Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
23/10/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar yr agenda'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Rwyf wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip, Julie James, yn ateb cwestiynau ar ran y Prif Weinidog y prynhawn yma. Y cwestiwn cyntaf, Hefin David.
The first item on the agenda this afternoon is questions to the First Minister. I have received notification that, under Standing Order 12.58, the Leader of the House and Chief Whip, Julie James, will answer questions on behalf of the First Minister this afternoon. The first question is from Hefin David.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi ac annog gweithio hyblyg yng Nghymru? OAQ52839
1. What action is the Welsh Government taking to support and encourage flexible working in Wales? OAQ52839
The Welsh Government is promoting fair employment practices, including flexible working, through the economic contract, the employability plan and the code of practice on ethical employment in supply chains. We have also set up the Fair Work Commission to advise us on what more we can do.
Mae Llywodraeth Cymru yn hybu arferion cyflogaeth teg, gan gynnwys gweithio hyblyg, drwy'r contract economaidd, y cynllun cyflogadwyedd a'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi. Rydym ni hefyd wedi sefydlu Comisiwn Gwaith Teg i'n cynghori ar beth arall y gallwn ni ei wneud.
That's very good to hear. Policy at all levels in the UK has been about family-friendly working, and it's good to hear that the Welsh Government is trying to move beyond that. I took part in a debate the week before last, based on this report from the Equality, Local Government and Communities Committee, 'Work it out: Parenting and Employment in Wales', and one of the key things that's in that report, in chapter 3, is that we should make workplaces more equal and more flexible. Wherever possible, I think we should be buying people's talent and not their time. With that in mind, what further key steps, and what further detail, can the Welsh Government provide in how they're going to achieve that?
Mae'n braf iawn clywed hynny. Mae polisi ar bob lefel yn y DU wedi ymwneud â gweithio sy'n ystyriol o'r teulu, ac mae'n dda clywed bod Llywodraeth Cymru yn ceisio symud y tu hwnt i hynny. Cymerais ran mewn dadl bythefnos yn ôl, yn seiliedig ar yr adroddiad hwn gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau 'Wrth eich gwaith: Rhianta a Chyflogaeth yng Nghymru', ac un o'r pethau allweddol sydd yn yr adroddiad hwnnw, ym mhennod 3, yw y dylem ni wneud gweithleoedd yn fwy cyfartal ac yn fwy hyblyg. Pryd bynnag y bo'n bosibl, rwy'n credu y dylem ni fod yn prynu talent pobl ac nid eu hamser. Gyda hynny mewn golwg, pa gamau allweddol eraill, a pha fanylion pellach, all Llywodraeth Cymru eu rhoi o ran sut mae'n mynd i gyflawni hynny?
A core element of the concept of a fair work nation is, of course, the fair employment practices that Hefin David has outlined there. And it is a central focus of the Fair Work Commission, which will be considering whether current measures available to Welsh Government can be taken further, and to identify what new or additional steps might be taken, and including any legislation that might be appropriate. It is worth pointing out that the Welsh Government currently has a shared parental leave scheme, for example, and it's worth saying that very loudly, Llywydd, so that more people will take advantage of it, because there is a real issue of gender inequality in the decisions that people make about their careers around the time of children, and so on. But we do do a range of other things to promote innovative and modern working practices, which is more than flexible working conditions, and they are around looking to see where we can establish output-related working practices that don't disadvantage people, for example, with any disabilities, or who need to have very flexible arrangements, because their talent, as the Member has said, is what you're paying for and not necessarily the time taken to travel to a particular place, and so on. The Business Wales website provides information to employers on how to improve productivity through flexible working arrangements, and the economic contract, as set out in our economic action plan, presents a clear opportunity to engage in dialogue with employers on a range of issues that have the potential to support individuals as well as businesses in accessing the wide range of skills available once you come away from the very standard working environment.
Un o elfennau craidd y syniad o genedl gwaith teg, wrth gwrs, yw'r arferion cyflogaeth teg a amlinellwyd gan Hefin David yn y fan yna. Ac mae'n bwyslais canolog i'r Comisiwn Gwaith Teg, a fydd yn ystyried pa un a ellir bwrw ymlaen â mesurau presennol sydd ar gael i Lywodraeth Cymru, ac i nodi pa gamau newydd neu ychwanegol y gellid eu cymryd, a chan gynnwys unrhyw ddeddfwriaeth a allai fod yn briodol. Mae'n werth nodi bod gan Lywodraeth Cymru gynllun absenoldeb rhiant a rennir ar hyn o bryd, er enghraifft, ac mae'n werth dweud hynny'n uchel iawn, Llywydd, fel y bydd mwy o bobl yn manteisio arno, oherwydd ceir problem wirioneddol o anghydraddoldeb rhwng y rhywiau yn y penderfyniadau y mae pobl yn eu gwneud am eu gyrfaoedd ynglŷn ag amser plant, ac ati. Ond rydym ni'n gwneud amrywiaeth o bethau eraill i hybu arferion gwaith arloesol a modern, sy'n fwy nag amodau gweithio hyblyg, ac maen nhw'n ymwneud ag edrych i weld lle gallwn ni sefydlu arferion gwaith sy'n gysylltiedig ag allbwn nad ydyn nhw'n rhoi pobl dan anfantais, er enghraifft, gydag unrhyw anableddau, neu sydd angen trefniadau hyblyg iawn, gan mai eu talent, fel y dywedodd yr Aelod, yw'r hyn yr ydych chi'n talu amdano, ac nid o reidrwydd yr amser a gymerir i deithio i le penodol, ac ati. Mae gwefan Busnes Cymru yn cynnig gwybodaeth i gyflogwyr am sut i wella cynhyrchiant trwy drefniadau gweithio hyblyg, ac mae'r contract economaidd, fel y nodir yn ein cynllun gweithredu economaidd, yn cyflwyno cyfle eglur i gymryd rhan mewn trafodaeth gyda chyflogwyr ar amrywiaeth o faterion sydd â'r potensial i gynorthwyo unigolion yn ogystal â busnesau i gael gafael ar yr amrywiaeth eang o sgiliau sydd ar gael ar ôl i chi ddod oddi wrth yr amgylchedd gweithio safonol iawn.
Leader of the house, I was speaking to some constituents from Newtown this lunchtime, who own a small business in Newtown, and talking about being able to offer flexible working hours. Can you outline how the Welsh Government is supporting small businesses in particular to see the benefits of flexible working, and do you understand that there can be obstacles to flexible working? I see the benefits, but there are obstacles, for small businesses in particular, if they're employing only three people as opposed to 300. And how can you help small businesses in particular in that regard?
Arweinydd y tŷ, roeddwn i'n siarad â rhai o'm hetholwyr o'r Drenewydd yn ystod amser cinio heddiw, sy'n berchen ar fusnes bach yn y Drenewydd, ac yn sôn am allu cynnig oriau gweithio hyblyg. A allwch chi amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi busnesau bach yn arbennig i weld manteision gweithio hyblyg, ac a ydych chi'n deall y gallai fod rhwystrau i weithio hyblyg? Rwy'n gweld y manteision, ond ceir rhwystrau, i fusnesau bach yn enwedig, os ydyn nhw'n cyflogi dim ond tri o bobl yn hytrach na 300. A sut y gallwch chi helpu busnesau bach yn arbennig yn hynny o beth?
Business Wales is very well placed to assist small and medium-sized enterprises with those kinds of conversations, to see how they can optimise their business practices, to understand whether they have, for example, modern HR procedures and practices in place, and in some cases there is direct financial support for businesses, depending on what their growth plans are, and so on. So, it's well worth advising any such SME that they should get in touch with Business Wales and see what range of packages is on offer, including a rethink, perhaps, of exactly the way the business is structured and what opportunities might be evoked by a slightly different working pattern.
And I give the Member an anecdote, which is this: I had a factory—not in my own constituency, but somewhere in Swansea—approach me and say that there was a skills shortage, when I was skills Minister. Actually, it turned out that they had a working pattern that had a shift that started before the local bus service arrived. And something very small like that can make an enormous difference to the range of skills and talents open to people. So, having that kind of open mind—. Business Wales is well placed to give that kind of advice to businesses.
Mae Busnes Cymru mewn sefyllfa dda iawn i helpu busnesau bach a chanolig eu maint gyda'r mathau hynny o sgyrsiau, i weld sut y gallan nhw sicrhau bod eu harferion busnes y gorau y gallan nhw fod, i ddeall a oes ganddyn nhw, er enghraifft, weithdrefnau ac arferion adnoddau dynol modern ar waith, ac mewn rhai achosion mae cymorth ariannol uniongyrchol ar gael i fusnesau, yn dibynnu ar beth yw eu cynlluniau twf, ac yn y blaen. Felly, mae'n werth cynghori unrhyw BBaCh o'r fath y dylai gysylltu â Busnes Cymru i ddarganfod pa ystod o becynnau sydd ar gael, gan gynnwys ailfeddwl, efallai, yr union ffordd y mae'r busnes wedi ei strwythuro a pha gyfleoedd allai ddeillio o batrwm gweithio rhyw fymryn yn wahanol.
A hoffwn rannu stori gyda'r Aelod, a dyma hi: cefais ffatri—nid yn fy etholaeth fy hun, ond rhywle yn Abertawe—yn dod ataf a dweud bod prinder sgiliau, pan oeddwn i'n Weinidog sgiliau. Mewn gwirionedd, daeth i'r amlwg bod ganddyn nhw batrwm gweithio a oedd yn cynnwys shifft a oedd yn dechrau cyn i'r gwasanaeth bws lleol gyrraedd. A gall rhywbeth bach iawn fel hynny wneud gwahaniaeth enfawr i'r amrywiaeth o sgiliau a doniau sydd ar gael i bobl. Felly, o gael y math hwnnw o feddwl agored—. Mae Busnes Cymru mewn sefyllfa dda i roi'r math hwnnw o gyngor i fusnesau.
2. Pa drafodaethau diweddar y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael ynghylch integreiddio gofal cymdeithasol ac iechyd yng ngorllewin Cymru? OAQ52834
2. What recent discussions has the Welsh Government had regarding the integration of health and social care in west Wales? OAQ52834
Welsh Ministers are having regular discussions in west Wales about delivering our ambitious integration agenda for seamless health and social care, as set out in 'A Healthier Wales', including how this can be supported by our £100 million transformation fund.
Mae Gweinidogion Cymru yn cynnal trafodaethau rheolaidd yn y gorllewin ynghylch darparu ein hagenda integreiddio uchelgeisiol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol di-dor, fel y nodir yn 'Cymru Iachach', gan gynnwys sut y gall hyn gael ei gynorthwyo gan ein cronfa trawsnewid o £100 miliwn.
Thank you, leader of the house. I'm sure that you will be aware that this is an agenda that we've been talking about here in Wales for 18 years, to my sure and certain knowledge, and probably long before devolution. And I'm sure that you will understand that communities are beginning to lose patience with the speed of change. You may be aware that, on 13 June this year, Carmarthenshire County Council passed a motion requesting the Welsh Government to urgently look at the lack of integration between their social care policies, their social care activities and the Hywel Dda Local Health Board. There is real concern, I'm sure you'll acknowledge, in the west about the capacity of that health board to deliver on this ambitious agenda.
We have the announcement of a further £180 million today to deliver seamless health and social care. Of course, we're going to welcome that. I'm unclear whether it's new money, but, put against the £8 billion of the total health budget, it does really slightly look that perhaps we're putting a bit of a sticking plaster on a haemorrhage. What reassurances, leader of the house, can you give that the Welsh Government will focus on this area of work and that communities in the west can see an accelerated pace of change towards that seamless service, which we have all been talking about as the right way to proceed for many years now?
Diolch, arweinydd y tŷ. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol bod hon yn agenda yr ydym ni wedi bod yn ei thrafod yma yng Nghymru ers 18 mlynedd, fel y gwn i'n siŵr a phendant, ac ymhell cyn datganoli mae'n debyg. Ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n deall bod cymunedau yn dechrau colli amynedd â chyflymder y newid. Efallai y byddwch chi'n gwybod bod Cyngor Sir Caerfyrddin wedi gwneud cynnig, ar 13 Mehefin eleni, yn gofyn i Lywodraeth Cymru roi sylw brys i'r diffyg integreiddio rhwng eu polisïau gofal cymdeithasol, eu gweithgareddau gofal cymdeithasol a Bwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda. Ceir pryder gwirioneddol, rwy'n siŵr y gwnewch chi gydnabod, yn y gorllewin am allu'r bwrdd iechyd hwnnw i gyflawni'r agenda uchelgeisiol hon.
Mae gennym ni'r cyhoeddiad o £180 miliwn arall heddiw i ddarparu iechyd a gofal cymdeithasol di-dor. Wrth gwrs, rydym ni'n mynd i groesawu hynny. Rwy'n ansicr o ran ai arian newydd yw hwn, ond o'i ystyried yn erbyn cyfanswm y gyllideb iechyd o £8 biliwn, mae'n edrych braidd fel pe byddem ni efallai'n rhoi darn bach o blastr ar waedlif. Pa sicrwydd, arweinydd y tŷ, allwch chi ei roi y bydd Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar y maes hwn o waith ac y gall cymunedau yn y gorllewin weld newid yn digwydd yn gyflymach tuag at y gwasanaeth di-dor hwnnw, yr ydym ni i gyd wedi bod yn siarad amdano fel y ffordd iawn i fwrw ymlaen ers blynyddoedd lawer erbyn hyn?
Yes, the Member's right to highlight the benefits of working together in that way. 'A Healthier Wales' identifies the regional partnership boards as key drivers of change in this regard, and, obviously, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 provides for the boards to bring together health, social services, the third sector and other partners to deliver effective, integrated and collaborative care services. I know west Wales are in the process of finalising the proposal, and, last month, the Minister for Children, Older People and Social Care attended a meeting of the west Wales regional board to hear first hand the progress that partners in Ceredigion, Pembrokeshire, Carmarthenshire and Hywel Dda have made to strengthen all of their integrated arrangements. The Member's right to say that we have allocated additional moneys in this year to strengthen our determination to ensure that social care remains a key plank in our health service delivery.
Ydy, mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y manteision o gydweithio yn y ffordd honno. Mae 'Cymru Iachach' yn nodi'r byrddau partneriaeth rhanbarthol fel ysgogwyr allweddol o newid yn hyn o beth, ac, yn amlwg, mae Deddf Gofal Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn darparu i'r byrddau ddod ag iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, y trydydd sector a phartneriaid eraill ynghyd i ddarparu gwasanaethau gofal effeithiol, integredig a chydweithredol. Gwn fod y gorllewin wrthi'n llunio'r cynnig terfynol, a, fis diwethaf, roedd y Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol yn bresennol yng nghyfarfod bwrdd rhanbarthol gorllewin Cymru i glywed yn bersonol am y cynnydd y mae partneriaid yng Ngheredigion, yn Sir Benfro, yn Sir Gaerfyrddin ac yn Hywel Dda wedi ei wneud i gryfhau eu holl drefniadau integredig. Mae'r Aelod yn iawn i ddweud ein bod ni wedi dyrannu arian ychwanegol eleni i gryfhau ein penderfyniad i sicrhau bod gofal cymdeithasol yn parhau i fod yn elfen allweddol yn ein darpariaeth o'r gwasanaeth iechyd.
Of course, a vital component, which you touched on very slightly in your answer to this, leader of the house, is the role of the third sector. It is extremely important in terms of ensuring that a lot of our services get delivered on the ground. However, the third sector are finding it more and more difficult to engage with health and social care—harder to engage with councils, harder to engage with health boards. This is partly because a lot of the third sector organisations are becoming far more policy orientated rather than the doing of the job. What are you doing to ensure that we have a proper engagement with the third sector, that they're not left out of this integration discussion, and that we engage with the ones who actually can deliver a service and not just the ones who spend a lot of their time and their resources on lobbying us with policy ideas?
Wrth gwrs, un elfen hollbwysig, y cyfeiriasoch ati'n gryno iawn yn eich ateb i hyn, arweinydd y tŷ, yw swyddogaeth y trydydd sector. Mae'n eithriadol o bwysig o ran sicrhau bod llawer o'n gwasanaethau yn cael eu darparu ar lawr gwlad. Fodd bynnag, mae'r trydydd sector yn ei chael hi'n fwyfwy anodd i ymgysylltu ag iechyd a gofal cymdeithasol—yn anoddach i ymgysylltu â chynghorau, yn anoddach i ymgysylltu â byrddau iechyd. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod llawer o'r sefydliadau trydydd sector yn dechrau rhoi llawer mwy o bwyslais ar bolisi yn hytrach na gwneud y gwaith. Beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau bod gennym ni ymgysylltiad priodol â'r trydydd sector, nad ydyn nhw'n cael eu gadael allan o'r drafodaeth integreiddio hon, ac i ni ymgysylltu â'r rhai sydd wir yn gallu darparu gwasanaeth ac nid dim ond y rhai sy'n treulio llawer o'u hamser a'u hadnoddau ar ein lobïo ni gyda syniadau polisi?
Yes, well, I very much agree with the Member that the third sector is very much part of this integrated plan. Social care is, of course, a key national priority for this Government and we absolutely acknowledge that third sector partners need to be facilitated in order to have those discussions. That's very much part of the conversation that I just outlined, for example, the Minister for Children, Older People and Social Care is having with a range of partners around Wales, with a view to facilitating exactly what the Member has set out.
Ie, wel, rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod bod y trydydd sector yn rhan bwysig iawn o'r cynllun integredig hwn. Mae gofal cymdeithasol, wrth gwrs, yn flaenoriaeth genedlaethol allweddol i'r Llywodraeth hon ac rydym ni'n cydnabod yn llwyr bod angen hwyluso partneriaid trydydd sector er mwyn cael y trafodaethau hynny. Mae hynny'n rhan bwysig iawn o sgwrs yr wyf i newydd ei hamlinellu, er enghraifft, y mae'r Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol yn ei chael gydag amrywiaeth o bartneriaid ledled Cymru, gyda'r bwriad o hwyluso'r union beth y mae'r Aelod wedi cyfeirio ato.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Leader of the house, do you agree with me and the Minister for Environment that the current local government settlement is fundamentally unfair?
Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, a ydych chi'n cytuno â mi a Gweinidog yr Amgylchedd bod y setliad llywodraeth leol presennol yn sylfaenol annheg?
No, I don't at all agree with that. There are complex issues around how the settlement works out, and it's all been absolutely agreed through the funding formula with local authority partners and, as my colleague Minister, the Cabinet Secretary for Finance, said, very recently, it was done in consultation with the sector groups and the WLGA. It was an agreed formula and it has been distributed in that regard, as you would expect.
Na, nid wyf i'n cytuno â hynny o gwbl. Ceir materion cymhleth yn ymwneud â sut y mae'r setliad yn gweithio, a chytunwyd yn llwyr ar y cwbl drwy'r fformiwla ariannu gyda phartneriaid awdurdod lleol ac, fel y dywedodd fy nghyd-Weinidog, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, yn ddiweddar iawn, fe'i gwnaed mewn ymgynghoriad â'r grwpiau sector a CLlLC. Roedd yn fformiwla y cytunwyd arni ac fe'i dosbarthwyd ar y sail honno, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl.
Leader of the house, the environment Minister is absolutely right: this local government settlement is unfair and imbalanced. The local government finance settlement reveals that all six of the north Wales authorities will receive a year-on-year reduction in their funding, and, in comparison, seven—seven—of the 12 south Wales authorities will receive an increase in, or continuation of, the level of funding from last year. So, firstly, it's apparent that we have a north-south divide, and to add to that—to add to that—yesterday, the First Minister—[Interruption.]
Arweinydd y tŷ, mae Gweinidog yr amgylchedd yn llygad ei le: mae'r setliad llywodraeth leol hwn yn annheg ac yn anghytbwys. Mae'r setliad cyllid llywodraeth leol yn dangos y bydd pob un o'r chwe awdurdod yn y gogledd yn cael gostyngiad i'w cyllid o flwyddyn i flwyddyn, ac, mewn cymhariaeth, bydd saith—saith—o'r 12 awdurdod yn y de yn cael cynnydd, neu barhad, i lefel y cyllid o'r llynedd. Felly, yn gyntaf, mae'n amlwg bod gennym ni raniad rhwng y gogledd a'r de, ac i ychwanegu at hynny—i ychwanegu at hynny—ddoe, roedd y Prif Weinidog—[Torri ar draws.]
We do need to hear the leader of the opposition. Allow him to ask his question, please. [Interruption.] Allow him to ask his question.
Mae angen i ni glywed arweinydd yr wrthblaid. Gadewch iddo ofyn ei gwestiwn, os gwelwch yn dda. [Torri ar draws.] Gadwch iddo ofyn ei gwestiwn.
Diolch, Llywydd.
To add to that, yesterday, the First Minister planned to hold a Labour-only exclusive meeting with council leaders who were also urging the Welsh Government to rethink the budget settlement, despite the fact that these were the very councils that had the better side of the deal because of Welsh Government cronyism. [Interruption.] Six of the seven authorities that maintained or increased their funding in this funding settlement were Labour-run councils. You couldn't make this stuff up, leader of the house. Do you not agree with your Labour colleagues that the settlement is fundamentally flawed and that the funding formula needs to be reviewed because it's north Wales councils and rural authorities that will bear the brunt of these Labour-inflicted cuts?
Diolch, Lywydd.
I ychwanegu at hynny, ddoe, roedd y Prif Weinidog yn bwriadu cynnal cyfarfod cyfyngedig Llafur yn unig gydag arweinwyr cyngor a oedd hefyd yn annog Llywodraeth Cymru i ailystyried setliad y gyllideb, er gwaethaf y ffaith mai'r rhain oedd yr union gynghorau a oedd yn cael ochr orau'r fargen oherwydd ffrindgarwch Llywodraeth Cymru. [Torri ar draws.] Roedd chwech o'r saith awdurdod lleol a gynhaliodd neu a gynyddodd eu cyllid yn y setliad cyllid hwn yn gynghorau dan arweiniad Llafur. Ni allech chi wneud y pethau hyn i fyny, arweinydd y tŷ. Onid ydych chi'n cytuno â'ch cyd-Aelodau Llafur bod y setliad yn sylfaenol wallus a bod angen adolygu'r fformiwla ariannu, oherwydd cynghorau ac awdurdodau gwledig y gogledd fydd yn ysgwyddo baich y toriadau hyn gan y blaid Lafur?
Well, the leader of the opposition says that you couldn't make this stuff up and then proceeds to do so. I can only reiterate what I said in answer to the first part of his question: the funding formula is agreed every year with local government. The Cabinet Secretary for Finance sat in the finance sub-group, and the local authority leaders agreed on the latest set of changes to the formula. By and large, those changes are ones that favoured more rural parts of Wales because they added an additional increment to the recognition of sparsity in the way that the formula operates. Welsh Government does not set the formula; it is set on expert advice and it is agreed by local government. There are a number of factors that impact on whether local authorities have had a decrease in funding this year—for example, if there are fewer people unemployed in the local authority than this time last year, or fewer secondary school pupils in an authority than this time last year, or fewer children claiming free school meals in its primary schools. There is absolutely nothing tribal or cronyistic about any one of these factors. The Member is extremely mischievous in saying so. They are all empirical measures, they feed their way into the formula and, every year, some local authorities see a benefit and some local authorities find that they see less benefit. But the Member is also disingenuous in being part of the Conservative Party that has just put the longest form of austerity in Britain that any Government has ever done—ever—and he must take some of the blame at least for the lack of funding available to Wales during the settlement period.
Wel, mae arweinydd yr wrthblaid yn dweud na allwch chi wneud y pethau hyn i fyny ac yna'n mynd ati i wneud hynny. Ni allaf ond ailadrodd yr hyn a ddywedais wrth ateb rhan gyntaf ei gwestiwn: cytunir ar y fformiwla ariannu bob blwyddyn gyda llywodraeth leol. Eisteddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn yr is-grŵp cyllid, a chytunodd arweinwyr yr awdurdodau lleol ar y gyfres ddiweddaraf o newidiadau i'r fformiwla. Ar y cyfan, mae'r newidiadau hynny yn rhai a oedd yn ffafrio rhannau mwy gwledig o Gymru gan eu bod yn ychwanegu cynyddran ychwanegol at y gydnabyddiaeth o deneurwydd poblogaeth yn y ffordd y mae'r fformiwla'n gweithio. Nid Llywodraeth Cymru sy'n pennu'r fformiwla; caiff ei phennu ar sail cyngor arbenigol ac fe'i cytunir gan lywodraeth leol. Ceir nifer o ffactorau sy'n effeithio ar ba un a yw awdurdodau lleol wedi cael gostyngiad i gyllid y flwyddyn hon—er enghraifft, os oes llai o bobl yn ddi-waith yn yr awdurdod lleol na'r adeg hon y llynedd, neu lai o ddisgyblion ysgol uwchradd mewn awdurdod na'r adeg hon y llynedd, neu lai o blant yn hawlio prydau ysgol am ddim yn ei ysgolion cynradd. Nid oes dim byd o gwbl sy'n llwythol nac yn dangos ffrindgarwch am unrhyw un o'r ffactorau hyn. Mae'r Aelod yn ddrygionus iawn yn dweud hynny. Maen nhw i gyd yn fesurau empirig, maen nhw'n bwydo eu hunain i mewn i'r fformiwla a, bob blwyddyn, mae rhai awdurdodau lleol yn elwa a rhai awdurdodau lleol yn canfod eu bod yn elwa llai. Ond mae'r Aelod hefyd yn annidwyll trwy fod yn rhan o'r Blaid Geidwadol sydd newydd gyflwyno'r cyfnod hiraf erioed o gyni cyllidol gan unrhyw Lywodraeth ym Mhrydain erioed—erioed—ac mae'n rhaid iddo gymryd rhywfaint o'r bai am o leiaf y diffyg cyllid oedd ar gael i Gymru yn ystod cyfnod y setliad.
I'm not going to take any lessons in spending from the leader of the house and her party, which nearly bankrupted this country in 2010. Now, leader of the house— [Interruption.]
Nid wyf i'n mynd i gymryd unrhyw wersi ar wariant gan arweinydd y tŷ a'i phlaid, y bu bron iddi wneud y wlad hon yn fethdalwr yn 2010. Nawr, arweinydd y tŷ—[Torri ar draws.]
I can't hear what the leader of the opposition is now saying. Can you please carry on, and can members of the Cabinet in particular refrain from commenting throughout the discussion?
Ni allaf glywed yr hyn y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei ddweud nawr. A allwch chi barhau, os gwelwch yn dda, ac a all aelodau'r Cabinet yn arbennig ymatal rhag gwneud sylwadau drwy gydol y drafodaeth?
Leader of the house, the environment Minister is not the only one to contribute to the red-on-red fire. The Minister for Welsh Language and Lifelong Learning recently said, and I quote,
'we must put our hands up and admit that one area where we have failed to make the impact that we...should have, is the economy'.
Well, I couldn't have said it better myself, Minister. The Welsh Government has failed our economy, and local government is one of its key pillars. It employs over 10 per cent of the Welsh workforce, spends £3.5 billion on goods and services, and promotes economic growth in all regions of the nation, yet successive Welsh Labour settlements consistently hammer the parts of Wales that are often most reliant on the local authority economy. The Welsh Government's consistent neglect of large swathes of Wales has ultimately resulted in regional inequality and a stagnant Welsh economy. Leader of the house, will you now listen to your own colleagues and call on the First Minister to rethink this local government funding settlement so that we have one that is capable of driving forward the prosperity of our nation instead of one that will only entrench regional inequality and council favouritism here in Wales?
Arweinydd y tŷ, nid Gweinidog yr amgylchedd yw'r unig un i gyfrannu at y saethu coch ar goch. Dywedodd Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes yn ddiweddar, a dyfynnaf,
mae'n rhaid i ni roi ein dwylo i fyny a chyfaddef mai un maes lle'r ydym ni wedi methu â chael yr effaith y dylem ni fod wedi ei chael yw'r economi.
Wel, ni allwn i fod wedi ei ddweud yn well fy hun, Gweinidog. Mae Llywodraeth Cymru wedi methu o ran ein heconomi, a llywodraeth leol yw un o'i chonglfeini allweddol. Mae'n cyflogi dros 10 y cant o weithlu Cymru, yn gwario £3.5 biliwn ar nwyddau a gwasanaethau, ac yn hybu twf economaidd yn holl ranbarthau'r wlad, ac eto mae setliadau olynol Llafur Cymru yn morthwylio'n gyson y rhannau o Gymru sy'n aml yn dibynnu fwyaf ar yr economi awdurdod lleol. Mae esgeulustod cyson Llywodraeth Cymru o rannau helaeth o Gymru wedi arwain yn y pen draw at anghydraddoldeb rhanbarthol ac economi Cymru marwaidd. Arweinydd y tŷ, a wnewch chi wrando ar eich cyd-Aelodau nawr a galw ar y Prif Weinidog i ailystyried y setliad ariannu llywodraeth leol hwn fel bod gennym ni un sy'n gallu sbarduno ffyniant ein cenedl yn hytrach nag un a fydd yn gwneud dim ond ymwreiddio anghydraddoldeb rhanbarthol a ffafriaeth i gynghorau yma yng Nghymru?
Well, I think that the leader of the opposition is entirely wrong in both his premise and his argument. He fails to take any responsibility for having voted a Conservative Government with austerity policies onto the nation. I presume he voted Conservative in the last election and therefore contributed to that. Even if he is now— [Interruption.] I don't know what you're saying from a seated position. If you want to intervene, do say so. But I would say this: you have delivered by far the worst on the Conservative benches for Wales than other colleague Conservatives have done for their regions. So, to talk about regional disparity funding from that vantage point is not a good look.
I can also say that I am very pleased to see that he is following the hustings and arguments inside the Labour Party so closely; perhaps he can learn a lot from them.
Wel, rwy'n credu bod arweinydd yr wrthblaid yn gwbl anghywir o ran ei safbwynt a'i ddadl. Mae'n methu â chymryd unrhyw gyfrifoldeb am fod wedi pleidleisio Llywodraeth Geidwadol â pholisïau cyni cyllidol ar gyfer y genedl. Rwy'n tybio ei fod wedi pleidleisio dros y Ceidwadwyr yn yr etholiad diwethaf ac felly wedi cyfrannu at hynny. Hyd yn oed os yw bellach—[Torri ar draws.] Nid wyf i'n gwybod beth yr ydych chi'n ei ddweud o fod ar eich heistedd. Os ydych chi eisiau ymyrryd, dywedwch hynny. Ond byddwn i'n dweud hyn: rydych chi wedi cyflawni'r gwaethaf o bell ffordd ar feinciau'r Ceidwadwyr ar ran Cymru nag y mae eich cyd-Geidwadwyr wedi ei wneud dros eu rhanbarthau nhw. Felly nid yw sôn am anghydraddoldeb cyllid rhanbarthol o'r safbwynt hwnnw yn sefyllfa ddeniadol i fod ynddi.
Gallaf ddweud hefyd fy mod i'n falch iawn o weld ei fod yn dilyn y llwyfannau etholiad a'r dadleuon o fewn y Blaid Lafur mor agos; efallai y gall ddysgu llawer oddi wrthynt.
Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.
The leader of the UKIP group, Gareth Bennett.
Diolch, Lywydd. Leader of the house, I wanted to ask you some questions today related to— [Interruption.] I wanted to ask some questions today relating to the HS2 project. Of course, it isn't a devolved scheme, as we know, but it does have profound consequences for Wales in terms of spending and budgets. We know that the Barnett consequential is supposed to apply where we have major capital projects undertaken by the Westminster Government that do not directly benefit the taxpayer in Wales. What discussions has your Government had with the UK Government over the issue of an HS2 Barnett consequential for Wales?
Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, roeddwn i eisiau gofyn rhai cwestiynau i chi heddiw yn ymwneud â—[Torri ar draws.] Roeddwn i eisiau gofyn rhai cwestiynau i chi heddiw yn ymwneud â phrosiect HS2. Wrth gwrs, nid yw'n gynllun datganoledig, fel y gwyddom, ond mae'n cael effaith ddofn ar Gymru o ran gwariant a chyllidebau. Rydym ni'n gwybod bod swm canlyniadol Barnett i fod i'w gymhwyso lle mae gennym ni brosiectau cyfalaf mawr yr ymgymerir â nhw gan Lywodraeth San Steffan nad ydynt o fudd uniongyrchol i'r trethdalwr yng Nghymru. Pa drafodaethau mae eich Llywodraeth wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch y mater o swm canlyniadol Barnett HS2 i Gymru?
We've had a lot of conversations about the parlous situation with the Barnettisation of the HS2 spending; there's extensive correspondence to that effect. There clearly ought to be such a consequential, and, Llywydd, I put it on record that the Welsh Government thinks that there should be such a consequential as a result of that spending. We would like our trains to be built here in Wales, we would like the money to facilitate that, and the money to facilitate the services that might link to HS2 across north Wales, for example. But he's absolutely right: we think a consequential should flow from it.
Rydym ni wedi cael llawer o sgyrsiau am y sefyllfa enbyd o ran Barnetteiddio'r gwariant HS2; ceir gohebiaeth helaeth i'r perwyl hwnnw. Yn amlwg dylai fod swm canlyniadol o'r fath, a, Llywydd, rwy'n ei roi ar y cofnod bod Llywodraeth Cymru o'r farn y dylai fod swm canlyniadol o'r fath o ganlyniad i'r gwariant hwnnw. Hoffem i'n trenau gael eu hadeiladu yma yng Nghymru, hoffem gael yr arian i hwyluso hynny, a'r arian i hwyluso'r gwasanaethau a allai gysylltu â HS2 ar draws y gogledd, er enghraifft. Ond mae'n hollol iawn: rydym ni'n credu y dylai swm canlyniadol lifo ohono.
Yes. Thank you for that answer, and I'm glad you appreciate the point. Now, flowing from that—. [Interruption.] It wasn't condescending in any way, leader of the house.
Iawn. Diolch am yr ateb yna, ac rwy'n falch eich bod chi'n gwerthfawrogi'r pwynt. Nawr, yn sgil hynny—. [Torri ar draws.] Nid oedd yn nawddoglyd mewn unrhyw ffordd, arweinydd y tŷ.
You don't need to respond to comments made from sedentary positions, especially Joyce Watson.
Nid oes angen i chi ymateb i sylwadau a wneir gan bobl ar eu heistedd, yn enwedig Joyce Watson.
OK. Thank you, Llywydd. Diolch, Llywydd. Sorry, leader of the house, I'll continue with the question. I hope you appreciate that there was no condescension implied.
Now, I'm glad you agreed with me on that point. My researchers have done the calculations to get the Barnett consequential based on the Treasury rules, and we've come up with a figure of around £4.6 billion, which was what Wales should have got. Clearly, there doesn't seem to be any sign of anything like that coming to Wales, so could I just ask for a little bit more clarity, given your first answer? Are you now going back to the UK Government to get a more realistic deal from the UK Treasury regarding this matter?
Iawn. Diolch, Llywydd. Diolch, Llywydd. Mae'n ddrwg gen i, arweinydd y tŷ, byddaf yn parhau â'r cwestiwn. Rwy'n gobeithio eich bod chi'n sylweddoli nad oedd unrhyw awgrym o fod yn nawddoglyd.
Nawr, rwy'n falch eich bod chi'n cytuno â mi ar y pwynt hwnnw. Mae fy ymchwilwyr wedi gwneud y cyfrifiadau i ddarganfod y swm canlyniadol Barnett yn seiliedig ar reolau'r Trysorlys, ac rydym ni wedi cyfrifo ffigur o tua £4.6 biliwn, sef yr hyn y dylai Cymru fod wedi ei gael. Yn amlwg, nid yw'n ymddangos bod unrhyw arwydd o swm tebyg i hynny yn dod i Gymru, felly a gaf i ofyn am ychydig mwy o eglurder, o gofio eich ateb cyntaf? A ydych chi'n mynd yn ôl at Lywodraeth y DU nawr i gael cytundeb mwy realistig gan Drysorlys y DU ynghylch y mater hwn?
Yes. We are in constant dialogue with the UK Treasury about this matter, and about the franchise in general, and about our ability to build the new kit in Wales, and to stimulate the economy in so doing.
Ydym. Rydym ni mewn trafodaethau cyson â Thrysorlys y DU ynghylch y mater hwn, ac am y fasnachfraint yn gyffredinol, ac am ein gallu i adeiladu'r offer newydd yng Nghymru, ac i ysgogi'r economi trwy wneud hynny.
I suppose, leader of the house, there is an alternative rather than—I mean, this is an alternative way of looking at this—in that your economy Minister, Ken Skates, although he has cited possible benefits of HS2 to north and mid Wales, although fairly small in financial terms, he has also made the point that the HS2 project could have an adverse impact on the economy of south Wales. Because by making journeys quicker from London to the English midlands and the north, you are, relatively speaking, making south Wales further from London. So, that could impact adversely on the economy of south Wales. It's not therefore clear whether there are any net benefits from the HS2 project for Wales. I would point out that UKIP's policy is that the HS2 project is spiralling out of control in terms of costs and should be scrapped. Is there now a case that the Welsh Government could think about lobbying Westminster to try and achieve that end?
Mae'n debyg, arweinydd y tŷ, bod dewis arall yn hytrach na—hynny yw, mae hon yn ffordd arall o edrych ar hyn—o'r safbwynt bod eich Gweinidog yr economi, Ken Skates, er ei fod wedi nodi manteision posibl HS2 i'r gogledd a'r canolbarth, er eu bod yn gymharol fach mewn termau ariannol, mae hefyd wedi gwneud y pwynt y gallai'r prosiect HS2 gael effaith andwyol ar economi'r de. Oherwydd trwy wneud teithiau'n gyflymach o Lundain i ganolbarth Lloegr a'r gogledd, rydych chi, o safbwynt cymharol, yn gwneud de Cymru ymhellach o Lundain. Felly, gallai hynny gael effaith andwyol ar economi de Cymru. Nid yw'n eglur felly pa un a oes unrhyw fanteision net o'r prosiect HS2 i Gymru. Hoffwn nodi mai polisi UKIP yw bod y prosiect HS2 yn mynd allan o reolaeth o ran costau ac y dylid ei ddiddymu. A oes achos erbyn hyn y gallai Llywodraeth Cymru ystyried lobïo San Steffan i geisio cyflawni'r canlyniad hwnnw?
Yes. The rail strategy of the current UK Government is not one with which we are at one, I think it's fair to say. And since he has taken the opportunity to mention the economy of south Wales in relation to trains, the best thing that the UK Government could do is both give us the consequential for HS2 and electrify the train line all the way to Swansea.
Oes. Nid yw strategaeth reilffyrdd Llywodraeth bresennol y DU yn un yr ydym ni'n cytuno â hi, rwy'n credu ei bod hi'n deg i ddweud. A chan ei fod wedi cymryd y cyfle i sôn am economi de Cymru o ran trenau, y peth gorau y gallai Llywodraeth y DU ei wneud yw'r rhoi'r swm canlyniadol ar gyfer HS2 i ni a thrydaneiddio'r rheilffordd yr holl ffordd i Abertawe.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of the Plaid Cymru group, Adam Price.
Diolch, Llywydd. As leader of the house on 16 October, you told us there would be a debate on the decision on the M4 relief road during the week beginning 4 December. Does the Government plan to announce its decision before that date while the Assembly is in session and not during the recess next week, for example? And will that be through the means of an oral statement to the Assembly? Will that be the First Minister's decision alone, or will there be discussion in Cabinet, and will it therefore be subject to Cabinet collective responsibility?
Since we've been waiting for a decision for at least two decades, would a delay of a few weeks matter a great deal? Would you agree that, since it's a twentieth-century answer to a twenty-first-century problem, it would be wise and proper to leave it to the incoming First Minister who will take over just a week after the proposed date for the debate on the decision?
Diolch, Llywydd. Fel arweinydd y tŷ ar 16 Hydref, dywedasoch wrthym y byddai dadl ar y penderfyniad ar ffordd liniaru'r M4 yn ystod yr wythnos yn dechrau ar 4 Rhagfyr. A yw'r Llywodraeth yn bwriadu cyhoeddi ei phenderfyniad cyn y dyddiad hwnnw tra bod y Cynulliad mewn sesiwn ac nid yn ystod y toriad yr wythnos nesaf, er enghraifft? Ac a fydd hynny trwy gyfrwng datganiad llafar i'r Cynulliad? Ai penderfyniad y Prif Weinidog yn unig fydd hwnnw, neu a fydd trafodaeth yn y Cabinet, ac a fydd felly yn destun cydgyfrifoldeb y Cabinet?
Gan ein bod ni wedi bod yn aros am benderfyniad ers o leiaf dau ddegawd, a fyddai oedi o ychydig wythnosau o bwys mawr? A fyddech chi'n cytuno, gan ei fod yn ateb ugeinfed ganrif i broblem ugeinfed ganrif ar hugain, y byddai'n ddoeth ac yn briodol ei adael i'r Prif Weinidog newydd, a fydd yn cymryd drosodd wythnos yn unig ar ôl y dyddiad arfaethedig ar gyfer y ddadl ar y penderfyniad?
We're in the process that results from the public inquiry, so, for the benefit of the Assembly, officials have now received the copy of the public inquiry inspector's report, which they are preparing advice on. Once the Cabinet Secretary for Economy and Transport has received that advice and considered the report, he will issue a written statement on the next steps. We've committed to the debate, as the Member rightly says, and a vote in Government time on this project, once all Members have had the opportunity to consider the inspector's report and the decision on the statutory Orders. This debate and vote will be taken into account in final investment decisions on whether to award the construction contracts, and following the inquiry, should the decision be made to proceed to construction, works might commence next year. The Member is right, we have to go through the budget process for that to happen as well. We've already published the environmental information, draft Orders and the associated reporting for the proposed M4 project.
Rydym ni yn y broses sy'n deillio o'r ymchwiliad cyhoeddus, felly, er budd y Cynulliad, mae swyddogion bellach wedi derbyn copi o adroddiad arolygydd yr ymchwiliad cyhoeddus, y maen nhw'n paratoi cyngor arno. Ar ôl i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth gael y cyngor hwnnw ac ystyried yr adroddiad, bydd yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar y camau nesaf. Rydym ni wedi ymrwymo i'r ddadl hon, fel y dywed yr Aelod yn briodol, a phleidlais yn amser y Llywodraeth ar y prosiect hwn, ar ôl i'r holl Aelodau gael y cyfle i ystyried adroddiad yr arolygydd a'r penderfyniad ar y Gorchmynion statudol. Bydd y ddadl a'r bleidlais yn cael eu cymryd i ystyriaeth mewn penderfyniadau buddsoddi terfynol ar ba un a ddylid dyfarnu'r contractau adeiladu, ac yn dilyn yr ymchwiliad, os bydd penderfyniad yn cael ei wneud i fwrw ymlaen â gwaith adeiladu, gallai'r gwaith ddechrau y flwyddyn nesaf. Mae'r Aelod yn iawn, mae'n rhaid i ni fynd trwy broses y gyllideb i hynny ddigwydd hefyd. Rydym ni eisoes wedi cyhoeddi'r wybodaeth amgylcheddol, y Gorchmynion drafft a'r adroddiadau cysylltiedig ar gyfer prosiect arfaethedig yr M4.
I appreciate, for reasons of accuracy, possibly, that the leader of the house was drawing on her notes there, but could I just press her, because I'm not clear that in her response she covered, for example, whether this will ultimately be a decision for the First Minister alone, or will there be a Cabinet discussion and, therefore, will the Cabinet be bound by collective responsibility in relation to that?
Also, in terms of the vote, can you reassure us, to use Brexit terminology, that it will be a meaningful vote? I mean, will the motion that is tabled be amendable to allow the consideration of other options, whether it's the blue route, for example, or, indeed, actually, an entirely different approach involving investment in public transport? Will the Government—? The language used was typically ministerial—and I mean no disrespect there—in terms of Yes Minister. I wasn't quite clear. Taking cognisance of a vote is one thing, but will this be a binding vote on the Government? Similarly, in relation to the second vote, the budgetary vote as well, if that vote is lost, presumably the Government then will have to listen to the voice of the Assembly expressed in relation to this project.
Rwy'n sylweddoli, am resymau cywirdeb, o bosibl, bod arweinydd y tŷ yn manteisio ar ei nodiadau yn y fan yna, ond a gaf i bwyso arni, oherwydd nid wyf i'n eglur ei bod hi wedi sôn yn ei hymateb, er enghraifft, pa un ai penderfyniad y Prif Weinidog yn unig fydd hwn yn y pen draw, neu a fydd trafodaeth Cabinet ac, felly, a fydd y Cabinet wedi ei rwymo gan gydgyfrifoldeb mewn cysylltiad â hynny?
Hefyd, o ran y bleidlais, a allwch chi ein sicrhau, i ddefnyddio terminoleg Brexit, y bydd yn bleidlais ystyrlon? Hynny yw, a fydd modd diwygio'r cynnig a gyflwynir i ganiatáu ystyriaeth o ddewisiadau eraill, pa un a yw hynny'n golygu'r llwybr glas, er enghraifft, neu, yn wir, mewn gwirionedd, yn ddull cwbl wahanol sy'n cynnwys buddsoddiad mewn trafnidiaeth gyhoeddus? A fydd y Llywodraeth—? Roedd yr iaith a ddefnyddiwyd yn nodweddiadol o Weinidogol—ac nid wyf i'n bwriadu dangos unrhyw ddiffyg parch yn y fan yna—o ran Yes Minister. Nid oedd yn gwbl eglur i mi. Mae cymryd sylw o bleidlais yn un peth, ond a fydd hon yn bleidlais sy'n rhwymo'r Llywodraeth? Yn yr un modd, yng nghyswllt yr ail bleidlais, y bleidlais gyllidebol hefyd, os collir y bleidlais honno, mae'n debyg wedyn y bydd yn rhaid i'r Llywodraeth wrando ar lais y Cynulliad a fynegir yng nghyswllt y prosiect hwn.
Yes. To be as clear as it's humanly possible to be, I've said that the debate and vote will be taken into account in final investment decisions, but that it will be in Government time. So, it's a binding vote in Government time on the Government. So, we've structured it in that way. My own backbenchers have been very clear that they want a vote of that sort. And we promised that vote—I promised that vote, as the Member rightly says, in the Assembly. And so, we will do that, but we are in a statutory process and the vote must come at the right point in that statutory process, which is currently timetabled for the week commencing 4 December.
Ie. I fod mor eglur ag y mae'n bosibl ei fod, rwyf i wedi dweud y bydd y ddadl a'r bleidlais yn cael eu cymryd i ystyriaeth mewn penderfyniadau buddsoddi terfynol, ond y bydd yn amser y Llywodraeth. Felly, mae'n bleidlais rhwymol yn amser y Llywodraeth ar y Llywodraeth. Felly, rydym ni wedi ei strwythuro yn y modd hwnnw. Mae aelodau ar fy meinciau cefn fy hun wedi bod yn eglur iawn eu bod nhw eisiau pleidlais o'r fath. Ac addawyd y bleidlais honno gennym—addewais i y byddem ni'n cael y bleidlais honno, fel y dywed yr Aelod yn briodol, yn y Cynulliad. Ac felly, byddwn yn gwneud hynny, ond rydym ni mewn proses statudol ac mae'n rhaid i'r bleidlais ddod ar yr adeg iawn yn y broses statudol honno, sydd wedi'i hamserlennu ar gyfer yr wythnos sy'n dechrau ar 4 Rhagfyr, ar hyn o bryd.
Finally, can you explain why—? Reading the runes of where the Government is in all this—and I accept that, in terms of the statutory process, the due diligence is being gone through—you seem poised to ignore the judgment of the Future Generations Commissioner for Wales who says that the Government has vastly exaggerated the economic benefits of the relief road, and that's been echoed most recently by your own backbenchers. She agrees with us about investing the £1.4 billion that is there currently for the black route in other options. I mean, it would be vastly more beneficial. You could double the amount of investment in the south Wales metro and have money left over to invest in reinstating the railway line between Aberystwyth and Carmarthen, based on your own recently published feasibility study. What's the point of being the first legislature in the world to create a future generations commissioner if we ignore her advice on the largest capital decision that the Government's ever made? Doesn't that actually then leave the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 as a fairly empty exercise?
Yn olaf, a allwch chi esbonio pam—? O ddarllen y llythrennau rwnig o ran safbwynt y Llywodraeth yn hyn i gyd—ac rwy'n derbyn, o ran y broses statudol, bod y diwydrwydd dyladwy yn cael ei gyflawni—mae'n ymddangos eich bod chi ar fin anwybyddu barn Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru sy'n dweud bod y Llywodraeth wedi gorliwio manteision economaidd y ffordd liniaru yn enfawr, ac ategwyd hynny'n fwyaf diweddar gan aelodau o'ch meinciau cefn eich hun. Mae'n cytuno â ni ynghylch buddsoddi'r £1.4 biliwn sydd yno ar hyn o bryd ar gyfer y llwybr du mewn dewisiadau eraill. Hynny yw, byddai'n llawer iawn mwy buddiol. Gallech chi ddyblu cyfanswm y buddsoddiad yn metro de Cymru a chael arian dros ben i fuddsoddi mewn ailgyflwyno'r rheilffordd rhwng Aberystwyth a Chaerfyrddin, yn seiliedig ar eich astudiaeth o ddichonoldeb eich hun a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Beth yw'r diben o fod y ddeddfwrfa gyntaf yn y byd i greu comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol os ydym ni'n anwybyddu ei chyngor ar y penderfyniad cyfalaf mwyaf y mae'r Llywodraeth wedi ei wneud erioed? Onid yw hynny'n gadael Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 fel ymarfer cymharol wag wedyn mewn gwirionedd?
No, it doesn't. I disagree with him there. The commissioner provided evidence to the public inquiry, we have the report, it's with officials to prepare advice, and once the relevant Ministers and the Cabinet have the report, I'll be able to answer some of his questions, but I have not yet seen the report. I do not know what it says, and we're in a process in which that report, which was done at some length and took extensive evidence, will provide us with its outcome, and I do not know what that outcome is. I'm not in a position to answer those questions and as soon as we are in that position, as I said, the Cabinet Secretary will issue a written statement on the next steps in the light of that advice, but I don't have that advice yet, so I'm not in a position to say anything more about it. Adam Price makes a very good, valid point about the role of the commissioner, but she provided evidence to that public inquiry, which has, no doubt, taken it into account in providing its inquiry report outcome.
Nac ydy, dydy e ddim. Rwy'n anghytuno ag ef ynghylch hynny. Cyflwynodd y Comisiynydd dystiolaeth i'r ymchwiliad cyhoeddus, mae'r adroddiad gennym ni, mae gan swyddogion i baratoi cyngor, ac ar ôl i'r Gweinidogion perthnasol a'r Cabinet gael yr adroddiad, byddaf yn gallu ateb rhai o'i gwestiynau, ond nid wyf i wedi gweld yr adroddiad eto. Nid wyf i'n gwybod beth mae'n ei ddweud, ac rydym ni mewn proses lle bydd yr adroddiad hwnnw, a luniwyd dros gyfnod maith ac a gymerodd dystiolaeth helaeth, yn darparu ei ganlyniad i ni, ac nid wyf i'n gwybod beth yw'r canlyniad hwnnw. Nid wyf i mewn sefyllfa i ateb y cwestiynau hynny a chyn gynted ag y byddwn yn y sefyllfa honno, fel y dywedais, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar y camau nesaf yng ngoleuni'r cyngor hwnnw, ond nid yw'r cyngor hwnnw gen i eto, felly nid wyf i mewn sefyllfa i ddweud dim byd mwy am hyn. Mae Adam Price yn gwneud pwynt dilys, da iawn am swyddogaeth y comisiynydd, ond cyflwynodd dystiolaeth i'r ymchwiliad cyhoeddus hwnnw, sydd, heb amheuaeth, wedi ei chymryd i ystyriaeth wrth ddarparu canlyniad ei adroddiad ymchwiliad.
3. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddiogelu a hyrwyddo hawliau pobl ag anableddau yng Nghanol De Cymru? OAQ52836
3. What is the Welsh Government doing to protect and promote the rights of people with disabilities in South Wales Central? OAQ52836
The Welsh Government published its new framework, 'Action on Disability: The Right to Independent Living', for consultation yesterday, 22 October. The accompanying action plan sets out priority actions under way across Welsh Government to tackle key barriers identified by disabled people themselves, including transport, employment, housing and accessibility.
Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei fframwaith newydd, 'Gweithredu ar Anabledd: Hawl i Fyw'n Annibynnol, ar gyfer ymgynghori ddoe, 22 Hydref. Mae'r cynllun gweithredu atodol yn nodi'r camau gweithredu a flaenoriaethwyd sydd ar waith ar draws Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â rhwystrau allweddol a nodwyd gan bobl anabl eu hunain, gan gynnwys trafnidiaeth, cyflogaeth, tai a hygyrchedd.
I'm grateful for that answer. You may know, as part of Mountain Ash's regeneration, a Mountain Ash community hub is being developed, and people with disabilities have contacted me to say it's essential that that hub has disabled parking facilities. The day centre building never had those, nor a dropping-off point. I do commend RCT council for their consultation exercise. I have written to the lead cabinet member, Councillor Rhys Lewis, who has given me a very helpful answer that final plans are yet to be developed, but consideration of disabled parking as near as possible to the community hub has been highlighted as a priority consideration. So, when we ask disabled people for their views, we should act on them. There are many excellent regeneration schemes going ahead at the moment, but this sort of consideration ought to be at the heart of them.
Rwy'n ddiolchgar am yr ateb yna. Efallai y gwyddoch, yn rhan o adfywio Aberpennar, bod canolfan gymunedol yn cael ei datblygu, ac mae pobl ag anableddau wedi cysylltu â mi i ddweud ei bod hi'n hanfodol bod cyfleusterau parcio i bobl anabl yn y ganolfan. Nid oedd hynny erioed ar gael yn y ganolfan ddydd, na man gollwng pobl. Rwy'n cymeradwyo cyngor Rhondda Cynon Taf am eu hymarfer ymgynghori. Rwyf i wedi ysgrifennu at yr aelod cabinet arweiniol, y Cynghorydd Rhys Lewis, sydd wedi rhoi ateb defnyddiol iawn i mi nad oes cynlluniau terfynol wedi eu datblygu eto, ond bod ystyriaeth o fannau parcio i bobl anabl mor agos â phosibl at y ganolfan gymunedol wedi ei hamlygu fel ystyriaeth i'w blaenoriaethu. Felly, pan fyddwn yn gofyn i bobl anabl am eu safbwyntiau, dylem weithredu ar eu sail. Mae llawer o gynlluniau adfywio rhagorol yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd, ond dylai'r math hon o ystyriaeth fod yn ganolog iddynt.
Yes, I entirely agree with the Member. It very much should be part of the consideration, and one of the things the framework sets out, amongst many others identified to us by disabled people themselves, is the need for physical access to be facilitated. I mean, there are many other forms of access. So, I entirely agree with the Member. I hope that RCT council will take that into account. The voice of disabled people is rightly front and centre of this new action plan, and it highlights such issues as a matter of paramount importance.
Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â'r aelod. Dylai'n sicr fod yn rhan o'r ystyriaeth, ac un o'r pethau y mae'r fframwaith yn eu nodi, ymhlith llawer o rai eraill y tynnwyd ein sylw atynt gan bobl anabl eu hunain, yw'r angen i fynediad corfforol gael ei hwyluso. Hynny yw, ceir llawer o fathau eraill o fynediad. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â'r aelod. Gobeithiaf y bydd cyngor Rhondda Cynon Taf yn cymryd hynny i ystyriaeth. Mae llais y bobl anabl yn gwbl flaenllaw, a hynny'n briodol, yn y cynllun gweithredu newydd hwn, ac mae'n amlygu problemau o'r fath fel mater o'r pwys mwyaf.
The leader of the campaign to save the Welsh living grant is a Labour Party member, who has succeeded in getting a motion to the Labour Party conference in support of that grant's retention. Nevertheless, your Government is determined to push ahead with scrapping this grant, which is a lifeline to its recipients, in favour of transferring the fund directly to local authorities. Meanwhile, the Scottish Government, under the SNP, is retaining its version of the independent living grant. In the words of the recent petition on the matter, I'd like to ask you: why are people in receipt of the Welsh independent living grant being
'treated like guinea pigs when their high care and support needs require long-term stability and structure'?
Mae arweinydd yr ymgyrch i achub grant byw Cymru yn aelod o'r Blaid Lafur, sydd wedi llwyddo i gael cynnig i gynhadledd y Blaid Lafur i gefnogi cadw'r grant hwnnw. Serch hynny, mae eich Llywodraeth yn benderfynol o fwrw ymlaen â diddymu'r grant hwn, sy'n achubiaeth i'w dderbynwyr, o blaid trosglwyddo'r gronfa yn uniongyrchol i awdurdodau lleol. Yn y cyfamser, mae Llywodraeth yr Alban, o dan yr SNP, yn cadw ei fersiwn o'r grant byw'n annibynnol. Yng ngeiriau'r ddeiseb ddiweddar ar y mater, hoffwn i ofyn i chi: pam mae pobl sy'n derbyn grant byw'n annibynnol Cymru yn cael
eu trin fel testun arbrawf pan fo'u hanghenion gofal a chymorth uchel angen sefydlogrwydd a strwythur hirdymor?
I disagree entirely with the Member's take on this. Following the UK Government's closure of the independent living fund, back in 2015, we put in place the Welsh independent living grant with local authorities to enable them to continue payments at the same level to people who used to receive the payments, as an interim measure whilst consideration was given to what the longer term arrangement to support those people ought to be.
Rwy'n anghytuno’n llwyr â safbwynt yr aelod ar hyn. Ar ôl i Lywodraeth y DU gau'r gronfa byw'n annibynnol, yn ôl yn 2015, cyflwynwyd grant byw'n annibynnol Cymru gennym ni gydag awdurdodau lleol i'w galluogi i barhau taliadau ar yr un lefel i bobl a oedd yn derbyn y taliadau yn flaenorol, fel mesur dros dro tra bod ystyriaeth yn cael ei rhoi i beth ddylai'r trefniad tymor hwy fod i gynorthwyo'r bobl hynny.
But you're cutting local authorities' funds.
Ond rydych chi'n torri cyllid awdurdodau lleol.
This was only ever a short-term measure, and the grant has since ceased to be being replaced by alternative arrangements. On the advice of our stakeholder group, we are introducing future support through local authorities' social services over a two-year transition period. This commenced from April last year and is to allow sufficient time for authorities to agree, with the people affected, the well-being outcomes they wish to achieve, the future support they are required to deliver, and to provide that support. Our approach aims to ensure that all disabled people in Wales, whether they receive payments from the ILF or not, receive the support they require to live independently in the community, and we are keeping a close look on the progress in implementing these changes as they go forward.
Dim ond mesur tymor byr oedd hwn o'r cychwyn, ac mae'r grant wedi dod i ben ers hynny i gael ei ddisodli gan drefniadau eraill. Ar sail cyngor gan ein grŵp rhanddeiliaid, rydym ni'n cyflwyno cymorth yn y dyfodol trwy wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol dros gyfnod pontio o ddwy flynedd. Dechreuodd hyn o fis Ebrill y llynedd a diben hynny yw rhoi digon o amser i awdurdodau gytuno, gyda'r bobl sy'n cael eu heffeithio, y canlyniadau llesiant y maen nhw'n dymuno eu cael, y cymorth y mae'n ofynnol iddynt ei ddarparu yn y dyfodol, ac i ddarparu'r cymorth hwnnw. Nod ein dull yw sicrhau bod yr holl bobl anabl yng Nghymru, pa un a ydyn nhw'n derbyn taliadau o'r gronfa byw'n annibynnol ai peidio, yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i fyw'n annibynnol yn y gymuned, ac rydym ni'n cadw golwg agos ar y cynnydd o ran gweithredu'r newidiadau hyn wrth iddyn nhw ddatblygu.
What does the Welsh Government intend to do to address the communication failures between GP surgeries and the Welsh interpreting and translation service? This failure of communication has meant that the deaf community is unable to access vital healthcare due to administrative problems within the NHS in Wales. It's a very serious problem.
Beth mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i fynd i'r afael â'r methiannau cyfathrebu rhwng meddygfeydd teulu a gwasanaeth cyfieithu a chyfieithu ar y pryd Cymru? Mae'r methiant hwn o ran cyfathrebu wedi golygu na all y gymuned pobl fyddar gael mynediad at ofal iechyd hanfodol oherwydd problemau gweinyddol yn y GIG yng Nghymru. Mae'n broblem ddifrifol iawn.
I'm afraid I don't know. I'm not familiar with the issue that the Member raises. Perhaps he would be good enough to write to me with the details and we'll ensure a response.
Mae gen i ofn nad wyf i'n gwybod. Nid wyf i'n gyfarwydd â'r mater y mae'r Aelod yn ei godi. Efallai y byddai'n ddigon hael i ysgrifennu ataf gyda'r manylion a byddwn yn sicrhau ymateb.
4. Pa fesurau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cyflwyno i wella canlyniadau canser yr ysgyfaint dros y 12 mis nesaf? OAQ52808
4. What measures will the Welsh Government introduce to improve lung cancer outcomes in the next 12 months? OAQ52808
Health boards and trusts are working to improve lung cancer outcomes in a number of ways, including the development of a value-based pathway of care. This will make the best use of the resources that are available, tackle variation in care, and deliver the outcomes that matter to people.
Mae byrddau ac ymddiriedolaethau iechyd yn gweithio i wella canlyniadau canser yr ysgyfaint mewn nifer o ffyrdd, gan gynnwys datblygu llwybr gofal sy'n seiliedig ar werth. Bydd hyn yn gwneud y defnydd gorau o'r adnoddau sydd ar gael, yn mynd i'r afael ag amrywiadau mewn gofal, ac yn cyflawni'r canlyniadau sy'n bwysig i bobl.
Thank you very much for the reply, Minister. Lung cancer is the third most common cancer in Wales, but it is responsible for the majority of cancer-related deaths. Like all cancers, it can be effectively treated or survival can be improved if diagnosed early. However, only 16 per cent of patients in Wales are diagnosed at stage 1. NHS England recently rolled out a one-stop shop designed to catch cancer early and speed up diagnosis. The centres act as a point of referral for people with vague, non-specific symptoms that their GP or healthcare professional suspects may be cancer. These centres have proved effective at identifying potential lung cancer patients before symptoms appear and before the cancer has advanced or set in the body. Will the Minister agree to consider introducing such a one-stop shop here, so that Wales will no longer have the poorest survival rates of all United Kingdom nations?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb, Gweinidog. Canser yr ysgyfaint yw'r trydydd canser mwyaf cyffredin yng Nghymru, ond mae'n gyfrifol am y rhan fwyaf o farwolaethau sy'n gysylltiedig â chanser. Fel pob math o ganser, gellir ei drin yn effeithiol neu gellir gwella cyfraddau goroesi os ceir diagnosis cynnar. Fodd bynnag, dim ond 16 y cant o gleifion yng Nghymru sy'n cael diagnosis yng nghyfnod 1. Cyflwynodd GIG Lloegr siop un stop yn ddiweddar i ganfod canser yn gynnar a chyflymu'r diagnosis. Mae'r canolfannau yn gweithredu fel pwynt cyfeirio i bobl sydd â symptomau amwys, amhenodol y mae eu meddyg teulu neu weithiwr gofal iechyd proffesiynol yn amau y gallai fod yn ganser. Mae'r canolfannau hyn wedi bod yn effeithiol o ran canfod cleifion canser yr ysgyfaint posibl cyn i symptomau ymddangos a chyn bod y canser wedi gwaethygu neu ymsefydlu yn y corff. A wnaiff y Gweinidog gytuno i ystyried cyflwyno siop un stop o'r fath yn y fan yma, fel nad oes gan Gymru y cyfraddau goroesi gwaethaf o holl wledydd y Deyrnas Unedig mwyach?
We have a number of things that we focus on on cancer outcomes, including implementing a lung cancer pathway through the lens of value-based healthcare. One-year survival from lung cancer has improved 5.8 percentage points, and five-year survival by 4 percentage points, between 2005 and 2009 and between 2010 and 2014. The cancer patient experience survey showed that 93 per cent of lung cancer patients reported a positive experience of their care—a significant improvement when compared against the previous survey.
We do have a national leadership group of expert clinicians, the Wales thoracic oncology group, that works within the cancer network to co-ordinate activity in Wales. The group has overseen a national lung cancer initiative over the past three years that included a symptom awareness campaign, a programme to get people ready for surgery, and to improve access to that surgery. We've also improved access to stereotactic ablative radiotherapy by funding new equipment at the Velindre Cancer Centre so that patients can access the advanced radiotherapy technique in Wales. In addition, the new treatment fund has led to faster access to a number of new drugs, including several for lung cancer. So, the Member can be assured that it is a matter we are keeping under close regard.
Mae gennym ni nifer o bethau yr ydym ni'n canolbwyntio arnyn nhw o ran canlyniadau canser, gan gynnwys gweithredu llwybr canser yr ysgyfaint trwy lens gofal iechyd seiliedig ar werth. Mae cyfraddau goroesi am flwyddyn yn dilyn canser yr ysgyfaint wedi gwella gan 5.8 y cant, a chyfraddau goroesi am bum mlynedd 4 y cant rhwng 2005 a 2009, a rhwng 2010 a 2014. Dangosodd yr arolwg o brofiad cleifion canser bod 93 y cant o gleifion canser yr ysgyfaint wedi nodi profiad cadarnhaol o'u gofal—gwelliant sylweddol o'i gymharu â'r arolwg blaenorol.
Mae gennym ni grŵp arweinyddiaeth cenedlaethol o glinigwyr arbenigol, grŵp oncoleg thorasig Cymru, sy'n gweithio o fewn y rhwydwaith canser i gydgysylltu gweithgarwch yng Nghymru. Mae'r grŵp wedi goruchwylio menter canser yr ysgyfaint genedlaethol dros y tair blynedd diwethaf a oedd yn cynnwys ymgyrch ymwybyddiaeth o symptomau, rhaglen i baratoi pobl ar gyfer llawdriniaeth, ac i wella mynediad at y lawdriniaeth honno. Rydym ni hefyd wedi gwella mynediad at radiotherapi abladol stereotactig trwy ariannu offer newydd yng Nghanolfan Ganser Felindre fel y gall cleifion gael gafael ar y dechneg radiotherapi ddatblygedig yng Nghymru. Hefyd, mae'r gronfa driniaeth newydd wedi arwain at fynediad cyflymach at nifer o gyffuriau newydd, gan gynnwys sawl un ar gyfer canser yr ysgyfaint. Felly, gall yr Aelod fod yn sicr ei fod yn fater yr ydym ni'n rhoi sylw gofalus iddo.
Leader of the house, the reason Wales has some of the worst lung cancer survival rates in Europe is due, in the main, to delays in diagnosis. Unacceptably long waits for diagnostic tests and routine downgrading of general practitioner referrals contribute to late diagnosis of lung cancer. So, leader of the house, what is your Government doing to cut diagnostic waiting times and ensure that GP referrals are not downgraded?
Arweinydd y tŷ, y rheswm y mae gan Gymru rai o'r cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint gwaethaf yn Ewrop, yn bennaf, yw oedi cyn cael diagnosis. Mae amseroedd aros annerbyniol o hir am brofion diagnostig ac israddio atgyfeiriadau meddygon teulu fel mater o drefn yn cyfrannu at ddiagnosis hwyr o ganser yr ysgyfaint. Felly, arweinydd y tŷ, beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i leihau amseroedd aros diagnostig a sicrhau nad yw atgyfeiriadau meddygon teulu yn cael eu hisraddio?
We have some really interesting things happening in in this field, actually. The Welsh Government, like the rest of the UK, follows the expert advice of the UK National Screening Committee. The UKNSC does not currently recommend routine asymptomatic screening for lung cancer, but we are due to review the policy after the results of the NELSON randomised lung cancer screening trial are published. If that recommendation is for screening for lung cancer, the Wales screening committee will consider how this can be appropriately implemented in Wales, with a view to speeding up the screening. The National Institute for Health and Care Excellence recommends the primary investigation for suspected lung cancer is an urgent chest x-ray for people aged 40 and over with defined unexplained symptoms, and GPs are aware of this.
Mae gennym ni rai pethau diddorol iawn yn digwydd yn y maes hwn, a dweud y gwir. Mae Llywodraeth Cymru, fel gweddill y DU, yn dilyn cyngor arbenigol Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU. Nid yw UKNSC yn argymell sgrinio asymptomatig fel mater o drefn ar gyfer canser yr ysgyfaint ar hyn o bryd, ond byddwn yn adolygu'r polisi ar ôl cyhoeddi canlyniadau treial sgrinio ar gyfer canser yr ysgyfaint ar hap NELSON. Os mai'r argymhelliad hwnnw fydd sgrinio ar gyfer canser yr ysgyfaint, bydd pwyllgor sgrinio Cymru yn ystyried sut y gellir gweithredu hyn yn briodol yng Nghymru, gyda'r nod o gyflymu'r broses sgrinio. Mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn argymell mai'r ymchwiliad sylfaenol ar gyfer canser yr ysgyfaint tybiedig yw archwiliad pelydr-x brys o'r frest i bobl 40 oed a hŷn sydd â symptomau anesboniadwy diffiniedig, ac mae meddygon teulu yn ymwybodol o hyn.
5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella hawliau plant yng Nghymru? OAQ52833
5. What plans does the Welsh Government have to improve children's rights in Wales? OAQ52833
We have clear plans to protect and extend children’s rights. We will introduce legislation to remove the defence of reasonable punishment, and we will legislate to give 16 and 17-year-olds the vote in local government elections and support the Assembly Commission to extend voting rights to these young people for the Assembly.
Mae gennym ni gynlluniau eglur i ddiogelu ac ymestyn hawliau plant. Byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth i gael gwared ar yr amddiffyniad o gosb resymol, a byddwn yn deddfu i roi'r bleidlais i bobl ifanc 16 a 17 oed mewn etholiadau llywodraeth leol ac yn cefnogi Comisiwn y Cynulliad i ymestyn hawliau pleidleisio i'r bobl ifanc hyn ar gyfer y Cynulliad.
I thank the leader of the house for that response. Is the leader of the house aware that a study published in the BMJ last week showed that countries where there is a ban on physically punishing children, including slapping and smacking, have lower rates of youth violence? The findings show that rates of physical fighting amongst young people were 42 to 69 per cent lower than in countries without any such bans in place. Doesn't she agree that this is very good evidence in support of the Welsh Government's plan to ban the physical punishment of children?
Diolchaf i arweinydd y tŷ am yr ymateb yna. A yw arweinydd y tŷ yn ymwybodol bod astudiaeth a gyhoeddwyd yn y BMJ yr wythnos diwethaf yn dangos bod gan wledydd lle ceir gwaharddiad ar gosbi plant yn gorfforol, gan gynnwys slapio a smacio, gyfraddau is o drais ieuenctid? Mae'r canfyddiadau yn dangos bod cyfraddau ymladd corfforol ymhlith pobl ifanc 42 i 69 y cant yn is nag mewn gwledydd heb unrhyw waharddiadau o'r fath ar waith. Onid yw hi'n cytuno bod hon yn dystiolaeth dda iawn i gefnogi cynllun Llywodraeth Cymru i wahardd cosbi plant yn gorfforol?
Yes, I am very aware of the research. In fact, the Welsh Government funds the Welsh contribution to the health behaviour in school-aged children study—one of the data sources that the research draws upon. We're very encouraged by the conclusion that country prohibition of corporal punishment is associated with less youth violence. It's very hard to say: less youth violence. [Laughter.] Of course, we considered a wide range of research and reviews in developing the evidence base for our proposed legislation, and the new research is very interesting and relevant to that. But I do think it's also important to also point out that our decision to take forward the legislation is also a principled one based on a commitment to children's rights, as well as on the research around violence, although that's a very nice added extra to have. The First Minister has confirmed that we will be bringing forward a Bill in year 3 of the legislative programme.
Ydw, rwy'n ymwybodol iawn o'r gwaith ymchwil. A dweud y gwir, mae Llywodraeth Cymru yn ariannu cyfraniad Cymru at yr astudiaeth ymddygiad iechyd ymhlith plant oedran ysgol—un o'r ffynonellau data y mae'r gwaith ymchwil yn eu defnyddio. Rydym ni wedi ein calonogi'n fawr gan y casgliad bod gwaharddiad gwlad o gosb gorfforol yn gysylltiedig â llai o drais ieuenctid. Mae'n anodd iawn ei ddweud: llai o drais ieuenctid. [Chwerthin.] Wrth gwrs, ystyriwyd amrywiaeth eang o waith ymchwil ac adolygiadau gennym wrth ddatblygu'r sail dystiolaeth ar gyfer ein deddfwriaeth arfaethedig, ac mae'r ymchwil newydd yn ddiddorol ac yn berthnasol iawn i hynny. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig nodi bod ein penderfyniad i fwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth hefyd yn un egwyddorol yn seiliedig ar ymrwymiad i hawliau plant, yn ogystal ag ar yr ymchwil ar drais, er bod honno'n agwedd ychwanegol braf iawn i'w chael. Mae'r Prif Weinidog wedi cadarnhau y bydd yn cyflwyno Bil ym mlwyddyn 3 y rhaglen ddeddfwriaethol.
Leader of the house, I've argued before, of course, that our and Welsh Government's due regard for children's rights in our policy and legislation needs to be extended to public bodies, really, in order for the effect of what we do here to be felt locally. I don't think a three-page web consultation, as we've seen with Swansea Council recently on a school closure—which might be suitable for 17-year-olds but actually isn't for 5-year-olds—is particularly helpful. But, actually, the Welsh Government needs to look closer to home occasionally as well. The children's rights impact assessment on the most recent school code changes didn't mention article 12 of the United Nations Convention on the Rights of the Child at all. So, I'm just asking: do you think it's a good idea that all CRIAs should contain a statement of the reasons why article 12 hasn't been observed? I mean, there may be very, very good reasons for that—just impractical or genuinely unhelpful. But I think it would be helpful if they did include a statement as to why children's voices haven't been particularly sought on an occasion.
Arweinydd y tŷ, rwyf i wedi dadlau o'r blaen, wrth gwrs, bod angen ymestyn ein sylw dyledus ni a Llywodraeth Cymru i hawliau plant yn ein polisïau a'n deddfwriaeth i gyrff cyhoeddus, mewn gwirionedd, er mwyn i effaith yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yma gael ei theimlo yn lleol. Nid wyf i'n credu bod ymgynghoriad tair tudalen ar y we, fel yr ydym ni wedi ei weld ar gau ysgol gan Gyngor Abertawe yn ddiweddar—a allai fod yn addas ar gyfer pobl ifanc 17 mlwydd oed ond nad yw ar gyfer plant 5 mlwydd oed—yn arbennig o ddefnyddiol. Ond, mewn gwirionedd, mae angen i Lywodraeth Cymru edrych yn nes at gartref o bryd i'w gilydd hefyd. Nid oedd yr asesiad o effaith o hawliau plant ar y newidiadau diweddaraf i'r cod ysgolion yn sôn am erthygl 12 Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn o gwbl. Felly, rwy'n gofyn: a ydych chi'n credu ei bod yn syniad da y dylai pob asesiad gynnwys datganiad o'r rhesymau pam nad yw erthygl 12 wedi ei dilyn? Hynny yw, efallai bod rhesymau da dros ben am hynny—ei bod yn anymarferol neu'n wirioneddol annefnyddiol. Ond rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol pe bydden nhw'n cynnwys datganiad ynghylch pam na wrandawyd ar leisiau plant yn benodol ar achlysur.
Thank you. Yes, I'm very interested in what the Member said. I'm not aware of it, so I'd welcome a conversation between myself and the Cabinet Secretary for Education and her to explore that matter, because I think what she says is a matter of some interest.
Diolch. Ie, mae gen i ddiddordeb mawr yn yr hyn a ddywedodd yr Aelod. Nid wyf yn ymwybodol ohono, felly byddwn yn croesawu sgwrs rhyngof i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ac iddi archwilio'r mater hwnnw, oherwydd rwy'n credu bod yr hyn y mae hi'n ei ddweud yn fater o gryn ddiddordeb.
O dan y Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011, mae’n rhaid i Weinidogion Cymru roi sylw dyledus i ddarpariaethau penodol yng Nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn wrth weithredu eu swyddogaethau, ond nid ydy’r Mesur yn darparu ffordd o weithredu pan fydd hawliau o dan y confensiwn yn cael eu torri. Os bydd Cymru’n gadael yr Undeb Ewropeaidd, bydd llawer o ddulliau cyfreithiol o ddiogelu hawliau plant a phobl ifanc yn cael eu colli. A wnaiff eich Llywodraeth chi, felly, ystyried ymgorffori hawliau plant o dan y confensiwn i mewn i gyfraith Cymru’n llawn, er mwyn sicrhau y bydd yna ffordd o weithredu ar gael pan fydd hawliau yn cael eu torri?
Under the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011, the Welsh Ministers do have to give due regard to specific provisions of the UN Convention on the Rights of the Child in carrying out its functions, but the legislation doesn’t provide a means of operating when rights under the convention are not adhered to. If Wales leave the European Union, many legal safeguards for the rights of children and young people will be lost. Will your Government therefore consider incorporating the rights of children under the convention into Welsh law in full, in order to ensure that there will be a means available when rights are not adhered to?
Yes, it's a very interesting point, and in conversation with Helen Mary Jones about the incorporation of the rights of disabled people, we are very interested in looking to see what the impact of that might be in those conversations, including, if necessary, enforcement provisions and so on. I'd very much welcome a conversation that extended that to the rights of the child.
We are, of course, the only country in the UK so far to consult children and young people on their views on Brexit, and we are going to receive the consultation report by the end of October. So, it'll be very interesting to see what the young people themselves say about the issue of the incorporation of rights after Brexit as well.
Ydy, mae'n bwynt diddorol iawn, ac mewn sgwrs gyda Helen Mary Jones ynghylch ymgorffori hawliau pobl anabl, mae gennym ni ddiddordeb mawr mewn edrych i weld beth allai effaith hynny fod yn y sgyrsiau hynny, gan gynnwys, os oes angen, darpariaethau gorfodi ac ati. Byddwn yn sicr yn croesawu sgwrs a oedd yn ymestyn hynny i hawliau'r plentyn.
Ni, wrth gwrs, yw'r unig wlad yn y DU hyd yma i ymgynghori â phlant a phobl ifanc ar eu barn ar Brexit, a byddwn yn derbyn adroddiad yr ymgynghoriad erbyn diwedd mis Hydref. Felly, bydd yn ddiddorol iawn gweld beth mae'r bobl ifanc eu hunain yn ei ddweud am y mater o ymgorffori hawliau ar ôl Brexit hefyd.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bwysigrwydd safleoedd hanesyddol yng Nghymru? OAQ52838
6. Will the First Minister make a statement on the importance of historical sites in Wales? OAQ52838
Historic sites contribute to the character of communities and deserve our support and protection. We are delighted at today's announcement that the slate landscape of north Wales will be put forward as the next UK nomination for inscription as a world heritage site. Wales has a unique and varied industrial heritage that is rightly celebrated.
Mae safleoedd hanesyddol yn cyfrannu at gymeriad cymunedau ac yn haeddu ein cefnogaeth a'n gwarchodaeth. Rydym ni'n hynod falch o'r cyhoeddiad heddiw y bydd tirwedd llechi y gogledd yn cael ei chyflwyno fel enwebiad nesaf y DU am arysgrifiad fel safle treftadaeth y byd. Mae gan Gymru dreftadaeth ddiwydiannol unigryw ac amrywiol sy'n cael ei chlodfori, a hynny'n briodol.
Thank you. In 2007-8, a decade ago, the Conwy valley flood alleviation scheme was implemented at a cost to taxpayers of over £7 million. Now, despite the special circumstances of Gwydir castle's double grade I listing, castle and gardens—the only grade I listed gardens in Wales—Gwydir found itself entirely left out of that scheme and continues to suffer increasing and very damaging flood problems. A permanent flood wall would now cost in excess of £350,000. So, the owners, in absolute desperation, have resorted to recruiting volunteers recently to sandbag the area, but have now been told by National Resources Wales to suspend this.
Keith Ivens of the NRW has said that protecting this castle as a heritage site would be a matter for the Welsh Government, as it is outside of NRW's remit. Now then, leader of the house, First Minister—[Interruption.] Now then. The First Minister in January of last year, at a Carwyn Connect event in Llanrwst said that we need to find a solution for Gwydir, and this flooding cannot be allowed to continue. And continue it does. It is devastating to think what this family have spent on bringing this castle and its grounds back—700-year-old trees drowning, because of a lack of action from this Welsh Government.
Now then, could you therefore advise what steps you as a Welsh Government are taking. I will obviously, again, challenge the First Minister on what he's done since his Carwyn Connect—
Diolch. Yn 2007-8, ddegawd yn ôl, sefydlwyd cynllun lliniaru llifogydd dyffryn Conwy am gost o dros £7 miliwn i drethdalwyr. Nawr, er gwaethaf amgylchiadau arbennig rhestriad gradd I dwbl castell a gerddi castell Gwydir— yr unig erddi rhestredig gradd I yng Nghymru—canfu Gwydir ei fod wedi ei adael allan yn llwyr o'r cynllun hwnnw ac mae'n parhau i ddioddef problemau llifogydd cynyddol a niweidiol iawn. Byddai wal lifogydd barhaol yn costio dros £350,000 erbyn hyn. Felly, mae'r perchnogion, mewn anobaith llwyr, wedi troi at recriwtio gwirfoddolwyr yn ddiweddar i osod bagiau tywod yn yr ardal, ond wedi cael eu hysbysu bellach gan Cyfoeth Naturiol Cymru i roi'r gorau i hyn.
Mae Keith Ivens o Cyfoeth Naturiol Cymru wedi dweud mai mater i Lywodraeth Cymru fyddai diogelu'r castell hwn fel safle treftadaeth, gan ei fod y tu allan i gylch gwaith Cyfoeth Naturiol Cymru. Nawr te, arweinydd y tŷ, dywedodd y Prif Weinidog—[Torri ar draws.] Nawr te. Dywedodd y Prif Weinidog ym mis Ionawr y llynedd, mewn digwyddiad Cyswllt Carwyn yn Llanrwst, bod angen i ni ddod o hyd i ateb ar gyfer Gwydir, ac na ellir caniatáu i'r llifogydd hyn barhau. A pharhau y maen nhw. Mae'n dorcalonnus i feddwl faint mae'r teulu hwn wedi ei wario ar ddod â'r castell hwn a'i erddi yn ôl—coed 700 mlwydd oed yn boddi, oherwydd diffyg gweithredu gan y Llywodraeth Cymru hon.
Nawr te, a allwch chi hysbysu felly pa gamau yr ydych chi fel Llywodraeth Cymru yn eu cymryd. Yn amlwg, byddaf yn herio'r Prif Weinidog unwaith eto ar yr hyn y mae wedi ei wneud ers ei ddigwyddiad Cyswllt Carwyn—
Just ask your question now, Janet Finch-Saunders.
Gofynnwch eich cwestiwn nawr, Janet Finch-Saunders.
Yes. How are you going to protect this very important, historical, double grade I listed castle and gardens, and how do you intend to live up to the reputation that you care and value our historical heritage?
Iawn. Sut ydych chi'n mynd i ddiogelu'r castell a gerddi hynod bwysig, hanesyddol, rhestredig gradd I dwbl, a sut ydych chi'n bwriadu bodloni'r enw da sydd gennych eich bod yn malio am ein treftadaeth hanesyddol ac yn ei gwerthfawrogi?
As I'm sure the Member already knows, funding for flood alleviation schemes in Wales is available from the Welsh Government's flood risk management programme. It is directed at the most high-risk communities in Wales where risk to life remains a priority. Even if it were possible to design a cost-beneficial flood scheme for Gwydir, the primary beneficiaries would still be an uninhabited cellar and gardens, and even though those features are of huge historical importance and very beloved of the local community, it does not meet the very stringent criteria for funding.
Cadw's funding stream for repairs to historic buildings is focused on community assets, and therefore a flood alleviation scheme for Gwydir would not meet the criteria. But it is worth noting that Cadw has already provided grant support of over £150,000 towards restoration works for the castle in previous years.
I'm bound to say, Llywydd, that this is another example of the Conservative Member asking us to spend a lot of money on something that we all value whilst not taking into account the cuts in our budget from her Government over many years.
Fel mae'r Aelod yn gwybod eisoes, mae cyllid ar gyfer cynlluniau lliniaru llifogydd yng Nghymru ar gael gan raglen rheoli perygl llifogydd Llywodraeth Cymru. Fe'i cyfeirir at y cymunedau uchaf eu risg uchel yng Nghymru lle mae perygl i fywyd yn dal i fod yn flaenoriaeth. Hyd yn oed pe byddai'n bosibl dylunio cynllun llifogydd cost-fuddiol ar gyfer Gwydir, y prif fuddiolwyr o hyd fyddai seler wag a gerddi, ac er bod y nodweddion hynny o bwysigrwydd hanesyddol enfawr ac yn annwyl iawn i'r gymuned leol, nid yw'n bodloni'r meini prawf llym iawn ar gyfer cyllid.
Mae ffrwd ariannu Cadw ar gyfer atgyweiriadau i adeiladau hanesyddol yn canolbwyntio ar asedau cymunedol, ac felly ni fyddai cynllun lliniaru llifogydd ar gyfer Gwydir yn bodloni'r meini prawf. Ond mae'n werth nodi bod Cadw eisoes wedi darparu cymorth grant o dros £150,000 tuag at waith adfer ar gyfer y castell yn y gorffennol.
Mae'n rhaid i mi ddweud, Llywydd, bod hon yn enghraifft arall o Aelod Ceidwadol yn gofyn i ni wario llawer o arian ar rywbeth yr ydym ni i gyd yn ei werthfawrogi heb gymryd i ystyriaeth y toriadau i'n cyllideb gan ei Llywodraeth hi dros flynyddoedd lawer.
Leader of the house, I recently met with volunteers involved in preserving and promoting the blast furnaces of the former Gadlys ironworks. The works opened in 1827 and the furnaces are described as possibly the best-preserved in the UK, despite being largely unrecognised both locally and further afield. This project could be a real draw in terms of promoting the industrial heritage of the Cynon Valley and indeed Wales. How can the Welsh Government ensure that local groups access the support they need to make these ideas a success and to preserve the stories of our communities?
Arweinydd y tŷ, cyfarfûm yn ddiweddar â gwirfoddolwyr sy'n ymwneud â diogelu a hyrwyddo ffwrneisi chwyth hen waith haearn Gadlys. Agorwyd y gwaith ym 1827 a disgrifir y ffwrneisi fel y rhai sydd o bosibl wedi eu cadw orau yn y DU, er gwaethaf y ffaith nad ydyn nhw wedi eu cydnabod i raddau helaeth yn lleol ac ymhellach i ffwrdd. Gallai'r prosiect hwn fod yn atyniad gwirioneddol o ran hyrwyddo treftadaeth ddiwydiannol Cwm Cynon a Chymru, yn wir. Sut gall Llywodraeth Cymru sicrhau bod grwpiau lleol yn cael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnynt i wneud y syniadau hyn yn llwyddiant ac i ddiogelu hanesion ein cymunedau?
Yes, the Member makes an extremely important point. I'm aware of the national importance of the former Gadlys ironworks site. It does indeed have the potential to illustrate and enhance our knowledge and understanding of the development of the iron industry here in Wales. Cadw officers regularly monitor the condition of scheduled monuments and provide advice and guidance to site owners, occupiers and interested parties. I understand that a Cadw officer visited the remains of the blast furnaces at Gadlys in June 2018 and produced a management plan for the site. This has been copied to Rhondda Cynon Taf County Borough Council, who own part of the site, and a range of future meetings are indeed planned with the other owners and occupiers, and appropriate advice will be provided during those meetings. I know the Member has taken an active role in that.
It's recognised that, with the owner's permission, local groups and volunteers can and will make significant contributions to the preservation of the heritage assets at the ironworks site. Cadw provides funding to assist the four Welsh archaeological trusts in supporting local groups who wish to explore, understand and promote their heritage. The historic environment records that were put on a statutory footing by the recent Historic Environment (Wales) Act 2016 are very valuable tools to support this work, and I commend them to anyone who hasn't had the real privilege of looking through them, because they're an excellent piece of work.
Ie, mae'r aelod yn gwneud pwynt hynod bwysig. Rwy'n ymwybodol o bwysigrwydd cenedlaethol safle hen waith haearn Gadlys. Yn wir, mae ganddo'r potensial i arddangos a gwella ein gwybodaeth a'n dealltwriaeth o ddatblygiad y diwydiant haearn yma yng Nghymru. Mae swyddogion Cadw yn monitro cyflwr henebion cofrestredig yn rheolaidd ac yn cynnig cyngor a chyfarwyddyd i berchnogion a meddianwyr safleoedd a phartïon â buddiant. Rwy'n deall bod swyddog Cadw wedi ymweld ag olion o'r ffwrneisiau chwyth yn Gadlys ym mis Mehefin 2018 ac wedi llunio cynllun rheoli ar gyfer y safle. Copïwyd hwn i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf, sy'n berchen ar ran o'r safle, ac yn wir mae amrywiaeth o gyfarfodydd wedi eu cynllunio ar gyfer y dyfodol gyda pherchnogion a meddianwyr eraill, a bydd cyngor priodol ar gael yn ystod y cyfarfodydd hynny. Gwn fod yr Aelod wedi chwarae rhan weithredol yn hynny.
Cydnabyddir, gyda chaniatâd y perchennog, y gall grwpiau a gwirfoddolwyr lleol wneud cyfraniadau sylweddol at ddiogelu'r asedau treftadaeth ar safle'r gwaith haearn, ac y byddan nhw'n gwneud hynny. Mae Cadw yn darparu cyllid i gynorthwyo pedair ymddiriedolaeth archeolegol Cymru i gynorthwyo grwpiau lleol sy'n dymuno archwilio, deall a hyrwyddo eu treftadaeth. Mae'r cofnodion amgylchedd hanesyddol a osodwyd ar sail statudol gan y Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 ddiweddar yn offerynnau gwerthfawr iawn i gefnogi'r gwaith hwn, ac rwy'n eu cymeradwyo i unrhyw un nad yw wedi cael y fraint wirioneddol o edrych drwyddynt, oherwydd maen nhw'n ddarn rhagorol o waith.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol y bont rheilffordd ar draws yr A5114 yn Llangefni? OAQ52832
7. Will the First Minister make a statement on the future of the railway bridge across the A5114 in Llangefni? OAQ52832
Yes. If we are to improve connectivity between communities and incentivise people to travel in a more sustainable way, it is important that we investigate how we can make better use of redundant railway lines as well as increasing services on lines already in operation.
Gwnaf. Os ydym ni'n mynd i wella cysylltedd rhwng cymunedau a chymell pobl i deithio mewn ffordd fwy cynaliadwy, mae'n bwysig ein bod yn ymchwilio i sut y gallwn ni wneud gwell defnydd o reilffyrdd segur yn ogystal â chynyddu gwasanaethau ar reilffyrdd sydd eisoes yn weithredol.
Diolch yn fawr ichi am yr ymateb yna. Ar y pedwerydd ar ddeg o'r mis yma, mi gafodd y bont rheilffordd yma ei thynnu lawr, a hynny ar ôl i lorri ei tharo hi a'i gwneud hi yn anniogel. Rŵan, gaps sydd yna lle'r oedd yna bont cynt, ac mae'r ffaith nad oes yna bont yna bellach yn bygwth unrhyw gynlluniau ar gyfer y dyfodol i ailagor y lein. Rydw i'n gwbl grediniol y byddai ailagor y lein yna yn fuddiol iawn i economi gogledd Ynys Môn, yn enwedig tref Amlwch. Mae yna lein yna yn barod, wrth gwrs; nid glaswellt sydd yno.
Rŵan, fe wnaf atgoffa'r Llywodraeth eich bod chi wedi enwi Llangefni fel un o'r 12 gorsaf y llynedd a oedd yn flaenoriaeth ar gyfer cael eu hailagor—heb bont, fydd yna ddim gorsaf. Felly, a wnaiff y Llywodraeth ymrwymo i gefnogi Cyngor Sir Ynys Môn wrth iddyn nhw bwyso ar Network Rail i sicrhau bod pont newydd yn cael ei gosod a fyddai'n addas i gario trên yn y dyfodol, a hefyd i gefnogi'r cyngor i wneud gwaith ymchwil ar opsiynau rŵan ar gyfer y ffordd yna, yn cynnwys y posibilrwydd o'i lledu hi—lledu'r abutments ac ati—fel bod y digwyddiad yma yn gallu arwain at welliant yn hytrach na cholli cyfle?
Thank you very much for that response. On the fourteenth of this month, this railway bridge was demolished after a lorry struck it, and made the structure unsafe. Now, there are gaps where there once was a bridge, and the fact that there is no bridge there is now a threat to any future plans to reopen the rail line. I am convinced that reopening that rail line would be hugely beneficial to the economy of northern Anglesey, particularly the town of Amlwch. There is a line in place already; it’s not just grassland.
Now, I will remind the Government that you named Llangefni as one of 12 stations last year that were a priority to be reopened—without a bridge, there’ll be no station. So, will the Government commit to supporting the Isle of Anglesey County Council as they put pressure on Network Rail to ensure that a new bridge is put in place that would be appropriate to carry rail in future, and also to support the council in doing research on options for that route, including the possibility of widening it—the abutments and so on—so that this event can lead to an improvement rather than a missed opportunity?
The Member makes a series of good points. The Member's well aware that the bridge was a Network Rail asset, and therefore is not devolved to us, and enhancing and maintaining it is not within our devolved competence. But alongside him, I welcome Anglesey Central Railway company's intention to run the heritage railway services along the line, and recognise the importance of building a replacement bridge in Llangefni to enable them to deliver their aspirations.
The Welsh Government is unfortunately not able to offer financial assistance as such, but we are very happy for officials to be engaged in any and all of the discussions between the Isle of Anglesey County Council, Anglesey Central Railway company and Network Rail to explore all the other opportunities that the Member listed in terms of funding. It is also worth mentioning that the new station at Llangefni has made it through to stage 2 assessment in terms of its refurbishment. If it should make it all the way to final stage, stage 3, then obviously the new station there is commensurate to the line being in existence, so that would put further pressure on Network Rail to put the line back in place. So, we're very happy to support with officials' time and energy, as you suggest.
Mae'r Aelod yn gwneud cyfres o bwyntiau da. Mae'r Aelod yn gwbl ymwybodol mai ased Network Rail oedd y bont, ac felly nid yw wedi'i datganoli i ni, ac nid yw ei gwella a'i chynnal yn rhan o'n cymhwysedd datganoledig. Ond ochr yn ochr ag ef, rwy'n croesawu bwriad Cwmni Rheilffordd Canol Môn i redeg y gwasanaethau rheilffordd treftadaeth ar hyd y llinell, ac yn cydnabod pwysigrwydd adeiladu pont newydd yn Llangefni i'w caniatáu i wireddu eu dyheadau.
Yn anffodus, ni all Llywodraeth Cymru gynnig cymorth ariannol fel y cyfryw, ond rydym ni'n hapus iawn i swyddogion gymryd rhan mewn unrhyw a phob trafodaeth rhwng Cyngor Sir Ynys Môn, Cwmni Rheilffordd Canol Môn a Network Rail i archwilio'r holl gyfleoedd eraill a restrwyd gan yr aelod o ran cyllid. Mae hefyd yn werth sôn bod yr orsaf newydd yn Llangefni wedi ei llwyddo i fynd drwy asesiad cam 2 o ran ei hailwampio. Pe byddai'n mynd yr holl ffordd i'r cam terfynol, cam 3, yna mae'n amlwg bod yr orsaf newydd yno yn gymesur â bod y rheilffordd yn bodoli, felly byddai hynny'n rhoi mwy o bwysau ar Network Rail i adsefydlu'r rheilffordd. Felly, rydym ni'n hapus iawn i gynorthwyo gydag amser ac egni swyddogion, fel yr ydych yn ei awgrymu.
In 2012, Network Rail estimated the cost of reinstating the Amlwch rail line at more than £25 million. In consequence, in December 2014, I asked the First Minister to consider supporting reopening the stretch from Gaerwen to Llangefni as a heritage connection, and, of course, this bridge would be critical. I said the precedent had been established in Llangollen with the link to Corwen, not only as a heritage connection, but also as an economic and social connection for people at both ends of the lines. And the First Minister replied that it was something that the Welsh Government would be keen to investigate and work on. So, what has happened since December 2014 and the First Minister's statement in reply to my question on this then?
Yn 2012, amcangyfrifodd Network Rail y byddai'r gost o ailgyflwyno rheilffordd Amlwch yn fwy na £25 miliwn. O ganlyniad, ym mis Rhagfyr 2014, gofynnais i'r Prif Weinidog i ystyried cefnogi ailagor y darn o Gaerwen i Langefni fel cysylltiad treftadaeth, ac, wrth gwrs, byddai'r bont hon yn hanfodol. Dywedais fod y cynsail wedi ei sefydlu yn Llangollen gyda'r cysylltiad i Gorwen, nid yn unig fel cysylltiad treftadaeth, ond hefyd fel cysylltiad economaidd a chymdeithasol i bobl ar ddau ben y rheilffordd. Ac atebodd y Prif Weinidog ei fod yn rhywbeth y byddai Llywodraeth Cymru yn awyddus i ymchwilio iddo a gweithio arno. Felly, beth sydd wedi digwydd ers mis Rhagfyr 2014 a datganiad y Prif Weinidog mewn ymateb i'm cwestiwn am hyn bryd hynny?
As I say, it's a Network Rail asset and we have been putting some pressure on Network Rail to do something about it, and, as I outlined to Rhun ap Iorwerth, we're very happy for officials to work on any scheme that looks like it will bring the line back into beneficial use and do the historic investigation that he mentioned in order to see what can be done. We're also wanting to be in a position to attract funding for new stations if it becomes available, and so we've started, as I said, work on developing business cases for possible investment, and that does include the Llangefni station as one of those possibilities.
Fel y dywedais, mae'n ased Network Rail, ac rydym wedi bod yn rhoi rhywfaint o bwysau ar Network Rail i wneud rhywbeth ynglŷn â'r peth, ac, fel yr amlinellais ar gyfer Rhun ap Iorwerth, rydym ni'n fodlon iawn i swyddogion weithio ar unrhyw gynllun sy'n debygol o adfer y llinell a gwneud defnydd buddiol ohoni, yn ogystal â gwneud yr ymchwiliad hanesyddol y cyfeiriodd ato, er mwyn gweld beth y gellir ei wneud. Rydym yn awyddus hefyd i fod mewn sefyllfa i ddenu cyllid ar gyfer gorsafoedd newydd os bydd ar gael. Felly rydym wedi dechrau, fel y dywedais, ar waith i ddatblygu achosion busnes ar gyfer buddsoddiad posibl, ac mae hwnnw’n cynnwys gorsaf Llangefni ymhlith y posibiliadau.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes gan arweinydd y tŷ. Rydw i'n rhoi'r amser iddi newid ei ffeils. Ac felly galw ar arweinydd y tŷ i wneud ei datganiad—Julie James.
The next item, therefore, is the business statement and announcement and I call on the leader of the house. I will give her some time to change files. And therefore I call on the leader of the house to make her statement—Julie James.
There is one change to this week's business, which is to reduce the length of oral Assembly questions to the Counsel General. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Mae un newid i fusnes yr wythnos hon, sef cyfyngu hyd cwestiynau llafar y Cynulliad i'r Cwnsler Cyffredinol. Nodir busnes drafft y tair wythnos nesaf yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, y gellir ei weld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on the inequality of services provided by local health boards in Wales's NHS, please? I have been contacted by a constituent who suffers from progressive coronary artery disease, CAD. This disease is slowly flooding up his arteries, increasing his risk of suffering a heart attack, stroke or blood clot. His specialist has recommended that he should be treated with apheresis and, if he were living in Cardiff, his consultant would have given this treatment straight away. However, because Aneurin Bevan health board do not recognise this as a standard procedure, they have had to make an individual patient funding request for this treatment. Can we have a statement from the Cabinet Secretary on why patients are being denied life-changing treatments simply because of where they live and what action he will take to address this postcode lottery in the NHS in Wales, please?
Arweinydd y Tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd ar yr anghydraddoldeb o ran y gwasanaethau a ddarperir gan fyrddau iechyd lleol yn y GIG, os gwelwch yn dda? Mae etholwr sy'n dioddef o glefyd y rhydweli coronaidd cynyddol, CAD, wedi cysylltu â mi. Mae'r clefyd yn peri i'w rydwelïau orlifo'n raddol, gan gynyddu ei risg o gael trawiad ar y galon, strôc, neu glotiau gwaed. Mae ei arbenigwr wedi argymell iddo gael ei drin gydag afferesi. Pe bai'n byw yng Nghaerdydd, byddai ei ymgynghorydd wedi cynnig y driniaeth hon iddo ar unwaith. Fodd bynnag, gan nad yw Bwrdd Iechyd Aneurin Bevan yn cydnabod bod hyn yn rhan o'r weithdrefn safonol, maent wedi gorfod gwneud cais cyllido claf unigol ar gyfer y driniaeth hon. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet i egluro pam mae cleifion yn cael eu hatal rhag derbyn triniaethau a allai newid eu bywydau, a hynny oherwydd lle maent yn byw, a pha gamau y bydd yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r loteri cod post yn y GIG yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
I don't think it is a postcode lottery. The Member's actually answered his own question, and has set out the procedure by which he applies for the funding that he needs. So, if he's having a problem with that, I suggest he writes with more detail to the Cabinet Secretary.
Nid wyf yn credu ei bod yn loteri cod post. Mae'r Aelod wedi ateb ei gwestiwn ei hun mewn gwirionedd, gan nodi'r weithdrefn a ddefnyddir i wneud cais am y cyllid sydd ei angen. Felly, os oes ganddo broblem gyda hynny, awgrymaf iddo ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet gyda rhagor o fanylion.
Could we have a statement on the rise of racism and hate crime in Wales since 2016? And I'm sure that you'd like to share with me the absolute disgust about the incident that happened on a Ryanair flight at the weekend and say that there is no place for this sort of behaviour, certainly across the world, but more specifically here in Wales.
And the facts are simple, that, since the referendum vote, the figures of race crime and hate crime have shot through the roof. Police figures obtained through a freedom of information request show that incidents surged by 23 per cent, Gwent being the biggest area that was affected, with a rise of 77 per cent—that's a 77 per cent rise in incidents from the previous year. That's an unparalleled rise during the time that these records have been kept. Now, those incidents reported in the past year included a Muslim woman being dragged along the pavement by her hijab, two Polish men being attacked in the street, resulting in the death of one of them, a Muslim man and woman being squirted with acid, leaving them with life-changing injuries—these are the most despicable crimes and they have been fuelled by racism and hatred towards the other. There is no area whatsoever in the UK that hasn't escaped these crimes, even those areas where they have voted very strongly to stay in the EU. And there were—76 per cent of incidents were restricted to verbal abuse; 14 per cent of cases involved threat of actual or physical violence. The statistics are extremely interesting—
A oes modd inni gael datganiad ynglŷn â'r cynnydd mewn hiliaeth a throseddau casineb yng Nghymru ers 2016? Rwy'n sicr eich bod chithau hefyd wedi'ch ffieiddio gan y digwyddiad ar awyren Ryanair yn ystod y penwythnos, ac yn cytuno â mi pan ddywedaf nad oes lle ar gyfer y math hwn o ymddygiad o gwbl, yn sicr ar draws y byd, ac yn enwedig yma yng Nghymru.
Ac mae'r ffeithiau yn syml. Ers y bleidlais refferendwm mae cynnydd aruthrol wedi bod yn ffigurau troseddau hiliol a throseddau casineb. Mae ffigurau'r heddlu, a gafwyd drwy gais rhyddid gwybodaeth, yn dangos cynnydd o 23 y cant mewn digwyddiadau, gyda Gwent yn gweld yr effaith gryfaf, gyda chynnydd o 77 y cant—mae hynny'n gynnydd o 77 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Nid oes cynnydd tebyg wedi bod ers dechrau'r cofnodion hyn. Roedd digwyddiadau y llynedd yn cynnwys llusgo menyw Fwslimaidd hyd y palmant gerfydd ei hijab, ymosodiad ar ddau ddyn Pwylaidd ar y stryd, digwyddiad a arweiniodd at farwolaeth un ohonynt, a chwistrellu dyn a dynes Fwslimaidd ag asid, gan eu hanafu mewn ffordd a fydd yn newid eu bywydau—mae'r rhain yn droseddau gwbl ffiaidd a gafodd eu hysgogi gan hiliaeth a chasineb tuag at berson arall. Nid oes unrhyw ardal o'r DU sydd wedi llwyddo i osgoi'r troseddau hyn, hyd yn oed yn yr ardaloedd hynny lle gwelwyd pleidlais gref o blaid aros yn yr UE. Ac roedd—76 y cant o achosion wedi eu cyfyngu i gam-drin geiriol; 14 y cant o achosion yn ymwneud â bygythiad o drais gwirioneddol neu gorfforol. Mae'r ystadegau yn hynod ddiddorol—
You do need to come to your point now, Joyce.
Mae angen ichi ddod at eich pwynt yn awr, Joyce.
I am, thank you. In terms of hate crime, 40 per cent of them are in terms of religion and over 50 per cent of them are against Muslim people, and just less than that against Jewish people. So, there's a real need, I feel, for us to take hold of this. I raise it now, because the police are bracing themselves for much more of the same and higher levels of incidents once we leave the EU.
Rwyf ar fin gwneud hynny, diolch i chi. O ran troseddau casineb, mae 40 y cant ohonynt yn ymwneud â chrefydd, a thros 50 y cant ohonynt yn erbyn Mwslimiaid, ac ychydig llai na hynny yn erbyn pobl Iddewig. Felly, mae angen gwirioneddol, rwy'n credu, inni fynd i'r afael â hyn. Rwy'n crybwyll hyn yn awr gan fod yr heddlu wrthi'n paratoi ar gyfer rhagor o hyn, a lefelau uwch o ddigwyddiadau, unwaith y byddwn yn gadael yr UE.
Well, Joyce Watson highlights a very worrying set of figures and trends and some of the specific instances that we've all been absolutely horrified to know are happening. I do think there's a small ray of hope in that the number of reported hate crimes is rising, and we feel very strongly that that means that there's more faith in the system so that reporting the crime will actually have some desired outcome. I do want, as I always say, Llywydd, on these occasions, to encourage people who experience any kind of crime to come forward so that we are aware and action can be taken. It's very much our top priority to encourage that they come forward and to ensure that people feel satisfied with how their case is handled once they have come forward. From all of our statistics, we're making very good progress in that regard. We do have a good model in the national hate crime report and support centre, run by Victim Support, who work alongside a network of dedicated staff and the four police forces in Wales. The centre plays a vital role, as I know Joyce Watson knows, in supporting victims of hate crime in Wales, and I've provided funding for the service until 2020. But she's quite right—there's much more that can still be done. This year, we have made £5,000 available to each of the four police and crime commissioners in Wales and Victim Support Cymru to support them in a range of activities to promote hate crime awareness during hate crime awareness week 2018. I was delighted to speak at that last week. I would very much welcome a cross-party debate on the rise of reported hate crime and would very much welcome that initiative coming from the back benches.
Wel, mae Joyce Watson yn tynnu sylw at set o ffigurau a thueddiadau sy'n peri pryder mawr, ac rydym oll wedi dychryn o wybod bod rhai o'r achosion hyn wedi digwydd. Rwy'n credu bod llygedyn bach o obaith yn y ffaith fod nifer yr adroddiadau am droseddau casineb ar gynnydd, ac rydym yn teimlo'n gryf iawn bod hynny'n golygu bod mwy o ffydd yn y system, a bod cred y bydd adrodd am droseddau yn arwain at ganlyniadau. Rwy'n awyddus, fel rwy'n ei ddweud bob tro, Llywydd, ar yr achlysuron hyn, i annog pobl sy'n profi unrhyw fath o drosedd i gyflwyno eu hunain fel ein bod ni'n ymwybodol ohonynt ac yn gallu gweithredu. Yn wir, ein prif flaenoriaeth yw eu hannog i sôn am y peth ac i sicrhau bod pobl yn fodlon â'r driniaeth o'u hachos wedi iddynt wneud hynny. O ystyried ein holl ystadegau, rydym wedi gwneud cynnydd da iawn yn hynny o beth. Mae gennym fodel da ar ffurf y Ganolfan Genedlaethol ar gyfer rhoi Cymorth ac Adrodd am Droseddau Casineb, a redir gan Cymorth i Ddioddefwyr, sy'n cydweithio â rhwydwaith o staff ymroddedig a phedwar heddlu Cymru. Mae'r Ganolfan yn chwarae rhan hanfodol, a gwn fod Joyce Watson yn gwybod hyn, wrth gefnogi'r rhai sydd wedi dioddef troseddau casineb yng Nghymru, ac rwyf wedi darparu cyllid ar gyfer y gwasanaeth hyd at 2020. Ond mae hi'n gwbl gywir—mae llawer mwy y gellir ei wneud eto. Eleni, rydym wedi neilltuo £5,000 yr un i'r pedwar heddlu a'r comisiynwyr troseddu yng Nghymru, yn ogystal â Cymorth Dioddefwyr Cymru, er mwyn eu cefnogi i gynnal amrywiaeth o weithgareddau i hyrwyddo ymwybyddiaeth o droseddau casineb yn ystod wythnos ymwybyddiaeth troseddau casineb 2018. Roeddwn yn falch o gael siarad yno'r wythnos diwethaf. Byddwn yn croesawu dadl drawsbleidiol i drafod y cynnydd yn yr adroddiadau am droseddau casineb, ac yn sicr byddwn yn croesawu'r fenter honno pe byddai'n dod o'r meinciau cefn.
Can I call for two statements, the first one on British Sign Language? I believe the last statement made by the Welsh Government was made by our former colleague Carl Sargeant on 20 October 2016 when he rightly said that:
'For Deaf people who use British Sign Language (BSL), appropriate communication support contributes to social inclusion and equal access to services...as a gateway to opportunities which hearing people take for granted such as taking part in parents’ evenings and community events, as well as supporting people to find and retain employment.'
However, last Saturday, I attended the 2018 'Lend Me Your Ears' conference for adults and parents of children with hearing loss in north Wales at Bangor University, where we heard members of the deaf community and BSL speakers, academics, speaking at the conference, as well as academics at Bangor University saying we need BSL legislation in Wales, looking at the BSL (Scotland) Act launched in 2015 and their national BSL plan published in October 2017, including a national advisory group including up to 10 deaf people who use BSL as their preferred or first language.
Although the Assembly and Welsh Government do not have specific powers in relation to British Sign Language, the powers we have in relation to equal opportunities would enable us to pass a law in relation to British Sign Language, so long as it relates to the use of BSL by any of the equal opportunity groups. I therefore call for a statement to reflect the genuine passion, concern and evidence expressed by members of the deaf community and academics at last Saturday's annual conference in Bangor.
The second and final request is for a statement on tier 4 residential detoxification and rehabilitation substance misuse services in Wales. I wrote to the Cabinet Secretary for Health and Social Care on 3 July this year, after concern had been raised with me by the two remaining providers in Wales, Brynawel in the south and CAIS in the north, where both sets of services are under threat. Nearly four months have passed and I've still not had a response to that letter. Brynawel said that the Cabinet Secretary has spoken of commissioning, but they are not commissioned, their beds are simply spot-purchased, and the pathway to residential rehabilitation across Wales is, they quote, 'fractured to a greater or lesser degree' for people who are dependent on alcohol and drugs.
An independent report in the second Assembly, commissioned by the Welsh Government, on detoxification and residential treatment, found the whole service was underfunded. A subsequent report commissioned by the Welsh Government identified numerous reports of people reoffending so as to be able to be detoxed in prison and of hospital admissions because of the unavailability of in-patient detox and rehab beds in Wales. And that called for a substantial increase in capacity. A report commissioned by the Welsh Government in 2010 reinforced this message, and the then Welsh Government announced it was going forward on a three-centre model: Rhoserchan, Brynawel and Ty'n Rodyn. Rhoserchan's now closed, Ty'n Rodyn's now closed, Brynawel's under threat, and CAIS in north Wales has been forced to go into the private sector to meet the desperate demand for beds, including a partnership in Lancashire and a 16-bed private unit in Colwyn Bay, with concern expressed that Welsh Government policy has therefore pushed this essential provision out of Wales and into the private sector. I call for a statement accordingly.
A gaf i alw am ddau ddatganiad, y cyntaf am Iaith Arwyddion Prydain? Rwy'n credu mai ein cyn gyd-Aelod Carl Sargeant wnaeth y datganiad diwethaf gan Lywodraeth Cymru, ar 20 Hydref 2016, ac roedd yn gywir pan ddywedodd:
'I'r bobl fyddar sy'n defnyddio Iaith Arwyddion Prydain (BSL), mae cymorth cyfathrebu priodol yn cyfrannu tuag at gynhwysiant cymdeithasol a mynediad cyfartal at wasanaethau... mae'n borth i gyfleoedd y mae pobl â chlyw yn eu cymryd yn ganiataol, fel cymryd rhan mewn nosweithiau rhieni neu ddigwyddiadau cymunedol, yn ogystal â helpu pobl i ganfod a chadw gwaith.'
Fodd bynnag, ddydd Sadwrn diwethaf, es i gynhadledd 'Clust i Wrando' 2018 ym Mhrifysgol Bangor, ar gyfer oedolion a rhieni plant sydd wedi colli eu clyw yn y Gogledd. Yno, clywsom aelodau o'r gymuned fyddar a siaradwyr Iaith Arwyddion Prydain, academyddion, yn siarad yn y gynhadledd, yn ogystal ag academyddion Prifysgol Bangor. Roeddent yn dweud bod angen deddfwriaeth Iaith Arwyddion Prydain arnom ni yng Nghymru, o ystyried Deddf Iaith Arwyddion Prydain (yr Alban) a lansiwyd yn 2015, a'u cynllun Iaith Arwyddion Prydain Cenedlaethol a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2017, gan gynnwys grŵp cynghori cenedlaethol a fyddai'n cynnwys hyd at 10 o bobl fyddar sy'n defnyddio Iaith Arwyddion Prydain fel eu hiaith ddewisol neu eu hiaith gyntaf.
Er nad oes gan y Cynulliad na Llywodraeth Cymru unrhyw bwerau penodol o ran Iaith Arwyddion Prydain, byddai'r pwerau sydd gennym o ran cyfle cyfartal yn ein galluogi i basio cyfraith mewn perthynas ag Iaith Arwyddion Prydain, cyn belled â'i bod yn ymwneud â'r defnydd o Iaith Arwyddion Prydain gan unrhyw un o'r grwpiau cyfle cyfartal. Felly, galwaf am ddatganiad sy'n adlewyrchu'r angerdd gwirioneddol, y pryder, a'r dystiolaeth a fynegwyd gan aelodau o'r gymuned fyddar ac academyddion yn y gynhadledd flynyddol ddydd Sadwrn diwethaf ym Mangor.
Mae'r ail gais am ddatganiad ynglŷn â gwasanaethau dadwenwyno ac ailsefydlu cleifion mewnol ar gyfer camddefnyddio sylweddau haen 4 yng Nghymru. Ysgrifennais at Ysgrifennydd y Cabinet ar gyfer Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar 3 Gorffennaf eleni, ar ôl i'r ddau ddarparwr sy'n weddill yng Nghymru, Brynawel yn y De a CAIS yn y Gogledd, fynegi eu pryder. Mae'r ddau wasanaeth dan fygythiad. Mae bron pedwar mis wedi mynd heibio, ac nid wyf wedi cael ateb i'r llythyr hwnnw hyd yn hyn. Dywedodd Brynawel fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi sôn am gomisiynu, ond nid ydynt wedi'u comisiynu, mae eu gwelyau yn cael eu prynu yn ôl y galw, ac mae'r llwybr at adsefydlu cleifion mewnol ar draws Cymru yn, maent yn dyfynnu, 'doredig i raddau mwy neu raddau llai' ar gyfer y rhai sy'n ddibynnol ar alcohol a chyffuriau.
Roedd adroddiad annibynnol yn yr ail Gynulliad, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, ar driniaeth a dadwenwyno cleifion preswyl, yn dangos fod y gwasanaeth cyfan wedi'i dangyllido. Llwyddodd adroddiad dilynol a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru i ganfod sawl achos o bobl yn aildroseddu er mwyn gallu dadwenwyno yn y carchar, yn ogystal â derbyniadau i'r ysbyty am nad oedd gwelyau ar gael i gleifion mewnol gael dadwenwyno ac ailsefydlu yng Nghymru. Galwodd am gynnydd sylweddol mewn cynhwysedd. Roedd adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru yn 2010 yn atgyfnerthu'r neges hon, ac yn sgil hynny cyhoeddodd Llywodraeth Cymru eu bod am barhau â'r model tair Canolfan: Rhoserchan, Brynawel a Tŷ'n Rodyn. Mae Rhoserchan bellach wedi cau, mae Tŷ'n Rodyn bellach wedi cau, mae Brynawel dan fygythiad. Gorfodwyd CAIS yn y Gogledd i ymuno â'r sector preifat i ateb y galw taer am welyau, gan gynnwys partneriaeth yn swydd Gaerhirfryn ac uned breifat 16-gwely ym Mae Colwyn, a mynegwyd pryder bod polisi Llywodraeth Cymru wedi gwthio'r ddarpariaeth hanfodol hon allan o Gymru ac i mewn i'r sector preifat. O ystyried hynny, galwaf am ddatganiad.
I think the Member said as part of his rather lengthy submission there that he'd written to the Cabinet Secretary and not received a response. If he wants to furnish—
Credaf i'r Aelod ddweud, yn ei dystiolaeth eithaf hirfaith, ei fod wedi ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet ac yn dal i aros am ymateb. Os yw eisiau rhoi'r —
Four months ago.
Bedwar mis yn ôl.
Well, if you furnish me with a copy of the initial letter, I'll chase the response from the Cabinet Secretary for you.
In terms of BSL, as part of our additional learning needs transformation programme, we are funding training for local authority-based specialist teachers of learners with various sensory impairments, including BSL. We're very committed to creating an inclusive education system for all learners, regardless of their needs, and very much support the right of learners to access education through British Sign Language where required. It's a matter that Mike Hedges brings up on a very regular basis with me. Local authorities do have a legal duty to provide suitable education for all children, and that includes the provision of BSL. And local authorities also have a responsibility to ensure that appropriately qualified staff are available at schools where a learner has been identified as requiring BSL.
We are investing in the training and development needed to strengthen the capacity of specialist services. A total of £289,000 over three years has been agreed to support the postgraduate training of a range of local authority-based specialist teachers, including six teachers of the deaf. This funding is also being used to train local authority-based staff in British Sign Language. And our Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 is at the heart of our work to transform the education and support for children and young people with additional learning needs in Wales. The Act enables us to improve the planning and delivery of additional learning needs provision and ensure it's more focused on a child or young person's individual needs. So, Llywydd, the Welsh Government takes this matter very seriously.
Wel, os rhowch gopi o'r llythyr cychwynnol i mi, af ar drywydd ymateb Ysgrifennydd y Cabinet ichi.
O ran Iaith Arwyddion Prydain, rydym yn ariannu'r hyfforddiant o athrawon arbenigol awdurdod lleol ar gyfer dysgwyr sydd â namau synhwyraidd amrywiol fel rhan o'n rhaglen i drawsnewid anghenion dysgu ychwanegol, ac mae Iaith Arwyddion Prydain yn rhan o hynny. Rydym wedi ymrwymo i greu system addysg gynhwysol ar gyfer pob dysgwr, waeth beth yw eu hanghenion, ac rydym yn cefnogi hawliau dysgwyr i gael addysg drwy gyfrwng Iaith Arwyddion Prydain pan fydd angen. Mae'n fater y mae Mike Hedges yn ei drafod gyda mi yn aml. Mae gan yr awdurdodau lleol ddyletswydd gyfreithiol i ddarparu addysg addas ar gyfer pob plentyn, ac mae hynny'n cynnwys darpariaeth yn Iaith Arwyddion Prydain. Ac mae gan awdurdodau lleol hefyd gyfrifoldeb i sicrhau bod staff â chymwysterau priodol ar gael mewn ysgolion lle ceir dysgwyr sydd angen Iaith Arwyddion Prydain.
Rydym yn buddsoddi yn yr hyfforddiant a'r datblygiad sy'n angenrheidiol er mwyn cryfhau capasiti'r gwasanaethau arbenigol. Cytunwyd ar gyfanswm o £289,000 dros dair blynedd i gefnogi'r hyfforddiant ôl-raddedig o amrywiaeth o athrawon arbenigol awdurdod lleol, gan gynnwys chwech o athrawon plant byddar. Mae'r cyllid hwn yn cael ei ddefnyddio hefyd i hyfforddi staff awdurdod lleol i siarad Iaith Arwyddion Prydain. Ac mae Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 wrth wraidd ein gwaith i drawsnewid addysg a chymorth i blant a phobl ifanc sydd ag anghenion dysgu ychwanegol yng Nghymru. Mae'r Ddeddf yn gymorth i ni gynllunio a chyflenwi darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol ac i sicrhau ei fod yn canolbwyntio ar anghenion unigol y plentyn neu'r person ifanc. Felly, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn ddifrifol yn eu triniaeth o'r mater.
I would ask for two statements, the first—this will come as no surprise to the leader of the house—an update regarding staff in Swansea being made redundant by Virgin Media, this statement to include details of what the Welsh Government is doing to help the staff find alternative employment, and any update on the redundancy terms being offered.
The second one—I would like to ask for a Government statement on higher level apprenticeships leading to degrees, which should include the number currently studying, the number of companies involved, and the support the Welsh Government is giving.
Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, y cyntaf—ac ni fydd hyn yn syndod i arweinydd y Tŷ—diweddariad ynghylch diswyddiad staff gan Virgin Media yn Abertawe, gan gynnwys manylion yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu'r staff i ddod o hyd i gyflogaeth amgen, ac unrhyw ddiweddariad ar y telerau diswyddo a gynigir.
Yn ail—hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar brentisiaethau lefel uwch sy'n arwain at raddau, a dylid cynnwys y nifer sy'n astudio ar hyn o bryd, nifer y cwmnïau sy'n cymryd rhan, a'r cymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig.
Thank you for those two issues. With Virgin Media, as the Member well knows, throughout the summer, officials have been in meetings with both Virgin Media management and its employee representatives to assess the situation as it evolves and to be sure our assistance is available where appropriate. The Welsh Contact Centre Forum is arranging jobs fairs to be held later this month at the Virgin Media site. The fairs will bring together recruiting employers within the area, as well as providing careers advice for those staff seeking alternative employment.
Like you and other colleagues representing the Swansea area, we've all raised concerns around the handling of the redundancy processes being undertaken. The economy Secretary has specifically raised these concerns with Virgin Media's head office very recently, and I can tell the Member that, last week, Virgin Media wrote to the economy Secretary assuring him that all employees will not forgo a redundancy package as a result of taking up a job offer with an alternative employer before their formal exit dates, which the Member knows—I know as well, and Rebecca Evans also knows— has been a very major concern of the employees that are being—that go from Virgin Media. They will also make available to consumer operations staff a discretionary operational transition payment, or loyalty bonus, if you like, to recognise those who do maintain customer service levels by staying with the company until the formal exit dates. Virgin Media's outplacement support team has taken on responsibility for providing staff with on-site access to key partners of the taskforce approach, including Careers Wales, the Department for Work and Pensions and local employers. And they're also offering one-to-one advice on curriculum vitae writing, interview skills, and Linkedin profiles. So, we're keeping a very close eye on ensuring that full range of services that the Welsh Government makes available to employees in this situation is available at Virgin Media.
Diolch i chi am y ddau fater hynny. O ran Virgin Media, mae'r Aelod yn gwybod yn iawn fod swyddogion wedi bod mewn cyfarfodydd gyda rheolwyr Virgin Media a chynrychiolwyr y gweithwyr trwy gydol yr haf, er mwyn asesu'r sefyllfa wrth iddo ddatblygu, ac i sicrhau ein bod yn cynnig cymorth pan fo'n briodol. Mae'r Welsh Contact Centre Forum yn trefnu ffeiriau swyddi ar gyfer diwedd y mis hwn ar safle Virgin Media. Bydd y ffeiriau yn dod a chyflogwyr sy'n recriwtio staff o fewn yr ardal ynghyd, ac yn cynnig cyngor gyrfaoedd i'r staff sy'n chwilio am gyflogaeth amgen.
Yn debyg i chi a'r cyd-Aelodau eraill sy'n cynrychioli ardal Abertawe, rydym ni oll wedi mynegi ein pryder ynghylch y driniaeth o'r broses ddiswyddo. Mae Ysgrifennydd y Cabinet ar gyfer yr Economi wedi mynegi'r pryderon penodol yma gyda phrif swyddfa Virgin Media yn ddiweddar iawn. A gallaf ddweud wrth yr Aelod, yr wythnos diwethaf ysgrifennodd Virgin Media at yr Ysgrifennydd i sicrhau na fydd unrhyw weithiwr yn ildio eu pecyn diswyddo o gael cynnig swydd gyda chyflogwr arall cyn y dyddiad ymadael ffurfiol, ac mae'r Aelod yn gwybod bod hynny—Rwy'n gwybod hefyd, ac mae Rebecca Evans hefyd yn gwybod—wedi bod yn bryder mawr iawn i'r gweithwyr sy'n cael eu—sy'n gadael Virgin Media. Byddent hefyd yn cynnig taliad pontio gweithredol dewisol, neu fonws teyrngarwch, pe mynnwch, i'r staff gweithrediadau defnyddwyr, i gydnabod y rhai sy'n cynnal lefelau gwasanaeth cwsmeriaid trwy aros gyda'r cwmni nes y dyddiad ymadael ffurfiol. Mae tîm cymorth all-leoli Virgin Media wedi cymryd y cyfrifoldeb o ddarparu bod gan yr holl staff fynediad at y partneriaid allweddol ar y safle, gan gynnwys Gyrfa Cymru, yr Adran Gwaith a Phensiynau, a chyflogwyr lleol. Maen nhw hefyd yn cynnig cyngor un i un ar ysgrifennu CV, sgiliau cyfweld, a chreu proffil Linkedin. Felly, rydym yn cadw llygad barcud ar hyn er mwyn sicrhau bod yr ystod lawn o wasanaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gweithwyr yn y sefyllfa hon ar gael ar Virgin Media.
Leader of the house, this is the fifth time of asking, so I'm hoping I will get somewhere this time. We were promised an update on regulations that might affect local authorities and Natural Resources Wales's powers, with regard to regulating woodchip storage sites, and the fires that ensue from that. It's obviously been a big issue, not just for my region, but other regions as well. So, if we could have the well and long-promised update on that—.
And, secondly, I wonder if you could also remind the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs that, in July, I asked for a statement on whether there could be some update, or some consideration, of the Commons Act 2006, and whether there is any need to refresh regulations beneath that Act, to help communities who might be affected by commoners grazing—what shall we say?—irresponsibly. There are a few issues, which I'm sure you are aware of, in Gower. So, if we can have an update on that, I'm sure we'd both be delighted. Thank you.
Arweinydd y Tŷ, dyma'r pumed tro i mi ofyn, felly rwy'n gobeithio am ganlyniad y tro hwn. Addawyd y byddwn yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â'r rheoliadau a allai effeithio ar bwerau Cyfoeth Naturiol Cymru a'r awdurdodau lleol, o ran rheoleiddio safleoedd storio naddion pren, a'r tanau a ddaw yn sgil hynny. Mae'n amlwg fod hyn wedi bod yn broblem fawr, nid yn unig yn fy rhanbarth i, ond mewn rhanbarthau eraill hefyd. Felly, pe gallwn gael yr wybodaeth ddiweddaraf hirddisgwyledig ar hynny—.
Ac, yn ail, tybed a fyddai modd ichi atgoffa Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, fy mod i, ym mis Gorffennaf, wedi gofyn am ddatganiad i egluro a ellid cael diweddariad am, neu ryw ystyriaeth o, Ddeddf Tiroedd Comin 2006, ac a oes angen diweddaru unrhyw reoliadau sy'n rhan o'r Ddeddf honno, er mwyn helpu cymunedau a allai gael eu heffeithio gan bori tir comin sydd—sut ddywedwn ni hyn?—yn anghyfrifol. Mae ambell i broblem, ac rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol ohonynt, ar Benrhyn Gŵyr. Felly, pe cawn yr wybodaeth ddiweddaraf am hynny, rwy'n sicr y byddai'r ddau ohonom wrth ein bodd. Diolch.
The Cabinet Secretary is nodding happily at me, so I'm sure she'll provide that update. On the woodchip thing, I rather thought that had happened, and I'm sorry it hasn't, and we'll chase it up.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodio ei ben, yn ddedwydd iawn, felly rwyf yn siŵr y bydd hi'n darparu'r diweddariad hwnnw. O ran y mater o naddion pren, roeddwn i'n credu bod hynny wedi digwydd, ac mae'n ddrwg gennyf nad ydyw. Byddwn yn mynd ar ei drywydd.
It's emerged over the weekend that more than 1,200 people who were infected with HIV as a result of contaminated blood, including 55 people in Wales, were pressurised into signing a waiver before getting ex gratia payments from the UK Government, and, after that, were then told that they also had hepatitis C. So, these people and their families—and, in Wales, 40 of those 55 have since died—are currently precluded from taking any further action, any legal action, although, thanks to Haemophilia Wales and the cross-party group's submission to the inquiry, the issue is included in the public inquiry's terms of reference. So, what can the Welsh Government do to ensure that the survivors, and the family members who have lost loved ones to HIV and hepatitis C, who signed this waiver in 1990, can also take part in this public inquiry into contaminated blood, which, of course, the victims have at least succeeded in getting off the ground? And can the Welsh Government also ensure that all necessary documents related to the HIV litigation, which are held by the Secretary of State for Wales and the Welsh Office, which was then the licensing authority, are disclosed to the inquiry? And I don't know whether the leader of the house is able to answer with those responses, or whether we ought to have a fuller statement at some point.
Dros y penwythnos, daeth i'r amlwg fod dros 1,200 o bobl a heintiwyd gan HIV o ganlyniad i waed halogedig, gan gynnwys 55 o bobl yng Nghymru, wedi cael eu rhoi dan bwysau i lofnodi hepgoriad cyn iddynt gael taliadau ex gratia gan Lywodraeth y DU, ac, ar ôl hynny, wedi derbyn y newydd fod ganddynt hepatitis C. Felly, ar hyn o bryd ni all y bobl hyn, na'u teuluoedd—ac, yng Nghymru, mae 40 o'r 55 hynny wedi marw yn y cyfamser—gymryd unrhyw gamau pellach, unrhyw gamau cyfreithiol, er bod y mater, diolch i Hemoffilia Cymru a chyflwyniad y grŵp trawsbleidiol i'r ymchwiliad, bellach o fewn cylch gorchwyl yr ymchwiliad cyhoeddus. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod y goroeswyr, a'r teuluoedd sydd wedi colli anwyliaid i HIV a hepatitis C, a lofnododd yr hepgoriad hwn ym 1990, hefyd yn gallu bod yn rhan o'r ymchwiliad cyhoeddus hwn i waed halogedig, ymchwiliad sydd, wrth gwrs, yn un o lwyddiannau’r dioddefwyr. A wnaiff Llywodraeth Cymru hefyd sicrhau bod yr holl ddogfennau angenrheidiol sy'n gysylltiedig ag ymgyfreitha HIV, sydd ym meddiant Ysgrifennydd Gwladol Cymru a Swyddfa Cymru, sef yr awdurdod trwyddedu ar yr adeg honno, yn cael eu datgelu i'r ymchwiliad? Ni wn a all arweinydd y tŷ ateb gyda'r ymatebion hynny, neu a ddylem gael datganiad mwy trylwyr ar ryw adeg.
My understanding of the situation at the moment is that the chair of the infected blood inquiry has been very clear that everyone who has evidence to contribute will be able to offer their evidence to the inquiry, either in writing or in person, and that the voices and experiences of all those affected by these events, including the people who she is mentioning, will be heard. The Welsh Government is registered as a core participant in the inquiry, and we've given our full commitment that any relevant documentation or evidence that we may hold in relation to any aspect of the infected blood scandal will be made available, as requested by the inquiry. So, should we be in charge of those documents, then we will be disclosing them. And I undertake to discuss with my two colleagues over here whether there is anything else we can do about any other documentation that might not have passed to us when the Assembly was formed.
Fy nealltwriaeth i o'r sefyllfa ar hyn o bryd yw bod Cadeirydd yr ymchwiliad gwaed heintiedig wedi bod yn glir iawn y bydd pawb sydd â thystiolaeth i'w gyfrannu yn gallu cynnig eu tystiolaeth i'r ymchwiliad, naill ai'n ysgrifenedig neu wyneb yn wyneb, a bod lleisiau a phrofiadau pawb yr effeithiwyd arnyn nhw gan y digwyddiadau hyn, gan gynnwys y bobl y mae hi'n eu crybwyll, am gael eu clywed. Mae Llywodraeth Cymru wedi'i chofrestru fel un o gyfranogwyr craidd yr ymchwiliad, ac rydym wedi ymrwymo'n llwyr i gynnig unrhyw ddogfennau perthnasol neu dystiolaeth sydd gennym sy'n ymwneud ag unrhyw agwedd ar y sgandal gwaed heintiedig iddynt, fel y gofynnwyd gan yr ymchwiliad. Felly, os ydym ni'n gyfrifol am y dogfennau hynny, yna byddwn yn eu datgelu iddynt. Ac rwy'n bwriadu trafod gyda'm dau gyd-Aelod yma i weld a oes unrhyw beth arall y gallwn ei wneud ynglŷn ag unrhyw ddogfennau eraill a allai fod wedi'u trosglwyddo i ni pan ffurfiwyd y Cynulliad.
Leader of the house, the Commons Home Affairs Committee has this week called for an end to single household payments of universal credit, with Welsh Women's Aid stating that:
'It’s critical that there is an end to the default payment to a single householder to ensure that women have access to their own financial resources and ensure Universal Credit does not enable perpetration of financial abuse.'
Do you agree with me that the UK Government's single household payment of universal credit will make it more difficult for women to leave abusive relationships? Can we have a statement on how the Welsh Government is committed to tackling domestic violence, and welcoming its commitment to retaining a housing focus grant, which Welsh Women's Aid says:
'will potentially help survivors of domestic and sexual violence'
who need access, and other supported housing, particularly under the continued threat, as a result of the single household payments of universal credit?
Arweinydd y Tŷ, mae Pwyllgor Materion Cartref Tŷ'r Cyffredin wedi galw am roi diwedd ar daliadau sengl o gredyd cynhwysol i aelwydydd yr wythnos hon, ac mae Cymorth i Ferched Cymru yn dweud:
'Mae'n hollbwysig bod y drefn o dalu taliad sengl rhagosodedig i ddeiliad tai yn dod i ben, er mwyn sicrhau bod menywod yn gallu defnyddio eu hadnoddau ariannol eu hunain, ac er mwyn sicrhau nad yw Credyd Cynhwysol yn caniatáu i bobl gam-drin eraill yn ariannol.'
A ydych yn cytuno â mi fod taliadau credyd cynhwysol sengl i aelwydydd yn ei gwneud yn anoddach o lawer i fenywod adael perthynas gamdriniol? A gawn ni ddatganiad i egluro ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thrais yn y cartref, ac i groesawu eu hymrwymiad i gadw grant ffocws tai, sydd, yn ôl Cymorth i Ferched Cymru:
'o bosibl yn gymorth i oroeswyr trais rhywiol a domestig'
sydd angen mynediad, a thai â chymorth, yn enwedig o dan y bygythiad parhaus, o ganlyniad i daliadau sengl o gredyd cynhwysol i aelwydydd?
Yes, I do very much agree with her. Survivors and stakeholders all tell us that the single household payments, where there is a domestic abuse situation, could give perpetrators total command of household income, further enabling them to control and isolate their partners and making it much, much more difficult for people to leave abusive relationships. And there's a long campaign, which I know she's been very much a part of, to ensure that women have the right amount of the household income given to them on any credit or universal credit scheme for those reasons, and for reasons of being able to ensure the correct spending on children's needs and food and so on takes place, even outside of a domestic violence situation. The Member will know that we're very committed to a gender review and equality of gender across Welsh society, and we know that an unequal arrangement for finances very much contributes to that gender inequality. So, I entirely agree with her that this is not a situation we would like to see.
We continue to press the UK Government to address the critical flaws of universal credit, which are having an impact on our most vulnerable people, including those experiencing domestic abuse. The system is fundamentally at odds with our vision for an equal society and the independent economic status of women, as she has very ably outlined.
Rwy'n cytuno'n llwyr. Mae goroeswyr a rhanddeiliaid wedi dweud wrthym fod perygl i daliadau sengl i aelwydydd, mewn achos o gam-drin domestig, roi grym llwyr dros incwm y cartref i'r cyflawnwyr, ac yn eu galluogi i reoli ac ynysu eu partneriaid, a'i gwneud yn anoddach o lawer i berson adael perthynas. Ac mae ymgyrch hir wedi bod, a gwn ei bod hi'n rhan ohono, i sicrhau bod menywod yn derbyn y swm cywir o incwm aelwyd a roddir iddynt fel rhan o unrhyw gynllun credyd neu gredyd cynhwysol, oherwydd y rhesymau hynny, ac er mwyn sicrhau bod y gyfran gywir yn cael ei gwario ar anghenion plant a bwyd ac ati, hyd yn oed y tu allan i sefyllfa trais yn y cartref. Bydd yr Aelod yn gwybod ein bod wedi ymroi i adolygiad rhyw a chydraddoldeb rhwng y rhywiau ym mhob haen o gymdeithas Cymru, ac rydym yn gwybod bod trefniant anghyfartal o ran cyllid yn cyfrannu at anghydraddoldeb rhwng y rhywiau. Felly, cytunaf yn llwyr â hi, nid yw'r sefyllfa hon yn un yr hoffem ei gweld.
Rydym yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i fynd i'r afael â diffygion hanfodol credyd cynhwysol, sy'n effeithio ar y rhai sydd fwyaf agored i niwed, gan gynnwys y rhai sy'n cael eu cam-drin yn y cartref. Mae'r system, yn ei hanfod, yn groes i'n gweledigaeth ni ar gyfer cymdeithas gyfartal a statws economaidd annibynnol menywod, fel yr amlinellwyd ganddi'n fedrus iawn.
Two things, leader of the house. One is: I wonder if you would join me in congratulating the National Youth Arts Wales, supported by the Arts Council of Wales, for the absolutely stellar performance on Sunday of the world premiere of Sorrows of the Somme, which was performed by the National Youth Choir of Wales and the National Youth Orchestra of Wales. It was an absolutely outstanding performance that really captured the horror and the death of so many Welsh soldiers at Mametz Wood, and reminded us of the horrors of war and all we need to do prevent it.
Secondly, I wondered if I could ask for a statement on fraud in the recycling of plastic, because we've read in the newspapers, in the last couple of days, that six UK plastic waste exporters have had their licences suspended or cancelled, and the Environment Agency is investigating claims of false exporting of tens of thousands of tonnes of non-existent plastic waste and that the £50 million industry has been penetrated by criminal gangs. Other concerns are that waste isn't being recycled, it's just being left to leak into rivers and oceans across the world, and that repeat offenders in the UK have not had their licences removed. The National Audit Office in England points out that self-reporting invites this level of fraud and error, and the Environment Agency has made only three unannounced visits to accredited reprocessors and exporters in the last year. So, could we have a statement on how well NRW compares with the Environment Agency's inspection record of accredited reprocessors and exporters, what liabilities could the Welsh Government be exposed to in relation to false claims of exporting Welsh plastic waste through UK ports, and what action the Government may need to take to prevent this scandal undermining citizens' confidence in our excellent Welsh recycling records?
Dau beth, arweinydd y tŷ. Yn gyntaf: tybed a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Celfyddydau Cenedlaethol Ieuenctid Cymru, a gefnogir gan Gyngor Celfyddydau Cymru, am eu perfformiad gwych ar y Sul, sef perfformiad cyntaf Sorrows of the Somme, a gafodd ei pherfformio gan Gôr Cenedlaethol Ieuenctid Cymru a Cherddorfa Genedlaethol Ieuenctid Cymru. Roedd yn berfformiad gwbl anhygoel, gan ail-greu’r arswyd a marwolaeth cymaint o filwyr Cymreig yng Nghoed Mametz, a'n hatgoffa o erchyllterau'r rhyfel a'r holl bethau y mae'n rhaid inni ei wneud i'w atal.
Yn ail, tybed a gaf i ofyn am ddatganiad ar dwyll wrth ailgylchu plastig, gan ein bod wedi darllen yn y papurau newydd, yn ystod y diwrnod neu ddau ddiwethaf, fod trwyddedau chwech o allforwyr gwastraff plastig y DU wedi cael eu hatal neu eu canslo, a bod Asiantaeth yr Amgylchedd yn ymchwilio i honiadau o allforion ffug o ddegau o filoedd o dunelli o blastig gwastraff, nad oedd yn bodoli, a bod gangiau troseddol wedi dechrau treiddio'r diwydiant sy'n werth £50 miliwn. Mae pryderon eraill fod gwastraff ddim yn cael ei ailgylchu, ac yn cael ei ollwng mewn afonydd a moroedd ledled y byd, ac nad yw trwyddedau ad-droseddwyr y DU wedi cael eu hatal. Mae'r Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn Lloegr wedi nodi fod hunan-adrodd yn gwahodd y lefel hon o dwyll a gwallau, ac mai dim ond tri o ymweliadau dirybudd ag ailbroseswyr achrededig ac allforwyr a wnaed gan Asiantaeth yr Amgylchedd yn y flwyddyn ddiwethaf. Felly, a gawn ni ddatganiad ynglŷn â sut mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn cymharu â chofnodion arolygu Asiantaeth yr Amgylchedd o ran ailbroseswyr achrededig ac allforwyr, a pha rwymedigaethau y gallai Llywodraeth Cymru fod yn agored iddynt o ran yr hawliadau ffug o allforio gwastraff plastig Cymru drwy borthladdoedd y DU, a pha gamau y mae angen i'r Llywodraeth eu cymryd er mwyn atal y sgandal hwn rhag tanseilio hyder ei dinasyddion yn hanes arbennig ailgylchu yng Nghymru?
Well, to start off with, of course, I'm very happy to congratulate the performance that Jenny Rathbone highlighted. I'm very proud of what the Welsh people have done in commemoration of the sacrifice and bravery of many of our people during the first world war, and I'm very pleased to be able to add my voice to that, I thought, very powerful example of the effect of the death of so many young men and the loss of them to our culture and society.
In terms of the plastic issues that she mentions, the Environment Agency is indeed, as she says, investigating the UK plastics recycling industry for possible fraud and abuse, following criticism last year, as she said, by the National Audit Office of PERNs, which is plastic export recovery notes, which are used by producers to show they're contributing to recycling plastic packaging waste. The export trade is at a UK level.
Here in Wales, NRW do not have any current investigations into plastic packaging waste exporters, because there are three exporters in Wales that have all been inspected and audited in 2018, and NRW do not have any specific concerns or suspicion of fraud in relation to those exporters. The EA investigations are all focused on exporters based in England. Any UK-wide investigation would be carried out jointly between the two agencies, but, as I say, that's not happening at the moment. Any other Welsh waste going overseas will be included in the overall figures for materials exported from the UK, and the regulation of the transshipment of waste is not devolved to Wales. So, that's a UK Government-level matter. The Environment Agency, as I said, is leading that investigation.
Apart from fraud, as she points out, it's clearly a very bad thing if waste is being exported from the UK and not treated properly overseas so it leaks into rivers and the sea. The answer is to have good infrastructure at home to treat the materials we collect and collect the materials in the best way that guarantees high, clean-quality materials that can be recycled and fed back into a circular economy.
The Welsh Government has very much set out its preference for source-separated collections and materials at the kerbside in its collections blueprint for this very reason. As Lesley Griffiths has said on a number of occasions in this Senedd, we are very proud of our records on recycling here in Wales.
Wel, i ddechrau, wrth gwrs, rwy'n hapus iawn i longyfarch y perfformiad y soniodd Jenny Rathbone amdano. Rwy'n falch iawn o'r hyn y mae pobl Cymru wedi'i wneud er mwyn coffáu aberth a dewrder cymaint o'n pobl yn ystod y rhyfel byd cyntaf, ac rwy'n falch iawn o gael ychwanegu fy llais at yr enghraifft bwerus honno, yn fy marn i, o'r effaith y cafodd marwolaeth cymaint o dynion ifanc, a'r golled i'n diwylliant a'n cymdeithas.
O ran y materion plastig y soniodd amdanynt, mae'n wir fod Asiantaeth yr Amgylchedd, fel y dywedwyd, yn ymchwilio i ddiwydiant ailgylchu plastigau'r DU am dwyll a cham-drin posib, yn sgil beirniadaeth y llynedd, fel y dywedodd hi, gan Swyddfa Archwilio Genedlaethol PERNs, 'plastic export recovery notes', a ddefnyddir gan gynhyrchwyr i ddangos eu bod yn cyfrannu at ailgylchu gwastraff deunydd pecynnau plastig. Mae'r fasnach allforio ar lefel y DU.
Yma yng Nghymru, ar hyn o bryd nid yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn cynnal unrhyw ymchwiliadau i allforwyr gwastraff pecynnau plastig, gan fod y tri allforiwr yng Nghymru wedi'u harolygu a'u harchwilio yn 2018, ac nid oes gan Cyfoeth Naturiol Cymru unrhyw bryderon penodol nac amheuaeth o dwyll o ran yr allforwyr hynny. Mae holl ymchwiliadau Asiantaeth yr Amgylchedd yn canolbwyntio ar allforwyr yn Lloegr. Byddai unrhyw ymchwiliad ledled y DU yn cael ei gynnal ar y cyd rhwng y ddwy asiantaeth, ond, fel y dywedais, nid yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd. Bydd unrhyw wastraff arall o Gymru sy'n mynd dramor yn cael eu cynnwys yn y ffigurau cyffredinol ar gyfer deunyddiau sy'n cael eu hallforio o'r DU, ac nid yw'r rheoliad o drawslwytho gwastraff wedi'i ddatganoli i Gymru. Felly, mae hwnnw'n fater sydd ar lefel Llywodraeth y DU. Fel y dywedais, mae Asiantaeth yr Amgylchedd yn arwain yr ymchwiliad.
Ar wahân i dwyll, fel y dywedodd, mae'n amlwg yn beth drwg iawn os yw'r gwastraff yn cael ei allforio o'r DU ond ddim yn cael ei drin yn briodol dramor, ac felly yn gollwng i mewn i afonydd ac i'r môr. Yr ateb yw cael seilwaith da yma i drin y deunyddiau a gesglir gennym, ac i gasglu'r deunyddiau yn y ffordd orau sy'n gwarantu deunyddiau glân o ansawdd uchel, deunyddiau y gellir eu hailgylchu a'u bwydo yn ôl i economi gylchol.
Mae Llywodraeth Cymru wedi nodi yn ei glasbrint fod yn well ganddynt gasglu deunyddiau sydd wedi'u gwahanu'n barod ar garreg y drws, am yr union reswm hwn. Fel y dywedodd Lesley Griffiths lawer tro yn y Senedd hon, rydym yn falch iawn o'n hanes ni o ailgylchu yma yng Nghymru.
Leader of the Chamber, last week, Geraint Davies MP went to the House of Commons and argued in front of the Environmental Audit Committee in Westminster that the mud dredged from outside Hinkley nuclear reactor in Somerset, which was then dumped just outside Cardiff, was not properly tested and was a public health risk. Now, that's the same mud that your Government voted, just two weeks ago, to carry on dumping. He quoted Professor Dominic Reeve from Swansea University, an expert on sea bed movements, who said the mud had not been sufficiently tested. Now, there will need to be a new application to dump the hundreds of thousands of tonnes of mud that is left. Do you agree with your Swansea West Labour colleague and the professor at Swansea University that the dumping should not take place, and can I have a statement on what your Government will do differently if the new application is made?
Arweinydd y Siambr, yr wythnos diwethaf, aeth Geraint Davies AS i Dŷ'r Cyffredin i ddadlau gerbron y Pwyllgor Archwilio Amgylcheddol yn San Steffan nad oedd y mwd a garthwyd o'r tu allan i adweithydd niwclear Hinkley yng Ngwlad yr Haf, a gafodd ei waredu wedyn ychydig y tu allan i Gaerdydd, wedi cael ei brofi'n ddigonol a'i fod yn peryglu iechyd cyhoeddus. Dyna'r un mwd yn union y pleidleisiodd eich Llywodraeth chi, gwta bythefnos yn ôl, i barhau i'w waredu. Dyfynnodd eiriau'r Athro Dominic Reeve, o Brifysgol Abertawe, sy'n arbenigwr ar symudiadau gwely'r môr, a ddywedodd na wnaed profion digonol ar y mwd. Nawr, bydd angen cais newydd i waredu'r cannoedd o filoedd o dunelli o fwd sydd ar ôl. A ydych chi'n cytuno â'ch cyd-Aelod Llafur dros Orllewin Abertawe, a'r athro ym Mhrifysgol Abertawe, na ddylai'r dympio ddigwydd, ac a oes modd imi gael datganiad i egluro'r hyn fyddai eich Llywodraeth chi yn ei wneud yn wahanol os bydd y cais newydd yn cael ei wneud?
I've spoken to my colleague MP, who has since removed the tweet as he had not actually read the NRW evidence, which he has freely admitted. I understand that the Cabinet Secretary is about to write to all Members with an update.
Rwyf wedi siarad â'm cyd-Aelod Seneddol, ac mae bellach wedi dileu'r neges twitter gan nad oedd wedi darllen tystiolaeth Cyfoeth Naturiol Cymru, ac mae ef wedi cyfaddef hynny. Deallaf fod yr Ysgrifennydd Cabinet ar fin ysgrifennu at bob Aelod gyda'r wybodaeth ddiweddaraf.
And the professor?
A'r Athro?
Nick Ramsay.
Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Leader of the house, I wonder if we can have an update from the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the uptake and availability of this year's flu vaccine? I know that many AMs have been involved with the programme since they came to the Assembly.
I've been contacted by a constituent from Chepstow, who made an appointment with his local GP to go and receive the vaccine, only to be told that the stocks of the vaccine for over-65-year-olds, which he was, were critically low. He was asked to return in a month's time. He's obviously concerned that the flu season will be under way by the time he receives that vaccine. So, I wonder if the health Secretary could give me some reassurance, through a statement or other means, that this very worthwhile vaccine is available to as many people as possible. I fully appreciate that there are pressures on the NHS in delivering this, and it's a more popular vaccine than ever, but nonetheless, if an over-65-year-old is seeking that vaccine, it's very important that they do receive it in a timely way.
Diolch, Llywydd. Arweinydd y Tŷ, tybed a allwn ni gael diweddariad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â defnydd ac argaeledd y brechlyn ffliw eleni? Gwn fod sawl un o Aelodau'r Cynulliad wedi cyfrannu at y rhaglen ers iddynt ddod i'r Cynulliad.
Mae etholwr o Gas-gwent wedi cysylltu â mi. Roedd ef wedi gwneud apwyntiad gyda'i feddyg teulu lleol i fynd i gael y brechlyn, ond dywedwyd wrtho fod y stociau o'r brechlyn ar gyfer rhai dros 65 oed, ac roedd ef dros 65 oed, yn ddifrifol o isel. Gofynnwyd iddo fynd yn ôl ymhen y mis. Mae'n amlwg ei fod yn pryderu y bydd tymor y ffliw wedi cychwyn cyn iddo gael y brechlyn. Felly, tybed a oes modd i'r Ysgrifennydd iechyd gynnig rhywfaint o sicrwydd, drwy ddatganiad neu ryw ddull arall, fod y brechlyn gwerthfawr hwn ar gael i gymaint o bobl â phosib. Rwy'n deall yn iawn fod pwysau ar y GIG i gyflawni hyn, ac mae'r brechlyn yn fwy poblogaidd nag erioed. Serch hynny, os yw rhywun dros 65 oed yn gofyn am y brechlyn hwnnw, mae'n bwysig iawn ei fod yn ei gael yn brydlon.
The Cabinet Secretary agrees with you, and he'll write to all of us to set out where we are to alleviate such concerns. But I'd also like to point out that your constituent wouldn't have had to go to his GP, he could, of course, have gone to his community pharmacy to receive his flu jab, and I would recommend that Members bear that in mind.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â chi, a bydd yn ysgrifennu at bob un ohonom i nodi lle byddwn yn lleddfu pryderon o'r fath. Ond hoffwn hefyd ddweud nad oes raid i'ch etholwr fynd at ei feddyg teulu. Gallai, wrth gwrs, fod wedi mynd i'r fferyllfa gymunedol i gael ei frechiad rhag y ffliw, a byddwn yn argymell yr Aelodau i gofio hynny.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Yr eitem nesaf felly yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ‘Gymru Iachach’ a’r wybodaeth ddiweddaraf am y gronfa drawsnewid. Galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.
The next item, therefore, is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on 'A Healthier Wales': update on the transformation fund. I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. Members will recall that in June of this year I published 'A Healthier Wales'. That responded to the recommendations of the independent expert-led parliamentary review of health and social care in Wales. And Members will, of course, recall that the terms, remit and membership of the parliamentary review panel enjoyed cross-party support from this place. 'A Healthier Wales' sets out our long-term future vision of a whole-system approach to health and social care. Our approach was formed in partnership with the NHS, local government, the third sector and colleagues from housing.
When our plan was published, I gave a commitment that work would begin immediately on implementation, and that I would bring back to the Assembly in the autumn a report on our initial progress. So, today, I can update you on the steps we have already taken as a Government, and the actions that our service delivery partners are taking with us, as we begin our journey of transformation.
As a first step, I established the health and social care transformation programme. This programme is led by Dr Andrew Goodall, the director general for health and social services and chief executive of the NHS. He is supported by a programme team made up of Welsh Government and senior health and social care professionals with experience of front-line service change. The programme will beresponsible for driving delivery at pace across the whole health and care system, and for ensuring that the 40 actions contained in 'A Healthier Wales' are discharged.
Diolch, Llywydd. Bydd yr Aelodau yn cofio i mi gyhoeddi 'Cymru Iachach' ym mis Mehefin eleni. Roedd yn ymateb i argymhellon yr arolwg seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru a arweiniwyd gan arbenigwyr annibynnol. Ac wrth gwrs, bydd yr Aelodau yn cofio bod termau, cylch gwaith, ac aelodaeth y panel adolygu seneddol wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol yn y lle hwn. Mae 'Cymru Iachach' yn amlinellu ein gweledigaeth hirdymor ar gyfer dull system gyfan o ymdrin ag iechyd a gofal cymdeithasol. Lluniwyd ein dull ni o weithredu mewn partneriaeth â'r GIG, Llywodraeth Leol, y trydydd sector a chydweithwyr ym maes tai.
Pan gyhoeddwyd ein cynllun, addewais y byddai'r gwaith yn dechrau ar unwaith pan fyddai'n cael ei weithredu, ac y byddwn yn dychwelyd i'r Cynulliad yn yr Hydref gydag adroddiad ar ein cynnydd cychwynnol. Felly, heddiw, gallaf gynnig diweddariad i chi ynglŷn â'r camau yr ydym eisoes wedi eu cymryd fel Llywodraeth, a'r camau y mae ein partneriaid cyflenwi gwasanaeth wedi eu cymryd gyda ni, wrth inni ddechrau ar ein taith drawsnewid.
Fel cam cyntaf, rwyf wedi sefydlu rhaglen i drawsnewid gofal cymdeithasol ac iechyd. Arweinir y rhaglen gan Dr Andrew Goodall, Cyfarwyddwr Cyffredinol Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a Phrif Weithredwr GIG Cymru. Caiff ei gefnogi gan dîm rhaglen sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru, a gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol uwch sydd â phrofiad o newid gwasanaeth yn y rheng flaen. Bydd y rhaglen yn gyfrifol am ysgogi cyflenwad yn gyflym ar draws yr holl system iechyd a gofal, ac am sicrhau bod y 40 cam gweithredu yn 'Cymru Iachach' yn cael eu cyflawni.
I have also constituted an advisory board, made up of senior health and social care leaders, together with key partners from across sectors and geographical regions of Wales, to provide strategic oversight, advice and challenge to the programme. This board has already met twice and is providing real additional value with the expertise and influence it is able to provide to our work.
When the plan, 'A Healthier Wales' was published, I also announced that additional money was being made available to health and social care providers in Wales through our £100 million transformation fund over two years to support the testing of new service models on the ground. In July, we wrote to our health and social care partners inviting them to work together through their regional partnership boards to develop and submit proposals for potential support from the transformation fund. We asked partners to design proposals in line with our shared ambitions set out in 'A Healthier Wales', and in particular our vision and our design principles. This should guide thinking around new models of seamless care. We all recognise the need to bring services together, closer to home, and these new ways of working must have the potential to be scaled up across regions and, of course, at an all-Wales level.
I am pleased to report that we have already received eight proposals from regional partnership boards, with more in development. I have confirmed support for two of these proposals, including Western Bay’s Cwmtawe cluster integrated health and social care programme that I can announce today, following the Cardiff and Vale’s Me, My Home, My Community project that I announced and visited last week. These pilots will allow us to test and evaluate new approaches to care that support the principles set out in 'A Healthier Wales', including early identification and intervention to support at-risk individuals, innovative use of technology and information sharing to enable different services to work together, and multidisciplinary community-based approaches to care provision. All of these should reduce pressure on our GPs and hospitals and, of course, provide a better service for the public.
The strength of the proposals that we have received so far, and the manner in which partners have generally worked together to develop these ideas in a short time, gives me great encouragement that our regional partnership boards will deliver on their role as the primary agents of change and transformation. However, I also recognise that if regional partnership boards are to play the leading role in transformation—and we know that they have the ambition to do so—they will need sufficient resource and expertise to do so. That is why I have confirmed in our 2019-20 budget proposals that regional partnership boards will receive an additional £30 million. This additional support will strengthen regional partnership boards and ensure that they are able to meet the challenges ahead.
Whilst the transformation fund has, understandably, attracted much interest, I will say again now, as I have said many times since we published the plan, service transformation must be a core activity for all health and social care organisations. Strong system leadership will be required to drive the change needed across Wales. Ultimately, it will not be the £100 million transformation fund but the £9 billion of core funding that our health and social services receive each year that will deliver transformation. I have been at pains to point out that the transformation fund is itself only one small part of the much wider programme of change set out in 'A Healthier Wales' that we are now embarked upon and committed to delivering.
I would like to take a short amount of time to update you on some of the other work we have already begun in support of those wider actions. The plan promised stronger national leadership from the centre and a commitment to simplify, where possible, some of the planning and reporting arrangements that have grown around the health service in particular over time. In relation to the first of these, I can confirm that work is well under way in relation to our planned NHS executive. In relation to planning requirements, earlier this month I issued revised integrated medium-term plan guidance that sets out a more streamlined and joined-up process that we are supporting with an additional £60 million of new funding.
In keeping with our drive for greater emphasis on health promotion, I launched our healthy and active fund in the summer together with the Minister for Culture, Tourism and Sport within the Merthyr Tydfil and Rhymney constituency. This partnership is with Public Health Wales and Sport Wales.
In support of our workforce objectives, we have announced new pay deals, extended our 'Train. Work. Live.' programme, commissioned Social Care Wales and Health Education and Improvement Wales to develop our new workforce strategy. We've refocused a new national leadership group that now includes representatives from the social care sector as well as the national health service. I will of course be happy to provide further updates to Members in the future to update you on progress.
Rwyf hefyd wedi sefydlu bwrdd cynghori, sy'n cynnwys uwch arweinwyr iechyd a gofal cymdeithasol, ynghyd â phartneriaid allweddol o bob sector a rhanbarth daearyddol Cymru, i roi cyngor, her a throsolwg strategol i'r rhaglen. Mae'r bwrdd hwn eisoes wedi cyfarfod ddwywaith ac mae'n darparu gwerth ychwanegol gwirioneddol gyda'r arbenigedd a'r dylanwad y mae'n gallu eu rhoi i'n gwaith.
Pan gyhoeddwyd y cynllun 'Cymru Iachach', cyhoeddais hefyd y byddai arian ychwanegol ar gael i ddarparwyr iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru drwy ein cronfa trawsnewid gwerth £100 miliwn dros ddwy flynedd i gefnogi'r profion ar y modelau gwasanaeth newydd ar lawr gwlad. Ym mis Gorffennaf, fe wnaethom ni ysgrifennu at ein partneriaid iechyd a gofal cymdeithasol i'w gwahodd i weithio gyda'i gilydd drwy eu byrddau partneriaeth rhanbarthol i ddatblygu a chyflwyno cynigion ar gyfer cymorth posibl gan y gronfa trawsnewid. Fe wnaethom ni ofyn i bartneriaid gynllunio cynigion yn unol â'n cyd-ddyheadau a nodir yn 'Cymru Iachach', ac yn arbennig ein gweledigaeth a'n hegwyddorion cynllunio. Dylai hyn lywio'r meddylfryd ynghylch modelau newydd o ofal di-dor. Rydym ni i gyd yn cydnabod bod angen dod â gwasanaethau at ei gilydd, yn nes i'r cartref, ac mae'n rhaid iddi fod yn bosib gweithredu'r ffyrdd newydd hyn o weithio ar raddfa fwy ar draws y rhanbarthau ac, wrth gwrs, ar lefel Cymru gyfan.
Rwy'n falch o adrodd ein bod eisoes wedi cael wyth cynnig gan fyrddau partneriaeth rhanbarthol, ac mae mwy yn cael eu datblygu. Rwyf wedi cadarnhau cefnogaeth i ddau o'r cynigion hyn, gan gynnwys rhaglen iechyd a gofal cymdeithasol integredig clwstwr Cwmtawe Bae'r Gorllewin, y gallaf ei gyhoeddi heddiw, yn dilyn prosiect Fi, Fy Nghartref, Fy Nghymuned Caerdydd a'r Fro y cyhoeddais ac yr ymwelais ag ef yr wythnos diwethaf. Bydd y cynlluniau treialu hyn yn caniatáu inni brofi a gwerthuso dulliau newydd o ofal sy'n cefnogi'r egwyddorion a nodir yn 'Cymru Iachach', gan gynnwys adnabod ac ymyrryd yn gynnar i gefnogi unigolion sydd mewn perygl, defnyddio technoleg a rhannu gwybodaeth mewn modd arloesol i alluogi gwahanol wasanaethau i weithio gyda'i gilydd, a dulliau cymunedol amlddisgyblaethol i ddarparu gofal. Dylai pob un o'r rhain leihau'r pwysau ar ein meddygon teulu a'n hysbytai ac, wrth gwrs, ddarparu gwasanaeth gwell i'r cyhoedd.
Mae cryfder y cynigion yr ydym ni wedi'u cael hyd yma, a'r modd y mae partneriaid yn gyffredinol wedi cydweithio i ddatblygu'r syniadau hyn mewn amser byr, yn rhoi llawer o anogaeth imi y bydd ein byrddau partneriaeth rhanbarthol yn cyflawni eu swyddogaeth fel y prif asiantau ar gyfer newid a thrawsnewid. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod hefyd os yw byrddau partneriaeth rhanbarthol i fod â'r brif ran yn y trawsnewid—ac rydym ni'n gwybod bod ganddyn nhw'r yr uchelgais i wneud hynny—bydd angen digon o adnoddau ac arbenigedd arnyn nhw i wneud hynny. Dyna pam fy mod i wedi cadarnhau yn ein cynigion cyllideb 2019-20 y bydd byrddau partneriaeth rhanbarthol yn cael £30 miliwn ychwanegol. Bydd y cymorth ychwanegol hwn yn cryfhau byrddau partneriaeth rhanbarthol ac yn sicrhau eu bod yn gallu bodloni heriau'r dyfodol.
Er bod y gronfa trawsnewid, yn ddealladwy, wedi denu llawer o ddiddordeb, fe ddywedaf eto yn awr, fel yr wyf i wedi dweud sawl gwaith ers i ni gyhoeddi'r cynllun, mae'n rhaid i drawsnewid gwasanaethau fod yn weithgaredd craidd ar gyfer pob sefydliad iechyd a gofal cymdeithasol. Bydd angen arweinyddiaeth system gref i ysgogi'r newid sydd ei angen ledled Cymru. Yn y pen draw, nid y gronfa trawsnewid gwerth £100 miliwn ond y £9 biliwn o gyllid craidd y mae ein gwasanaethau iechyd a'n gwasanaethau cymdeithasol yn ei dderbyn bob blwyddyn fydd yn cyflawni'r trawsnewid. Rwyf wedi bod yn awyddus iawn i nodi mai dim ond un rhan fach yw'r gronfa trawsnewid o'r rhaglen llawer ehangach o newid a nodir yn 'Cymru Iachach' yr ydym ni wedi ei ddechrau erbyn hyn ac wedi ymrwymo i'w gyflawni.
Hoffwn dreulio ychydig o amser yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am rywfaint o'r gwaith arall yr ydym ni eisoes wedi dechrau arno i gefnogi'r camau ehangach hynny. Addawodd y cynllun y byddai arweiniad cenedlaethol cryfach o'r canol ac ymrwymiad i symleiddio, pan fo hynny'n bosibl, rhai o'r trefniadau cynllunio ac adrodd sydd wedi datblygu o amgylch y gwasanaeth iechyd yn enwedig gydag amser. O ran y cyntaf o'r rhain, gallaf gadarnhau bod llawer o waith wedi dechrau mewn cysylltiad â'n gweithrediaeth arfaethedig ar gyfer y Gwasanaeth Iechyd Gwladol. O ran gofynion cynllunio, yn gynharach y mis yma cyflwynais ganllawiau diwygiedig i'r cynllun tymor canolig integredig sy'n amlinellu proses symlach a mwy cydgysylltiedig yr ydym yn ei gefnogi â £60 miliwn ychwanegol o arian newydd.
Yn gydnaws â'n hymgyrch am fwy o bwyslais ar hybu iechyd, lansiais ein cronfa iach ac egnïol yn yr haf gyda'r Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon yn etholaeth Merthyr Tudful a Rhymni. Mae'r bartneriaeth hon gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru a Chwaraeon Cymru.
I gefnogi ein hamcanion gweithlu, rydym ni wedi cyhoeddi cytundebau cyflog newydd, ymestyn ein rhaglen 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' ac wedi comisiynu Gofal Cymdeithasol Cymru ac Addysg a Gwella Iechyd Cymru i ddatblygu ein strategaeth gweithlu newydd. Rydym wedi aildrefnu grŵp arweinyddiaeth cenedlaethol newydd sydd bellach yn cynnwys cynrychiolwyr o'r sector gofal cymdeithasol yn ogystal â'r gwasanaeth iechyd gwladol. Byddaf wrth gwrs yn hapus i roi rhagor o ddiweddariadau i'r Aelodau yn y dyfodol i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am y cynnydd.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for his statement on the transformation fund. It is very eagerly anticipated, because I have heard this transformation fund being claimed by so many people as a panacea for much within the NHS, so I'm very pleased, actually, to read about the general points that you make about the criteria. Perhaps you could actually just give us a little bit more expansion about the criteria for a project going ahead to the transformation fund. Who's going to be making the decision? Will it be just the regional boards putting forward the projects and then Andrew Goodall's team making the final decision, or will it be at a slightly lower level?
I'm a little bit concerned that only two projects so far have been agreed and we're coming towards the end of 2018. I appreciate it's a new fund—I'm not unrealistic—but given that the money is only available until 2020, are you confident that you'll be able to deploy that £100 million within the next, well, just over two years, and not only deploy it, but actually have it working and have the results of an evaluation so that we know whether or not those projects are then worth rolling out throughout the rest of the NHS?
Are you able to give us any indication of the projects that you have had in—the six where you have not yet said 'yes' or 'no', and whether that's actually because they're a 'no' or because you're still evaluating them—and can you confirm whether or not there is equity of application across Wales? The reason why I ask that is, of course, Betsi Cadwaladr is in special measures, Hywel Dda is undergoing a fairly rigorous transformation programme, and I am quite concerned that health boards—and there may be others, not just those two—don't miss out on this opportunity because they're so busy doing their day-to-day other jobs. So, can you assure us as to whether or not we are going to have that equity of application?
A couple of very quick questions, in particular: projects that you are looking at—will you be giving an extra weighting towards the primary and community sector? I ask that because, of course, the entire drive of the parliamentary review was talking about how we need to move away from the secondary sector. When I talk to health boards, I get the impression an awful lot of the application is going towards firefighting or trying to make things happen in the secondary sector. And so, this primary and community sector, which we're putting so much faith in to transform the way we deliver the NHS services over the next decade or two decades—we need to make sure that there are projects there that are going to be rolled out. Will you be able to assure us that there will be checks and balances across all of this spend and that it doesn't simply get sucked into either existing debt or fixed overheads or additional administrative personnel, so that it actually does hit the boots on the ground?
I would be interested to know if this is new money that you talk about in your statement. You talk about a very welcome, as ever, £30 million for the regional transformation boards, and an extra £60 million to support the IMTPs. Is this redeployed money or completely new money on top of the £100 million?
Finally, do you have a system of time framing your pilots to ensure that those pilots have a kill switch—they're either successful or unsuccessful? How long are you going to give them? Because, if they turn out to be unsuccessful—and I appreciate that we're not going to be able to be successful in every single one—then we need to be able to recognise that writing very, very quickly and move on to the next project so that we can maximise that amount of money as much as possible, to transform the NHS in the way we need to.
Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad am y gronfa trawsnewid. Rydym yn disgwyl yn eiddgar amdani, oherwydd rwyf wedi clywed cynifer o bobl yn dweud bod y gronfa trawsnewid hon yn mynd i fod yn ateb i bopeth ar gyfer llawer o bethau yn y GIG, felly rwy'n falch iawn, mewn gwirionedd, i ddarllen am y sylwadau cyffredinol yr ydych chi'n eu gwneud ynghylch y meini prawf. Efallai y gallech chi mewn gwirionedd roi ychydig mwy o fanylion inni am feini prawf prosiect fydd yn mynd rhagddo i'r gronfa trawsnewid. Pwy fydd yn gwneud y penderfyniad? Ai dim ond y byrddau rhanbarthol fydd yn cyflwyno prosiectau ac yna tîm Andrew Goodall yn gwneud y penderfyniad terfynol, neu a fydd hynny ar lefel ychydig yn is?
Rwyf ychydig yn bryderus mai dim ond dau brosiect sydd wedi eu cytuno hyd yn hyn ac rydym ni'n tynnu at derfyn 2018. Rwy'n sylweddoli ei bod hi'n gronfa newydd—nid wyf yn afrealistig—ond o gofio bod yr arian dim ond ar gael tan 2020, a ydych chi'n ffyddiog y byddwch chi'n gallu defnyddio'r £100 miliwn hwnnw o fewn, wel, yr ychydig dros ddwy flynedd nesaf, ac nid dim ond ei ddefnyddio, ond sicrhau bod y gronfa yn gweithio mewn gwirionedd a bod â chanlyniadau gwerthusiad er mwyn inni wybod a yw hi'n werth cyflwyno'r prosiectau hynny'n raddol ledled gweddill y GIG neu beidio?
A allwch chi roi unrhyw syniad inni o'r prosiectau hynny sydd wedi cael eu cyflwyno—y chwech nad ydych chi eto wedi dweud 'ie' neu 'na' wrthyn nhw, ac a yw hynny mewn gwirionedd oherwydd eu bod yn 'na' neu oherwydd eich bod yn dal i'w gwerthuso—ac a allwch chi gadarnhau a oes tegwch o ran y defnydd ledled Cymru? Y rheswm pam fy mod i'n gofyn hynny, wrth gwrs, yw bod Betsi Cadwaladr o dan fesurau arbennig, mae Hywel Dda yn dilyn rhaglen drawsnewid gweddol drwyadl, ac rwy'n pryderu tipyn nad yw byrddau iechyd—ac efallai fod yna rai eraill, nid dim ond y ddau yma—yn colli'r cyfle hwn oherwydd eu bod mor brysur yn gwneud eu gwaith bob dydd arall. Felly, a allwch chi ein sicrhau ni a fydd gennym ni'r tegwch hwnnw o ran defnyddio'r arian?
Ambell gwestiwn cyflym iawn, yn arbennig: y prosiectau yr ydych chi'n eu hystyried—a fyddwch chi'n rhoi mwy o bwyslais ar y sector sylfaenol a chymunedol? Rwy'n gofyn hynny oherwydd, wrth gwrs, holl gymhelliant yr adolygiad seneddol oedd sôn am sut y mae angen inni symud oddi wrth y sector eilaidd. Wrth siarad â byrddau iechyd, rwy'n cael yr argraff y defnyddir llawer iawn o hyn i ymdopi â phroblemau neu geisio gwneud i bethau ddigwydd yn y sector eilaidd. Ac felly, y sector sylfaenol a chymunedol hwn, yr ydym ni'n rhoi cymaint o ffydd ynddo i drawsnewid y ffordd yr ydym ni'n darparu gwasanaethau GIG dros y degawd neu ddau ddegawd nesaf—mae angen inni wneud yn siŵr bod yna brosiectau yn y fan honno a fydd yn cael eu cyflwyno. A fyddwch chi'n gallu ein sicrhau ni y cedwir cydbwysedd ar yr holl wariant hwn ac na fydd yn cael ei sugno i mewn i ddyled sydd eisoes yn bodoli neu i orbenion sefydlog neu ragor o bersonél gweinyddol, fel ei fod mewn gwirionedd yn gwneud gwahaniaeth ar unwaith ar lawr gwlad?
Byddai gennyf ddiddordeb gwybod a yw hwn yn arian newydd yr ydych chi'n sôn amdano yn eich datganiad. Rydych chi'n sôn am £30 miliwn, y mae croeso mawr iddo, fel erioed, ar gyfer y byrddau trawsnewid rhanbarthol, a £60 miliwn ychwanegol i gefnogi'r Cynlluniau Tymor Canolig Integredig. Ai arian wedi'i adleoli yw hwn neu arian hollol newydd yn ychwanegol at y £100 miliwn?
Yn olaf, a oes gennych chi system o amserlennu eich cynlluniau treialu i sicrhau bod ffordd o derfynnu'r cynlluniau treialu hynny os oes angen—eu bod nhw un ai'n llwyddiannus neu'n aflwyddiannus? Faint o amser ydych chi'n mynd i'w roi iddynt? Oherwydd, os yw'n ymddangos eu bod yn aflwyddiannus—ac rwy'n sylweddoli nad ydym ni'n mynd i allu bod yn llwyddiannus ym mhob un—yna mae angen inni allu cydnabod hynny yn gyflym iawn, iawn a symud ymlaen at y prosiect nesaf fel ein bod yn gallu gwneud y defnydd gorau posib o'r swm hwnnw o arian, i drawsnewid y GIG yn y ffordd y mae angen inni ei wneud.
Thank you for the comments and questions. I'm going to start by recognising what you say about the fund, and, of course, some people have all been looking for an extra sum of money. Whenever you announce a certain sum of money, people always try to understand what their part of it is, what their chunk is and whether it will cure all ills. Well, I've been really clear from the outset, as indeed has my colleague Huw Irranca-Davies, that this fund is a specific fund to help deliver change and transformation. It is not a panacea. It really is about supporting and implementing new ways of working to transform our whole service. So, it's a way of leading change to then use the £9 billion to deliver that change on a system-wide level. That's what we're looking for. And, in that, the design principles that I've mentioned several times really matter. If they don't meet the design principles that we set out, they won't get supported. If they are not genuinely scalable, and they can't demonstrate how, if successful, these projects could scale, then again they won't be supported. I accept that not every project that gets supported, even on the best advice, the best design—not every project is likely to succeed. It's important that we accept that and say that again and again at the outset, because there'll still be learning from projects that don't succeed.
That goes back to your final question about evaluation and time frame. With each bid that comes in, there will be something about evaluation within it so that we can understand what good it is or isn't doing, and also the time frame within which to do so. So, these are not never-ending projects. They can't be. They have got to lead to a point where we can understand: is this the right answer, and, if it is, how do we then scale it across our system? And, if it isn't the right answer, then we have to disinvest from it. I'm very, very clear about that and I have no difficulty in saying that, both in the initial launch that I attended in Cardiff and Vale, and the same goes for the Cwmtawe cluster, and whatever projects I decide to support in the coming weeks and months.
So, on the question that you asked about how the decisions are made, the advisory board is there to challenge the work that is being done by the programme board. That group, led by Andrew Goodall, will provide the advice to me, and I will then make decisions, based on that advice, about whether to support projects or not. So, I have decided on the first two projects. The eight areas that I mentioned—I'll get advice on those, and I will then look at them, and I will then make a decision about what to support. I'm happy to confirm that each part of Wales will provide a project to go into the transformation fund, of varying scales and sizes. I can absolutely guarantee that Hywel Dda and north Wales are not about to be screened out of this. So, you will see, in the choices that I make, that we will be making choices across the country. I expect every area, not just the two who have applied—. I expect, before the end of the calendar year, you will see a range of other choices. So, I can't give an exact timescale, because I need to consider the advice when it's given and make a choice when I'm content that it is the right thing to say 'yes' or 'no' to. But I expect to make further choices in the coming weeks, not necessarily waiting a matter of months.
I'm also happy to reprovide the commitments that I have given previously—that this transformation fund is not a way of using extra resources to primarily go into a hospital system. Now, that doesn't mean that projects can't have an impact on our hospital system, or can't use some of the money within the hospital system, but it is primarily about delivering a shift in how we deliver care. So, the primary focus is primary and community services. It really is about the partnership between health and social care and others, including housing and the third sector. That's why we have used regional partnership boards as the initial mechanism. Anything that wants to come to the transformation fund must first have the support of its regional partnership board. That's really important. So, health and local government are in the same place as co-decision makers, for the shared objectives that 'A Healthier Wales' sets out. It is not a question of all of them saying, 'This is my project. I will now decide.' They have to agree with their other partners around the regional partnership board table.
In terms of the £60 million to support the IMPTPs, that is new money. In terms of the £30 million I have announced for the regional partnership boards, that is new money too. Of course, with the transformation fund, if we don't spend all of it, I will then have to make a choice as to whether I can reprovide that money into the next year. I think we'll see an expansion in ambition and scale in the projects we are likely to see, and I want to encourage that, not level it downwards.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwyf am ddechrau drwy gydnabod yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am y gronfa, ac, wrth gwrs, mae rhai pobl i gyd wedi bod yn chwilio am swm ychwanegol o arian. Pryd bynnag y byddwch chi'n cyhoeddi swm penodol o arian, bydd pobl bob amser yn ceisio deall beth yw eu rhan nhw ohono, beth yw eu cyfran nhw ac a fydd yn gwella'r holl helbulon. Wel, rwyf wedi bod yn glir iawn o'r cychwyn, mewn gwirionedd, fel y mae fy nghyd-Aelod Huw Irranca-Davies wedi bod, fod y gronfa hon yn gronfa benodol i helpu i gyflawni newid a thrawsnewid. Nid yw'n ateb i bopeth. Mae'n ymwneud â chefnogi a gweithredu ffyrdd newydd o weithio i drawsnewid ein holl wasanaeth. Felly, mae'n ffordd o arwain newid i ddefnyddio wedyn y £9 biliwn i sicrhau'r newid hwnnw drwy'r system gyfan. Dyna beth yr ydym ni'n chwilio amdano. Ac, yn hynny o beth, mae'r egwyddorion dylunio yr wyf wedi'u crybwyll sawl gwaith yn bwysig iawn. Os nad ydyn nhw'n bodloni'r egwyddorion dylunio a bennwyd gennym ni, ni fyddan nhw'n cael cymorth. Os nad oes modd eu cyflwyno ar raddfa fwy, ac os na allan nhw ddangos sut y gallai'r prosiectau hyn, os ydyn nhw'n llwyddiannus, gael eu cyflwyno ar raddfa fwy, yna ni fyddan nhw'n cael cymorth. Rwy'n derbyn nad yw pob prosiect sy'n cael cymorth, hyd yn oed ar sail y cyngor gorau, y cynllun gorau—nid yw pob prosiect yn debygol o lwyddo. Mae'n bwysig ein bod yn derbyn hynny ac yn dweud hynny dro ar ôl tro ar y cychwyn, oherwydd bydd pethau i'w dysgu o hyd gan brosiectau nad ydynt yn llwyddo.
Mae hynny'n mynd yn ôl at eich cwestiwn olaf ynghylch gwerthuso ac amserlen. Gyda phob cais a ddaw i mewn, bydd rhywbeth am werthuso ynddo fel y gallwn ni ddeall pa les y mae'n ei wneud neu ddim yn ei wneud, a hefyd yr amserlen i wneud hynny oddi mewn iddi. Felly, nid yw'r rhain yn brosiectau diddiwedd. Ni allan nhw fod. Mae'n rhaid iddyn nhw arwain at fan lle gallwn ni ddeall: ai hwn yw'r ateb cywir, ac, os ydyw, sut ydym ni wedyn yn ei gyflwyno ar raddfa fwy ar draws ein system? Ac, os nad hynny yw'r ateb cywir, yna mae'n rhaid inni ddadfuddsoddi o hynny. Rwy'n glir iawn, iawn am hynny ac nid oes gennyf unrhyw anhawster wrth ddweud hynny, yn y lansiad cychwynnol y bûm iddo yng Nghaerdydd a'r Fro, ac mae'r un peth yn wir am glwstwr Cwmtawe, a pha bynnag brosiectau yr wyf yn penderfynu eu cefnogi yn yr wythnosau a'r misoedd nesaf.
Felly, ynglŷn â'r cwestiwn y gwnaethoch chi ei ofyn am sut y gwneir penderfyniadau, mae'r bwrdd cynghori yno i herio'r gwaith a wneir gan fwrdd y rhaglen. Bydd y grŵp hwnnw, a arweinir gan Andrew Goodall, yn rhoi'r cyngor i mi, a byddaf wedyn yn penderfynu, yn seiliedig ar y cyngor hwnnw, a ddylid cefnogi prosiectau ai peidio. Felly, rwyf wedi penderfynu ar y ddau brosiect cyntaf. Yr wyth maes a grybwyllais—byddaf yn cael cyngor ar y rhai hynny, a byddaf wedyn yn eu hystyried, a byddaf wedyn yn penderfynu beth i'w gefnogi. Rwy'n hapus i gadarnhau y bydd pob rhan o Gymru yn darparu prosiect i fynd i'r gronfa trawsnewid, o faint a graddfa amrywiol. Gallaf warantu yn gyfan gwbl nad fydd Hywel Dda a'r gogledd yn cael eu hepgor o hyn. Felly, byddwch chi'n gweld, yn y dewisiadau a wnaf, y byddwn yn gwneud dewisiadau ledled y wlad. Rwy'n disgwyl i bob ardal, nid dim ond y ddau sydd wedi gwneud cais—. Rwy'n disgwyl, cyn diwedd y flwyddyn galendr, y byddwch yn gweld amrywiaeth o ddewisiadau eraill. Felly, ni allaf roi union amserlen, oherwydd mae angen imi ystyried y cyngor pan gaiff ei roi a gwneud dewis pan rwy'n fodlon ei bod hi'n briodol dweud 'ie' neu 'na'. Ond rwy'n disgwyl gwneud rhagor o ddewisiadau yn yr wythnosau nesaf, ac nid o reidrwydd aros misoedd.
Rwyf hefyd yn hapus i roi'r ymrwymiadau a roddais o'r blaen—nad yw'r gronfa trawsnewid hon yn ffordd o ddefnyddio adnoddau ychwanegol ar gyfer systemau ysbytai yn bennaf. Nawr, nid yw hynny'n golygu na all prosiectau gael effaith ar ein system ysbytai, neu na allan nhw ddefnyddio rhywfaint o'r arian o fewn y system ysbytai, ond mae'n ymwneud yn bennaf â chyflawni newid yn y dull o ddarparu gofal. Felly, y prif bwyslais yw gwasanaethau sylfaenol a chymunedol. Mae, mewn gwirionedd, yn ymwneud â'r bartneriaeth rhwng iechyd a gofal cymdeithasol ac eraill, gan gynnwys tai a'r trydydd sector. Dyna pam yr ydym ni wedi defnyddio byrddau partneriaeth rhanbarthol fel y dull cychwynnol. Mae'n rhaid i unrhyw beth sy'n dymuno dod at y gronfa trawsnewid fod, yn gyntaf, â chefnogaeth ei fwrdd partneriaeth rhanbarthol. Mae hynny'n wirioneddol bwysig. Felly, mae iechyd a llywodraeth leol yn yr un sefyllfa â phobl sy'n cyd-benderfynu, o ran y cyd-amcanion y mae 'Cymru Iachach' yn eu nodi. Nid yw'n gwestiwn o bob un ohonyn nhw'n dweud, 'Dyma fy mhrosiect i. Byddaf i'n penderfynu nawr.' Mae'n rhaid iddyn nhw gytuno â'u partneriaid eraill yn y bwrdd partneriaeth rhanbarthol.
O ran y £60 miliwn i gefnogi'r Cynlluniau Tymor Canolig Integredig, mae hwnnw'n arian newydd. O ran y £30 miliwn a gyhoeddais ar gyfer y byrddau partneriaeth rhanbarthol, mae hwnnw'n arian newydd hefyd. Wrth gwrs, gyda'r gronfa trawsnewid, os na fyddwn yn ei wario i gyd, bydd yn rhaid imi wneud dewis ynghylch p'un a allaf ailddarparu'r arian hwnnw y flwyddyn nesaf. Rwy'n credu y gwelwn ni ehangu o ran uchelgais a graddfa yn y prosiectau yr ydym ni'n debygol o'u gweld, ac rwyf eisiau annog hynny, nid eu lleihau o ran graddfa.
Thank you to the Cabinet Secretary for his statement. If I may just return to an issue that was raised by Angela Burns, as to whether this £30 million that has been announced today is new money, I think that's very important. If it isn't new money to the health budget as a whole, can you tell us from where in your budget you have taken the £30 million? I would associate myself with the welcome that Angela Burns has given to this if they are new resources, but if they are recycled resources, we need to know where they have come from. I would draw your attention—. As you said yourself in your statement, of course, this extra money is very welcome, but it is very small compared to the total £9 billion budget. In fairness to the services, it may be asking them to do quite a lot with comparatively little.
Returning to this portfolio after many years, I suppose I was a bit concerned to see your statement that the 'A Healthier Wales' programme promises to provide strong national leadership from the centre. Obviously, part of me welcomes that, but you have to ask where that's been for the last 18 years. I'm trying hard, Llywydd, not to be sceptical here, but I've heard a lot of this before, about excellent pilot projects that can, in this case, deliver better co-ordination between health and social care, but what we haven't seen is those rolling out. I very much hope that this is not the case and that I will be proved wrong.
Of course, a candidate for the Welsh leadership position—and, you know, we all follow this very closely for very good reasons—recently said that change takes courage, and I'm sure that the Cabinet Secretary will agree with me that delivering change in the NHS is going to take considerable courage, and it will require him, I think, to face down some vested interests, possibly, and delivering that change may not be easy. Of course, his party has been in charge of the NHS and health and social care for 18 years.
We've had programmes and legislation intending to deliver this outcome, and, as I've said, it hasn't happened. And I don't underestimate, in fairness, Cabinet Secretary, how difficult it is to make this happen, but I would like you to provide us with some reassurance that it is going to be different this time. And even if this is quite a long timescale, could you give us some indication this afternoon—and forgive me, new to my role as I am, if this is a matter that you've already dealt with in previous statements and previous debates—but what sort of timescale do you have in mind, not so much for the pilot projects, but for actually being in a position where you know which pilots have worked and you're ready to start rolling them out? Because, I think, historically in Wales, we really haven't been very good at that. We've been good at coming up with good ideas, but we haven't been very good at upscaling them.
And in order to provide this Assembly with some reassurance about the process, I wonder if you would consider publishing the meeting notes of the advisory board, so that we can see for ourselves what challenge is being provided to the transformation programme. I understand you may not feel that that's appropriate, because there is a question, potentially, of confidentiality, and one wouldn't wish to stifle robust debate. I suppose an alternative to that, Presiding Officer, might be further regular statements from the Cabinet Secretary.
Your statement also mentions simplifying planning and reporting for the NHS. Now, none of us would wish that to reduce accountability, but I think, neither would any of us wish people to be spending time on unnecessary paperwork. So, I welcome that commitment in the statement. But, I'm also interested to know what the time frame is for a new and simplified system.
Can you elaborate on what you've already said to Angela Burns about how the effectiveness of the pilots will be assessed? This will obviously be difficult to do, because they'll be addressing different issues, different problems, as you've already highlighted. And can you also tell us: what plans do you have to ensure that the successful pilots are rolled out and, perhaps more difficultly, that the unsuccessful ones are abandoned and that this is done in good time? I don't wish to be sceptical, Cabinet Secretary. I wonder if you would consider, for example, publishing the evaluations of—once you've made a decision, if you publish the evaluations, both of the projects you decide to support and those you don't, so that we can see more clearly the direction of travel.
I very much hope that this is a new dawn of leadership, and I remain to be convinced and look forward to pursuing this work over the next months and years.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad. Os caf i ddychwelyd at fater a godwyd gan Angela Burns, o ran ai arian newydd yw'r £30 miliwn hwn a gyhoeddwyd heddiw, rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Os nad yw'n arian newydd i'r gyllideb iechyd yn ei chyfanrwydd, a allwch chi ddweud wrthym ni o ble yn eich cyllideb yr ydych chi wedi cymryd y £30 miliwn? Rwy'n ategu'r croeso a roddwyd gan Angela Burns at hyn os mai adnoddau newydd ydyn nhw, ond os mai adnoddau wedi'u hailgylchu ydyn nhw, mae angen inni wybod o ble y maen nhw wedi dod. Hoffwn dynnu eich sylw at—. Fel y gwnaethoch chi ddweud eich hun yn eich datganiad, wrth gwrs, mae'r arian ychwanegol hwn i'w groesawu'n fawr, ond mae'n fach iawn o'i gymharu â'r cyfanswm o £9 biliwn sydd yn y gyllideb. Er tegwch i'r gwasanaethau, efallai bod hyn yn gofyn iddyn nhw wneud cryn dipyn gyda chymharol ychydig.
Wrth ddychwelyd at y portffolio hwn ar ôl blynyddoedd lawer, mae'n debyg fy mod i braidd yn bryderus i weld eich datganiad a bod y rhaglen 'Cymru Iachach' yn addo darparu arweiniad cenedlaethol cryf o'r canol. Yn amlwg, mae rhan ohonof yn croesawu hynny, ond mae'n rhaid ichi ofyn lle mae hynny wedi bod dros y 18 mlynedd diwethaf. Rwy'n ymdrechu'n galed, Llywydd, i beidio â bod yn amheus yma, ond rwyf wedi clywed llawer o hyn o'r blaen, am brosiectau treialu rhagorol a all, yn yr achos hwn, sicrhau gwell cydgysylltu rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, ond yr hyn nad ydym ni wedi ei weld yw'r rhai hynny'n cael eu cyflwyno. Rwy'n mawr obeithio nad yw hyn yn wir yn yr achos hwn ac y byddaf yn cael fy mhrofi'n anghywir.
Wrth gwrs, yn ddiweddar dywedodd ymgeisydd ar gyfer swydd arweinyddiaeth Cymru—a, wyddoch chi, rydym ni'n dilyn hyn yn agos iawn am resymau da iawn—bod angen dewrder i newid rhywbeth, ac rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi bod sicrhau newid yn y GIG yn mynd i gymryd cryn ddewrder, a bydd yn galw ar iddo, rwy'n credu, orchfygu rhai buddiannau breintiedig, o bosibl, ac mae'n bosibl na fydd cyflawni'r newid hwnnw yn hawdd. Wrth gwrs, mae ei blaid ef wedi bod yn gyfrifol am y GIG ac iechyd a gofal cymdeithasol ers 18 mlynedd.
Rydym ni wedi bod â rhaglenni a deddfwriaeth sydd â'r bwriad o sicrhau'r canlyniad hwn, ac, fel yr wyf wedi dweud, nid yw wedi digwydd. A dydw i ddim yn bychanu, er tegwch, pa mor anodd ydyw i wneud i hyn ddigwydd, Ysgrifennydd y Cabinet, ond hoffwn ichi roi rhywfaint o sicrwydd inni y bydd hi'n wahanol y tro hwn. A hyd yn oed os yw hwn yn gyfnod eithaf hir, a allech chi roi rhyw awgrym inni y prynhawn yma—a maddeuwch imi, gan fy mod yn newydd i fy swyddogaeth, os yw hwn yn fater yr ydych chi eisoes wedi ymdrin ag ef mewn datganiadau blaenorol a dadleuon blaenorol—ond pa fath o amserlen sydd gennych chi mewn golwg, nid yn gymaint ar gyfer y prosiectau treialu, ond ar gyfer bod mewn sefyllfa lle'r ydych chi'n gwybod pa gynlluniau treialu sydd wedi gweithio a'ch bod chi'n barod i ddechrau eu cyflwyno? Oherwydd, rwy'n credu, yn hanesyddol yng Nghymru, nad ydym ni wedi bod yn dda iawn am wneud hynny. Rydym ni wedi bod yn dda am feddwl am syniadau da, ond dydym ni ddim wedi bod yn dda iawn am eu cyflwyno ar raddfa fwy.
Ac er mwyn rhoi rhywfaint o sicrwydd i'r Cynulliad hwn ynghylch y broses, tybed a fyddech chi'n ystyried cyhoeddi nodiadau cyfarfod y bwrdd ymgynghorol, fel y gallwn ni weld drosom ein hunain pa her a roddir i'r rhaglen drawsnewid. Rwy'n deall efallai nad ydych chi'n teimlo bod hynny'n briodol, oherwydd mae cwestiwn, o bosibl, o ran cyfrinachedd, ac ni fyddwn yn dymuno mygu dadl gadarn. Dewis arall i hynny, am wn i, Llywydd, fyddai rhagor o ddatganiadau rheolaidd gan Ysgrifennydd y Cabinet, o bosibl.
Mae eich datganiad hefyd yn sôn am symleiddio cynllunio ac adrodd ar gyfer y GIG. Nawr, ni fyddai unrhyw un ohonom ni'n dymuno i hynny leihau atebolrwydd, ond rwy'n credu na fyddai neb ohonom ni yn dymuno i bobl dreulio amser yn gwneud gwaith papur diangen ychwaith. Felly, croesawaf yr ymrwymiad hwnnw yn y datganiad. Ond mae gennyf ddiddordeb hefyd mewn gwybod beth yw'r amserlen ar gyfer system newydd a symlach.
A allwch chi ymhelaethu ar yr hyn yr ydych chi eisoes wedi'i ddweud wrth Angela Burns ynglŷn â sut y bydd effeithiolrwydd y cynlluniau treialu yn cael eu hasesu? Yn amlwg, bydd hyn yn anodd ei wneud, oherwydd byddant yn ymdrin â gwahanol faterion, gwahanol broblemau, fel yr ydych chi eisoes wedi tynnu sylw atynt. A allwch chi hefyd ddweud wrthym ni: pa gynlluniau sydd gennych chi i sicrhau bod y cynlluniau treialu llwyddiannus yn cael eu cyflwyno ac, efallai yn fwy anodd, bod y rhai aflwyddiannus yn cael eu diddymu a bod hyn yn digwydd mewn da bryd? Dydw i ddim yn dymuno bod yn amheus, Ysgrifennydd y Cabinet. Tybed a wnewch chi ystyried, er enghraifft, cyhoeddi'r gwerthusiadau o—pan fyddwch chi wedi gwneud penderfyniad, os byddwch yn cyhoeddi'r gwerthusiadau, o'r prosiectau y byddwch chi'n penderfynu eu cefnogi a'r rhai hynny y byddwch chi'n penderfynu peidio â'u cefnogi, fel y gallwn ni weld yn fwy eglur i ble'r ydym ni'n mynd.
Rwy'n mawr obeithio bod hyn yn dro ar fyd o ran arweinyddiaeth, ond nid wyf wedi fy argyhoeddi hyd yn hyn ac edrychaf ymlaen at fynd i'r afael â'r gwaith hwn dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf.
Thank you for your comments and questions. Of course, I agree with you that change does take courage, but when we think about the questions that you've asked, I'm happy to reiterate the comments to Helen Mary Jones that I made to Angela Burns as well: I answered that the £30 million for regional partnership boards is indeed new money.
I should also welcome Helen Mary Jones to her new role in this Assembly term as spokesperson for Plaid Cymru. I'm sure we'll have lots of opportunities to talk at length in this Chamber and outside.
Just to deal with your point about the meeting notes, it's partly process, and I think it's also partly about wanting to have openness, but I would not want to stifle the robustness of challenge within that meeting. I'm more than happy to come to this place and answer questions, and I don't find that a troubling thing to do; I'm more than happy to do so. But, I want to think about a way in which we can not stifle debate and challenge within that meeting, but at the same time make sure that Members are aware that that is genuinely taking place.
On the broader point about time frame and evaluation that you asked about at several points, as I said to Angela Burns, there'll be a time frame and evaluation for each bid that goes into the fund. It's part of what'll be tested before any project for the transformation fund is approved, and I won't set an artificial time frame for that evaluation to take place. Not only will I expect there to be an evaluation framework within there, but of course that will inform any choice made about successful or unsuccessful. And I would expect to make that available, or information from that evaluation available, when choices are then made about whether to continue and to promote that as a project to be mainstreamed, or indeed if the choice is not to continue with that.
Because all of us in this room are aware, in our variety of roles, and will get lobbied constantly about different projects that are working where people are saying, 'This is a great project. You must support it.' There is often, even in an unsuccessful project, much that is of value and learning that people want to continue with, but we have to make a choice about what not to do that stops us from doing things that are potentially of greater value to the whole system. So, yes, I want to find a way to make sure that evaluation information is available to help support those decisions.
On your broader points about where we are, look: I recognise that change in the national health service is difficult, and, yes, there has been a Labour Minister in this position over the last 18 years, including of course during the One Wales Government, so we've all seen the challenges and difficulties over time of delivering health and care in Wales—in times in the first half of devolution when there was more money, and in the second half of devolution when coping with austerity. What is different now is we don't have money to avoid a process of change. We have rising demand that we could anticipate 20 years ago, but that demand is now at a point where it could overtop our system, so there is real responsibility on all of us in a leadership position to actually enable change to happen.
That doesn't mean we all need to agree. You can have unity of purpose without unanimity on every single question and choice to make. But I do think that each of us needs to recognise that there are voices in all parties against change. As I've said before in this place, I recognise there are people in my party who do not want to see change happen when it is difficult at a local level, and there's no point pretending otherwise. But it's my job in this position to try to make sure that our system has the leadership it requires, and has the opportunities to enable and support it to make choices to genuinely change the way in which we deliver health and social care. I am determined to do that and I look forward to a grown-up and mature response from every party in this Chamber to allow us to do that. That does not mean that there won't be challenge, but it took courage and change from people in all parties to create the Parliament here in the first place and we now need to demonstrate that same courage, leadership and maturity in delivering and driving genuine change throughout health and social care here in Wales.
Diolch i chi am eich sylwadau a'ch cwestiynau. Wrth gwrs, rwy'n cytuno â chi bod newid yn cymryd dewrder, ond pan fyddwn yn meddwl am y cwestiynau yr ydych wedi'u gofyn, rwy'n fodlon ailadrodd y sylwadau wrth Helen Mary Jones a wnes i wrth Angela Burns hefyd: atebais fod y £30 miliwn ar gyfer byrddau partneriaeth rhanbarthol yn wir yn arian newydd.
Fe ddylwn i hefyd groesawu Helen Mary Jones i'w swyddogaeth newydd yn y tymor Cynulliad hwn yn llefarydd Plaid Cymru. Rwy'n siŵr y cawn ni lawer o gyfleoedd i siarad yn hir yn y Siambr hon a'r tu allan.
Dim ond i ymdrin â'ch pwynt am y nodiadau cyfarfod, mae'n rhannol yn ymwneud â phroses, a chredaf hefyd ei fod yn rhannol yn ymwneud ag eisiau bod yn agored, ond ni fyddwn i'n dymuno mygu cadernid yr her yn y cyfarfod hwnnw. Rwy'n fwy na pharod i ddod i'r fan yma ac ateb cwestiynau, a dydw i ddim yn ystyried hynny'n beth anodd ei wneud; rwy'n fwy na pharod i wneud hynny. Ond hoffwn feddwl am ffordd y gallwn ni beidio â mygu dadl a her yn y cyfarfod hwnnw, ond ar yr un pryd gwneud yn siŵr bod Aelodau yn ymwybodol bod hynny'n digwydd mewn gwirionedd.
Ar y pwynt ehangach am amserlen a gwerthuso y gwnaethoch chi ofyn amdanyn nhw sawl gwaith, fel y dywedais wrth Angela Burns, bydd yna amserlen a gwerthusiad ar gyfer pob cais sy'n cael ei gyflwyno i'r gronfa. Mae'n rhan o'r hyn y caiff profion eu cynnal arno cyn cymeradwyo unrhyw brosiect ar gyfer y gronfa trawsnewid, ac ni fyddaf yn pennu amserlen artiffisial i'r gwerthusiad hwnnw ddigwydd oddi mewn iddi. Byddaf yn disgwyl nid yn unig i fframwaith gwerthuso fod ar waith, ond wrth gwrs bydd hynny'n sail i unrhyw ddewis a wneir ynghylch a yw'r prosiect yn llwyddiannus neu'n aflwyddiannus. A byddwn yn disgwyl sicrhau bod hwnnw ar gael, neu fod gwybodaeth o'r gwerthusiad hwnnw ar gael, pan wneir dewisiadau wedyn ynghylch p'un ai i barhau ac i hyrwyddo hwnnw fel prosiect i'w brif ffrydio, neu yn wir os mai'r dewis yw peidio â pharhau â hynny.
Oherwydd, mae pob un ohonom ni yn yr ystafell hon yn ymwybodol, yn ein swyddogaethau amrywiol, a byddwn yn cael ein lobïo yn gyson am wahanol brosiectau sy'n gweithio pan fo pobl yn dweud, 'Mae hwn yn brosiect gwych. Mae'n rhaid i chi ei gefnogi.' Yn aml, hyd yn oed mewn prosiect aflwyddiannus, mae llawer sy'n werthfawr a gwersi a ddysgwyd y mae pobl eisiau parhau â nhw, ond mae'n rhaid inni wneud dewis ynghylch yr hyn i beidio â gwneud sy'n ein hatal rhag gwneud pethau a allai fod o fwy o werth i'r system gyfan. Felly, ydw, rwyf eisiau dod o hyd i ffordd o wneud yn siŵr bod gwybodaeth werthuso ar gael i helpu i gefnogi'r penderfyniadau hynny.
Ynglŷn â'ch pwyntiau ehangach o ran ble yr ydym ni arni, edrychwch: rwy'n cydnabod bod newid yn y gwasanaeth iechyd gwladol yn anodd, ac, oes, mae Gweinidog Llafur wedi bod yn y swydd hon dros y 18 mlynedd diwethaf, gan gynnwys wrth gwrs yn ystod Llywodraeth Cymru'n Un, felly rydym ni i gyd wedi gweld yr heriau a'r anawsterau dros amser o ddarparu iechyd a gofal yng Nghymru—ar adegau yn ystod hanner cyntaf datganoli pan roedd mwy o arian, ac yn ystod ail hanner datganoli wrth ymdopi â chyni. Beth sy'n wahanol yn awr yw nad oes gennym ni arian i osgoi proses o newid. Mae gennym ni alw cynyddol y gallem ni ei ragweld 20 mlynedd yn ôl, ond mae'r galw hwnnw bellach wedi cyrraedd y graddau lle y gallai orlifo ein system, felly mae cyfrifoldeb gwirioneddol ar bob un ohonom ni mewn sefyllfa o arweinyddiaeth i alluogi i newid ddigwydd mewn gwirionedd.
Nid yw hynny'n golygu bod angen inni i gyd gytuno. Gallwch gael undod pwrpas heb unfrydedd ar bob cwestiwn unigol a dewis i'w wneud. Ond rwyf yn credu bod angen i bob un ohonom ni gydnabod bod lleisiau ym mhob plaid yn erbyn newid. Fel yr wyf wedi dweud o'r blaen yn y lle hwn, rwy'n cydnabod fod pobl yn fy mhlaid nad ydyn nhw eisiau gweld newid yn digwydd pan mae'n anodd yn lleol, ac nid oes diben cymryd arnom ni fel arall. Ond fy ngwaith i yn y swyddogaeth hon yw ceisio gwneud yn siŵr bod gan ein system yr arweinyddiaeth ofynnol, a'r cyfleoedd i'w galluogi a'i chynorthwyo i wneud dewisiadau i wirioneddol newid y ffordd yr ydym ni'n darparu iechyd a gofal cymdeithasol. Rwy'n benderfynol o wneud hynny, ac edrychaf ymlaen at gael ymateb aeddfed gan bob plaid yn y Siambr hon i ganiatáu inni i wneud hynny. Nid yw hynny'n golygu na fydd yna her, ond roedd angen dewrder a newid gan bobl o bob plaid i greu'r Senedd yma yn y lle cyntaf ac mae angen inni yn awr ddangos yr un dewrder, arweinyddiaeth ac aeddfedrwydd wrth ddarparu ac ysgogi newid gwirioneddol drwy'r maes iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru.
I want to start by being perhaps uncharacteristically generous towards the Cabinet Secretary for health, because I recognise, having been in politics a very long time, that the health service is not always benefited by the party political dogfight, and the constant change and reversal of change that I've witnessed in the course of the last 30 or 40 years has often been an impediment to improvement rather than a spur to it. So, I welcome the approach that the Cabinet Secretary has brought to this, and I think it's an area where we're all aware of the potential problems that the health service has, in terms of funding, an ageing population, the diagnosis of new conditions that can be treated, et cetera, et cetera. And I believe there is a genuine opportunity here for us, without abandoning the combative democratic scrutiny that we're elected to carry out on the Government, to work together in the same direction, and, without abandoning challenge, to do it in a way that is constructive.
I do believe that the announcements that have been made so far—for example, the Cardiff and Vale partnership board proposal for Get Me Home Plus, which the Cabinet Secretary announced last week, is a genuine improvement in the way we do things, getting people discharged from hospital earlier and then for their needs to be assessed in their own homes, so that we can take advantage of the way their homes are adapted in order to improve their process of recovery, et cetera. That is going to be a very, very helpful thing and I do think that, in the statement, the Cabinet Secretary's to be applauded for the realistic tone that he has adopted, in particular saying that, whilst the transformation fund has attracted much interest, it must be a core activity for all health and social care organisations. I particularly approve of him saying that, ultimately, it would not be the £100 million transformation fund, but the £9 billion of core funding that our health and social services receive each year that will deliver that transformation. I think that sense of realism is vitally important because there are almost impossible challenges that lie ahead. Michael Trickey wrote, two years or so ago, in his document, 'Closing the health and social care funding gap in Wales', that
'Improving productivity and efficiency will be an essential part of the mix....To make a real difference through improved efficiency and productivity, Wales has to outperform historic productivity improvement rates.'
That is going to be a significant challenge. Perhaps the Cabinet Secretary can devote a little time today to exploring the options in some of these areas. For example, we know that accident and emergency admissions in hospitals have gone up from 980,000 in 2010-11 to 1,030,000 in 2017-18. Part of that is because people can't get to see a doctor at times of their own choosing. That's an area where there needs to be improvement as well because, in 2012, 15 per cent of people said that they were unable to get a GP appointment at the time of their own choosing; that's gone up to 24 per cent in 2018. In fact, it's 27 per cent in urban areas. So, that's obviously a significant challenge.
Dementia is a growing problem. Again, there's a 48 per cent rise in the figure compared with eight years ago, and it's believed that as many people are undiagnosed again as those who have been diagnosed. Cancer diagnoses have doubled. Diabetes is up by a third. More prescriptions are written in Wales than any other UK nation at 28.3 per year. Is there scope there by tweaking the system to reduce the cost imposed upon the health service, which precludes us from spending the money in other, perhaps more productive, ways? NHS equipment has been in the news again recently as well. In Cardiff, for example, 10,000 walking aids are handed out every year, but 40 per cent of those are not returned to the health service when they're no longer needed. So, savings are going to be an important part of the mix.
Of course, the more collaborative working processes that we're talking about today are an essential element in achieving those productivity improvements and I appreciate that at the early stages of this programme it's very difficult to be specific. Reading the 'A Healthier Wales' document, the start, it's full of management speak, which I fully understand, and its aspiration, and we need to deliver and delivery will take time. So, perhaps the Cabinet Secretary can just add a little more to what he said in the statement already on that.
Rwyf eisiau dechrau drwy fod efallai yn annodweddiadol o hael tuag at Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, oherwydd rwy'n cydnabod, wedi bod mewn gwleidyddiaeth am amser hir iawn, nad yw'r gwasanaeth iechyd bob amser wedi elwa o ysgarmes y pleidiau gwleidyddol, ac mae'r newid a'r dadnewid cyson yr wyf i wedi bod tystio iddo yn ystod y 30 neu 40 mlynedd diwethaf yn aml wedi bod yn rhwystr i wella yn hytrach nag yn gymhelliant. Felly, rwy'n croesawu'r ffordd y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn mynd i'r afael â hyn, ac rwy'n credu ei fod yn faes lle rydym ni i gyd yn ymwybodol o'r problemau posibl sydd gan y gwasanaeth iechyd, o ran cyllid, poblogaeth sy'n heneiddio, y diagnosis o gyflyrau newydd y gellir eu trin, ac ati, ac ati. Ac rwy'n credu bod cyfle gwirioneddol yn y fan yma i ni, heb roi'r gorau i'r craffu democrataidd brwd ar y Llywodraeth yr ydym ni wedi ein hethol i'w gyflawni, i weithio gyda'n gilydd i'r perwyl hwnnw, ac, heb roi'r gorau i herio, i wneud hynny mewn ffordd sy'n adeiladol.
Rwyf yn credu bod y cyhoeddiadau a wnaethpwyd hyd yn hyn—er enghraifft, cynnig bwrdd partneriaeth Caerdydd a'r Fro ar gyfer Get Me Home Plus, a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet yr wythnos ddiwethaf, yn welliant gwirioneddol yn y ffordd yr ydym ni'n gwneud pethau, sicrhau bod pobl yn cael eu rhyddhau o'r ysbyty yn gynharach ac wedyn i'w hanghenion gael eu hasesu yn eu cartrefi eu hunain, fel y gallwn ni fanteisio ar y ffordd y caiff eu cartrefi eu haddasu fel eu bod yn gwella ynghynt, ac ati. Mae hynny'n mynd i fod yn beth defnyddiol iawn, iawn a chredaf, yn y datganiad, bod Ysgrifennydd y Cabinet i'w ganmol am yr agwedd realistig y mae wedi ei mabwysiadu, yn arbennig am ddweud, er bod y gronfa trawsnewid wedi denu llawer o ddiddordeb, bod yn rhaid iddo fod yn weithgaredd craidd ar gyfer pob sefydliad iechyd a gofal cymdeithasol. Rwy'n cymeradwyo yn arbennig ei fod yn dweud, yn y pen draw, nad y gronfa trawsnewid £100 miliwn, ond y £9 biliwn o gyllid craidd a gaiff ein gwasanaethau iechyd a'n gwasanaethau cymdeithasol bob blwyddyn a fydd yn cyflawni'r trawsnewid hwnnw. Rwy'n credu bod yr ymdeimlad hwnnw o realaeth yn hanfodol bwysig, oherwydd mae heriau amhosibl bron o'n blaenau. Ysgrifennodd Michael Trickey, dwy flynedd neu yn ôl, yn ei ddogfen, 'Closing the health and social care funding gap in Wales'
y byddai gwella cynhyrchiant ac effeithlonrwydd yn rhan hanfodol o hyn, ac er mwyn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol drwy wella effeithlonrwydd a chynhyrchiant, mae'n rhaid i Gymru'n perfformio'n well na'r cyfraddau gwella cynhyrchiant hanesyddol.
Mae hynny'n mynd i fod yn her sylweddol. Efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet neilltuo ychydig o amser heddiw i edrych ar y dewisiadau yn rhai o'r meysydd hyn. Er enghraifft, rydym ni'n gwybod bod pobl sy'n mynd i'r ysbyty oherwydd damweiniau ac achosion brys wedi codi o 980,000 yn 2010-11 i 1,030,000 yn 2017-18. Rhan o hynny yw oherwydd na all pobl fynd i weld meddyg ar adeg o'u dewis eu hun. Mae hwnnw'n faes y mae angen ei wella hefyd oherwydd, yn 2012, dywedodd 15 y cant o bobl nad oedden nhw'n gallu cael apwyntiad meddyg teulu ar amser o'u dewis; mae hynny wedi cynyddu i 24 y cant yn 2018. Yn wir, mae'n 27 y cant mewn ardaloedd trefol. Felly, mae hynny'n amlwg yn her sylweddol.
Mae dementia yn broblem gynyddol. Unwaith eto, mae cynnydd o 48 y cant yn y ffigur o'i gymharu ag wyth mlynedd yn ôl, a chredir bod cymaint â hynny o bobl heb gael diagnosis eto â'r rhai sydd wedi cael diagnosis. Mae diagnosis o ganser wedi dyblu. Mae diabetes wedi cynnyddu wrth un rhan o dair. Ysgrifennir mwy o bresgripsiynau yng Nghymru nag yn unrhyw wlad arall yn y DU sef 28.3 y flwyddyn. A oes modd yn hynny o beth addasu'r system i leihau'r gost a orfodir ar y gwasanaeth iechyd, sy'n ein hatal rhag gwario'r arian mewn ffyrdd eraill, ffyrdd mwy cynhyrchiol efallai? Mae offer y GIG wedi bod yn y newyddion unwaith eto yn ddiweddar hefyd. Yng Nghaerdydd, er enghraifft, dosberthir 10,000 o gymhorthion cerdded bob blwyddyn, ond ni chaiff 40 y cant o'r rhai hynny eu dychwelyd i'r gwasanaeth iechyd pan na fo'u hangen mwyach. Felly, mae arbedion yn mynd i fod yn rhan bwysig o hynny.
Wrth gwrs, mae'r prosesau gweithio mwy cydweithredol yr ydym ni'n sôn amdanyn nhw heddiw yn elfen hanfodol o gyflawni'r gwelliannau cynhyrchiant hynny ac rwy'n sylweddoli ei bod hi'n anodd iawn i fod yn benodol yn ystod camau cynnar y rhaglen hon. O ddarllen y ddogfen 'Cymru Iachach', mae'r dechrau yn llawn o iaith rheoli, yr wyf yn ei ddeall yn llwyr, a'r uchelgais, ac mae angen inni gyflawni, a bydd cyflawni yn cymryd amser. Felly, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet ychwanegu ychydig mwy i'r hyn a ddywedodd yn y datganiad eisoes ynglŷn â hynny.
Thank you for the uncharacteristic generosity that I recognise in your comments. I think the point that you're making about efficiency and about how we gain greater value and productivity, they matter. There's something about doing some things differently, doing them more efficiently, but there's also something in transformation about doing different things as well. And we need to be able to do both of those and judge when we need to do either one.
So, for example, you talked about prescriptions. Well, actually, prescription growth has been slower in Wales since the free prescription policy than it has been in England where people pay for prescriptions, which is an unusual fact—it's counterintuitive—but that's the reality of what has happened. So, people are already making choices about what to prescribe. And, actually, in Wales, we've had a national approach to prescribing on using biosimilars—so, not having branded products, but products where there is exactly the same efficacy and safety for the citizen. So, we've actually taken a national approach and made real financial savings.
But that isn't just the only part of what we have to do. There's a large part of this that is about how we just do different things. Your point about access to accident and emergency and the figures going up, well, of course, access to primary care is part of that story. I don't think it's the whole story, actually. It does, though, partly reinforce why we need to transform primary care to make sure we have GPs working in deliberate partnerships with other healthcare professionals, and not simply as a response to challenges in recruiting general practitioners in different parts of the country, but, actually, in every part of the country it's the right thing to do. It's a better job for the GP, a better job for the physio, for the nurse, and the pharmacist and the occupational therapist that will work with them and, ultimately, a better service for the member of the public, and people will get faster access to the right person. That is also the same reason why we want to have a genuinely more joined up partnership with social care as well. Most GPs will tell you that lots of the people who come through their doors to see them have social problems and not, really, health or medical problems for them to deal with. So, that partnership really does matter.
The point about demand coming into our system—we've rehearsed this many times about the age of our population, about the additional public health challenges we have, about dementia as a particular challenge that we face now and in the future as well. It reinforces why we need to do some things in a different way, but actually to do different things too. So, our 'hear and treat' services and our 'see and treat' services are not just about keeping people out of hospital, they're actually about that being a better way to deliver that care for the person. You'll deliver more local care that is more appropriate for that person and give them a better experience too, and there's actually less risk for that person in making sure they don't have an unnecessary trip to a hospital. That's why we have to have a different conversation about value. It's partly about prudent healthcare and about the value base of what we're doing, and what value are we gaining by spending money and using resources in a different way to provide better care and not just technically more efficient care.
Of course, I look forward to having this conversation in committee during the budget. I'm sure that we'll get asked plenty of questions about this by committee members, but, throughout the life of this plan, it actually underpins much of what we want to do and how we'll actually have a system that is in balance, that is financially sustainable, and is delivering high-quality healthcare to meet the challenges of today and the future.
Diolch i chi am yr haelioni annodweddiadol yr wyf yn ei gydnabod yn eich sylwadau. Credaf fod y pwynt yr ydych chi'n ei wneud am effeithlonrwydd ac am sut yr ydym ni'n cael mwy o werth a chynhyrchiant, maen nhw'n bwysig. Mae rhywbeth ynghylch gwneud rhai pethau'n wahanol, eu gwneud yn fwy effeithlon, ond mae hefyd rhywbeth ym maes trawsnewid ynghylch gwneud pethau gwahanol hefyd. Ac mae angen inni allu gwneud y ddau beth yma a barnu pryd y mae angen inni wneud y naill neu'r llall.
Felly, er enghraifft, fe wnaethoch chi sôn am bresgripsiynau. Wel, mewn gwirionedd, mae twf presgripsiynau wedi bod yn arafach yng Nghymru ers y polisi presgripsiynau am ddim nag y bu yn Lloegr lle mae pobl yn talu am bresgripsiynau, sy'n ffaith anarferol—mae'n groes i'r disgwyl—ond dyna realiti'r hyn sydd wedi digwydd. Felly, mae pobl eisoes yn gwneud dewisiadau ynghylch beth i'w roi ar bresgripsiwn. Ac, mewn gwirionedd, yng Nghymru, rydym ni wedi bod â dull cenedlaethol o roi cynhyrchion meddyginiaethol biolegol ar bresgripsiwn sydd bron yn union yr un fath â chynnyrch tebyg—felly, nid bod â chynhyrchion brand, ond cynhyrchion sydd yn union mor effeithlon a diogel i'r dinesydd. Felly, rydym ni, mewn gwirionedd, wedi defnyddio dull cenedlaethol ac wedi gwneud arbedion ariannol gwirioneddol.
Ond nid dyna'r unig ran o'r hyn sydd gennym ni i'w wneud. Mae rhan fawr o hyn ynghylch sut yr ydym ni'n gwneud gwahanol bethau. Mae eich sylw ynghylch mynediad i adrannau damweiniau ac achosion brys a'r ffigurau yn codi, wel, wrth gwrs, mae mynediad i ofal sylfaenol yn rhan o'r stori honno. Dydw i ddim yn credu mai dyna'r stori gyfan, mewn gwirionedd. Mae yn, er hyn, yn rhannol yn atgyfnerthu pam mae angen inni drawsnewid gofal sylfaenol i sicrhau bod gennym ni feddygon teulu yn gweithio mewn partneriaethau bwriadol gyda gweithwyr proffesiynol gofal iechyd eraill, ac nid dim ond fel ymateb i heriau o ran recriwtio meddygon teulu mewn gwahanol rannau o'r wlad, ond, mewn gwirionedd, ym mhob rhan o'r wlad, dyma'r peth cywir i'w wneud. Mae'n swydd well ar gyfer y meddyg teulu, yn swydd well ar gyfer y ffisiotherapydd, y nyrs, a'r fferyllydd a'r therapydd galwedigaethol a fydd yn gweithio gyda nhw ac, yn y pen draw, yn wasanaeth gwell ar gyfer yr aelod o'r cyhoedd, a bydd pobl yn cael gweld y person cywir yn gyflymach. Dyna yr un rheswm hefyd pam ein bod eisiau cael partneriaeth wirioneddol fwy cydgysylltiedig â gofal cymdeithasol hefyd. Bydd y rhan fwyaf o feddygon teulu yn dweud wrthych chi bod gan lawer o'r bobl sy'n dod drwy eu drysau i'w gweld broblemau cymdeithasol ac nid, mewn gwirionedd, broblemau iechyd neu broblemau meddygol iddynt ymdrin â nhw. Felly, mae'r bartneriaeth honno yn bwysig iawn.
Y sylw am y galw sydd ar y system—rydym ni wedi trafod hyn droeon am oedran ein poblogaeth, am yr heriau iechyd cyhoeddus ychwanegol sydd gennym ni, am ddementia fel her arbennig sy'n ein hwynebu ni nawr ac yn y dyfodol hefyd. Mae'n atgyfnerthu pam mae angen i wneud rhai pethau mewn ffordd wahanol, ond mewn gwirionedd i wneud pethau gwahanol hefyd. Felly, mae ein gwasanaethau 'clywed a thrin' a'n gwasanaethau 'gweld a thrin' nid yn unig yn cadw pobl allan o'r ysbyty, maen nhw mewn gwirionedd ynghylch bod hynny'n ffordd well o ddarparu'r gofal hwnnw i'r person. Byddwch chi'n darparu rhagor o ofal lleol sy'n fwy priodol i'r person hwnnw a rhoi gwell profiad iddyn nhw hefyd, ac mae llai o risg, mewn gwirionedd, ar gyfer y person hwnnw o ran gwneud yn siŵr nad oes unrhyw daith ddiangen i'r ysbyty. Dyna pam mae'n rhaid inni gael sgwrs wahanol ynghylch gwerth. Mae'n rhannol ynghylch gofal iechyd darbodus a sylfaen gwerth yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, a pha werth a gawn ni drwy wario arian a defnyddio adnoddau mewn ffordd wahanol er mwyn darparu gofal gwell ac nid gofal sy'n fwy effeithlon yn dechnegol.
Wrth gwrs, edrychaf ymlaen at gael y sgwrs hon yn y pwyllgor yn ystod y gyllideb. Rwy'n siŵr y bydd digon o gwestiynau yn cael eu gofyn inni am hyn gan aelodau'r pwyllgor, ond, drwy gydol oes y cynllun hwn, mae mewn gwirionedd yn sylfaen i lawer o'r hyn yr ydym ni eisiau ei wneud a sut y bydd gennym ni, mewn gwirionedd, system sy'n gytbwys, sy'n gynaliadwy yn ariannol, ac sy'n darparu gofal iechyd o ansawdd uchel i fodloni heriau heddiw a'r dyfodol.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
I'm delighted by your statement, particularly by your recognition that this is not just about £100 million, it is about the £9 billion that we currently spend on the health service, because if we're going to deliver 'A Healthier Wales' we are going to need to transform the whole service. Cardiff and the Vale is an excellent example of how it would be possible to simply suck all the resources into hospital care as the hospital consultants are very powerful, so I'm delighted that Cardiff and the Vale have embraced the Canterbury experience, which indicates that it is possible to reverse trends in terms of more and more elderly people ending up in hospital, when, in fact, with better community support, they could be staying at home, which is obviously what people want. So, I'm very keen to hear more about Me, My Home, My Community and what outcomes we're going to be measuring to ensure that this is the right model that we could be rolling out to others.
We learnt from the Canterbury, New Zealand, model that it has slowed demand for acute care, but that it takes time—it doesn't happen overnight. One of the things that Canterbury has is the 'one system, one budget' mantra. So, how has that approach got on with being developed in regional partnership boards? I appreciate it's work in progress. And where does Buurtzorg sit in this, which is obviously neighbourhood care pioneered by the Dutch? So, in my mind, the spotlight can't just be on the transformation fund, it has to be on the whole-system approach to this, because simply throwing more money at pharmaceutical companies isn't going to actually transform the health of our nation.
I'm particularly interested in some of the social prescribing that is being pioneered in the south-west cluster of Cardiff, which I'd love to see being developed in my constituency, active ageing programmes, things to reduce loneliness and isolation through referring people to gardening projects, and something called the Grow Well project in south-west Cardiff. It would be fantastic if we could see that sort of thing going on in other parts of the city.
The east Cardiff cluster was established as an informal system by the east Cardiff, Llanedeyrn and Pentwyn Communities First, but of course that has now ended. So, I wonder what intelligence you're able to share with us about how well that sort of social prescribing is moving forward in the absence of these Communities First programmes?
Rwyf wrth fy modd â'ch datganiad, yn enwedig eich bod yn cydnabod nad yw hyn dim ond am £100 miliwn, mae am y £9 biliwn yr ydym ni'n ei wario ar y gwasanaeth iechyd ar hyn o bryd, oherwydd os ydym ni'n mynd i gyflawni 'Cymru Iachach' mae angen inni drawsnewid y gwasanaeth cyfan. Mae Caerdydd a'r Fro yn enghraifft ardderchog o sut y byddai'n bosibl i lyncu'r holl adnoddau i ofal mewn ysbyty gan fod meddygon ymgynghorol ysbytai yn bwerus iawn, felly rwy'n falch iawn bod Caerdydd a'r Fro wedi croesawu'r profiad yn Canterbury, sy'n dangos ei bod hi'n bosibl gwrthdroi tueddiadau o ran mwy a mwy o bobl oedrannus yn mynd i ysbyty, pan, mewn gwirionedd, gyda chymorth gwell yn y gymuned, fe allen nhw fod yn aros yn y cartref, sydd yn amlwg yr hyn y mae pobl ei eisiau. Felly, rwy'n awyddus iawn i glywed mwy am Fi, Fy Nghartref, Fy Nghymuned a pha ganlyniadau yr ydym ni'n mynd i fod yn eu mesur i sicrhau mai hwn yw'r model cywir y gallem ni fod yn ei gyflwyno i eraill.
Fe wnaethom ni ddysgu gan fodel Canterbury, Seland Newydd, ei fod wedi arafu'r galw am ofal acíwt, ond ei bod yn cymryd amser—nid yw'n digwydd dros nos. Un o'r pethau sydd gan Canterbury yw'r mantra 'un system, un gyllideb'. Felly, sut y mae'r dull hwnnw wedi ei ddatblygu mewn byrddau partneriaeth rhanbarthol? Rwy'n gwerthfawrogi bod y gwaith yn dal i fod ar y gweill. A lle mae Buurtzorg yn rhan o hyn, sy'n amlwg yn ofal cymdogaeth a arloeswyd gan bobl yr Iseldiroedd? Felly, yn fy marn i, ni all y chwyddwydr fod ar y gronfa trawsnewid yn unig, mae'n rhaid iddo fod ar yr ymagwedd system gyfan at hyn, oherwydd dydy taflu mwy o arian at gwmnïau fferyllol ddim yn mynd i drawsnewid iechyd ein cenedl mewn gwirionedd.
Mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn rhai o'r presgripsiynau cymdeithasol sy'n cael eu harloesi yng nghlwstwr de-orllewin Caerdydd, a byddwn wrth fy modd yn eu gweld yn cael eu datblygu yn fy etholaeth i, rhaglenni egnïol wrth heneiddio, pethau i leihau unigrwydd ac arwahanrwydd drwy gyfeirio pobl at brosiectau garddio, a rhywbeth o'r enw'r prosiect Tyfu'n Dda yn ne-orllewin Caerdydd. Byddai'n wych pe gallem ni weld y math hwnnw o beth yn digwydd yn rhannau eraill y ddinas.
Sefydlwyd clwstwr dwyrain Caerdydd fel system anffurfiol gan Cymunedau yn Gyntaf dwyrain Caerdydd, Llanedern a Phentwyn, ond wrth gwrs mae hwnnw wedi dod i ben bellach. Felly, tybed pa wybodaeth a allwch chi ei rhannu gyda ni ynghylch pa mor dda y mae'r math hwnnw o bresgripsiynau cymdeithasol yn datblygu yn absenoldeb y rhaglenni Cymunedau yn Gyntaf hyn?
Thank you for the comments and questions. I'll deal with the specific points about Buurtzorg and social prescribing, and then I'll come back to the broader points about how we're moving forward, including your opening gambit.
On Buurtzorg, we have indeed invested additional money in training district nurses, looking at particular models of care, and that will, of course, feed into how we want to try and plan and deliver our services. It’s also worth mentioning that district and community nursing is an area that, of course, the chief nurse is looking at in working on whether we can extend the nurse staffing impact to understand that that's an innovation that’s already available and the principles that have already been delivered as well. District nurses are actually really important in keeping people in their own home and getting them back to their own home as well. So, we should never underestimate the importance of district nurses, and yet we rarely talk about them in this Chamber.
On your point about social prescribing, actually, when you look at a number of the projects that we have going on across the health service, social prescribing is a much more important feature of that. In some of the money that I announced on mental health and social prescribing, all of them have the direct link between social prescribing and mental health—every single one of those projects and partnerships that I've already given funding to over the last year. Not only that, though, but if you look at Me, My Home, My Community, the first project under the transformation fund, that has social prescribing as one of the seven elements to it. If you look at the Cwmtawe cluster approach that I've announced today, that too has social prescribing as part of it as well. So, we're looking to develop the evidence base for social prescribing, and in each one of the areas of Wales that you look at, you will see social prescribing as a deliberate attempt for the health service to work together with the care service and, of course, with the third sector and the citizen to understand how we help them.
Now, on your broader point about the Canterbury system, it's been interesting, of course, that Cardiff and Vale have taken inspiration from that. They have a settlement and an agreement over time on what to do to so they had consistency in approach. And the Me, My Home, My Community approach builds on Canterbury, but equally, when I was at the launch of this event, people from Canterbury were there and they were looking for things that they, too, could learn and take back to Canterbury. So, it is a genuine learning opportunity that goes in both directions. They're actually impressed by the unity of purpose and vision that are being delivered across health and social care. So, we should take some positives from what our staff are actually doing and delivering, now they have the opportunity to work deliberately together.
Much of the Get Me Home and Get Me Home Plus scheme that you see within the Cardiff and Vale Me, My Home, My Community, looks very similar to what’s happened in Cwm Taf with their partners in social care with the 'stay well at home' scheme, which, of course, was what I and the Minister visited on the day we launched 'A Healthier Wales', and they were the big winner in this year’s NHS Wales awards, too—a partnership between health and local government. That really is the future. That’s why we’ve placed so much emphasis on regional partnership boards. Where we’re getting the greatest gain and the greatest value is where people are deliberately working with each other, within the health system, the join-up between hospitals and community services and, even more importantly, the join-up between the health and the social care system and, indeed, the citizen. It’s a deliberate direction of travel, and we will only do it if our partners are able to sit in the same room and they want the same priorities for the same citizen.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Fe wnaf i ymdrin â'r pwyntiau penodol am Buurtzorg a phresgripsiyanu cymdeithasol, ac wedyn fe ddof yn ôl at y pwyntiau ehangach ynghylch sut yr ydym ni'n symud ymlaen, gan gynnwys eich sylw agoriadol.
Ynglŷn â Buurtzorg, rydym ni yn wir wedi buddsoddi arian ychwanegol mewn hyfforddiant nyrsys ardal, gan edrych ar fodelau penodol o ofal, a bydd hynny, wrth gwrs, yn cyfrannu at sut yr ydym ni eisiau ceisio cynllunio a darparu ein gwasanaethau. Mae'n werth sôn hefyd bod nyrsio ardal a chymunedol yn faes, wrth gwrs, y mae'r prif nyrs yn ei ystyried o ran a allwn ni ymestyn effaith staff nyrsio i ddeall bod hwnnw yn arloesi sydd eisoes ar gael a'r egwyddorion sydd eisoes wedi'u sicrhau hefyd. Mae nyrsys ardal yn bwysig iawn mewn gwirionedd o ran cadw pobl yn eu cartrefi eu hunain a'u dychwelyd i'w cartrefi eu hunain hefyd. Felly, ni ddylem ni fyth danbrisio pwysigrwydd nyrsys ardal, ac eto anaml iawn y byddwn yn sôn amdanynt yn y Siambr hon.
Ynglŷn â'ch sylw ynghylch presgripsiynau cymdeithasol, mewn gwirionedd, pan edrychwch chi ar nifer y prosiectau sydd gennym ni ar waith yn y gwasanaeth iechyd, mae presgripsiynau cymdeithasol yn nodwedd llawer mwy pwysig o hynny. Yn rhywfaint o'r arian a gyhoeddais ar iechyd meddwl a phresgripsiynau cymdeithasol, mae gan bob un ohonyn nhw gysylltiad uniongyrchol rhwng presgripsiynau cymdeithasol ac iechyd meddwl—pob un o'r prosiectau a'r partneriaethau hynny yr wyf i eisoes wedi rhoi arian iddyn nhw dros y flwyddyn ddiwethaf. Nid dim ond hynny, chwaith, ond os edrychwch chi ar Fi, Fy Nghartref, Fy Nghymuned, y prosiect cyntaf o dan y gronfa trawsnewid, mae presgripsiynau cymdeithasol yn un o'r saith elfen iddo. Os edrychwch chi ar ddull clwstwr Cwmtawe o weithio, yr wyf wedi sôn amdano heddiw, mae presgripsiynau cymdeithasol yn rhan o hynny hefyd. Felly, rydym ni'n bwriadu datblygu'r sail dystiolaeth ar gyfer presgripsiynau cymdeithasol, ac ym mhob un o'r ardaloedd yng Nghymru y byddwch chi'n edrych arnyn nhw, byddwch yn gweld presgripsiynau cymdeithasol yn ymgais fwriadol i'r gwasanaeth iechyd weithio gyda'r gwasanaeth gofal cymdeithasol ac, wrth gwrs, gyda'r trydydd sector a'r dinesydd i ddeall sut yr ydym ni'n eu helpu.
Nawr, o ran eich pwynt ehangach am y system yn Canterbury, mae wedi bod yn ddiddorol, wrth gwrs, y bu hynny yn ysbrydoliaeth i Gaerdydd a'r Fro. Mae ganddyn nhw setliad a chytundeb dros amser ar yr hyn i'w wneud fel bod cysondeb yn y dull. Ac mae'r Fi, Fy Nghartref, Fy Nghymuned yn datblygu ar yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn Canterbury, ond yn yr un modd, pan oeddwn yn lansiad y digwyddiad hwn, roedd pobl o Canterbury yno ac roeddent yn chwilio am bethau y gallen nhw, hefyd, eu dysgu a mynd â nhw yn ôl i Canterbury. Felly, mae'n gyfle dysgu gwirioneddol sy'n gweithio'r ddwy ffordd. Mae'r undod pwrpas a gweledigaeth ym maes iechyd a gofal cymdeithasol wedi gwneud argraff dda arnyn nhw. Felly, dylem ni gymryd rhai pwyntiau cadarnhaol o'r hyn y mae ein staff ni yn ei wneud ac yn ei gyflawni, nawr bod ganddyn nhw'r cyfle i gydweithio'n fwriadol.
Mae llawer o'r cynllun Get Me Home a Get Me Home Plus yr ydych chi'n ei weld ym mhrosiect Fi, Fy Nghartref, Fy Nghymuned yng Nghaerdydd a'r Fro, yn debyg iawn i'r hyn sydd wedi digwydd yng Nghwm Taf gyda'u partneriaid mewn gofal cymdeithasol gyda'r cynllun 'stay well @ home', sef, wrth gwrs, y cynllun yr ymwelais i a'r Gweinidog ag ef ar y diwrnod y lansiwyd 'Cymru Iachach', a nhw oedd enillydd mawr gwobrau GIG Cymru eleni, hefyd—partneriaeth rhwng iechyd a llywodraeth leol. Dyna'r dyfodol mewn gwirionedd. Dyna pam yr ydym ni wedi rhoi cymaint o bwyslais ar fyrddau partneriaeth rhanbarthol. Rydym ni'n cael y budd mwyaf a'r gwerth mwyaf pan fo pobl yn fwriadol yn gweithio gyda'i gilydd, yn y system iechyd, y cydgysylltu rhwng ysbytai a gwasanaethau cymunedol, a hyd yn oed yn bwysicach, y cydgysylltu rhwng y system iechyd a'r system gofal cymdeithasol ac, yn wir, y dinesydd. Mae'n ffordd fwriadol o wneud pethau, a byddwn ni ond yn gwneud hynny os yw ein partneriaid yn gallu eistedd yn yr un ystafell a'u bod eisiau'r un blaenoriaethau ar gyfer yr un dinesydd.
Given that the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 code, too, requires the boards to work with people and communities to design and deliver services, what requirement will you, if any, be applying to your decisions regarding proposed spending to ensure that, for example, if this applies to the deaf community, the deaf community have been involved, or the autistic community, then for the autistic community to have been involved, or wheelchair users, and for wheelchair users to have been involved, or what have you, so that the real experts in the barriers that people encounter are addressed, rather than the well-meaning perceptions of people who are otherwise around the table but may not have personal experience?
O ystyried bod cod Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, hefyd, yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r byrddau weithio gyda phobl a chymunedau i gynllunio a darparu gwasanaethau, pa ofyniad fyddwch chi, os o gwbl, yn ei gymhwyso i'ch penderfyniadau o ran gwariant arfaethedig er mwyn sicrhau, er enghraifft, os yw hyn yn berthnasol i bobl fyddar, bod pobl fyddar wedi cymryd rhan, neu pobl awtistig, yna bod pobl awtistig wedi cymryd rhan, neu ddefnyddwyr cadeiriau olwyn, ac i ddefnyddwyr cadeiriau olwyn fod wedi cymryd rhan, neu beth bynnag, fel bod yr arbenigwyr go iawn yn y rhwystrau y mae pob yn eu hwynebu, yn hytrach na chanfyddiadau bwriadau da pobl sydd fel arall o amgylch y bwrdd ond nad oes ganddyn nhw brofiad personol o bosibl?
I recognise you mentioned particular points, yet I’m looking for the voice of the citizen, and the citizen isn’t one single person with one single characteristic, and I don’t want a narrow tick-box exercise so that people can tick off and say they’ve had a conversation with someone who has a particular characteristic. It is about how we serve the citizen and serve the community. So, in actually delivering a Get Me Home and Get Me Home Plus scheme and delivering the 'stay well at home' service, you have to look at that person in their context. So, if that person has sensory impairment, we have to understand how that impacts on their care choices, the information and communication that they will need, and that we actually understand what matters to them. If that person is a primary carer for another person—indeed, when we visited Doreen on the first day, her primary concern was not herself, actually; her primary concern when she broke her ankle was who was going to look after her husband, who was older than her and who she was the primary carer for. That was what she was most concerned about and why she didn't want to stay in hospital herself. So, it’s understanding her as a person, the context she was in, and not just seeing her as an old woman who needed to stay for a week in a hospital, to understand why it mattered to her to get her home quickly. And they built the support around her by understanding what mattered to her, and that's what we need to see. So, it isn't about saying, 'Have you spoken to this group, that group or another?', but to understand, if you're directing a service, for example learning disability services, whether you've directly engaged with people who take part in that service—not just the staff, but the citizen as well.
So, yes, that is what I would expect to see in each of the choices that I will make about the advice that I receive, to understand where the voice of the citizen is, how have their needs been taken account of, and, crucially, how we understand if we've made a difference. That comes back again through the evaluation points that have already been made by our colleague Angela Burns.
Rwy'n cydnabod eich bod wedi sôn am bwyntiau penodol, ac eto rwy'n edrych am lais y dinesydd, a dydy'r dinesydd ddim yn un person gydag un nodwedd, a dydw i ddim eisiau ymarfer ticio blychau cul fel bod pobl yn gallu ticio a dweud eu bod wedi cael sgwrs â rhywun sydd â nodwedd benodol. Mae'n ymwneud â sut yr ydym ni'n gwasanaethu'r dinesydd ac yn gwasanaethu'r gymuned. Felly, wrth gyflawni cynllun Get Me Home a Get Me Home Plus a darparu'r gwasanaeth 'stay well @ home', mae'n rhaid ichi edrych ar y person hwnnw yn ei gyd-destun. Felly, os oes gan y person hwnnw nam ar y synhwyrau, mae'n rhaid inni ddeall sut y mae hynny'n effeithio ar y dewisiadau gofal, yr wybodaeth a'r cyfathrebu y bydd eu hangen arno, a'n bod yn deall mewn gwirionedd beth sy'n bwysig iddo. Os yw'r person hwnnw yn brif ofalwr i rywun arall—yn wir, pan aethom i ymweld â Doreen ar y diwrnod cyntaf, nid hi ei hun oedd ei phrif bryder, mewn gwirionedd; ei phrif bryder pan dorrodd ei ffêr oedd pwy oedd yn mynd i ofalu am ei gŵr, a oedd yn hŷn na hi, a hi oedd ei brif ofalwr. Dyna'r prif beth yr oedd hi'n poeni amdano a dyna pam nad oedd hi eisiau aros yn yr ysbyty ei hun. Felly, ei deall hi fel person, ei chyd-destun hi, ac nid dim ond ei gweld fel hen wraig yr oedd angen iddi aros yn yr ysbyty am wythnos, deall pam yr oedd yn bwysig iddi hi i gael bod gartref yn gyflym. A datblygwyd y cymorth o'i hamgylch drwy ddeall beth oedd yn bwysig iddi hi, a dyna beth y mae angen inni ei weld. Felly, nid yw ynghylch dweud, 'A ydych chi wedi siarad â'r grŵp hwn, y grŵp yna neu un arall?', ond deall, os ydych chi'n cyfeirio gwasanaeth, er enghraifft gwasanaethau anabledd dysgu, p'un a ydych chi wedi ymgysylltu'n uniongyrchol â phobl sy'n cymryd rhan yn y gwasanaeth hwnnw—nid yn unig y staff, ond y dinesydd hefyd.
Felly, ie, dyna beth rwy'n disgwyl ei weld ym mhob un o'r dewisiadau y byddaf yn eu gwneud am y cyngor a gaf, i ddeall lle mae llais y dinesydd, sut y mae eu hanghenion wedi'u hystyried, ac, yn hollbwysig, sut yr ydym ni'n deall a ydym ni wedi gwneud gwahaniaeth. Daw hynny'n ôl eto drwy'r pwyntiau a wnaed eisoes am werthuso gan ein cyd-Aelod, Angela Burns.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. A lot of this has now been covered, so can I just bring you down to—it's a very simple point, actually, that I wanted to make? I've been doing a lot of work in my constituency around health and social care over the summer and into the autumn, and there is a clear suggestion that people don't always receive, certainly, the social care support that they think they should have. And although I'm treating that feedback with a little bit of caution at the moment, because I think that needs some further work, I do know that that is something that you're acutely aware of, and your £180 million announcement on the health and social care integration agenda is very much welcome in terms of moving us some way towards dealing with that whole-system approach to health and social care that clearly is the answer in the longer term.
In strengthening some of the new innovations that I've seen, and the people who I've been talking to, like the GP support officers and the community connectors, we've certainly got to continue improving the links between GPs, third sectors and local authority support. So, even at this early stage, could I ask that you give some consideration to whether greater consistency might help users to understand the innovation and change that's taking place at local level? I'll give you an example, and you and Jenny Rathbone have both alluded to this. I've been talking to GP support officers, I've been talking to social prescribers, I've been talking to community connectors, I've been talking to the virtual ward team, and by and large, they're mostly doing the same type of work. And while I accept that each of those innovations is slightly different, I do feel that some greater consistency in titles and terminology might help users to better understand what part of the service they're actually dealing with. Of course I appreciate that's probably very low down the order of your priorities in the wider scheme of things, but I do think it is important. Terminology is important and that people, when they're accessing the services, and when you're delivering the type of integrated care that we're looking at—that everybody understands that when they access that service, and when they are referred to a particular type of service, they are consistent in what they're getting and they know what they're getting in terms of the titles that people use.
Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad. Mae llawer o hyn wedi ei drafod bellach, felly a gaf i ddod â chi at—mae'n bwynt syml iawn, mewn gwirionedd, yr oeddwn i eisiau ei wneud? Rwyf wedi bod yn gwneud llawer o waith yn fy etholaeth i ynghylch iechyd a gofal cymdeithasol dros yr haf a dechrau'r hydref, ac mae awgrym clir nad yw pobl bob amser yn cael, yn sicr, y cymorth gofal cymdeithasol y maen nhw'n credu y dylen nhw ei gael. Ac er fy mod i'n trin yr adborth hwnnw ag ychydig o bwyll ar hyn o bryd, oherwydd rwy'n credu bod angen rhywfaint rhagor o waith ar hwnnw, rwy'n gwybod fod hyn yn rhywbeth yr ydych chi'n ymwybodol ohono, ac mae eich cyhoeddiad am yr £180 miliwn ar yr agenda integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol i'w groesawu yn fawr iawn o ran mynd â ni beth o'r ffordd tuag at ymdrin ag iechyd a gofal cymdeithasol yn ei gyfanrwydd, sef yr ateb, yn amlwg, ar gyfer y tymor hwy.
Wrth atgyfnerthu rhai o'r dulliau arloesol yr wyf i wedi eu gweld, a'r bobl yr wyf i wedi bod yn siarad â nhw, fel y swyddogion cymorth meddygon teulu a'r cysylltwyr cymunedol, yn sicr mae'n rhaid i ni barhau i wella'r cysylltiadau rhwng meddygon teulu, sefydliadau trydydd sector a chefnogaeth awdurdod lleol. Felly, hyd yn oed ar y cam cynnar hwn, a gaf i ofyn ichi roi rhywfaint o ystyriaeth i p'un a allai mwy o gysondeb helpu defnyddwyr i ddeall yr arloesi a'r newid sy'n digwydd yn lleol? Fe rof i enghraifft ichi, ac rydych chi a Jenny Rathbone eich dau wedi cyfeirio at hyn. Rwyf wedi bod yn siarad â swyddogion cymorth meddygon teulu, rwyf wedi bod yn siarad â phobl sy'n llunio presgripsiynau cymdeithasol, rwyf wedi bod yn siarad â chysylltwyr cymunedol, rwyf wedi bod yn siarad â'r tîm ward rithwir, ac ar y cyfan, maen nhw'n gwneud yr un math o waith gan amlaf. Ac er y derbyniaf fod pob un o'r dulliau arloesi hynny ychydig yn wahanol, rwy'n credu y gallai mwy o gysondeb o ran teitlau a therminoleg helpu defnyddwyr i ddeall yn well pa ran o'r gwasanaeth y maen nhw'n ymdrin ag ef mewn gwirionedd. Wrth gwrs rwy'n sylweddoli bod hynny, mwy na thebyg, yn isel iawn ar eich rhestr o flaenoriaethau o ran y darlun mawr, ond rwyf o'r farn ei fod yn bwysig. Mae terminoleg yn bwysig a bod pobl, pan fyddan nhw'n defnyddio'r gwasanaethau, a phan rydych chi'n darparu'r math hwnnw o ofal integredig yr ydym yn ei ystyried—bod pawb yn deall, pan maen nhw'n defnyddio'r gwasanaeth hwnnw, a phan fyddan nhw'n cael eu hatgyfeirio at fath penodol o wasanaeth, eu bod yn gyson o ran yr hyn y maen nhw'n ei gael a'u bod yn gwybod beth maen nhw'n ei gael o ran y teitlau y mae pobl yn eu defnyddio.
I recognise the point that you make very well, and, to be fair, it was interesting for me to come to some of the events that you ran over the summer in Merthyr Tydfil and Rhymney, in trying to understand more of the detail of how health and social care are delivered—good things, bad things and different things, and areas of opportunity as well as areas to highlight.
I recognise the point you've made because, of course, when we visited one of the practices in your constituency, and the conversation about having early dentistry access, about having a social worker in that practice as well, and how that deliberate join-up had helped the GPs to do their job—it's not just about saying, 'This is a weight off my mind, I don't have to do it', but, actually, they knew that person was going to get a better service and they could then spend more of their time on people who they really needed to see and who needed to see them. And they didn't medicalise the social problems that existed. But I recognise your point that, at some point, after all the pilots are done, and we understand what we think will work, we'll make choices. If we're going to have a national roll-out, not to say things are different by accident, but actually while we've made a choice about why they seem different, and how to make it easy for the citizen to engage in the service. Because lots of this debate that we've had today will not mean much to people watching. When we talk about the integration agenda, if you then ask someone who was watching this programme, 'What does that mean?', well, actually, I think, for the citizen, we should make it easier for them to navigate their way through. So, it's a consistency in expectation, some consistency in the sort of titles people have—I can see that would be useful. And at some point, you're right, we'll need to get to a point where we make choices: what will be national and consistent and what will be down to national principles delivered locally. And that's what we set out in 'A Healthier Wales'. But all of us need to bear in mind that the conversation we have has to mean something to the people whom we're here to serve.
Rwy'n cydnabod y pwyntiau yr ydych chi'n eu gwneud yn dda iawn, ac, a bod yn deg, roedd yn ddiddorol i mi ddod i rai o'r digwyddiadau a gynhaliwyd gennych chi dros yr haf ym Merthyr Tudful a Rhymni, wrth geisio deall mwy o'r manylion o ran sut y darperir iechyd a gofal cymdeithasol—pethau da, pethau drwg a gwahanol bethau, a meysydd o gyfleoedd hefyd yn ogystal â meysydd i dynnu sylw atynt.
Rwy'n cydnabod y pwynt yr ydych chi wedi'i wneud oherwydd, wrth gwrs, pan aethom i ymweld ag un o'r meddygfeydd yn eich etholaeth, a'r sgwrs am allu cael gwasanaeth deintyddiaeth mewn da bryd, am fod â gweithiwr cymdeithasol yn y feddygfa honno hefyd, a sut yr oedd y cydgysylltu bwriadol hwnnw wedi helpu meddygon teulu i wneud eu gwaith—nid yw dim ond ynglŷn â dweud, 'Mae hwn yn rhyddhad i mi, does dim rhaid i mi ei wneud', ond, mewn gwirionedd, roedden nhw'n gwybod bod y person yn mynd i gael gwell gwasanaeth ac yna fe allen nhw dreulio mwy o'u hamser ar bobl yr oedd gwir angen eu gweld ac yr oedd angen iddynt gael eu gweld. Ac nid oeddynt yn gwneud problemau cymdeithasol a oedd yn bodoli yn rhai meddygol. Ond rwy'n cydnabod eich pwynt, ar ryw adeg, ar ôl cwblhau'r holl gynlluniau treialu, a'n bod yn deall yr hyn yr ydym ni yn credu y bydd yn gweithio, fe wnawn ni ddewisiadau. Os ydym ni yn mynd i gyflwyno yn genedlaethol, nid dweud bod pethau yn wahanol drwy ddamwain, ond mewn gwirionedd gan ein bod wedi gwneud dewis ynghylch pam maen nhw'n ymddangos yn wahanol, a sut i'w gwneud hi'n hawdd i'r dinesydd fanteisio ar y gwasanaeth. Oherwydd ni fydd llawer o'r ddadl hon a gawsom ni heddiw yn golygu llawer i bobl sy'n gwylio. Pan fyddwn yn sôn am yr agenda integreiddio, os gofynnwch chi wedyn i rywun a oedd yn gwylio'r rhaglen hon, 'Beth yw ystyr hynny?', wel, mewn gwirionedd, rwy'n credu, i'r dinesydd, dylem ni ei gwneud yn haws iddynt lywio eu ffordd drwyddo. Felly, mae ynglŷn â chysondeb o ran disgwyliadau, rhywfaint o gysondeb yn y math o deitlau sydd gan pobl—gallaf weld y byddai hynny'n ddefnyddiol. Ac ar ryw adeg, rydych chi'n iawn, bydd angen i ni gyrraedd man lle byddwn yn gwneud dewisiadau: beth fydd yn genedlaethol a chyson a beth fydd yn dibynnu ar egwyddorion cenedlaethol a ddarperir yn lleol. A dyna a nodwyd gennym ni yn 'Cymru Iachach'. Ond mae angen i bob un ohonom ni gadw mewn cof bod y sgwrs a gawn ni yn gorfod golygu rhywbeth i'r bobl yr ydym ni yma i'w gwasanaethu.
We move on now to item 4: a statement by the Minister for Welsh Language and Lifelong Learning—the Welsh-language technology action plan. And I call on the Minister for Welsh Language and Lifelong Learning, Eluned Morgan.
Symudwn ymlaen yn awr at eitem 4: datganiad gan Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes—y cynllun gweithredu technoleg Gymraeg. A galwaf ar Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd. Nawr, ym mis Gorffennaf 2017, fe gyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei strategaeth ar gyfer Cymraeg, Cymraeg 2050. Nawr, prif darged Cymraeg 2050, mae'n bwysig ei nodi, oedd i ni gael gweld miliwn o siaradwyr Cymraeg. Ond y pwynt arall roedd yn rhaid inni ei danlinellu yn y broses yna oedd ein bod ni eisiau gweld pobl yn defnyddio'r Gymraeg hefyd, a hefyd sicrhau bod y Gymraeg wrth wraidd arloesi mewn technoleg ddigidol, i’w gwneud yn bosib defnyddio’r Gymraeg ym mhob cyd-destun digidol.
Nawr, nod y datganiad heddiw yw lansio cynllun manwl i ddangos sut y byddwn ni'n gwneud hyn. Nawr, mae bron pawb—yn arbennig plant a phobl ifanc—yn dod i gyswllt â thechnoleg rywbryd yn ystod eu diwrnod. Ac mae’r cynllun gweithredu rŷm ni'n ei lansio heddiw yn cydnabod bod technoleg yn faes y mae'n rhaid i ni fynd i’r afael ag ef er mwyn sicrhau bod y Gymraeg yn parhau'n hygyrch—yn accessible—yn ein byd digidol newydd ni. Ac rydw i'n meddwl mai’r maes yma sy’n mynd i newid y gêm yn 2018.
Nawr, mae’r cynllun yn nodi sut rŷm ni am sicrhau bod mwy o gyfle gan blant, pobl ifanc ac oedolion i ddefnyddio technoleg Cymraeg, ac mae hyn yn arbennig o bwysig mewn ysgolion, yn y gweithle, ac yn y cartref. A beth sy'n bwysig yw bod yn rhaid i’r cyfleoedd i ddefnyddio’r Gymraeg a’r dechnoleg fod yn hawdd dod o hyd iddynt; rhaid iddynt fod yn hygyrch—yn accessible. Rydw i'n un sy'n defnyddio technoleg bob dydd, ond anaml iawn y byddaf i'n cael y cyfle, a'r cynnig, i’w ddefnyddio yn Gymraeg heb fy mod i'n mynd i edrych amdano—heb fy mod i'n gorfod gofyn.
Ac, os oes dewis Cymraeg ar gael, nid yw hi bob amser yn amlwg ei bod hi ar gael heb fy mod i’n mynd i chwilio amdani. A nawr mae bywyd yn brysur—a phwy sydd â'r amser i chwilio? Ac, mewn gwirionedd, y cwestiwn yw: pam ddylai unrhyw un chwilio er mwyn defnyddio’r Gymraeg ar dechnoleg? Nawr, mae’r cynllun yn nodi sut rydym ni am i’r Gymraeg gael ei chynnig ar dechnoleg heb i chi orfod gofyn nac edrych amdani. Rŷm ni am i’r Gymraeg fod ar gael trwy beiriannau technolegol—o weithio ar gyfrifiadur i ddefnyddio’ch ffôn neu’ch tabled. Ac rŷm ni am ddatblygu’r dechnoleg a fydd yn eich galluogi i allu siarad â’ch peiriannau yn y Gymraeg, ac, yn hollbwysig, i'r peiriant wedyn eich deall chi.
Rŷm ni am i’r adnoddau technolegol y byddwn yn eu creu ar sail y cynllun fod ar gael yn rhwydd a chael eu rhannu, ac i bawb gael y cyfle i'w defnyddio eto ac eto. Ac, er mwyn i hyn ddigwydd, mae’r cynllun yn nodi bod yn rhaid inni wneud yn siŵr bod gennym ni'r seilwaith ddigidol gywir i gefnogi’r Gymraeg. Felly, dyma’r tri maes seilwaith penodol y bydd y cynllun yn mynd i’r afael â nhw: technoleg lleferydd Cymraeg, cyfieithu gyda chymorth cyfrifiadur, a deallusrwydd artiffisial yn y Gymraeg, fel bo peiriannau yn gallu deall Cymraeg ac yn gallu rhoi cymorth i ni yn y Gymraeg.
Nawr, o ran cyfieithu, byddwn ni'n edrych i weld sut y gallwn ni ddefnyddio technoleg i gynyddu faint o Gymraeg sydd i’w gweld a faint sy’n cael ei defnyddio, ac i helpu, ond nid i gymryd lle, cyfieithwyr proffesiynol. Ond mae'n rhaid i mi bwysleisio nad technoleg, na dogfennau technoleg er lles technoleg, sy’n mynd â fy mryd i. Nid y rheini sy’n bwysig. Yn hytrach, os gall technoleg ddod â rhagor o gyfleoedd i fyw trwy gyfrwng y Gymraeg, neu i ddysgu Cymraeg, mae angen i ni afael yn y cyfleoedd hynny. Ac fe wnawn ni afael ynddyn nhw.
Os gall technoleg hwyluso cyfleoedd i weithio ac i ddarparu gwasanaethau yn y Gymraeg, mae angen datblygu’r cyfleoedd hynny. Os gall technoleg wella safon bywyd pobl sy’n byw â heriau o ran hygyrchedd neu anabledd, mae angen iddyn nhw gael y dechnoleg honno yn y Gymraeg. A dyna fyddan nhw’n ei chael, a dyna beth maen nhw'n ei haeddu, ac mae angen i’r pethau hyn oll gael eu defnyddio’n eang.
Nawr, fel fi, mae’r mwyafrif o siaradwyr Cymraeg yn byw neu’n gweithio yn ddwyieithog. Wrth i mi wneud fy ngwaith, felly, bydd angen i’r dechnoleg rwy’n ei defnyddio ddelio â’r Saesneg a’r Gymraeg ar yr un pryd a dyma hefyd yn un o egwyddorion y cynllun. Mae hwn yn gynllun uchelgeisiol, ac nid y Llywodraeth fydd yn gyfrifol am ei weithredu ar ei phen ei hun, ond fyddwn ni ddim yn swil o ran arwain nac ariannu, lle bo hynny'n briodol.
Dylwn i hefyd nodi fy mod i'n ddiolchgar i aelodau’r bwrdd o arbenigwyr rwy’n ei gadeirio am yr holl fewnbwn maen nhw wedi ei roi, ac i bawb a fu’n rhoi cyngor wrth ddatblygu’r cynllun.
Felly, i grynhoi: mae gweledigaeth glir gyda ni ar gyfer technoleg a’r Gymraeg, ac mae’r cynllun rŷm ni yn ei lansio heddiw yn dangos yr hyn yr ydym ni am ei wneud er mwyn sicrhau bod y weledigaeth yna yn dod yn realiti. Rŷm ni am weld y Gymraeg wrth wraidd arloesi mewn technoleg. Rŷm ni am iddi fod yn bosibl i sefydliadau, teuluoedd ac unigolion ddefnyddio’r Gymraeg mewn niferoedd cynyddol o sefyllfaoedd, boed rheini’n uniaith Gymraeg neu’n ddwyieithog, heb orfod gofyn am gael gwneud hynny. Nawr, mae'r dechnoleg yn symud yn gyflym ac rŷm ni am i’r Gymraeg symud gyda’r dechnoleg yna a dyna nod y cynllun yma.
Thank you very much. In July 2017, the Welsh Government published its strategy for the Welsh language, Cymraeg 2050. The main target of Cymraeg 2050, it’s important to note, is our desire for a million Welsh speakers. But the other point that we had to underline in that process was that we wanted to see people using the Welsh language as well, and to ensure that the Welsh language is at the heart of innovation in digital technology, to enable the use of Welsh in all digital contexts.
The purpose of today’s statement is to launch a detailed plan to show how we will do this. Almost every person—but, in particular, children and young people—comes into contact with technology at some point during their day. The action plan we are launching today recognises that technology is an area that we must tackle in order to ensure that the Welsh language remains accessible in our new digital world. I think that this area is going to be a game-changer for 2018.
The plan sets out how we want to ensure that children, young people and adults have more opportunities to use Welsh language technology, and this is particularly important in schools, in the workplace, and at home. And it’s important that the opportunities to use Welsh in technology are easy to find and to access. They do have to be accessible. I’m someone who uses technology every day, but I am very rarely offered the option to use it in Welsh without having to ask.
And, if there is a Welsh language option, it’s not always obvious that it is available unless I search for it. Life is busy, and who has the time to go looking? In fact, why should anyone have to seek out the Welsh language option on technology? The plan sets out how we want the Welsh language to be offered in technology without having to ask or look for it. We want Welsh to be available via devices that use technology—from working on a computer to using your phone or your tablet. We want to develop the technology that will enable you to speak to your devices in Welsh and, vitally, for your device to be able to understand you.
We want the technical resources that we create on the basis of the plan to be readily available and shared, and to be there for everyone to use again and again. And, for this to happen, the plan states that we must make sure that we have the correct digital infrastructure to support the Welsh language. So, these are the three specific areas of infrastructure that this plan will address: Welsh language speech technology, computer-assisted translation, and artificial intelligence in Welsh, so that machines understand Welsh and can give us help in Welsh.
In terms of translation, we will examine how we can use technology to increase the amount of Welsh that is seen and used, and to help, but not replace, professional translators. But I have to emphasise that it’s not the technology, nor documents about technology for technology’s sake, that interest me most. That’s not what’s important. Rather, if technology can bring more opportunities to live our lives through the medium of Welsh, or to learn Welsh, we need to grasp those opportunities. And grasp them we will.
If technology can facilitate opportunities to work and provide services in Welsh, those opportunities need to be developed. If technology can improve the quality of life of people living with challenges in terms of accessibility or disability, they need to have that technology in Welsh. And they shall have it, because that’s what they deserve, and all these things need to be widely used.
Like me, most Welsh speakers live or work bilingually. So, as I do my work, the technology I use will need to be able to deal with English and Welsh at the same time. This, too, is one of the principles of the plan. This is an ambitious plan, and it will not be the responsibility of the Government to implement it alone, but we will not shy away from leadership or funding, where appropriate.
I should also note how grateful I am to the members of the board of experts I chair for all the input that they have given, and to everyone who gave advice in developing the plan.
So, to summarise, we have a clear vision for technology and the Welsh language, and the plan we are launching today shows the things we wish to do to make this vision a reality. We want to see Welsh at the heart of innovation in technology. We want it to be possible for organisations, families and individuals to use the Welsh language in an increasing number of situations, be those situations monolingual in Welsh, or bilingual in English and Welsh, without having to ask to do so. Technology moves quickly, and we want Welsh to move with the technology. That is the aim of our plan.
Diolch am y datganiad. Roeddwn i jest yn iwsio'r dechnoleg nawr i edrych am beth yw'r gair am spoilt yn y Gymraeg, achos, fel Aelodau Cynulliad, rŷm ni'n spoilt gyda'r gwasanaethau sy'n llesol i ni fan hyn a sut rydym yn gallu manteisio arnyn nhw i'n helpu ni i weithio ac i iwsio'r ddwy iaith yma yn ystod ein gwaith busnes.
Pan welais i deitl y datganiad heddiw, roeddwn i'n meddwl bod y Llywodraeth yn mynd i drio osgoi'r ffaith sy'n eithaf embaras bod yna ostyngiad yn nifer yr athrawon Cymraeg ar hyn o bryd. Felly, nid oeddwn i'n edrych ymlaen at ddyfodol lle roedd y bwlch yna yn mynd i gael ei lenwi gan weithio drwy ffyrdd digidol, yn lle drwy athrawon. Felly, roeddwn i'n falch o weld ein bod yn siarad am rywbeth hollol wahanol.
Rwy'n derbyn eich dadansoddiad bod technoleg yn ymestyn mewn i'n bywydau bob dydd ac rwy'n meddwl ei bod yn lle da i gyflwyno'r Gymraeg i bobl, yn weledol ac yn agored, rili, yn ogystal â chaniatáu i siaradwyr Cymraeg i fyw drwy'r Gymraeg—mae'n hawdd gwasgu botwm 'iaith' ar beiriant ATM, er enghraifft. Ond rwy'n siŵr ein bod ni'n siarad am rywbeth lot mwy cymhleth ac uchelgeisiol na hynny.
Felly, rwyf wedi edrych yn glou ar y cynllun ei hunan; cyrhaeddodd y linc amser cinio heddiw, felly nid wyf i wedi ei weld yn fanwl eto. Ond welais i ddim o ddyddiad cau ar gyfer asesiad cynnydd yn ystod—wel, nid wyf yn gwybod beth fydd y cyfnod, felly, mae'n anodd i mi, fel rhywun o'r wrthblaid, graffu ar beth yw eich syniadau. Felly, os ydych chi'n gallu helpu gyda rhyw fath o time frame i ni heddiw byddai hynny'n ein helpu ni i wneud ein gwaith. A allwch chi rannu eich archwiliad neu analysis, hyd yn oed, am raglenni arloesi sy'n cael eu datblygu ar hyn o bryd—yma yng Nghymru, gobeithio, ond tramor hefyd? Os oes yna rywbeth inni wybod am hynny, byddai hynny'n wych.
Rydych chi'n sôn am arweinyddiaeth ac ariannu. Mae'r Llywodraeth yma yn cwyno bob dydd am ddiffyg arian, felly sut gallwch chi berswadio'r Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid y dylai hyn fod yn flaenoriaeth o ran ariannu? A, jest i ddod i ben, sut fyddech chi'n blaenoriaethu sectorau neu weithgareddau, neu beth bynnag, er mwyn elwa o'r cynllun hwn yn y ffordd fwyaf effeithiol, ac yn fwy amlwg hefyd, achos mae'n well inni weld y rhai sy'n elwa o'r cynllun yma yn ein hwynebu mewn ffordd? Nid ydym ni eisiau cuddio'r llwyddiannau tu ôl i rywbeth sydd ddim yn amlwg i bawb. Diolch.
Thank you for the statement. I was just using the technology now to see what the Welsh word for ‘spoilt’ is, because, as Assembly Members, we are spoilt with the services that are available to us here and how we can take full advantage of them to help us in our work and to work in both languages during our business hours.
When I saw the title of the statement, I had thought that the Government was going to try to avoid the somewhat embarrassing fact that there has been a reduction in the number of Welsh teachers. So, I wasn’t looking forward to a future where that gap was going to be filled by working through digital means, rather than using teachers. So, I was pleased to see that we were discussing an entirely different area.
Now, I accept your analysis that technology stretches into our daily lives, and I think it’s a good place to introduce the Welsh language to people, both visually and in an open manner, as well as allowing Welsh speakers to live their lives through the medium of Welsh—it’s easy to press the 'language' button on an ATM machine, for example. But I’m sure we’re talking about something far more complex and ambitious than that.
So, I have quickly looked at the plan itself; the link arrived this lunchtime, so I haven’t had an opportunity to look at it in detail yet. But I saw no closing date for a progress assessment, and I don’t know what that period for assessment will be, so, it’s difficult for us as opposition Members to scrutinise your ideas. So, if you could help us with some sort of time frame, then that would help us to carry out our duties. Could you share with us your analysis of the innovation programmes that are currently being developed—here in Wales, hopefully, but also abroad? If there is any information you could provide on that, that would be excellent.
You talk about leadership and funding. This Government is constantly complaining about a shortage of funds, so how can you persuade the Cabinet Secretary for Finance that this should be a priority for funding? And, just to close, how will you prioritise sectors or activities, or whatever, in order to benefit from this plan in the most effective way possible, and to make sure that it’s prominent too, because we need see those who benefit from this plan? They need to be in our faces, in a way—we don’t want to be hiding these successes, and we need to ensure that it's apparent to everybody. Thank you.
Diolch yn fawr. Rydw i yn meddwl—jest ar y pwynt cyntaf, wrth gwrs, nad ŷm ni’n mynd i ddefnyddio peiriannau i drio dysgu pobl sut i siarad Cymraeg, ond rydw i yn meddwl ei bod hi’n bwysig hefyd ein bod ni yn arloesi gydag addysg trwy gyfrwng technoleg, ac rydw i yn meddwl bod yna bosibilrwydd i gynyddu darpariaeth addysgiadol trwy gyfrwng y Gymraeg. Rŷm ni’n gwneud rhywbeth ar hyn o bryd gydag E-sgol, sydd yn brosiect, a chawn ni weld sut y mae’n gweithio. Ambell waith, mae’n rhaid inni fod yn arloesol, ond, na, nid yw hwn yn mynd i gymryd lle athrawon yn ein dosbarthiadau ni.
Rydw i yn meddwl ei bod hi’n bwysig inni ddeall pa mor gymhleth yw’r peiriannau hyn. A diolch yn fawr am y cwestiwn ynglŷn â sut rŷm ni’n asesu cynnydd. Beth sy’n bwysig yw bod yna ddealltwriaeth fan hyn bod hwn yn gynllun sydd yn hirdymor. Nid ydym ni’n mynd i droi hwn o gwmpas dros nos, ond mae’n rhywbeth y bydd yn rhaid inni ddal ati, achos bydd y dechnoleg yn newid yn wythnosol, bron, ac felly mae’n rhaid inni gadw i fyny â hynny. Eisoes, mae yna lot o gydweithredu gyda rhai gwledydd eraill. Rydw i’n gwybod bod y ganolfan ym Mangor yn gweithio’n agos gyda’r Iwerddon, er enghraifft, ar sut maen nhw’n datblygu eu cof cyfieithu nhw. Rydw i yn meddwl bod yna bosibilrwydd fan hyn inni fanteisio ar y datblygiad ac efallai i droi hi i mewn i rywbeth lle rŷm ni’n gallu gwerthu’r syniadau a’r dechnoleg yma ar draws y byd. Achos beth rŷm ni’n sôn am fan hyn yw nid rhywbeth uniaith Gymraeg, ond rhywbeth dwyieithog. Mae yna gannoedd o wledydd ar draws y byd fydd yn edrych am y dechnoleg yma, felly, mae yna bosibilrwydd y bydd hwn yn rhywbeth y gall gael ei farchnata, wedyn, ar draws y byd.
Sut rŷm ni’n mynd i elwa o’r cynllun yma? Wel, un o’r pethau sy’n bwysig i ni ei wneud, wrth gwrs, yw sicrhau bod y sector cyhoeddus yn dod at ei gilydd, lle bo’n bosibl, inni gydweithredu fel, er enghraifft, ein bod ni’n datblygu cof cyfieithu, os ŷch chi’n mynd i gyfieithu. Mae pob awdurdod lleol yng Nghymru’n gwneud cyfieithu mewn rhyw ffordd. Os ŷm ni’n cael y peiriannau hyn i siarad â’i gilydd, wedyn bydd y dechnoleg a’r artificial intelligence yn gweithredu lot yn well gyda mwy o fewnbwn i mewn i’r system.
Thank you very much. I think—just on that first point, of course, we’re not going to be using machines to try to teach people how to speak Welsh, but I do think it’s important that we do innovate with education through digital and technological means, and I think that there is a possibility to increase educational provision through the medium of Welsh. We’re doing something at the moment with E-sgol, which is a project, and we’ll see how it works out. Sometimes, we do have to be innovative but, no, this isn’t going to replace teachers in our classrooms.
I do think that it’s important for us to understand how complex these machines are. And thank you very much for the question about how we assess progress. What’s important is that there is an understanding here that this is a plan that is long term in nature. We’re not going to turn this around overnight, but it is something where we will have to continue to work hard, because the technology will change on a weekly basis almost, and so we do have to keep up with those developments. But there is already a great deal of collaboration with some other nations. I know that the centre in Bangor is working closely with Ireland, for example, on how they're developing their translation memory. I do think that there is a possibility here for us to benefit from the developments, but also to turn it into something where we can sell these ideas and these technologies worldwide, because what we’re talking about here is not something monolingual in Welsh, but bilingual. There are hundreds of nations worldwide that will be looking for this technology, so there are opportunities and possibilities that this is something that can be marketed, then, worldwide.
Now, how are we going to benefit from this plan? One of the things that’s important for us to do, of course, is to ensure that the public sector comes together, where possible, to collaborate, so that, for example, we develop a translation memory, if you’re going to translate. Every local authority in Wales does translation in some way. If we get these machines to communicate and speak to each other, the technology and the artificial intelligence will work much better with more input into the system.
Diolch yn fawr am y datganiad. Rydw i wedi bod yn galw’n gyson arnoch chi yn y lle yma i weithredu, ac mae'n gadarnhaol gweld datganiad o'ch bwriad i wneud hynny ym maes technoleg iaith. Yn wir, mae hwn yn faes rydw i a Phlaid Cymru yn cymryd diddordeb mawr ynddo, fel rydych chi’n gwybod. Yn yr Eisteddfod Genedlaethol ym mis Awst, fe wnes i a’m cyfaill Jill Evans gynnal digwyddiad ar ieithoedd Ewropeaidd yn yr oes ddigidol, efo cynrychiolaeth o Ganolfan Bedwyr ym Mhrifysgol Bangor, yn y Senedd yma, fel mae’n digwydd.
Mae Canolfan Bedwyr, yn fy etholaeth, yn gwneud gwaith arloesol efo'r adnoddau sydd ar gael, ond y feirniadaeth sydd wedi bod yn y gorffennol, yn gyffredinol o ran technoleg iaith, ydy nad oes yna ddim gorolwg digon strategol wedi dod o dŷ’r Llywodraeth, a bod y cyllid wedi bod yn gyfyngedig ac yn bytiog ei natur. Dyna’r rheswm pam y gwnaeth Plaid Cymru alw am strategaeth bwrpasol i sicrhau datblygiad y Gymraeg ym maes technoleg iaith ac ar y llwyfannau digidol. Mae hynny am ddau brif reswm: yn gyntaf, fel bod y Llywodraeth hon yn ymddwyn fel Llywodraeth genedlaethol ac yn cymryd perchnogaeth dros roi arweiniad ar gyfer tyfu technoleg cyfrwng Gymraeg, ac, yn ail, er mwyn unioni’r tanfuddsoddiad ariannol i gefnogi’r weledigaeth ar gyfer sicrhau bod y Gymraeg yn fyw yn oes fodern awtomeiddio. Er nad ydw i wedi cael cyfle i edrych yn fanwl ar gynnwys y cynllun eto, mae’n addawol bod y Llywodraeth yn cyhoeddi strategaeth o’r fath.
Ond, i ddod at yr ail bwynt, sef y cyllid, nid wyf i'n clywed sôn yn eich datganiad chi am unrhyw gyllid newydd sydd wedi cael ei glustnodi i wireddu’r cynigion hyn, ond mi wnes i glywed chi ar Radio Cymru’r bore yma yn sôn mai £400,000 ydy’r buddsoddiad rydych chi am roi i gefnogi’r cynllun yma, a hynny tan ddiwedd tymor y Cynulliad yma. A fedrwch chi, felly, gadarnhau, y prynhawn yma, fod yr hyn a ddywedoch chi ar Radio Cymru'r bore yma yn gywir, a jest cadarnhau faint yn union o gyllid newydd a fydd ar gael yn flynyddol ar gyfer gwireddu'r cynigion yma?
Mi oeddech chi'n sôn yn eich datganiad am yr angen i wasanaethau Cymraeg fod yn rhwydd ac yn hygyrch i'w defnyddio er mwyn i bobl allu manteisio arnyn nhw, ac rydw i'n cytuno'n llwyr efo chi yn y fan honno. Ers i safonau'r Gymraeg ddod yn weithredol, mae'n rhaid imi ddweud fy mod i'n dod ar draws cyfleoedd cynyddol i ddefnyddio'r Gymraeg efo cyrff sydd o fewn cwmpas dyletswyddau iaith. Cryfder y safonau ydy eu bod nhw yn cydio ym mhob elfen ar waith sefydliadau, ac mae hynny'n amlwg wrth fod y Gymraeg yn flaenllaw ar beiriannau hunanwasanaeth, apiau a gwefannau, er enghraifft. Fy nghwestiwn i, felly, ydy: oni fyddai'n well defnydd o adnoddau ac yn well o ran llwyddiant y cynllun yma i'ch swyddogion chi fod yn parhau i weithredu'r pwerau sydd gennych chi, a hynny i'r eithaf, er mwyn cyflwyno rhagor o reoliadau ar gyfer safonau yn y sectorau y mae modd eu cyflwyno, gan gynnwys ar gwmnïau telathrebu, sydd yn gwmnïau dylanwadol iawn o safbwynt defnydd pobl o'r Gymraeg?
I gloi, mi oeddwn i'n falch iawn fod gwaith Aelod Seneddol Ewropeaidd Plaid Cymru, Jill Evans, yn Senedd Ewrop wedi sicrhau cefnogaeth i'w hadroddiad hi yn galw ar i'r Comisiwn Ewropeaidd lunio polisïau i fynd i'r afael â gwahaniaethau yn erbyn ieithoedd lleiafrifol yn y maes digidol, gan gynnwys y Gymraeg. Ond, wrth gwrs, mae'n ofid beth fydd yn digwydd os bydd Cymru yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Buaswn i'n hoffi gofyn, felly, i gloi: pa drafodaethau mae swyddogion eich Llywodraeth chi, neu ydych chi fel Gweinidog, wedi'u cael efo'r Comisiwn Ewropeaidd ynghylch y gwaith sydd wedi cael sêl bendith rŵan yn sgil gwaith Jill Evans, a sut ydych chi'n paratoi i barhau i weithio ar lefel Ewropeaidd, ac yn rhyngwladol, er lles y Gymraeg a thechnoleg iaith at y dyfodol? Diolch.
Thank you very much for the statement. I have consistently called on you in this place to take action, and it’s positive to see a statement of your intent to do that in the area of language technology. Indeed, this is an area that both I and Plaid Cymru are very interested in, as you will know. At the National Eisteddfod in August, I and my colleague Jill Evans held an event on European languages in the digital age, with representation from Canolfan Bedwyr at Bangor University, in this very building, as it happens.
Now, Canolfan Bedwyr, in my constituency, does innovative work with the resources available, but the criticism that there's been in the past, generally speaking in terms of language technology, is that there hasn't been a sufficiently strategic overview from Government and that the funding has been limited and patchy in nature. That is why Plaid Cymru did call for a meaningful strategy to ensure the development of the Welsh language in the area of language technology and on digital platforms. That was for two main reasons: first of all, so that this Government behaves like a national Government and takes ownership and provides guidance for the development of Welsh-language technology, and, secondly, in order to put right the underinvestment to support the vision to ensure that the Welsh language is a viable language in the modern, automated age. And although I haven't had opportunity to look in detail at the contents of the plan yet, it is promising that the Government is publishing such a strategy.
But, to turn to the second point, namely funding, I hear no mention in your statement about any new funding that's been allocated to deliver these proposals, but I did hear you on Radio Cymru this morning talking about funds of £400,000 as the investment that you're going to provide to support this plan, and that will be up until the end of this Assembly term. Can you therefore confirm this afternoon that what you said on Radio Cymru this morning was accurate and confirm exactly how much new funding will be available annually to deliver these proposals?
You mentioned in your statement the need for Welsh language services to be accessible and easy to use so that people can take advantage of them, and I agree entirely with you on that. Since the Welsh language standards have been implemented, I have to say that I am finding increasing opportunities to use the Welsh language with bodies that have responsibilities under the standards. The strength of standards is that they link together all elements of organisations’ and institutions’ work, and that is clear where the Welsh language is prominent on self-service machines, apps and websites, for example. My question, therefore, is: wouldn’t it be better use of resources and better in terms of the success of this plan for your officials to be continuing to work with the powers that you have and to push them to their extreme, so that more regulations can be brought forward for standards in the sectors where they can be introduced, including telecommunications companies, which are very influential in terms of people’s use of the Welsh language?
To conclude, I was particularly pleased that the work of the Plaid Cymru Member of the European Parliament, Jill Evans, in the European Parliament, had secured support for her report calling on the European Commission to draw up policies in order to tackle discrimination against minority languages in the digital sphere, including the Welsh language. But, of course, it’s a concern as to what will happen if Wales leaves the European Union. I would like to ask you, therefore, to conclude, what discussions your Government officials or you as Minister have had with the European Commission in terms of the work that has received approval in light of Jill Evans’s efforts, and how are you preparing to continue to work at a European level and to work internationally for the benefit of the Welsh language and language technology for the future? Thank you.
Wel, diolch yn fawr, ac mae'n dda eich bod chi hefyd yn cydnabod y gwaith arbennig mae Canolfan Bedwyr yn ei wneud lan ym Mangor, ac mae e wir yn waith arloesol, rydw i'n meddwl, sydd yn digwydd, ac mae'n bwysig ein bod ni'n rhannu'r gwaith yna a bod pobl eraill yn cael y cyfle i ddefnyddio'r dechnoleg yna. Rydw i'n falch eich bod chi hefyd wedi tanlinellu mai beth sydd gyda ni yn fan hyn yw golwg mwy hirdymor, a golwg sydd yn strategol, a dyna pam ein bod ni wedi dod â'r bobl yma ynghyd, yr arbenigwyr, i ofyn iddyn nhw helpu, sut ddylem ni flaenoriaethu? A nhw sydd wedi ein helpu ni i ddod lan â'r blaenoriaethau sydd yn y strategaeth yma.
O ran y cyllid, mae'n iawn fod y cyllid—efallai ei fod e tamaid bach yn fwy, hyd yn oed, na beth ddywedais i ar Radio Cymru'r bore yma. Bydd y manylion yn y gyllideb a fydd yn dod gerbron y Senedd cyn bo hir, felly bydd hynny yn dod. Ni allaf i ddweud faint bydd yn dod yn y blynyddoedd sydd i ddod, oherwydd, wrth gwrs, nad ydym ni'n gwybod faint byddwn ni'n ei gael gan y Trysorlys yn Llundain. Ond, mae'n debygol o fynd i fyny o ble rydym ni nawr, felly rydw i'n siŵr y byddwch chi'n falch o glywed hynny.
O ran y gwasanaethau cyhoeddus, rydw i'n meddwl ei bod hi'n iawn fod y safonau wedi dod â rhywbeth sydd yn golygu bod pob un ar draws Cymru yn gwybod ble maen nhw'n sefyll. Beth fydd yn cael ei ganiatáu gyda'r cynllun newydd yma yw y byddan nhw yn gallu rhannu, rydw i'n meddwl, y wybodaeth yna yn haws ar draws Cymru.
Nid oes neb yn mynd i gael gwared â'r safonau—rydw i'n meddwl fy mod i wedi dweud hynny o'r blaen—ond byddwch chi yn ymwybodol hefyd fod beth rydym ni'n gallu ei wneud gyda'r sector preifat yn cael ei gyfyngu, i ryw raddau, gan y ddeddf bresennol.
O ran ein perthynas gyda'r Undeb Ewropeaidd, rydw i'n meddwl ein bod ni wedi bod yn arwain o ran ieithoedd lleiafrifol. Mae gennym ni stori eithaf da i'w hadrodd, rydw i'n meddwl. Maen nhw yn aml yn dod atom ni i ofyn am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, ond wrth gwrs, mae wastad lle gyda ni i ddysgu, yn arbennig o lefydd fel Gwlad y Basg, rydw i'n meddwl. Felly, rŷm ni yn cydnabod y gwaith y mae'r Comisiwn wedi'i wneud, ac, wrth gwrs ein bod ni mewn trafodaethau gyda'r Comisiwn. Ond, wrth gwrs, os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, bydd y berthynas yna'n newid, ac efallai beth fydd yn rhaid inni ei wneud bydd cael y berthynas yna gydag ieithoedd lleiafrifol eraill mewn ffordd bilateral yn hytrach na thrwy'r Undeb Ewropeaidd, a fydd yn drueni mawr, wrth gwrs.
Well, thank you very much, and I’m very pleased that you too acknowledge the excellent work that Canolfan Bedwyr is doing up in Bangor. It genuinely is innovative work that is happening, and it’s important that we share that work and that other people have the opportunity to use that technology. I am pleased that you’ve underlined that what we have here is a more long-term vision and a strategic vision, and that’s why we brought these people here, together, the experts together, to ask them to help us decide how we should prioritise. And they’ve helped us to come up with the priorities that are in this strategy.
In terms of the funding, it is right that the funding is perhaps a little bit more than what I said on Radio Cymru this morning. The details will be in the budget that will come before the Senedd shortly, so that will come forward. I can’t tell you exactly how much will come in the coming years because, of course, we won’t know how much we’ll receive from the Treasury in London, but it is likely to increase from where we are now, so, I’m sure you’ll be pleased to hear that.
In terms of the public services, I do think that it’s right that the standards have brought something forward that means that everyone across Wales now knows where they stand. What will be allowed and enabled with this new plan is that they will be able to share that information more easily across Wales.
Nobody is going to get rid of the standards—I think I’ve said that before—but you’ll be aware too that what we can do with the private sector is limited to some extent by the current legislation.
In terms of our relationship with the European Union, I think that we’ve been in the vanguard in terms of minority languages. We have quite a good story to tell, I think. They often come to us to ask about what we're doing, but of course, there is always room for us to learn, particularly from areas such as the Basque Country, I think. So, we do acknowledge the work that the Commission has done, and yes, of course we are in discussions with the Commission. But, if we do exit the European Union, that relationship will change, and perhaps what we'll have to do is have that relationship with other minority languages in a bilateral manner, rather than via the European Union, which will be a great shame, of course.
Thank you for your statement, Minister, although I am sorry to have to observe that it's rather thin on detail, and it does seem to be largely a list of aspirations, laudable though those aspirations are. Your statement talks about a plan, but I can't see a detailed plan in your statement. So, I'm just wondering: would you let us know when the detailed plan is going to be issued, and will we have advance sight of it? It's all very well and good to be launching a new action plan for Welsh language technology, but let's not forget that your Government did that five years ago. So, before launching a new set of objectives, perhaps the Minister would like to review what's been achieved under the previous Welsh language technology action plan.
In 2013, a document was produced by Welsh Government to be used as a guide for what the Government was going to be doing and hoping to achieve in the next five years in terms of Welsh language technology. One of the areas that the Welsh Government said it would focus on was motivating the main technology companies, such as Google and Amazon and Microsoft and the like, to increase the Welsh language provision that they offered. The desired outcomes set were stated to be more products and services provided by the main technology companies in Welsh, and third-party Welsh language digital content to be available and easily accessible via the distribution channels of the main technology companies. Welsh Government also wanted to encourage the development of new Welsh language software applications and digital services, and to increase the availability of Welsh language software applications and digital services—again, objectives that I can personally really get on board with. But, can you tell me, Minister: has there been a significant increase in the products and services provided by these technology companies in Welsh? Has there been an increase in the amount of Welsh content online? Has there been an increase or an improvement in the apps available to bilingual people, or people who only speak Welsh? It must be very, very difficult for somebody who is either only a Welsh speaker or has very limited English to get around the modern mobile world without apps in the relevant language.
Another aim was stimulating the creation and sharing and consumption of Welsh language digital content. So, can you tell me how much more content there is out there, and how are you assessing it? Are you actually monitoring how much Welsh language content there is there, how many apps are out there that are available in Welsh? How are you actually monitoring the progress and the achievements of the previous work that you've done so that it can be built on for the future?
The report also said that the Welsh Government would aim to establish a precedent for the development of new, innovative Welsh language technology. Can you explain to me a little bit about what was actually done, and what the actual outcomes of that work were, and what precedent was actually established in that respect?
The document also stated that there were a number of Welsh language or bilingual apps and e-books that had been published online for a range of devices in Welsh, there was a Welsh language interface for Microsoft Windows, Office and the like, and Facebook had a Welsh language interface. So, there was quite a lot of activity, even five years ago, in relation to the Welsh language and technology. So, can you tell us how much money you spent over the last few years on enhancing Welsh language provision in technology and what the actual return on that investment has been? Thank you.
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog, er ei bod yn drueni i mi orfod dweud mai prin yw'r manylion ynddo, ac yr ymddengys mai rhestr o ddyheadau ydyw i raddau helaeth, er bod y dyheadau hynny i'w canmol. Mae eich datganiad yn trafod cynllun, ond ni allaf weld cynllun manwl yn eich datganiad. Felly, tybed a fyddech yn rhoi gwybod inni pan gaiff y cynllun manwl ei gyhoeddi, ac a fyddwn ni'n cael golwg arno ymlaen llaw? Un peth yw lansio cynllun gweithredu newydd ar gyfer technoleg iaith Gymraeg, ond gadewch inni ddwyn i gof hefyd fod eich Llywodraeth chi wedi gwneud hynny bum mlynedd yn ôl. Felly, cyn lansio set newydd o amcanion, efallai y byddai'r Gweinidog yn dymuno adolygu'r hyn a gyflawnwyd dan y cynllun gweithredu technoleg iaith Gymraeg blaenorol.
Yn 2013, cynhyrchwyd dogfen gan Lywodraeth Cymru i'w defnyddio fel canllaw ar gyfer yr hyn y byddai'r Llywodraeth yn ei wneud ac yn gobeithio ei gyflawni yn y pum mlynedd nesaf o ran technoleg iaith Gymraeg. Un o'r meysydd y dywedodd Llywodraeth Cymru y byddai'n canolbwyntio arnynt oedd ysgogi'r prif gwmnïau technoleg, fel Google ac Amazon a Microsoft ac yn y blaen, i gynyddu'r ddarpariaeth yr oedden nhw'n ei chynnig trwy'r Gymraeg. Y canlyniadau dymunol a nodwyd oedd mwy o gynhyrchion a gwasanaethau yn cael eu darparu yn y Gymraeg gan y prif gwmnïau technoleg, a chynnwys digidol trydydd parti i fod ar gael yn hwylus yn y Gymraeg drwy sianeli dosbarthu'r prif gwmnïau technoleg. Roedd Llywodraeth Cymru yn awyddus hefyd i annog y datblygiad o becynnau meddalwedd iaith Gymraeg newydd a gwasanaethau digidol, a chynyddu nifer y pecynnau meddalwedd a gwasanaethau digidol oedd ar gael—unwaith eto, amcanion y gallaf innau'n bersonol gyd-fynd â nhw i raddau helaeth iawn. Ond, a wnewch chi ddweud wrthyf i, Gweinidog: a oes cynnydd sylweddol wedi bod yn y cynhyrchion a'r gwasanaethau a ddarperir gan y cwmnïau technoleg hyn yn Gymraeg? A fu cynnydd yn y cynnwys sydd ar gael ar-lein yn Gymraeg? A oes cynnydd neu welliant wedi bod yn yr apiau sydd ar gael i bobl yn ddwyieithog, neu i bobl uniaith Gymraeg? Mae'n rhaid ei bod yn anodd iawn, iawn i rywun sydd naill ai yn uniaith Gymraeg neu sydd â Saesneg prin i fynd o gwmpas eu pethau yn y byd symudol modern heb apiau yn yr iaith berthnasol.
Amcan arall oedd ysgogi'r gwaith o greu a rhannu a defnyddio cynnwys digidol yn Gymraeg. Felly, a wnewch chi ddweud wrthyf faint mwy o gynnwys sydd yno, a sut rydych yn ei asesu? A ydych mewn gwirionedd yn monitro faint o gynnwys sydd yno yn yr iaith Gymraeg, faint o apiau sydd ar gael yn y Gymraeg? Sut ydych mewn gwirionedd yn monitro cynnydd a chyflawniadau'r gwaith blaenorol yr ydych wedi ei wneud fel y gellir adeiladu i'r dyfodol?
Dywedodd yr adroddiad hefyd y byddai Llywodraeth Cymru yn anelu at sefydlu cynsail ar gyfer datblygu technoleg iaith Gymraeg newydd ac arloesol. A wnewch chi egluro ychydig i mi ar yr hyn a gyflawnwyd mewn gwirionedd, a beth oedd canlyniadau gwirioneddol y gwaith hwnnw, a pha gynsail a sefydlwyd mewn gwirionedd yn hynny o beth?
Nododd y ddogfen hefyd fod yna nifer o apiau ac e-lyfrau Cymraeg neu ddwyieithog wedi eu cyhoeddi ar-lein ar gyfer amrywiaeth o ddyfeisiau yn y Gymraeg, a bod rhyngwyneb Cymraeg ar gyfer Microsoft Windows, Office ac yn y blaen, a bod gan Facebook ryngwyneb iaith Gymraeg. Felly, roedd yna gryn dipyn o weithgarwch, hyd yn oed bum mlynedd yn ôl, o ran yr iaith Gymraeg a thechnoleg. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym faint o arian a wariwyd gennych dros y blynyddoedd diwethaf ar wella'r ddarpariaeth Gymraeg ym maes technoleg a faint mewn gwirionedd o elwa a fu ar y buddsoddiad hwnnw? Diolch i chi.
Well, thank you very much, and I'm glad that you appreciate that the aspirations in the document are good. I think, actually, there's quite a lot of detail in the plan. There is a clear direction of travel. We have had experts advise us on what we should be doing. So, I actually think that what's clear here is that it's not just a plan, it's an action plan—we know exactly where we're going. What we have done is to motivate, and we are working with large tech companies, but it's clear that one of the things we do need to concentrate on also is the content side of things. So, we can't expect these big tech companies to look at content, but that is something that we can help with. We have a wici Cymraeg, and I attended a wici Cymraeg conference in Aberystwyth a few months ago, where people from all over Europe, again, came together to listen to what we were doing to develop the Welsh Wikipedia, which is growing by the day, and we're encouraging schoolchildren and others to ensure that they are adding to that body of knowledge and work that then can be used.
We do have meetings planned with large tech companies; that is an ongoing dialogue we have with them. There has been a large increase in the number of apps that are available in Welsh, and that's thanks largely to a small grants scheme that we ran last year. Some of these have been highly successful. Books for the blind, for example—we've had an example where people are able to read books and then to allow people who are blind to hear books through the medium of Welsh. We've got technology developed so that people who are caring for people with dementia can have access to understand what their loved ones are experiencing, and, again, that's through the medium of Welsh. You can stand on top of a mountain with a particular app and know the names of all the mountains in Welsh as you screen around. These are the things that people would expect to have in English, and now we are allowing that to happen in Welsh and providing the means for that to happen.
But you're absolutely right, we will be monitoring the progress of what we've done already and what we can build on. And let's just be clear about this: this is about building on the good work that's already been done. There are lots of experts in this field already in Wales, but we need a lot more, and one of the things we're keen to do with this project is to make sure that we develop the technology and the abilities of the people who are able to use the technology through the medium of Welsh, and that is an important part of this technology plan.
Wel, diolch yn fawr iawn i chi, ac rwy'n falch eich bod yn sylweddoli bod y dyheadau yn y ddogfen yn dda. Rwyf i o'r farn, mewn gwirionedd, bod llawer o fanylder yn y cynllun. Ceir cyfeiriad clir ynddo. Rydym wedi cael arbenigwyr i'n cynghori ar yr hyn y dylem ni ei wneud. Felly, credaf mewn gwirionedd mai'r hyn sy'n glir yma yw nad cynllun yn unig yw hwn, ond cynllun gweithredu—rydym yn gwybod yn union i ble yr ydym yn mynd. Yr hyn yr ydym wedi ei wneud yw ysgogi, ac rydym yn gweithio gyda chwmnïau technoleg mawr, ond mae'n amlwg i mi mai un o'r pethau y mae angen i ni ganolbwyntio arno hefyd yw'r cynnwys. Felly, ni allwn ddisgwyl i'r cwmnïau technoleg mawr hyn edrych ar y cynnwys, ond mae hynny'n rhywbeth y gallwn ni ei wneud i helpu. Mae gennym ni wici Cymraeg, a bûm mewn cynhadledd wici Cymraeg yn Aberystwyth ychydig fisoedd yn ôl, pan oedd pobl o bob cwr o Ewrop, unwaith eto, wedi dod at ei gilydd i wrando ar yr hyn yr oeddem yn ei wneud i ddatblygu'r Wicipedia Cymraeg. Mae'n tyfu bob dydd, ac rydym yn annog plant ysgol ac eraill i sicrhau eu bod yn ychwanegu at y corff o wybodaeth a'r gwaith y gellir ei ddefnyddio wedyn.
Mae gennym gyfarfodydd wedi eu trefnu â chwmnïau technoleg mawr; mae honno'n ddeialog barhaus gyda nhw. Bu cynnydd mawr yn nifer yr apiau sydd ar gael yn Gymraeg. Mae'r diolch am hynny i raddau helaeth i gynllun grantiau bach a gynhaliwyd gennym y llynedd. Mae rhai o'r rhain wedi bod yn llwyddiannus iawn. Llyfrau ar gyfer y deillion, er enghraifft—rydym wedi cael un enghraifft lle mae pobl wedi gallu darllen llyfrau ac yna ganiatáu i bobl ddall glywed y llyfrau drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae gennym ni dechnoleg wedi ei datblygu fel y gall pobl sy'n gofalu am bobl â dementia ei defnyddio i ddeall beth y mae eu hanwyliaid yn ei ddioddef, ac, unwaith eto, mae hynny drwy gyfrwng y Gymraeg. Gallwch sefyll ar ben mynydd gydag ap arbennig a gweld enwau'r holl fynyddoedd yn Gymraeg wrth ichi symud eich sgrin o gwmpas. Mae'r rhain yn bethau y byddai pobl yn disgwyl eu cael yn Saesneg, ac nawr rydym yn caniatáu i hynny ddigwydd yn Gymraeg ac yn darparu'r modd ar gyfer hynny.
Ond rydych yn hollol gywir, byddwn yn monitro cynnydd yr hyn yr ydym eisoes wedi ei wneud a'r hyn y gallwn ei adeiladu arno. A gadewch i ni fod yn glir yn hyn o beth o leiaf: mae hyn yn ymwneud ag adeiladu ar y gwaith da sydd wedi ei wneud eisoes. Ceir llawer o arbenigwyr yn y maes hwn yng Nghymru eisoes, ond mae angen llawer mwy arnom ni. Ac un o'r pethau yr ydym yn awyddus i'w wneud gyda'r prosiect hwn yw sicrhau ein bod yn datblygu'r dechnoleg a galluoedd y bobl sy'n gallu defnyddio'r dechnoleg drwy gyfrwng y Gymraeg, ac mae hynny'n rhan bwysig o'r cynllun technoleg hwn.
And finally, Lee Waters.
Ac yn olaf, Lee Waters.
Thank you very much. I warmly welcome the vision behind the statement of putting Welsh and English on an equal footing so they can work simultaneously on the same platforms, and the ambitions you have of making sure that devices like Siri and Alexa can chat to us in both languages seamlessly. It's clearly the right one. An emphasis on better machine translation and Welsh language bots is also absolutely the right focus.
I think the opposition parties are right to challenge us on the absence of targets and timelines. I also think we need to think very clearly what it is we're trying to achieve and what is the role of the Welsh Government in this. Is it to have a favoured supplier, like Microsoft, who is regarded as ahead of the pack in the quality of Welsh language translation, or is it to influence, as has been discussed, the broader marketplace? Clearly, depending on which of those paths we want, the route we take will be slightly different. I think, when we look at the deliverables section of the action plan, a number of the deliverables mention releasing software under an appropriate licence, which would suggest that we are giving an advantage to Microsoft to then allow others to use its intellectual property. I think it would be better if we insisted on an open platform, and open software, maintaining the public good, rather than simply favouring a particular vendor from the outset where we create a set of dependencies and restrict innovation in the broader marketplace. This is often a fine line to walk, especially in an area like Wales where there is little market activity and it's having to be stimulated by the Government. But I just invite the Minister to give that some thought with her experts, because I think it's important that we get this right at the beginning so we can influence the ecosystem as we go on.
Similarly, it's important that this is done in parallel with the Welsh Government's broader work on digital, particularly in the public sector. I must say the section in the introduction on the public sector is sparse. I think there is an opportunity to increase Welsh provision through the use of technology and I think we need to give a bit more thought to that.
My final point is a comment the Minister made in response to Suzy Davies about reassuring her that this was not going to replace teachers in our classrooms. I just urge us all to have an open mind about the possibilities here. Bill Gates has talked in the past about the fact that we overestimate the amount of change we're likely to see in the next two years and underestimate the amount of change we're going to see in the next 10 years. And when you think, 10 years ago smartphones barely existed, Skype was in its infancy, and just, for example, how much things have changed since then, certainly machine language translation didn't really exist and how now that's become part of our everyday life. I think, when you look at the fact that Google are developing earpieces where you can have simultaneous translation in any language, the possibility is mind-blowing. And this is not to say we're going to displace teachers, but the ability to enhance our use of language and the way we learn it to assist teachers, to get more people understanding and using language and breaking down communication barriers, that's huge. Let's not start at the beginning with a defensive mindset about, 'Don't worry, we're not going to get rid of jobs in this sector', or threaten professional interests in another. We need to be open about what this can deliver to us as a society, and how it can give the language extra life. Diolch.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n croesawu'r weledigaeth y tu ôl i'r datganiad, sef gwneud y Gymraeg a'r Saesneg yn gyfartal â'i gilydd fel bod modd iddyn nhw weithio ar yr un pryd ar yr un llwyfannau, a'r uchelgeisiau sydd gennych chi o wneud yn siŵr y gall dyfeisiau fel Siri ac Alexa sgwrsio'n ddidrafferth â ni yn y ddwy iaith. Hon yn amlwg yw'r weledigaeth gywir. Y pwyslais ar gyfieithu peirianyddol gwell a botiaid iaith Gymraeg yw'r ffocws priodol yn gwbl sicr hefyd.
Rwy'n credu bod y gwrthbleidiau yn iawn i'n herio o ran diffyg nodau a therfynau amser. Rwyf hefyd o'r farn bod angen inni feddwl yn glir iawn am yr hyn yr ydym yn ceisio'i gyflawni a beth yw swyddogaeth Llywodraeth Cymru yn hynny. Ai pennu cyflenwr dewisol, fel Microsoft, yr ystyrir ei fod ar flaen y gad o ran ansawdd cyfieithu Cymraeg, neu ddylanwadu, fel y trafodwyd, ar y farchnad ehangach? Yn amlwg, gan ddibynnu ar ba un o'r llwybrau hyn yr ydym yn ei ddymuno, bydd y llwybr a ddilynwn ni ychydig yn wahanol. Wrth inni edrych ar yr adran amcanion yn y cynllun gweithredu, mae nifer o'r amcanion yn sôn am ryddhau meddalwedd dan drwydded gymwys, sydd yn awgrymu ein bod yn rhoi mantais i Microsoft wrth ganiatáu i eraill wedyn ddefnyddio ei eiddo deallusol. Credaf y byddai'n well pe baem yn mynnu llwyfan agored, a meddalwedd agored, gan warchod budd y cyhoedd, yn hytrach na dim ond ffafrio un gwerthwr arbennig o'r cychwyn cyntaf gan greu cyfres o ddibyniaethau a chyfyngu ar arloesi yn y farchnad ehangach. Mae hwn yn aml iawn yn llwybr cul i'w droedio, yn enwedig mewn ardal fel Cymru lle nad oes ond ychydig o weithgarwch yn y farchnad a bod yn rhaid i hynny gael ei ysgogi gan y Llywodraeth. Ond rwy'n gwahodd y Gweinidog i roi rhywfaint o ystyriaeth i hynny gyda'i harbenigwyr, oherwydd credaf ei bod yn bwysig inni gael hyn yn iawn ar y dechrau fel y gallwn ddylanwadu ar yr ecosystem wrth inni fynd yn ein blaenau.
Yn yr un modd, mae'n bwysig bod hyn yn digwydd ochr yn ochr â gwaith ehangach Llywodraeth Cymru ar yr elfen ddigidol, yn enwedig yn y sector cyhoeddus. Mae'n rhaid imi ddweud mai tenau yw'r adran ar y sector cyhoeddus yn y cyflwyniad. Rwy'n credu bod cyfle i gynyddu'r ddarpariaeth Gymraeg drwy ddefnyddio technoleg ac rwy'n credu bod eisiau rhoi ychydig mwy o ystyriaeth i hynny.
Fy mhwynt olaf yw sylw a wnaeth y Gweinidog mewn ymateb i Suzy Davies yn ei sicrhau nad oedd hyn yn mynd i gymryd lle yr athrawon yn ein hystafelloedd dosbarth. Rwy'n annog pob un ohonom i gadw meddwl agored i'r posibiliadau yma. Mae Bill Gates wedi siarad yn y gorffennol am y ffaith ein bod yn goramcangyfrif maint y newid yr ydym yn debygol o'i weld yn y ddwy flynedd nesaf ac yn tanamcangyfrif maint y newid a welwn yn y 10 mlynedd nesaf. A phan feddyliwch chi, 10 mlynedd yn ôl prin fod ffonau clyfar yn bodoli, roedd Skype yn ei fabandod, a chymaint, er enghraifft, mae pethau wedi newid ers hynny, yn sicr nid oedd cyfieithu peirianyddol yn bodoli a nawr mae'n rhan o'n bywyd bob dydd ni. Pan ystyriwch y ffaith bod Google yn datblygu clustffonau lle gallwch gael cyfieithu ar y pryd mewn unrhyw iaith, mae'r posibilrwydd yn syfrdanol. Ac nid yw'n golygu bod hyn yn mynd i gymryd lle athrawon, ond gall wella ein defnydd ni o iaith a'r ffordd yr ydym yn ei dysgu ar gyfer helpu athrawon i gael mwy o bobl i ddeall a defnyddio iaith a chwalu'r rhwystrau cyfathrebu, mae hynny'n beth aruthrol. Peidiwch â gadael inni ddechrau ar y cychwyn gyda meddylfryd amddiffynnol o ran, 'Peidiwch â phoeni, ni fyddwn yn cael gwared ar swyddi yn y sector hwn', na bygwth buddiannau proffesiynol yn un arall. Mae angen inni fod yn agored o ran yr hyn y gall hyn ei gyflawni er ein mwyn ni fel cymdeithas, a sut y gall roi mwy o fywyd i'r iaith. Diolch.
Thank you. That discussion about open access or having a relationship with a particular software manufacturer is something that is very alive, and something that we are very aware of. We haven't come to a conclusion on that, but we are very clear that that is something that we need to consider very, very carefully. I think, as a principle, if it's the Government sponsoring it we need to think very carefully about open access. So, in an ideal world, that's where I'd like to go, but we need to also understand if they can bring something additional to the table, if they can help us commercially. We haven't come to a conclusion on that. So let's carry on that conversation, because that's something we are very, very much aware of. But we must not restrict innovation, that is absolutely clear.
I take your point about not replacing teachers in the classroom. I think we do need to keep an open mind on this issue, and I hope that, in the answer to Suzy Davies, I also made clear that, actually, this could be an opportunity to enhance the availability. So, that e-school programme that we talked about: if we can't get access to teachers in some subjects in particular parts of Wales, then it is an opportunity for us to explore how we can give that provision, which is something that is working highly effectively in Scotland. I know the World Bank has done a huge amount of work on this, where they find lots of difficulty recruiting teachers in some very remote parts of Africa of the right quality, and what they've found is, actually, virtual teachers can do a very, very good job. So, I absolutely agree that we need to keep an open mind, but let's make sure that we don't undermine the work of the teachers who are working so hard in our classrooms at the moment.
So, yes, we need to make sure that we focus on delivery here. It's, I think, essential that we understand that this is a very fast-moving space, so my concern with putting very fixed timetables down is that, actually, the timeline will shift considerably. We've got to just keep on making sure that we're up to date with the technology, and by setting out really restrictive timetables, sometimes we might be restricting ourselves, and we need to be more nimble. I hope that that's what we'll get as a result of this technology plan.
Diolch. Mae'r drafodaeth am fynediad agored neu gael perthynas â gwneuthurwr meddalwedd arbennig yn rhywbeth sydd yn fyw iawn, ac yn rhywbeth yr ydym yn ymwybodol iawn ohono. Nid ydym wedi dod i benderfyniad ar hynny, ond rydym yn glir iawn bod hynny'n rhywbeth y mae angen inni ei ystyried yn ofalus iawn, iawn. Rwy'n credu, fel egwyddor, os mai'r Llywodraeth sydd yn rhoi nawdd iddo fod angen inni feddwl yn ofalus am fynediad agored. Felly, mewn byd delfrydol, dyna ble'r hoffwn fynd, ond mae angen deall hefyd os gallan nhw ddod â rhywbeth ychwanegol ger ein bron, os gallan nhw ein helpu'n fasnachol. Nid ydym wedi dod i gasgliad ar hynny. Felly gadewch i ni gario mlaen â'r sgwrs honno, oherwydd mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ymwybodol iawn, iawn ohono. Ond ni ddylem gyfyngu ar arloesi, mae hynny'n gwbl glir.
Rwy'n derbyn eich pwynt am beidio â chymryd lle athrawon yn yr ystafell ddosbarth. Rwy'n credu bod angen inni gadw meddwl agored ynglŷn â'r mater hwn, a gobeithio fy mod i hefyd, yn f'ateb i Suzy Davies, wedi egluro y gallai hwn, yn wir, fod yn gyfle i wella'r argaeledd. Felly, y rhaglen e-ysgol honno a drafodwyd gennym: os na allwn gael gafael ar athrawon i ddysgu rhai pynciau mewn rhannau arbennig o Gymru, yna mae hwn yn gyfle i ni archwilio sut y gallwn roi'r ddarpariaeth honno, sydd yn rhywbeth sy'n gweithio'n effeithiol iawn yn yr Alban. Gwn fod Banc y Byd wedi gwneud llawer iawn o waith ar hyn, gan eu bod yn cael llawer o anhawster recriwtio athrawon o'r ansawdd cywir mewn rhai rhannau anghysbell iawn o Affrica, a'r hyn y maen nhw wedi ei ddarganfod, mewn gwirionedd, yw y gall athrawon rhithwir wneud gwaith da iawn, iawn. Felly, cytunaf yn llwyr fod angen inni gadw meddwl agored, ond gadewch inni wneud yn siŵr nad ydym yn tanseilio gwaith athrawon sy'n gweithio mor galed yn ein hystafelloedd dosbarth ar hyn o bryd.
Felly, oes, mae angen gwneud yn siŵr ein bod yn canolbwyntio ar gyflawni yn hyn o beth. Mae'n hanfodol, yn fy marn i, ein bod yn deall bod hon yn sefyllfa sy'n symud yn gyflym iawn. Felly, fy mhryder i o ran pennu amserlenni cadarn iawn, mewn gwirionedd, yw y bydd yr amserlen yn newid yn sylweddol. Mae'n rhaid dal ati i sicrhau bod y dechnoleg ddiweddaraf gyda ni, ac mae angen inni fod yn fwy hyblyg. Rwy'n gobeithio mai dyna a gawn ni o ganlyniad i'r cynllun technoleg hwn.
I'd like to move on to item 5, a statement by the Leader of the House and Chief Whip: broadband update. I call on the Leader of the House and Chief Whip, Julie James.
Hoffwn symud ymlaen at eitem 5, datganiad gan Arweinydd y Tŷ a Phrif Chwip: yr wybodaeth ddiweddaraf am fand eang. Rwy'n galw ar Arweinydd y Tŷ a Phrif Chwip, Julie James.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer. Today I wanted to provide you with a further update on broadband across Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Rwy'n dymuno rhoi diweddariad pellach i chi heddiw ar fand eang ledled Cymru.
Daeth Suzy Davies i'r Gadair.
Suzy Davies took the Chair.
The broadband market in Wales has seen rapid change over the last five years. Ninety-two per cent of premises in Wales can now access a superfast broadband service, compared to barely half five years ago. This transformation has been brought about by both private and public sector investment.
The private sector continues to invest in broadband services in Wales. Virgin Media are continuing to expand their footprint in south Wales and have expanded into the Wrexham area. Openreach has announced they intend to bring full fibre connectivity to 3 million premises across eight UK cities, including Cardiff, by 2020.
From the public sector perspective, Superfast Cymru has made a massive contribution by providing access to nearly 733,000 premises. It is not an understatement to say that Superfast Cymru has played a significant part in revolutionising the digital landscape in Wales. Both businesses and individuals are now enjoying the benefits that fast broadband brings.
We are supporting businesses to make the most of their connectivity through our Superfast Business Wales programme. It supports businesses across the whole of Wales to understand, adopt and exploit the digital business technologies that superfast infrastructure makes available. So far, the programme has helped over 3,000 businesses, provided 20,000 hours of support and held 550 workshops and events. For individuals, broadband helps them to learn, to stay in touch, to find jobs and to access entertainment.
As I have outlined in previous statements, however, there is more to do to reach the remaining premises that are not yet to be able to benefit from fast broadband. Given the scale of the task in providing fast reliable broadband to these premises currently unable to access it, we are going to need a range of interventions in future. There is no one-size-fits-all solution. We need to make sure that these interventions are complementary, address the remaining need for fast broadband and reflect local demand for services.
There are three elements to our approach: individual support through our Access Broadband Cymru and ultrafast connectivity voucher schemes; support for communities through our voucher schemes and community-led interventions; and publicly funded roll-outs through the successor project to Superfast Cymru. The successor project to Superfast Cymru will form one part of the suite of interventions. And as I outlined in my previous statements ahead of the summer recess, we have been undertaking a tender exercise for the successor project to Superfast Cymru. This has been a very complex process.
The procurement for lots one, north Wales, and three, south-west Wales and the Valleys, is now complete. The successful bidder for both lots is BT. A grant agreement was signed yesterday. Under the grant agreement, BT will initially provide access to fast broadband to nearly 16,000 premises across both lots by March 2021, utilising just over £13 million of public funding. This funding will be met from contributions from the Welsh Government and from EU funding. Work on providing the underlying network to support the project will begin shortly. This work is vital in providing the backbone to connect the premises. The first premises are forecast to be connected by the end of 2019. The vast majority of these premises will be served by a fibre-to-the-premises connection, including all premises in lot three. The evaluation of tenders for lot two covering east Wales is ongoing, and I will make a further announcement on this as soon as the process has been completed.
In my previous statements I also outlined our work to review the ultrafast connectivity voucher scheme in light of the announcement by the UK Government of their national gigabit voucher project. Officials are working with their counterparts in the Department for Digital, Culture, Media and Sport to explore how the schemes can be used to best effect to improve broadband connectivity for homes and businesses in Wales. They have explored a number of options and met again last week to finalise a proposal. I will provide you with a further update as soon as I am able.
I am committed to providing individual support to those premises unable to access fast broadband by continuing the Access Broadband Cymru scheme. We are working to streamline the application process to make it quicker and easier for individuals to apply to the scheme. For many, a community-based scheme is going to be the best route to fast broadband connectivity. As Members will be aware, we have already had successes in supporting community level interventions.
Villagers in Michaelston-y-Fedw used vouchers from our Access Broadband Cymru scheme to support their own community broadband initiative. They formed a community interest company to bring ultrafast fibre-to-the-premises broadband to residents and businesses. This has increased their broadband speeds from around 4 Mbps up to upload and download speeds of 1 Gbps. The community project employed contractors to do some of the work, while teams of volunteers have taken part in activities such as digging chambers, fibre splicing, laying out ducts and fitting out the village's communications hub. The village pub, community hall and church are already connected to the ultrafast broadband network, and work is under way to connect over 175 premises in total in the community. More premises are now choosing to join the project.
This self-dig approach isn’t the only community model and we will work with communities and local authorities to provide advice and funding to bring fast broadband where it is needed. For example, officials have met with representatives from the B4RN project in north-west England to discuss how they could support communities in north Wales. Michaelston-y-Fedw is not the only community that is exploring community solutions. I attended a public meeting in Llanddewi Rhydderch in Monmouthshire recently and that community is also considering a scheme. Our officials are now working with them to explore the options available.
As I have highlighted in previous statements, we are developing a community intervention that will build on the ABC and ultrafast vouchers to make accessing funding for these types of schemes more straightforward. This work is dependent on the outcome of the tender exercise for the successor project to Superfast Cymru and, as outlined above, the review of the voucher schemes. As these other pieces of work come to an end, officials will be able to turn their attention to further developing the new scheme. In the meantime, communities will still be able to access funding from the voucher schemes.
Our work to improve digital infrastructure is vital to underpin our commitments in 'Taking Wales Forward' and to the economic action plan. I will continue to keep you informed as we develop and deliver our integrated approach to fast broadband connectivity. Diolch.
Mae'r farchnad band eang yng Nghymru wedi gweld newid cyflym dros y pum mlynedd diwethaf. Mae 92 y cant o safleoedd yng Nghymru bellach yn gallu cael gwasanaeth band eang cyflym iawn, o'i gymharu â phrin hanner hynny bum mlynedd yn ôl. Mae'r trawsnewid hwn wedi digwydd yn sgil buddsoddiad gan y sectorau preifat a chyhoeddus fel ei gilydd.
Mae'r sector preifat yn parhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau band eang yng Nghymru. Mae Virgin Media yn parhau i ehangu eu hôl troed yn ne Cymru ac wedi ehangu i ardal Wrecsam. Cyhoeddodd Openreach eu bod yn bwriadu dod â chysylltiad ffeibr llawn i 3 miliwn o safleoedd ledled wyth o ddinasoedd yn y DU, gan gynnwys Caerdydd, erbyn 2020.
O safbwynt y sector cyhoeddus, mae Cyflymu Cymru wedi gwneud cyfraniad enfawr gan ddod â gwasanaeth i bron 733,000 o safleoedd. Ni fyddai'n danddatganiad bod Cyflymu Cymru wedi chwarae rhan sylweddol yn chwildroi'r dirwedd ddigidol yng Nghymru. Mae busnesau ac unigolion yn awr yn mwynhau'r manteision sy'n dod o fand eang cyflym.
Rydym yn cefnogi busnesau i wneud y mwyaf o'u cysylltedd drwy ein rhaglen Cyflymu Busnes Cymru. Mae hon yn cefnogi busnesau ledled Cymru i ddeall, mabwysiadu a manteisio ar y technolegau busnes digidol a ddaw yn sgil seilwaith cyflym iawn. Hyd yma, mae'r rhaglen wedi helpu dros 3,000 o fusnesau, wedi rhoi 20,000 o oriau o gymorth ac wedi cynnal 500 o weithdai a digwyddiadau. I unigolion, mae band eang yn helpu nhw i ddysgu, i gadw mewn cysylltiad, i ddod o hyd i swyddi a chael adloniant.
Fel yr amlinellais mewn datganiadau blaenorol, serch hynny, mae mwy i'w wneud eto er mwyn cyrraedd y safleoedd sy'n weddill nad ydyn nhw'n gallu elwa o fand eang cyflym hyd yn hyn. O ystyried maint y dasg o ddarparu band eang cyflym a dibynadwy i'r safleoedd nad oes modd iddynt ei gael ar hyn o bryd, bydd angen amrywiaeth o ymyriadau arnom ni yn y dyfodol. Nid oes un ateb. Mae angen inni wneud yn siŵr bod yr ymyriadau hyn yn ategu ei gilydd, yn rhoi sylw i'r angen o hyd am fand eang cyflym ac yn adlewyrchu'r galw lleol am wasanaethau.
Ceir tair elfen i'n dull ni o weithredu: cymorth unigol trwy ein Allwedd Band Eang Cymru a chynlluniau talebau cysylltedd cyflym iawn; cymorth i gymunedau drwy ein cynlluniau talebau ac ymyriadau a arweinir gan y gymuned; ac ehangu a ariennir yn gyhoeddus drwy'r prosiect olynol i Cyflymu Cymru. Bydd y prosiect olynol i Cyflymu Cymru yn llunio rhan o gyfres o ymyriadau. Ac fel yr amlinellais yn fy natganiadau blaenorol cyn toriad yr haf, rydym wedi cynnal ymarfer tendro ar gyfer y prosiect olynol i Cyflymu Cymru. Mae hon wedi bod yn broses gymhleth iawn.
Mae caffael ar gyfer lot rhif un, y Gogledd, a rhif tri, De-orllewin Cymru a'r Cymoedd, bellach wedi ei gwblhau. Y cynigydd llwyddiannus am y ddwy lot yw BT. Cafodd cytundeb grant ei lofnodi ddoe. O dan y cytundeb grant, bydd BT yn ddechrau darparu gwasanaeth band eang cyflym i bron 16,000 o safleoedd ar draws dwy lot erbyn mis Mawrth 2021, gan ddefnyddio ychydig dros £13 miliwn o arian cyhoeddus. Bydd y cyllid hwn yn dod o gyfraniadau gan Lywodraeth Cymru a chyllid o'r UE. Bydd y gwaith o osod rhwydwaith sylfaenol i gefnogi'r prosiect yn dechrau cyn bo hir. Mae'r gwaith hwn yn hanfodol ar gyfer darparu sylfaen i gysylltu'r safleoedd. Rhagwelir y bydd y safleoedd cyntaf wedi'u cysylltu erbyn diwedd 2019. Bydd y mwyafrif helaeth o'r safleoedd hyn yn cael gwasanaeth trwy gysylltiad ffibr i'r safle, gan gynnwys pob safle yn lot rhif tri. Mae gwerthuso'r tendrau ar gyfer lot rhif dau sy'n cwmpasu dwyrain Cymru yn parhau, a byddaf yn gwneud cyhoeddiad pellach ar hyn cyn gynted ag y bydd y broses wedi ei chwblhau.
Yn fy natganiadau blaenorol amlinellais hefyd ein gwaith i adolygu cynllun talebau cysylltedd cyflym iawn yn sgil y cyhoeddiad gan Lywodraeth y DU am eu prosiect cenedlaethol talebau gigabit. Mae swyddogion yn gweithio gyda'u cymheiriaid yn yr Adran Digidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon i archwilio sut y gellir defnyddio cynlluniau yn y ffordd orau i wella cysylltedd band eang i gartrefi a busnesau yng Nghymru. Maen nhw wedi ymchwilio i nifer o ddewisiadau ac fe wnaethon nhw gyfarfod yr wythnos diwethaf eto i gwblhau cynnig. Byddaf yn rhoi diweddariad pellach ichi cyn gynted ag y gallaf.
Rwyf wedi ymrwymo i roi cefnogaeth unigol i'r safleoedd sy'n methu â chael band eang cyflym trwy barhau â'r cynllun Allwedd Band Eang Cymru. Rydym yn gweithio i symleiddio'r broses ymgeisio i'w gwneud yn gyflymach ac yn haws i unigolion wneud cais i'r cynllun. I lawer, cynllun cymunedol fydd y llwybr gorau i gysylltedd band eang cyflym. Fel y bydd yr Aelodau yn gwybod, rydym eisoes wedi cael llwyddiannau wrth gefnogi ymyraethau ar lefel gymunedol.
Defnyddiodd pentrefwyr yn Llanfihangel-y-Fedw dalebau gan ein cynllun Allwedd Band Eang Cymru i gefnogi eu menter band eang cymunedol eu hunain. Ffurfiwyd cwmni buddiannau cymunedol i ddod â band eang cyflym iawn â chysylltiad ffeibr i'r adeilad i'r trigolion a busnesau. Mae hyn wedi cynyddu cyflymder eu band eang o tua 4 Mbps hyd at gyflymder o 1 Gbps ar gyfer lanlwytho a lawrlwytho. Cyflogodd y prosiect cymunedol gontractwyr i wneud rhywfaint o'r gwaith, tra bod timau o wirfoddolwyr wedi cymryd rhan mewn gweithgareddau fel tyllu siambrau, asio ffibr, gosod twythellau a rhoi hyb cyfathrebu'r pentref yn ei le. Mae tafarn y pentref, y neuadd gymunedol a'r eglwys eisoes wedi eu cysylltu â'r rhwydwaith band eang cyflym iawn, ac mae gwaith yn mynd rhagddo i gysylltu cyfanswm o dros 175 safle yn y gymuned. Mae mwy o safleoedd bellach yn dewis ymuno â'r prosiect.
Nid y dull hunan-balu hwn yw'r unig fodel cymunedol a byddwn yn gweithio gyda chymunedau ac awdurdodau lleol i roi cyngor ac arian ar gyfer dod â band eang cyflym lle mae ei angen. Er enghraifft, mae swyddogion wedi cwrdd â chynrychiolwyr o brosiect B4RN yng ngogledd-orllewin Lloegr i drafod sut y gallai gefnogi cymunedau yng Ngogledd Cymru. Nid Llanfihangel-y-Fedw yw'r unig gymuned sy'n chwilio am atebion cymunedol. Bûm mewn cyfarfod cyhoeddus yn Llanddewi Rhydderch yn Sir Fynwy yn ddiweddar ac mae'r gymuned honno yn ystyried cynllun hefyd. Mae swyddogion bellach yn gweithio gyda nhw nawr i archwilio'r dewisiadau sydd ar gael.
Fel y nodais mewn datganiadau blaenorol, rydym yn datblygu ymyriadau cymunedol a fydd yn adeiladu ar y talebau Allwedd Band Eang Cymru a'r talebau cyflym iawn i sicrhau ei bod yn haws cael gafael ar arian ar gyfer y mathau hyn o gynlluniau. Mae'r gwaith hwn yn dibynnu ar ganlyniad yr ymarfer tendro ar gyfer y prosiect olynol i Cyflymu Cymru ac, fel yr amlinellwyd uchod, adolygiad y cynlluniau talebau. Wrth i ddarnau eraill o'r gwaith ddod i ben, bydd swyddogion yn gallu troi eu sylw at ddatblygu'r cynllun newydd ymhellach. Yn y cyfamser, bydd cymunedau yn parhau i allu cael gafael ar gyllid oddi wrth y cynlluniau talebau.
Mae ein gwaith i wella seilwaith digidol yn hanfodol i ategu ein hymrwymiadau yn 'Symud Cymru Ymlaen' ac i'r cynllun gweithredu economaidd. Byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ichi wrth inni ddatblygu a chyflawni ein dull integredig o gysylltedd band eang cyflym. Diolch.
I think, leader of the house, that there will be many people up and down Wales who will be delighted to now receive superfast broadband over these next few years. I think in that regard you should be congratulated. It makes a massive difference to people's lives. I think the biggest disappointment to me in your statement today is that figure of 16,000 premises being just so low. In your statement today, you have talked about the 92 per cent of premises in Wales that now have access to superfast broadband service, and in the same sentence you talked about transformation as well. I do bring you back, as many on this side have previously, to 2011, of course. The Welsh Labour manifesto committed to, and I'm quoting here:
'ensure that all residential premises and all businesses in Wales will have access to Next Generation Broadband by 2015'.
So, there are big frustrations here. You might say you weren't in Government then, but you were on 3 March 2015 when you said, and I quote:
'Our aim to reach 96% of Welsh premises by the end of Spring 2016...with at least 40% of all the premises in the intervention area also benefitting from access to services in excess of 100Mbps.'
So, this hasn't happened. So, what I would ask is: what clawback mechanisms have been in place to reimburse the public purse for BT not meeting the coverage obligations, as I understand them? I've not seen the contract, but that is as I understand it. What was set in the original contract? Perhaps you can clarify the position on that. What has been the penalty, if I've understood that correctly?
I am intrigued to learn of the reasons behind the complexities that have delayed the awarding of phase 2 of the Superfast Cymru project. Are you in a position today to tell us? You have cited previously commercial confidentiality, but clearly two of those lots have now been awarded. I do think people will be expecting answers on why they've been left in the lurch in regard to the successor scheme.
I have said previously many times that there should have been a seamless transition between phase 1 and phase 2 of the scheme, so that people were not left stranded with infrastructure hanging from poles outside their homes. I know we've had a difference of opinion on that. But that does bring me to my next question. What will happen to the stranded assets that Openreach has already invested in, but not completed because they ran out of time? Will these areas be guaranteed to be completed under phase 2?
How many bidders were there for lots 1 and 3? If there was only one bidder, how have you ensured that you have benchmarked the bid to ensure competitive value for money for the public purse? You say £13 million has been allocated to lots 1 and 3 for 16,000 premises, but the original amount that was allocated was £80 million. So, what's happened to the additional £67 million? Is that to be spent on lot 2? Clearly not. So, perhaps you can provide some clarification on that. Why is the evaluation of tenders for lot 2 still ongoing? I think there has been delay after delay after delay on this. We heard back in January and the summer about a delay again and now the people of east Wales will want some answers as to why there was a further delay again.
My understanding is that the open market review was conducted before the end of phase 1 of the Superfast Cymru scheme. So, can you confirm that all those so-called stranded premises or white premises in lots 1 and 3 will be included in phase 2 of the project, and if not, how many premises in lots 1 and 3 will be left without superfast broadband at the end of phase 2? The original estimate was that there were 98,145 white premises in 15,763 postcodes. Does this mean that there are over 82,000 premises in lot 2, and if not, why has the Welsh Government gone out to tender on a scheme that doesn't include every premises in Wales, as per your original pledge?
Finally, will you also confirm that you have learned lessons from the mistakes of phase 1 and ensure that individual premises will be given guarantees as to whether or not they will be included in the successor scheme, rather than being based on a postcode system that allowed individual premises to be shifted in and out of scope?
Thank you for your statement today, leader of the house, I look forward to receiving further information on lot 2, and perhaps you can tell us when that information is likely to come about.
Rwyf i o'r farn, arweinydd y Tŷ, y bydd llawer o bobl ar hyd a lled Cymru yn falch iawn yn awr o gael band eang cyflym iawn yn yr ychydig flynyddoedd nesaf hyn. Credaf y dylid eich llongyfarch chi yn hynny o beth. Mae'n gwneud gwahaniaeth enfawr i fywydau pobl. Rwy'n credu mai'r siom fwyaf i mi yn eich datganiad heddiw yw bod y ffigur hwnnw o 16,000 o safleoedd mor isel. Yn eich datganiad heddiw, rydych wedi sôn am 92 y cant o safleoedd yng Nghymru sydd yn cael gwasanaeth band eang cyflym iawn bellach, ac yn yr un frawddeg, roeddech chi'n sôn am drawsnewid hefyd. Rwyf am eich atgoffa, fel y mae llawer ar yr ochr hon wedi gwneud o'r blaen, o 2011, wrth gwrs. Roedd maniffesto Llafur Cymru wedi ymrwymo i, ac rwy'n dyfynnu yma:
sicrhau y bydd pob eiddo preswyl a phob busnes yng Nghymru yn cael y Genhedlaeth Newydd o Fand Eang erbyn 2015.
Felly, ceir rhwystredigaethau mawr yma. Efallai y gallech chi ddweud nad oeddech yn y Llywodraeth ar yr adeg honno, ond roeddech chi ar 3 Mawrth 2015 pryd y dywedasoch, a dyfynnaf:
Ein nod o gyrraedd 96% o safleoedd yng Nghymru erbyn diwedd y gwanwyn 2016... gydag o leiaf 40% o bob safle yn yr ardal ymyrryd hefyd yn elwa o gael gwasanaethau dros 100Mbps.
Nid yw hyn wedi digwydd. Felly, yr hyn yr hoffwn ei ofyn yw: pa fecanweithiau adfachu sydd wedi bod ar waith i ad-dalu'r pwrs cyhoeddus am na wnaeth BT gyflawni rhwymedigaethau'r ddarpariaeth, fel yr wyf yn eu deall nhw? Nid wyf wedi gweld y contract, ond dyna'r hyn a ddeallaf. Beth a gafodd ei osod yn y contract gwreiddiol? Efallai y gallech egluro'r sefyllfa ynghylch hynny. Beth yw'r gosb wedi bod, os wyf i wedi deall hyn yn iawn?
Byddwn yn falch iawn o gael clywed am y rhesymau y tu ôl i'r cymhlethdodau sydd wedi gohirio dyfarniad cam 2 prosiect Cyflymu Cymru. A ydych mewn sefyllfa i ddweud wrthym ni heddiw? Rydych wedi nodi cyfrinachedd masnachol o'r blaen, ond yn amlwg mae dwy o'r lotiau hynny bellach wedi eu rhoi. Rwyf i o'r farn y bydd pobl yn disgwyl atebion o ran pam maent wedi eu gadael mewn twll o ran y cynllun olynol.
Rwyf wedi dweud lawer tro o'r blaen y dylid bod wedi cael pontio di-dor rhwng cam 1 a cham 2 yn y cynllun, fel nad oedd pobl yn cael eu gadael wedi eu hynysu gyda'r seilwaith yn hongian o bolion tu allan i'w cartrefi. Rwy'n gwybod bod gwahaniaeth barn wedi bod o ran hynny. Ond mae hynny'n fy arwain i at fy nghwestiwn nesaf. Beth fydd yn digwydd i'r asedau ynysig y mae Openreach wedi buddsoddi ynddyn nhw eisoes, ond heb eu cwblhau am eu bod wedi rhedeg allan o amser? A oes gwarant y bydd y meysydd hyn yn cael eu cwblhau o dan gam 2?
Faint o ymgeiswyr a gafwyd am lotiau 1 a 3? Os nad oedd ond un ymgeisydd, sut yr ydych wedi sicrhau eich bod wedi meincnodi'r cais i sicrhau gwerth cystadleuol am arian i bwrs y wlad? Rydych yn dweud bod £13 miliwn wedi ei ddyrannu ar gyfer lotiau 1 a 3 am 16,000 o safleoedd, ond £80 miliwn oedd y swm gwreiddiol a ddyrannwyd. Felly, beth sydd wedi digwydd i'r £67 miliwn arall? A yw hwnnw'n cael ei wario ar lot 2? Yn amlwg, na. Felly, efallai y gwnewch chi roi rhywfaint o eglurhad ar hynny. Pam mae'r gwerthuso tendrau ar gyfer lot 2 yn dal i fynd rhagddo? Credaf y bu oedi ar ôl oedi ar ôl oedi yn hyn o beth. Clywsom nôl ym mis Ionawr ac yn yr haf am oedi eto ac yn awr bydd pobl dwyrain Cymru yn awyddus i gael rhai atebion o ran pam mae oedi pellach unwaith yn rhagor.
Fy nealltwriaeth i yw y cynhaliwyd adolygiad o'r farchnad agored cyn diwedd cyfnod 1 cynllun Cyflymu Cymru. Felly, a wnewch chi gadarnhau y bydd yr holl safleoedd ynysig hyn fel y'u gelwir neu safleoedd gwyn yn lotiau 1 a 3 yn cael eu cynnwys yng ngham 2 y prosiect, ac os nad ydyn nhw, faint o safleoedd yn lotiau 1 a 3 fydd yn cael eu gadael heb fand eang cyflym iawn ar ddiwedd cam 2? Yr amcangyfrif gwreiddiol oedd bod yna 98,145 safle gwyn mewn 15,763 o godau post. A yw hyn yn golygu bod yna dros 82,000 o safleoedd yn lot 2, ac os nad oes, pam mae Llywodraeth Cymru wedi mynd i dendr ar gynllun nad yw'n cynnwys pob safle yng Nghymru, fel y nodir yn eich addewid wreiddiol?
Yn olaf, a wnewch chi gadarnhau hefyd eich bod wedi dysgu gwersi oddi wrth y camgymeriadau yng ngham 1 a sicrhau y bydd safleoedd unigol yn cael gwarantau ynghylch cael eu cynnwys yn y cynllun olynol neu beidio, yn hytrach na'u bod yn seiliedig ar system cod post a oedd yn caniatáu i safleoedd unigol gael eu symud i mewn ac allan o'r cwmpas?
Diolch i chi am eich datganiad heddiw, Arweinydd y Tŷ, rwy'n edrych ymlaen at gael mwy o wybodaeth am lot 2, ac efallai y gallwch chi ddweud wrthym pryd y byddwn yn debygol o gael yr wybodaeth honno.
Thank you for that masterclass in some of the figures involved. I think, Russell George, you feel very much as I do that, perhaps, sometimes, you've been living and breathing this for quite some considerable time. Let me try to unpack some of the figures, because they're complex and again to do—as I say so often in this Chamber—with the fact that this is a state aid intervention programme grant aiding the eventual successful tenderers for the grant programme and not an infrastructure project. If it was an infrastructure project, it would be very much simpler, but it isn't.
So, as you know, at each stage, we have to make sure that we're not intervening in a market without the correct state aid cover, which we have to get through the Broadband Delivery UK process, and that puts an added complexity into it. In terms of the first contract, as I said, the actual coverage for that contract was that BT had to get to 690,000 premises across Wales at 30 Mbps or above. And at the time that that contract was let, that would have meant, alongside the private sector investment elsewhere in Wales, that 96 per cent of the premises that then existed would have been covered. Obviously there have been premises built in the meantime. One of the frustrations of this project as, Russell George, you well know from your own constituency, is that new build is often not included because we have to go back out to an open market review each time to try to find out whether the new build is or isn't covered by one of the commercial operators before we can include it, and that adds an added complexity. And if you remember, in the first project, we added in 42,000 extra premises at one point, when we did a second open market review, because it became increasingly clear that some of the business estates were not going to be covered by the commercial roll-out, which is what had been claimed by the various operators in the first place. So, it's a hugely complex set of criteria that we have to go to, and would that I could just figure out which premises they were and then work out how much it would be to connect them. That would be an awful lot easier, but that, unfortunately, is not where we are.
The conversation with the bidders in the lots that are now let has very much centred around the lessons learned that you spoke about, and has very much been us driving them to say exactly which premises they will go to and in what timescale. And I am hoping that, within the next month, we will be able to release those details to Assembly Members so that they can contact people in their constituency and let them know where they are in the programme. And at this point, I want to say that, of course, the grant agreement—I did say this in my previous statement as well—is over three years. So, some people will be at the end of that three-year programme, and it may be that they aren't happy with that because three years is a long time to wait, and so that’s why I'm emphasising that the voucher schemes are still staying in place, and if those people want to come forward with a voucher scheme, we're very happy to facilitate that.
In terms of the £80 million, it is indeed all on the table. I'm actually rather disappointed that the tenderers in all three lots have not wanted to spend more of that money than they have indicated to us through the procurement process, and I fear that that’s because of the vigorousness with which we insisted that the first contract was carried out on target. And, as you know, many times in this Chamber, I highlighted the penalties that would happen if that target was not met. The target was met. They did make the premises target. It was, I think—I probably did it myself, and other Ministers did talk about it in a percentage term at the beginning of the project, but actually it was a very specific number of premises, which I've mentioned on a number of occasions. Obviously the percentage of premises changes because the number of premises changes, so that’s not a very good judge.
In terms of the availability at 100 per cent, I dislike saying this, Deputy Presiding Officer, because, to some extent, it is a little disingenuous, but, of course, it is available—it's just a question of how much you're prepared to pay for it. So, at this point in time, were you prepared to pay for it, you could get a fast fibre connection to your premises via the Ethernet network, which would cost you quite a lot of money, but it is available. That network has been facilitated across Wales, but it's out of the reach of many of the people of Wales, but it is available if they wanted it, and we have facilitated that. I agree with this; that's true, but it is, nevertheless, true that that is available, and that has been no small feat in itself as well. It's no consolation to Mrs Jones of wherever that she still hasn't got it.
So, I hope, in the statement, I was also emphasising—and I mentioned a few of the projects that are very different in nature—the fact that we have resourced the community teams to make sure that we can go out and get as many of these community projects together as possible to ensure that those people can get fast access to the vouchers and therefore to the schemes, and we're very keen to facilitate those. As you know, I've been doing a tour all around Wales talking to people about what is possible, and out of most of those meetings has come at least one project, and one in your own area, in fact. And I very much emphasise that today—we are very keen to work with businesses and clusters of communities. They could be geographical clusters, they could be interest clusters or anything else—we're very happy to work with them to see what can be facilitated via a scheme.
And the last bit of my response—you did ask me a set of complex questions, to be fair—is: the reason I'm not able to say how much money I'm putting into that is I want to see how much the final lot that's let actually costs and then all the rest of it will be put into the community pot. So, we are determined to spend all the money on the table on fast broadband connection.
Diolch i chi am y dosbarth meistr yna o rai o'r ffigurau dan sylw. Rwy'n credu, Russell George, eich bod yn teimlo'n debyg iawn i mi, efallai, weithiau, eich bod chi wedi bod yn byw ac yn bod gyda hyn am gryn dipyn o amser. Gadewch i mi geisio dadbacio rhai o'r ffigurau, oherwydd eu bod nhw'n gymhleth ac unwaith eto yn ymwneud—fel y dywedaf yn aml yn y Siambr hon—â'r ffaith mai grant gan raglen ymyrryd y wladwriaeth yw hon i gynorthwyo'r tendrwyr llwyddiannus am y rhaglen grant yn y pen draw ac nid prosiect seilwaith. Pe byddai'n brosiect seilwaith, byddai'n llawer iawn symlach, ond 'dyw hi ddim.
Felly, fel y gwyddoch, ar bob cam, mae'n rhaid inni wneud yn siŵr nad ydym yn ymyrryd â marchnad heb y cymorth gwladwriaethol cywir, sydd yn rhaid i ni ei gael drwy broses Broadband Delivery UK, ac mae hynny'n ychwanegu cymhlethdod ychwanegol. O ran y contract cyntaf, fel y dywedais, y cwmpas gwirioneddol ar gyfer y contract hwnnw oedd bod yn rhaid i BT gyrraedd 690,000 safle ledled Cymru ar 30 Mbps neu'n uwch. Ac ar yr adeg y rhoddwyd y contract, byddai hynny wedi golygu, ochr yn ochr â buddsoddiad y sector preifat mewn mannau eraill yng Nghymru, y byddai 96 y cant o safleoedd a oedd yn bodoli bryd hynny wedi cael eu cwmpasu. Cafodd safleoedd eraill eu hadeiladu yn y cyfamser, yn amlwg. Un o rwystredigaethau'r prosiect hwn fel y gwyddoch yn dda o'ch etholaeth eich hun, Russell George, yw nad yw adeilad newydd yn cael ei gynnwys yn aml oherwydd bod yn rhaid mynd yn ôl at adolygiad o'r farchnad agored bob tro i geisio darganfod a yw'r adeilad newydd yn dod o dan un o'r gweithredwyr masnachol neu beidio cyn y gallwn ei gynnwys, ac mae hynny yn ychwanegu cymhlethdod ychwanegol. Ac os cofiwch chi, yn y prosiect cyntaf, fe wnaethom ni ychwanegu 42,000 safle ychwanegol ar un adeg, pan wnaed ail adolygiad o'r farchnad agored, oherwydd daeth yn fwyfwy eglur nad oedd rhai o'r ystadau busnes yn mynd i gael eu cwmpasu gan y cyflwyniad masnachol, sef yr hyn yr oedd y gweithredwyr amrywiol yn ei hawlio yn y lle cyntaf. Felly, cyfres hynod gymhleth o feini prawf sydd gennym i ymdrin â nhw, a byddai'n dda gallu gweithio allan pa safleoedd ydyn nhw ac yna gweithio allan faint fyddai'n ei gostio i'w cysylltu nhw. Byddai hynny'n llawer haws, ond, yn anffodus, nid dyna'r sefyllfa.
Mae'r sgwrs gyda'r ymgeiswyr am y lotiau sydd bellach wedi eu gosod wedi canolbwyntio i raddau helaeth iawn ar y gwersi a ddysgwyd fel y soniasoch chi, ac mae hynny'n golygu ein bod ni wedi bod yn eu hysgogi nhw i ddweud yn union pa safleoedd y byddan nhw'n eu cyrraedd a pha bryd y bydd hynny. Ac rwy'n gobeithio, o fewn y mis nesaf, y byddwn yn gallu rhyddhau'r manylion hynny i Aelodau'r Cynulliad fel y gallan nhw gysylltu â phobl yn eu hetholaethau a rhoi gwybod iddyn nhw lle maen nhw ar y rhaglen. Nawr, rwy'n awyddus i ddweud, wrth gwrs, fod y cytundeb grant—dywedais hyn yn fy natganiad blaenorol hefyd—yn un dros dair blynedd. Felly, bydd rhai pobl yn aros tan ddiwedd y rhaglen tair blynedd, ac efallai na fydden nhw'n hapus ynglŷn â hynny gan fod tair blynedd yn amser hir i aros. Felly dyna pam yr wyf yn pwysleisio bod y cynlluniau talebau yn dal i fod yn eu lle , ac os yw'r bobl hynny am ddod ymlaen gyda chynllun taleb, rydym yn hapus iawn i hwyluso hynny.
O ran y £80 miliwn, mae'r cyfan ohono ar gael yn wir. Rwyf wedi fy siomi braidd nad yw'r tendrwyr yn y tair lot wedi dymuno gwario mwy o arian nag y maen nhw wedi ei nodi i ni yn y broses gaffael, ac mae arnaf ofn bod hynny oherwydd inni bwysleisio'n gryf y byddai'n rhaid cyflawni'r contract cyntaf yn ôl y targed. Ac, fel y gwyddoch, lawer tro yn y Siambr hon, rwyf wedi tynnu sylw at y cosbau a fyddai'n digwydd pe na fyddai'r targed hwnnw'n cael ei gyrraedd. Cyrhaeddwyd y targed. Cyrhaeddwyd y targed o ran safleoedd. Roedd, rwy'n credu—ac mae'n debyg fy mod i fy hun wedi gwneud hynny, a gwnaeth Gweinidogion eraill sôn amdano, yn ôl canran ar ddechrau'r prosiect, ond mewn gwirionedd roedd yn nifer penodol iawn o safleoedd, yr wyf i wedi sôn amdano sawl gwaith. Mae'n amlwg bod canran y safleoedd yn newid gan fod nifer y safleoedd yn newid, felly nid yw honno'n ffon fesur dda iawn.
O ran yr argaeledd 100 y cant, nid wyf yn hoffi dweud hyn, Dirprwy Lywydd, oherwydd, i ryw raddau, mae hyn braidd yn ffuantus, ond, wrth gwrs, mae ar gael—mae'n fater o faint yr ydych chi'n barod i dalu amdano. Felly, ar hyn o bryd, pe byddech yn barod i dalu amdano, fe allech chi gael cysylltiad ffeibr cyflym i'ch safle drwy'r rhwydwaith ether-rwyd, a fyddai'n costio llawer o arian, ond mae ar gael. Cafodd y rhwydwaith hwnnw ei hwyluso ledled Cymru, ond mae allan o gyrraedd llawer o bobl Cymru. Ond mae ar gael pe bydden nhw'n ei ddymuno, ac rydym ni wedi hwyluso hynny. Rwy'n cytuno â hyn; mae hynny'n wir, ond, serch hynny, mae'n wir ei fod ar gael, ac nid peth bach fu hynny ynddo'i hun. Nid yw hynny o unrhyw gysur i Mrs Jones o ble bynnag, tra ei bod hi hebddo o hyd.
Felly, rwy'n gobeithio, yn y datganiad, roeddwn i hefyd yn pwysleisio—a soniais am rai o'r prosiectau sydd o natur wahanol iawn—y ffaith ein bod wedi rhoi yr adnoddau i dimau cymunedol i wneud yn siŵr y gallwn fynd allan a chael cymaint â phosib o'r prosiectau cymunedol hyn gyda'i gilydd i sicrhau y gall y bobl hynny gael gafael yn gyflym ar y talebau, ac felly ar y cynlluniau, ac rydym yn awyddus iawn i hwyluso hynny. Fel y gwyddoch, rwyf wedi bod ar daith ledled Cymru yn siarad â phobl am yr hyn sy'n bosib, ac o'r rhan fwyaf o'r cyfarfodydd hynny daeth o leiaf un prosiect, ac un yn eich ardal chi eich hun, mewn gwirionedd. Ac rwy'n pwysleisio hynny'n fawr heddiw—rydym yn awyddus iawn i weithio gyda busnesau a chlystyrau o gymunedau. Fe allen nhw fod yn glystyrau daearyddol, fe allen nhw fod yn glystyrau buddiant neu unrhyw beth arall—rydym yn hapus i weithio gyda nhw i weld beth y gellir ei hwyluso drwy gynllun.
A rhan olaf fy ymateb—roeddech wedi gofyn cyfres o gwestiynau cymhleth i mi, a bod yn deg—yw: y rheswm na allaf ddweud faint o arian yr wyf yn ei roi tuag at hynny yw fy mod yn awyddus i wybod faint fydd y lot olaf yn ei chostio ac yna caiff y cyfan sydd ar ôl ei roi yn y pot cymunedol. Felly, rydym yn benderfynol o wario'r holl arian sydd ar gael ar gysylltiad band eang cyflym.
Unlike Russell George and Julie James, I'm relatively new to this area now, so do bear with me, but I look forward to working with you on this particular area, leader of the house.
I note that in previous updates on superfast and connectivity, it's been pointed out that this is a market intervention, and I agree, actually, that it would be easier to make progress in this area of delivering wide-ranging coverage if broadband were treated more like a public utility. This is increasingly an absolute life and business necessity for many and is particularly necessary to ensure equality of opportunities in some of our least accessible places. I appreciate that much work remains to ensure wider coverage and accessibility, and I'm aware that there is a significant number of properties that remain without superfast access. I know that Russell George has gone into some of those questions, but I was wondering whether you could tell us a bit more about the numbers of properties that will remain without superfast access despite the new measures that you've announced today.
I think we have to have a discussion about how this can move on and be futureproofed as technology changes rapidly. In the debate earlier, we were talking about Welsh language and digital usage; we have to be looking to the future as to what we will need to put in in terms of infrastructure in 10, 15 or 20 years' time. Once a household has superfast, there is an expectation that this is then enough, but as families grow, as businesses' needs change and new trends emerge, the demand on internet usage also will go up. Are we planning to ensure that we have enough bandwidth to guarantee future access in terms of uploading, downloading and streaming, and if potential increases are needed in the future, how are you planning for this eventuality?
Finally, could you outline in more detail what discussions have been had with the UK Government over this issue and the wider problem of ensuring broad and universal access to broadband? You've said in the past that there is a strong argument that this should be treated like a public utility in the same way that water is. Has there been any movement in that regard with the UK Government and do you anticipate any further assistance from the UK Government in that vein?
Yn wahanol i Russell George a Julie James, rwyf i'n gymharol newydd i'r maes hwn ar hyn o bryd, felly byddwch yn amyneddgar â mi, ond rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi yn y maes arbennig hwn, arweinydd y tŷ.
Rwy'n dal sylw y nodwyd mewn diweddariadau blaenorol ar gyflymu a chysylltedd mai ymyrraeth â'r farchnad yw hyn, ac rwy'n cytuno, mewn gwirionedd, y byddai'n haws i gael cynnydd yn y maes hwn o ddarpariaeth cwmpas eang pe byddai band eang yn cael ei drin yn fwy fel cyfleustod cyhoeddus. Mae hwn yn anghenraid fwyfwy hanfodol ar gyfer bywyd a busnes i lawer ac mae'n arbennig o angenrheidiol i sicrhau cyfle cyfartal yn rhai o'n lleoedd mwyaf anhygyrch. Rwy'n sylweddoli bod llawer o waith i'w wneud eto i sicrhau ei fod ar gael yn ehangach a pha mor rhwydd yw cael gafael arno, ac rwy'n ymwybodol bod nifer sylweddol o safleoedd sy'n parhau heb wasanaeth cyflym iawn. Rwy'n gwybod bod Russell George wedi manylu ar rai o'r cwestiynau hynny, ond tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy am niferoedd y safleoedd a fydd yn parhau i fod heb y gallu i gael y gwasanaeth cyflym iawn er gwaethaf y mesurau newydd yr ydych chi wedi eu cyhoeddi heddiw.
Credaf y bydd yn rhaid i ni gael trafodaeth ynghylch sut y gall hyn symud ymlaen a bod yn barod am y dyfodol wrth i dechnoleg newid yn gyflym. Yn y ddadl yn gynharach, roeddem yn sôn am y Gymraeg a'r defnydd o dechnoleg ddigidol; mae'n rhaid inni edrych tua'r dyfodol o ran yr hyn y bydd angen ei roi ar waith o ran seilwaith ymhen 10, 15 neu 20 mlynedd. Pan fydd aelwyd wedi cael y gwasanaeth cyflym iawn, mae disgwyliad y bydd hynny'n ddigon wedyn, ond wrth i deuluoedd dyfu, fel y bydd anghenion busnesau yn newid a thueddiadau newydd yn dod i'r amlwg, bydd y galw ar y defnydd o'r rhyngrwyd hefyd yn cynyddu. A ydym ni'n bwriadu sicrhau y bydd gennym ni ddigon o fand eang i warantu y bydd ar gael yn y dyfodol o ran lanlwytho, lawrlwytho a ffrydio, ac os bydd angen o bosibl yn uwch yn y dyfodol, sut ydych chi'n cynllunio ar gyfer y posibilrwydd hwn?
Yn olaf, a wnewch chi amlinellu yn fwy manwl pa drafodaethau a gawsoch chi gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r mater hwn a'r broblem ehangach o sicrhau mynediad eang a chyffredinol at fand eang? Rydych chi wedi dweud yn y gorffennol bod dadl gref y dylai hyn gael ei drin fel cyfleustod cyhoeddus yn yr un modd â dŵr. A oes unrhyw symudiad wedi bod yn hynny o beth gyda Llywodraeth y DU, ac a ydych chi'n rhagweld unrhyw gymorth pellach gan Lywodraeth y DU i'r perwyl hwnnw?
This is a very political and philosophical point, really, and the world has moved—. In the last debate, we talked about the difference in the world in five years, and this is a very excellent example of it. So, to be fair, when the UK Government started out on this journey, as did we, it was a luxury technology and some people really didn't want to be connected all the time. I've often cited in this Chamber that the Brecon Beacons had as its advertising slogan, 'Come to Brecon Beacons and be disconnected'—you know, that was a good thing. Now, it is not a good thing, and nobody argues that anymore, and that's a huge and significant change in the way we live our lives. The fact that we're carrying more computer power in our pockets than was existing in the world when I first started to work says something; it's a testimony to the change in the technology. But Government policy has lagged behind that, in my view, and the fact that it's now an essential connectivity and essential infrastructure—. It lagged behind—the policy development. We do have that conversation with them, very often. We had a long and ultimately not very fruitful conversation about the universal service obligation, which is still not resolved because we still don't actually know what it means by 'universal', and, anyway, it's only at 10 Mbps, which, as the Member rightly points out, is very rapidly not enough.
One of the things I would say is that we're very anxious that people who think that their connectivity requirements might go up over 30 Mbps, which is the guaranteed amount on the superfast scheme, should contact the business connectivity services as soon as possible, because we have an advisory service that can go out and forecast your future needs, and, actually, you might be much better to go with the ultrafast connectivity voucher very quickly, and you'd have a much better connection. So, each individual business, in particular, is very different.
In terms of putting the numbers the other way around, we've got 16,000 premises already in lots 1 and 3. I don't know how many are in the next lot; I hope to be able to announce that in the next 10 days. Much of the complexity of the discussion is around pinpointing exactly where the tenderer says they're going so that we can have the certainty that we've often discussed in this Chamber. So, I don't absolutely know, but the overall number of premises at this point—and as I say, as the house builders build, it changes—is 90,000 premises, so you can do the math. We knew that when we embarked on this, £80 million would probably not be enough to get to all of those. As I say, you can still buy the service, but it's expensive. And the other thing I would say—and I say this all the time, acting Deputy Presiding Officer—it's astonishing to me that when people buy a home, they don't knock the price of the connection off the cost of the house these days. I expected to see house prices affected by this, and as yet, they aren't in very many areas.
Mae hwn yn bwynt gwleidyddol iawn ac athronyddol, mewn gwirionedd, ac mae'r byd wedi symud—. Yn y ddadl ddiwethaf, roeddem yn siarad am y gwahaniaeth yn y byd mewn pum mlynedd, ac mae hon yn enghraifft wych iawn o hynny. Felly, a bod yn deg, pan ddechreuodd Llywodraeth y DU ar y daith hon, fel y gwnaethom ninnau, technoleg foethus oedd hon mewn gwirionedd ac nid oedd rhai pobl yn dymuno cael cysylltiad trwy'r amser. Rwyf yn aml wedi cyfeirio yn y Siambr hon at y ffaith fod gan Fannau Brycheiniog eu slogan hysbysebu, 'Dewch i Fannau Brycheiniog a chael eich datgysylltu'—wyddoch chi, roedd hynny'n dda o beth. Erbyn hyn, nid peth da mohono, ac nid oes neb yn dadlau am hynny nawr, ac mae hynny'n newid enfawr a sylweddol yn y ffordd yr ydym yn byw ein bywydau. Mae'r ffaith ein bod ni'n cario mwy o rym cyfrifiadurol yn ein pocedi nag a oedd yn bresennol trwy'r byd pan ddechreuais i weithio yn golygu rhywbeth; mae'n dangos y newid a fu yn y dechnoleg. Ond mae polisi'r Llywodraeth wedi llusgo'r y tu ôl i hynny, yn fy marn i, a'r ffaith ei bod bellach yn hanfodol i gael cysylltedd a seilwaith hanfodol—. Roedd yn llusgo tu ôl—y datblygiad polisi. Rydym ni yn cael y sgwrs honno gyda hwy, yn aml iawn. Cawsom sgwrs faith heb fod yn gynhyrchiol iawn yn y pen draw am rwymedigaeth o wasanaeth cyffredinol, nad yw erioed wedi ei ddatrys oherwydd nid ydym yn gwybod eto mewn gwirionedd beth mae 'cyffredinol' yn ei olygu, a, beth bynnag, dim ond ar 10 Mbps y mae hynny, fel y mae'r Aelod ei nodi yn gywir, ac na fydd hynny'n ddigon yn fuan iawn.
Un o'r pethau y byddwn yn ei ddweud yw ein bod ni'n awyddus iawn i'r bobl sydd o'r farn y gallai eu gofynion o ran cysylltedd gynyddu i dros 30 Mbps, sef y swm gwarantedig ar y cynllun cyflym iawn, gysylltu â gwasanaethau cysylltedd busnes cyn gynted â phosibl, oherwydd bod gennym ni wasanaeth cynghori a all fynd allan a rhagamcanu eich anghenion yn y dyfodol, ac, mewn gwirionedd, efallai y byddai'n llawer gwell i chi fynd gyda'r daleb gwibgyswllt yn fuan iawn, a byddai gennych lawer gwell cysylltiad. Felly, mae pob busnes unigol, yn arbennig felly, yn wahanol iawn.
O ran mynegi'r niferoedd o'r tu arall, mae gennym ni 16,000 o safleoedd eisoes yn lotiau 1 a 3. Nid wyf yn gwybod faint sydd yn y lot nesaf; rwy'n gobeithio gallu cyhoeddi hynny yn y 10 diwrnod nesaf. Mae llawer o gymhlethdod y drafodaeth ynghylch dynodi'r union fan y dywed y tendrwr ei fod yn mynd iddi fel y gallwn ni gael y sicrwydd yr ydym ni wedi ei drafod yn aml yn y Siambr hon. Felly, nid wyf i'n gwybod yn hollol, ond nifer cyflawn y safleoedd ar hyn o bryd—ac fel y dywedaf, fel y mae adeiladwyr yn adeiladu tai, mae'n newid—yw 90,000 o safleoedd, felly fe allwch chi wneud y swm. Roeddem yn gwybod pan wnaethom ni gychwyn ar hyn, na fyddai £80 miliwn yn ddigon mae'n debyg i gyrraedd pob un o'r rheini. Fel y dywedaf, rydych yn gallu prynu'r gwasanaeth o hyd, ond mae'n ddrud. A'r peth arall y byddwn i'n ei ddweud—ac rwy'n dweud hyn trwy'r amser, Dirprwy Lywydd dros dro—mae'n fy syfrdanu i pan fydd pobl yn prynu cartref, nad ydyn nhw'n tynnu pris y cysylltiad oddi wrth gost y tŷ y dyddiau hyn. Roeddwn yn disgwyl gweld prisiau tai yn cael eu heffeithio gan hyn, a hyd yma, nid yw hynny wedi digwydd mewn llawer iawn o ardaloedd.
The leader of the house will be aware that I've written to her again about the Castle Reach and Kingsmead estate in Caerphilly, where houses have been built without any broadband connectivity whatsoever. And I've got to say, the leader of the house's officials and the leader of the house herself have been very proactive in trying to reach a resolution to this problem. However, the same can't be said for Taylor Wimpey, who have refused to meet with her officials, and Openreach, who have gone some way but have fallen a little way short of my expectations. From a Superfast broadband perspective, Taylor Wimpey have sold unconnected homes on the estate, which is very disappointing, and I suspect it's happening elsewhere in Wales. I think that was recognised at the meeting that was held on my behalf with residents and the Welsh Government. Residents in the remaining 50 or so unconnected homes on this estate have been trying to raise money in order to use Access Broadband Cymru, and they recognise the support that the Welsh Government has given them, but it hasn't proven easy, because of financial and organisational barriers. The reality is, when this sort of thing happens, the developers, and in this case Taylor Wimpey, should be funding the connection themselves. They are the people who built the estate without the appropriate connections, and then to refuse to meet with the Government to discuss resolving this is just appalling. I feel they should be funding it in full, but would she join with me in pushing Taylor Wimpey to, at the very least, make a contribution to the ABC scheme?
Bydd arweinydd y tŷ yn ymwybodol fy mod i wedi ysgrifennu ati unwaith eto ynglŷn ag ystâd Castle Reach and Kingsmead yng Nghaerffili, lle mae tai wedi eu hadeiladu heb unrhyw gysylltedd band eang o gwbl. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae swyddogion arweinydd y tŷ swyddogion ac arweinydd y tŷ ei hun wedi bod yn rhagweithiol iawn wrth geisio cyrraedd at ddatrysiad o'r broblem hon. Er hynny, ni ellir dweud yr un peth am Taylor Wimpey, sydd wedi gwrthod cwrdd â'i swyddogion hi, ac Openreach, sydd wedi mynd ran o'r ffordd ond braidd yn fyr o'r hyn y byddwn i wedi ei ddisgwyl. O safbwynt band eang cyflym iawn, mae Taylor Wimpey wedi gwerthu cartrefi heb gysylltiad ar yr ystâd, sy'n siomedig iawn, ac rwy'n amau bod hyn yn digwydd mewn mannau eraill yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny wedi ei gydnabod yn y cyfarfod a gynhaliwyd ar fy rhan gyda thrigolion a Llywodraeth Cymru. Mae trigolion yn yr 50 o gartrefi eraill sydd heb gysylltiad ar yr ystâd hon wedi ceisio codi arian er mwyn defnyddio Allwedd Band Eang Cymru, ac maen nhw'n cydnabod y gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei rhoi iddyn nhw, ond nid yw hi wedi bod yn hawdd, oherwydd rhwystrau ariannol a sefydliadol. Y gwir amdani yw, pan fydd rhywbeth fel hyn yn digwydd, y datblygwyr, ac yn yr achos hwn Taylor Wimpey, ddylai fod yn ariannu'r cysylltiad eu hunain. Y nhw yw'r bobl a adeiladodd yr ystâd heb gysylltiadau addas, ac mae gwrthod cwrdd â'r Llywodraeth wedyn i drafod a datrys y broblem hon yn gwbl warthus. Rwy'n teimlo y dylen nhw fod yn ariannu hyn yn llawn, ond a wnaiff hi ymuno â mi i wthio Taylor Wimpey i wneud cyfraniad, o leiaf, at gynllun Allwedd Band Eang Cymru?
I find it very frustrating that we're building new houses and estates and we don't put the futureproofing in for the connections. As the Member knows, we've had extensive discussions about it. One of the things I will say is we have now—. I've worked very hard with my Cabinet Secretary colleague, and we will be putting planning guidance out, because I do think councils should be insisting in their 106 connection agreements that the ducting is in, and all the rest of it, and I do think councils need to get more proactive about that. We have had extensive conversations with the house builders. BT has reached an agreement now, subsequent to the building of the estate you're talking about, that where a house builder is building over 30 homes they will put the connection in. But you predate that. I hope that the business exploitation team has actually come up to help with the community assessment and to facilitate some of that. If they haven't, let's have a conversation about how we can facilitate that. There are ways of helping the residents pull the scheme together, pull the broadband access voucher scheme together, and as soon as I'm in a position to announce the last lot, I will be able to announce further community packages that might be helpful in the regard that you're talking about. But, yes, I think the house builder has some responsibility to the people who have bought the houses. I will reiterate the point: it is surprising to me that people don't knock the cost of the connection off the cost of the house, but, as yet, the market has not moved.
Rwy'n ei chael yn rhwystredig iawn ein bod yn adeiladu tai newydd heb eu gwneud yn barod ar gyfer y dyfodol o ran y cysylltiadau. Fel y mae'r Aelod yn gwybod, rydym wedi cael trafodaethau helaeth ynglŷn â'r peth. Un o'r pethau y byddwn yn ei ddweud yw bod gennym ni nawr—. Rwyf wedi gweithio'n galed iawn gyda'm cyd-Aelod Ysgrifennydd Cabinet, a byddwn yn cyhoeddi canllawiau cynllunio, oherwydd fy mod i'n credu y dylai cynghorau fynnu yn eu cytundebau cysylltiad 106 bod y pibellau wedi eu gosod, ac yn y blaen, a chredaf fod yna angen i gynghorau fod yn fwy rhagweithiol yn hynny o beth. Rydym wedi cael trafodaethau helaeth gydag adeiladwyr tai. Mae BT wedi dod i gytundeb bellach, ar ôl adeiladu'r ystâd yr ydych chi'n sôn amdani, sef lle bod adeiladwyr tai yn adeiladu dros 30 o gartrefi y byddan nhw yn gosod y cysylltiad. Ond rydych chi'n rhagddyddio hynny. Rwy'n gobeithio y bydd y tîm hyrwyddo busnes wedi dod draw mewn gwirionedd i helpu gyda'r asesiad cymunedol a hwyluso rhywfaint ar hynny. Os nad ydyn nhw, beth am i ni gael sgwrs am sut y gallwn ni hwyluso hynny. Mae ffyrdd o helpu'r preswylwyr i ddod â'r cynllun ynghyd, a dwyn y cynllun talebau allwedd band eang ynghyd, a chyn gynted ag y byddaf i mewn sefyllfa i gyhoeddi'r lot olaf, byddaf yn gallu cyhoeddi rhagor o becynnau cymunedol a allai fod yn ddefnyddiol yn y cyswllt hwnnw yr ydych yn sôn amdano. Ond ydw, rwy'n credu bod gan adeiladwyr tai beth cyfrifoldeb i'r bobl sydd wedi prynu'r tai. Rwy'n ailadrodd y pwynt: mae'n syndod i mi nad yw pobl yn tynnu cost y cysylltiad oddi wrth gost y tŷ, ond, hyd yn hyn, nid yw'r farchnad wedi symud.
I hope that my comments on the statement by the leader of the house, following on from the conciliatory tone set by colleague Neil Hamilton on an earlier statement, does not lull the Government into some sort of complacency. But, having said that, I thank the leader of the house for today's statement, and I wish to acknowledge and congratulate the Welsh Government on its successful roll-out of superfast broadband. Having read the interventions proposed to bring about the elimination of notspots, I believe that, given the extensive mixture of options on offer, we can be confident that the vast majority, if not all, of the premises in Wales will soon be able to access superfast broadband.
However, there is the matter of take-up of these broadband innovations. So, is the leader of the house able to expand on the promotional aspect of the roll-out and the incentives in place to both educate and encourage business, particularly SMEs, to take up superfast broadband packages? In particular, is BT, as the preferred bidder, putting in place strategies to encourage increased engagement with what superfast broadband can offer? Surely, it would be a great shame if, after all of the good work of the Welsh Government in the provision of superfast broadband, it is not taken up and acted upon by the business community.
Lastly, can the leader of the house expand a little on why the south-east region lags behind the other regions in the procurement lots?
Rwy'n gobeithio nad yw fy sylwadau i ar y datganiad gan arweinydd y tŷ, yn dilyn y cywair cymodlon a osodwyd gan fy nghydweithiwr Neil Hamilton ar ddatganiad cynharach, wedi peri i'r Llywodraeth laesu dwylo mewn rhyw ffordd. Ond, wedi dweud hynny, rwy'n diolch i arweinydd y tŷ am ddatganiad heddiw, a hoffwn gydnabod a llongyfarch Llywodraeth Cymru ar ei chyflwyniad llwyddiannus o fand eang cyflym iawn. Wedi darllen yr ymyraethau a gynigiwyd i gael gwared ar fannau gwan, rwyf i o'r farn, o ystyried y gymysgedd fawr o ddewisiadau sydd ar gael, y gallwn ni fod yn hyderus y bydd y mwyafrif llethol, os nad pob un, o'r safleoedd yng Nghymru, yn gallu cael mynediad at fand eang cyflym iawn yn fuan.
Fodd bynnag, ceir y mater o fanteisio ar y datblygiadau band eang arloesol hyn. Felly, a wnaiff arweinydd y tŷ ymhelaethu ar yr agwedd hyrwyddo sydd ar y cyflwyno a'r cymhellion sydd ar waith i addysgu ac annog busnesau, yn enwedig busnesau bach a chanolig, i fanteisio ar becynnau band eang cyflym iawn? Yn arbennig, a yw BT, fel y dewis gynigydd, yn rhoi strategaethau ar waith i annog mwy o ymgysylltiad â'r hyn y gall band eang cyflym iawn ei gynnig? Yn sicr, byddai'n drueni mawr, wedi holl waith da Llywodraeth Cymru gyda darpariaeth o fand eang cyflym iawn, pe na byddai manteisio ar hynny a'r gymuned fusnes yn ei ddefnyddio.
Yn olaf, a wnaiff arweinydd y tŷ ehangu ychydig ar y rheswm y mae rhanbarth y de-ddwyrain yn llusgo y tu ôl i ranbarthau eraill yn y lotiau caffael?
On that last point, I'm afraid I can't go into any detail, because we are absolutely in the negotiation as we speak. I'm very disappointed that I'm standing here without having concluded it. We do hope to conclude it very shortly. We're literally in the middle of the negotiations; I can't talk about that just at the moment. In terms of take-up, we're well up over the 50 per cent. I remind all Members that, if they can encourage people who could access broadband to take it up, we get a gainshare for that, and that's the reinvestment that we're talking about. That gainshare lasts long after the contract is completed, so take-up over the next five years should be encouraged as much as possible. Although it seems odd to the people who can't get it that people who can get it don't take it up—and very frustrating—actually, in terms of a new technology take-up, the curve of this is much higher than anything else. So, it's faster than electricity rolled out, or telephones or anything else. So, it's actually well ahead of the curve that you'd expect for a new technology take-up, which shows the nature of the change in our society as we really go forward into the information age. That gainshare, as I remind Members—. The original plan was that, once it went over 21 per cent take-up, we got the gainshare. Well, that was an estimate by the technology company at that time of what the take-up would be. We're well up over 50 per cent, which shows the difference in society.
We do have a business exploitation team that goes around showing people what their business would look like if they got online, and helping them get the skills and knowledge to do that via Business Wales and the superfast business exploitation team. I hope all Members will have seen our fabulous lighting strike—there are lovely photos of me standing beside it in various places around Wales. When superfast arrives in a village, we take the lighting rod and we put it in the middle and we try and encourage as many people as possible to come forward. And that's what I was saying about the 550 seminars and all the rest of it that we've had, explaining to people how they can be assisted in both self-employment, and with their business, in taking it up.
Ar y pwynt olaf yna, mae arnaf ofn na allaf fynd i unrhyw fanylder, oherwydd ein bod ar ganol y negodi ar hyn o bryd. Rwyf yn siomedig iawn fy mod yn sefyll yma heb fod wedi cwblhau hynny. Rydym ni yn gobeithio dod i benderfyniad cyn bo hir. Rydym yn llythrennol yng nghanol y trafodaethau; ni allaf sôn am hynny ar hyn o bryd. O ran niferoedd, rydym ymhell dros yr 50 y cant. Rwy'n atgoffa pob aelod, pe byddech yn gallu annog pobl a allai gael band eang i fanteisio arno, rydym ni'n cael cyfran welliant o hynny, a hwnnw yw'r ailfuddsoddiad yr ydym ni'n sôn amdano. Mae'r gyfran welliant yn para'n hir ar ôl i'r contract gael ei gwblhau, felly dylid annog hyn cymaint â phosibl dros y pum mlynedd nesaf. Er ei bod yn ymddangos yn rhyfedd i'r bobl nad ydyn nhw'n gallu ei gael fod yna bobl sydd yn gallu ei gael ond ddim yn manteisio arno—ac yn rhwystredig iawn—mewn gwirionedd, o ran defnyddio technoleg newydd, mae'r gromlin hon yn llawer uwch nag unrhyw beth arall. Felly, mae'n gyflwyniad cyflymach na thrydan neu ffonau neu unrhyw beth arall. Felly, mae hyn ymhell yn uwch na'r gyfradd y byddech yn ei disgwyl ar gyfer manteisio ar dechnoleg newydd, sy'n dangos natur y newid yn ein cymdeithas wrth i ni fynd ymlaen mewn gwirionedd i'r oes wybodaeth. Mae'r gyfran welliant honno, fel yr wyf yn atgoffa Aelodau —. Y cynllun gwreiddiol oedd, pan gyrhaeddwyd cyfranogiad o dros 21 y cant, fe fyddwn ni'n cael y gyfran welliant. Wel, amcangyfrif oedd hwnnw gan gwmni technoleg ar yr adeg honno o'r hyn fyddai'r cyfranogiad. Rydym ni ymhell dros 50 y cant, sy'n dangos y newid yn y gymdeithas.
Mae gennym ni dîm hyrwyddo busnes sy'n mynd o gwmpas yn dangos i bobl beth allai eu busnes fod pe bydden nhw'n mynd ar-lein, ac yn eu helpu i gael y sgiliau a'r wybodaeth i wneud hynny drwy Busnes Cymru a'r tîm hyrwyddo busnes cyflym iawn. Rwy'n gobeithio y bydd pob aelod wedi gweld ein ffon olau—ceir lluniau hyfryd ohonof i'n sefyll wrth ei hochr mewn gwahanol fannau ledled Cymru. Pan fydd y gwasanaeth cyflym iawn yn cyrraedd pentref, cymerwn y ffon olau a'i rhoi yn y canol, ac rydym yn ceisio annog cymaint o bobl â phosibl i ddod ymlaen. A dyna'r hyn yr oeddwn yn ei ddweud am y 550 seminar a phopeth arall a gawsom ni, yn egluro i bobl sut y gallwn eu cynorthwyo gyda hunan-gyflogaeth, a chyda'u busnes, wrth fanteisio ar hyn.
Leader of the house, I raised with you on a number of occasions a similar example to that my colleague Hefin David has raised, and that is the Dyffryn y Coed development, which is a Persimmon development, which I think is a classic example of some of the failings within our planning or our development system for housing. This is a new development in Llantwit Fardre, where the first phase has, of course, had fibre broadband fitted, and the second phase hasn't, and, of course, the buck passes backwards and forwards in terms of whether it is BT or whether it is the developer who actually has the responsibility. It just seems to me that there are a number of things that we do need to look at, and we do need to somehow implement, in all developments. It seems to me that, in a modern, developing Wales, there has to be—. There has to be, I think, a requirement—as close to a statutory requirement as possible—that the highest level available broadband is provided in the same way as water, as gas, as other public utilities are, and the presumption should be that all new-build homes are fitted, and it should be a prerequisite of development.
Of course, the other problem we have is that the situation now is that, with superfast broadband and whatever is the successor to that, the issues of retrofitting are going to come in. It seems to me that that has to be built within the system as well. One of the problems, of course, that the estate that I referred to, the Dyffryn y Coed estate, has is, of course, the complex system of now actually getting fibre broadband actually implemented, the length of time it takes, and I'm very grateful for the help that your department has actually given in at least getting the system going, the grants system and so on. But it is, nevertheless, an incredibly frustrating burden. You see people who, operating their businesses, are having grave difficulty with something that they assumed was going to be there. And I just really wondered what your view is as to whether it's feasible to look at our regulatory or legislative process to ensure that, in future, this happens, at least. And perhaps—I agree very much with what Hefin David said as well, that this must be a primary function and responsibility of the developer. They make enormous fortunes out of this, and if Persimmon can pay £75 million as a bonus to their chief executive, I think they can afford to give the people they sell their houses to decent broadband.
Arweinydd y tŷ, rwyf wedi codi gyda chi ar sawl achlysur enghraifft debyg i'r hon a gododd fy nghyd-Aelod Hefin David, a datblygiad Dyffryn y Coed yw honno, datblygiad gan Persimmon, yr wyf yn credu ei bod yn enghraifft wych o rai o'r methiannau yn ein cynllunio neu yn ein system ddatblygu ar gyfer tai. Datblygiad newydd yn Llanilltud Faerdref yw hwn, lle mae'r cam cyntaf, wrth gwrs, wedi gweld gosod band eang ffibr, ond nid yw'r ail gam wedi cael hynny, ac, wrth gwrs, mae'r cyfrifoldeb yn cael ei symud yn ôl ac ymlaen o ran pa un ai BT neu'r datblygwr sydd mewn gwirionedd yn gyfrifol. Mae'n ymddangos i mi fod nifer o bethau y mae angen i ni edrych arnyn nhw, ac mae angen i ni eu gweithredu rywsut, ym mhob datblygiad. Mae'n ymddangos i mi yn y Gymru gyfoes, sy'n datblygu, mae'n rhaid bod—. Mae'n rhaid, rwy'n credu, bod yna ofyniad—mor agos at ofyniad statudol â phosibl—bod y lefel uchaf sydd ar gael o fand eang yn cael ei ddarparu yn yr un modd â dŵr, â nwy, fel gyda'r cyfleustodau cyhoeddus eraill, a'r rhagdybiaeth ddylai fod y bydd pob tŷ newydd yn cael hynny wedi ei osod, a dylai fod yn un o hanfodion datblygu.
Wrth gwrs, y broblem arall sydd gennym ni yw mai'r sefyllfa yn awr yw, gyda band eang cyflym iawn a beth bynnag yw'r olynydd i hwnnw, bydd materion ôl-osod yn dod i'r amlwg. Mae'n ymddangos i mi fod yn rhaid adeiladu hynny i mewn i'r system hefyd. Un o'r problemau, wrth gwrs, gyda'r ystâd y cyfeiriais ati, ystâd Dyffryn y Coed, yw, wrth gwrs, yw'r system gymhleth mewn gwirionedd o gael band eang ffeibr i weithredu mewn gwirionedd, faint o amser y bydd hynny'n ei gymryd, ac rwy'n ddiolchgar iawn am y cymorth y mae eich adran wedi ei roi mewn gwirionedd wrth gael y system i gychwyn o leiaf, y system grantiau ac ati. Ond mae hwn, serch hynny, yn faich sy'n achosi rhwystredigaeth ofnadwy. Rydych chi'n gweld pobl sy'n rhedeg eu busnesau, yn cael anhawster mawr gyda rhywbeth yr oedden nhw'n credu fyddai yno. A dim ond holi oeddwn i mewn gwirionedd beth yw eich barn chi ynghylch pa un a yw'n bosibl edrych ar ein proses rheoleiddio neu ddeddfwriaethol i sicrhau, yn y dyfodol, y bydd hyn yn digwydd, o leiaf. Ac efallai—rwy'n cytuno'n fawr iawn â'r hyn a ddywedodd Hefin David hefyd, y dylai hyn fod yn un o brif swyddogaethau a chyfrifoldeb y datblygwr. Maen nhw'n gwneud ffortiwn enfawr o hyn, ac os gall Persimmon dalu £75 miliwn fel bonws i'w Prif Weithredwr, credaf y gall fforddio i roi band eang rhesymol i'r bobl y maen nhw'n gwerthu eu tai iddyn nhw.
Yes, I entirely agree with the Member's analysis of it. We have worked very hard with colleagues around building regulations and planning consents. And, as I said in reply to Hefin David, the councils could do a lot with the 106 agreements and the insistence—so, when a council does a 106 agreement to tie up the utilities and adopt the road and so on, then it should be ensuring that the broadband ducting and so on is all available. It has to be said that, if the main node is not in the main road it's being connected to, you might not get instant connection, but, without the ducting, a retrofit is, as you say, much more expensive. So, it should be ducted, and all the infrastructures you can put in, even if the node isn't in the road, although, in most places in Wales, it is now. So, I agree with that.
There are also issues around building regs and insulation. I know the Member is familiar with this, but the higher the insulation standard of the house, with which I entirely concur, the more of a Faraday cage it is and the less the signal travels. And so you need the ducting inside the house to allow the signal to transfer, and that's actually an essential part of it as well. And I'm very keen to have a discussion with colleague Ministers around the requirements—and I've had this conversation with Rebecca Evans, the responsible Minister—of social housing, for example, to ensure that people buying affordable housing also have those requirements included in the specification for the house, because what you don't want is to have digital exclusion pushed onto the top of that.
But I entirely concur: the house builders should be looking to ensure that what is now an essential part of twenty-first century life is included in the premises. And I will reiterate once more that it is surprising to me that people don't find out the cost of the connection before they agree the cost of the house.
Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â dadansoddiad yr Aelod o hyn. Rydym wedi gweithio'n galed iawn gyda chydweithwyr ynglŷn â rheoliadau adeiladu a chaniatâd cynllunio. Ac, fel y dywedais wrth ateb Hefin David, gallai cynghorau wneud llawer gyda'r cytundebau 106 a mynnu—felly, pan fydd cyngor yn gwneud cytundeb 106 i glymu'r cyfleustodau a mabwysiadu'r heol ac ati, yna fe ddylai sicrhau bod pibellau band eang ac ati i gyd ar gael. Mae'n rhaid dweud, os nad yw'r prif nod yn yr heol y mae'n cael ei gysylltu â hi, efallai na chewch chi gysylltiad yn syth, ond, heb y pibellau, mae ôl-ffitio, fel y dywedwch, yn llawer mwy costus. Felly, fe ddylai fod pibellau yno, a phob seilwaith y gallwch ei roi yno, hyd yn oed os nad yw yn yr heol, er, yn y rhan fwyaf o leoedd yng Nghymru, mae yn yr heol erbyn hyn. Felly, rwy'n cytuno â hynny.
Ceir hefyd broblemau ynghylch rheoliadau adeiladu ac inswleiddio. Rwy'n gwybod bod yr Aelod yn gyfarwydd â hyn, ond po uchaf y bo safon inswleiddio'r tŷ, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hyn, y mwyaf o gawell Faraday ydyw a pho leiaf y bydd y signal yn cario. Ac felly mae angen i chi gael pibellau yn y tŷ i ganiatáu i'r signal drosglwyddo, ac mae hynny mewn gwirionedd yn rhan hanfodol o'r peth hefyd. Ac rwy'n awyddus iawn i gael trafodaeth gyda chydweithwyr sy'n Weinidogion ynglŷn â'r gofynion—ac rwyf wedi cael y sgwrs hon gyda Rebecca Evans, y Gweinidog â chyfrifoldeb—am dai cymdeithasol, er enghraifft, i sicrhau bod pobl sy'n prynu tai fforddiadwy yn cael y gofynion hynny wedi eu cynnwys hefyd yn y fanyleb ar gyfer y tŷ, oherwydd yr hyn nad ydych yn ei ddymuno yw allgáu digidol yn cael ei wthio ar ben hynny.
Ond cytunaf yn llwyr: fe ddylai adeiladwyr tai geisio sicrhau bod yr hyn sydd bellach yn rhan hanfodol o fywyd yr unfed ganrif ar hugain yn cael ei gynnwys yn y safle. Ac rwyf am ailadrodd unwaith eto ei bod yn syndod i mi nad yw pobl yn darganfod beth yw cost cysylltiad cyn cytuno ar gost y tŷ.
Just a plea, really. Of the ones that have been connected, the more problematic later ones, I've had some concerns raised in regard to how the installations have been completed. In some of my rural areas—I've raised this with BT, and they say, 'Well, it wasn't in the contract', and it's all this sort of ducking out, if you like, of doing jobs properly. But I've had concerns raised with some of my properties in my rural areas in the Conwy valley, where they've run the line across fields, and so cows are literally pulling the wire, and so—you know, the infrastructure and the setting up of it is not ideal. So, they're going through all that again—having just got it, it's not working properly, so they're having to then contact BT again and finding lots of queues and things and so coming back to me, and I just think that it's mad, really. When they're doing a job, why isn't it done properly in the first place?
Dim ond apêl, mewn gwirionedd. O'r rhai sydd wedi eu cysylltu, y rhai mwy problemus diweddar, rwyf wedi cael rhai pryderon wedi eu codi o ran sut y cwblhawyd y gosodiadau. Mewn rhai o'm hardaloedd gwledig—rwyf wedi codi hyn gyda BT, ac maen nhw'n dweud, 'Wel, nid oedd hynny yn y contract', a phob math o osgoi fel hyn, os mynnwch chi, gwneud gwaith yn iawn. Ond rwyf wedi cael pryderon wedi eu codi gyda rhai o'm safleoedd yn fy ardaloedd gwledig yn Nyffryn Conwy, lle maen nhw wedi rhedeg y wifren ar draws caeau, ac felly mae gwartheg yn llythrennol yn tynnu'r wifren, ac felly—wyddoch chi, nid yw'r seilwaith na'r ffordd y caiff ei osod yn ddelfrydol. Felly, maen nhw'n mynd drwy hynny i gyd eto—dim ond newydd ei gael, nid yw'n gweithio'n iawn, felly maen nhw'n gorfod cysylltu â BT eto a gweld llawer o giwiau a phethau tebyg ac yna'n dod yn ôl ataf i, ac rwyf i o'r farn bod hynny'n wallgof, mewn gwirionedd. Pan eu bod nhw'n gwneud gwaith, pam nad ydyn nhw'n ei wneud yn iawn yn y lle cyntaf?
So, I would need the detail of the specific premises.
Felly, byddai'n rhaid i mi gael y manylion am y safle penodol.
Yes, and it's a few properties.
Byddai, ac mae sawl eiddo yn yr un sefyllfa.
As you know, Janet Finch-Saunders—we've had this conversation a lot—if it's part of my contract, then there are requirements for how they do the connections and so on, but if it's part of a private roll-out and a deal with the landowner about wayleave, then I don't have any power to intervene. So, if you want to write to me with the detail, I can find out for you whether it's inside our intervention area or not.
Fel y gwyddoch chi, Janet Finch-Saunders—rydym wedi cael y sgwrs hon lawer gwaith—os yw'n rhan o'm cytundeb i, yna fe geir gofynion o ran sut maen nhw'n gwneud y cysylltiadau ac ati, ond os yw'n rhan o gyflwyniad preifat a chytundeb gyda'r tirfeddiannwr am fforddfraint, yna nid oes gennyf i unrhyw bŵer i ymyrryd. Felly, pe byddech yn dymuno ysgrifennu ataf i gyda'r manylion, gallaf ddarganfod ar eich rhan pa un a yw o fewn ein maes ymyrraeth ai peidio.
Diolch yn fawr.
Thank you.
Yr eitem nesaf yw eitem 6, datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd ar berfformiad ailgylchu Cymru, adeiladu sylfeini economi gylchol. Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Hannah Blythyn.
The next item is item 6, a statement by the Minister for Environment on Wales's recycling performance, building the foundations of a circular economy. I call on the Minister for Environment, Hannah Blythyn.
Diolch. The recycling of waste is a Welsh success story and one for which every citizen of Wales should feel a sense of pride. Since devolution a comprehensive package of Welsh Government policies, funding and partnership working has resulted in our municipal recycling rate increasing from 5 per cent to 64 per cent in 2016-17. Last Wednesday the recycling figures for 2017-18 were published and showed that Wales's municipal recycling rate is now 63 per cent. I want to explain the reasons for this small drop and the action we are taking to drive up recycling performance in the future.
Diolch. Mae ailgylchu gwastraff yn hanes o lwyddiant yng Nghymru ac yn un a ddylai beri teimlad o falchder i bob dinesydd yng Nghymru. Ers datganoli mae pecyn cynhwysfawr o bolisïau Llywodraeth Cymru, cyllido a gweithio mewn partneriaeth wedi arwain at gynnydd yn ein cyfradd ailgylchu trefol o 5 y cant i 64 y cant yn 2016-17. Ddydd Mercher diwethaf cafodd y ffigurau ailgylchu ar gyfer 2017-18 eu cyhoeddi ac roedden nhw'n dangos bod cyfradd ailgylchu trefol Cymru bellach yn 63 y cant. Rwy'n awyddus i egluro'r rhesymau am y gostyngiad bach hwn a'r camau yr ydym ni'n eu cymryd i wella perfformiad ailgylchu yn y dyfodol.
Welsh Government, local authorities, citizens and communities have worked in partnership to deliver a high recycling society. Nearly every household has kerbside collection for recycling, including separate collections of food waste. Since devolution we have spent almost £1 billion on waste and recycling in Wales.
Last year, several local authorities struggled to maintain recycling rates for two principal reasons. Most of the drop is a result of us making the monitoring and reporting of wood waste recycling stricter. There has also been an issue with the functioning of a fuel from waste plant, resulting in the landfilling of some waste. This meant the authorities lost the opportunity to recycle incinerator bottom ash.
I'm meeting those councils that failed to meet the 58 per cent target for this year, and all of those at risk of failing to meet the 64 per cent target next year, to talk about specific plans for assistance in those areas. The Welsh Government is working with local authorities to ensure comprehensive plans to assist them to meet future recycling targets. We have maintained support for recycling through specific grants and funding a range of initiatives to support local authority efforts.
We've come a long way on waste in Wales in what is a relatively short period of time, but improving recycling rates from here will require more concerted, intensive and demanding interventions. Welsh Government is spending £0.5 million this year working in partnership with local authorities and WRAP on a behaviour change campaign, as we know that more than half of the waste put in black bins is recyclable. We need to persuade the Welsh public not to put these materials in their residual bins but to recycle them.
The campaign has three parts: providing the right services for the public, making people aware of what they need to do, and enforcing the right behaviours if necessary. There will also be campaigns to persuade the public to recycle more, including one just after Christmas. And today I can announce a package of investment to assist local authorities in improving recycling and driving the circular economy.
Firstly, I am pleased to be able to commit a further £15.5 million investment over the next three years to enable three more authorities to align with our collections blueprint. This forms part of the collaborative change programme being delivered by WRAP, and will support the Vale of Glamorgan, Denbighshire and Pembrokeshire. In addition to this, the £2.8 million cut to the recycling grant to local authorities has been reinstated in the draft budget. Finally, I can announce £50 million over three years to support service changes and provide new infrastructure in Wales. I am clear that focusing on infrastructure investment is a top priority going forward. This will help to tackle inconsistency in what is recycled and the amount local authorities pay to recycle it, improve the quality of recyclate and boost the circular economy in Wales.
We're working with partners in local government to develop a new infrastructure procurement programme, which could include materials like mattresses, nappies, wood and textiles. I intend to work with partners on potential new statutory guidance to local authorities and will consult next year on our long-term approach to recycling targets, including looking at options around the penalties for failing to meet targets. New best-practice guidance will be shared to help every local authority reach recycling targets.
We expect these actions will get Wales on track to reach and exceed 70 per cent recycling by 2025. But we will not stop there. In 2019 we will consult on regulations under Part 4 of the Environment (Wales) Act 2016 that will require businesses to separate their waste in a similar way to that which households already do. Next year, we will produce a revised 'Towards Zero Waste' and a route-map for a circular economy for consultation. Supporting our shift towards a more circular economy is our priority—a Wales where materials can be used again and again, creating added value and multiple benefits. We know that there are economic as well as environmental advantages. The Ellen MacArthur Foundation, WRAP and the Green Alliance have all identified that jobs and investment opportunities can be created in Wales as we move to a circular economy, and our economic action plan, which we published last year, recognised the dividends for our economy, jobs and skills.
The revised strategy and route-map will also reflect our aim to have a circular economy in terms of the materials we consume, such as plastics, and how we use, reuse, dispose of and reprocess these. Next year, our £6.5 million circular economy investment fund will be open to businesses to support them working towards a more circular plastics economy in Wales, and this should stimulate some innovation in this important area.
Some big, strategic interventions are planned on an England-and-Wales basis, including changing extended producer responsibility for packaging, which would cover some of the costs to local authorities of managing packaging materials. It would also tackle waste at its source, reducing the use of excess packaging by producers, and increase the use of recycled and recyclable materials in packaging.
Work also continues on the development of a deposit-return scheme. WRAP has already analysed the potential impact of a DRS on recycling rates and local authority income from recycling in Wales. We have asked them for more detailed modelling by the end of the year. I have also commissioned an analysis of litter types and levels in Wales, so we have a baseline against which any DRS could be measured. This final report will be published in spring 2019. We've asked the Department for Environment, Food and Rural Affairs to boost the sample in Wales for a survey they are carrying out on public attitudes to a DRS, and to make sure children in Wales are included in the research. We will consult, alongside UK Government, on both EPR and DRS, before Christmas, providing our unique Welsh input and ensuring the proposed approaches work for Wales.
Over the past 12 months, we've been pushing the UK to really set the agenda on single-use plastic. This is an area where we feel action at a UK level is the best course of action. My colleague, the Cabinet Secretary for Finance, has discussed this issue with the Chief Secretary of the Treasury on three occasions. He has shared with UK Government our positive view of the role of tax in reducing the use of single-use plastics, as well as our view that any tax should take the broadest form possible—not just looking at a single item like coffee cups.
We promoted the HM Treasury call for evidence in Wales to help ensure the views of Welsh businesses and organisations were taken into account, and that we have assessed the evidence submitted by stakeholders in Wales to help identify the potential benefits, issues and impacts of introducing new tax measures in this area. We continue to work with UK Government to discuss progress on potential taxation measures and to contribute Welsh views about the development of options that reflect Welsh priorities.
We expect to see the Chancellor deliver on the expectations he has raised in his budget next week. And we expect to be closely involved in any implementation arrangements. Any plastics tax must be co-designed with Welsh Government. If nothing is raised in the autumn budget on 29 October, this will be a significant missed opportunity, and we will consider again what can be done on a Wales-only basis with the levers we have, including the possibility of a Wales-wide levy or charge on single-use beverage containers.
Wales leads the way on recycling in the UK, but we are not complacent. We want to continue to work together with WRAP, local authorities and the people of Wales to move from first in the UK to first in the world. I am sure that Members across the Senedd will join with me in reflecting on our success to date and setting our sights even higher in the future.
Mae Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, dinasyddion a chymunedau wedi gweithio mewn partneriaeth i sicrhau bod gennym gymdeithas sy'n ailgylchu llawer iawn. Mae gan bron pob aelwyd wasanaeth casglu ar gyfer ailgylchu ymyl y ffordd, gan gynnwys casglu gwastraff bwyd ar wahân. Ers datganoli, rydym wedi gwario bron £1 biliwn ar wastraff ac ailgylchu yng Nghymru.
Y llynedd, roedd nifer o awdurdodau lleol yn cael trafferth cynnal y cyfraddau ailgylchu am ddau brif reswm. Mae'r rhan fwyaf o'r gostyngiad yn ganlyniad i'r ffaith bod gwaith monitro a chofnodi llymach yn digwydd wrth ailgylchu gwastraff pren. Cafwyd problem hefyd gyda gweithrediad tanwydd o ffatri wastraff, a arweiniodd at rywfaint o dirlenwi gwastraff. Roedd hyn yn golygu bod yr awdurdodau wedi colli'r cyfle i ailgylchu lludw gwaelod llosgydd.
Rwyf yn cyfarfod â'r cynghorau hynny sydd wedi methu â chyrraedd y targed o 58 y cant ar gyfer y flwyddyn hon, a phawb sydd mewn perygl o fethu â chyrraedd y targed o 64 y cant y flwyddyn nesaf, i sôn am gynlluniau penodol i gynnig cymorth yn y meysydd hynny. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod cynlluniau cynhwysfawr ar gael i'w helpu nhw i gyflawni targedau ailgylchu yn y dyfodol. Rydym wedi cynnal y gefnogaeth i ailgylchu drwy grantiau penodol a thrwy ariannu amrywiaeth o fentrau i gefnogi ymdrechion awdurdodau lleol.
Rydym wedi dod ymlaen yn dda o ran gwastraff yng Nghymru mewn cyfnod cymharol fyr. Ond bydd gwella'r cyfraddau ailgylchu o hyn ymlaen yn gofyn am ymyriadau mwy cydunol, dwys a heriol. Mae Llywodraeth Cymru yn gwario £0.5 miliwn eleni yn gweithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a WRAP ar ymgyrch newid ymddygiad oherwydd, fel y gwyddom, mae mwy na hanner y gwastraff a roddir mewn biniau du yn ailgylchadwy. Mae angen inni ddarbwyllo'r cyhoedd yng Nghymru i beidio â rhoi'r deunyddiau hyn yn eu biniau gwastraff ond yn hytrach eu hailgylchu.
Mae tair rhan i'r ymgyrch: darparu'r gwasanaethau iawn ar gyfer y cyhoedd, gwneud pobl yn ymwybodol o'r hyn sydd angen iddyn nhw ei wneud, a gorfodi'r ymddygiad cywir os oes angen. Bydd ymgyrchoedd hefyd i berswadio'r cyhoedd i ailgylchu mwy, gan gynnwys un ar ôl y Nadolig. A heddiw gallaf gyhoeddi pecyn buddsoddi i gynorthwyo awdurdodau lleol i wella ailgylchu a sbarduno'r economi gylchol.
Yn gyntaf, rwyf yn falch o allu ymrwymo i fuddsoddiad pellach o £15.5 miliwn dros y tair blynedd nesaf i alluogi tri awdurdod arall i gyd-fynd â'n glasbrint casgliadau. Mae hyn yn rhan o'r rhaglen newid gydweithredol sy'n cael ei darparu gan WRAP, a bydd yn cefnogi Bro Morgannwg, Sir Ddinbych a Sir Benfro. Yn ogystal â hyn, mae'r toriad o £2.8 yn y grant ailgylchu i awdurdodau lleol wedi ei adfer yn y gyllideb ddrafft. Yn olaf, gallaf gyhoeddi £50 miliwn dros dair blynedd i gefnogi newidiadau i'r gwasanaeth a darparu seilwaith newydd yng Nghymru. Rwyf yn glir bod canolbwyntio ar fuddsoddi mewn seilwaith yn flaenoriaeth uchel wrth symud ymlaen. Bydd hyn yn helpu i fynd i'r afael ag anghysondeb yn y deunydd sy'n cael ei ailgylchu a'r swm a delir gan yr awdurdodau lleol i'w ailgylchu, yn gwella ansawdd y deunydd a ailgylchir a rhoi hwb i'r economi gylchol yng Nghymru.
Rydym yn gweithio gyda phartneriaid mewn Llywodraeth Leol i ddatblygu rhaglen caffael seilwaith newydd, a allai gynnwys deunyddiau fel matresi, clytiau, pren a thecstilau. Rwy'n gweithio gyda phartneriaid ar ganllawiau statudol newydd posib i awdurdodau lleol a byddaf yn ymgynghori'r flwyddyn nesaf ar ein dull hirdymor o ymdrin â thargedau ailgylchu, gan gynnwys ystyried y dewisiadau ynghylch y cosbau am fethu â chyflawni targedau. Rhennir canllawiau arfer gorau newydd er mwyn helpu bob awdurdod lleol i gyflawni targedau ailgylchu.
Rydym yn disgwyl bydd y camau gweithredu hyn yn rhoi Cymru ar y trywydd iawn i gyrraedd targed ailgylchu o 70 y cant a rhagori ar hynny erbyn 2025. Ond nid hyn yw'r diwedd. Yn 2019 byddwn yn ymgynghori ynghylch y rheoliadau yn rhan 4 o Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 sy'n ei gwneud yn ofynnol i fusnesau wahanu eu gwastraff yn yr un ffordd ag y mae aelwydydd yn ei wneud eisoes. Y flwyddyn nesaf, byddwn yn diwygio 'Tuag at Ddyfodol Diwastraff' ac yn cynhyrchu map llwybr ar gyfer economi gylchol i ymgynghori arno. Ein blaenoriaeth yw rhoi cefnogaeth i'r newid pwyslais tuag at economi fwy cylchol—a sicrhau bod Cymru yn wlad lle gall deunyddiau gael eu hail ddefnyddio dro ar ôl tro, gan greu gwerth ychwanegol a manteision lu. Gwyddom fod manteision economaidd yn ogystal â manteision amgylcheddol. Mae Sefydliad Ellen MacArthur, WRAP a'r Cynghrair Gwyrdd oll wedi nodi bod modd creu swyddi a chyfleoedd i fuddsoddi yng Nghymru wrth inni symud tuag at economi gylchol. Ac roedd ein cynllun gweithredu economaidd, a gyhoeddwyd gennym y llynedd, yn cydnabod y buddion i'n heconomi, swyddi a sgiliau.
Bydd y strategaeth ddiwygiedig a'r map llwybr hefyd yn adlewyrchu ein nod o gael economi gylchol o ran y deunyddiau a ddefnyddiwn, megis plastig, a sut yr ydym yn defnyddio, ailddefnyddio, gwaredu ac ailbrosesu'r rhain. Y flwyddyn nesaf, bydd ein cronfa fuddsoddi ar gyfer economi gylchol o £6.5 miliwn yn agored i fusnesau er mwyn eu helpu i weithio tuag at economi blastig fwy cylchol yng Nghymru. Dylai hyn ysgogi rhywfaint o arloesi yn y maes pwysig hwn.
Mae rhai ymyriadau strategol mawr wedi eu cynllunio ar sail Cymru a Lloegr, gan gynnwys rhoi mwy o gyfrifoldeb i'r cynhyrchwyr dros becynnu, a fyddai'n cyfrannu rhywfaint tuag at gostau'r awdurdodau lleol wrth reoli deunyddiau pecynnu. Byddai hefyd yn mynd i'r afael â gwastraff yn llygad y ffynnon, yn lleihau'r defnydd o ormod o ddeunydd pecynnu gan gynhyrchwyr, ac yn cynyddu'r defnydd o ddeunydd sydd wedi'i ailgylchu ac y gellir ei ailgylchu wrth becynnu.
Hefyd, mae gwaith yn parhau ar ddatblygu cynllun dychwelyd ernes. Mae WRAP eisoes wedi dadansoddi effaith bosibl cynllun dychwelyd ernes ar gyfraddau ailgylchu ac incwm awdurdodau lleol o ailgylchu yng Nghymru. Rydym wedi gofyn iddyn nhw gyflwyno modelu manylach erbyn diwedd y flwyddyn. Rwyf hefyd wedi comisiynu dadansoddiad o'r mathau o sbwriel a'r lefelau a geir yng Nghymru. Felly mae gennym linell sylfaen y gellir mesur unrhyw gynllun dychwelyd ernes yn ei herbyn. Cyhoeddir yr adroddiad terfynol hwn yng ngwanwyn 2019. Rydym wedi gofyn i Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig roi hwb i'r sampl yng Nghymru ar gyfer arolwg a gynhelir ganddi ar agweddau'r cyhoedd tuag at gynllun dychwelyd ernes, ac i sicrhau bod plant yng Nghymru yn cael eu cynnwys yn yr ymchwil. Byddwn yn ymgynghori, ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, ynghylch ardrethi eiddo gwag a'r cynllun dychwelyd ernes, cyn y Nadolig, gan roi ein mewnbwn Cymreig unigryw ni a sicrhau y bydd y dulliau arfaethedig yn gweithio yng Nghymru.
Dros y 12 mis diwethaf, buom yn pwyso ar y DU i bennu'r agenda ynghylch bagiau plastig untro. Mae hwn yn faes y teimlwn mai gweithredu ar lefel y DU yw'r ffordd orau o weithredu. Mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, wedi trafod y mater hwn gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys ar dri achlysur. Mae wedi rhannu gyda Llywodraeth y DU ein barn gadarnhaol ni am rôl treth yn lleihau'r defnydd o blastig untro, yn ogystal â'n barn y dylai unrhyw dreth fod ar y ffurf ehangaf bosib—ac nid yn edrych ar eitemau unigol fel cwpanau coffi yn unig.
Hyrwyddwyd gennym alwad Trysorlys ei Mawrhydi am dystiolaeth yng Nghymru i helpu i sicrhau y rhoddir ystyriaeth i safbwyntiau busnesau a sefydliadau yng Nghymru, a'n bod wedi asesu'r dystiolaeth a gyflwynwyd gan randdeiliaid yng Nghymru i helpu i nodi'r buddion posib, y problemau ac effeithiau cyflwyno mesurau treth newydd yn y maes hwn. Rydym yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i drafod cynnydd ar fesurau trethu posib ac i gyfrannu safbwyntiau o Gymru ynghylch datblygu dewisiadau sy'n adlewyrchu blaenoriaethau Cymru.
Yn y gyllideb yr wythnos nesaf, rydym yn disgwyl gweld y Canghellor yn cyflawni'r disgwyliadau a godwyd ganddo. Ac rydym yn disgwyl bod ynghlwm wrth unrhyw drefniadau gweithredu. Bydd yn rhaid i unrhyw dreth ar blastig gael ei chydgynllunio â Llywodraeth Cymru. Os na chodir unrhyw beth yng nghyllideb yr hydref ar 29 Hydref, bydd cyfle sylweddol wedi ei golli, a byddwn yn ystyried unwaith eto beth y gellir ei wneud ar sail Cymru'n unig gyda'r dulliau dylanwadu sydd ar gael inni, gan gynnwys y posibilrwydd o ardoll Gymru gyfan neu godi tâl ar gynwysyddion diod untro.
Mae Cymru yn arwain y ffordd o ran ailgylchu yn y DU, ond nid ydym yn hunanfodlon. Rydym eisiau parhau i weithio gyda WRAP, awdurdodau lleol a phobl Cymru a symud o fod y wlad gyntaf yn y DU i fod y gyntaf yn y byd. Rwyf yn sicr y bydd yr Aelodau ar draws y Senedd yn ymuno â mi i fyfyrio ynghylch ein llwyddiant hyd yma ac anelu'n uwch hyd yn oed yn y dyfodol.
I do note there is a broad consensus in this Chamber on this area of public policy and I in no way want that to end. I would, however, emphasise in my response to your statement the need now to ensure a qualitative assurance as well as quantitative.
I don't know if you've seen the recent audit office report into the recycling of plastics—this is in England—but over 50 per cent of our plastic waste is sent abroad, now mainly to Thailand and Malaysia. It was formerly China, of course. There is no proof that packaging sent for recycling is actually recycled, incineration has increased so much that there is a risk it will overtake recycling, and there are low inspection rates and a high risk of fraud in England. I think your colleague, Jenny Rathbone, made an excellent intervention—I was not in the Chamber, but I was able to listen to it in my office—along this sort of line, and I do think that we are now moving to require that sort of qualitative assurance, so that the public remain on board with this very, very important area of public policy.
So, I would ask, as Jenny Rathbone asked for a statement earlier, whether any particular examination of the practice in Wales—and whether NRW has done anything in this area of quality control. I think it's important that we hear your plans there. I think the spread of best practice between local authorities is key and I think you're wise to use your grants to promote that, because I do think that having 22 local authorities trying to outcompete each other sometimes, in terms of the level of recycling they achieve, is really good, but they don't want to be reinventing the wheel when they're doing it. So, we need that balance. And I'm pleased to see that one of my own local authorities, indeed, the one I live in, the Vale of Glamorgan, is to receive some special grant funding in this area.
I do think it's important that we go beyond domestic waste recycling and start to look at business waste. So, I do welcome the fact that there will be regulations to require the separation of waste at business premises. I think consultation on regs is very important, but I do think there should be participation also with the business organisations very directly involved. Because as we move to a truly circular economy with zero waste, the business sector is going to have to be a bit like some of those local authorities in coming up with their own solutions and being innovative, so we need it fully on board for that. So, I would ask what type of consultation do you plan and can it go further to be genuine participation? Because that would transfer them immediately into key allies if we do that well.
Finally, on the deposit scheme, I'm not quite sure whether the Welsh Government is now committed to a Wales-and-England approach. I think we need clarity on that. Although work has been done in terms of your own pilot study, I think we would quite welcome a combined approach if that could really be effectively given, because the infrastructure costs—we can look internationally—can be very high. We really need to be sure that this type of scheme will work. It needs to go across all materials; I was pleased to see in England they are looking—plastic is the one most commonly talked about—at other materials as well. So, I would like a bit more detail on that about how open you are, or is it now your preferred option to work closely with the UK Government and to do that, obviously, in a fully participative way as well so they learn from some of our experience? But, in general, this is an area of work where we shouldn't really have great partisan divisions for the sake of it. In driving up standards and especially ensuring quality, you will have our support.
Rwy'n nodi bod consensws eang ynghylch y maes hwn o bolisi cyhoeddus yn y Siambr hon ac nid wyf mewn unrhyw ffordd eisiau i hyn ddod i ben. Fodd bynnag, hoffwn bwysleisio yn fy ymateb i'ch datganiad fod angen cael sicrwydd ansoddol yn ogystal â sicrwydd meintiol.
Nid wyf yn gwybod a ydych wedi gweld adroddiad diweddar y Swyddfa Archwilio ar ailgylchu plastigau—mae hyn yn Lloegr—ond mae dros 50 y cant o'n gwastraff plastig yn cael ei anfon dramor, yn bennaf nawr i Wlad Thai a Malaysia. I Tsieina yn flaenorol, wrth gwrs. Nid oes unrhyw brawf bod deunydd pecynnu a oedd yn cael ei anfon i'w ailgylchu yn cael ei ailgylchu mewn gwirionedd. Mae llosgi wedi cynyddu cymaint fel bod risg y bydd yn goddiweddyd ailgylchu, ac mae cyfraddau arolygu yn isel ac mae risg uchel o dwyll yn Lloegr. Rwy'n credu y gwnaeth eich cyd-Aelod, Jenny Rathbone, ymyriad rhagorol—nid oeddwn yn y Siambr, ond llwyddais i wrando arno yn fy swyddfa—ar hyd y llinellau hyn, ac rwy'n credu bod angen y math hwnnw o sicrwydd ansoddol nawr, er mwyn i'r cyhoedd aros gyda ni o ran y maes polisi cyhoeddus hynod bwysig hwn.
Felly, rwy'n gofyn, fel y gofynnodd Jenny Rathbone am ddatganiad yn gynharach, a yw unrhyw archwiliad penodol o'r ymarfer yng Nghymru—ac a yw Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gwneud unrhyw beth yn y maes hwn o reoli ansawdd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn clywed am eich cynlluniau o safbwynt hyn. Rwy'n credu bod lledaenu arfer gorau rhwng awdurdodau lleol yn allweddol ac rwyf yn credu eich bod yn ddoeth i ddefnyddio eich grantiau i hyrwyddo hynny. Credaf fod cael 22 o awdurdodau lleol yn ceisio cystadlu â'i gilydd weithiau, o ran y lefel ailgylchu y maen nhw'n ei gyflawni, yn beth da iawn, ond nid oes angen iddyn nhw ailddyfeisio'r olwyn wrth wneud hynny. Felly, mae angen y cydbwysedd hwnnw arnom. Ac rwy'n falch o weld bod un o fy awdurdodau lleol i fy hun, yn wir, yr un yr wyf yn byw ynddo ym Mro Morgannwg, yn mynd i gael rhywfaint o arian grant arbennig yn y maes hwn.
Yn wir, credaf ei bod yn bwysig ein bod yn mynd y tu hwnt i ailgylchu gwastraff domestig a'n bod yn dechrau edrych ar wastraff busnes. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith y bydd rheoliadau yn ei gwneud yn ofynnol bod gwastraff ar safleoedd busnes yn cael ei wahanu. Rwy'n credu bod ymgynghoriad ynghylch rheoliadau yn bwysig iawn, ond credaf y dylai'r sefydliadau busnes sy'n ymwneud yn uniongyrchol â hyn gymryd rhan hefyd. Oherwydd wrth i ni symud at economi gylchol wirioneddol heb ddim gwastraff, bydd yn rhaid i'r sector busnes ymdebygu rhywfaint i'r awdurdodau lleol hynny wrth ddod o hyd i'w hatebion eu hunain ac arloesi, ac mae angen inni ei gadw'n rhan o'r broses ar gyfer hynny. Felly, rwy'n holi pa fath o ymgynghoriad yr ydych chi'n ei gynllunio ac a all fynd ymhellach er mwyn cyfranogi'n wirioneddol? Oherwydd os gwnawn ni hynny'n iawn, bydden nhw'n dod yn gynghreiriaid allweddol.
Yn olaf, ynghylch y cynllun ernes, nid wyf yn hollol sicr a yw Llywodraeth Cymru bellach wedi ymrwymo i ddull Cymru a Lloegr. Rwy'n credu bod angen eglurder ar hynny. Er bod gwaith wedi'i wneud o ran eich astudiaeth dreialu, rwy'n credu y byddem yn croesawu dull cyfunol os gallai hynny ddigwydd yn effeithiol, oherwydd gall costau'r seilwaith—gallwn edrych yn rhyngwladol—fod yn uchel iawn. Mae angen inni fod yn hollol siŵr y bydd y math hwn o gynllun yn gweithio. Mae angen iddo gwmpasu'r holl ddeunyddiau; roeddwn yn falch o weld yn Lloegr eu bod yn edrych—plastig yw'r un sy'n cael y sylw mwyaf—ar ddeunyddiau eraill hefyd. Felly, hoffwn gael ychydig mwy o fanylion am hynny, pa mor agored ydych chi, neu ai eich dewis chi yw gweithio'n agos â Llywodraeth y DU a gwneud hynny, yn amlwg, mewn ffordd gyfranogol lawn hefyd er mwyn iddyn nhw ddysgu o'n profiad ni? Ond, yn gyffredinol, mae hwn yn faes na ddylem heb reswm gael rhaniadau pleidiol mawr mewn gwirionedd Wrth wella safonau ac yn enwedig sicrhau ansawdd, fe gewch chi ein cefnogaeth ni.
Diolch. I think the Member is right to point out the consensus there is on this issue, not just within this place, but, I think, within the wider community and country as well, as we've seen awareness of recycling and the need to tackle the problem of plastic grow ever and ever in terms of the public consciousness.
You talked about what my colleague Jenny Rathbone raised earlier in business questions in terms of plastic waste and forward prevention. You're right to say the audit office report relates to England. In Wales, I can say that we do not currently have any current investigations into plastic packaging waste exporters. There are three exporters in Wales that have all been inspected and audited in 2018 and there aren't any specific concerns or suspicion of fraud.
But you're absolutely right, the answer to this is to have good infrastructure at home to treat the materials we collect and collect the materials in the best way that guarantees high-quality materials to be reused and reprocessed, which I'm absolutely clear now is a priority for us in this area in Wales. We need to be developing that infrastructure to enable us to do that, to not only get it right on the environment but to boost our economy at the same time.
You talked about the consultation going forward and the importance of real participation. I'm clear, if we're going to get to where we want to be on this, that we have to work collaboratively and we have to work together. I've been on a number of panels—I mention no names—with different stakeholders, and people will say, 'The emphasis should be on the consumer', 'The emphasis should be on the producer', 'The emphasis should be on Government.' But, I think the emphasis should be on all of us. We're only going to get to where we need to be by working together on that. So, I'm keen that any consultation, going forward, on businesses going forward to separate and collect their waste in the way that householders currently do does have participation from businesses to make sure that we get the right result for Wales in the long term and for future generations.
I think we've been clear from the outset, in terms of the deposit-return scheme, from the work that we've done, that it is considered the best approach, or the least complex in choosing a process for both businesses and consumers, and particularly given our porous border between Wales and England, to look at a Wales-and-England approach, which is what we will do with this consultation on DRS. The EPR consultation will be a consultation for both Wales, England and Scotland. With the DRS consultation, I think it's a Wales-and-England-wide consultation, but with specific Welsh input into it to make sure that it actually caters for our specific needs, because we are in a different position, perhaps, from some of our counterparts elsewhere, in England—not just in terms of where we are with our recycling figures, but also the statutory requirement on our local authorities, too, to make sure any approach we take in the future best complements that and doesn't have any unintended consequences for us. That's why it's right not just to target plastics but a whole host of materials as well.
Diolch. Rwy'n credu bod yr Aelod yn iawn i nodi'r consensws a geir ar y mater hwn, nid yn unig o fewn y lle hwn, ond, rwy'n credu, o fewn y gymuned ehangach a'r wlad hefyd. Fel y gwelsom ni, mae ymwybyddiaeth o ailgylchu a'r angen i fynd i'r afael â phroblem plastig yn cynyddu o ran ymwybyddiaeth y cyhoedd.
Buoch yn sôn am yr hyn a gododd fy nghyd-Aelod Jenny Rathbone yn gynharach adeg cwestiynau busnes o ran gwastraff plastig a'i atal i'r dyfodol. Rydych yn iawn i ddweud bod adroddiad y Swyddfa Archwilio yn ymwneud â Lloegr. Yng Nghymru, gallaf ddweud nad oes gennym unrhyw ymchwiliadau ar hyn o bryd i allforwyr gwastraff deunydd pecynnu plastig. Mae tri allforiwr yng Nghymru sydd i gyd wedi'u harolygu a'u harchwilio yn 2018 ac ni cheir unrhyw bryderon penodol nac amheuaeth o dwyll.
Ond rydych yn hollol gywir, yr ateb i hyn yw cael seilwaith da gartref i drin y deunyddiau yr ydym yn eu casglu, a chasglu deunyddiau yn y ffordd orau sy'n gwarantu y bydd deunyddiau ansawdd uchel yn cael eu hailddefnyddio a'u hailbrosesu, ac rwyf yn gwbl glir bellach fod hyn yn flaenoriaeth i ni yn y maes hwn yng Nghymru. Mae angen inni ddatblygu'r seilwaith hwnnw i'n galluogi ni i wneud hynny, nid yn unig i gael pethau'n iawn o safbwynt yr amgylchedd ond i hybu ein heconomi ar yr un pryd.
Fe sonioch chi am yr ymgynghoriad wrth fynd ymlaen a phwysigrwydd cyfranogiad gwirioneddol. Rwyf yn glir, os ydym eisiau llwyddo i gyrraedd y man yr ydym eisiau bod ynddo o ran hyn, mae'n rhaid inni weithio ar y cyd a gweithio gyda'n gilydd. Rwyf wedi bod ar nifer o baneli—nid wyf am enwi neb—gyda gwahanol randdeiliaid, a bydd pobl yn dweud, 'Dylai'r pwyslais fod ar y defnyddiwr', 'Dylai'r pwyslais fod ar y cynhyrchydd', 'Dylai'r pwyslais fod ar y Llywodraeth.' Ond, rwy'n credu y dylai'r pwyslais fod ar bob un ohonom. Dim ond trwy gydweithio yr ydym yn mynd i gyrraedd y lle mae y mae angen inni fod ynddo. Felly, rwy'n awyddus bod busnesau yn cymryd rhan mewn unrhyw ymgynghoriad, wrth symud ymlaen, ynghylch busnesau'n bwrw ymlaen i wahanu a chasglu eu gwastraff yn yr un modd ag y gwna'r deiliaid tai ar hyn o bryd i wneud yn sicr y cawn y canlyniad cywir ar gyfer Cymru yn y tymor hir ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Rwy'n credu ein bod yn glir o'r cychwyn cyntaf, o ran y cynllun dychwelyd ernes, o'r gwaith a wnaethom, mai'r dull gorau, neu'r dull lleiaf cymhleth wrth ddewis proses ar gyfer busnesau a defnyddwyr, ac yn enwedig o ystyried ein ffin fân-dyllog rhwng Cymru a Lloegr, yw edrych ar ddull sy'n cynnwys Cymru a Lloegr, sef yr hyn a wnawn ni gyda'r ymgynghoriad hwn ar y Cynllun Dychwelyd Ernes. Bydd yr ymgynghoriad ardrethi eiddo gwag yn ymgynghoriad ar gyfer Cymru, Lloegr a'r Alban. O ran ymgynghoriad y Cynllun Dychwelyd Ernes, rwy'n credu mai ymgynghoriad ledled Cymru a Lloegr ydyw, ond gyda mewnbwn penodol o Gymru. Byddai hynny yn sicrhau ei fod yn darparu ar gyfer ein hanghenion penodol ni, oherwydd ein bod mewn sefyllfa wahanol, efallai, i rai o'n cymheiriaid mewn mannau eraill, yn Lloegr—nid yn unig o ran ein ffigurau ailgylchu, ond hefyd o ran y gofyniad statudol sydd ar ein hawdurdodau lleol, hefyd, i wneud yn siŵr y bydd unrhyw ddull gweithredu gennym ni yn y dyfodol yn ategu'r rheini ac na fydd unrhyw ganlyniadau anfwriadol yn dod i'n rhan. Dyna pam y mae'n iawn targedu nid yn unig blastigau ond hefyd lu o ddeunyddiau eraill hefyd.
Can I thank the Minister for her statement? Certainly, we need action. Some of us would agitate for more urgent action than others, I'm sure, but there's no doubt that we need to tackle the plastics epidemic that we're facing as a society—a global society—these days. And as positive as the local authorities' record has been in terms of recycling over recent years, it is disappointing to note the flatlining, or the drop-off, albeit with some of the explanations that you've given in your statement. But I think it does underline now that the low-hanging fruit has been picked and this is where we get to the hard yards. And, of course, this is where we get to the real action from policy makers as well. And the show-stopping statistic from the Marine Conservation Society that there could be more plastic than fish by weight in the seas by 2050 I think is quite sobering, and it's one that probably needs to be at the front of our minds when we consider this particular issue.
Now, we've already touched on the increasing concerns regarding where our recycled plastic waste actually goes. We know that two thirds of the UK's plastic package waste is exported by an export industry that was worth around £50 million last year and that the Environment Agency is currently investigating allegations that include exporters fraudulently claiming for tens of thousands of tonnes of plastic waste that might not exist, UK plastic waste not being recycled and being left to leak into rivers and oceans, and illegal shipments of plastic waste being routed to the far east via the Netherlands. So, my first question to you, really, is: what assurances can you give us regarding where Welsh recycled plastic is ending up? Is there any Welsh involvement in the Environment Agency's investigation and are you confident that our plastic is being dealt with as it should be?
Of course, all of this increasingly shows that, rather than just recycling, we really need to seek to prevent the use of plastics, particularly single-use plastics, in the first place. And a levy on single-use plastics to work alongside a deposit-return scheme for bottles and cans has been a longstanding Plaid Cymru call for many years now. We're still waiting to get to that point where it is being implemented, and we've heard reference over a number of years in my time here in the Assembly to how this has worked in other countries: over 98 per cent of bottles recycled in Germany, over 90 per cent in Norway, Sweden and Finland, et cetera, et cetera.
You say in your statement that you'll consult alongside the UK Government on both the extended producer responsibility and deposit-return schemes before Christmas, providing what you described as unique Welsh input to ensure the proposed approaches work for Wales. My question to you, therefore, would be: if the UK Government decides against a UK-wide deposit-return scheme, will you, as Minister, legislate on a DRS for Wales in this Assembly term? I'd like to hear your views on that, because, clearly, this has been something that we've been calling for for a long, long time, and I'm trying to get over that there is a sense of urgency here. And if they, as a UK Government, don't choose to pursue it, then how soon will you be pursuing that as a Government and as a Minister?
You also say that you continue to work with the UK Government to discuss potential taxation measures to tackle single-use plastics, and you say that if nothing is raised in the autumn budget next week then you'll consider again what can be done on a Wales-only basis with the levers that we have here. So my next question would be whether you would commit here today to ensuring that there is a levy, tax or charge in place to tackle plastic pollution in Wales in this Assembly term, regardless of what happens at a UK level, because it's those kinds of messages and it's that kind of clear direction of travel that we need to get the momentum behind some of these schemes that we want to realise.
In your statement on 8 May, you said that you were working with Refill and Welsh businesses, charities and major events to ensure that there are water refill points and stations across the country. It would be nice to hear an update with regard to where you are with those discussions and also whether you'll consider working with local authorities to put in place drinking water fountainsin public spaces, which is something that we would all want to see. And, following, of course, the UK Government's proposals to ban plastic straws and plastic-stemmed cotton buds and plastic drink stirrers in England this week, I think, will you, as Minister, consider introducing a similar ban in Wales?
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Yn sicr, y mae angen gweithredu. Byddai rhai ohonom ni'n codi stŵr i gael mwy o weithredu nag eraill, rwy'n sicr, ond nid oes unrhyw amheuaeth bod angen inni fynd i'r afael â'r epidemig plastigau sy'n ein hwynebu fel cymdeithas—cymdeithas fyd-eang—y dyddiau hyn. Ac er mor gadarnhaol y bu hanes yr awdurdodau lleol o ran ailgylchu dros y blynyddoedd diwethaf, y mae'n siomedig nodi fod pethau'n gwastatáu neu'n gostwng, serch gyda rhai o'r esboniadau yr ydych chi wedi eu rhoi yn eich datganiad. Ond rwy'n credu ei fod yn tanlinellu'r faith bod y ffrwythau sy'n hongian yn isel wedi eu casglu a dyma ble yr ydym ni'n dod at y gwaith caled. Ac, wrth gwrs, dyma ble y cawn i weithredu gwirioneddol gan lunwyr polisi hefyd. Ac mae'r ystadegyn brawychus oddi wrth y Gymdeithas Cadwraeth Forol y bydd effallai mwy o blastig na physgod, o ran pwysau, yn y moroedd erbyn 2050 yn ddigon i'ch sobri, ac y mae'n un y dylai fod ar flaen ein meddyliau pan fyddwn yn ystyried y mater penodol hwn.
Nawr, rydym wedi cyfeirio eisoes at y pryderon cynyddol ynghylch i ble y mae ein plastig sydd wedi'i ailgylchu yn mynd. Rydym ni'n gwybod bod dwy ran o dair o wastraff pecynnu plastig y DU yn cael ei allforio gan ddiwydiant allforio a oedd werth tua £50 miliwn y llynedd a bod Asiantaeth yr Amgylchedd ar hyn o bryd yn ymchwilio i honiadau sy'n cynnwys allforwyr yn hawlio drwy dwyll am ddegau o filoedd o dunelli o wastraff plastig nad yw o bosib yn bodoli, gwastraff plastig y DU ddim yn cael ei ailgylchu ac yn cael ei adael i lifo i mewn i afonydd a moroedd, a llwythi anghyfreithlon o wastraff plastig yn cael eu cyfeirio at y dwyrain pell drwy'r Iseldiroedd. Felly, fy nghwestiwn cyntaf i chi, mewn gwirionedd, yw: Pa sicrwydd allwch chi roi inni ynglŷn ag i ble y mae plastig sydd wedi'i ailgylchu yng Nghymru yn mynd? A oes unrhyw ran yn cael ei chwarae gan Gymru yn ymchwiliad Asiantaeth yr Amgylchedd ac a ydych yn ffyddiog bod ein plastig yn cael ei drin fel y dylai fod?
Wrth gwrs, mae hyn oll yn dangos yn gynyddol, yn hytrach na dim ond ailgylchu, bod angen inni geisio atal y defnydd o blastigau, yn enwedig plastig untro yn y lle cyntaf. Ac mae ardoll ar blastig untro i weithio ochr yn ochr â chynllun dychwelyd ernes ar gyfer poteli a chaniau wedi bod yn rhywbeth y mae Plaid Cymru wedi galw amdano ers blynyddoedd lawer bellach. Rydym ni'n dal i aros i gyrraedd y pwynt lle mae'n cael ei weithredu, ac yr ydym ni wedi clywed cyfeirio, dros nifer o flynyddoedd o fy amser i yma yn y Cynulliad at sut y mae hyn wedi gweithio mewn gwledydd eraill: dros 98 y cant o boteli yn cael eu hailgylchu yn yr Almaen, dros 90 y cant yn Norwy, Sweden a'r Ffindir, ac ati, ac ati.
Rydych chi'n dweud yn eich datganiad y byddwch chi'n ymgynghori ochr yn ochr â Llywodraeth y DU ynghylch cyfrifoldeb estynedig y cynhyrchydd a chynlluniau dychwelyd ernes cyn y Nadolig, gan ddarparu'r hyn a ddisgrifiwyd gennych fel mewnbwn unigryw o Gymru i sicrhau y bydd y dulliau arfaethedig yn gweithio yng Nghymru. Fy nghwestiwn i chi, felly, fyddai: Os bydd Llywodraeth y DU yn penderfynu yn erbyn cynllun dychwelyd ernes ledled y DU, a fyddwch chi, fel Gweinidog, yn deddfu ynghylch cynllun dychwelyd ernes ar gyfer Cymru yn y tymor Cynulliad hwn? Hoffwn glywed eich barn ar hynny, oherwydd bod hwn, yn amlwg yn rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn galw amdano ers amser maith, ac yr wyf yn ceisio cyfleu bod ymdeimlad o frys yma. Ac os nad ydyn nhw fel Llywodraeth y DU, yn dewis dilyn y trywydd hwn, yna pa mor fuan y byddwch chi fel Llywodraeth ac fel Gweinidog yn dilyn y trywydd hwn?
Rydych chi hefyd yn dweud eich bod yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i drafod mesurau trethu posibl i fynd i'r afael â phlastig untro, ac yr ydych yn dweud os na chodir unrhyw beth yng nghyllideb yr hydref yr wythnos nesaf yna byddwch chi'n ystyried eto beth y gellir ei wneud ar sail Cymru'n unig gyda'r dulliau ysgogi sydd gennym ni yma. Felly fy nghwestiwn nesaf fyddai a fyddwch yn ymrwymo yma heddiw i sicrhau bod ardoll, treth neu dâl yn cael ei osod i fynd i'r afael â llygredd plastig yng Nghymru yn y tymor Cynulliad hwn, ni waeth beth sy'n digwydd ar lefel y DU, oherwydd y mathau hynny o negeseuon a'r math hwn o gyfeiriad clir sydd eu hangen inni gael momentwm y tu ôl i rai o'r cynlluniau hynny yr ydym eisiau eu gwireddu.
Yn eich datganiad ar 8 Mai, dywedoch chi eich bod yn gweithio gydag Ail-lenwi a busnesau yng Nghymru, elusennau a digwyddiadau mawr i sicrhau bod mannau a gorsafoedd ail-lenwi dŵr ledled y wlad. Byddai'n braf clywed y newyddion diweddaraf o ran lle yr ydych chi yn y trafodaethau hynny, a hefyd, a fyddwch yn ystyried gweithio gydag awdurdodau lleol i sefydlu ffynhonnau dŵr yfed mewn mannau cyhoeddus, sydd yn rhywbeth y byddem ni i gyd eisiau ei weld. Ac, wrth gwrs, yn dilyn cynigion Llywodraeth y DU i wahardd gwellt plastig a ffyn cotwm plastig a throellwyr diodydd plastig yn Lloegr yr wythnos hon rwy'n credu, a wnewch chi, fel Gweinidog, ystyried cyflwyno gwaharddiad tebyg yng Nghymru?
Can I just apologise in advance for my persistent cough? It's one of those coughs that is an absolute hazard in this profession—it starts really persistently when I start speaking, which is not helpful, so I apologise if my answer is interrupted or is a little bit more truncated than I'd hope it to be.
A deposit-return scheme, we've heard that there's a clear appetite for it in this Assembly and there is enthusiasm from outside it, and I've spoken with our counterparts across the UK on this and also with counterparts across Europe too, about how they've got that into place and where they've had schemes working for years and years. But, I think, why we say unique Welsh input, I think we need to see what the outcome is of the consultation, too, and look at the things that are raised in the studies, because whilst I can see the positives of it in terms of how it would increase our bottle recycling rate and also higher quality recyclate, I absolutely can't express enough that we need to not see it as the whole panacea; I think it needs to be coupled with other actions as well. But, it's definitely something that we need to explore and how it fits with what we've currently got in terms of our kerbside collection. Because I'm aware that many of those European countries that have very successful DRS schemes, may not have kerbside collections. So, they have a different culture where people are used to going to a place to get rid of their recycling anyway, so it's actually how we bring that. And that's why I think looking at it in a unique Welsh way and making sure that it works for us going into the future is really important. But it's something that I'm committed to getting the best results on for us in Wales.
In terms of refill, I'm pleased that we are progressing on that in Wales. We now have appointed a Wales—. We have a refill co-ordinator for Wales now, to specifically sign up businesses and organisations across the country, and the Refill Wales app is up and running. It's something that I'd welcome Members' support and help with promoting in your constituencies and in your areas. When I've been out and about, I go in and they've got a water urn there and they're doing refills, but they're not aware of being part of this network and this structure, which could bring benefits to their business as a whole, anyway. So, anything anybody else in this Chamber can do to support and promote that cause, because it's one way to produce—. It's healthy rehydration, but it also cuts down on single-use plastic as well.
I know that there's an appetite also for water fountains and I think that's certainly something worth exploring, but as you said before, that comes with a higher cost for local authorities and maintenance. It's something we need to look at properly to see how we could possibly do that, but also, we can't bring old water fountains back into use, because a lot of them have lead pipes. So, that probably wouldn't be advisable.
In terms of tax, I expect and hope that something will be in the budget next week. Expectations have been raised that the UK Government is wanting to go down this route, and we're obviously keen for them to do that. It's certainly something that we've made clear from the outset, that should they choose not to go down that route, then it's certainly something we could look at using the levers at our disposal for. But, clearly, that's a conversation that I need to have with my colleague the Cabinet Secretary for Finance before making any firm commitments in this place.
A gaf i ymddiheuro ymlaen llaw am fy mhesychu parhaus? Mae'n beswch sy'n llestair llwyr yn y proffesiwn hwn—mae'r peswch yn dechrau wrth imi ddechrau siarad, ac nid yw hyn yn helpu, felly rwy'n ymddiheuro os yw'n tarfu ar fy ateb, neu os yw fy ateb ychydig yn fyrrach nag yr oeddwn i'n gobeithio'i roi.
Cynllun dychwelyd ernes, rydym wedi clywed bod awydd clir amdano yn y Cynulliad hwn a cheir brwdfrydedd y tu allan iddo hefyd. Rwyf wedi siarad â'n cymheiriaid ledled y DU, a hefyd â'n cymheiriaid ledled Ewrop, ynghylch sut maen nhw wedi gweithredu hyn ac ynghylch sut y maen nhw wedi bod â chynlluniau ar waith ers blynyddoedd lawer. Ond, yn fy marn i, pam soniwn am gyfraniad unigryw Cymru, rwy'n credu bod angen inni weld beth fydd canlyniad yr ymgynghoriad, hefyd ac mae angen edrych ar y pethau sy'n cael eu codi yn yr astudiaethau. Er fy mod i'n gallu gweld yr hyn sy'n gadarnhaol yn ei gylch o ran sut y byddai'n cynyddu ein cyfradd ailgylchu poteli ac yn gwella ansawdd deunyddiau ailgylchu, ni allaf yn fy myw gorbwysleisio bod angen inni beidio â'i ystyried fel y darlun cyfan; rwy'n credu bod angen iddo ddigwydd ochr yn ochr â chamau gweithredu eraill. Ond mae'n sicr yn rhywbeth y mae angen i ni ei archwilio ac edrych ar sut mae'n cyd-fynd â'r hyn sydd gennym ar hyn o bryd o ran casgliadau ymyl y ffordd. Rwy'n ymwybodol nad oes gan lawer o'r gwledydd hynny yn Ewrop, sydd â chynlluniau dychwelyd ernes lwyddiannus iawn, gasgliadau ymyl y ffordd. Mae ganddyn nhw ddiwylliant gwahanol lle mae pobl wedi arfer â mynd i rywle i gael gwared ar eu hailgylchu beth bynnag, felly mewn gwirionedd mae'n ymwneud â sut yr ydym yn cyflawni hynny. A dyna pam rwy'n credu bod edrych ar y mater mewn ffordd unigryw Gymreig a gwneud yn siŵr ei bod yn gweithio i ni yn y dyfodol yn bwysig iawn. Mae'n rhywbeth rwyf i wedi ymrwymo iddo i gael y canlyniadau gorau i ni yng Nghymru.
O ran ail-lenwi, rwy'n falch ein bod yn gwneud cynnydd yng Nghymru. Rydym bellach wedi penodi—. Erbyn hyn mae gennym ni gydlynydd ail-lenwi i Gymru, sy'n cofrestru'n benodol fusnesau a sefydliadau ledled y wlad, ac mae'r ap Ail-lenwi Cymru bellach ar waith. Byddwn yn croesawu cefnogaeth yr Aelodau a'u cymorth yn hyrwyddo hyn yn eich etholaethau a'ch ardaloedd chi. Pan wyf i wedi bod allan o gwmpas y lle, rwy'n mynd i leoedd ac mae ganddyn nhw wrn dŵr ac maen nhw'n ail-lenwi eu cwpanau, ond nid ydyn nhw'n ymwybodol o fod yn rhan o'r rhwydwaith hwn a'r strwythur hwn, a allai gyflwyno manteision i'w busnes yn ei gyfanrwydd. Felly, unrhyw beth y gall unrhyw un arall yn y Siambr hon ei wneud i gefnogi a hyrwyddo'r achos hwn, oherwydd ei bod yn un ffordd o gynhyrchu—. Mae'n ail-hydradu iach, ond mae hefyd yn lleihau nifer y bagiau plastig untro.
Gwn fod awydd hefyd i gael ffynhonnau dŵr ac rwy'n credu bod hynny'n sicr yn rhywbeth y mae'n werth ei ystyried. Ond fel y sonioch o'r blaen, mae hynny'n golygu cost uwch i'r awdurdodau lleol o ran cynnal a chadw. Mae'n rhywbeth sydd angen inni edrych arno'n iawn i weld sut y gallem wneud hynny o bosib. Ond hefyd, ni allwn ddechrau defnyddio hen ffynhonnau dŵr eto, oherwydd bydd gan lawer ohonyn nhw bibellau plwm. Felly, mae'n debyg na fyddai hynny'n ddoeth.
O ran treth, rwy'n disgwyl ac yn gobeithio y bydd rhywbeth yn y gyllideb yr wythnos nesaf. Codwyd disgwyliadau bod Llywodraeth y DU yn dymuno dilyn y trywydd hwn, ac rydym yn amlwg yn awyddus iddyn nhw wneud hynny. Yn sicr mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn glir yn ei gylch o'r cychwyn, pe bydden nhw'n dewis peidio â dilyn y trywydd hwnnw, y gallem ni yn sicr ystyried defnyddio'r dulliau sydd ar gael i ni. Ond, yn amlwg, mae hynny'n sgwrs y mae angen imi ei gael gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, cyn gwneud unrhyw ymrwymiadau cadarn yn y lle hwn.
Since devolution, there has been an increase in our municipal recycling rate from 5 per cent to 64 per cent, which is phenomenal. It's driven by policy, but can I say, it's driven more by landfill tax, so it has put pressure on local authorities to ensure that they do recycle?
Recycling is, of course, only one of the three Rs to reduce waste into landfill. The others are 'reduce' and 'reuse' and I believe the other two are more important. Which is environmentally the better: use one plastic bottle 10 times or recycle 10 plastic bottles? The latter improves recycling rates. I would suggest that the former was environmentally much better, and I think that is an important point.
Those who create their own compost do not count against recycling, although, obviously, they're recycling and they're cutting down on the amount of energy used to move things to be recycled. I speak as someone who is very much in favour of not just a deposit-return scheme, but one where you actually reuse the bottles afterwards. Those of us from the Corona pop age group will be well aware of taking a bottle back and getting 5p or 10p—it worked. I think it is important that—. Plastic, too often, has no value, and that's why people are quite happy to throw it away. You wander around football grounds and other parks and you'll see plastic bottles being thrown because they're of no value. I think that we need a deposit-return scheme.
I also think that we ought to bring in some form of tax to level the playing field between glass and plastic. When I went to buy a bottle of vinegar a few weeks ago and it came in a plastic bottle, I was somewhere between amazed and surprised. The question is: should we be measuring recycling, or should we be measuring residual waste for incineration and landfill? Isn't that a better indication of how well we're doing? And would the Minister agree that that would be a better measure of environmental success, because otherwise we're penalising the reusers and we're penalising the reducers?
Ers datganoli, bu cynnydd yn ein cyfradd ailgylchu trefol o 5 y cant i 64 y cant, sy'n rhyfeddol. Caiff ei lywio gan bolisi, ond a gaf i ddweud, caiff ei ysgogi'n fwy gan y dreth tirlenwi, ac felly mae wedi rhoi pwysau ar yr awdurdodau lleol i sicrhau eu bod yn ailgylchu.
Dim ond un o'r tri A yw Ailgylchu, wrth gwrs, i leihau'r gwastraff sy'n mynd i safleoedd tirlenwi. Y lleill yw 'arbed' ac 'ailddefnyddio' ac rwy'n credu bod y ddau arall yn bwysicach. P'un sy'n well yn amgylcheddol: defnyddio un botel blastig 10 gwaith neu ailgylchu 10 o boteli plastig? Mae'r diwethaf yn gwella cyfraddau ailgylchu. Byddwn i'n awgrymu bod y cyntaf yn well o lawer i'r amgylchedd, ac rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig.
Nid yw'r rheini sy'n creu eu compost eu hunain yn cyfrif mewn cyfraddau ailgylchu, er, yn amlwg, eu bod yn ailgylchu ac yn lleihau'r swm o ynni a ddefnyddir i symud pethau i'w hailgylchu. Rwy'n siarad fel un sydd yn sicr o blaid y cynllun dychwelyd ernes, ond sydd hefyd o blaid cynllun lle byddwch yn ailddefnyddio'r poteli wedyn. Bydd y rheini ohonom o'r grŵp oedran pop Corona yn ymwybodol iawn o fynd â'r botel yn ôl a chael 5c neu 10c—roedd yn gweithio. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod—. Yn rhy aml, nid oes gwerth i blastig, a dyna pam mae pobl yn eithaf hapus i'w daflu i ffwrdd. Wrth grwydro o amgylch caeau pêl-droed a pharciau eraill byddwch yn gweld poteli plastig yn cael eu taflu oherwydd nad oes unrhyw werth iddyn nhw. Rwy'n credu bod angen cynllun dychwelyd ernes.
Rwyf hefyd yn credu y dylem gyflwyno rhyw fath o dreth i sicrhau chwarae teg rhwng gwydr a phlastig. Pan es i i brynu potel o finegr ychydig wythnosau yn ôl, a oedd mewn potel blastig, cefais fy synnu a'm rhyfeddu. Y cwestiwn yw: a ddylem fod yn mesur ailgylchu, neu a ddylem fod yn mesur gwastraff gweddilliol ar gyfer ei losgi a mynd i safle tirlenwi? Onid yw hynny'n syniad gwell o ba mor dda yr ydym yn gwneud? Ac a wnaiff y Gweinidog gytuno y byddai hynny'n fesur gwell o lwyddiant amgylcheddol, oherwydd fel arall rydym yn cosbi'r ailddefnyddwyr a'r arbedwyr?
I thank Mike Hedges for his contribution and the insight into different vinegar bottles in the local supermarket. You raise a very important point with that anecdote as well, and the importance of the three Rs in the waste hierarchy. Recycling is at one end, and we've got reduce and reuse before that, which is why the emphasis on a circular economy is so important, and the number of reuse organisations that we're supporting is expanding across Wales. You referred back to the days of Corona pop. I think I'm just about old enough to remember it, although I don't think it's the right public health message when I said I was allowed to keep the change to buy a 10p pick-and-mix bag in the shop. But you said about the DRS and the opportunities, potentially, there to incentivise people to collect bottles, or that you hear tales from elsewhere in Europe where they have got DRS, where enterprising young people, particularly after large major events, go and collect the bottles and then return them to wherever the product return facility is, and get the tokens or the receipts back for it. So, the Member raises very important and valid contributions, which I'm sure will be considered.
Diolch i Mike Hedges am ei gyfraniad a'r wybodaeth am wahanol boteli finegr yn yr archfarchnad leol. Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn gyda'r hanesyn hwnnw hefyd, a phwysigrwydd y tair A yn hierarchaeth gwastraff. Mae ailgylchu yn un pen, ac mae gennym ni arbed ac ailddefnyddio cyn hynny, a dyna pam y mae pwyslais ar economi gylchol mor bwysig, ac mae'r nifer o sefydliadau ailddefnyddio yr ydym ni'n eu cefnogi yn ehangu ledled Cymru. Fe gyfeirioch chi'n ôl at ddyddiau pop Corona. Rwy'n credu fy mod i'n ddigon hen i gofio hynny, er pan ddywedais i fy mod yn cael cadw'r newid i brynu pecyn 10 ceiniog o 'Pick 'n' Mix' yn y siop nid wyf yn credu bod honno'n neges iechyd cyhoeddus dderbyniol. Ond fe soniasoch chi am y cynllun dychweled ernes a'r cyfleoedd o bosibl, yn hynny o beth i gymell pobl i gasglu poteli, neu eich bod yn clywed hanesion o fannau eraill yn Ewrop lle mae ganddyn nhw gynllun dychwelyd ernes, lle mae pobl ifanc mentrus, yn enwedig ar ôl digwyddiadau mawr, yn casglu poteli a'u dychwelyd i ba le bynnag y mae'r cyfleuster dychwelyd cynnyrch, a chael y tocynnau neu'r derbyniadau yn ôl amdanynt. Felly, y mae'r Aelod yn gwneud cyfraniadau dilys a phwysig iawn a fydd yn cael eu hystyried rwy'n sicr.
Thanks, Minister, for your statement today. David Melding spoke first. He hoped there would be consensus. I think there is a fair measure of consensus, particularly on the plastic issue. This has become a matter of some public concern, with the recent tv programmes raising this issue, and I think many people today have talked about the problem of plastic packaging and what we can do about it.
Your approach, from what you've said today, is largely working with the UK Government. I think that's sensible. If it is possible to come up with a joined-up approach with the UK Government, then I'm sure that would be a very good solution, because of course the problem affects the whole of the UK. So, I do commend you in going forward with that joint approach, and maybe we'll need to hear further from Mark Drakeford about how his talks with the chief Treasury Secretary have gone regarding the tax.
But I note that Llyr Gruffydd did ask you specifically about the legislation. I know you've answered that, in that you can't really give a definitive answer at the moment. I'm just wondering about the issue of legal competence, because we are doing an inquiry into related matters on the environment committee at the moment. So, if the Welsh Government did have to do something on their own, just theoretically, I'm just wondering what levers are available regarding taxation. Obviously, we do have tax powers. What about also banning particular products, if there are similar products that don't have plastic packaging or plastic contained within them? Is there any scope for actually banning particular products?
Regarding the recycling issue as a whole, I think, of course, it's a good idea to try and attain high rates of recycling, but we do need to be mindful of possible adverse effects. There is a danger, sometimes, of not looking at the unintended consequences. I've mentioned before that we could have problems with fly-tipping if we go too far down the road of trying to enforce recycling. For instance, there's the issue of council tips. Sometimes you have contractors who get paid to clear out houses or clear out back gardens, and, of course, sometimes they're not able to access the council tip legitimately. Sometimes they will do so by falsifying addresses and things like that, but also there is the problem that sometimes they simply fly-tip. I note that fly-tipping has been on the increase in some Welsh county boroughs in recent years. So, I wonder if you do recognise that there can be—well, I wonder if you recognise that there is—a link between a too-strict approach to recycling and an increase in fly-tipping, and do we need sometimes to have a more balanced approach to this?
We do have a rather confusing picture in Cardiff. The council wants to push recycling, but at the same time, they have closed two of the four municipal tips. So, they are forcing residents to drive further in order to dispose of their recyclable material, which seems, in environmental terms, almost to defeat the object of the exercise. So, I wondered what your thoughts were on that. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Siaradodd David Melding yn gyntaf. Roedd e'n gobeithio y byddai consensws. Rwy'n credu bod consensws go dda, yn enwedig ynghylch plastig. Mae hyn wedi dod yn fater o gryn bryder cyhoeddus, gyda'r rhaglen deledu ddiweddar yn codi'r mater hwn, ac rwy'n credu bod llawer o bobl heddiw yn sôn am broblem deunydd pecynnu plastig a beth y gallwn ni ei wneud amdano.
Eich ymagwedd, o'r hyn yr ydych wedi'i ddweud heddiw, i raddau helaeth yw gweithio gyda Llywodraeth y DU. Rwy'n credu bod hynny'n ddoeth. Os yw'n bosibl i lunio dull cydlynol gyda Llywodraeth y DU, yna yr wyf yn sicr y byddai hynny'n ateb da iawn, oherwydd wrth gwrs mae'r broblem yn effeithio ar y DU gyfan. Felly, rwy'n eich canmol chi am fynd ymlaen gyda'r dull cydlynol hwnnw, ac efallai y bydd angen inni glywed mwy gan Mark Drakeford ynghylch hynt y trafodaethau a gafodd gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys ynghylch y dreth.
Ond rwy'n sylwi bod Llyr Gruffydd wedi gofyn i chi am y ddeddfwriaeth yn benodol. Rwy'n gwybod eich bod wedi ateb hynny, sef na allwch chi roi ateb pendant ar hyn o bryd. Rwy'n pendroni ychydig ynghylch y mater o gymhwysedd cyfreithiol, oherwydd yr ydym ni'n cynnal ymchwiliad i faterion cysylltiedig ar y pwyllgor amgylchedd ar hyn o bryd. Felly, pe byddai Llywodraeth Cymru yn gorfod gwneud rhywbeth ar ei phen ei hun, mewn egwyddor yn unig, tybed pa ddulliau ysgogi sydd ar gael ynglŷn â threthu. Yn amlwg, mae gennym ni bwerau treth. Beth am wahardd cynhyrchion penodol hefyd, os ceir cynhyrchion tebyg heb ddeunydd pecynnu plastig na phlastig ynddyn nhw? A oes unrhyw fodd i wahardd cynhyrchion penodol mewn gwirionedd?
Ynghylch y mater ailgylchu yn gyffredinol, rwy'n credu, wrth gwrs, ei fod yn syniad da i geisio cyrraedd cyfraddau uchel o ailgylchu, ond y mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol o effeithiau andwyol posibl. Mae perygl, weithiau, i ni beidio ag edrych ar y canlyniadau anfwriadol. Rwyf i wedi crybwyll o'r blaen y gallem ni gael problemau â thipio anghyfreithlon os awn ni'n rhy bell i lawr y ffordd o geisio gorfodi ailgylchu. Er enghraifft, ceir y mater o dipiau'r Cyngor. Weithiau ceir contractwyr sy'n cael eu talu i glirio tai neu glirio gerddi cefn, ac, wrth gwrs, weithiau nid ydyn nhw'n gallu cael mynediad cyfreithlon i dip y cyngor. Weithiau byddan nhw'n llwyddo drwy ffugio cyfeiriadau a phethau o'r fath, ond hefyd mae'n broblem weithiau pan fyddan nhw'n gwneud dim heblaw tipio'n anghyfreithlon. Rwy'n gweld bod tipio anghyfreithlon wedi cynyddu yn rhai o fwrdeistrefi sirol Cymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, tybed a ydych chi'n cydnabod y gall fod—wel, tybed a ydych chi'n cydnabod bod—cysylltiad rhwng ymagwedd at ailgylchu sy'n rhy lym a'r cynnydd mewn tipio anghyfreithlon, a oes angen inni weithiau gael ymagwedd fwy cytbwys tuag at hyn?
Mae gennym ni ddarlun braidd yn ddryslyd yng Nghaerdydd. Mae'r Cyngor yn awyddus i wthio ailgylchu, ond ar yr un pryd, maen nhw wedi cau dau o'r pedwar tip trefol. Felly, maen nhw'n gorfodi preswylwyr i yrru ymhellach er mwyn cael gwared ar eu deunydd ailgylchu, sy'n ymddangos, yn nhermau amgylcheddol, fel rhywbeth sydd bron yn tanseilio'r diben o ailgylchu. Felly, tybed beth yw eich barn chi ynglŷn â hynny? Diolch yn fawr iawn.
Diolch. The Member raises the issue of enforcement and potential negative consequences with potentially increased fly-tipping. I'm not aware of any evidence of that. But one thing I would say is that I would go back to emphasise the importance of what I said in the statement about working with the public when it comes to behaviour change campaigns. When we talk about enforcement, we are talking about perhaps communication and education, rather than necessarily penalising people in the first instance. I know that it has worked in communities where face-to-face contact has made a huge difference in terms of talking people through what goes in your recycling, and why we're doing it, and how that cuts down your residual waste bin. We know that 50 per cent of the waste in our residual waste bins could be recycled, and half of that is probably food waste as well. So, if it was going into the correct bins and being taken in the weekly food waste collection, that would obviously cut down on any other concerns and issues.
You are right to say that the problem with plastic is not a problem specific to Wales. It's not just a problem specific to the UK. It is a global phenomenon, and there's a global awareness of it now, as you pointed out. I think it's important for us to emphasise that we are starting from—. You know, we face similar challenges, but we are starting from a different vantage point, in terms of where we are and the plastic that we currently recycle. As I said before, it's about making sure that we are not just talking about the products at the end of life, but at the start of life, and what has gone into that packaging, which is why working on extended producer regulation and strengthening that so that the producer pays more towards that cost and takes more of a responsibility is important if we are going to tackle this problem of plastic pollution. As I said before, and I wish to reiterate again, we are looking at a UK approach as things stand, but should that not go forward, then we are committed to using all levers at our disposal.
Diolch. Mae'r Aelod yn codi'r mater o orfodi a'r canlyniadau negyddol posibl oherwydd mwy o dipio anghyfreithlon posibl. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw dystiolaeth o hynny. Ond un peth y byddwn yn ei ddweud yw y byddwn yn mynd yn ôl i bwysleisio pwysigrwydd yr hyn a ddywedais yn y datganiad am weithio gyda'r cyhoedd pan ddaw i ymgyrchoedd newid ymddygiad. Pan ein bod ni'n sôn am orfodi, rydym ni'n sôn efallai am gyfathrebu ac addysg yn hytrach na chosbi pobl yn y lle cyntaf o reidrwydd. Rwy'n gwybod bod hyn wedi gweithio mewn cymunedau lle mae cyswllt wyneb yn wyneb wedi gwneud gwahaniaeth enfawr o ran siarad â phobl am beth sy'n cael ei ailgylchu, a pham yr ydym ni'n ei wneud, a sut y bydd hynny yn lleihau'r hyn sy'n mynd i mewn i'ch bin gwastraff gweddilliol. Fe wyddom ni y gellid ailgylchu 50 y cant o wastraff ein biniau gwastraff gweddilliol, ac mae'n debyg bod hanner hynny'n wastraff bwyd hefyd. Felly, petai e'n mynd i'r biniau cywir ac yn cael ei gasglu gyda'r gwastraff bwyd wythnosol, yna byddai'n amlwg yn lleihau unrhyw bryderon a materion eraill.
Rydych chi'n gywir pan ddywedwch nad problem sy'n benodol i Gymru yw'r broblem ynghylch plastig. Nid yw'n broblem sy'n benodol i'r DU. Mae'n ffenomen fyd-eang, a cheir ymwybyddiaeth fyd-eang yn awr, fel y gwnaethoch chi ei nodi. Mae'n bwysig ein bod yn pwysleisio ein bod yn dechrau o—. Rydym yn wynebu heriau tebyg, ond rydym ni'n dechrau o fan ffafriol gwahanol, o ran ein sefyllfa ni a'r plastig yr ydym ni'n ei ailgylchu. Fel y dywedais o'r blaen, mae yn ymwneud â gwneud yn sicr ein bod nid yn unig yn sôn am y cynnyrch ar ddiwedd ei fywyd, ond ar ddechrau bywyd, a beth aeth i mewn i'r deunydd pecynnu hwnnw, a dyna pam y mae gweithio ar ymestyn rheoleiddio cynhyrchwyr a chryfhau hynny fel bydd y cynhyrchydd yn talu mwy tuag at y gost ac yn cymryd mwy o gyfrifoldeb yn bwysig os ydym ni am fynd i'r afael â'r broblem hon o lygredd plastig. Fel y dywedais o'r blaen, ac yr wyf eisiau ei ailadrodd unwaith eto, rydym ni'n edrych ar ymagwedd y DU fel y saif pethau ar hyn o bryd, ond os na fydd hynny'n symud ymlaen, yna yr ydym wedi ymrwymo i ddefnyddio'r holl ddulliau ysgogi sydd ar gael i ni.
I welcome the statement from the Minister this afternoon. I welcome the still very high rate of recycling form the local authorities, and I do accept that getting it that bit further now is going to be that much more difficult, so I'm pleased that the Minister is so determined to drive this forward. I think it's already been raised how important it is to have the public on your side, and I'd like to thank the Minister for visiting us in Rhiwbina, where the constituents are very enthusiastic about recycling, stopping waste and the circular economy—in particular, the children. A constituent in Rhiwbina, as the Minister knows, started an initiative that I have backed, along with Cardiff North MP Anna McMorrin, to talk to local businesses about reducing their use of single-use plastic items such as straws and take-away coffee cups. That is something that we've also launched now in Old St Mellons last week, and we are going to move on to Pontprennau. I wonder if the Minister could comment on the importance of that interaction between politicians, who are making the laws, but also meeting the public and meeting the children, in order to take these sorts of issue forward.
It is very important, as many people have said today, to recognise that recycling is only one bit of the issue, and reducing waste is very important, especially in packaging. I was thinking about this when I went shopping on the weekend in the Riverside farmers' market, which of course celebrated 20 years this weekend and is one of the really successful farmers' markets. Of course, you buy the fruit and you buy—well, you buy vegetables mainly—and, of course, there's no packaging for the vegetables, because they're all loose, as in many shops they are loose, but why do we have to have any of this packaging at all? It just struck me that buying the vegetables loose in that sort of way—. And also, in that market, there is a deposit-return scheme that operates, in that a couple of the stores take back the bottles and take some money off what you then buy. And so, in small ways, these things are already operating.
But, obviously, I think the rise of farmers' markets—and we've got one in Cardiff North as well, in Rhiwbina—is very important. I don't know if the Minister would like to comment on that.
And then, the deposit-return scheme is something I have supported for many years, and I do hope we will now, you know, really get ahead and do it. I just hope, if it's a Wales-and-England approach, it won't make it slower, really. And I would also like to hear the commitment that we will go ahead with it ourselves, even if perhaps England doesn't. I don't know if you can comment about that.
So, in conclusion, I think this is an agenda that we are united politically on and, most importantly, I think the public are very united as well. But I think that education and leading on this in schools, which a lot of the eco-councils do, is also very vital.
Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog y prynhawn yma. Rwy'n croesawu'r gyfradd uchel iawn o ailgylchu gan awdurdodau lleol sy'n parhau, ac rwy'n derbyn bod ei chynyddu eto yn awr yn mynd i fod yn llawer mwy anodd, felly rwyf yn falch bod y Gweinidog mor benderfynol o fwrw ymlaen â hyn. Rwy'n credu ei bod wedi'i godi eisoes pa mor bwysig yw cael y cyhoedd ar eich ochr chi, a hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ymweld â ni yn Rhiwbeina, lle mae'r etholwyr yn frwdfrydig iawn ynghylch ailgylchu, atal gwastraff a'r economi gylchol—yn arbennig y plant. Dechreuodd etholwr yn Rhiwbeina, fel y gŵyr y Gweinidog, fenter yr wyf i wedi ei chefnogi, ynghyd ag Anna McMorrin AS Gogledd Caerdydd, i siarad â busnesau lleol ynghylch lleihau eu defnydd o eitemau plastig untro fel gwelltyn yfed a chwpanau coffi. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni wedi ei lansio hefyd yn Hen Laneirwg yr wythnos diwethaf, a byddwn yn symud ymlaen i Bontprennau. Tybed a allai'r Gweinidog wneud sylw ar bwysigrwydd y rhyngweithio hwnnw rhwng gwleidyddion, sy'n deddfu, ond hefyd sy'n cyfarfod â'r cyhoedd ac yn cyfarfod â phlant, er mwyn symud y materion hyn ymlaen.
Mae'n bwysig iawn, fel y dywedodd llawer o bobl heddiw, i gydnabod mai dim ond un rhan o'r mater yw ailgylchu, a bod lleihau gwastraff yn bwysig iawn, yn enwedig mewn deunydd pecynnu. Roeddwn i'n meddwl am hyn wrth siopa dros y penwythnos ym marchnad ffermwyr Glanyrafon, sydd wrth gwrs yn dathlu 20 mlynedd y penwythnos hwn ac mae'n un o'r marchnadoedd ffermwyr llwyddiannus iawn. Wrth gwrs, rydych chi'n prynu'r ffrwythau ac rydych chi'n prynu—wel, rydych chi'n prynu llysiau yn bennaf—ac, wrth gwrs, does dim pecynnau ar gyfer llysiau, oherwydd eu bod i gyd yn rhydd, fel mewn llawer o siopau, y maen nhw'n rhydd, ond pam y mae'n rhaid inni gael deunydd pecynnu o gwbl? Sylweddolais fod prynu llysiau rhydd yn y dull hwnnw—. Ac hefyd, yn y farchnad honno, ceir cynllun dychwelyd ernes lle mae ychydig o stondinau yn cymryd y poteli yn ôl ac yn tynnu arian i ffwrdd o'r hyn a brynwch chi wedyn. A felly, ar raddfa fechan, y mae'r pethau hyn yn gweithredu eisoes.
Ond, yn amlwg, rwy'n credu bod y cynnydd mewn marchnadoedd ffermwyr—ac mae gennym ni un yng Ngogledd Caerdydd hefyd, yn Rhiwbeina—yn bwysig iawn. Wn i ddim a hoffai'r Gweinidog wneud sylw ynglŷn â hynny.
Yna, mae'r cynllun dychwelyd ernes yn rhywbeth yr wyf i wedi ei gefnogi am flynyddoedd lawer, ac rwy'n gobeithio yn awr, y symudwn ni ymlaen a gwneud hynny. Rwyf ond yn gobeithio, os mai dull Cymru a Lloegr fydd gennym ni, na fydd yn arafu pethau mewn gwirionedd. Ac fe hoffwn i hefyd glywed yr ymrwymiad y byddwn ni'n bwrw ymlaen ag ef ein hunain, hyd yn oed os na fydd Lloegr yn gwneud hynny. Wn i ddim os allwch chi wneud sylw ynghylch hynny.
Felly, i gloi, rwy'n credu bod hon yn agenda yr ydym yn unedig yn wleidyddol yn ei chylch ac, yn bwysicaf oll, rwy'n credu bod y cyhoedd yn wirioneddol unedig hefyd. Ond rwy'n credu bod addysg ac arwain ar hyn mewn ysgolion, sy'n rhywbeth y mae llawer o eco-gynghorau yn ei wneud, hefyd yn hanfodol.
I thank the Member for her contribution. I was really pleased to come and visit Rhiwbina on what was a very sunny day, actually, when I came to visit. I've spent quite a bit of time over the past few months visiting those communities the length and breadth of Wales who are taking action to reduce single-use plastic. Because you're absolutely right that, yes, there's a role for Government to legislate and set the policy agenda, but we can only really get where we want to, as we've seen with recycling at the kerbside, if you've got that cultural public change as well. And I think it's really important that we act now to embrace that public opinion that's out there on this issue, but make sure that we act in a way that isn't piecemeal, but is holistic and looks at all the things I've said today in the statement in terms of our infrastructure, producer responsibility, in terms of the packaging you talked about, how we cut down on unnecessary food packaging, or how we move to packaging that actually has more recycled content or is more able to be reused, and also the role of a deposit-return scheme as part of that. And, yes, you're right that new recycling is one part of the jigsaw in terms of how we get where we want to get.
One of the things I think you said at the end there, which is absolutely key, is the role that children have to play, because we've got a really wide spread of eco-schools now across the country, and I'm keen that these eco-schools are central to our behaviour change campaign going forward, not just within their own schools, but within the wider community and the wider country too. Because I think the message coming from those children will be far, far stronger in terms of the impact that that can have than from any of us on these benches, from any politicians, or even from many parents. Because that pester power, where I've been in schools, and the children, they've no loyalty—they'll dob their parents in if they're not separating their recycling content as they should do, and then they'll go home and tell their guardians or their parents what they should be doing. So, I'm absolutely keen to actually involve children as much as we can in that campaign and to get the message across that it's our future and you need to help not only to secure it, but to sustain it.
Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad. Yr oeddwn yn falch iawn o gael ymweld â Rhiwbeina a hynny ar ddiwrnod heulog iawn, mewn gwirionedd, pan ddeuthum i ymweld. Rwyf wedi treulio cryn dipyn o amser dros y misoedd diwethaf yn ymweld â'r cymunedau hynny ar hyd a lled Cymru sy'n cymryd camau i leihau'r defnydd o fagiau plastig untro. Oherwydd, yr ydych yn hollol gywir, oes, mae gan Lywodraeth swyddogaeth i ddeddfu a gosod agenda'r polisi, ond mewn gwirionedd ni allwn ond cyrraedd y lle y dymunwn ei gyrraedd, fel yr ydym ni wedi gweld gydag ailgylchu ar ymyl y pafin, os oes gennych chi'r newid diwylliannol ymhlith y cyhoedd hefyd. Ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithredu nawr i groesawu'r farn gyhoeddus sy'n bodoli ynghylch y mater hwn, ond gan wneud yn sicr ein bod yn gweithredu mewn ffordd nad yw'n dameidiog, ond yn gyfannol ac sy'n edrych ar yr holl bethau a ddywedais i heddiw yn y datganiad o ran ein seilwaith, cyfrifoldeb y cynhyrchydd, o ran deunydd pecynnu y buoch chi'n sôn amdano, sut yr ydym yn lleihau pecynnau bwyd diangen, neu sut y symudwn ni at ddeunydd pecynnu sydd mewn gwirionedd â mwy o gynnwys wedi'i ailgylchu neu sy'n bosibl ei ailddefnyddio, a hefyd y rhan y gallai cynllun dychwelyd ernes ei chwarae yn hynny. Ac, ydych, rydych chi'n iawn wrth ddweud mai un rhan o'r jig-so yw ailgylchu o ran sut y gallwn gyrraedd lle yr ydym ni eisiau bod.
Un o'r pethau rwy'n credu i chi ddweud ar y diwedd, sydd yn gwbl allweddol, yw'r rhan y mae'n rhaid i blant ei chwarae, oherwydd bod gennym ni mewn gwirionedd eco-ysgolion wedi eu rhannu ledled y wlad, ac rwy'n awyddus bod yr eco-ysgolion hyn yn ganolog i'n hymgyrch newid ymddygiad wrth inni gamu ymlaen, nid yn unig yn eu hysgolion eu hunain, ond yn y gymuned ehangach a'r wlad ehangach hefyd. Oherwydd rwy'n credu y bydd y neges gan y plant hynny yn llawer, llawer cryfach o ran ei heffaith nag a geir gan unrhyw un ohonom ni ar y meinciau hyn, gan unrhyw wleidydd, neu hyd yn oed gan lawer o rieni. Oherwydd bod y pŵer hynny a geir drwy swnian, yn yr ysgolion y bûm i ynddyn nhw, a'r plant, does ganddyn nhw ddim teyrngarwch—byddan nhw'n chwidlo ar eu rhieni os na fydden nhw'n gwahanu eu cynnwys ailgylchu fel y dylen nhw, ac yna byddan nhw'n mynd adref a dweud wrth eu rhieni neu eu gwarcheidwaid beth y dylen nhw ei wneud. Felly, rwy'n awyddus iawn, mewn gwirionedd i gynnwys plant cymaint ag y gallwn ni yn yr ymgyrch honno ac i gyfleu'r neges mai ein dyfodol ni yw hwn ac y mae angen i chi helpu nid yn unig i'w sicrhau, ond ei gynnal.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
Finally, Joyce Watson.
Thank you, acting Presiding Officer.
I want to focus on the reducing aspect of the three Rs. Every one of them, of course, is useful, but I think we need to prevent things being recycled in the first place. And to that end, there are some fantastic examples out there. One of them is a charitable organisation in Pembrokeshire called FRAME, just down the road from where I live, actually, and they've been championing this approach for many, many years by refurbishing furniture and household goods and then upcycling them. And those goods would most definitely have previously ended up in landfill. And they set this agenda long before it was fashionable so to do, and long before this conversation had started. The consequence of that is that they have provided valuable employment to over 200 people in the local area every year, and they have a fantastic record of reusing or recycling 60 per cent, or in excess of 60 per cent, of the items that they collect. But added to that also, they are offering help to families who need it to purchase or repurchase those goods with a reduced price tag, but also individuals who want that purchasing option. And they will actually pick those goods up and then redeliver them to their new homes.
I think one of the things that's been missed here today is that, if we put furniture, or any type of wood that's been treated, back into landfill it will have had some toxic additives, and they are a major problem. I don't know if anybody watched the piece that was done about the waste that was found along the River Thames. Those pieces of furniture, of clothing, were absolutely intact, but the pollutants, you can almost be certain, were in the water. So, there will be paint, there will be varnish, there will be plastic coating from all of those items, so I think we need to add those messages in when we talk about why it is we need to prevent these things going in to be recycled in the first place. But also, you can teach people the skill of how to make something out of anything else, and FRAME does that as well.
There's another fabulous example of a business trying to reduce waste, and it's called Natural Weigh Ltd, and it's the first zero-waste shop in Wales. It's located, again, in my constituency, in Crickhowell. Natural Weigh encourages customers to bring in reusable containers when buying goods such as cleaning products or dried food, and it reduces greatly the need for single-use plastic. They've recently won the 'one to watch' award at the Social Business Wales awards. I hope, Minister, that you will join me in wishing them success in the Social Enterprise UK awards, which are being held next month. So, another good-news story.
But what really, I think, concerns all of us here is our stroll down the large retailers and the packaging that you know you cannot avoid, and that you can't recycle. So, I suppose my question to you is: how are you as a Government progressing in trying to send a message to those large companies that they really have to get on board with this circular economy approach, like the examples of the small businesses that we've heard here today? What is it, if anything, that we can do in terms of legislation to ensure that they stop their really bad behaviour?
Diolch, Llywydd dros dro.
Rwyf am ganolbwyntio ar agwedd leihau'r tair A. Mae pob un ohonyn nhw, wrth gwrs, yn ddefnyddiol, ond rwy'n credu y dylem atal pethau rhag cael eu hailgylchu yn y lle cyntaf. Ac i'r perwyl hwnnw, ceir rhai enghreifftiau gwych. Un ohonyn nhw yw sefydliad elusennol yn Sir Benfro o'r enw FRAME, ychydig i lawr y ffordd o lle rwy'n byw, mewn gwirionedd, ac maen nhw wedi bod yn hyrwyddo'r dull gweithredu hwn ers blynyddoedd lawer, drwy adnewyddu dodrefn a nwyddau tŷ ac yna eu huwchgylchu nhw. A byddai'r nwyddau hynny yn sicr wedi cyrraedd y safleoedd tirlenwi yn y gorffennol. Ac fe osodon nhw'r agenda hon beth amser cyn iddi ddod yn ffasiynol i wneud hynny, a thipyn o amser cyn i'r sgwrs hon ddechrau. Canlyniad hynny yw eu bod yn darparu swyddi gwerthfawr i dros 200 o bobl yn yr ardal leol bob blwyddyn, ac mae ganddyn nhw hanes gwych o ailddefnyddio neu ailgylchu 60 y cant, neu fwy na 60 y cant o'r eitemau y maen nhw'n eu casglu. Ond yn ychwanegol at hynny hefyd, maen nhw'n cynnig cymorth i deuluoedd sydd ei angen i brynu neu ail-brynu'r nwyddau hynny yn rhatach, ond hefyd i unigolion sy'n dymuno cael y dewis hwnnw o brynu. Ac fe fyddan nhw'n casglu'r nwyddau hynny ac yna'n eu hailddosbarthu i'w cartrefi newydd.
Rwy'n credu mai un o'r pethau sydd wedi cael ei anghofio yma heddiw yw, os roddwn ni ddodrefn, neu unrhyw fath o bren sydd wedi ei drin yn ôl i safleoedd tirlenwi, bydd ganddo rai ychwanegion gwenwynig, ac mae hynny'n broblem fawr. Wn i ddim os wyliodd unrhyw un y darn a wnaed ynghylch gwastraff a ganfuwyd ar hyd yr afon Tafwys. Roedd y darnau hynny o ddodrefn, o ddillad, yn gwbl gyfan, ond roedd y llygryddion, gallwch fod yn sicr bron, yn y dŵr. Felly, fe fydd paent, fe fydd farnais, fe fydd gorchudd plastig yn dod o bob un o'r eitemau hynny, felly rwy'n credu bod angen i ni ychwanegu'r negeseuon hynny pan fyddwn ni'n trafod pam y mae angen inni atal y pethau hyn rhag mynd i gael eu hailgylchu yn y lle cyntaf. Ond hefyd, gallwch ddysgu pobl y sgiliau i wneud rhywbeth allan o unrhyw beth arall, ac y mae FRAME yn gwneud hynny hefyd.
Ceir enghraifft wych arall o fusnes yn ceisio lleihau gwastraff, a'i enw yw Natural Weigh Ltd, a dyma'r siop ddiwastraff gyntaf yng Nghymru. Mae hi wedi ei lleoli, unwaith eto, yn fy etholaeth i, yng Nghrucywel. Mae Natural Weigh yn annog cwsmeriaid i ddod â chynwysyddion amldro pan fyddan nhw'n prynu nwyddau fel bwyd sych neu gynhyrchion glanhau, ac mae'n lleihau'r angen am fagiau plastig untro yn sylweddol. Yn ddiweddar enillon nhw'r wobr 'un i'w wylio' yng Ngwobrau Busnes Cymdeithasol Cymru. Rwy'n gobeithio, Gweinidog, y byddwch yn ymuno â mi i ddymuno llwyddiant iddyn nhw yng ngwobrau menter gymdeithasol y DU, sydd yn cael eu cynnal fis nesaf. Felly, mwy o newyddion da.
Ond mewn gwirionedd, yr hyn yr wyf yn credu sy'n peri pryder i bob un ohonom ni yn y fan yma yw pan awn ni am dro o amgylch y manwerthwyr mawr a gweld y deunydd pecynnu y gwyddoch chi na ellir ei osgoi na'i ailgylchu. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn i chi yw; sut ydych chi fel Llywodraeth yn llwyddo wrth geisio anfon neges at y cwmnïau mawr hynny bod yn rhaid iddyn nhw mewn gwirionedd ymuno â ni o ran yr ymagwedd economi gylchol, megis yr enghreifftiau o fusnesau bach yr ydym ni wedi clywed amdanyn nhw yma heddiw? Beth allwn ni ei wneud, os oes unrhyw beth, o ran deddfwriaeth i sicrhau y byddan nhw'n rhoi'r gorau i'w hymddygiad hynod o wael?
Can I thank the Member for her questions? You mentioned two fantastic initiatives there, both FRAME and Natural Weigh, both of which I'm familiar with and have visited. I actually went to Natural Weigh and they had some lovely chocolate that I took away from there as well. I will absolutely join you in congratulating them on the award they've already won, and wish them every success in the UK awards. I'm sure it will be very well deserved as well, because when I went to visit them, to see their enthusiasm and how they've taken that idea from elsewhere, but now they're actually helping others across the country to take that, and share these shops, setting up far and wide—. I think you're absolutely right in terms of the role that reuse needs to play in terms of our route-map towards a circular economy, as we go forward and consulting on that, because it not only has environmental benefits, and economic benefits, but there's a whole social justice agenda that's part of it in terms of how it's enabling people and actually supporting people to be able to not just access furniture and equipment, but also to develop skills and employment opportunities in the future.
You've named two very good enterprises there, and of course, yes, we've got our £6.5 million circular economy fund, which we will target at those Welsh enterprises and focus it on more sustainable plastic producers—how they produce things, and the content that goes into it. With larger companies, we've seen a few setting the agenda and saying they're going to change, but it's in small steps. I think one of the key things for that is actually looking at this extended producer responsibility—so, the producer takes more of the responsibility in terms of the packaging that they are producing and how they're producing it, what's gone into it, what happens at the end of its life, and modulated fees as part of that, which will make producers have to think about and change their design and what they do with things afterwards.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau? Fe wnaethoch chi sôn am ddau gynllun gwych yn y fan yna, FRAME a Natural Weigh, ac rwy'n gyfarwydd â'r ddau ac wedi ymweld â nhw. Yn wir, fe es i at Natural Weigh ac roedd ganddyn nhw rai siocledi hyfryd a gefais i yno hefyd. Fe wnaf yn sicr ymuno â chi i'w llongyfarch ar y wobr y maen nhw eisoes wedi'i hennill, a dymuno pob llwyddiant iddyn nhw yng ngwobrau'r DU. Mae'n siŵr y bydd yn haeddiannol iawn hefyd, oherwydd pan es i i ymweld â nhw, i weld eu brwdfrydedd a sut y maen nhw wedi cymryd y syniad hwnnw o rywle arall, ond erbyn hyn maen nhw mewn gwirionedd yn helpu eraill ar draws y wlad i wneud hynny, a rhannu'r siopau hyn, gan sefydlu ymhell ac agos—. Rwy'n credu eich bod yn hollol iawn o ran y swyddogaeth y mae angen i ailddefnyddio ei chwarae o ran ein map llwybr tuag at economi gylchol, wrth inni fynd ymlaen ac ymgynghori ar hynny, oherwydd nid yn unig y ceir manteision amgylcheddol a manteision economaidd, ond ceir agenda cyfiawnder cymdeithasol gyfan sy'n rhan o hyn o ran sut y mae'n galluogi pobl ac yn cefnogi pobl mewn gwirionedd i allu nid yn unig i gael dodrefn ac offer, ond hefyd i ddatblygu sgiliau a chyfleoedd cyflogaeth yn y dyfodol.
Rydych chi wedi enwi dwy fenter dda iawn yn y fan yna, ac wrth gwrs, oes, mae gennym ni ein cronfa economi gylchol o £6.5 miliwn, y byddwn yn ei thargedu ar y mentrau hynny yng Nghymru a'i chanolbwyntio ar gynhyrchwyr plastig mwy cynaliadwy—sut y maen nhw'n cynhyrchu pethau, a'r cynnwys sy'n mynd i mewn iddo. Gyda chwmnïau mwy o faint, rydym ni wedi gweld rhai ohonyn nhw'n pennu'r agenda ac yn dweud eu bod nhw'n mynd i newid, ond mae hyn mewn camau bach. Un o'r pethau allweddol, rwy'n credu, ar gyfer hynny mewn gwirionedd yw ystyried cyfrifoldeb estynedig y cynhyrchydd—felly, mae'r cynhyrchydd yn cymryd mwy o gyfrifoldeb o ran y deunydd pacio y mae'n ei gynhyrchu a sut y mae'n ei gynhyrchu, yr hyn sydd wedi mynd i mewn iddo, beth sy'n digwydd ar ddiwedd ei oes, a ffioedd wedi'u modiwleiddio yn rhan o hynny, a fydd yn gwneud i gynhyrchwyr orfod ystyried a newid eu dyluniad a'r hyn y maen nhw'n ei wneud â phethau wedyn.
Diolch yn fawr, Weinidog.
Thank you very much, Minister.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth.
Rydym ni'n troi nawr at eitem 7: dadl ar ddiwygio’r gwasanaeth prawf. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, Alun Davies.
We turn now to item 7, which is a debate on probation service reform. I call on the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, Alun Davies.
Cynnig NDM6831 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi cynigion ar gyfer Diwygio Gwasanaethau Prawf yng Nghymru.
Motion NDM6831 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes proposals for Probation Services Reform in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you very much, acting Presiding Officer. Shall I start by saying that Government will accept all three amendments to this motion this afternoon?
In terms of approaching the reform of the probation service, there are some very significant, philosophical differences between ourselves and the United Kingdom Government on this matter. I start, and we start, from first principles that we want to see the probation service as a world-class rehabilitation service investing in people and investing in communities. We want to see rehabilitation to be at the heart of the probation service.
A recent Ministry of Justice consultation document, 'Strengthening probation, building confidence', has been welcomed by this Government, because we do believe, notwithstanding some of the differences in our basic approach to probation, that this consultation document provides the basis for us to move forward with probation in Wales. The consultation gives us a real opportunity to do things that are rooted in our experience in Wales and rooted in our ambitions for Wales as well. I believe that the consultation proposals do provide us with an opportunity to design a better probation service that is fit for purpose.
I was very pleased, and I think Members across the whole Chamber will welcome the recognition from the Ministry of Justice that Wales is in a distinct position, that simply trying to shoehorn the English proposals into Wales would not work, and I think all of us will welcome the recognition that this is no longer possible. I believe that this is the first step on the route to bringing a probation to Wales that delivers coherence and a holistic service for Wales.
The proposals that we are discussing include: integrating the offender management function of the community rehabilitation companies into the National Probation Service, to create a single probation system in Wales; closer alignment of both these structures and a stronger role for local partners in shaping probation services; opportunities for joint commissioning with both the Welsh Government and police and crime commissioners; and the opportunity to achieve increased integration across prisons and probation. We recognise that the intervention and resettlement services will be open to competition. Welsh Government, of course, would prefer these matters to be within the public service, but we recognise that this is a difference between us and the United Kingdom Government.
Acting Presiding Officer, in my time in this role, I have sought to create a close working relationship between Welsh Government, the Ministry of Justice and Her Majesty's Prison and Probation Service. Members will be aware that devolution of the criminal justice system is the objective of this Government—not because of dogma, but because we want to see good services being delivered to some of the most vulnerable people in our communities. And we believe that working together to deliver these services in a way that unites people and organisations is a better way of delivering these. All too often, we have found ourselves in the position in recent years where neither the Welsh Government nor the United Kingdom Government has been able to deliver all of its policies in probation and elsewhere in the criminal justice system. This is a consequence of a broken settlement that does not deliver for Wales. So, we have sought to create a close working relationship with the UK Government to ensure that, notwithstanding the difficulties of a settlement, we are able to look towards creating structures that do deliver the services that we believe we require.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd dros dro. A gaf i ddechrau drwy ddweud y bydd y Llywodraeth yn derbyn pob un o'r tri gwelliant i'r cynnig hwn y prynhawn yma?
O ran mynd ati i ddiwygio'r gwasanaeth prawf, ceir rhai gwahaniaethau athronyddol, sylweddol iawn rhyngom ni a Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar y mater hwn. I mi, ac i ni, yr egwyddorion craidd yw ein bod ni eisiau gweld y gwasanaeth prawf yn wasanaeth adsefydlu o'r radd flaenaf sy'n buddsoddi mewn pobl ac sy'n buddsoddi mewn cymunedau. Rydym ni eisiau gweld adsefydlu yn cael ei roi wrth wraidd y gwasanaeth prawf.
Mae dogfen ymgynghori ddiweddar gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder, 'Cryfhau'r gwasanaeth prawf, meithrin hyder', wedi'i groesawu gan y Llywodraeth hon, oherwydd ein bod ni'n credu, er gwaethaf rhai gwahaniaethau o ran ein hymagwedd sylfaenol tuag at y gwasanaeth prawf, bod y ddogfen ymgynghori hon yn gosod sail inni symud ymlaen gyda gwasanaeth prawf yng Nghymru. Mae'r ymgynghoriad yn rhoi cyfle gwirioneddol i wneud pethau sy'n seiliedig ar ein profiad ni yng Nghymru ac yn seiliedig ar ein huchelgeisiau ar gyfer Cymru hefyd. Rwy'n credu bod y cynigion yn yr ymgynghoriad yn rhoi cyfle inni ddylunio gwasanaeth prawf gwell sy'n addas i'w ddiben.
Roeddwn i'n falch iawn, a chredaf y bydd holl Aelodau'r Siambr yn croesawu'r gydnabyddiaeth gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder fod Cymru mewn sefyllfa unigryw, na fyddai ceisio gwthio cynigion Seisnig ar Gymru yn gweithio, ac rwy'n credu y byddem ni i gyd yn croesawu'r gydnabyddiaeth nad yw hyn yn bosib erbyn hyn. Credaf mai dyma'r cam cyntaf yn y broses o gyflwyno gwasanaeth prawf i Gymru a fydd yn rhoi cysondeb ac yn darparu gwasanaeth cynhwysfawr i Gymru.
Mae'r cynigion yr ydym ni yn eu trafod yn cynnwys: ymgorffori swyddogaeth rheoli troseddwyr y cwmnïau adsefydlu cymunedol i'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol, creu system prawf unigol yng Nghymru; cydberthynas well rhwng y strwythurau hyn a mwy o ran i bartneriaid lleol wrth lunio gwasanaethau prawf; cyfleoedd i gomisiynu ar y cyd â Llywodraeth Cymru a chomisiynwyr yr heddlu a throseddu; a'r cyfle i gyflawni mwy o integreiddio yn y gwasanaeth prawf a charchardai. Rydym ni'n cydnabod y bydd elfen o gystadleuaeth gyda'r gwasanaethau ymyrraeth ac ailsefydlu. Wrth gwrs, byddai'n well gan Lywodraeth Cymru i'r agweddau hyn fod o fewn y gwasanaeth cyhoeddus, ond rydym ni'n cydnabod bod hyn yn wahaniaeth rhyngom ni a Llywodraeth y Deyrnas Unedig.
Llywydd dros dro, yn ystod fy nghyfnod yn y swydd hon, rwyf wedi ceisio creu perthynas waith agos rhwng Llywodraeth Cymru, y Weinyddiaeth Gyfiawnder a Gwasanaeth Prawf a Charchardai ei Mawrhydi. Bydd Aelodau'n ymwybodol fod datganoli'r system cyfiawnder troseddol yn un o amcanion y Llywodraeth hon—nid oherwydd athrawiaeth, ond oherwydd ein bod ni eisiau gweld gwasanaethau da yn cael eu darparu i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau. Ac rydym ni'n credu bod gweithio gyda'n gilydd i ddarparu'r gwasanaethau hyn mewn ffordd sy'n uno pobl a sefydliadau yn ffordd well o gyflawni'r rhain. Yn rhy aml o lawer, rydym ni wedi bod yn y sefyllfa yn y blynyddoedd diwethaf lle nad yw Llywodraeth Cymru na Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi llwyddo i gyflawni eu holl bolisïau yn y gwasanaeth prawf ac mewn mannau eraill yn y system cyfiawnder troseddol. Mae hyn o ganlyniad i setliad diffygiol nad yw'n cyflawni ar gyfer Cymru. Felly, rydym ni wedi ceisio creu perthynas waith agos â Llywodraeth y DU i sicrhau, er gwaethaf y trafferthion o gael setliad, y gallwn ni obeithio creu strwythurau sydd yn darparu'r gwasanaethau y credwn ni sydd eu hangen arnom ni.
We welcome the fact that the United Kingdom Government has recognised the failures of the decision to privatise the probation service, separating the national probation service and the community rehabilitation companies here in Wales. We saw the report last year from the chief inspector of Her Majesty's Inspectorate of Probation, Dame Glenys Stacey, which expressed deep concern over failures of privatisation and the chaos that existed in the system.
I meet with the chief inspector annually and these concerns were well expressed during our last meeting. This was followed only last month by another report expressing grave concerns over the safety of victims of domestic abuse because of a failure of those private companies to protect those victims from those abusers.
I have sought to meet Ministers in the United Kingdom Government in the Ministry of Justice on a regular basis to debate and discuss how we can deliver a more coherent service in Wales. Many of the services that are required to manage offenders, ex-offenders and promote rehabilitation are already devolved. Health and social services, education, housing and accommodation are vital to deliver a strong and successful probation service. We need to ensure that all of these services are able to work together.
Any redesigned probation service must take account of and acknowledge and work with existing Welsh Government-funded provision. This is the only way we can ensure good care and avoid replicating provision. Welsh Government policy colleagues must be engaged from the outset in future development, design and governance arrangements to ensure proper alignment of interventions to enable the delivery of desired outcomes. It is no longer possible and it is no longer acceptable for Welsh Government to be informed of the outcome of these discussions at the end of this process. In the future, the Welsh Government must be fully involved at the beginning of the process of designing these services.
This consultation provides us with an opportunity to revisit the national pathway programme and potentially re-examine the whole of the 'through the gate' service in Wales to allow for differences in services both voluntary and statutory. This 'through the gate' support is critical and needs to be a properly co-ordinated service that responds to the individual needs of offenders leaving institutions. Let me say this: I am not sure that we always do get it right today. I believe that we need to recognise that, in delivering these services, we need ourselves to look at the coherence with which we approach delivering these services to vulnerable people. It is essential that we get this right, particularly the sharing of assessment information undertaken whilst in custody across the various agencies involved to ensure that here are no delays or duplication.
There must also be stronger and better communication between all the various services to ensure that, irrespective of sentence duration, no person leaves custody without knowing where they will be accommodated on their first night following release. Acting Presiding Officer, I have heard too many stories of people who have been released not knowing where they are to go, with little or no support, not even knowing where they will spend their first night out of prison. It is unacceptable; it cannot happen. Only through coherence, through integration and a holistic approach to policy can we ensure that people do have the support that they require.
We also know that women tend to receive shorter sentences than men. A resettlement plan for women needs to be in effect and in place very quickly post sentencing. We need to take the opportunity provided as a consequence of this consultation process to ensure that all people leaving prison are fully prepared for release and assured what the next steps will be. We need to ensure that people who are due to leave the secure estate are fully supported.
It is also essential that all offenders in prison should be encouraged to take on new skills and enhance their existing interests and capabilities in order to identify appropriate and relevant meaningful activity whilst in custody that could be utilised to improve their employability potential upon release. Work has already begun, with the publication of a framework to support positive change for those at risk of offending in Wales, which we have already published earlier this year.
Rydym ni'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi cydnabod methiannau'r penderfyniad i breifateiddio'r gwasanaeth prawf, gan wahanu'r gwasanaeth prawf cenedlaethol a'r cwmnïau adsefydlu cymunedol yma yng Nghymru. Gwelsom adroddiad y llynedd gan brif arolygydd Arolygiaeth Gwasanaeth Prawf ei Mawrhydi, y Fonesig Glenys Stacey, a oedd yn wirioneddol bryderus am fethiannau preifateiddio a'r anhrefn a oedd yn bodoli yn y system.
Byddaf yn cyfarfod â'r prif arolygydd bob blwyddyn a bu cryn sôn am y pryderon hyn yn ystod ein cyfarfod diwethaf. Dilynwyd hyn dim ond y mis diwethaf gan adroddiad arall yn mynegi pryderon difrifol ynghylch diogelwch dioddefwyr cam-drin domestig oherwydd methiant y cwmnïau preifat hynny i amddiffyn y dioddefwyr hynny rhag y bobl hynny a fu yn eu cam-drin.
Rwyf wedi ceisio cwrdd â Gweinidogion yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn rheolaidd i drafod a dadlau sut y gallwn ni ddarparu gwasanaeth mwy cydgysylltiol yng Nghymru. Mae llawer o'r gwasanaethau sydd eu hangen i reoli troseddwyr, cyn-droseddwyr a hyrwyddo adsefydlu eisoes wedi'u datganoli. Mae iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, addysg, tai a llety yn hanfodol i ddarparu gwasanaeth prawf cadarn a llwyddiannus. Mae angen inni sicrhau bod pob un o'r gwasanaethau hyn yn gallu gweithio gyda'i gilydd.
Mae'n rhaid i unrhyw wasanaeth prawf ar ei newydd wedd ystyried a chydnabod a gweithio gyda'r ddarpariaeth y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn ei hariannu. Dyma'r unig ffordd y gallwn ni sicrhau gofal da ac osgoi dyblygu darpariaeth. Mae'n rhaid cynnwys cydweithwyr polisi yn Llywodraeth Cymru o'r cychwyn cyntaf yn nhrefniadau datblygu, dylunio a llywodraethu yn y dyfodol i sicrhau'r berthynas briodol rhwng ymyraethau er mwyn cyflawni'r canlyniadau a ddymunir. Nid yw hi bellach yn bosib ac nid yw hi bellach yn dderbyniol i Lywodraeth Cymru gael gwybod am ganlyniad y trafodaethau hyn ar ddiwedd y broses hon. Yn y dyfodol, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gael ei chynnwys yn llawn ar ddechrau'r broses o gynllunio'r gwasanaethau hyn.
Mae'r ymgynghoriad hwn yn rhoi cyfle i ni ailedrych ar raglen y llwybr cenedlaethol ac o bosib i edrych eto ar y gwasanaeth adsefydlu yn ei gyfanrwydd yng Nghymru i ganiatâu gwahaniaethau mewn gwasanaethau gwirfoddol a statudol. Mae'r cymorth adsefydlu hwn yn hanfodol ac mae angen iddo fod yn wasanaeth sydd wedi ei gydgysylltu'n briodol sy'n ymateb i anghenion unigol troseddwyr sy'n gadael sefydliadau. Caniatewch imi ddweud hyn: Nid wyf yn siŵr a ydym ni bod bob amser yn cyflawni hyn yn briodol ar hyn o bryd. Credaf fod angen inni gydnabod, wrth ddarparu'r gwasanaethau hyn, bod angen inni ein hunain ystyried pa mor gydlynnus yr ydym ni'n darparu'r gwasanaethau hyn i bobl sy'n agored i niwed. Mae'n hanfodol ein bod ni'n gwneud hyn yn y ffordd gywir, yn enwedig o ran rhannu gwybodaeth asesu, a gasglwyd pan oedd y cyfryw bobl dan glo, gyda'r gwahanol asiantaethau dan sylw i sicrhau nad oes unrhyw oedi na dyblygu.
Mae'n rhaid hefyd cael cyfathrebu gwell a mwy cadarn rhwng y gwasanaethau amrywiol er mwyn sicrhau, ni waeth beth yw hyd y ddedfryd, na chaiff neb ei ryddhau heb wybod ble y bydd yn aros ar ei noson gyntaf. Llywydd dros dro, rwyf wedi clywed gormod o straeon am bobl sydd wedi cael eu rhyddhau heb wybod lle maen nhw i fod i fynd, gyda dim neu fawr ddim cefnogaeth, heb wybod hyd yn oed ble byddan nhw'n treulio eu noson gyntaf allan o'r carchar. Mae'n annerbyniol; ni ddylai'r fath sefyllfa fodoli. Dim ond drwy gydgysylltu, drwy integreiddio ac edrych ar bolisi mewn modd cynhwysfawr y gallwn ni sicrhau bod pobl yn cael y cymorth y mae arnyn nhw ei angen.
Rydym ni hefyd yn gwybod bod menywod yn tueddu i gael dedfrydau byrrach na dynion. Mae angen i gynllun ailsefydlu ar gyfer menywod fod yn weithredol yn gyflym iawn yn dilyn dedfrydu. Mae angen inni achub ar y cyfle a gafwyd o ganlyniad i'r broses ymgynghori hon i sicrhau bod pawb sy'n gadael y carchar yn gwbl barod ar gyfer eu rhyddhau ac yn cael sicrwydd o ran beth fydd y camau nesaf. Mae angen inni sicrhau bod pobl sydd ar fin cael eu rhyddhau yn cael cefnogaeth lawn.
Mae hi hefyd yn hanfodol y dylid annog pob troseddwr yn y carchar i fanteisio ar sgiliau newydd a chynyddu'r diddordebau a'r galluoedd sydd ganddyn nhw er mwyn gweld a ellid defnyddio unrhyw weithgarwch ystyrlon priodol a pherthnasol yn y ddalfa i wella eu posibilrwydd o gael gwaith ar ôl eu rhyddhau. Mae gwaith eisoes wedi dechrau, gyda chyhoeddi fframwaith i gefnogi newid cadarnhaol ar gyfer y rhai sydd mewn perygl o droseddu yng Nghymru, yr ydym ni eisoes wedi ei gyhoeddi yn gynharach eleni.
Will the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Sorry—Cabinet Secretary. Just on your last point there regarding encouraging offenders to take up skills that will help them after prison, I recently attended a Careers Wales event in co-ordination with Prescoed prison, which was to have a careers fair actually within the prison within the last months of the offenders' sentences, so that once they came out of prison they would have jobs to go to. I'm not sure whether you're going to mention that within your speech, but I think that's something that really should be highlighted as an excellent example of how the situation can be improved.
Mae'n ddrwg gennyf—Ysgrifennydd y Cabinet. Ynglŷn â'ch sylw olaf ynghylch annog troseddwyr i fanteisio ar sgiliau a fydd yn eu helpu ar ôl gadael y carchar, bûm mewn digwyddiad yn ddiweddar wedi ei drefnu gan Gyrfa Cymru ar y cyd â charchar Prescoed, sef i gael ffair yrfaoedd mewn gwirionedd yn y carchar ym mis olaf dedfryd y troseddwyr, fel y byddai ganddyn nhw swyddi i fynd iddyn nhw ar ôl cael eu rhyddhau o'r carchar. Nid wyf i'n siŵr a ydych chi'n mynd i sôn am hynny yn eich araith, ond rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylid ei amlygu mewn gwirionedd fel enghraifft ardderchog o sut y gellir gwella'r sefyllfa.
I wasn't going to mention that, but I'm glad that you have done so. It is important to look towards how we work creatively to ensure that we do have the structures in place to enable people who, upon their release from a secure estate, are then able to seek and find employment.
The frameworks that we've published promote continued collaboration to further reduce the number of offenders entering the criminal justice system, support offenders not to reoffend, and to keep communities safe. The frameworks' priorities are to reduce the number of women in the criminal justice system; to challenge domestic abuse perpetrators, holding them to account for their actions; improving provision for ex-armed services personnel engaged in and with the criminal justice system; providing support for young adult care leavers; supporting offenders' families following sentencing; prioritising the needs of black, Asian and minority ethnic groups; and supporting the high risk of reoffending cohort. Given the more complex circumstances surrounding female offending, I believe that we do need to explore a very different provision for female offenders. Acting Presiding Officer, I do hope that we will be able to publish a female offending blueprint, currently being developed between the Welsh Government and Her Majesty's Prison and Probation Service, which will explore options around a whole-system approach to women entering the criminal justice system.
In accordance with the findings of the Farmer review, 'The Importance of Strengthening Prisoners' Family Ties to Prevent Reoffending and Reduce Intergenerational Crime', further consideration should be given to simplifying the ability for those in custody to maintain family contact wherever possible and when appropriate. I have met with Lord Farmer to discuss his review and the findings of his review. It will inform our own policy making in the future. I visited Parc prison to see at first hand the importance of family contact and the rehabilitative effect it can have on offenders. Following the initial publication of Lord Farmer's findings in August of last year, I await the outcomes of his further work in this area, extending his research to the female estate and the experience of women who have been in the secure estate. This, in turn, will influence the emerging blueprint and I hope that it will also be considered in the ongoing development of our youth justice blueprint.
We must now look at the way in which community rehabilitation contracts are ended in Wales and ensure a smooth transition to the new ways of working. It is essential that we work with key partners across Wales to get the best possible outcomes. I look forward to listening to Members' views on all of these issues in the debate this afternoon. Acting Presiding Officer, it is the intention of the Welsh Government to continue to develop policy in this area, to continue to drive change in this area, and to continue to ensure that we provide support for the most vulnerable people in our communities in the way that they need it at the time that they need that support.
Doeddwn i ddim yn mynd i sôn am hynny, ond rwy'n falch eich bod wedi gwneud hynny. Mae'n bwysig ystyried sut yr ydym ni'n gweithio mewn modd creadigol i sicrhau bod gennym ni'r strwythurau ar waith i alluogi pobl, ar ôl cael eu rhyddhau o sefydliad diogel, i chwilio am ac i ddod o hyd i waith.
Mae'r fframweithiau yr ydym ni wedi eu cyhoeddi yn hyrwyddo cydweithredu parhaus i leihau ymhellach nifer y troseddwyr sy'n cyrraedd y system cyfiawnder troseddol, i gefnogi troseddwyr i beidio ag aildroseddu, ac i gadw cymunedau yn ddiogel. Blaenoriaethau'r fframweithiau yw lleihau nifer y menywod yn y system cyfiawnder troseddol; herio pobl sy'n cyflawni cam-drin domestig, gan eu dwyn i gyfrif am eu gweithredoedd; gwella'r ddarpariaeth ar gyfer cyn-aelodau'r lluoedd arfog sydd yn y system cyfiawnder troseddol; rhoi cymorth i oedolion ifanc sy'n gadael gofal; cefnogi teuluoedd troseddwyr yn dilyn dedfrydu; blaenoriaethu anghenion pobl dduon, Asiaid a grwpiau lleiafrifoedd ethnig; a chefnogi'r garfan hynny lle mae'r perygl o aildroseddu yn peri'r risg fwyaf. O ystyried yr amgylchiadau mwy cymhleth ynghylch troseddwyr benywaidd, rwy'n credu bod angen inni ystyried darpariaeth wahanol iawn ar gyfer troseddwyr benywaidd. Llywydd dros dro, rwyf yn gobeithio y byddwn ni'n gallu cyhoeddi glasbrint ar gyfer troseddu ymhlith menywod, sy'n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd rhwng Llywodraeth Cymru a Gwasanaeth Prawf a Charchardai ei Mawrhydi, a fydd yn archwilio'r dewisiadau o ran cael y system gyfan i weithio gyda menywod sy'n mynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol.
Yn unol â chanfyddiadau Adolygiad Farmer, 'The Importance of Strengthening Prisoners' Family Ties to Prevent Reoffending and Reduce Intergenerational Crime', dylid rhoi ystyriaeth bellach i'w gwneud hi'n haws i'r rhai sydd dan glo i gynnal cyswllt teuluol lle y bo modd a lle bo'n briodol. Rwyf wedi cwrdd ag Arglwydd Farmer i drafod ei adolygiad a chanfyddiadau ei adolygiad. Bydd yn sail i'n polisïau ein hunain yn y dyfodol. Ymwelais â charchar y Parc i weld pwysigrwydd y cyswllt teuluol drosof fy hun a'r effaith y gall hynny ei gael o ran adsefydlu troseddwyr. Yn dilyn cyhoeddi canfyddiadau cychwynnol Arglwydd Farmer ym mis Awst y llynedd, rwy'n disgwyl canlyniadau ei waith pellach yn y maes hwn, ble mae'n ehangu ei ymchwil i gynnwys carchardai menywod a phrofiad menywod sydd wedi bod yn y carchar. Bydd hyn, yn ei dro, yn dylanwadu ar y glasbrint sy'n cael ei ddatblygu, ac rwy'n gobeithio y caiff ei
Mae'n rhaid inni edrych yn awr ar y ffordd y caiff contractau adsefydlu cymunedol eu terfynu yng Nghymru a sicrhau trosglwyddiad didrafferth i'r ffyrdd newydd o weithio. Mae hi'n hanfodol ein bod ni'n gweithio gyda phartneriaid allweddol ledled Cymru i gael y canlyniadau gorau posibl. Edrychaf ymlaen at wrando ar farn yr Aelodau ynglŷn â phob un o'r materion hyn yn y ddadl y prynhawn yma. Llywydd dros dro, bwriad Llywodraeth Cymru yw parhau i ddatblygu polisïau yn y maes hwn, i barhau i sbarduno newid yn y maes hwn, ac i barhau i sicrhau ein bod yn darparu cymorth ar gyfer y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau yn y ffordd y mae arnyn nhw ei angen ar yr adeg y maen nhw angen y cymorth hwnnw.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'r Llywydd wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig a galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
Thank you very much, Cabinet Secretary. The Presiding Officer has selected the three amendments to the motion and I call on Mark Isherwood to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi y bydd Gwasanaeth Carchardai a Phrofiannaeth EM yng Nghymru yn adeiladu ar y trefniadau unigryw sydd ganddo eisoes yng Nghymru drwy ei gyfarwyddiaeth carchardai a phrofiannaeth sefydledig, i adlewyrchu cyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru yn well ac adeiladu ar bartneriaethau lleol presennol.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes that the HM Prisons and Probation Service in Wales will build upon the unique arrangements that it already has in Wales through its established prisons and probation directorate, to better reflect the devolved responsibilities of the Welsh Government and build on existing local partnerships.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch. On 21 August, I attended the stakeholder engagement event in Wrexham, held by HM Prison and Probation Service in Wales to discuss future probation services in Wales and the proposals contained in the recently published 'Strengthening probation, building confidence' consultation paper. We heard that:
'In Wales, the proposals consulted on are that, from 2020 all offender management services will sit within the National Probation Service—and that HM Prison and Probation Service in Wales will explore options for the commissioning of rehabilitative services, such as interventions and community payback.'
Diolch. Ar Awst 21, bûm yn y digwyddiad ymgysylltu â rhanddeiliaid yn Wrecsam, a gynhaliwyd gan Wasanaeth Prawf a Charchardai ei Mawrhydi i drafod gwasanaethau prawf yng Nghymru yn y dyfodol a'r cynigion a geir yn y papur ymgynghori a gyhoeddwyd yn ddiweddar 'Cryfhau'r gwasanaeth prawf, meithrin hyder'.
Clywsom, yng Nghymru, mai'r cynigion yr ymgynghorwyd arnyn nhw yw, o 2020, y bydd pob gwasanaeth rheoli troseddwyr yn rhan o'r gwasanaeth prawf cenedlaethol—ac y bydd Gwasanaeth Prawf a Charchardai ei Mawrhydi yng Nghymru yn ystyried y dewisiadau ar gyfer comisiynu gwasanaethau adsefydlu, megis ymyraethau ac ad-dalu cymunedol.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
They told us that they will build upon the unique arrangements they already have in Wales through their established prisons and probation directorate. As they stated, this will better reflect the devolved responsibilities of the Welsh Government and build on existing local partnerships that probation services have successfully developed. I therefore move our amendment 1 to this effect.
As we heard, these proposals will allow increasing integration across prisons and probation in Wales 'preventing victims by changing lives', as they said, with real input from the third sector, utilising people capital. Following this, I am, for example, taking the National Probation Service in Wales to meet Eagle House Youth Development Community Interest Company in Bangor next Friday to discuss the latter's work with young people involved with or at risk of committing crime. Eagle House has already built a strong working relationship with job centres in north Wales.
As the Lord Chancellor states in the 'Strengthening probation, building confidence' consultation,
'we know that community sentences are often more effective than prison in reducing reoffending',
adding that:
'Transforming rehabilitation opened up the delivery of probation services to a broader range of providers and created the structure that we see today.'
He said:
'There's strength in this mixed market approach, with scope for a range of providers, including the voluntary sector, to continue to bring fresh, innovative ideas to probation services',
adding:
'We have already seen a reduction of two percentage points in the reoffending rates of individuals supervised by Community Rehabilitation Companies (CRCs), and some positive examples of good joint-working between the National Probation Service, CRCs and their local partners.'
He said:
'While difficulties were to be expected in such a significant and complex programme of reform',
he wanted to address these issues sooner rather than later. So, he said, this consultation outlines how they plan to stabilise probation services and improve offender supervision and 'through the gate' services. It also sets out how they will use the lessons they've learnt so far to put in place more effective services and a robust commercial framework.
The consultation also notes
'the devolved responsibilities of the Welsh Government and existing partnership arrangements in Wales',
and they say these
'make the delivery of probation services quite different to that in England.'
He said:
'The legislative framework provides us with scope to develop alternative delivery arrangements which better reflect the criminal justice context in Wales.'
They will therefore
'consider whether the learning from these new arrangements is applicable to the system in England'.
So, they're not separating. They're going to learn from Wales and hopefully develop that elsewhere. Wrexham’s Labour MP, Ian Lucas, also attended the Wrexham event. Like me, he understands that devolution of criminal justice would be damaging, running counter to cross-border reality. He also reminded me that Delyn’s Labour MP, David Hanson, shares his concerns.
Calls for the devolution of criminal justice to Wales fail to recognise that criminal activity does not recognise national or regional boundaries, that over 1.4 million people in Wales, 48 per cent of the population, live within 25 miles of the border with England, and 2.7 million people, 90 per cent of the population, within 50 miles of the border. In contrast, only 5 per cent of the combined population of Scotland and England lives within 50 miles of their border. Most people in Wales live along the M4 and A55 corridors, separated by a vast rural area, and different criminal justice requirements. As my early working contacts in criminal justice in north Wales repeatedly remind me, they've a closer affiliation with north-west England than the rest of Wales, and to force devolution
'to satisfy the egos of certain Politicians should be carefully monitored'.
[Interruption.] Yes, by all means.
Fe wnaethon nhw ddweud wrthym ni y byddan nhw'n adeiladu ar y trefniadau unigryw sydd ganddyn nhw eisoes yng Nghymru drwy'r gyfarwyddiaeth brawf a charchardai sydd eisoes wedi ei sefydlu ganddyn nhw. Fel y gwnaethon nhw ei ddweud, bydd hyn yn adlewyrchu cyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru yn well ac yn adeiladu ar y partneriaethau lleol presennol y mae'r gwasanaethau prawf wedi llwyddo i'w datblygu. Felly rwy'n cynnig gwelliant 1 o'n heiddo i'r perwyl hwn.
Fel y clywsom ni, bydd y cynigion hyn yn caniatáu mwy o integreiddio yn y gwasanaeth prawf a charchardai yng Nghymru gan 'atal dioddefwyr drwy newid bywydau,' fel y gwnaethon nhw ei ddweud, gyda mewnbwn gwirioneddol gan y trydydd sector, gan wneud yn fawr o'r adnoddau sydd ar gael ar ffurf pobl. Yn dilyn hyn, rwyf, er enghraifft, yn mynd â'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol yng Nghymru i gwrdd â Chwmni Buddiannau Cymunedol Datblygu Ieuenctid Eagle House ym Mangor ddydd Gwener nesaf i drafod gwaith y sefydliad hwn gyda phobl ifanc sy'n troseddu neu mewn perygl o wneud hynny. Mae Eagle House eisoes wedi adeiladu perthynas weithio gref gyda chanolfannau gwaith yn y gogledd.
Fel mae'r Arglwydd Ganghellor yn ei ddweud yn yr ymgynghoriad 'Cryfhau'r gwasanaeth prawf, meithrin hyder',
'rydym yn gwybod bod dedfrydau cymunedol yn aml yn fwy effeithiol na charchar o ran lleihau troseddu',
ac mae'n ychwanegu:
'Bu i Drawsffurfio Adsefydlu gynnig cyfle i ystod ehangach o ddarparwyr ddarparu gwasanaethau prawf, a chreodd y strwythur sydd yn bodoli heddiw.'
Dywedodd:
'bod yna gryfder yn yr ymagwedd marchnad gymysg yma, a bod yna gyfle i ystod o ddarparwyr, yn cynnwys yn y sector gwirfoddol, barhau i gynnig syniadau ffres ac arloesol i’r gwasanaethau prawf',
gan ychwanegu:
'Eisoes rydym wedi gweld gostyngiad o ddau bwynt canran yng nghyfraddau aildroseddu unigolion gaiff eu goruchwylio gan CRCau, a rhai enghreifftiau cadarnhaol o weithio da ar y cyd rhwng yr NPS, CRCau a’u partneriaid lleol.'
Dywedodd:
'Er y disgwylid anawsterau mewn rhaglen ddiwygio mor arwyddocaol a chymhleth',
bod arno eisiau mynd i’r afael â’r materion yma cyn gynted â phosib. Felly, meddai, mae'r ymgynghoriad hwn yn amlinellu sut maen nhw'n bwriadu sefydlogi'r gwasanaethau prawf a gwella sut y caiff troseddwyr eu goruchwylio a gwasanaethau adsefydlu. Mae hefyd yn nodi sut y byddan nhw'n defnyddio'r gwersi y maen nhw wedi eu dysgu hyd yma i sefydlu gwasanaethau mwy cadarn a fframwaith masnachol effeithiol.
Mae'r ymgynghoriad hefyd yn crybwyll
'cyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru a threfniadau partneriaethau presennol yng Nghymru'
ac maen nhw'n dweud bod y rhain
'yn golygu bod darparu gwasanaethau prawf yn wahanol i’r hyn a geir yn Lloegr.'
Dywedodd:
'Mae’r fframwaith deddfwriaethol yn rhoi cwmpas i ni allu datblygu trefniadau darparu amgen sydd yn adlewyrchu cyd-destun cyfiawnder troseddol yng Nghymru.'
Byddan nhw felly yn
'ystyried a yw’r hyn a ddysgir o’r trefniadau newydd hynny yn gymwys i’r system yn Lloegr.'
Felly, dydyn nhw ddim yn gwahanu. Maen nhw'n mynd i ddysgu oddi wrth Cymru a gobeithio datblygu hynny mewn mannau eraill. Bu AS Llafur Wrecsam, Ian Lucas, mewn digwyddiad yn Wrecsam hefyd. Fel finnau, mae'n deall y byddai datganoli cyfiawnder troseddol yn niweidiol, yn groes i'r realiti traws-ffiniol. Fe wnaeth hefyd fy atgoffa bod AS Llafur Delyn, David Hanson, yr un mor bryderus ag yntau.
Mae galw am ddatganoli cyfiawnder troseddol i Gymru yn methu â chydnabod nad yw gweithgarwch troseddol yn cydnabod ffiniau cenedlaethol na rhanbarthol, bod dros 1.4 miliwn o bobl yng Nghymru, 48 y cant o'r boblogaeth, yn byw o fewn 25 milltir i'r ffin â Lloegr, a 2.7 miliwn o bobl, 90 y cant o'r boblogaeth, o fewn 50 milltir i'r ffin. Mewn cyferbyniad, dim ond 5 y cant o boblogaeth yr Alban a Lloegr gyda'i gilydd sy'n byw o fewn 50 milltir i'w ffin nhw. Mae'r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn byw ar hyd coridorau'r M4 a'r A55, wedi'u gwahanu gan ardal wledig helaeth, a gofynion gwahanol o ran cyfiawnder troseddol. Fel yr oedd fy nghysylltiadau gwaith cynnar mewn cyfiawnder troseddol yn y gogledd yn fy atgoffa dro ar ôl tro, mae ganddyn nhw gysylltiad agosach â gogledd-orllewin Lloegr na gweddill Cymru, ac mae gorfodi datganoli, fel roedden nhw'n ei ddweud,
i borthi balchder Gwleidyddion penodol, yn rhywbeth y dylid cadw golwg gofalus arno.
[Torri ar draws.] Ie, ar bob cyfrif.
You've got 15 seconds.
Mae gennych chi 15 eiliad.
I thank the Member for giving way. Does he think that the decimation of the probation service that has happened would have occurred if it had been devolved to Wales?
Diolch i'r Aelod am ildio. A yw e'n credu y byddai'r anrheithio a fu ar y gwasanaeth prawf wedi digwydd pe byddai wedi ei ddatganoli i Gymru?
I think there would have been a decimation, but it would be decimation by bureaucratic control rather than imaginative evolution of services, because we must co-produce together. The state is not very good, except in terms of NHS, at running services. Its job there is to make sure they're delivered.
Operational reality is instead reflected—
Rwy'n credu y byddai wedi ei anrheithio, ond y byddai wedi ei anrheithio gan reolaeth fiwrocrataidd yn hytrach nag esblygiad dychmygus gwasanaethau, oherwydd mae'n rhaid inni gyd-gynhyrchu gyda'n gilydd. Nid yw'r wladwriaeth yn dda iawn, ac eithrio o ran y GIG, am redeg gwasanaethau. Ei gwaith yn hynny o beth yw sicrhau eu bod yn cael eu darparu.
Yn lle hynny adlewyrchir realiti gweithredol—
So, are you going to wind up now, then, please?
Felly, a ydych chi'n mynd i derfynu nawr, os gwelwch yn dda?
Operational reality is instead therefore reflected by the increased operational collaboration seen with Merseyside and Cheshire police, reported by North Wales Police in areas such as firearms, intelligence, custody, property and forensics.
To devolve criminal justice otherwise would be to pursue political goals, dismembering the UK, from certain people over there, or a political grab for power from a group of people whose creeping and often intimidatory politicisation of devolved public services must be a warning to us all.
Yn lle hynny adlewyrchir realiti gweithredol felly gan y cydweithredu gweithredol cynyddol gyda heddlu Glannau Mersi a swydd Gaer, y mae Heddlu Gogledd Cymru wedi adrodd yn ei gylch, mewn meysydd megis arfau tanio, deallusrwydd, cadw troseddwyr yn y ddalfa, eiddo a gwaith fforensig.
Byddai datganoli cyfiawnder troseddol fel arall yn ceisio cyflawni amcanion gwleidyddol, yn darnio'r DU, o du rhai pobl yn y fan acw, neu yn ymgais wleidyddol gan grŵp o bobl i gipio grym, a dylai'r modd y maen nhw'n gwleidyddoli gwasanaethau cyhoeddus datganoledig yn raddol, ac yn aml yn fygythiol, fod yn rhybudd i ni i gyd.
Thank you. Can I now call on Leanne Wood to move amendments 2 and 3 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth? Leanne.
Diolch. A gaf i yn awr alw ar Leanne Wood i gynnig gwelliannau 2 a 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth? Leanne.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cytuno â Chymdeithas Genedlaethol y Swyddogion Prawf bod preifateiddio gwasanaethau prawf wedi bod yn fethiant.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw am ddatganoli cyfiawnder troseddol i Gymru er mwyn creu gwasanaeth prawf a gaiff ei gynnal yn gyhoeddus sy'n gwasanaethu buddiannau ein cymunedau.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Agrees with the National Association of Probation Officers that the privatisation of probation services has been a failure.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls for the devolution of criminal justice to Wales in order to create a publicly run probation service which serves the interests of our communities.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch. I'd like to begin my contribution by stating once again that what has happened to the probation service, a service that I worked in for many years, has been heartbreaking to witness. It has been ripped apart by the Tories' ideological privatisation of the service and it's an unmitigated disaster. It's demoralised hard-working, experienced probation staff, resulting in many leaving in their droves. It's also diminished the service's ability to monitor offenders, thus reducing public safety.
There have been a number of cases where offender monitoring has not been adequate, and this has resulted in tragic consequences. I'm sure I don't need to mention the case of Conner Marshall here. There are many others, too. Privatisation has been an expensive gamble that has backfired, as the Tories were warned that it would.
Now, I agree completely with NAPO Cymru, who say that:
'Attempts to shoe-horn Probation into a market driven model are tortuous, have failed, and will fail.'
I also agree with the Howard League for Penal Reform, who say,
'Commissioning arrangements should be based on cooperation and joint purpose rather than competition. '
The introduction of a profit element into the management of offender risk is obscene, and it should never have been considered in the first place.
So, that's the past: what about the future? I agree with the decision to reunite offender management back into the public sector here in Wales. This will go some way to address the damage that has been done. While the changes implemented by the Tories can't be completely reversed, there is potential to reimagine a service that will help people get their lives back on track and to reduce their reoffending. I would, however, urge a note of caution and say that care needs to be given as to how further reorganisation is handled. Probation staff have been treated appallingly in recent years. Many people feel as though they've been taken for granted within that system. Further reorganisation, even when carried out with the best intentions for the best possible outcome, must be done in meaningful consultation with staff. Work with them, not against them. We can't afford to further demoralise staff, nor can we afford to lose even more expertise from the service.
Now I'm sure I won't surprise anyone here by speaking in favour of the devolution of the criminal justice system. I wrote a policy paper back in 2008, it was called 'Making Our Communities Safer', and that recommended devolving the criminal justice system to Wales. Had we done that then, we might well have avoided that disaster that has become probation privatisation. At that time, that paper was seen as a radical document. Then, of course, powers over policing and criminal justice were vociferously opposed by many on the Labour benches, so it's positive to see that, in the intervening years, so many people have now changed their mind.
When we consider the effects of Westminster cuts to policing, as well as the disaster that has been this probation service privatisation, for me, the case makes itself. Ten years ago, I argued that a devolved criminal justice system would allow Wales to take a different approach to the administration of justice. It would allow us the space to craft Welsh solutions to Welsh problems and make our communities and wider society a safer and fairer place for all of us. My view has not changed in the intervening decade and I'm pleased to see that there has been growing support for this to happen, not just from across this Siambr, but also from right across civic society, too.
The Tories' approach to justice is punitive, it's unfair, and it's focused on generating private profit from criminalisation and human suffering. Their system is failing our communities. Devolving responsibility for criminal justice would allow us to take this out of the Tories' hands for good. It would allow us to forge our own path in Wales to create a fairer system that could be an example of securing real and fair justice to people in other countries as well.
Diolch. Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy ddweud unwaith eto bod yr hyn sydd wedi digwydd i'r gwasanaeth prawf, gwasanaeth y bûm i'n gweithio ynddo am nifer o flynyddoedd, wedi bod yn dorcalonnus i'w weld. Mae wedi ei rwygo'n ddarnau gan breifateiddio ideolegol y Torïaid ar y gwasanaeth ac mae'n drychineb llwyr. Mae wedi digalonni staff prawf profiadol, gweithgar, gan arwain at lawer yn gadael yn eu heidiau. Mae hefyd wedi lleihau gallu'r gwasanaeth i fonitro troseddwyr, ac felly wedi lleihau diogelwch y cyhoedd.
Bu nifer o achosion lle na fu monitro troseddwyr yn ddigonol, ac mae hyn wedi arwain at ganlyniadau trychinebus. Rwy'n siŵr nad oes angen imi sôn am achos Conner Marshall yn y fan yma. Mae llawer o rai eraill, hefyd. Mae preifateiddio wedi bod yn achos drud o hapchwarae sydd wedi mynd o chwith, fel y rhybuddiwyd y Torïaid y byddai.
Nawr, cytunaf yn llwyr â NAPO Cymru, sy'n dweud bod
ymdrechion i wthio'r gwasanaeth prawf i fodel sy'n seiliedig ar y farchnad yn ddryslyd, wedi methu, ac y bydd yn methu.
Rwy'n cytuno hefyd â Cynghrair Howard er Diwygio Cosbau, sy'n dweud
y dylai trefniadau comisiynu fod yn seiliedig ar gydweithredu ac ar gyflawni amcanion ar y cyd yn hytrach na chystadleuaeth.
Mae cyflwyno elfen o elw i reoli risg troseddwyr yn warthus, ac ni ddylai fod wedi'i ystyried erioed yn y lle cyntaf.
Felly, dyna'r gorffennol: beth am y dyfodol? Rwy'n cytuno gyda'r penderfyniad i ailuno rheoli troseddwyr gyda'r sector cyhoeddus yma yng Nghymru. Bydd hyn yn mynd ran o'r ffordd i fynd i'r afael â'r difrod sydd wedi'i wneud. Er na ellir gwrthdroi yn llwyr y newidiadau y mae'r Torïaid wedi eu gwneud, mae modd dychmygu gwasanaeth a fydd yn helpu pobl i ailafael yn eu bywydau a gwneud llai o aildroseddu. Byddwn, fodd bynnag, yn rhoi gair o rybudd ac yn dweud bod angen gofal o ran sut yr ymdrinnir ag ad-drefnu pellach. Mae staff y gwasanaeth prawf wedi eu trin yn hynod o wael yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae llawer o bobl yn teimlo eu bod wedi cael eu cymryd yn ganiataol yn y system honno. Dylai unrhyw ad-drefnu pellach, hyd yn oed pan gaiff ei wneud gyda'r bwriadau gorau ar gyfer y canlyniad gorau posibl, ddigwydd drwy ymgynghori'n ystyrlon â staff. Gweithio gyda nhw, nid yn eu herbyn. Ni allwn ni fforddio digalonni rhagor o staff, ac ni allwn ni fforddio colli hyd yn oed mwy o arbenigedd o'r gwasanaeth.
Nawr rwy'n siŵr na fyddaf yn synnu neb yn y fan yma drwy siarad o blaid datganoli'r system cyfiawnder troseddol. Ysgrifennais bapur polisi yn ôl yn 2008 o'r enw 'Gwneud ein Cymunedau'n Fwy Diogel', ac roedd y papur hwnnw'n argymell datganoli'r system cyfiawnder troseddol i Gymru. Pe byddem ni wedi gwneud hynny bryd hynny, mae'n bosib iawn y byddem ni wedi osgoi'r drychineb honno a ddaeth o breifateiddio'r gwasanaeth prawf. Ar yr adeg honno, ystyriwyd y papur hwnnw yn ddogfen radical. Bryd hynny, wrth gwrs, roedd gwrthwynebiad croch i ddatganoli pwerau dros blismona a chyfiawnder troseddol gan lawer ar y meinciau Llafur, felly mae'n gadarnhaol gweld, yn y cyfamser, bod cynifer o bobl bellach wedi newid eu meddwl.
Pan ein bod yn ystyried effeithiau toriadau San Steffan ar blismona, ynghyd â'r drychineb hon a ddaeth gyda phreifateiddio'r gwasanaeth prawf, i mi, mae'r achos yn amlwg. Ddeng mlynedd yn ôl, roeddwn yn dadlau y byddai system cyfiawnder troseddol datganoledig yn galluogi Cymru i wneud pethau mewn ffordd wahanol i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Byddai'n fodd inni lunio atebion Cymreig i broblemau Cymreig a gwneud ein cymunedau a'r gymdeithas ehangach yn lle tecach a mwy diogel i bob un ohonom ni. Nid yw fy marn wedi newid yn ystod y degawd ac rwy'n falch o weld y bu cefnogaeth gynyddol i hyn, nid dim ond yn y Siambr hon, ond hefyd o bob haen o gymdeithas ddinesig, hefyd.
Mae ffordd y Torïaid o weinyddu cyfiawnder yn cosbi, yn annheg, ac mae'n canolbwyntio ar gynhyrchu elw preifat o droseddu a dioddefaint dynol. Mae eu system yn siomi ein cymunedau. Byddai datganoli'r cyfrifoldeb dros gyfiawnder troseddol yn caniatáu inni gymryd hwn o ddwylo'r Torïaid unwaith ac am byth. Byddai'n caniatáu inni lunio ein llwybr ein hunain yng Nghymru i greu system decach a allai fod yn enghraifft o sicrhau cyfiawnder gwirioneddol a theg i bobl mewn gwledydd eraill hefyd.
I very much agree with what Leanne Wood has just stated, Dirprwy Lywydd. I think that the criminal justice system in the UK is nothing short of disastrous and horrific. It's inhumane, it's unproductive, it creates a lot of damage for our communities, and it needs to change. So, the more power we can draw down to Wales to have a much more enlightened and effective system, the better, and the sooner that it happens, the better.
In terms of the probation system, yes, privatisation has been shambolic and very damaging as part of that overall picture that we see, and have seen in recent times. So, it's good to hear that there is some progress with the Ministry of Justice, as described by the Cabinet Secretary, and there is now more recognition of the particular circumstances in Wales and of devolution.
We know that many people who are in our prisons shouldn't be there; they have mental health issues, they have drug and alcohol problems, they have very low educational attainment and very low skills. All those problems have to be dealt with, and will only be dealt with in Wales if there's effective joining up with devolved services. Again, it was good to hear the Cabinet Secretary state that we are now on that path—
Rwy'n cytuno i raddau helaeth iawn â'r hyn y mae Leanne Wood newydd ei ddweud, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu bod y system cyfiawnder troseddol yn y Deyrnas Unedig yn ddim llai na thrychinebus ac erchyll. Mae'n annynol, mae'n anghynhyrchiol, mae'n creu llawer o niwed i'n cymunedau, ac mae angen iddi newid. Felly, gorau oll y mwyaf o bwerau y gallwn ni eu cael i Gymru i gael system llawer mwy goleuedig ac effeithiol, a gorau po gyntaf y bydd hynny'n digwydd.
O ran system y gwasanaeth prawf, do, mae preifateiddio wedi bod yn draed moch ac yn niweidiol fel rhan o'r darlun cyffredinol hwnnw yr ydym ni'n ei weld, ac yr ydym ni wedi ei weld yn y cyfnod diweddar. Felly, mae'n dda clywed y bu rhywfaint o gynnydd gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, fel mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi disgrifio, ac mae bellach mwy o gydnabyddiaeth o'r amgylchiadau penodol yng Nghymru ac o ddatganoli.
Rydym ni'n gwybod bod llawer o bobl yn ein carchardai na ddylent fod yno; mae ganddyn nhw broblemau iechyd meddwl, mae ganddyn nhw broblemau cyffuriau ac alcohol, mae ganddyn nhw gyrhaeddiad addysgol isel iawn a sgiliau isel iawn. Mae angen mynd i'r afael â'r holl broblemau hynny, ac ni ellir ond mynd i'r afael â nhw yng Nghymru os oes cydgysylltu effeithiol â gwasanaethau datganoledig. Unwaith eto, braf oedd clywed Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud ein bod yn awr ar y llwybr hwnnw—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
—much more effectively than we have been hitherto. Yes.
—yn llawer mwy effeithiol nag y buom ni hyd yn hyn. Gwnaf.
Diolch. Back in 2014-15, we had a new Governemnt of Wales Act, and we missed the opportunity there to devolve the probation service. Do you regret that your Government didn't push for it at that time?
Diolch. Yn ôl yn 2014-15, fe gawsom ni Ddeddf Llywodraeth Cymru newydd, ac fe wnaethom ni golli'r cyfle bryd hynny i ddatganoli'r gwasanaeth prawf. A ydych chi'n gresynu na wnaeth eich Llywodraeth bwyso am hynny bryd hynny?
Well, you know, I think we can look back and see history through different eyes, and not always understand the obstacles that might have been in the way of a particular route that we might have liked to have seen. So, without getting into a tortuous explanation of where we were and where we are now—
Wel, wyddoch chi, rwy'n credu y gallwn ni edrych yn ôl a gweld hanes drwy lygaid gwahanol, heb ddeall bob amser y rhwystrau a oedd o bosib ar lwybr penodol a allem ni fod wedi hoffi ei weld. Felly, heb roi esboniad trofaus o ble'r oeddem ni a ble'r ydym ni yn awr—
Go on, John. [Laughter.]
Ewch ymlaen, John. [Chwerthin.]
It is complicated. But what we know now is that we are seeing real progress, again, as the Cabinet Secretary has briefly outlined, and what we need to do is to strengthen that, I think, and quicken the pace.
I would just like to say a little bit, Dirprwy Lywydd, in terms of the issues around homelessness and making sure that when people are released from custody, they do know where they're going to be spending the night. As the Cabinet Secretary rightly said earlier, this isn't always the case. It's pretty obvious, isn't it, that if people are not being released into secure and adequate accommodation, they might quickly fall into reoffending. What we're about and should be about is preventing that.
The report that the committee that I chair, the Equality, Local Government and Communities Committee report, 'Life on the streets: preventing and tackling rough sleeping in Wales', made some pertinent recommendations. One was about giving automatic priority need to prison leavers, if we do not, in fact, abolish priority need altogether. And the other one was about re-establishing that prisoner accommodation and resettlement working group, and making sure that the national pathway—again, referred to by the Cabinet Secretary—works as well as it possibly can. So, the Government response set out further work that was taking place and further research. I don't necessarily expect the Cabinet Secretary to have all the answers here today as to where we are with that work at the current time, Dirprwy Lywydd. But I would appreciate, as quickly as possible, perhaps in consultation with colleagues, hearing what has happened and what stage that process is at the current time, because I do think it's very, very important as one part of the overall picture that prison leavers—particularly, I know there are challenges for those serving short sentences—but all prison leavers have secure, adequate accommodation, and, of course, the services that can go around that, in place as soon as they come out of prison.
Mae'n gymhleth. Ond yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw ein bod yn gweld cynnydd gwirioneddol, unwaith eto, fel yr amlinellodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gryno, a'r hyn y mae angen inni ei wneud yw cryfhau hynny, rwy'n credu, a chyflymu ein camre.
Fe hoffwn i ddweud tipyn bach, Dirprwy Lywydd, o ran materion sy'n ymwneud â digartrefedd a gwneud yn siŵr pan gaiff pobl eu rhyddhau o'r ddalfa, eu bod yn gwybod ble byddan nhw'n treulio'r noson. Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwbl briodol yn gynharach, nid dyma'r achos bob tro. Mae'n eithaf amlwg, onid yw hi, os nad yw pobl yn cael eu rhyddhau i lety diogel a digonol, fe allan nhw yn gyflym iawn lithro'n ôl i aildroseddu. Rydym ni yma, ac fe ddylem ni fod yma, i atal hynny.
Mae'r pwyllgor yr wyf yn ei gadeirio, y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, wedi cyhoeddi adroddiad o'r enw 'Bywyd ar y stryd: atal a mynd i'r afael â chysgu ar y stryd yng Nghymru,' sy'n gwneud rhai argymhellion perthnasol. Un oedd rhoi blaenoriaeth angen awtomatig i bobl sy'n gadael y carchar, os na fyddwn ni, mewn gwirionedd, yn diddymu blaenoriaeth angen yn gyfan gwbl. Ac roedd y llall ynghylch ailsefydlu'r gweithgor llety ac ailsefydlu carcharorion, a gwneud yn siŵr bod y cynllun cenedlaethol—y mae Ysgrifennydd y Cabinet, unwaith eto, wedi cyfeirio ato—yn gweithio mor dda â phosib. Felly, roedd ymateb y Llywodraeth yn nodi gwaith pellach a oedd ar y gweill ac ymchwil pellach. Nid wyf o reidrwydd yn disgwyl i Ysgrifennydd y Cabinet fod â'r atebion i gyd yma heddiw ynglŷn â ble'r ydym ni arni gyda'r gwaith hwnnw ar hyn o bryd, Dirprwy Lywydd. Ond byddwn yn gwerthfawrogi clywed, mor gyflym â phosib, efallai mewn ymgynghoriad â chydweithwyr, am yr hyn sydd wedi digwydd a pha gam yn y broses yr ydym ni arno ar hyn o bryd, oherwydd rwyf yn credu ei bod hi'n bwysig iawn, iawn fel un rhan o'r darlun cyffredinol fod y rhai sy'n gadael y carchar—rwy'n gwybod yn enwedig bod heriau ar gyfer y rhai sydd â dedfrydau byr—ond bod pawb sy'n gadael carchar yn cael llety diogel, digonol, ac, wrth gwrs, gwasanaethau i ategu hynny, ar gael iddyn nhw cyn gynted ag y maen nhw'n dod allan o'r carchar.
Thanks to the Minister for bringing today's debate. The Minister, when he gave us his contribution—it was very interesting. The onus was very much on rehabilitation and, of course, a meaningful rehabilitation system is very necessary. Of course, it doesn't work for all offenders, but we have to put in place the infrastructure so that we can give people the opportunity to rehabilitate themselves as well, as quickly and as efficiently as possible, so they can reintegrate into society. I think that many, many different things are part of this rehabilitation. John Griffiths was also trying to link the different things together—housing issues, which were mentioned. Of course, we did have the inquiry on the local government committee into homelessness, and there was a difficulty with, particularly, short sentences, because we did speak to someone who was homeless, who'd recently been released from prison, and he gave us some insight into this. It does seem that this is a real issue, because housing and probation officers often don't have time to set up a resettlement programme, when prisoners are given short sentences. The system in that respect isn't very joined up, so we have to look at how that can be improved.
The Minister also mentioned skills, and that's also an important part of rehabilitation. Nick Ramsay gave his example of the careers fair at Prescoed, which I think is an example of good practice. Of course, I've been to careers fairs—not as an offender, I should point out—but I've been to careers fairs. Careers fairs in themselves may not achieve a lot; it depends what flows from that. But I think the idea of having a careers fair in a prison sounds like a good innovation.
Turning to the actual motion—
Diolch i'r Gweinidog am gyflwyno dadl heddiw. Roedd y Gweinidog, pan wnaeth ei gyfraniad—roedd yn ddiddorol iawn. Roedd y pwyslais yn bendant iawn ar adsefydlu ac, wrth gwrs, mae system adsefydlu ystyrlon yn angenrheidiol iawn. Wrth gwrs, nid yw'n gweithio i bob troseddwr, ond mae'n rhaid inni sefydlu'r seilwaith fel y gallwn ni roi cyfle i bobl eu hadsefydlu eu hunain mor dda, mor gyflym ac mor effeithlon â phosib, felly y gallan nhw ailymdoddi i'r gymdeithas. Rwy'n credu bod llawer iawn, iawn, o bethau gwahanol yn rhan o'r adsefydlu hwn. Roedd John Griffiths hefyd yn ceisio cysylltu'r gwahanol bethau—materion tai, y soniwyd amdanynt. Wrth gwrs, fe gawsom ni ymchwiliad y Pwyllgor Llywodraeth Leol i ddigartrefedd, ac roedd anhawster yn arbennig gyda dedfrydau byr, oherwydd buom yn siarad â rhywun a oedd yn ddigartref, sydd yn ddiweddar wedi cael ei ryddhau o'r carchar, ac fe roddodd inni gipolwg ar hyn. Mae hi yn ymddangos bod hon yn broblem fawr, oherwydd nid oes gan swyddogion prawf a swyddogion tai yr amser yn aml i sefydlu rhaglen ailsefydlu, pan fo carcharorion yn cael dedfrydau byr. Nid yw'r system yn hynny o beth yn gydgysylltiedig iawn, felly mae'n rhaid inni edrych ar sut y gellir gwella hynny.
Soniodd y Gweinidog hefyd am sgiliau, ac mae hynny hefyd yn rhan bwysig o adsefydlu. Rhoddodd Nick Ramsay ei esiampl o ffair yrfaoedd yn Prescoed, ac rwy'n credu bod hynny'n enghraifft o arfer dda. Wrth gwrs, rwyf wedi bod i ffeiriau gyrfaoedd—nid fel troseddwr, dylwn nodi—ond rwyf wedi bod i ffeiriau gyrfaoedd. Hwyrach na fydd ffeiriau gyrfaoedd eu hunain yn cyflawni llawer; mae'n dibynnu ar yr hyn sy'n deillio o hynny. Ond rwy'n credu bod y syniad o gael ffair yrfaoedd mewn carchar yn swnio fel syniad da.
Gan droi at y cynnig ei hun —
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Of course, yes.
Gwnaf, wrth gwrs.
I raised that example earlier because I did go back and find out afterwards that there was success. I believe 85 per cent or 90 per cent of the ex-offenders who did attend that fair have now got placements after prison—and not just placements, but they've got well-paid placements.
Soniais am yr enghraifft honno yn gynharach oherwydd imi fynd yn ôl wedyn a darganfod y bu llwyddiant. Rwy'n credu bod 85 y cant neu 90 y cant o'r cyn-droseddwyr a aeth i'r ffair honno bellach wedi cael lleoliadau gwaith ar ôl dod allan o'r carchar—ac nid dim ond lleoliadau gwaith, ond mae ganddyn nhw leoliadau gwaith sy'n talu'n dda.
That's very encouraging, and thanks for enlightening us. I hope that system can be rolled out further across the prison system in Wales.
In UKIP, we support some things that the Government is saying, like the privatisation of the probation service isn't really a principle that we necessarily agree with, and we don't think, looking at it, that it looks to have been much of a success. So, we would tend to support what Plaid Cymru has said there in amendment 2. But, on the other hand, we aren't really greatly enthused by the idea of a separate criminal justice system for Wales. Mark Isherwood, again, as he did in the debate we had here—I don't know if it was last week or the week before, but it was certainly recently—has raised issues that certainly make that a contentious premise, one of the issues being that many Labour MPs don't support this. So, this seems to be another issue where Labour in Cardiff Bay and Labour in Westminster seem to be saying different things, which probably won't lead to a very coherent outcome, which is what you're professing to be after today, but, diolch yn fawr.
Mae hynny'n galonogol iawn, a diolch am ein goleuo. Rwy'n gobeithio y gellir cyflwyno'r system honno ymhellach ar draws y system carchardai yng Nghymru.
Yn UKIP, rydym ni'n cefnogi rhai pethau y mae'r Llywodraeth yn ei ddweud, er enghraifft, nid yw preifateiddio'r gwasanaeth prawf mewn gwirionedd yn egwyddor yr ydym ni o reidrwydd yn cytuno â hi, ac nid ydym ni'n credu, o edrych ar hynny, yr ymddengys y bu hi'n rhyw lwyddiant mawr. Felly, rydym ni'n tueddu i gefnogi'r hyn y mae Plaid Cymru wedi'i ddweud yng ngwelliant 2. Ond, ar y llaw arall, nid ydym ni mewn gwirionedd yn frwdfrydig iawn dros y syniad o gael system cyfiawnder troseddol ar wahân i Gymru. Mae Mark Isherwood, unwaith eto, fel a wnaeth yn y ddadl a gawsom ni yn y fan yma—wn i ddim pa un ai'r wythnos diwethaf neu'r wythnos gynt oedd hynny, ond roedd yn sicr yn ddiweddar—wedi crybwyll materion sy'n sicr yn gwneud hynny yn gynsail dadleuol, ac un o'r materion yw bod llawer o ASau Llafur nad ydynt yn cefnogi hyn. Felly, ymddengys bod hwn yn fater arall lle mae Llafur ym Mae Caerdydd a Llafur yn San Steffan yn ymddangos i fod yn dweud pethau gwahanol, na fydd yn debyg o arwain at ganlyniad rhesymegol iawn, sef yr hyn yr ydych chi'n honni eich bod yn ceisio ei gyflawni heddiw, ond, diolch yn fawr.
I'm very pleased to speak in this important debate. I'd like to thank the Cabinet Secretary for his statement, and I certainly support the direction that he is laying out. I particularly welcome his comments about a different way of approaching women in the criminal justice system and I look forward to seeing the blueprint that the Government will be setting out, because I think it's generally much more recognised now—the drastic consequences of imprisoning women and that the number of women who actually go to prison, who need to be separated from the public because of any element of danger, is minute. I'm so glad that there is now, at last, a move from the UK Government that does seem to be recognising that this is counterproductive—what they're doing. So, I think that, at long last, there's a move from the UK Government and I'm very pleased now that we can work more positively with them in Wales.
In my working life, before I worked as a politician, I was a social worker and worked very closely with the probation service. I am really tragedy-struck about what has happened to the probation service, because it was a first-class service. It was outstanding—the work that they did with offenders, working on prevention and working with offenders when they left prison. I just think what's happened to it is absolutely awful. As I think Leanne said in her contribution, and as Napo say, it did put the public at risk, what they did, and it's very difficult, I think, for us to rebuild from that position, because I do know how demoralised the probation service are. When the split in the probation service happened in Wales, you had probation officers sitting in one office and they were employed by two different people with two different systems operating. We had probation officers coming here into the Senedd explaining how this system was working and saying how they felt completely demoralised, and it's that sort of situation that we have to recover from.
When the document says that the probation service needs strengthening, it needs to really be absolutely rebuilt again. But I do recognise the points that Leanne made about how they have been through so much that really a wholescale change is very difficult to contemplate and has to be done in a very, very sensitive way. I'd like to pay tribute to the probation officers who have really struggled heroically to provide good services in an impossible regime. The community rehabilitation companies that were set up across the UK—and, of course, in Wales it was Working Links that managed that part of the service, and they came actually to meet us here in the Assembly at the beginning and tried to convince us that they were going to have this huge new approach and be so successful, and we all felt very sceptical and it's turned out exactly as we thought. It's turned out as a disaster.
I think these attempts to push the probation service into a market-driven model have been absolutely tortuous and completely unsuitable for a public service of this nature. So, I do hope that we will be able to ensure that there is a more cohesive probation service. It would be good to think that everybody came back together in Wales under one roof, working with the third sector, with the voluntary bodies, and with a productive partnership arrangement so that we could ensure that some of the most vulnerable people in our society, who are those in prisons, are helped and supported, as well as doing their time for what they've done, with the fact that they are given support so they don't go on to offend again.
I think the prison service and what happens to offenders is absolutely vital to all of us, and I think it is a sign of what sort of society we are—how we actually treat our prisoners and how we are going to make sure that they are able to contribute in the future to our society, which we know can be done if that input is there and if that support is there, as the probation service used to be able to do. I hope, under the Minister's plans, that we will have a thriving probation service here in Wales again.
Rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl bwysig hon. Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad, ac rwy'n sicr yn cefnogi'r cyfeiriad y mae yn ei osod. Rwy'n croesawu yn arbennig ei sylwadau am ffordd wahanol o ymdrin â menywod yn y system cyfiawnder troseddol ac edrychaf ymlaen at weld y glasbrint y bydd y Llywodraeth yn ei lunio, oherwydd credaf fod llawer mwy o gydnabyddiaeth yn gyffredinol bellach—y canlyniadau trychinebus o garcharu menywod a bod y nifer y menywod sydd mewn gwirionedd yn mynd i'r carchar, sydd angen cael eu gwahanu oddi wrth y cyhoedd oherwydd unrhyw elfen o berygl, yn eithriadol o fach. Rwyf mor falch felly, o'r diwedd, ei bod hi'n ymddangos bod Llywodraeth y DU yn cydnabod bod hyn yn wrthgynhyrchiol—yr hyn y maen nhw'n ei wneud. Felly, credaf, o'r diwedd, bod Llywodraeth y DU yn dechrau newid eu cân ac rwy'n falch iawn bellach y gallwn ni weithio yn fwy cadarnhaol â nhw yng Nghymru.
Yn fy mywyd gwaith, cyn imi fod yn wleidydd, roeddwn i'n weithiwr cymdeithasol ac yn gweithio'n agos iawn gyda'r gwasanaeth prawf. Mae hi'n dorcalonnus imi weld yr hyn sydd wedi digwydd i'r gwasanaeth prawf, oherwydd roedd yn wasanaeth o'r radd flaenaf. Roedd yn rhagorol—y gwaith yr oedden nhw'n ei wneud gyda throseddwyr, yn gweithio ar atal troseddu ac yn gweithio gyda throseddwyr pan eu bod yn gadael carchar. Rwy'n credu bod yr hyn sydd wedi digwydd yn hollol erchyll. Fel y dywedodd Leanne, rwy'n credu, yn ei chyfraniad, ac fel mae Napo yn ei ddweud, roedd yn peryglu'r cyhoedd, yr hyn a wnaethon nhw, ac mae'n anodd iawn, rwy'n credu, inni ailadeiladu o'r sefyllfa honno, oherwydd rwy'n gwybod pa mor ddigalon yw gweithwyr y gwasanaeth prawf. Pan ddigwyddodd y rhaniad yn y gwasanaeth prawf yng Nghymru, roedd gennych chi swyddogion prawf yn eistedd mewn un swyddfa a oedd yn cael eu cyflogi gan ddwy set gwahanol o bobl gyda dwy system weithredu wahanol. Roedd swyddogion prawf yn dod yma i'r Senedd i esbonio sut yr oedd y system hon yn gweithio ac yn dweud eu bod nhw'n teimlo'n hollol ddigalon, a dyna'r math o sefyllfa y mae angen inni ddringo ohoni.
Pan fo'r ddogfen yn dweud bod angen cryfhau y gwasanaeth prawf, mae angen mewn gwirionedd ei ailadeiladu yn hollol o'r newydd. Ond rwyf yn cydnabod y pwyntiau a wnaeth Leanne ynglŷn â sut maen nhw wedi dioddef cymaint bod gweddnewidiad llwyr mewn gwirionedd yn anodd iawn i'w ystyried ac mae angen gwneud hynny mewn ffordd dringar iawn, iawn. Hoffwn dalu teyrnged i'r swyddogion prawf sydd mewn gwirionedd wedi brwydro'n arwrol i ddarparu gwasanaethau da mewn cyfundrefn amhosibl. Y cwmnïau adsefydlu cymunedol a sefydlwyd ledled y DU—ac, wrth gwrs, yng Nghymru roedd Working Links yn rheoli'r rhan honno o'r gwasanaeth, ac mewn gwirionedd fe ddaethon nhw i gwrdd â ni yma yn y Cynulliad ar y dechrau a cheisio ein hargyhoeddi y bydden nhw'n mynd ati mewn ffordd newydd sbon danlli ac y bydden nhw mor llwyddiannus, ac roedd pob un ohonom ni'n teimlo'n amheus iawn ac fe ddigwyddodd yn union yr hyn yr oeddem ni'n ei ofni. Mae wedi bod yn drychineb.
Rwy'n credu bod yr ymdrechion hyn i wthio'r gwasanaeth prawf i fodel sy'n seiliedig ar y farchnad wedi bod yn gwbl drofaus ac yn gwbl anaddas ar gyfer gwasanaeth cyhoeddus o'r math hwn. Felly, rwyf yn gobeithio y gallwn ni sicrhau y ceir gwasanaeth prawf mwy cydgysylltiol. Byddai'n braf meddwl y gallai pawb ddod yn ôl at ei gilydd yng Nghymru o dan yr un to, gan weithio gyda'r trydydd sector, gyda'r cyrff gwirfoddol, a chyda threfniant partneriaeth cynhyrchiol fel y gallwn ni sicrhau bod rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, sef y rhai mewn carchardai, yn cael cymorth a chefnogaeth, yn ogystal â chyflawni eu dedfryd ar gyfer yr hyn y maen nhw wedi'i wneud, gyda'r ffaith eu bod yn cael cymorth fel na fyddan nhw yn troseddu eto.
Rwy'n credu bod y gwasanaeth carchardai a'r hyn sy'n digwydd i droseddwyr yn gwbl hanfodol i bob un ohonom ni, ac mae'n arwydd o ba fath o gymdeithas ydym ni— sut yr ydym ni mewn gwirionedd yn trin ein carcharorion a sut yr ydym ni'n mynd i wneud yn siŵr eu bod yn gallu cyfrannu yn y dyfodol at ein cymdeithas, a gwyddom y gellir gwneud hynny os yw'r mewnbwn hwnnw ar gael ac os yw'r gefnogaeth honno ar gael, fel y gallai'r gwasanaeth prawf ei wneud ar un adeg. Rwy'n gobeithio, o dan gynlluniau'r Gweinidog, y bydd gennym ni wasanaeth prawf sy'n ffynnu yma yng Nghymru unwaith eto.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for his statement. The probation service is a vital part of the criminal justice system and is likely to become even more important in future as our prisons become increasingly overcrowded. Welsh prisons are operating well beyond capacity, leading to severe overcrowding, which is detrimental to both prisoners and those who look after them—the prison officers. Prison can work, but it only works with proper rehabilitation, and the present overcrowding hampers the ability of prison staff to rehabilitate their charges effectively. As well as building new prisons to replace our archaic and crumbling Victorian prisons, we also have to ensure that rehabilitation continues when an offender leaves the prison gates and that there is a suitable mechanism for dealing with low-risk offenders for whom prison is not the answer. The probation service should be that mechanism. But, unfortunately, Chris Grayling's botched attempts to reform have turned the probation service into a national embarrassment. I would like to see the devolution of the criminal justice system. Our prisons are overflowing with people who should not be there: those suffering from mental ill health, veterans suffering from PTSD who have been abandoned by the system, and those who are desperately in need of shelter. All these people have been let down by a failing probation service. The National Audit Office found serious failings in the way that the UK Government opened up the probation service to private companies and the third sector. The NAO's report on transforming rehabilitation highlighted severe failures in monitoring the community rehabilitation companies, which meant that the Ministry of Justice had no way of knowing how the CRCs were performing.
CRCs are responsible for 80 per cent of the probation service's work, yet many fail to provide any performance data, cherry-picked which offenders they would monitor, and were paid regardless of whether they actually reduced reoffending. The Grayling reforms were also highly criticised by the Commons Justice Committee, which concluded that it was unlikely that the reforms could ever deliver an effective probation service. It is therefore unsurprising that the current Secretary of State for Justice has decided to reform the probation service.
I welcome the fact that reforms are to be phased in by 2020. As the National Audit Office highlighted, the rushed nature of the earlier reforms had a huge impact on the service, putting strain on staff, seeing inadequate IT provisions, and cutting corners. The private companies playing a role in offender rehabilitation and monitoring need to be properly managed and deliver results, not just profits. It has to be properly resourced for the benefit and safety of all. I would also like to see greater involvement of the voluntary sector.
The decision of the MOJ to combine the functions of the National Probation Service and the CRCs into a single organisation for Welsh offenders has merit, and I look forward to seeing how this will operate. One of the major criticisms of the NPS and CRCs was that they failed to secure housing for ex-offenders when they leave prison, which can often lead to reoffending. When I served in the prison service, we saw many young people who reoffended just to have a roof over their head and regular meals, and this is shameful. If we can ensure that the new probation service for Wales truly integrates with the public sector, truly involves the voluntary sector, and is truly and properly resourced, then the outlook for reoffending rates in Wales is good. I hope the Welsh Government and the UK Government will work closely together to ensure that we have a probation service that really works for Wales.
Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad. Mae'r gwasanaeth prawf yn rhan hanfodol o'r system cyfiawnder troseddol ac yn debygol o ddod yn bwysicach fyth yn y dyfodol wrth i'n carchardai ddod yn gynyddol fwy gorlawn. Mae carchardai Cymru yn gweithredu ymhell y tu hwnt i'w capasiti, gan arwain at orlenwi difrifol, sy'n andwyol i garcharorion a'r rhai sy'n gofalu amdanyn nhw—y swyddogion carchar. Gall carchar weithio, ond mae'n gweithio dim ond gyda'r adsefydlu priodol, ac mae'r gorlenwi presennol yn rhwystro staff carchardai rhag adsefydlu eu carcharorion yn effeithiol. Yn ogystal ag adeiladu carchardai newydd yn lle ein carchardai hynafol Fictoraidd sy'n prysur ddadfeilio, mae'n rhaid inni hefyd sicrhau bod adsefydlu yn parhau pan fydd troseddwr yn gadael gatiau'r carchar a bod dull addas i ymdrin â throseddwyr risg isel pan nad eu hanfon i'r carchar yw'r ateb. Y gwasanaeth prawf dylai fod y dull hwnnw. Ond, yn anffodus, mae ymdrechion traed moch Chris Grayling i ddiwygio wedi troi'r gwasanaeth prawf yn destun cywilydd cenedlaethol. Hoffwn weld datganoli'r system cyfiawnder troseddol. Mae ein carchardai yn orlawn o bobl na ddylen nhw fod yno: rhai sy'n dioddef o afiechyd meddwl, cyn-filwyr sy'n dioddef o Anhwylder Straen Wedi Trawma y mae'r system wedi cefnu arnyn nhw, a'r rhai hynny sydd wir angen lloches. Mae'r holl bobl hyn wedi eu siomi gan wasanaeth prawf diffygiol. Canfu'r Swyddfa Archwilio Genedlaethol ddiffygion difrifol yn y ffordd yr oedd Llywodraeth y DU wedi agor y gwasanaeth prawf i gwmnïau preifat a'r trydydd sector. Mae adroddiad y Swyddfa Archwilio Genedlaethol ar weddnewid adsefydlu wedi tynnu sylw at fethiannau difrifol mewn monitro cwmnïau ailsefydlu cymunedol, sy'n golygu nad oedd gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder unrhyw ffordd o wybod sut yr oedd y cwmniau adsefydlu cymunedol yn perfformio.
Mae cwmnïau adsefydlu cymunedol yn gyfrifol am 80 y cant o waith y gwasanaeth prawf, ac eto mae llawer yn methu â darparu unrhyw ddata perfformiad, yn dewis a dethol pa droseddwyr y byddant yn eu monitro, ac yn cael eu talu ni waeth pa un a oedden nhw mewn gwirionedd yn lleihau aildroseddu ai peidio. Beirniadwyd diwygiadau Grayling yn hallt iawn hefyd gan Bwyllgor Cyfiawnder Tŷ'r Cyffredin, a ddaeth i'r casgliad ei bod hi'n annhebygol y gallai'r diwygiadau fyth sicrhau gwasanaeth prawf effeithiol. Nid yw hi'n syndod bod yr Ysgrifennydd Gwladol dros Gyfiawnder wedi penderfynu diwygio'r gwasanaeth prawf.
Rwy'n croesawu'r ffaith y caiff diwygiadau eu gwneud yn raddol erbyn 2020. Fel yr amlygodd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol, cafodd natur frysiog y diwygiadau cynharach effaith enfawr ar y gwasanaeth, gan roi straen ar staff, gweld darpariaethau technoleg gwybodaeth annigonol, ac esgeulustod. Mae angen rheolaeth briodol ar gwmnïau preifat sydd â rhan mewn monitro ac adsefydlu troseddwyr, ac mae angen iddyn nhw gyflawni canlyniadau, nid gwneud elw yn unig. Mae'n rhaid iddyn nhw gael adnoddau priodol ar gyfer lles a diogelwch pawb. Byddwn hefyd yn hoffi gweld mwy o gyfranogiad gan y sector gwirfoddol.
Mae peth rhinwedd i benderfyniad y Weinyddiaeth Gyfiawnder i gyfuno swyddogaethau'r gwasanaeth prawf cenedlaethol a'r cwmnïau adsefydlu cymunedol mewn sefydliad ar gyfer troseddwyr Cymru, ac rwy'n edrych ymlaen at weld sut y bydd hyn yn gweithio. Un o'r beirniadaethau mawr o'r gwasanaeth prawf cenedlaethol a'r cwmnïau adsefydlu cymunedol oedd iddyn nhw fethu â sicrhau tai i gyn-droseddwyr pan eu bod yn gadael carchar, sy'n aml yn gallu arwain at aildroseddu. Pan yr oeddwn i'n gweithio yn y gwasanaeth carchardai, gwelsom lawer o bobl ifanc yn aildroseddu dim ond i gael to uwch eu pennau a phrydau bwyd rheolaidd, ac mae hyn yn gywilyddus. Os gallwn ni sicrhau bod y gwasanaeth prawf newydd i Gymru wir yn integreiddio gyda'r sector cyhoeddus, ei fod wir yn cynnwys y sector gwirfoddol, a bod ganddo'r adnoddau priodol mewn gwirionedd, yna mae'r rhagolygon ar gyfer cyfraddau aildroseddu yng Nghymru yn dda. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cydweithio'n agos i sicrhau bod gennym ni wasanaeth prawf sydd wir yn gweithio ar gyfer Cymru.
Thank you. I now call the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services to reply to the debate—Alun Davies.
Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus i ymateb i'r ddadl—Alun Davies.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm grateful to Members on all sides of the Chamber for their contributions to what has been, I think, a very good and thoughtful debate this afternoon. In terms of taking this forward, I also welcome the very broad consensus of view that we just heard expressed by Caroline Jones, but that we also heard powerfully expressed by Members on different sides of the Chamber. I think Julie Morgan spoke for all of us when she described the failure of the privatisation, echoing the words of John Griffiths and Leanne Wood, speaking from their own experience of a criminal justice system that is simply failing the most vulnerable people in our society.
I think it's absolutely essential—. The points made by Leanne Wood in terms of working with staff and not against them must be a part of how we take this forward. I welcome John Griffiths's comments about the progress that we are seeing on this issue. He's absolutely right to argue that the progress has been faster and further than we anticipated, even some months ago, and I think we would all seek to welcome that. The points made by Julie Morgan on the blueprint for female offenders, I think, are extremely well made, and I will be seeking to bring blueprints for female offending and for youth offending to this place and to publish those before Christmas. That's certainly my intention today.
There has been agreement and descriptions of the failures of privatisation. But, for us, we want to go further than simply describing the failures of the past. We want to design a future for everybody. And can I say this in closing, Deputy Presiding Officer? Mark Isherwood is getting there. He's nearly there. I would say to him: do not subcontract your speech writing to Conservative—[Interruption.] I'm going to finish this. Do not subcontract your speech writing and your thinking to Conservative head office: think, look hard—look hard at what you see in front of you. I know that he works hard to maintain contact and to speak with people up and down the region he represents, and he will know from his own experience that there exists across Wales today a broad and settled consensus that policing should be devolved to this place, and, in doing so, criminal justice should also be devolved to enable us to create the holistic system that many people have described.
But let me finish with the points made by Leanne Wood: devolution by itself, for its own purpose, isn't good enough. What we have to recognise is that devolving these responsibilities is the beginning of the job, not the end of it. We devolve those responsibilities in order to create a better service and the opportunities to serve our people better. We don't simply do it because we are driven to that conclusion by a rigid dogma, so we have to get these things right. And I recognise that there are areas at the moment that we don't get right and we need to do better. And it is only by devolving those responsibilities to this place to ensure that we have the scrutiny of this place that we can then pursue those policy objectives and then even Mark Isherwood will agree that we will be serving the most vulnerable people in our society better than we do today.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i Aelodau ar bob ochr i'r Siambr am eu cyfraniadau i'r hyn sydd wedi bod, rwy'n credu, yn ddadl dda a meddylgar iawn y prynhawn yma. O ran y camau nesaf yn hyn o beth, rwyf hefyd yn croesawu'r consensws eang iawn o farn a glywsom ni gan Caroline Jones, ond a glywsom ni'n cael ei fynegi'n rymus gan Aelodau ar wahanol ochra'r Siambr hefyd. Rwy'n credu bod Julie Morgan wedi siarad dros bob un ohonom ni pan ddisgrifiodd fethiant preifateiddio, gan adleisio geiriau John Griffiths a Leanne Wood, a oedd yn siarad o'u profiad eu hunain o system cyfiawnder troseddol sy'n siomi'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas.
Rwy'n credu ei bod hi'n gwbl hanfodol—. Mae'n rhaid i'r pwyntiau a wnaed gan Leanne Wood o ran gweithio gyda staff ac nid yn eu herbyn fod yn rhan o sut yr ydym ni'n gweithredu ar hyn. Rwy'n croesawu sylwadau John Griffiths am y cynnydd yr ydym ni'n ei weld ar y mater hwn. Mae yn llygad ei le i ddadlau bod y cynnydd wedi bod yn gyflymach ac ymhellach nag a ragwelwyd gennym ni, hyd yn oed rai misoedd yn ôl, ac rwy'n credu y byddem ni i gyd yn croesawu hynny. Mae'r pwyntiau a wnaed gan Julie Morgan am y glasbrint ar gyfer troseddwyr benywaidd, rwy'n credu, yn rhai da iawn, a byddaf yn ceisio dod â glasbrintiau ar gyfer troseddwyr benywaidd a throseddau ieuenctid i'r fan yma a'u cyhoeddi cyn y Nadolig. Yn sicr dyna fy mwriad heddiw.
Bu cytundeb a disgrifiadau o fethiannau preifateiddio. Ond, i ni, rydym ni eisiau mynd ymhellach na dim ond disgrifio methiannau'r gorffennol. Rydym ni eisiau cynllunio dyfodol ar gyfer pawb. Ac a gaf i ddweud hyn wrth gloi, Dirprwy Lywydd? Mae Mark Isherwood bron yno. Mae e bron yno. Byddwn yn dweud hyn wrtho: Peidiwch ag is-gontractio eich araith ysgrifenedig i— [Torri ar draws.] Rwy'n mynd i orffen hyn. Peidiwch ag is-gontractio eich areithiau a'ch ffordd o feddwl i brif swyddfa'r Ceidwadwyr: Meddyliwch, edrychwch yn fanwl—edrychwch yn fanwl ar yr hyn a welwch o'ch blaen. Rwy'n gwybod ei fod yn gweithio'n galed i gadw mewn cysylltiad ac i siarad â phobl ar hyd a lled y rhanbarth y mae'n ei gynrychioli, a bydd yn gwybod o'i brofiad ei hun bod consensws eang a sefydlog ledled Cymru heddiw y dylid datganoli plismona i'r fan yma, ac, wrth wneud hynny, y dylid datganoli cyfiawnder troseddol hefyd i'n galluogi ni i greu'r system gyfannol y mae llawer o bobl wedi ei disgrifio.
Ond caniatewch i mi orffen gyda'r pwyntiau a wnaed gan Leanne Wood: nid yw datganoli ar ei ben ei hun, at ei ddiben ei hun, yn ddigon da. Yr hyn y mae'n rhaid inni ei gydnabod yw mai dechrau'r gwaith, nid ei ddiwedd, yw datganoli'r cyfrifoldebau hyn. Rydym ni'n datganoli'r cyfrifoldebau hynny er mwyn creu gwell gwasanaeth a'r cyfleoedd i wasanaethu ein pobl yn well. Nid ydym ni'n gwneud hynny dim ond oherwydd bod dogma anhyblyg yn ein cymell i ddod i'r casgliad hwnnw, felly mae'n rhaid inni wneud y pethau hyn yn gywir. Ac rwy'n cydnabod bod meysydd ar hyn o bryd lle nad ydym ni'n gwneud pethau'n gywir a lle mae angen inni wneud yn well. A dim ond drwy ddatganoli'r cyfrifoldebau hynny i'r fan yma i sicrhau y gall y fan yma graffu ar yr agweddau hynny y gallwn ni wedyn fwrw ymlaen â'r amcanion polisi hynny ac yna bydd hyd yn oed Mark Isherwood yn cytuno y byddwn ni'n gwasanaethu y pobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas yn well nag yr ydym ni'n ei wneud heddiw.
Thank you. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] Object. Okay. Therefore we will defer voting on this item until voting time. We are going to move to voting time now, so unless three Members wish for the bell to be rung—. Do three Members wish—? Can I see three Members wishing? Thank you. Therefore, can we ring the bell, please?
Diolch. Y cynnig yw derbyn gwelliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Iawn. Felly byddwn yn gohirio'r pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio. Rydym am symud at y cyfnod pleidleisio yn awr, felly oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu—. Oes tri aelod yn dymuno —? A allaf i weld tri aelod sy'n dymuno hynny? Diolch. Felly, a gawn ni ganu'r gloch, os gwelwch yn dda?
Canwyd y gloch i alw’r Aelodau i’r Siambr.
The bell was rung to call Members to the Chamber.
We will now move to voting time. And so we move to vote on the last debate, which is the probation service reform, and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 43, no abstentions, seven against, therefore amendment 1 is agreed.
Symudwn yn awr at y cyfnod pleidleisio. Ac felly symudwn i bleidlais ar y ddadl ddiwethaf, sef diwygio'r gwasanaeth prawf, ac rwy'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 43, neb yn ymatal, saith yn gwrthwynebu, felly derbynnir gwelliant 1.
NDM6831 - Gwelliant 1: O blaid: 43, Yn erbyn: 7, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6831 - Amendment 1: For: 43, Against: 7, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For amendment 2 40, no abstentions, 10 against, therefore amendment 2 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid gwelliant 2 40, neb yn ymatal, 10 yn erbyn, felly derbynnir gwelliant 2.
NDM6831 - Gwelliant 2: O blaid: 40, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6831 - Amendment 2: For: 40, Against: 10, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For amendment 3 36, no abstentions, 14 against, therefore amendment 3 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid gwelliant 36 3, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, felly derbynnir gwelliant 3.
NDM6831 - Gwelliant 3: O blaid: 36, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6831 - Amendment 3: For: 36, Against: 14, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended, tabled in the name of Julie James.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd, a gyflwynwyd yn enw Julie James.
Cynnig NDM6831 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi cynigion ar gyfer Diwygio Gwasanaethau Prawf yng Nghymru.
Yn nodi y bydd Gwasanaeth Carchardai a Phrofiannaeth EM yng Nghymru yn adeiladu ar y trefniadau unigryw sydd ganddo eisoes yng Nghymru drwy ei gyfarwyddiaeth carchardai a phrofiannaeth sefydledig, i adlewyrchu cyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru yn well ac adeiladu ar bartneriaethau lleol presennol.
Yn cytuno â Chymdeithas Genedlaethol y Swyddogion Prawf bod preifateiddio gwasanaethau prawf wedi bod yn fethiant.
Yn galw am ddatganoli cyfiawnder troseddol i Gymru er mwyn creu gwasanaeth prawf a gaiff ei gynnal yn gyhoeddus sy'n gwasanaethu buddiannau ein cymunedau.
Motion NDM6831 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes proposals for Probation Services Reform in Wales.
Notes that the HM Prisons and Probation Service in Wales will build upon the unique arrangements that it already has in Wales through its established prisons and probation directorate, to better reflect the devolved responsibilities of the Welsh Government and build on existing local partnerships.
Agrees with the National Association of Probation Officers that the privatisation of probation services has been a failure.
Calls for the devolution of criminal justice to Wales in order to create a publicly run probation service which serves the interests of our communities.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 36, no abstentions, 14 against, therefore the amended motion is agreed.
Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig a ddiwygiwyd 36, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, felly mae'r cynnig a ddiwygiwyd wedi ei dderbyn.
NDM6831 - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 36, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6831 - Motion as amended: For: 36, Against: 14, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:18.
The meeting ended at 18:18.