, eich bod yn edrych ar yr union bryder hwn am arian yn cael ei ddal yn ôl mewn awdurdodau lleol neu gonsortia ac yn methu cyrraedd ysgolion. Dywed Undeb Addysg Cenedlaethol Cymru ei bod yn bryd cadw rheolaeth ar y consortia. Credaf ei bod yn bryd i chi rannu eich canfyddiadau ynglŷn â'r gwaith hwnnw gyda ni i weld a ydym yn cytuno gyda'r Undeb Addysg Cenedlaethol.
Nawr, hoffwn ddod yn ôl at y grant datblygu disgyblion am eiliad, oherwydd mae hon yn enghraifft dda yn fy marn i o pam rwy'n dod yn ôl at gwestiwn effeithiolrwydd, oherwydd rydym yn cefnogi diben y grant datblygu disgyblion. Fodd bynnag, mae Sefydliad Ymchwil, Data a Methodoleg Gymdeithasol ac Economaidd Cymru ac Estyn wedi mynegi pryderon ynglŷn â sut y mae'r arian wedi'i dargedu at gyflawnwyr isel a bod ein disgyblion mwy galluog a thalentog yn parhau i gael eu dal yn ôl gan eu cefndiroedd incwm isel. A gwelodd y pwyllgor rywbeth tebyg iawn. Felly, nid yw llythyr at ysgolion yn ddigon da. Sut ydych yn bwriadu sicrhau tystiolaeth o ddefnydd mwy effeithiol o'r arian hwn ar draws yr ystod gallu, yn enwedig gan y bydd rhagor o blant bellach yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim o dan y newidiadau i'r credyd cynhwysol? Rydym yn derbyn na ellir gwario'r grant datblygu disgyblion mewn gwagle ac os ceir budd achlysurol i blant nad ydynt yn cael prydau ysgol am ddim, wel, mae hynny'n iawn, ond credaf fod yn rhaid i chi ofyn, Weinidog, a yw defnyddio'r grant datblygu disgyblion i gyflogi cynorthwywyr addysgu yn dechrau celu'r ffaith mewn gwirionedd nad oes gan ysgolion gyllid craidd i gyflogi staff o gwbl.
Nawr, gadewch i ni gymharu dwy ysgol gynradd yn ardal un cyngor yn fy rhanbarth i, ac mae'r ddwy yn y categori gwyrdd. Mae gofyniad grant datblygu disgyblion uchel gan un ohonynt, digon o staff ymroddedig a chymeradwyaeth gynnes gan Estyn, ac mae'n ei haeddu. Mae gofyniad grant datblygu disgyblion y llall yn isel, mae ganddi nifer tebyg o fyfyrwyr, ond mae'n edrych ar ddiswyddo'i staff ymroddedig ac yn gofyn i rieni dalu am offer. Mae'n dal i gael cymeradwyaeth gan Estyn.
Yn gryno, dyma y mae'r ysgol honno yn ei ddweud, ac rwy'n ei grynhoi: 'Mae'n ymddangos bod tybiaeth ar ran y Llywodraeth y bydd rhieni'n gwneud iawn am y diffyg cyllid. Nid yw ein disgyblion a disgyblion mewn ysgolion tebyg yn cael cymaint o adnoddau neu ddarpariaeth ag ysgolion mewn ardaloedd mwy difreintiedig. Mae hyn wedi arwain at'—a dyma'r rhestr—'ddiswyddo staff; toriadau o ran gwariant ac adnoddau, safle, iechyd a diogelwch, felly nid yw disgyblion bellach yn cael cymorth yn y dosbarth; nid ydym bellach yn gallu cynnal athro cymwysedig yn ein dosbarth meithrin; nid ydym yn gallu cyllido athro cymwysedig i lenwi dros amser cynllunio, paratoi ac asesu statudol i bob aelod o staff'. Maent yn ystyried torri oriau ysgol am hanner diwrnod yr wythnos er mwyn rhoi'r amser cynllunio, paratoi ac asesu y mae ganddynt hawl gyfreithiol iddo i athrawon. 'Prinder cynorthwywyr addysgu i fodloni'r cymarebau a argymhellir ar gyfer y cyfnod sylfaen; nid oes arian ar gyfer swyddog lles neu swyddog presenoldeb wedi'i hyfforddi'n briodol; nid yw'r uwch dîm rheoli yn cael amser rheoli; nid oes digon o adnoddau i staff allu gwneud eu gwaith; nid yw disgyblion yn cael cymorth yn y dosbarth mwyach; mae cyflwr yr adeilad a'r tir yn dirywio; mae'r gofalwr yn rhan-amser; os yw cynorthwywyr addysgu'n absennol oherwydd salwch, anaml y ceir cynorthwywyr addysgu yn eu lle yn y tymor byr; os yw staff addysgu'n absennol oherwydd salwch, ni cheir neb yn eu lle ar y cychwyn, ac wedi hynny caiff eu gwaith ei rannu rhwng aelodau eraill o staff, gan gynyddu maint dosbarthiadau ac achosi problemau llwyth gwaith'—[Torri ar draws.] Iawn, diolch.
Suzy, I know that you're aware that the committee that you're a member of is undertaking a major inquiry into school funding, but I am a bit puzzled by this long catalogue of difficulties that you're referring to, because I'm wondering where you think the funding pressures that are inflicted on schools are actually coming from, when it is actually your Westminster Government that cut our grant.
Suzy, gwn eich bod yn ymwybodol fod y pwyllgor rydych yn aelod ohono'n cyflawni ymchwiliad mawr i ariannu ysgolion, ond rwyf ychydig yn ddryslyd ynghylch y catalog hir hwn o anawsterau y cyfeiriwch atynt, oherwydd rwy'n meddwl tybed o ble y credwch y daw'r pwysau ariannol a orfodir ar ysgolion mewn gwirionedd, gan mai eich Llywodraeth yn San Steffan sydd wedi torri ein grant.
I think I answered that question right at the beginning, because—and I'll come to this—it's too easy to blame the UK Government for this, because the problems I'm talking about—[Interruption.] I tell you what, if you let me come to the end of my speech, you will get answers. I'll take another intervention, if you like, to save a little bit of time on this.
In short, all this list that I've just mentioned to you is undermining this Government's aims and I don't think any of us wants that. While I accept that the new curriculum will need considerable professional development, I'm not sure that the extra millions you've found in-year for centrally funding continuous professional development wouldn't have been better spent—this is one example, Lynne—on helping schools this year, rather than a last-minute rush to spend it on preparing for areas of learning and experience, which aren't ready yet.
So, in short, there is a risk here that the policy objectives cannot be met because schools are underfunded by a local authority diversion of funds within the revenue support grant and failure to delegate, combined with direct funding, which misses out some schools altogether. As I said, it's too easy to pin this on the UK Government. The specific risks arise from what happens between the calculation of the IBA and what schools actually get from councils, as well as money being directed centrally for purposes that haven't yet made their mark in terms of effectiveness. And I think that, combined with the challenge of a new curriculum and new qualifications, is not encouraging people into the teaching profession either.
As I said at the beginning, the Welsh Government knows how much money it will be getting at the beginning of the process of deciding what the IBA is. You can't blame it, at that point, if the local authorities then start taking money out of what they've been expecting, because, as I said at the very beginning, Welsh Government actually ends up getting a little bit more from the UK Government than it was anticipating originally.
The final point I want to make, Dirprwy Lywydd, is that school funding guidance is nine years old. It's almost half the lifetime of this Assembly. The RSG funding formula, the IBA funding formula, school funding guidance—they all belong in history lessons themselves. And, in moving this motion, I ask you, Minister: what lessons have you learned from what our constituents are telling you?
Credaf imi ateb y cwestiwn hwnnw ar y dechrau un, oherwydd—ac fe ddof at hyn—mae'n rhy hawdd rhoi bai ar Lywodraeth y DU am hyn, oherwydd mae'r problemau rwy'n sôn amdanynt—[Torri ar draws.] Beth am i chi adael i mi ddod at ddiwedd fy araith, ac fe gewch atebion. Fe gymeraf ymyriad arall, os mynnwch, i arbed ychydig o amser ar hyn.
Yn fyr, mae'r holl restr hon rwyf wedi'i chrybwyll wrthych yn tanseilio amcanion y Llywodraeth hon ac nid wyf yn meddwl bod unrhyw un ohonom eisiau hynny. Er fy mod yn derbyn y bydd y cwricwlwm newydd yn galw am ddatblygiad proffesiynol sylweddol, nid wyf yn siŵr na fyddai'r miliynau ychwanegol y daethoch o hyd iddynt yn ystod y flwyddyn ar gyfer cyllido datblygiad proffesiynol parhaus yn ganolog wedi'u gwario'n well—un enghraifft yw hon, Lynne—ar helpu ysgolion eleni, yn hytrach na brys munud olaf i'w wario ar baratoi ar gyfer meysydd dysgu a phrofiad, nad ydynt yn barod eto.
Felly, yn fyr, mae perygl yma na ellir bodloni amcanion polisi oherwydd bod ysgolion yn cael eu tangyllido drwy fod awdurdodau lleol yn dargyfeirio arian o fewn y grant cynnal refeniw a methiant i ddirprwyo, ynghyd â chyllid uniongyrchol, sy'n gadael rhai ysgolion allan yn gyfan gwbl. Fel y dywedais, mae'n rhy hawdd beio Llywodraeth y DU am hyn. Mae'r risgiau penodol yn codi o'r hyn sy'n digwydd rhwng cyfrifo fformiwla asesu seiliedig ar ddangosydd a beth y mae ysgolion yn ei gael gan gynghorau mewn gwirionedd, yn ogystal ag arian yn cael ei gyfeirio'n ganolog at ddibenion nad ydynt wedi gwneud eu marc eto o ran effeithiolrwydd. Ac nid wyf yn credu bod hynny, ynghyd â her cwricwlwm newydd a chymwysterau newydd, yn annog pobl i mewn i'r proffesiwn addysgu chwaith.
Fel y dywedais ar y dechrau, mae Llywodraeth Cymru yn gwybod faint o arian y bydd yn ei gael ar ddechrau'r broses o benderfynu beth yw'r fformiwla asesu seiliedig ar ddangosydd. Ni allwch weld bai, bryd hynny, os yw'r awdurdodau lleol wedyn yn dechrau mynd ag arian allan o'r hyn y maent wedi bod yn ei ddisgwyl, oherwydd bod Llywodraeth Cymru, fel y dywedais ar y dechrau, yn cael ychydig bach mwy yn y pen draw gan Lywodraeth y DU nag a ragwelai'n wreiddiol.
Y pwynt olaf rwyf am ei wneud, Ddirprwy Lywydd, yw bod y canllawiau cyllido ysgolion yn naw mlwydd oed. Maent bron yn hanner oes y Cynulliad hwn. Fformiwla cyllido'r grant cynnal refeniw, fformiwla cyllido asesu seiliedig ar ddangosydd, canllawiau cyllido ysgolion—yn y gwersi hanes y mae eu lle. Ac wrth wneud y cynnig hwn, rwy'n gofyn i chi, Weinidog: pa wersi rydych chi wedi'u dysgu o'r hyn y mae ein hetholwyr yn ei ddweud wrthych?
Thank you. I have selected the amendment to the motion, and I call on the Minister for Education to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar y Gweinidog Addysg i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu’r cyfan a rhoi yn ei le:
1. Yn nodi bod fformiwlâu asesu seiliedig ar ddangosydd (IBA) cyfredol ar gyfer 'gwasanaethau ysgolion' yn modelu angen cymharol awdurdodau i wario ar wasanaethau ysgolion, o ystyried y cyllid sydd ar gael a chan ragdybio ynghylch y dreth gyngor a blaenoriaethau gwario.
2. Yn croesawu’r canllawiau ‘Cyllid ar gyfer ysgolion’, a gyhoeddwyd yn ddiweddar, sy’n egluro’r trefniadau cyllido ysgolion.
3. Yn cydnabod bod holl ganllawiau Llywodraeth Cymru i awdurdodau lleol ynghylch cyllido a pholisi yn cefnogi cyflawni yn unol â chynllun gweithredu ‘Cenhadaeth ein Cenedl’ i godi safonau, lleihau’r bwlch cyrhaeddiad, a sicrhau system addysg y mae gan y cyhoedd hyder ynddi.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
1. Notes that the current 'school services' Indicator Based Assessment (IBA) formulae model the authorities’ relative need to spend on school services, given the funding available and making assumptions around council tax and prioritisation of spending.
2. Welcomes the recently published ‘Funding for schools’ guide that clarifies arrangements for funding schools
3. Recognises that all Welsh Government funding and policy guidance to local authorities, education consortia and schools support delivery in line with the ‘Our National Mission’ action plan to raise standards, reduce the attainment gap, and deliver an education system that enjoys public confidence.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
I formally move.
Rwy'n cynnig yn ffurfiol.
Thank you. Paul Davies.
Diolch. Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a dwi'n falch o gael y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma.
Rŷn ni wedi clywed gan weithwyr proffesiynol yn y byd addysg yn ddiweddar eu bod yn credu bod y lefelau isel o ariannu ysgolion yng Nghymru yn rhwystro eu gallu i gyflwyno gwersi i'r safonau y maen nhw eu hangen. Mae yna ddiffyg adnoddau, ac, yn gynyddol, mae diffyg cyflenwad staffio llawn yn tanseilio gallu'r ysgolion yng Nghymru i sicrhau'r safonau addysg gorau posib. Nid fy ngeiriau i yw'r rhain, ond geiriau NUT Cymru, ac mae’r dystiolaeth yn dangos bod y model cyllido bresennol yn cael effaith wirioneddol ar safonau addysgol ledled Cymru, yn enwedig yn fy etholaeth i.
Yn anffodus, yn gynharach eleni, dangosodd ffigurau categori ysgolion Llywodraeth Cymru fod gan sir Benfro'r canran uchaf o ysgolion cynradd sydd angen y gefnogaeth fwyaf. Yn ôl y ffigurau hynny, cafodd 10.7 y cant o ysgolion cynradd yr awdurdod eu categoreiddio fel coch, o'i gymharu â dim ond 3.6 y cant yn y flwyddyn flaenorol. Mae hynny'n naid syfrdanol mewn dim ond 12 mis, ac, erbyn hyn, fel dywedodd Suzy Davies, mae mwy nag un o bob 10 ysgol gynradd yn sir Benfro yn y categori cymorth coch, sydd angen cymorth ychwanegol.
Nawr tra fy mod i'n derbyn nid y model cyllido yw’r unig reswm pam mae sir Benfro yn wynebu her mewn safonau ysgol, mae'n sicr yn glir dyw’r asesiadau sydd yn seiliedig ar ddangosyddion gwasanaethau'r ysgol ddim yn cwrdd ag anghenion ysgolion yn fy etholaeth i. Mae'n amlwg bod lefel anghyson mewn cyllid ar draws gwahanol rannau o Gymru a bod yr anghysondeb yma yn rhwystro safonau.
Codwyd yr anghysondeb hwnnw y llynedd gan Michael Davies, pennaeth Ysgol y Preseli yng Nghrymych, a ddywedodd fod ei ysgol yn edrych ar doriadau dyfnach nag erioed o'r blaen, gan gynnwys cyrsiau TGAU a phartneriaethau â cholegau lleol. Rhybuddiodd, a dwi’n dyfynnu:
Rydym wedi torri popeth i lawr i'r asgwrn—ac, yn anffodus, mae'n rhaid inni edrych ar dorri'r adnodd pwysicaf oll, sef y staff addysgu a'r staff cynorthwyol.
Felly, efallai, wrth ymateb i’r ddadl hon y prynhawn yma, gall y Gweinidog ddweud wrthym ni sut mae Llywodraeth Cymru wedi mynd i'r afael yn benodol â phryderon penaethiaid yn sir Benfro dros y flwyddyn ddiwethaf, a hefyd dweud wrthym ni pa gamau pellach y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â hyn.
Nawr, mewn ymateb i ystadegau dosbarthu ysgolion, mae'r Gweinidog wedi nodi bod y system wedi dod yn fwy soffistigedig dros amser. Yn wir, efallai mai dyma beth sydd wedi digwydd, ond, i lawer yng Nghymru, gwelir bod y system yn rhy fiwrocrataidd, ac, fel y mae'r ystadegau eu hunain yn dangos, mewn rhai rhannau o Gymru nid yw'r consortia rhanbarthol yn darparu ar gyfer disgyblion mewn rhai meysydd.
Dengys ffigurau gan Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru fod consortiwm gwella ysgolion yn cadw £40 miliwn, sydd felly ddim wedi cyrraedd ein hysgolion, ar adeg pan fo ysgolion yn cael eu tan-ariannu. Mae hyn, yn syml, yn annerbyniol. Dyw e ddim yn iawn fod cyllid hanfodol yn cael ei gadw pan fo ysgolion ledled Cymru yn gorfod ymdopi â chyllidebau llai. Yn wir, mae Cymdeithas Genedlaethol Penaethiaid Cymru wedi holi a yw'r consortia rhanbarthol yn rhoi gwerth am arian, gan ddweud, a dwi'n dyfynnu, 'Dros y blynyddoedd diwethaf, mae ysgolion wedi torri'n sylweddol, yn enwedig o ran lefelau llai o gyllideb ddirprwyedig, o ganlyniad i lywodraethu trydedd haen ormodol yng Nghymru.'
Felly, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru nawr yn asesu effeithiolrwydd y consortia rhanbarthol a gweld a ydynt yn wirioneddol yn cyflawni'r canlyniadau y mae angen inni eu gweld mewn ysgolion ledled Cymru. Y cwestiwn yw: a yw'r consortia hyn yn ychwanegu gwerth at ein system addysg, neu a ydyn nhw yn syml yn wastraff adnoddau ac yn creu lefel ychwanegol o fiwrocratiaeth?
Dirprwy Lywydd, wrth wraidd y ddadl hon yw’r awydd i weld ysgolion yng Nghymru'n ffynnu ac rŷn ni ar yr ochr hon o'r Siambr yn credu bod angen i Lywodraeth Cymru werthuso ei fformiwlâu ariannu fel y gellir deall yn well ddeilliannau dysgwyr a gwerth am arian. Mae’r sefyllfa bresennol yn ei gwneud hi’n anodd iawn i ganfod pa mor effeithiol yw cyllid ysgolion yng Nghymru. Heb ddeall effeithiolrwydd y gwariant, ychydig iawn o liferau sydd ar ôl gan Lywodraeth Cymru er mwyn cyflawni'r gwelliannau sydd eu hangen ar y system addysg. Wrth gwrs, mae gyda ni ein syniadau ein hunain fel mae gwella’r system, megis ariannu ysgolion yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, a byddai hyn yn sicr yn arwain at fwy o arian yn cyrraedd ein hystafelloedd dosbarth.
Yn naturiol, mae heriau eraill hefyd, nid yn bennaf oll daearyddiaeth Cymru. Mae cost darparu gwasanaethau mewn ardaloedd gwledig yn ddrud o'i chymharu ag addysgu disgyblion mewn ysgolion mwy. Rŷn ni'n gwybod bod awdurdodau gwledig wedi cyfeirio at gostau cludiant ysgol fel rhywbeth sy’n anodd ei reoli, ac nid yw'r gost honno'n bodoli yn ein hardaloedd trefol. Felly, rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod ei modelau cyllido wedi pasio’r prawf gwledig i sicrhau bod awdurdodau gwledig ddim o dan anfantais wrth dderbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru.
Felly, wrth gloi, Dirprwy Lywydd, mae ein cynnig ni yn galw ar Lywodraeth Cymru i edrych ar ei modelau cyllido a sefydlu ffordd well o fonitro effeithiolrwydd ei gwariant fel bod y cyhoedd yn gallu deall sut mae ysgolion unigol yn cael eu hariannu ac felly rŷn ni'n gallu cyflawni'r canlyniadau gorau posib i ddysgwyr yng Nghymru. Felly, dwi'n annog Aelodau i gefnogi'r cynnig.
Thank you, Diprwy Lywydd, and I’m pleased to have the opportunity to contribute to the debate this afternoon.
We've heard from professionals in the field of education recently that they believe that the low levels of school funding in Wales are preventing them from teaching lessons to the standards that they require. There is a lack of resources, and, increasingly, the lack of a full staffing complement is undermining the ability of schools in Wales to ensure the very highest educational standards. Those aren't my words, but the words of NUT Wales, and the evidence shows that the current funding model is having a real impact on educational standards across Wales, particularly in my constituency.
Unfortunately, earlier this year, school category figures from the Welsh Government showed that Pembrokeshire has the highest percentage of primary schools needing the most support. According to those figures, 10.7 per cent of the authority’s primary schools were placed in the red category, compared to only 3.6 per cent the previous year. That’s a significant jump over just 12 months, and, as Suzy Davies said, by now, more than one in 10 primary schools in Pembrokeshire is in the red category and in need of additional support.
Now, while I accept that the funding model is not the only reason why Pembrokeshire faces a challenge in school standards, it is certainly clear that the assessments based on school services indicators are not meeting the needs of schools in my constituency. It’s clear that funding levels across different parts of Wales are inconsistent and that this inconsistency is impacting standards.
This inconsistency was raised last year by Michael Davies, head of Ysgol y Preseli in Crymych, who said that his school is looking at 'deeper cuts than ever before', including GCSE courses and partnerships with local colleges. He warned, and I quote:
'We've cut everything down to the bone—and now unfortunately we're having to look at cutting that most important resource of all, which is the teaching staff and support staff.'
So, perhaps, in responding to this debate this afternoon, the Minister could tell us what steps the Welsh Government has taken to get to grips with the specific concerns of headteachers in Pembrokeshire over the past year, and also tell us what further steps the Welsh Government will be taking to get to grips with this situation.
Now, in response to school categorisation statistics, the Minister has noted that the system has become more sophisticated over time. Indeed, perhaps this is what has happened, but, to many in Wales, the system appears to be too bureaucratic, and, as the statistics themselves demonstrate, in some parts of Wales the regional consortia are not providing for pupils in some areas.
Figures from the Association of School and College Leaders demonstrate that the school improvement consortium retains £40 million, which doesn't, therefore, reach our schools, at a time when schools are being underfunded. This is simply unacceptable. It isn’t right that vital funding is being kept back when schools across Wales have to cope with smaller budgets. Indeed, the National Association of Head Teachers in Wales has questioned whether the regional consortia are providing value for money, stating that, I quote, 'Over the past few years, schools have faced significant cuts, especially in terms of lower levels of delegated funds, as a result of multi-layered governance in Wales.'
Therefore, it’s vital that the Welsh Government now assesses the effectiveness of the regional consortia to see whether they are genuinely achieving the results that we need to see in schools across Wales. The question is whether these consortia add value to our education system or are they simply a waste of resources, creating an additional level of bureaucracy.
Dirprwy Lywydd, at the heart of this debate is the desire to see schools in Wales flourishing and we, on this side of the Siambr, believe that the Welsh Government needs to evaluate its funding formulae so that we can better understand outcomes for learners and value for money. The current situation makes it very difficult to discover how effective school funding is in Wales, and without understanding the effectiveness of expenditure, very few levers remain to the Welsh Government to achieve the improvements that are needed in the education system. Of course, we all have our own ideas about how to improve the system, such as direct funding of schools by the Welsh Government, and this would certainly lead to more funding reaching our classrooms.
Naturally, there are other challenges, not least of which is Wales's geography. Providing services in rural areas is expensive as compared to educating pupils in larger schools. We know that rural authorities have referred to school transport costs as something that is difficult to manage, and that issue doesn't arise in our urban areas. So, the Welsh Government must ensure that its funding models are rural-proofed to ensure that rural authorities aren't at a disadvantage in the funding they receive from the Welsh Government.
So, in concluding, Dirprwy Lywydd, our proposal calls on the Welsh Government to review its funding models and seek a better way to monitor the effectiveness of its expenditure so that the public can understand the way that individual schools are funded and so that we can achieve the best possible results for learners in Wales. And so, I urge Members to support this motion.
For this debate today to have real merit, it is worth establishing some fundamental parameters. The UK Government's sustained austerity agenda has led to a cut of nearly £1 billion to Wales's overall budget. This is real. Despite this, the Welsh Labour Government has worked hard to protect Welsh public services from the significant cuts and has taken direct action to prioritise key public services through local government, and that includes schools. It is worth reminding ourselves that the Welsh Labour Government does not fund schools directly. Each local authority in Wales is responsible for determining how much funding is allocated to its schools from the total resources available to it, and each local authority is expected to and does engage with its schools on budget matters in its budget forum.
The Welsh Labour Government has a clear and long-standing commitment to schools funding, despite the fact that by the end of the last Assembly, the block grant was, I repeat, 8 per cent lower in real terms than it was in 2010-11. Welsh Labour in Government delivered on its commitment— [Interruption.] I will in a second—to protect spending on schools and made available an additional £106 million for Welsh schools. And improving that education system is a Welsh Labour priority. Yes.
Er mwyn i'r ddadl hon heddiw fod o fudd gwirioneddol, mae'n werth sefydlu rhai paramedrau sylfaenol. Mae agenda gyni barhaus Llywodraeth y DU wedi arwain at doriad o bron £1 biliwn i gyllideb gyffredinol Cymru. Mae hyn yn real. Er gwaethaf hyn, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi gweithio'n galed i amddiffyn gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru rhag y toriadau sylweddol ac wedi cymryd camau uniongyrchol i flaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus allweddol drwy lywodraeth leol, ac mae hynny'n cynnwys ysgolion. Mae'n werth atgoffa ein hunain nad yw Llywodraeth Lafur Cymru yn ariannu ysgolion yn uniongyrchol. Mae pob awdurdod lleol yng Nghymru yn gyfrifol am benderfynu faint o arian a ddyrennir i ysgolion o gyfanswm yr adnoddau sydd ar gael iddo, a disgwylir i bob awdurdod lleol ymgysylltu â'i ysgolion ar faterion y gyllideb yn ei fforwm cyllideb ysgolion, ac maent yn gwneud hynny.
Mae gan Lywodraeth Lafur Cymru ymrwymiad clir a hirsefydlog i gyllid ysgolion, er gwaethaf y ffaith bod y grant bloc, erbyn diwedd y Cynulliad diwethaf, dywedaf eto, 8 y cant yn is mewn termau real na'r hyn ydoedd yn 2010-11. Mae Llafur Cymru mewn Llywodraeth wedi cyflawni ei hymrwymiad—[Torri ar draws.] Gwnaf mewn eiliad—i ddiogelu gwariant ar ysgolion ac wedi rhyddhau £106 miliwn ychwanegol ar gyfer ysgolion Cymru. Ac mae gwella'r system addysg yn flaenoriaeth Lafur Cymru. Iawn.
I'm very grateful, and I just wanted to get across this point: that whatever the amount is that Welsh Government gets, it gives an indicative figure to councils. The schools don't get the figure that has been indicated to them, and that's the gap that I'm trying to identify rather than the initial funding.
Diolch yn fawr, ac roeddwn am gyfleu'r pwynt hwn: beth bynnag yw'r swm y mae Llywodraeth Cymru yn ei gael, mae'n rhoi ffigur dangosol i gynghorau. Nid yw'r ysgolion yn cael y ffigur a ddynodwyd iddynt, a dyna'r bwlch rwy'n ceisio ei nodi yn hytrach na'r cyllid cychwynnol.
Okay. I do actually acknowledge the fact that if we look at what's happening across the water in England, you will see that there is a huge issue in terms of funding for schools in England, and quite frankly, the gap that you're talking about is equitable across Wales. I won't take any lessons in regard to that, despite the rhetoric that has not always been the case for funding of schools in England. And I remember as a teacher, pre Assembly, and as a school governor, laying off teachers, and there is no doubt that all our public sector is feeling passported financial strain. So, I would ask that we do shake that magic money tree for Wales.
The spending priorities outlined in the Conservative alternative budget for the 2011 Assembly elections would have led to a 12 per cent cut in the Welsh education budget in the last Assembly. Had that been enacted, that would have been the equivalent of nearly 10,000 teachers losing their jobs—[Interruption.] I really haven't got time, I'm afraid—cuts to our workforce and to the budget that would have had catastrophic impact on educational outcomes for our young people. Now, either the Welsh Conservatives were playing politics or they were deadly serious in their belief that savaging teaching staff numbers and increasing class sizes to 50 or 60 pupils would help lift standards in Welsh education. So, beyond a nostalgic and half-baked notion that somehow reintroducing grammar schools and selection in Wales would see us catapulting up the Programme for International Student Assessment rankings, the Welsh Conservatives, and, I believe, UKIP, have shown no appetite to do any of the hard graft, the hard policy work that would constitute an alternative to the vision that has been laid out over the last four years and as recognised by the Organisation for Economic Co-operation and Development.
So, let's compare and contrast. The Tory UK Government have slashed funding—my earlier point— in every area of education, from early years to schools to further and adult education, with billions of pounds lost since they first came to office in spring 2010. The academy schools and the rife selection process that goes on openly and behind closed doors is not the model that we wish to see in Wales. Since 2015, the Tories have cut, and I will say this, £2.7 billion from school budgets in England. So, I am sorry, but I won't take any lessons in that regard. An analysis of figures produced by the independent Institute for Fiscal Studies shows that school budgets are £1.7 billion lower in real terms than they were five years ago.
Labour in Wales has ambition for our young people, and the Labour Party in Wales will deliver for our young people. As the OECD has stated, though, it will be equitably, it will be inclusively, and it will be without selection.
O'r gorau. Rwy'n cydnabod mewn gwirionedd, os ydym yn edrych ar beth sy'n digwydd ar draws y dŵr yn Lloegr, fe welwch fod problem enfawr o ran cyllid ar gyfer ysgolion yn Lloegr, ac a dweud y gwir, mae'r bwlch y soniwch amdano yr un fath ledled Cymru. Nid wyf am gymryd unrhyw wersi ar hynny, er gwaethaf y rhethreg nad yw hynny bob amser wedi bod yn wir ar gyfer ariannu ysgolion yn Lloegr. Fel athro, cyn dod i'r Cynulliad, ac fel llywodraethwr ysgol, rwy'n cofio diswyddo athrawon, ac nid oes unrhyw amheuaeth fod ein sector cyhoeddus yn teimlo straen ariannol a basbortiwyd. Felly, hoffwn ofyn inni ysgwyd y goeden arian hud honno ar gyfer Cymru.
Byddai'r blaenoriaethau gwario a amlinellwyd yn y gyllideb amgen Geidwadol ar gyfer etholiadau'r Cynulliad yn 2011 wedi arwain at doriad o 12 y cant yng nghyllideb addysg Cymru yn y Cynulliad diwethaf. Pe bai wedi'i phasio, byddai hynny'n cyfateb i bron i 10,000 o athrawon yn colli eu swyddi—[Torri ar draws.] Nid oes gennyf amser, mae arnaf ofn—toriadau i'n gweithlu ac i'r gyllideb a fyddai wedi cael effaith drychinebus ar ganlyniadau addysgol i'n pobl ifanc. Nawr, naill ai fod y Ceidwadwyr Cymreig yn chwarae gwleidyddiaeth neu roeddent o ddifrif yn meddwl y byddai torri niferoedd staff addysgu i'r fath raddau a chynyddu maint dosbarthiadau i 50 neu 60 o ddisgyblion yn helpu i godi safonau addysg yng Nghymru. Felly, y tu hwnt i syniad hiraethus a hanner pob y byddai ailgyflwyno ysgolion gramadeg a dethol yng Nghymru yn ein codi i'r entrychion ar restr y rhaglen ryngwladol asesu myfyrwyr, nid yw'r Ceidwadwyr Cymreig, nac UKIP rwy'n credu, wedi dangos unrhyw awydd i wneud y gwaith caled, y gwaith polisi caled a fyddai'n cynnig dewis amgen yn lle'r weledigaeth a gyflwynwyd dros y pedair blynedd diwethaf ac fel sydd wedi'i chydnabod gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd.
Felly, gadewch inni gymharu a chyferbynnu. Mae Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi cwtogi cyllid—fy mhwynt cynharach—ym mhob maes addysg, o'r blynyddoedd cynnar i ysgolion i addysg bellach ac oedolion, gyda biliynau o bunnoedd wedi'u colli ers iddynt ddod i rym yn gyntaf yng ngwanwyn 2010. Nid ysgolion academi a phroses ddethol remp sy'n digwydd yn agored a'r tu ôl i ddrysau caeedig yw'r model rydym am ei weld yng Nghymru. Ers 2015, mae'r Torïaid wedi torri, ac rwyf am ddweud hyn, £2.7 biliwn oddi ar gyllidebau ysgolion yn Lloegr. Felly, mae'n ddrwg gennyf, ond ni wyf am gymryd unrhyw wersi ar hynny. Mae dadansoddiad o'r ffigurau a gynhyrchwyd gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid annibynnol yn dangos bod cyllidebau ysgolion £1.7 biliwn yn is mewn termau real nag yr oeddent bum mlynedd yn ôl.
Mae gan Lafur yng Nghymru uchelgais ar gyfer ein pobl ifanc, a bydd y Blaid Lafur yng Nghymru yn cyflawni ar gyfer ein pobl ifanc. Fel y dywedodd yr OECD, er hynny, fe fydd yn gwneud hynny'n deg, fe fydd yn gwneud hynny'n gynhwysol, a bydd yn gwneud hynny heb ddethol.
I welcome the opportunity to participate in the debate, especially as the principal speaker from our benches opened the debate in such an eloquent way, highlighting the challenges that many of the schools across Wales face. I don't underestimate the challenges that the Cabinet Secretary/Minister now, sorry, faces in the budget discussions that she faces within Government. But, it is a fact that, with the new funding floor that is available to the Welsh Government, for every £1 that comes into Wales, £1.20 is—
Rwy'n croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl, yn enwedig am fod y prif siaradwr o'n meinciau ni wedi agor y ddadl mewn ffordd mor huawdl, gan dynnu sylw at yr heriau sy'n wynebu llawer o ysgolion ledled Cymru. Nid wyf yn bychanu'r heriau y mae'r Gweinidog/Ysgrifennydd y Cabinet yn awr, mae'n ddrwg gennyf, yn eu hwynebu yn y trafodaethau ar y gyllideb o fewn y Llywodraeth. Ond mae'n ffaith, gyda chyllid gwaelodol newydd sydd ar gael i Lywodraeth Cymru, am bob £1 a ddaw i Gymru, mae £1.20—
Will you take an intervention on that?
A wnewch chi dderbyn ymyriad ar hynny?
I will gladly take the intervention.
Fe gymeraf yr ymyriad â phleser.
The figure is wrong and it shows a lack of understanding of how Wales is funded. If you look at identifiable and non-identifiable funding, they show that the figure coming to Wales is significantly lower than that and is lower than is going to London. So, peddling this 120p for every 100p going to England is just not true.
Mae'r ffigur yn anghywir ac mae'n dangos diffyg dealltwriaeth o'r modd y caiff Cymru ei hariannu. Os edrychwch ar gyllid wedi'i nodi a chyllid nad yw wedi'i nodi, maent yn dangos bod y ffigur sy'n dod i Gymru yn sylweddol is na hynny ac mae'n is na'r hyn sy'n mynd i Lundain. Felly, nid yw pedlera'r 120c am bob 100c sy'n mynd i Loegr yn wir o gwbl.
It is true. In fact, the current First Minister when he was finance Minister acknowledged that, he did. One thing we all know is: Wales, if it went independent, would be seriously underfunded. We achieve far greater results by being part of the United Kingdom, as the population shows time and time again. [Interruption.]—I've taken one intervention, I'd like to make some progress in my contribution.
What is really critical to understand here is that, obviously, some of these funding issues—. We do know that there's less money in the pot overall, because when the Government came in in 2010, the Chief Secretary of the Labour Government left a note that said all the money had gone. So, there were no magic money trees when we came in. We kept a growing economy with record employment rates and investment in public services. But what happened here in the Assembly was quite clear, the Government has bailed out the health boards time and time again and has not had budget responsibility within the health boards, and yet education and other key public services have suffered because of that. It's quite clear, the three-year budget rule that was brought in by the finance Secretary when he was finance Secretary was to balance the budgets, and yet, each time, education has suffered at the hands of the inexperience and incompetence, I would suggest, in some of the health boards in managing their own budget pressures. That's what this Government needs to get a handle on.
It is a fact that many, many school environments are so different the length and breadth of Wales, and that is a challenge for local authorities to manage. I can remember visiting Roath primary school in my own region, where the headteacher was telling me in excess of 30 languages are spoken in that primary school. You can then go to a small rural primary school where, obviously, the roll might only be 20, 30, or 40 even, and yet you're trying to deliver a curriculum and offer life chances to those young people. So, we have to reflect on the fact that the variety of schools across Wales demands different levels of funding. I don't underestimate those challenges.
But, when an union, the Association of Teachers and Lecturers, come forward and highlight the figures that they highlighted recently, that surely warrants and merits a debate, and that's what we're having here this afternoon. When you look at the figures of the retained money, £450-odd million not making it to the classroom, we as politicians surely have to ask the question, 'Why that total?' Now, I fully accept that certain services are best delivered by the local authority rather than broken up, transport's a good example of that, it is, then, especially in a rural location. Should a small school of 30 or 40 pupils be dealing with trying to tie up transport? Clearly, they wouldn't have the presence in the market to get the best deal possible. But £450 million is a fair chunk of money out of a £2.5 billion budget that's retained by local authorities. Surely, there is more pressure that can be brought to bear to bring those numbers down, especially when you have some authorities such as Cardiff, for example, which is retaining 10 per cent of the money before it hits the classroom as opposed to other local authorities, the worst performing ones, I would suggest, which are retaining maybe 25 per cent or 30 per cent of that money. That is a real debate to had, and I remember the predecessor to the current Minister, Leighton Andrews, obviously bringing a lot of pressure to bear on that, and some success was had.
So, this debate is about actually trying to address the concerns that we as Assembly Members time and time again face with our constituents, trying to understand the hypothecated, the unhypothecated, why is that teacher being laid off, why hasn't that school room been updated, why haven't the computer programmes been updated, et cetera, when we're told time and time again there are supposedly record sums of money going in. We know there's a new curriculum coming before us in 2021 as well, which will require investment, but, what we do know over 20 years of Labour-led Government here in Wales, regrettably, on the international league table, we have failed to perform as a country. One of the key indicators surely has to be the ability to deliver money into the classrooms to increase teacher participation levels in good-quality training courses and, above all, get an environment that our learners can thrive in. That is something that we all share—that aspiration for our schools here in Wales. Regrettably, because of the mismanagement from Welsh Labour in Government—[Interruption.] The clock is ticking. Because of the mismanagement of Labour in government, I go back to my opening remark, we have seen time and time again health boards bailed out when they've gone massively over budget, and local education authorities having to pull back their spending because they've been robbed of any additional money that might come in consequentials that come down from the M4. So, this debate is timely, it is pertinent, and I hope the Assembly will support it.
Mae'n wir. Yn wir, cydnabu'r Prif Weinidog presennol hynny pan oedd yn Weinidog cyllid. Un peth y mae pawb ohonom yn ei wybod yw hyn: pe bai Cymru'n mynd yn annibynnol, byddai'n cael ei thangyllido'n ddifrifol. Rydym yn cyflawni canlyniadau llawer mwy drwy fod yn rhan o'r Deyrnas Unedig, fel y mae'r boblogaeth yn ei ddangos dro ar ôl tro. [Torri ar draws.]—rwyf wedi cymryd un ymyriad, hoffwn wneud rhywfaint o gynnydd yn fy nghyfraniad.
Yr hyn sy'n wirioneddol hanfodol ei ddeall yma, yn amlwg, yw bod rhai o'r materion cyllido hyn—. Rydym yn gwybod bod llai o arian yn y pot yn gyffredinol, oherwydd pan ddaeth y Llywodraeth i rym yn 2010, gadawodd Prif Ysgrifennydd y Llywodraeth Lafur nodyn a ddywedai fod yr arian i gyd wedi mynd. Felly, nid oedd coed arian hud pan ddaethom i mewn. Fe wnaethom gadw economi i dyfu gyda chyfraddau cyflogaeth uwch nag erioed a buddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus. Ond mae'r hyn a ddigwyddodd yma yn y Cynulliad yn eithaf clir, mae'r Llywodraeth wedi achub croen y byrddau iechyd dro ar ôl tro ac nid yw wedi cael cyfrifoldeb cyllidebol o fewn y byrddau iechyd, ac eto mae addysg a gwasanaethau cyhoeddus allweddol eraill wedi dioddef oherwydd hynny. Mae'n eithaf clir, roedd rheol tair blynedd y gyllideb a gyflwynwyd gan yr Ysgrifennydd cyllid pan oedd yn Ysgrifennydd cyllid i fod i gydbwyso'r gyllideb, ac eto, bob tro, mae addysg wedi dioddef yn sgil diffyg profiad ac anghymhwystra, buaswn yn awgrymu, yn rhai o'r byrddau iechyd o ran rheoli pwysau eu cyllidebau eu hunain. Dyna sydd angen i'r Llywodraeth hon ei ddeall.
Mae'n ffaith bod llawer iawn o amgylcheddau ysgol mor wahanol ar hyd a lled Cymru, ac mae honno'n her i awdurdodau lleol ei rheoli. Cofiaf ymweld ag ysgol gynradd y Rhath yn fy rhanbarth i, lle roedd y pennaeth yn dweud wrthyf fod mwy na 30 o ieithoedd yn cael eu siarad yn yr ysgol gynradd honno. Yna gallwch fynd i ysgol gynradd wledig fach lle nad oes mwy na 20, 30 neu 40 hyd yn oed ar y gofrestr wrth gwrs, ac eto rydych yn ceisio cyflwyno cwricwlwm a chynnig cyfleoedd bywyd i'r bobl ifanc hynny. Felly, rhaid inni fyfyrio ar y ffaith bod yr amrywiaeth o ysgolion ledled Cymru yn galw am wahanol lefelau o gyllid. Nid wyf yn bychanu'r heriau hynny.
Ond pan fo undeb, y Gymdeithas Athrawon a Darlithwyr, yn tynnu sylw at y ffigurau a amlygwyd ganddynt yn ddiweddar, mae hynny'n sicr yn cyfiawnhau ac yn teilyngu dadl, a dyna a gawn yma y prynhawn yma. Pan edrychwch ar ffigurau'r arian wrth gefn, gyda thua £450 miliwn nad yw'n cyrraedd yr ystafell ddosbarth, does bosib nad oes raid inni ofyn y cwestiwn, 'Pam y cyfanswm hwnnw?' Nawr, rwy'n derbyn yn llwyr fod rhai gwasanaethau'n cael eu darparu'n well gan yr awdurdod lleol yn hytrach na'u rhannu, ac mae trafnidiaeth yn enghraifft dda o hynny, yn enwedig mewn lleoliad gwledig. A ddylai ysgol fach o 30 neu 40 o ddisgyblion fod yn ceisio ymdopi â thrafnidiaeth? Yn amlwg, ni fyddai ganddynt bresenoldeb yn y farchnad i gael y fargen orau bosibl. Ond mae £450 miliwn yn gyfran deg o arian allan o gyllideb o £2.5 biliwn sy'n cael ei chadw gan awdurdodau lleol. Does bosib na ellir dwyn mwy o bwysau er mwyn gostwng y niferoedd, yn enwedig pan fydd gennych rai awdurdodau fel Caerdydd, er enghraifft, sy'n cadw 10 y cant o'r arian cyn iddo ddod i'r ystafell ddosbarth yn hytrach nag awdurdodau lleol eraill, y rhai sy'n perfformio waethaf, buaswn yn awgrymu, sy'n cadw 25 y cant neu 30 y cant efallai o'r arian hwnnw. Mae honno'n ddadl sydd i'w chael, a chofiaf ragflaenydd y Gweinidog presennol, Leighton Andrews, yn amlwg yn ceisio gwasgu am hynny, a chafwyd peth llwyddiant.
Felly, mae'r ddadl hon yn ymwneud mewn gwirionedd â cheisio rhoi sylw i'r pryderon sydd wedi ein hwynebu fel Aelodau Cynulliad dro ar ôl tro gyda'n hetholwyr, wrth iddynt geisio deall arian wedi'i neilltuo, heb ei neilltuo, pam y mae'r athro hwn a hwn yn cael ei ddiswyddo, pam nad yw'r ystafell ysgol honno wedi cael ei hadnewyddu, pam nad yw'r rhaglenni cyfrifiadurol wedi'u diweddaru, ac ati, pan ddywedir wrthym dro ar ôl tro fod symiau uwch nag erioed o arian yn mynd i mewn yn ôl yr honiad. Gwyddom fod cwricwlwm newydd yn dod ger ein bron yn 2021 hefyd, a bydd yn galw am fuddsoddiad, ond yr hyn a wyddom dros 20 mlynedd o Lywodraeth dan arweiniad y Blaid Lafur yma yng Nghymru, yn anffodus, o ran y tabl cynghrair rhyngwladol, yw ein bod wedi methu cyflawni fel gwlad. Does bosib nad un o'r dangosyddion allweddol yw'r gallu i ddarparu arian i'r ystafelloedd dosbarth er mwyn cynyddu lefelau cyfranogiad athrawon mewn cyrsiau hyfforddi o ansawdd da ac yn anad dim, sicrhau amgylchedd y gall ein dysgwyr ffynnu ynddo. Mae hynny'n rhywbeth y mae pawb ohonom yn ei rannu—y dyhead ar gyfer ein hysgolion yma yng Nghymru. Yn anffodus, oherwydd camreoli gan Lafur Cymru mewn grym—[Torri ar draws.] Mae'r cloc yn tician. Oherwydd camreoli Llafur mewn grym, af yn ôl at fy sylw agoriadol, rydym wedi gweld achub croen y byrddau iechyd dro ar ôl tro pan fyddant wedi mynd dros y gyllideb i raddau enfawr, a'r awdurdodau addysg lleol yn gorfod lleihau eu gwariant oherwydd eu bod wedi'u hamddifadu o unrhyw arian ychwanegol a allai ddod mewn symiau canlyniadol ar hyd yr M4. Felly, mae'r ddadl hon yn amserol, mae'n berthnasol, ac rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad yn ei chefnogi.
Yn y lle cyntaf, fe hoffwn i ganmol ein hathrawon a'r staff yn ein hysgolion am eu hymroddiad parhaus i'r dasg gynyddol anodd o ddysgu ein disgyblion. Maen nhw'n gweithio o dan gyfyngiadau penodol o ddiffyg adnoddau a chyllid i lawer gormod o ymyrryd yn eu gwaith bob dydd. Mae’r proffesiwn dan bwysau aruthrol ar hyn o bryd, ac mae angen dweud 'diolch' iddyn nhw am barhau i geisio ysbrydoli ein plant a'n pobl ifanc ar lawr y dosbarth, sef eu priod waith ar ddiwedd y dydd. Ond mae’r cyd-destun yn un heriol.
Mae argyfwng cyllid difrifol yn wynebu ysgolion ar draws Cymru sy’n cael effaith andwyol ar addysg ein pobol ifanc. Mae hyn yn cael ei danlinellu yn yr adroddiad 'Cut to the Bone?'. Mae £324 yn llai yn cael ei wario mewn termau real yn ôl y disgybl o'i gymharu â naw mlynedd yn ôl. Yn ôl y Llywodraeth ei hun, mae yna ddiffyg yng nghyllideb dwy o bob pump ysgol.
Mae Cymdeithas Genedlaethol yr Ysgolfeistri ac Undeb yr Athrawesau yn dyfynnu data ar niferoedd athrawon gan nodi bod gostyngiad o 1,416, sef 5.6 y cant, yn nifer athrawon, ac yn aml, mae'r rhain yn athrawon profiadol sydd wedi gadael yn gynamserol yn ystod y broses o gyflawni toriadau.
Dŷn ni'n gwybod bod y gacen yn lleihau yn sgil polisïau llymder y Torïaid. Mae'n ddiddorol nodi, felly, fod y cynnig sydd gerbron heddiw yn manylu am un agwedd benodol o gyllido ysgolion. Mae Plaid Cymru yn cytuno bod yna ddiffyg tryloywder a dryswch am y fformiwla, a dŷn ni'n cytuno hefyd fod angen edrych ar effeithiolrwydd yr holl ffrydiau ariannu ysgolion ac, efallai, angen creu un ffrwd ariannu a chytuno ar sut i fesur llwyddiant.
Beth sy'n siomedig yw bod y Llywodraeth, drwy ei gwelliant, yn meddwl bod popeth yn iawn. Wel, mi ddywedaf i wrthych chi dydy popeth ddim yn iawn. Dŷn ni'n gwybod bod y broblem yn cychwyn efo'r Torïaid yn Llundain a'r ymgyrch ideolegol i danseilio ein gwasanaethau cyhoeddus drwy eu polisïau llymder nhw. Does dim rhyfedd, felly, bod y Torïaid yng Nghymru yn mynd at y glo mân, gan anwybyddu'r eliffant yn yr ystafell, sef bod y pot arian cyhoeddus yn gyffredinol yn crebachu, a bod angen buddsoddi, nid torri, ar ein gwasanaethau cyhoeddus. Ond mi fuaswn i'n dadlau hefyd: oes, mae angen i'r gacen gyhoeddus fod yn fwy yn y lle cyntaf, ond mae angen iddi hefyd gael ei thorri mewn ffordd sydd yn cyd-fynd yn well efo rhai o brif strategaethau'r Llywodraeth yng Nghymru. Dydy'r gwasanaethau ataliol ddim yn cael eu siâr ddigonol o gyllideb y Llywodraeth, a pha well enghraifft o wasanaeth ataliol nag addysg? Mae angen edrych yn llawer mwy holistaidd ar y gyllideb yn ei chrynswth a symud i ffordd o raniadau amrwd. Mae angen ariannu gwasanaethau sy'n atal problemau rhag datblygu mewn ffordd mwy priodol.
A beth am y sleisen o’r gacen sy’n mynd at addysg? Oes digon o'r sleisen addysg yn mynd at ein hysgolion, a beth a fedrid ei wneud i sicrhau bod yr arian yn cael ei wario yn briodol? Dwi yn gobeithio y bydd gwaith y Pwyllgor Plant, Pobol Ifanc ac Addysg yn bwydo i’r drafodaeth honno.
Gwaith y Llywodraeth yma ydy edrych yn hir a chaled ar y dystiolaeth a dod i gasgliadau a gweithredu yn ôl hynny. Dydy’r gwelliant, fel yr un sydd gerbron heddiw, yn helpu dim ar neb. Mae angen gwrando ar beth mae’r proffesiwn yn ei ddweud wrthym ni. Mae yna rai yn gofyn a ydy’r consortia yn sugno gormod o arian, a oes yna ddyblygu gwasanaethau ar draws yr amryfal haenau. Oes angen cyllidebau tair blynedd? Mae yna bryder bod cyllid drwy grantiau yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn yn creu ansicrwydd, yn arwain at ddull tameidiog, yn peidio ag adlewyrchu blaenoriaethau lleol bob amser. Maen nhw’n faich biwrocrataidd, a bod canran rhy uchel ohonyn nhw’n cael eu defnyddio ar gyfer tracio a monitro ac ati, ac ati. Mi allaf i ymhelaethu ar y materion penodol yna sydd angen sylw, a dwi’n edrych ymlaen at gyfrannu at waith y pwyllgor i gyfrannu tuag at hynny i gyd.
Dydy’r safbwynt o 'mae popeth yn iawn' ddim yn taro deuddeg, ac mae yn achos arall o’r Llywodraeth yma’n claddu ei phen yn y tywod tra bod ein hysgolion ni’n gwegian a’n pobl ifanc ni’n cael eu gadael i lawr.
First of all, I would like to praise our teachers and the staff in our schools for their ongoing commitment to the increasingly difficult task of teaching our pupils. They work under very specific limitations in terms of a lack of resource and funding and far too much intervention in their day-to-day activities. The profession is under huge pressure at the moment, and we need to thank them for continuing to try and inspire our children and young people in the classroom, which is, after all, their main task, but the context is a challenging one.
The serious funding crisis facing schools across Wales is having a detrimental impact on the education of our young people, and this is highlighted in the report ‘Cut to the Bone?’: £324 less is spent in real terms per pupil as compared to nine years ago, and, according to the Government itself, two fifths of schools in Wales are in deficit in terms of their budgets.
The National Association of Schoolmasters Union of Women Teachers quotes data on the number of teachers, noting that there's been a reduction of 1,416, namely 5.6 per cent in the number of teachers, and often these are experienced teachers who have left the profession prematurely as a result of cuts.
We know that the cake is getting smaller as a result of Tory austerity policies, and it's interesting to note, therefore, that the motion before us today does detail one specific aspect of school funding. Plaid Cymru does agree that there is a lack of transparency and some confusion regarding the formula, and we also agree that we need to look at the efficiency of all the funding streams for schools and perhaps we need to create a single funding stream and to agree as to how we assess success.
What is disappointing is that the Government, through its amendment, seem to think that everything is fine. Well, I can tell you that everything is not fine. We know that the problem starts with the Conservatives in London and the ideological attempt to undermine our public services through their austerity policies. It is not surprising, therefore, that the Tories in Wales actually look at the minutiae, ignoring the elephant in the room, namely that the public funding pot generally is getting smaller and that we need to invest rather than cut our public services. But I would also argue that, yes, the cake needs to be bigger in the first place, but we also need to portion it in a way that accords better with some of the Government’s main strategies in Wales. The preventative services aren't given a sufficient share of Government funding, and what better example of a preventative service than education? We need to look in a far more holistic manner at the budget as a whole and to move away from these crude allocations. We need more appropriate funding for services that prevent problems from developing.
And what about the slice of the cake actually provided for education? Is there enough of that going to our schools, and what can be done to ensure that the funding is spent appropriately? I do very much hope that the work of the Children, Young People and Education Committee can feed into that discussion.
The job of this Government is to look long and hard at the evidence, to come to conclusions, and to take action as a result. The amendments, such as the one tabled today, do nothing to help anyone. We need to listen to what the profession is telling us. There are some who are asking whether the consortia are absorbing too much of the funds, whether there is duplication of services across the various layers involved. Do we need three-year budgeting? There is concern that funding provided through grants can vary from year to year and create uncertainty and create a patchy approach that doesn't reflect the local priorities on all occasions, that there’s a bureaucratic burden and that far too large a proportion of them is used for tracking and monitoring and so on and so forth. I could expand on those specific issues that need to be addressed, and I look forward to contributing to the work of the committee in contributing to those efforts.
The view that 'everything in the garden is rosy' doesn't strike a chord, and it's another case of this Government burying its head in the sand whilst our schools are creaking and our young people are being let down.
The Welsh Government formula for funding schools in Wales is not fit for purpose. As a result, school leaders and stakeholders have said that chronic insufficient funding has put schools under serious financial pressure. The system is flawed, with little transparency, coherency and consistency. The danger signals have been apparent for some time. Last year, the Organisation for Economic Co-operation and Development produced a report, and this report argued that differences in local funding models were causing concerns about unequal treatment of schools in similar circumstances. According to the OECD, this lack of a level playing field in school funding could affect the ability of schools to implement the new curriculum. They went on to say that the Welsh Government should consider reviewing the school funding model if they wish to realise its ambition for equity and education and student well-being. The Welsh Government is no stranger to inequitable funding and education. There is a spending gap per pupil of nearly £700 between England and Wales, but this spending gap is replicated between local authorities in Wales, thanks to this flawed funding formula. The leader of the Vale of Glamorgan Council recently highlighted the fact that the spending per pupil in his local authority was £600 below the Welsh average. Every child and young person in Wales should receive the same basic level of investment in their future. It cannot be right that there exists a postcode lottery in school funding in Wales.
The NAHT, the National Association of Head Teachers, has also said, in their quote,
'It is time for an honest, open and mature debate about school budgets in Wales'.
They went on to say:
'School leaders simply don't know if there is enough money in the school system'.
And also they say:
'A national audit is required and we need to see an approach to school funding that is more equitable and transparent'.
Only last week, the Association of School and College Leaders Cymru wrote to the Minister for Education. In this letter, they expressed their frustration and dismay about the severe funding crisis in Welsh schools and the detrimental effect it is having on young pupils and people. They highlighted the effect the funding crisis is having on the Welsh Government action plan, and they quote 'Education in Wales: Our national mission'. The consequences, they say, can be seen in rising class sizes, a decrease in the number of support staff, and the cutting of many activities outside the compulsory curriculum. But they raised one other matter of significant concern, namely the amount of school funding that never reaches the chalk face. It cannot be right that some £450 million of education funding is retained by local authorities or regional consortia. We need a system that funds schools directly and that gives greater spending control to teachers. [Interruption.] Yes, go on.
Nid yw fformiwla Llywodraeth Cymru ar gyfer ariannu ysgolion yng Nghymru yn addas i'r diben. O ganlyniad, mae arweinwyr ysgol a rhanddeiliaid wedi dweud bod diffyg cyllid cronig wedi rhoi ysgolion o dan bwysau ariannol difrifol. Mae'r system yn ddiffygiol, gyda fawr ddim tryloywder, cydlyniant na chysondeb. Mae arwyddion perygl wedi bod yn amlwg ers peth amser. Y llynedd, cynhyrchodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd adroddiad a oedd yn dadlau bod gwahaniaethau yn y modelau ariannu lleol yn achosi pryderon ynghylch triniaeth anghyfartal i ysgolion mewn amgylchiadau tebyg. Yn ôl yr OECD, gallai diffyg chwarae teg o ran ariannu ysgolion effeithio ar allu ysgolion i weithredu'r cwricwlwm newydd. Aethant ymlaen i ddweud y dylai Llywodraeth Cymru ystyried adolygu'r model cyllido ysgolion os ydynt yn dymuno gwireddu eu huchelgais ar gyfer cydraddoldeb ac addysg a lles myfyrwyr. Nid yw ariannu ac addysg anghyfartal yn bethau dieithr i Lywodraeth Cymru. Ceir bwlch gwariant y disgybl o bron £700 rhwng Cymru a Lloegr, ond caiff y bwlch gwariant hwn ei ailadrodd rhwng awdurdodau lleol yng Nghymru, diolch i'r fformiwla ariannu ddiffygiol hon. Yn ddiweddar tynnodd arweinydd Cyngor Bro Morgannwg sylw at y ffaith bod y gwariant fesul disgybl yn ei awdurdod lleol £600 yn is na chyfartaledd Cymru. Dylai pob plentyn a pherson ifanc yng Nghymru gael yr un lefel sylfaenol o fuddsoddiad yn eu dyfodol. Ni all fod yn iawn fod loteri cod post yn bodoli ar gyfer ariannu ysgolion yng Nghymru.
Mae Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon hefyd wedi dweud, ac rwy'n dyfynnu,
Mae'n bryd cael dadl onest, agored ac aeddfed am gyllidebau ysgolion yng Nghymru.
Aethant ymlaen i ddweud:
Nid yw arweinwyr ysgolion yn gwybod a oes digon o arian yn y system ysgolion.
Ac maent hefyd yn dweud:
Mae angen archwiliad cenedlaethol ac mae angen inni weld dull o ariannu ysgolion sy'n fwy teg a thryloyw.
Yr wythnos diwethaf, ysgrifennodd Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru at y Gweinidog Addysg. Yn y llythyr hwn, roeddent yn mynegi eu rhwystredigaeth a'u gofid am yr argyfwng ariannu difrifol yn ysgolion Cymru a'r effaith niweidiol a gaiff hynny ar ddisgyblion a phobl ifanc. Roeddent yn tynnu sylw at yr effaith y mae'r argyfwng cyllid yn ei chael ar gynllun gweithredu Llywodraeth Cymru, ac maent yn dyfynnu 'Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth ein Cenedl'. Maent yn dweud y gellir gweld y canlyniadau mewn dosbarthiadau mwyfwy o faint, gostyngiad yn nifer y staff cymorth, a thorri llawer o weithgareddau y tu allan i'r cwricwlwm gorfodol. Ond roeddent yn codi un mater arall o bryder sylweddol, sef y swm o gyllid ysgol nad yw byth yn cyrraedd y rheng flaen. Ni all fod yn iawn fod tua £450 miliwn o arian addysg yn cael ei gadw gan awdurdodau lleol neu gonsortia rhanbarthol. Mae angen system sy'n ariannu ysgolion yn uniongyrchol ac sy'n rhoi mwy o reolaeth gwario i athrawon. [Torri ar draws.] Ie, ewch chi.
Do you recognise the value or worth of the education improvement work that the education consortia carry out across Wales or not?
A ydych yn cydnabod gwerth y gwaith gwella addysg y mae'r consortia addysg yn ei wneud ledled Cymru neu beidio?
Well, I can't—. That's a different—. We are talking about the school funding gap. Leave the consortia out of it because we are worried about school funding here. We need a system that funds schools directly—that's what I'm saying—not consortia, one that gives greater spending control to teachers, parents and governors, directing more money to the classrooms rather than somewhere else.
Deputy Presiding Officer, if we are to get a fairer and more equitable division of resources, we need a new funding formula. It is accepted across the education sector that the current system is inadequate. The OECD, local authorities, professional bodies and stakeholders all recognise this. Sadly, it is only the Welsh Government that doesn't. I ask the Minister to review the system of school funding to ensure that every child gets the high-quality education they deserve.
And finally, Minister, if we are in power, there will be three areas we'll put money into more efficiently and effectively. One is religious education on anti-Semitism and an understanding of faith and belief and no extremism among the children. And funding for sports grounds; children's health is paramount. And finally, classes on music, which should be funded from this side of the Chamber. Thank you.
Wel, ni allaf—. Mae hynny'n wahanol—. Rydym yn sôn am y bwlch cyllido ysgolion. Gadewch y consortia allan ohono oherwydd rydym yn poeni am gyllido ysgolion yma. Mae arnom angen system sy'n cyllido ysgolion yn uniongyrchol—dyna rwy'n ei ddweud—nid consortia, un sy'n rhoi mwy o reolaeth ar wariant i athrawon, rhieni a llywodraethwyr, gan gyfeirio mwy o arian i'r ystafelloedd dosbarth yn hytrach nag i rywle arall.
Ddirprwy Lywydd, os ydym yn mynd i rannu adnoddau'n decach ac yn fwy cyfartal, mae angen fformiwla ariannu newydd. Derbynnir ar draws y sector addysg nad yw'r system bresennol yn ddigonol. Mae'r OECD, awdurdodau lleol, cyrff proffesiynol a rhanddeiliaid yn cydnabod hyn. Yn anffodus, Llywodraeth Cymru'n unig sy'n methu ei gydnabod. Gofynnaf i'r Gweinidog adolygu'r system ariannu ysgolion i sicrhau bod pob plentyn yn cael yr addysg o ansawdd uchel y maent yn ei haeddu.
Ac yn olaf, Weinidog, os ydym mewn grym, bydd tri maes y byddwn yn rhoi arian ar eu cyfer yn fwy effeithlon ac effeithiol. Un yw addysg grefyddol ar wrth-Semitiaeth a dealltwriaeth o ffydd a chred a dim eithafiaeth ymhlith y plant. Ac arian ar gyfer meysydd chwaraeon; mae iechyd plant o'r pwys mwyaf. Ac yn olaf, dosbarthiadau cerddoriaeth, a fyddai'n cael eu hariannu o'r ochr hon i'r Siambr. Diolch.
Thank you. Can I now call the Minister for Education, Kirsty Williams?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Can I thank the Conservatives for tabling the debate and can I thank Members for speaking in the debate? Whilst I would not necessarily agree with what Members on the Conservative benches or the Plaid Cymru benches have said, can I just say how grateful I am that they are interested enough in Welsh education to participate? Deputy Presiding Officer, it hasn't passed my attention that this is the second day running where we've had important education debates and the UKIP Members have not contributed once.
Llywydd, I would argue that there are two issues being debated here this afternoon. The first, based on the Conservative motion, is a discussion on the method through which we in Wales fund schools, and the second, more generally, is about the squeeze on public service funding and school budgets, and I will take these two points in turn.
To address the point that Suzy Davies raised about auditing, I have to say that every single Welsh Government initiative, such as the PDG or the foundation phase, is subject to independent academic review. With regard to the financial resources associated with those grants, those are audited on a yearly basis, whether those are grants given to local authorities or whether they're grants given to the regional consortia, and we are consistently looking to improve that. So, this year, for instance, we had a new outcomes focus for all that grant money.
If I could move on, the Conservative motion mostly focuses on the IBA formula and school funding mechanisms. They talk about a lack of transparency, yet I note that the motion fails to put forward any solutions or what they would do differently. And, in fact, from the contributions from some of the Conservative Members here today, there seems to be a disagreement on how they approach this subject. Suzy Davies doesn't want me to spend money on professional learning for teachers, but Andrew R.T. Davies recognises that that's really valuable spending. Oscar—Mohammad Asghar says that all money should be given to schools, but Andrew R.T. Davies, again, recognises that, in some cases, such as transport or specialist SEN services, some services are better delivered on a regional or local authority basis.
Let's be absolutely clear: the IBA is agreed by the distribution sub-group, and before anybody says that this is a stitch-up against rural local authorities, that sub-group contains representatives from Gwynedd, Powys, Monmouthshire and the Vale of Glamorgan. The data used to calculate the IBA is updated every single year, and the data sets included in the IBA are pupil numbers, free-school-meal eligibility and sparsity, and if the Tories don't agree with any of those data sets, they should say which ones they don't agree with. Nonetheless, Deputy Presiding Officer, I will be honest, I accept and agree that how schools are funded can be confusing. Funding formulas are, by their very nature, generally complex beasts. That's exactly why I asked my officials to make further efforts in publishing details explaining how schools are funded. And as Suzy Davies referenced, a new page was published in September on the Welsh Government website, which sets out exactly how schools are funded. However, I recognise that there is a need to keep matters under review and to explore whether current systems are working optimally. And I and the local government Minister have made it very clear that we have no objections to changes to the formula. The local government distribution sub-group have identified education as a work stream to explore alternative methods of establishing the IBA, and the Welsh Government officials are supporting this work.
But, Deputy Presiding Officer, Members also need to be cautious in what they are calling for. People have talked today about a new school funding formula, a national one. I understand these calls, but we have to face the reality: a new funding formula runs the risk of significant instability in school funding. Across the border, the Conservatives have themselves decided to introduce a new national funding formula, and Members in this Chamber will remember the chaos that it caused, including a large number of Conservative Members of Parliament rebelling against the plans. Now, I will admit that, in this day and age, Conservative MPs voting against their own Government isn't that extraordinary, but it is worth noting, nonetheless.
So, let's be clear here: yes, a new funding formula would mean that there would be some winners, but there would also be losers, and I don't see anybody in this Chamber standing up to offer up any of their schools as losers. Also, as Andrew R.T. Davies rightly identified, would a single national funding formula truly adequately reflect the diversity of the Welsh education provision—small, rural schools; large, urban schools with a highly diverse population; schools that specialise in special educational needs? These are complex issues that I think would be very, very, very difficult to encapsulate in a single national funding formula, and it would also radically change the role of local education authorities and directly elected councillors in their role in education. And I can tell you that direct funding of schools is not supported by the Conservative leader of Monmouthshire council and it's certainly not supported by leaders such as Ellen ap Gwynn in Ceredigion. So, let's be clear what a national funding formula actually means for local education authorities and the role of locally elected councillors. Maybe that's what the Tories want, but they should say that out loud.
Deputy Presiding Officer, on the whole, it's not formulas, it's not the RSG or, indeed, hypothecated grants that parents and teachers spend their time talking about to me. They talk to me about their dismay due to the cuts inflicted over a sustained period of austerity, and those cuts, let's be clear, have seen nearly £1 billion taken out of Wales's budget overall.
Now, with regard to ASCL, and the letter from ASCL, which has been mentioned several times in the Chamber this afternoon, I take very seriously what ASCL have to say. I don't recognise the figure of £450 million. Indeed, they have acknowledged to me and my officials that that figure includes LEA SEN services and it does include school transport, and I'm sure that none of us would agree that that is money that does not need to be spent. But my officials will sit down with ASCL and talk further, because it would be curious, would it not, if those local authorities and individual schools are under such pressure—and I don't say that they're not—it would be a curious decision indeed to duplicate services? Because after all, let's remember, it is the LEAs that are the main stakeholders in the regional consortia, so why would an LEA, which wants to prioritise funding for its schools, decide to spend money duplicating a service that the regional consortia could deliver and they're stakeholders of that regional consortia? It would be a very curious situation indeed, wouldn't it? It would be rather perverse. And that's why my officials will be sitting down with ASCL this week to understand where those concerns are coming from.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl a diolch i'r Aelodau am siarad yn y ddadl? Er na fuaswn o reidrwydd yn cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelodau ar y meinciau Ceidwadol neu feinciau Plaid Cymru, a gaf fi ddweud pa mor ddiolchgar wyf fi fod ganddynt ddigon o ddiddordeb mewn addysg yng Nghymru i gymryd rhan? Ddirprwy Lywydd, fe sylwais mai dyma'r ail ddiwrnod yn ddilynol i ni gael dadleuon pwysig ar addysg ac nid yw Aelodau UKIP wedi cyfrannu unwaith.
Lywydd, buaswn yn dadlau bod dau fater yn cael ei drafod yma y prynhawn yma. Y cyntaf, yn seiliedig ar gynnig y Ceidwadwyr, yw trafodaeth ar y dull sydd gennym yng Nghymru o ariannu ysgolion, a'r ail, yn fwy cyffredinol, yw'r wasgfa ar gyllid gwasanaethau cyhoeddus a chyllidebau ysgol, ac rwyf am roi sylw i'r ddau bwynt yn eu tro.
O ran y pwynt a nododd Suzy Davies ynghylch archwilio, rhaid imi ddweud bod pob menter Llywodraeth Cymru, megis y grant datblygu disgyblion neu'r cyfnod sylfaen, yn destun adolygiad academaidd annibynnol. O ran yr adnoddau ariannol sy'n gysylltiedig â'r grantiau hynny, caiff y rheini eu harchwilio bob blwyddyn, boed yn grantiau a roddir i awdurdodau lleol neu'n grantiau a roddir i'r consortia rhanbarthol, ac rydym yn edrych yn gyson ar wella hynny. Felly, eleni, er enghraifft, cawsom ffocws newydd ar ganlyniadau ar gyfer yr holl arian grant hwnnw.
Os caf symud ymlaen, mae cynnig y Ceidwadwyr yn canolbwyntio'n bennaf ar y fformiwla asesu seiliedig ar ddangosydd a mecanweithiau ariannu ysgolion. Maent yn sôn am ddiffyg tryloywder, ac eto rwy'n nodi bod y cynnig yn methu cynnig unrhyw atebion neu beth y byddent hwy'n ei wneud yn wahanol. Ac yn wir, o'r cyfraniadau gan rai o'r Aelodau Ceidwadol yma heddiw, ymddengys bod anghytundeb ynglŷn â'u hagwedd tuag at hyn. Nid yw Suzy Davies am imi wario arian ar ddysgu proffesiynol ar gyfer athrawon, ond mae Andrew R.T. Davies yn cydnabod bod hwnnw'n wariant gwirioneddol werthfawr. Mae Oscar—Mohammad Asghar yn dweud y dylid rhoi'r holl arian i ysgolion, ond mae Andrew R.T. Davies, unwaith eto, yn cydnabod, mewn rhai achosion, fel trafnidiaeth neu wasanaethau AAA arbenigol, ei bod yn well i rai gwasanaethau gael eu darparu ar sail ranbarthol neu awdurdod lleol.
Gadewch inni fod yn gwbl glir: cytunir ar y fformiwla asesu seiliedig ar ddangosydd gan yr is-grŵp dosbarthu, a chyn i unrhyw un ddweud mai ystryw yw hyn yn erbyn awdurdodau lleol gwledig, mae'r is-grŵp hwnnw'n cynnwys cynrychiolwyr o Wynedd, Powys, Sir Fynwy a Bro Morgannwg. Caiff y data a ddefnyddir i gyfrifo'r fformiwla asesu seiliedig ar ddangosydd ei ddiweddaru bob blwyddyn, a'r setiau data yn y fformiwla asesu seiliedig ar ddangosydd yw niferoedd disgyblion, cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim a theneurwydd poblogaeth, ac os nad yw'r Torïaid yn cytuno ag unrhyw un o'r setiau data hynny, dylent ddweud pa rai nad ydynt yn cytuno â hwy. Serch hynny, Ddirprwy Lywydd, fe fyddaf yn onest, rwy'n derbyn ac yn cytuno y gall y modd y caiff ysgolion eu hariannu fod yn ddryslyd. Mae fformiwlâu ariannu, o ran eu natur, yn greaduriaid cymhleth ar y cyfan. Dyna'n union pam y gofynnais i fy swyddogion wneud ymdrechion pellach i gyhoeddi manylion yn esbonio sut y caiff ysgolion eu hariannu. Ac fel y cyfeiriodd Suzy Davies, cyhoeddwyd tudalen newydd ym mis Medi ar wefan Llywodraeth Cymru sy'n nodi'n union sut y caiff ysgolion eu hariannu. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod angen cadw materion o dan arolwg ac archwilio a yw'r systemau presennol yn gweithio ar eu gorau. Ac rwyf fi a'r Gweinidog llywodraeth leol wedi dweud yn glir iawn nad oes gennym unrhyw wrthwynebiad i newidiadau i'r fformiwla. Mae'r is-grwp dosbarthu llywodraeth leol wedi nodi addysg fel ffrwd waith ar gyfer edrych ar ddulliau amgen o sefydlu'r fformiwla asesu seiliedig ar ddangosydd, ac mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo gyda'r gwaith hwn.
Ond Ddirprwy Lywydd, mae angen i'r Aelodau fod yn ofalus hefyd o ran yr hyn y maent yn galw amdano. Mae pobl wedi siarad heddiw am fformiwla newydd ar gyfer ariannu ysgolion, un genedlaethol. Rwy'n deall y galwadau hyn, ond rhaid inni wynebu'r realiti: mae perygl i fformiwla ariannu newydd greu ansefydlogrwydd sylweddol yn y cyllid i ysgolion. Ar draws y ffin, mae'r Ceidwadwyr eu hunain wedi penderfynu cyflwyno fformiwla ariannu genedlaethol newydd, a bydd Aelodau yn y Siambr hon yn cofio'r anhrefn a achosodd, gan gynnwys nifer fawr o Aelodau Seneddol Ceidwadol yn gwrthryfela yn erbyn y cynlluniau. Nawr, rwy'n derbyn, yn yr oes hon, nad yw mor anghyffredin â hynny i ASau Ceidwadol bleidleisio yn erbyn eu Llywodraeth eu hunain, ond mae'n werth ei nodi, serch hynny.
Felly, gadewch inni fod yn glir yma: byddai fformiwla ariannu newydd yn golygu y byddai rhai enillwyr, ond byddai rhai ar eu colled hefyd, ac nid wyf yn gweld neb yn y Siambr hon yn sefyll i gynnig unrhyw rai o'u hysgolion fel collwyr. Hefyd, fel y nododd Andrew R.T. Davies yn gwbl briodol, a fyddai un fformiwla ariannu genedlaethol yn adlewyrchu amrywiaeth y ddarpariaeth addysg Gymreig yn ddigonol mewn gwirionedd—ysgolion bach, gwledig; ysgolion mawr, trefol gyda phoblogaeth amrywiol iawn; ysgolion sy'n arbenigo mewn anghenion addysgol arbennig? Mae'r rhain oll yn faterion cymhleth y credaf y byddai'n anodd tu hwnt eu cyfleu mewn un fformiwla ariannu genedlaethol, a byddai hefyd yn newid radical i rôl awdurdodau addysg lleol a chynghorwyr a etholwyd yn uniongyrchol yn eu rôl mewn addysg. A gallaf ddweud wrthych nad yw arweinydd Ceidwadol cyngor Sir Fynwy yn cefnogi ariannu ysgolion yn uniongyrchol ac yn sicr ni chaiff ei gefnogi gan arweinwyr megis Ellen ap Gwynn yng Ngheredigion. Felly, gadewch inni fod yn glir beth y mae fformiwla ariannu genedlaethol yn ei olygu mewn gwirionedd i awdurdodau addysg lleol a rôl cynghorwyr etholedig lleol. Efallai mai dyna y mae'r Torïaid ei eisiau, ond dylent ddweud hynny'n uchel.
Ddirprwy Lywydd, ar y cyfan, nid y fformiwlâu, nid y grant cynnal refeniw, na'r grantiau wedi'u neilltuo yn wir, y bydd rhieni ac athrawon yn treulio amser yn siarad â mi yn eu cylch. Maent yn siarad â mi am eu siom oherwydd y toriadau a orfodwyd dros gyfnod parhaus o gyni economaidd, ac mae'r toriadau hynny, gadewch inni fod yn glir, wedi arwain at dynnu bron i £1 biliwn allan o gyllideb Cymru yn gyffredinol.
Nawr, o ran y Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau, a'r llythyr oddi wrthynt sydd wedi'i grybwyll sawl gwaith yn y Siambr y prynhawn yma, rwy'n rhoi sylw difrifol i'r hyn sydd ganddynt i'w ddweud. Nid wyf yn cydnabod y ffigur o £450 miliwn. Yn wir, maent wedi cydnabod wrth fy swyddogion a minnau fod y ffigur yn cynnwys gwasanaethau AAA yr AALl ac mae'n cynnwys cludiant ysgol, ac rwy'n siŵr na fyddai neb ohonom yn cytuno bod hwnnw'n arian nad oes angen ei wario. Ond bydd fy swyddogion yn trafod ymhellach gyda'r Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau, oherwydd byddai'n rhyfedd, oni fyddai, pe bai'r awdurdodau lleol a'r ysgolion unigol hynny o dan y fath bwysau—ac nid wyf yn dweud nad ydynt—ond byddai'n benderfyniad rhyfedd yn wir i ddyblygu gwasanaethau. Oherwydd wedi'r cyfan, gadewch i ni gofio, yr AALlau yw'r prif randdeiliaid yn y consortia rhanbarthol, felly pam y byddai AALl, sydd am flaenoriaethu cyllid ar gyfer ei ysgolion, yn penderfynu gwario arian yn dyblygu gwasanaeth y gallai'r consortia rhanbarthol ei ddarparu a'u bod hwy'n rhanddeiliaid yn y consortia rhanbarthol hynny? Byddai'n sefyllfa ryfedd iawn yn wir, oni fyddai? Byddai'n wrthnysig braidd. A dyna pam y bydd fy swyddogion yn trafod gyda'r Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau yr wythnos hon i ddeall o ble y deillia'r pryderon hynny.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, I need to finish, if you don't mind, Andrew.
Na, mae angen imi orffen, os nad oes gwahaniaeth gennych, Andrew.
I recognise, when I go out to schools, I see the pressure our teachers are under—of course I do. But I also very clearly see their commitment, their passion and their drive to get the best possible outcomes for the children that they teach. But I recognise that they need further support to match their commitment, and that's why I welcome the work of the Children, Young People and Education Committee on school funding, and I look forward to receiving that report. That's why this Government is delivering the biggest single investment in teachers since devolution, opposed today by Suzy Davies, and welcomed, it should be said, by our teaching union. That's why we're putting extra money into the pupil development grant, that's why we're reducing class sizes, and that's why we're supporting small and rural schools, just to name three of the initiatives. All of those things are focused on raising standards and reducing the attainment gap, and I will never apologise for trying to do any of that.
Rwy'n cydnabod, pan fyddaf yn mynd i ysgolion, fy mod yn gweld y pwysau sydd ar ein hathrawon—wrth gwrs fy mod. Ond rwyf hefyd yn gweld eu hymrwymiad yn glir, eu brwdfrydedd a'u hysgogiad i gael y canlyniadau gorau posibl i'r plant y maent yn eu haddysgu. Ond rwy'n cydnabod bod angen cymorth pellach arnynt i gyd-fynd â'u hymrwymiad, a dyna pam rwy'n croesawu gwaith y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar ariannu ysgolion, ac edrychaf ymlaen at dderbyn yr adroddiad hwnnw. Dyna pam y mae'r Llywodraeth hon yn gwneud y buddsoddiad sengl mwyaf mewn athrawon ers datganoli, a wrthwynebir heddiw gan Suzy Davies, ac sy'n cael ei groesawu, dylid dweud, gan ein hundeb athrawon. Dyna pam rydym yn rhoi arian ychwanegol i mewn i'r grant datblygu disgyblion, dyna pam rydym yn lleihau maint dosbarthiadau, a dyna pam rydym yn cefnogi ysgolion bach a gwledig, i enwi tri o'r cynlluniau'n unig. Mae'r holl bethau hynny'n canolbwyntio ar godi safonau a lleihau'r bwlch cyrhaeddiad, ac ni fyddaf byth yn ymddiheuro am geisio gwneud hynny.
Can I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate?
A gaf fi alw ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Now, this debate actually today, Minister, is indeed very timely. Many of our schools now are having to take drastic decisions. I don't think she's listening, but there we go. This is particularly true in Conwy County Borough Council, where this year alone schools are on a real terms cut of over 7.6 per cent, equating to over £400,000 at some secondary schools. Now, I do hope the Minister's aware of this letter that's doing the rounds, and it's gone home to every single parent within the schools in Conwy, and it's been signed off by seven headteachers of the secondary schools. They are saying it is make or break time for our schools. The financial situation has become critical. They are having to consider larger class sizes, fewer teachers; school buildings falling into disrepair; reduction in support for additional learning needs and well-being needs; cuts in teaching assistants and support staff; outdated IT; fewer trips and after-school activities; and grants being used to support the core provision of our schools.
This situation has been echoed by other school leaders who have persistently raised concerns that targeted funding such as the PDG is masking the inadequacy of, and is filling gaps in, core budgets. For example, the Association of School and College Leaders have stated that core budgets are no longer sufficient to maintain the levels of expert staffing, maintain school buildings and purchase the necessary equipment required to ensure that all our schools are able to deliver the best possible education for the young people of Wales. Using the current school services indicator-based assessment—IBA—formula, local authorities determine their relative need and how much spending should be allocated to schools. However, not all local authorities are providing schools with the amount of funding specified in the IBA, and that is something that you should be looking at. For example, while the 2018-19 gross schools expenditure was budgeted at £2.56 billion, the funding actually delegated to schools was £2.16 billion—less than the IBA figure of £2.42 billion. The pupil spend in Wales, as Mohammad here has pointed out, is nearly £700 less than in England, with a shortfall of £283 million. Despite the Welsh Government setting a target for 85 per cent of all school funding to go directly to schools in 2012, the target has never been achieved at an all-Wales level.
The seriousness of the situation is apparent when considering that the association—[Interruption.] No, I've only got four minutes.
The Association of School and College Leaders Cymru estimate that, of the £2.5 billion allocated for schools in the education budget, al least £450 million is not getting to schools because it is retained by local authorities or regional consortia. As such, it is reasonable to ask what is going on and whether the funding is being used effectively.
Suzy Davies is quite correct to dispel the argument that this is just down to austerity. Many schools are falling in the national school categorisation system, including one from—[Interruption.] Allow me to finish. I've only got four minutes.
The negative impact this is having on pupils is apparent when considering the gap between eligible-for-free-school-meal pupils and non-EFSM pupils' attainment widened between 2016 and 2017. Paul Davies eloquently described well how schools in his constituency are suffering as a direct result of these funding issues. He's also correct to point out the need to be reviewing the actual regional consortia and the expenses and bureaucracy that they add. I go around my schools, I go around and speak to my headteachers, and I can tell you what you're doing is not working. The regional consortium in itself is an over-burdensome, bureaucratic nightmare that is taking money away from our schools. I ask you, Minister, please, if nothing else, review the workings of the regional consortia.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Nawr, mae'r ddadl hon heddiw'n amserol iawn mewn gwirionedd, Weinidog. Mae nifer o'n hysgolion bellach yn gorfod gwneud penderfyniadau eithafol. Nid wyf yn meddwl ei bod hi'n gwrando, ond dyna ni. Mae hyn yn arbennig o wir yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, lle mae'r ysgolion eleni'n unig yn wynebu toriad mewn termau real o dros 7.6 y cant, sy'n cyfateb i dros £400,000 mewn rhai ysgolion uwchradd. Nawr, rwy'n gobeithio bod y Gweinidog yn ymwybodol o'r llythyr hwn sy'n mynd o gwmpas, ac mae wedi mynd adref at bob rhiant yn ysgolion Conwy, ac mae wedi'i lofnodi gan saith o benaethiaid ysgolion uwchradd. Maent yn dweud ei bod yn adeg dyngedfennol i'n hysgolion. Mae'r sefyllfa ariannol yn enbyd bellach. Maent yn gorfod ystyried dosbarthiadau mwy o faint, llai o athrawon; adeiladau ysgol sy'n dadfeilio; gostyngiad yn y cymorth ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol ac anghenion lles; toriadau i niferoedd cynorthwywyr addysgu a staff cymorth; TG hen ffasiwn; llai o deithiau ysgol a gweithgareddau ar ôl ysgol; a grantiau'n cael eu defnyddio i gefnogi darpariaeth graidd ein hysgolion.
Mae'r sefyllfa hon wedi'i hategu gan arweinwyr ysgolion eraill sydd wedi mynegi pryderon cyson fod cyllid wedi'i dargedu megis y grant datblygu disgyblion yn cuddio annigonolrwydd y cyllidebau craidd, ac yn llenwi bylchau ynddynt. Er enghraifft, mae'r Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau wedi dweud bod cyllidebau craidd yn annigonol bellach i gynnal lefelau staff arbenigol, cynnal adeiladau ysgolion a phrynu'r offer angenrheidiol sydd ei angen i sicrhau bod ein holl ysgolion yn gallu darparu'r addysg orau bosibl i bobl ifanc Cymru. Gan ddefnyddio'r fformiwla presennol ar gyfer gwasanaethau ysgol, sef asesu seiliedig ar ddangosydd, mae awdurdodau lleol yn pennu eu hangen cymharol a faint o wariant y dylid ei ddyrannu i ysgolion. Fodd bynnag, nid yw pob awdurdod lleol yn darparu'r swm o arian a nodwyd yn y fformiwla seiliedig ar ddangosydd i ysgolion, ac mae hynny'n rhywbeth y dylech fod yn edrych arno. Er enghraifft, er bod y gwariant gros i ysgolion ar gyfer 2018-19 wedi'i gyllidebu'n £2.56 biliwn, y cyllid a ddirprwywyd i ysgolion mewn gwirionedd oedd £2.16 biliwn—llai na'r ffigur asesu seiliedig ar ddangosydd o £2.42 biliwn. Mae gwariant y disgybl yng Nghymru, fel y dywedodd Mohammad yma, bron £700 yn llai nag yn Lloegr, gyda diffyg o £283 miliwn. Er bod Llywodraeth Cymru wedi gosod targed i 85 y cant o'r holl gyllid i ysgolion fynd yn uniongyrchol i ysgolion yn 2012, ni chyrhaeddwyd y targed erioed ar lefel Cymru gyfan.
Mae difrifoldeb y sefyllfa yn amlwg wrth ystyried bod y gymdeithas—[Torri ar draws.] Na, dim ond pedair munud sydd gennyf.
Mae Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru yn amcangyfrif, o'r £2.5 biliwn a ddyrannwyd ar gyfer ysgolion yn y gyllideb addysg, nad yw o leiaf £450 miliwn ohono'n cyrraedd yr ysgolion am ei fod yn cael ei gadw gan awdurdodau lleol neu gonsortia rhanbarthol. Fel y cyfryw, mae'n rhesymol gofyn beth sy'n digwydd ac a yw'r cyllid yn cael ei ddefnyddio'n effeithiol.
Mae Suzy Davies yn hollol gywir i chwalu'r ddadl mai deillio o gyni y mae hyn. Mae llawer o ysgolion yn methu yn y system gategoreiddio ysgolion ar lefel genedlaethol, gan gynnwys un yn—[Torri ar draws.] Gadewch i mi orffen. Pedair munud sydd gennyf.
Mae'r effaith negyddol a gaiff hyn ar ddisgyblion yn amlwg wrth ystyried bod y bwlch rhwng cyrhaeddiad disgyblion sy'n gymwys ar gyfer prydau ysgol am ddim a chyrhaeddiad disgyblion nad ydynt yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim wedi cynyddu rhwng 2016 a 2017. Disgrifiodd Paul Davies yn huawdl sut y mae ysgolion yn ei etholaeth yn dioddef o ganlyniad uniongyrchol i'r materion cyllido hyn. Mae hefyd yn gywir i nodi'r angen i adolygu'r consortia rhanbarthol eu hunain a'r treuliau a'r fiwrocratiaeth y maent yn eu hychwanegu. Rwy'n mynd o gwmpas fy ysgolion, rwy'n mynd o gwmpas i siarad â fy mhenaethiaid, a gallaf ddweud wrthych nad yw'r hyn a wnewch yn gweithio. Mae'r consortiwm rhanbarthol ynddo'i hun yn hunllef feichus a biwrocrataidd sy'n mynd ag arian oddi wrth ein hysgolion. Gofynnaf i chi, Weinidog, os gwelwch yn dda, os na wnewch unrhyw beth arall, adolygwch weithrediadau'r consortia rhanbarthol.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. I'm pleased that Members have heeded the warning. Thank you, I heard that. So, I defer the voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Rwy'n falch fod yr Aelodau wedi gwrando ar y rhybudd. Diolch i chi, clywais hynny. Felly, rwy'n gohirio'r pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
I now move to voting time. Unless three people wish for the bell to be rung, I intend to proceed. Okay, so we now move to the vote today, which is on the Welsh Conservative debate on school funding. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed to, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 18, no abstentions, 26 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudaf yn awr at y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri o bobl yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwy'n bwriadu symud ymlaen. Iawn, felly symudwn yn awr at y bleidlais heddiw, ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ariannu ysgolion. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 18, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM6975 - Dadl Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig he ei ddiwygio: O blaid: 18, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6975 - Welsh Conservatives debate - motion without amendment: For: 18, Against: 26, Abstain: 0
Motion has been rejected
I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 26, no abstentions, 18 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 26, neb yn ymatal, 18 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.
NDM6975 - Gwelliant 1: O blaid: 26, Yn erbyn: 18, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6975 - Amendment 1: For: 26, Against: 18, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6975 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi bod fformiwlâu asesu seiliedig ar ddangosydd (IBA) cyfredol ar gyfer 'gwasanaethau ysgolion' yn modelu angen cymharol awdurdodau i wario ar wasanaethau ysgolion, o ystyried y cyllid sydd ar gael a chan ragdybio ynghylch y dreth gyngor a blaenoriaethau gwario.
2. Yn croesawu'r canllawiau 'Cyllid ar gyfer ysgolion', a gyhoeddwyd yn ddiweddar, sy'n egluro'r trefniadau cyllido ysgolion.
3. Yn cydnabod bod holl ganllawiau Llywodraeth Cymru i awdurdodau lleol ynghylch cyllido a pholisi yn cefnogi cyflawni yn unol â chynllun gweithredu 'Cenhadaeth ein Cenedl' i godi safonau, lleihau'r bwlch cyrhaeddiad, a sicrhau system addysg y mae gan y cyhoedd hyder ynddi.
Motion NDM6975 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that the current 'school services' Indicator Based Assessment (IBA) formulae model the authorities' relative need to spend on school services, given the funding available and making assumptions around council tax and prioritisation of spending.
2. Welcomes the recently published 'Funding for schools' guide that clarifies arrangements for funding schools
3. Recognises that all Welsh Government funding and policy guidance to local authorities, education consortia and schools support delivery in line with the 'Our National Mission' action plan to raise standards, reduce the attainment gap, and deliver an education system that enjoys public confidence.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 26, no abstentions, 18 against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 26, neb yn ymatal, 18 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6975 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 18, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6975 - Motion as amended: For: 26, Against: 18, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
We now move on to the short debate. If Members are going, please do so quickly and quietly. If you want to talk, can you talk outside the Chamber, please?
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael, gwnewch hynny'n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda. Os ydych eisiau siarad, a allwch wneud hynny y tu allan i'r Siambr, os gwelwch yn dda?
We now move to the short debate and I call on Darren Millar to speak on the topic he has chosen—Darren.
Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Darren Millar i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo—Darren.
Thank you, Deputy Presiding Officer. One of the great privileges that I've been able to enjoy while serving as an Assembly Member over the past 12 years has been my role as chair of the National Assembly's cross-party group on the armed forces and cadets. Since it was established over a decade ago, the cross-party group has sought to work with stakeholders and the Welsh Government to identify good practice, expose challenges and to champion the cause of our veterans in relation to devolved policy areas. I'm very pleased to report that it's been a very fruitful relationship and I can confidently say that Wales has, in many respects, been leading the way in the UK when it comes to support for veterans and their families.
Back in 2010, during the third Assembly, the Health, Well-being and Local Government Committee undertook an inquiry into post-traumatic stress disorder treatment services for veterans here in Wales. The Welsh Government responded positively to that report by developing a new, bespoke mental health service for veterans as a result. That service, which is now known as Veterans' NHS Wales, has been a godsend for the hundreds of veterans and their families who have received support from Neil Kitchener, who leads the service, and his fantastic team of therapists.
Then, in 2011, we saw the armed forces covenant, which was enshrined into UK law. The covenant, of course, is a promise by the nation ensuring that those who serve or have served in the armed forces and their families are treated fairly. It has principles that pledge that the armed forces community should never face disadvantage compared to other citizens in the provision of public and commercial services, and that special consideration, in appropriate cases, should be given to them, especially to those who've given the most, such as the injured or bereaved. That covenant was very enthusiastically embraced here in Wales.
I was delighted that Wales was the very first nation in the UK to see every single local authority sign up to it, and this resulted of course in armed forces champions being appointed in every local authority area, and lead officers also being appointed to promote the covenant. Welsh health boards also signed up and they've also appointed champions as well. I'm pleased to say that an increasing number of private businesses and third sector organisations have been subscribing too.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Un o'r breintiau mawr y gallais eu mwynhau wrth wasanaethu fel Aelod Cynulliad dros y 12 mlynedd diwethaf oedd fy rôl fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol y Cynulliad Cenedlaethol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid. Ers ei sefydlu dros ddegawd yn ôl, mae'r grŵp trawsbleidiol wedi ceisio gweithio gyda rhanddeiliaid a Llywodraeth Cymru i nodi arferion da, amlygu heriau a phleidio achos ein cyn-filwyr mewn perthynas â meysydd polisi datganoledig. Rwy'n falch iawn o ddweud ei bod wedi bod yn berthynas gynhyrchiol iawn, a gallaf ddweud yn hyderus fod Cymru, mewn sawl ffordd, wedi bod yn arwain yn y DU ar gefnogi cyn-filwyr a'u teuluoedd.
Yn ôl yn 2010, yn ystod y trydydd Cynulliad, cyflawnodd y Pwyllgor Iechyd, Lles a Llywodraeth Leol ymchwiliad i wasanaethau trin anhwylder straen wedi trawma ar gyfer cyn-filwyr yma yng Nghymru. Ymatebodd Llywodraeth Cymru yn gadarnhaol i'r adroddiad hwnnw drwy ddatblygu gwasanaeth iechyd meddwl newydd pwrpasol ar gyfer cyn-filwyr. Mae'r gwasanaeth hwnnw, a elwir bellach yn GIG Cymru i Gyn-filwyr, wedi bod yn fendith i'r cannoedd o gyn-filwyr a'u teuluoedd sydd wedi cael cymorth gan Neil Kitchener, sy'n arwain y gwasanaeth, a'i dîm gwych o therapyddion.
Yna, yn 2011, gwelsom gyfamod y lluoedd arfog, a ymgorfforwyd yng nghyfraith y DU. Mae'r cyfamod, wrth gwrs, yn addewid gan y genedl i sicrhau bod y rhai sy'n gwasanaethu neu wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog a'u teuluoedd yn cael eu trin yn deg. Mae ei egwyddorion yn addo na ddylai cymuned y lluoedd arfog byth wynebu anfantais o gymharu â dinasyddion eraill o ran y modd y caiff gwasanaethau cyhoeddus a masnachol eu darparu, ac y dylid rhoi ystyriaeth arbennig iddynt mewn achosion priodol, yn enwedig i'r rhai sydd wedi rhoi fwyaf, megis y rhai a anafwyd neu sydd wedi cael profedigaeth. Croesawyd y cyfamod hwnnw'n frwdfrydig iawn yma yng Nghymru.
Roeddwn yn falch iawn mai Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i weld pob awdurdod lleol unigol yn cefnogi'r cyfamod, ac arweiniodd hyn wrth gwrs at benodi hyrwyddwyr y lluoedd arfog ym mhob ardal awdurdod lleol, a phenodi swyddogion arweiniol hefyd i hyrwyddo'r cyfamod. Mae byrddau iechyd Cymru wedi ei gefnogi ac maent hwythau hefyd wedi penodi hyrwyddwyr. Rwy'n falch o ddweud bod nifer gynyddol o fusnesau preifat a sefydliadau trydydd sector wedi ei gefnogi yn ogystal.
Now, in the wake of subscribing to the covenant, many local authorities developed new services, they established good practice, and they began partnerships with the third sector. And the centenary of the first world war has also helped to maintain a focus on issues and challenges facing the armed forces community here in Wales. The impact of the covenant was recently the subject of an inquiry by the cross-party group, and we published our report at the end of 2017. It documented and celebrated the significant progress that had been achieved since 2011, and many Members will have seen evidence of the outworking of the covenant in their own constituencies. I certainly have.
Llanddulas, near Abergele, saw the establishment of the UK's first veteran shed, which was established by Falklands veteran Martin Margerison, one of my constituents. The shed is now based in Colwyn Bay, it's had ministerial visits, and it provides veterans with the opportunity to get together, put the world to rights and to support one another with practical tasks and volunteering. Colwyn Bay is also home to the headquarters of Change Step, a Wales-wide programme that offers effective support for veterans across the country, including dedicated services for those in crisis, older veterans and people with mental health and substance misuse needs. It was established by the substance misuse charity CAIS, and it's got a team of veterans who act as peer mentors, using their own experiences to help veterans to navigate and confront the challenges in their lives. It works hand in glove, of course, with Veterans' NHS Wales, and I've been very grateful to Help for Heroes, the Royal British Legion and the Welsh Government for the financial support they've extended to it. It's the only service of its kind in the UK.
Last year, also in Colwyn Bay, we saw the establishment of a Woody's Lodge, one of two in Wales. The other is in south Wales, here in the Vale of Glamorgan. I think David Melding has visited there in the past. Woody's Lodges are social hubs, they guide veterans to the help and support that they need and try to re-engage them with their families and communities, and the vision is to create an inviting meeting space for those who have served with the armed forces and the wider emergency services, where they can receive the support and the advice and connect with new and old friends.
The wider Conwy area is also blessed to host Alabare homes for veterans. Working in partnership with First Choice Housing, Alabare, which is a Christian charity, provides a home in Glan Conwy and two in Llandudno Junction for veterans who are homeless or at risk of homelessness. And it's this issue of housing that I want to turn to for the rest of the time that I have available, because it's still an area that needs our attention. The issue of homelessness among veterans has been a topic that has been discussed in the mess halls of barracks, on frigates, and in air bases since the end of the Napoleonic wars in the early nineteenth century. And 200 years later, while we've made significant progress, I regret to say that there are still veterans sleeping rough on the streets here in Wales.
Now, the Welsh Government, to be fair, has worked hard to try to tackle this problem. In addition to its general homelessness prevention programmes, it's also focused additional attention on former military personnel. Housing is a key strand in the Welsh Government's package of support for the armed forces, and a national housing pathway specifically for ex-service personnel has also been developed. The third sector partners that established the Veterans' Gateway—a 24-hour Wales-based service that helps former servicemen and women to navigate their new lives as civilians—have also sought to signpost people to the support agencies such as SSAFA, and Alabare, which I mentioned earlier.
Now, estimates of the number of members of the armed forces community living in Wales vary, but some have suggested that it could be as high as 385,000. Now, the overwhelming majority of these ex-servicemen and women make the transition back to civilian life very, very well. But a small and significant minority struggle to adjust. And I think that the least that we can do as a society is to repay the debt of gratitude that we owe to these heroes by assisting them in securing a roof over their heads. Now, in recognition of this, the Welsh Government has taken some positive steps. Here in Wales, those leaving the armed forces are awarded additional preference for housing purposes when applying for social housing to local authorities. Local authorities are also encouraged to give additional preference for ex-service personnel who've sustained an injury, a medical condition or a disability because of their service. Homeless veterans are afforded additional priority need. Armed forces compensation scheme payments or war pension scheme payments are disregarded when applying for disabled facilities grants to adapt people's homes, and service personnel and veterans have priority status in the Welsh Government's homebuy and Rent First schemes, as do widows and widowers of individuals who've been killed during their time in service. Now, these are welcome moves, but they don't go far enough. Local authorities, for example, can consider giving additional preference to veterans and then decide not to, because it's just guidance, it's not a statutory obligation, and many social landlords, such as housing associations, fall completely outside of the guidance that is available. And there are other disadvantages faced by military families, which are also yet to be addressed. Shared ownership schemes and rent-to-own schemes do not afford any special privileges to those who've served in the military.
And then we've got the thorny issue of the local connection criteria that are often used by many social landlords. Many of them require housing applicants who have lived in an area to have lived in an area for a certain length of time in order to establish eligibility for a local housing list. But what if you'd been posted to a military base for a matter of just months before your service came to an end? That can disqualify you from receiving any assistance whatsoever, and it's wrong. Those leaving military accommodation are sometimes discriminated against because of this lack of a local connection and it can result in them being disqualified as being eligible for housing by those registered landlords. And it's not just those serving in the forces who are affected by this either. There are also their families and dependents to think about, because these rules also disadvantage the spouses and the civil partners of those in the forces if they lose their spouse or they suffer a relationship breakdown. Now, all of these situations I've mentioned can lead to a lack of appropriate support and a greater risk of inappropriate housing or homelessness.
Now, as I mentioned before, we've got some great organisations that are seeking to support those who are at risk, such as Alabare, but their support is also not available in all parts of Wales. As I mentioned before, they've established somehow some houses in the Conwy area. They've also got places in Wrexham and elsewhere, but, unfortunately, not all parts of Wales are covered by their services. And that's why, in answer to the question that my debate poses today: 'Housing our heroes: are we meeting the needs of our veterans here in Wales?', my answer is, 'No, not yet, but we're making good progress'. So, what needs to change? Well, I believe that we need statutory guidance that's applicable to all registered social landlords, not just local authorities. We need to crack this issue of the local connection criteria once and for all by waiving any requirements for a local connection for anyone leaving service family accommodation, including military spouses or dependents, and we need to honour our heroes by giving them additional preference in all Welsh Government housing schemes, including shared ownership schemes and rent to own. We also need to ensure that, where things do fall apart, there's a local supported housing scheme specifically for veterans to help them get back on their feet, and I very much hope that the Deputy Minister, with this new role, will be able to take some of these suggestions forward. Thank you.
I've given a minute of my time to Mark Isherwood; I should have mentioned that earlier, and I do apologise.
Nawr, yn sgil cefnogi'r cyfamod, mae llawer o awdurdodau lleol wedi datblygu gwasanaethau newydd, wedi sefydlu arferion da, a dechrau partneriaethau gyda'r trydydd sector. Ac mae canmlwyddiant y rhyfel byd cyntaf hefyd wedi helpu i gynnal ffocws ar faterion a heriau sy'n wynebu cymuned y lluoedd arfog yma yng Nghymru. Roedd effaith y cyfamod yn destun ymchwiliad gan y grŵp trawsbleidiol yn ddiweddar, a chyhoeddwyd ein hadroddiad ar ddiwedd 2017. Roedd yn cofnodi ac yn dathlu'r cynnydd sylweddol a gyflawnwyd ers 2011, a bydd llawer o'r Aelodau wedi gweld tystiolaeth o waith allanol y cyfamod yn eu hetholaethau eu hunain. Gwelais innau hynny, yn sicr.
Sefydlwyd y sied gyntaf yn y DU i gyn-filwyr yn Llanddulas, ger Abergele, a hynny gan gyn-filwr y Falklands, Martin Margerison, un o fy etholwyr. Mae'r sied ym Mae Colwyn yn awr, mae wedi cael ymweliadau gan Weinidogion, ac mae'n rhoi cyfle i gyn-filwyr ddod at ei gilydd, rhoi'r byd yn ei le a chefnogi ei gilydd gyda thasgau ymarferol a gwirfoddoli. Mae Bae Colwyn hefyd yn gartref i bencadlys Newid Cam, rhaglen drwy Gymru sy'n cynnig cymorth effeithiol ar gyfer cyn-filwyr ar draws y wlad, gan gynnwys gwasanaethau penodol ar gyfer rhai mewn argyfwng, cyn-filwyr hŷn a phobl ag anghenion yn gysylltiedig â chamddefnyddio sylweddau ac iechyd meddwl. Fe'i sefydlwyd gan yr elusen camddefnyddio sylweddau CAIS, ac mae ganddo dîm o gyn-filwyr sy'n gweithredu fel mentoriaid cymheiriaid, gan ddefnyddio eu profiadau eu hunain i helpu cyn-filwyr i lywio ac wynebu'r heriau yn eu bywydau. Mae'n gweithio law yn llaw, wrth gwrs, â GIG Cymru i Gyn-filwyr, ac rwyf wedi bod yn ddiolchgar iawn i Help for Heroes, y Lleng Brydeinig Frenhinol a Llywodraeth Cymru am y cymorth ariannol y maent wedi'i roi iddo. Dyma'r unig wasanaeth o'i fath yn y DU.
Y llynedd, ym Mae Colwyn hefyd, gwelsom sefydlu Woody's Lodge, un o ddau yng Nghymru. Mae'r llall yn ne Cymru, yma ym Mro Morgannwg. Credaf fod David Melding wedi ymweld â'r lle hwnnw yn y gorffennol. Canolfannau cymdeithasol yw Woody's Lodges, maent yn arwain cyn-filwyr at y cymorth a'r gefnogaeth sydd eu hangen arnynt ac yn ceisio eu denu i ailymwneud â'u teuluoedd a'u cymunedau, a'r weledigaeth yw creu gofod cyfarfod croesawgar ar gyfer y rhai sydd wedi gwasanaethu gyda'r lluoedd arfog a'r gwasanaethau brys ehangach, lle gallant gael y cymorth a'r cyngor a chysylltu â ffrindiau hen a newydd.
Mae ardal ehangach Conwy hefyd wedi'i bendithio â chartrefi Alabare ar gyfer cyn-filwyr. Gan weithio mewn partneriaeth â'r Gymdeithas Tai Dewis Cyntaf, mae Alabare, sy'n elusen Gristnogol, yn darparu cartref yng Nglan Conwy a dau yng Nghyffordd Llandudno ar gyfer cyn-filwyr sy'n ddigartref neu mewn perygl o fod yn ddigartref. A dyma'r mater tai rwyf am droi ato am weddill yr amser sydd gennyf, gan ei fod yn dal i fod yn faes sy'n galw am ein sylw. Mae digartrefedd ymysg cyn-filwyr wedi bod yn bwnc sydd wedi cael ei drafod mewn neuaddau barics, ar ffrigadau, ac mewn canolfannau awyr ers diwedd rhyfeloedd Napoleon yn gynnar yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. A 200 mlynedd yn ddiweddarach, er ein bod wedi gwneud cynnydd sylweddol, mae'n ddrwg gennyf ddweud bod yna gyn-filwyr yn dal i gysgu allan yma yng Nghymru.
Nawr, a bod yn deg, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n galed i geisio mynd i'r afael â'r broblem hon. Yn ogystal â'i rhaglenni atal digartrefedd cyffredinol, mae hefyd wedi canolbwyntio sylw ychwanegol ar gyn-aelodau'r lluoedd arfog. Mae tai yn elfen allweddol ym mhecyn cymorth Llywodraeth Cymru ar gyfer y lluoedd arfog, a datblygwyd llwybr tai cenedlaethol penodol ar gyfer cyn-filwyr y lluoedd arfog hefyd. Mae'r partneriaid trydydd sector a sefydlodd y Porth Cyn-filwyr—gwasanaeth 24 awr yng Nghymru sy'n helpu cyn-filwyr i drefnu eu bywydau newydd fel sifiliaid—hefyd wedi ceisio cyfeirio pobl at asiantaethau cymorth megis Cymdeithas y Milwyr, Morwyr, Awyrenwyr a'u Teuluoedd (SSAFA), ac Alabare, a grybwyllais yn gynharach.
Nawr, mae amcangyfrifon o niferoedd yr aelodau o gymuned y lluoedd arfog sy'n byw yng Nghymru yn amrywio, ond mae rhai wedi awgrymu y gallai fod mor uchel â 385,000. Nawr, mae mwyafrif llethol y cyn-filwyr hyn yn trosglwyddo'n ôl i fywyd sifil yn dda iawn. Ond mae lleiafrif bach a sylweddol yn ei chael hi'n anodd addasu. Ac rwy'n meddwl mai'r peth lleiaf y gallwn ei wneud fel cymdeithas yw ad-dalu'r ddyled sydd arnom i'r arwyr hyn drwy eu helpu i gael to dros eu pennau. Nawr, i gydnabod hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd rhai camau cadarnhaol. Yma yng Nghymru, mae'r rhai sy'n gadael y lluoedd arfog yn cael ffafriaeth ychwanegol at ddibenion tai wrth wneud cais tai cymdeithasol i awdurdodau lleol. Hefyd, anogir awdurdodau lleol i roi ffafriaeth ychwanegol i gyn-filwyr sydd wedi cael anaf, cyflwr meddygol neu anabledd yn sgil eu gwasanaeth. Rhoddir statws angen blaenoriaethol ychwanegol i gyn-filwyr digartref. Caiff taliadau cynllun iawndal y lluoedd arfog neu daliadau cynllun pensiwn rhyfel eu diystyru wrth ymgeisio am grantiau cyfleusterau i'r anabl i addasu cartrefi pobl, ac mae statws blaenoriaethol gan aelodau a chyn-filwyr y lluoedd arfog yng nghynlluniau cymorth prynu a Rhent yn Gyntaf Llywodraeth Cymru, fel sydd gan wragedd a gwŷr gweddw unigolion a laddwyd yn ystod eu gwasanaeth. Nawr, mae'r rhain yn gamau i'w croesawu, ond nid ydynt yn mynd yn ddigon pell. Er enghraifft, gall awdurdodau lleol ystyried rhoi ffafriaeth ychwanegol i gyn-filwyr a phenderfynu peidio wedyn, gan mai canllawiau yn unig ydynt, nid dyletswydd statudol, ac mae llawer o landlordiaid cymdeithasol, megis cymdeithasau tai, y tu allan i'r canllawiau sydd ar gael yn gyfan gwbl. Ac mae anfanteision eraill sydd eto i gael eu datrys yn wynebu teuluoedd milwrol. Nid yw cynlluniau rhanberchenogaeth a chynlluniau rhentu i brynu yn rhoi unrhyw freintiau arbennig i'r rhai sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog.
Ac yna mae gennym broblem anodd y meini prawf cysylltiadau lleol a ddefnyddir yn aml gan lawer o landlordiaid cymdeithasol. Mae llawer ohonynt yn ei gwneud yn ofynnol i ymgeiswyr am dai sydd wedi byw mewn ardal i fod wedi byw mewn ardal am gyfnod penodol o amser er mwyn sefydlu cymhwysedd i fynd ar restr dai leol. Ond beth os cawsoch eich anfon i ganolfan filwrol am rai misoedd yn unig cyn i'ch gwasanaeth ddod i ben? Gallai hynny eich anghymwyso rhag cael unrhyw gymorth o gwbl, ac mae'n anghywir. Weithiau camwahaniaethir yn erbyn y rhai sy'n gadael llety milwrol oherwydd diffyg cysylltiad lleol o'r fath a gall arwain at eu hanghymhwyso rhag cael tai gan y landlordiaid cofrestredig hynny. Ac mae hyn yn effeithio ar fwy na'r rhai sy'n gwasanaethu yn y lluoedd arfog yn unig. Rhaid meddwl am eu teuluoedd a'u dibynyddion hefyd, oherwydd mae'r rheolau hyn yn creu anfantais i wŷr a gwragedd priod a phartneriaid sifil y rhai sydd yn y lluoedd arfog os collant eu priod neu os yw eu perthynas yn chwalu. Nawr, gall pob un o'r sefyllfaoedd a grybwyllais arwain at ddiffyg cymorth priodol a mwy o risg o gartref amhriodol neu ddigartrefedd.
Nawr, fel y soniais yn gynharach, mae gennym sefydliadau gwych sy'n ceisio cefnogi'r rhai sy'n wynebu risg, megis Alabare, ond nid yw eu cefnogaeth ar gael ym mhob rhan o Gymru. Fel y soniais yn gynharach, rywsut maent wedi sefydlu rhai tai yn ardal Conwy. Mae ganddynt leoedd yn Wrecsam hefyd ac mewn mannau eraill, ond yn anffodus, nid yw eu gwasanaethau'n cyrraedd pob rhan o Gymru. Ac wrth ateb y cwestiwn y mae fy nadl yn ei ofyn heddiw: 'Cartrefi i'n harwyr: a ydym yn diwallu anghenion cartrefu ein cyn-filwyr yma yng Nghymru?', dyna pam mai fy ateb yw 'Na, nid ydym yn gwneud hynny eto, ond rydym yn gwneud cynnydd da'. Felly, beth sydd angen ei newid? Wel, rwy'n credu bod angen canllawiau statudol sy'n berthnasol i bob landlord cymdeithasol cofrestredig, nid i awdurdodau lleol yn unig. Mae angen inni ddatrys y broblem gyda meini prawf cysylltiadau lleol unwaith ac am byth drwy hepgor unrhyw ofynion am gysylltiad lleol ar gyfer unrhyw un sy'n gadael llety i deuluoedd sy'n gwasanaethu, gan gynnwys gwŷr a gwragedd milwrol neu ddibynyddion, ac mae angen inni anrhydeddu ein harwyr drwy roi ffafriaeth ychwanegol iddynt yn holl gynlluniau tai Llywodraeth Cymru, gan gynnwys cynlluniau rhanberchnogaeth a chynlluniau rhentu i brynu. Mae angen inni sicrhau hefyd, pan fydd pethau'n chwalu, fod cynllun lleol tai â chymorth ar gael ar gyfer cyn-filwyr i'w helpu i godi'n ôl ar eu traed, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y Dirprwy Weinidog, gyda'r rôl newydd hon, yn gallu datblygu rhai o'r awgrymiadau hyn. Diolch.
Rwyf wedi rhoi munud o fy amser i Mark Isherwood; dylwn fod wedi crybwyll hynny yn gynharach, ac mae'n ddrwg gennyf.
Yes, that's fine. Thank you. Mark Isherwood.
Mae hynny'n iawn. Diolch. Mark Isherwood.
Diolch. Yesterday, the UK defence Secretary announced that service leavers and their families will now be able to access military accommodation for up to a year after leaving, giving them more time to look for permanent accommodation as they transition back to civilian life, because housing is key to veterans and their families. First Choice Housing Association, which led the way on this in Wales, delivered the ambitious self-build project for veterans in Wrexham, the third residence in north Wales to be managed by Alabare's Wales Home for Veterans, taking the charity's provision across Wales for veterans adjusting to the civilian world to 57. However, the Welsh Government's housing referrals pathway for veterans does not address the concerns of how housing officers themselves who provide the necessary support are able to manage the complex cases of rehomed veterans. Better integration of housing, health and care services is therefore needed from the Welsh Government, and they must explain why there's been a large reduction in the number of veterans households accepted by local authorities as being in priority housing need since the Housing (Wales) Act 2014 was introduced.
Diolch. Ddoe, cyhoeddodd Ysgrifennydd amddiffyn y DU y bydd pobl sy'n gadael gwasanaeth a'u teuluoedd bellach yn gallu cael llety milwrol am hyd at flwyddyn ar ôl gadael, gan roi mwy o amser iddynt chwilio am gartref parhaol wrth iddynt newid i fywyd fel sifiliaid, gan fod cael cartref yn allweddol i gyn-filwyr a'u teuluoedd. Cyflwynodd Cymdeithas Tai Dewis Cyntaf, sydd wedi arwain y ffordd ar hyn yng Nghymru, brosiect hunanadeiladu uchelgeisiol ar gyfer cyn-filwyr yn Wrecsam, y drydedd breswylfa yng ngogledd Cymru i gael ei rheoli gan Cartrefi Cymru ar gyfer Cyn-filwyr Alabare Cymru, sy'n golygu bod 57 o gartrefi i gyd gan yr elusen ar gyfer cyn-filwyr sy'n addasu i fywyd fel sifiliaid ar draws Nghymru. Fodd bynnag, nid yw llwybr atgyfeiriadau tai Llywodraeth Cymru ar gyfer cyn-filwyr yn datrys pryderon ynglŷn â sut y gall y swyddogion tai sy'n darparu'r cymorth angenrheidiol reoli achosion cymhleth cyn-filwyr a ailgartrefir. Felly mae angen i Lywodraeth Cymru integreiddio gwasanaethau tai, iechyd a gofal yn well, ac mae'n rhaid iddynt egluro pam y bu gostyngiad mawr yn nifer y cyn-filwyr a'u teuluoedd a dderbyniwyd gan awdurdodau lleol fel rhai ag angen blaenoriaethol am gartref ers cyflwyno Deddf Tai (Cymru) 2014.
Thank you very much. I call the Deputy Minister for Housing and Local Government to reply to the debate. Hannah Blythyn.
Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl. Hannah Blythyn.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank the Member for raising this important issue in the Chamber today? I know that you're a passionate and active advocate in this area, and in your opening you said that it was a privilege to be chair of the cross-party group for armed forces and cadets. And, whilst I'm relatively new to this role, it is a privilege for me to be asked to do this and to lead on veterans for the Welsh Government.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelod am godi'r mater pwysig hwn yn y Siambr heddiw? Gwn eich bod yn ddadleuwr brwd a gweithgar yn y maes hwn, ac wrth agor, roeddech yn dweud ei bod yn fraint bod yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid. Ac er fy mod yn gymharol newydd i'r rôl hon, mae'n fraint cael fy ngwahodd i wneud hyn ac arwain ar gyn-filwyr ar ran Llywodraeth Cymru.
All Governments have a duty to support their ex-service personnel, especially the small minority who find difficulty in the transition to civilian life. As the Member said, it is only right that we give back to those who have given so much in service to their country. This is why Welsh Government supports the armed forces community, and is committed to continuing to do so in the future. It's only right that we ensure that veterans are provided with the help and support they need and when they need it. Our package of support and 'Welcome to Wales' document provide useful information for both ex-service personnel and their families. We support Veterans' NHS Wales with nearly £700,000 annually to respond to mental ill health problems and conduct research trials. Working in partnership with Change Step provides the opportunity for veterans to access peer mentoring and other helpful support, including advice on housing, employment and reducing substance misuse.
But today's debate focuses on housing. The Member mentions numerous examples in his contribution, including the example of the shed in his own constituency. Positive steps have been taken in the provision of high-quality and affordable housing for veterans, and another example, not too far away from you, still in north Wales, in Wrexham, is Tŷ Ryan, which is a pioneering self-build project that works with homeless veterans. The project provided them with onsite work experience, as well as the chance of a home when the work was completed—a home that they could be proud to say they worked on themselves—and, at the same time, supporting their health and well-being at a challenging time in their lives.
Hafal's acute care tenancy support programme is another example of a service that provides the support needed for veterans who have mental health issues and find themselves unable to hold on to their home. There are a number of support providers in Wales providing housing assistance to members of the armed forces community, and the Welsh Government regularly engages with these providers through our ministerial expert group and with officials who work—[Interruption.] to promote services for the armed forces sector in Wales. Bless you. [Laughter.]
The Welsh Government has made its view very clear that it's important service personnel who have been seriously injured or disabled in action and who have an urgent need for social housing should be given high priority within local authority allocation schemes in recognition of their service. I understand that all local authorities have additional preferences for veterans, and preventing homelessness for everyone is a priority for this Government. Nearly 20,000 households have been successfully helped since April 2015, and our legislation has led to help for more people, and help, importantly, at an earlier stage. We have demonstrated our commitment by investing £30 million on preventing and relieving homelessness over this year and next year. This funding will support a range of statutory and non-statutory services to help those who do not have a secure place to live, which, obviously, will include veterans as well.
When drafting the legislation, we ensured that we retained the original priority need category, which ensures that everyone homeless immediately upon leaving the regular armed forces continues to benefit from the guarantee of accommodation. In support of this, and in collaboration with our partners, we developed an ex-service personnel housing referral pathway to help ex-service personnel and their families make an informed choice on their accommodation needs when transferring back into civilian life. This is intended to ease the process and help ex-service personnel and their families resettle into their chosen communities. This includes advice in relation to gaining access to social housing and the private rented market. For those who require it, there is also advice on how to access homelessness support. To further promote the pathway, we also developed advice cards for ex-service personnel sleeping rough, along with leaflets and posters. These publications included contact details for the Veterans' Gateway service, and the Member will be familiar with that it's a one-stop shop for veterans and family members to access services and support in one place.
Immediately following the 2015 legislation, the number of people identified as being in priority need due to being homeless since leaving the armed forces was less than three each year. In 2017-18, this increased to nine ex-service personnel. We continue to monitor this data and information, and, whilst we are confident the system in place is working, we are by no means complacent. And I wholeheartedly take on board the challenges that the Member's raised today that still face ex-service personnel and their families, whether that be guidance, connection. And, hopefully, our scoping exercise can actually identify some of them for us, and we'll be in a position to take that forward in the future.
Also, I think we acknowledge that not every individual presenting at a service will disclose their armed forces background. The new veterans ID card may help with the identification process, but it will not overcome disclosure issues, and will not help those who are already in crisis.
You talked about being proud that Wales was the first country for every local authority to sign up to the armed forces covenant. And, since coming in to the role, I've heard much about the valuable work that armed forces liaison officers are carrying out across Wales in relation to supporting the needs of this community, including the partnership working with Solas Cymru and the appointment of a veteran support worker for the homeless in Gwent. This is something that I would like to see replicated across other local authorities in Wales.
The Welsh Government has provided £500,000 to extend the armed forces liaison officer posts for a further two years. This will enable services received by the ex-service community to be embedded in mainstream support from local authorities in the future, including support for housing needs. We will continue to work with key partners, including outreach services, veterans charities and the Veterans' Gateway to ensure our armed forces community receives the support and advice they need to aid transition into civilian life. I think, particularly within this sector, we achieve more by working together in partnership, and in pooling the expertise and resources.
The Welsh Government is also in the process of commissioning an independent assessment of making changes to priority need, as it is vital we understand the consequences, both intended and unintended, before making any changes. This is due to report in April next year, and any changes to the current system would need to continue to support our aim of ensuring that veterans are able to access the support and services they need.
We are also monitoring closely the ongoing UK Government consultation in response to issues raised by the 2017 armed forces covenant annual report, which sets out proposals for amending local authority guidance in England, with the intention of, among other things, making it clear that local authorities are expected to remove local connection requirements for divorced or separated spouses of ex-service personnel, as well as ensuring that those suffering from mental ill health are given appropriate priority for social housing.
To conclude, I want to take the opportunity again to assure all Members that preventing our ex-service personnel from falling into homelessness and possibly rough sleeping is a priority for this Government. Yes, there are still challenges to be met, but I'm pleased we recognise together how far we have come and our collective commitment to the delivery of public service in Wales in ways that support our armed forces community. I genuinely look forward to working with you to support our armed forces community going forward in the future.
Mae gan bob Llywodraeth ddyletswydd i gefnogi cyn-filwyr y lluoedd arfog, yn enwedig y lleiafrif bach sy'n ei chael hi'n anodd newid i fywyd sifil. Fel y dywedodd yr Aelod, mae'n briodol inni roi'n ôl i'r rhai sydd wedi rhoi cymaint drwy wasanaethu eu gwlad. Dyma pam y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cymuned y lluoedd arfog, ac wedi ymrwymo i barhau i wneud hynny yn y dyfodol. Nid yw ond yn iawn ein bod yn sicrhau bod cyn-filwyr yn cael yr help a'r cymorth y maent eu hangen a phan fo'i angen. Mae ein pecyn cymorth a'r ddogfen 'Croeso i Gymru' yn darparu gwybodaeth ddefnyddiol ar gyfer aelodau'r lluoedd arfog a'u teuluoedd. Rydym yn cefnogi GIG Cymru i Gyn-filwyr â bron i £700,000 bob blwyddyn er mwyn ymateb i broblemau iechyd meddwl ac i gynnal treialon ymchwil. Mae gweithio mewn partneriaeth â Newid Cam yn rhoi cyfle i gyn-filwyr gael cymorth mentora cymheiriaid a chymorth defnyddiol arall, gan gynnwys cyngor ar dai, cyflogaeth a lleihau camddefnyddio sylweddau.
Ond mae dadl heddiw yn canolbwyntio ar dai. Mae'r Aelod yn sôn am nifer o enghreifftiau yn ei gyfraniad, gan gynnwys enghraifft y sied yn ei etholaeth ei hun. Rhoddwyd camau cadarnhaol ar waith i ddarparu tai fforddiadwy o ansawdd uchel ar gyfer cyn-filwyr, ac enghraifft arall, nad yw'n rhy bell oddi wrthych yng ngogledd Cymru, yn Wrecsam, yn Nhŷ Ryan, sef prosiect hunanadeiladu arloesol sy'n gweithio gyda chyn-filwyr digartref. Darparodd y prosiect brofiad gwaith iddynt ar y safle, yn ogystal â chyfle i gael cartref pan gâi'r gwaith ei gwblhau—cartref y gallent fod yn falch o ddweud eu bod wedi gweithio arno eu hunain—gan gefnogi eu hiechyd a'u lles ar adeg heriol yn eu bywydau.
Mae rhaglen gymorth tenantiaeth gofal acíwt Hafal yn enghraifft arall o wasanaeth sy'n darparu'r cymorth angenrheidiol i gyn-filwyr sydd â phroblemau iechyd meddwl ac sy'n methu dal gafael ar eu cartref. Mae nifer o ddarparwyr cymorth yng Nghymru yn cynnig cymorth tai i aelodau o gymuned y lluoedd arfog, ac mae Llywodraeth Cymru yn cysylltu'n rheolaidd â'r darparwyr hyn drwy ein grŵp arbenigol gweinidogol a swyddogion sy'n gweithio—[Torri ar draws.] i hyrwyddo gwasanaethau ar gyfer sector y lluoedd arfog yng Nghymru. Bendith. [Chwerthin.]
Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ei safbwynt yn glir iawn y dylai aelodau o'r lluoedd arfog sydd wedi cael anaf difrifol neu wedi eu gwneud yn anabl yn sgil eu gwasanaeth ac sydd ag angen brys am gartref cymdeithasol gael blaenoriaeth uchel yng nghynlluniau dyrannu awdurdodau lleol i gydnabod eu gwasanaeth. Rwy'n deall bod gan yr holl awdurdodau lleol ffafriaeth ychwanegol ar gyfer cyn-filwyr, ac mae atal digartrefedd i bawb yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Mae bron 20,000 o aelwydydd wedi cael cymorth yn llwyddiannus ers mis Ebrill 2015, ac mae ein deddfwriaeth wedi arwain at helpu mwy o bobl, a help ar gam cynharach, sy'n bwysig. Rydym wedi dangos ein hymrwymiad drwy fuddsoddi £30 miliwn i atal a lliniaru digartrefedd dros y flwyddyn hon a'r flwyddyn nesaf. Bydd y cyllid hwn yn cefnogi amrywiaeth o wasanaethau statudol ac anstatudol i helpu'r rhai heb le diogel i fyw, a fydd, yn amlwg, yn cynnwys cyn-filwyr.
Wrth ddrafftio'r ddeddfwriaeth, fe wnaethom sicrhau ein bod yn cadw'r categori angen blaenoriaethol gwreiddiol, sy'n sicrhau bod pawb sy'n ddigartref ar unwaith ar ôl gadael y lluoedd arfog rheolaidd yn parhau i elwa ar y warant o lety. I gefnogi hyn, ac mewn cydweithrediad â'n partneriaid, rydym wedi datblygu llwybr atgyfeiriadau tai i gyn-filwyr y lluoedd arfog i helpu cyn-filwyr a'u teuluoedd i wneud dewis gwybodus ynglŷn â'u hanghenion llety wrth newid nôl i fywyd fel sifiliaid. Nod hyn yw hwyluso'r broses a chynorthwyo cyn-filwyr a'u teuluoedd i ailymgartrefu yn y cymunedau y maent wedi dewis byw ynddynt. Mae hyn yn cynnwys cyngor ar gael mynediad at dai cymdeithasol a'r farchnad rhentu preifat. I'r rhai sydd ei angen, ceir cyngor hefyd ar sut i gael cymorth digartrefedd. I hybu'r llwybr ymhellach, rydym hefyd wedi datblygu cardiau cyngor ar gyfer cyn-filwyr y lluoedd arfog sy'n cysgu allan, ynghyd â thaflenni a phosteri. Roedd y cyhoeddiadau hyn yn cynnwys manylion cyswllt ar gyfer gwasanaeth y Porth Cyn-filwyr, a bydd yr Aelod yn gyfarwydd â'r siop un stop i gyn-filwyr ac aelodau o'u teuluoedd allu cael mynediad at wasanaethau a chymorth mewn un lle.
Yn union ar ôl deddfwriaeth 2015, roedd nifer y bobl y nodwyd eu bod ag angen blaenoriaethol oherwydd eu bod yn ddigartref ers gadael y lluoedd arfog yn llai na thri bob blwyddyn. Yn 2017-18, cynyddodd i naw o gyn-filwyr y lluoedd arfog. Rydym yn parhau i fonitro'r data a'r wybodaeth hon, ac er ein bod yn hyderus fod y system sydd ar waith yn gweithio, nid ydym yn hunanfodlon mewn unrhyw fodd. Ac rwy'n derbyn yn llwyr yr heriau y nododd yr Aelod heddiw eu bod yn dal i wynebu cyn-filwyr y lluoedd arfog a'u teuluoedd, boed yn arweiniad, cysylltiad. A gobeithio, gall ein hymarfer cwmpasu nodi rhai ohonynt i ni, a byddwn mewn sefyllfa i fwrw ymlaen â hynny yn y dyfodol.
Credaf hefyd ein bod yn cydnabod na fydd pob unigolyn sy'n defnyddio gwasanaeth yn datgelu eu cefndir yn y lluoedd arfog. Efallai y bydd y cerdyn adnabod newydd i gyn-filwyr yn helpu gyda'r broses adnabod, ond ni fydd yn goresgyn problemau'n ymwneud â datgelu, ac ni fydd yn helpu'r rhai sydd eisoes mewn argyfwng.
Roeddech yn sôn eich bod yn falch mai Cymru oedd y wlad gyntaf i weld pob awdurdod lleol yn ymrwymo i gyfamod y lluoedd arfog. Ac ers dod i'r rôl, rwyf wedi clywed llawer am y gwaith gwerthfawr y mae swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yn ei wneud ar draws Cymru yn cefnogi anghenion y gymuned hon, gan gynnwys y gwaith partneriaeth gyda Solas Cymru a phenodi gweithiwr cymorth cyn-filwyr ar gyfer y digartref yng Ngwent. Mae hyn yn rhywbeth yr hoffwn ei weld yn cael ei ddatblygu ar draws awdurdodau lleol eraill yng Nghymru.
Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £500,000 i ymestyn swyddi swyddogion cyswllt y lluoedd arfog am ddwy flynedd arall. Bydd hyn yn ei gwneud hi'n bosibl ymgorffori gwasanaethau a gaiff cymuned y cyn-filwyr mewn cymorth prif ffrwd gan awdurdodau lleol yn y dyfodol, gan gynnwys cymorth ar gyfer anghenion tai. Byddwn yn parhau i weithio gyda phartneriaid allweddol, gan gynnwys gwasanaethau allgymorth, elusennau cyn-filwyr a'r Porth Cyn-filwyr i sicrhau bod cymuned ein lluoedd arfog yn cael y cymorth a'r cyngor sydd ei angen arnynt i'w helpu i newid i fywyd fel sifiliaid. Credaf ein bod yn cyflawni mwy, yn y sector hwn yn arbennig, drwy weithio gyda'n gilydd mewn partneriaeth, a thrwy rannu arbenigedd ac adnoddau.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd wrthi'n comisiynu asesiad annibynnol o wneud newidiadau i angen blaenoriaethol, oherwydd mae'n hollbwysig inni ddeall y canlyniadau bwriadol ac anfwriadol cyn gwneud unrhyw newidiadau. Disgwylir adroddiad ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf, a byddai angen i unrhyw newidiadau i'r system bresennol barhau i gefnogi ein nod o sicrhau bod cyn-filwyr yn gallu cael y cymorth a'r gwasanaethau sydd eu hangen arnynt.
Rydym hefyd yn monitro'n agos yr ymgynghoriad sydd ar y gweill gan Lywodraeth y DU mewn ymateb i'r materion a godwyd yn adroddiad blynyddol 2017 ar gyfamod y lluoedd arfog, sy'n nodi argymhellion ar gyfer diwygio'r canllawiau i awdurdodau lleol yn Lloegr, gyda'r bwriad, ymhlith pethau eraill, o wneud yn glir fod disgwyl i awdurdodau lleol ddileu gofynion cysylltiadau lleol i wŷr neu wragedd cyn-filwyr y lluoedd arfog sydd wedi ysgaru neu wahanu, yn ogystal â sicrhau bod y rhai sy'n dioddef o salwch meddwl yn cael blaenoriaeth briodol ar gyfer tai cymdeithasol.
I gloi, hoffwn fanteisio ar y cyfle unwaith eto i sicrhau'r holl Aelodau fod atal cyn-filwyr ein lluoedd arfog rhag mynd yn ddigartref, a chysgu allan o bosibl, yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Oes, mae heriau i'w hwynebu o hyd, ond rwy'n falch ein bod yn cydnabod gyda'n gilydd pa mor bell y daethom a'n hymrwymiad ar y cyd i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru mewn ffyrdd sy'n cefnogi cymuned ein lluoedd arfog. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at weithio gyda chi i gefnogi cymuned ein lluoedd arfog yn y dyfodol.
Thank you very much. And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:12.
The meeting ended at 19:12.