Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
09/10/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mohammad Asghar.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Mohammad Asghar.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gynyddu gwerth allforion i wledydd y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd? OAQ52714
1. What action is the Welsh Government taking to increase the value of exports to countries outside the European Union? OAQ52714
We've long had a suite of support services designed to help Welsh companies to export their goods and services to all markets, both inside and outside of the European Union, and these will continue to be available after we leave the EU.
Bu gennym ni gyfres o wasanaethau cymorth â'r bwriad o helpu cwmnïau o Gymru i allforio eu nwyddau a'u gwasanaethau i bob marchnad, y tu mewn a'r tu allan i'r Undeb Ewropeaidd, ers amser maith, a bydd y rhain yn parhau i fod ar gael ar ôl i ni adael yr UE.
Thank you very much for the reply, First Minister. Welsh Government figures show that exports from Wales to the European Union, for the year ending 2018, increased by 6.8 per cent, compared to the previous year. However, export to non-EU countries increased only by 0.3 per cent. Given the failure of Welsh Government to diversify its export destinations, what action will you take to take advantage of the trading opportunities presented by Brexit? And will you follow the recommendation of the Economy, Infrastructure and Skills Committee and appoint a trade Minister to sell Wales to the world, please?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb, Prif Weinidog. Mae ffigurau Llywodraeth Cymru yn dangos bod allforion o Gymru i'r Undeb Ewropeaidd, ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben yn 2018, wedi cynyddu gan 6.8 y cant, o'u cymharu a'r flwyddyn flaenorol. Fodd bynnag, cynyddodd allforio i wledydd nad ydynt yn yr UE gan 0.3 y cant yn unig. O ystyried methiant Llywodraeth Cymru i arallgyfeirio ei chyrchfannau allforio, pa gamau wnewch chi eu cymryd i fanteisio ar y cyfleoedd masnachu a gyflwynir gan Brexit? Ac a wnewch chi ddilyn argymhelliad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau a phenodi Gweinidog masnach i werthu Cymru i'r byd, os gwelwch yn dda?
Well, I remain to be convinced of what trade opportunities exist post Brexit. For example, if you look at the top five export markets that we have, the top is Germany, second France, third the USA, fourth Ireland, fifth the Netherlands. Now, four of those countries are in the EU. If we look further down to the top 10, then we find a situation where eight are either in the EU or the customs union. Now, clearly, these are our major export markets. They are markets that we must seek to protect while at the same time looking to expand our markets elsewhere, which is why, of course, we've opened, and are in the process of opening, more offices around the world, in order to raise Wales's profile abroad.
Wel, nid wyf i wedi fy argyhoeddi eto ynghylch pa gyfleoedd masnach sy'n bodoli ar ôl Brexit. Er enghraifft, os edrychwch chi ar y bum brif farchnad allforio sydd gennym ni, mae'r Almaen ar y brig, mae Ffrainc yn ail, mae UDA yn drydydd, Iwerddon yn bedwerydd, yr Iseldiroedd yn bumed. Nawr, mae pedair o'r gwledydd hynny yn yr UE. Os edrychwn ni ymhellach i lawr y 10 uchaf, yna, gwelwn sefyllfa lle ceir wyth sydd naill ai yn yr UE neu'r undeb tollau. Nawr, yn amlwg, dyma ein prif farchnadoedd allforio. Maen nhw'n farchnadoedd y mae'n rhaid i ni geisio eu diogelu gan geisio ar yr un pryd ehangu ein marchnadoedd mewn mannau eraill, a dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi agor, ac wrthi'n agor, mwy o swyddfeydd ledled y byd, er mwyn codi proffil Cymru dramor.
First Minister, whilst it's true that, currently, the majority of Wales's goods exports go to the EU, the growth prospects, regardless of Brexit, are not promising. The Organisation for Economic Co-operation and Development, the World Bank, and the International Monetary Fund have all downgraded EU gross domestic product growth forecast to around 1.5 per cent, whereas China will see growth five to 10 times higher than that. So, what specific steps is your Government taking to capitalise on our growing trade with China and ensure that China becomes one of our major export markets for goods and services?
Prif Weinidog, er ei bod hi'n wir, ar hyn o bryd, bod y rhan fwyaf o nwyddau allforio Cymru yn mynd i'r UE, nid yw'r rhagolygon ar gyfer twf, Brexit neu beidio, yn addawol. Mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, Banc y Byd a'r Gronfa Ariannol Ryngwladol i gyd wedi israddio'r rhagolygon twf cynnyrch domestig gros i tua 1.5 y cant, tra bydd twf pum i 10 gwaith yn fwy na hynny yn Tsieina. Felly, pa gamau penodol mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i fanteisio ar ein masnach gynyddol gyda Tsieina ac i sicrhau bod Tsieina yn troi'n un o'n prif farchnadoedd allforio ar gyfer nwyddau a gwasanaethau?
Well, China comes in at No. 11 in terms of the countries that we export to. We have, of course, three offices in China—looking to open another one—and their job is to promote links in every way between Wales and China. We will look to expand Wales's presence in every market around the world, including that market that is closest to us—the European market.
Wel, mae Tsieina yn Rhif 11 o ran y gwledydd yr ydym ni'n allforio iddynt. Mae gennym ni, wrth gwrs, dair swyddfa yn Tsieina—rydym ni'n bwriadu agor un arall—a'u gwaith nhw yw hyrwyddo cysylltiadau ym mhob ffordd rhwng Cymru a Tsieina. Byddwn yn ceisio ehangu presenoldeb Cymru ym mhob marchnad ym mhedwar ban byd, gan gynnwys y farchnad honno sydd agosaf atom ni—y farchnad Ewropeaidd.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar gyfer treftadaeth ddiwydiannol yng Nghasnewydd? OAQ52710
2. Will the First Minister make a statement on Welsh Government policy for industrial heritage in Newport? OAQ52710
We are rightfully proud of our nation’s rich industrial heritage. Over 1,000 industrial structures in Wales have statutory protection, including the iconic, grade I listed of course, Newport transporter bridge—a truly significant historic structure not only for Newport, but for the whole of Wales.
Rydym ni'n falch, a hynny'n gwbl briodol, o dreftadaeth ddiwydiannol gyfoethog ein gwlad. Mae dros 1,000 o strwythurau diwydiannol yng Nghymru wedi eu diogelu'n statudol, gan gynnwys adeilad eiconig, rhestredig gradd I, pont gludo Casnewydd, wrth gwrs—adeiledd hanesyddol wirioneddol arwyddocaol nid yn unig i Gasnewydd, ond i Gymru gyfan.
Yes, First Minister, the transporter bridge, having been built at the turn of the twentieth century, is one of just six working bridges in the world today. It was originally built to transport steel workers across the river Usk to their place of work and it holds very many memories for local people. I remember being on the transporter bridge going to school games, in primary school, standing on one leg when it bumped at the end, to see whether you could remain on one leg, walking over the top, and, of course, the history of the miners' strike, when it was hijacked by striking miners, and when a USA businessman wanted to buy it, dismantle it, transport it to the states and reassemble it. There are so many stories around that Newport transporter bridge—the tranny, as it's known locally. I'm glad that Welsh Government is increasingly recognising this. Friends of Newport Transporter Bridge have an important project, with the Heritage Lottery Fund, to safeguard its future, and Dafydd Elis-Thomas just the other week, in answering a question from my colleague Jayne Bryant, committed to putting it at the forefront of Welsh Government policy for industrial heritage in Wales. I wonder whether you could reinforce that Welsh Government commitment today, First Minister, and perhaps give a little bit more detail as to how it will be taken forward.
Ydy, Prif Weinidog, mae'r bont gludo, a adeiladwyd ar droad yr ugeinfed ganrif, yn un o ddim ond chwech o bontydd sy'n gweithio yn y byd heddiw. Fe'i hadeiladwyd yn wreiddiol i gludo gweithwyr dur ar draws afon Wysg i'w gweithle ac mae gan bobl leol lawer iawn o atgofion ohoni. Rwy'n cofio bod ar y bont gludo yn mynd i gemau ysgol, yn yr ysgol gynradd, gan sefyll ar un goes pan oedd yn taro ar y diwedd, i weld a allech chi aros ar un goes, cerdded dros y top, ac, wrth gwrs, hanes streic y glowyr, pan gafodd ei meddiannu gan lowyr ar streic, a phan oedd dyn busnes o UDA eisiau ei phrynu, ei datgymalu, a'i chludo i'r Unol Daleithiau i'w hailadeiladu. Ceir cymaint o straeon am bont gludo Casnewydd—y tranny, fel y'i gelwir yn lleol. Rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod hyn yn gynyddol. Mae gan Gyfeillion Pont Gludo Casnewydd brosiect pwysig, gyda Chronfa Dreftadaeth y Loteri, i ddiogelu ei dyfodol, ac ymrwymodd Dafydd Elis-Thomas, dim ond wythnos neu ddwy yn ôl, wrth ateb cwestiwn gan fy nghyd-Aelod Jayne Bryant, i'w gwneud yn flaenllaw ym mholisi Llywodraeth Cymru ar gyfer treftadaeth ddiwydiannol yng Nghymru. Tybed a allech chi atgyfnerthu'r ymrwymiad hwnnw gan Lywodraeth Cymru heddiw, Prif Weinidog, ac efallai rhoi ychydig mwy o fanylion ynghylch sut bydd yn cael ei ddatblygu.
I heard the Member for Newport East suggest that he'd walked over the bridge—whether he was meant to do that or not, he doesn't explain further. But he's right to say, of course, that the bridge has played a huge part in Newport's history and is held in great affection in the hearts of the people of his constituency and, indeed, Newport West as well. What I can say is that the Minister has asked his officials to work closely with Newport City Council to secure the project—the bridge—by providing technical support and advice, and in helping to identify potential sources of funding to help meet the current funding shortfall for the bridge, and certainly I know the Minister has been asked to be kept fully informed of developments.
Clywais yr Aelod dros Ddwyrain Casnewydd yn awgrymu ei fod wedi cerdded dros y bont—pa un a oedd ef i fod i wneud hynny ai peidio, nid yw'n esbonio ymhellach. Ond mae'n iawn i ddweud, wrth gwrs, bod y bont wedi chwarae rhan enfawr yn hanes Casnewydd a bod ganddi le annwyl iawn yng nghalonnau pobl ei etholaeth ac, yn wir, Gorllewin Casnewydd hefyd. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw bod y Gweinidog wedi gofyn i'w swyddogion weithio'n agos gyda Chyngor Dinas Casnewydd i sicrhau'r prosiect—y bont—trwy ddarparu cymorth a chyngor technegol, a thrwy helpu i nodi ffynonellau cyllid posibl er mwyn helpu i lenwi'r bwlch cyllid presennol ar gyfer y bont, a gwn yn sicr y gofynnwyd i'r Gweinidog am gael yr wybodaeth ddiweddaraf am ddatblygiadau.
I'm pleased to hear that Welsh Government will at least be supporting work to see if we can secure funding for the transporter bridge, and I hope it may support it with its own funding, depending on how that work progresses. I wonder, therefore, if I could ask the First Minister whether he would also support the industrial heritage of Newport by funding an equally inspiring new bridge over Newport docks for the M4 relief road.
Rwy'n falch o glywed y bydd Llywodraeth Cymru o leiaf yn cefnogi gwaith i weld os gallwn ni sicrhau cyllid ar gyfer y bont gludo, a gobeithiaf efallai y bydd yn ei chefnogi gyda'i chyllid ei hun, yn dibynnu ar sut mae'r gwaith hwnnw'n datblygu. Tybed, felly, a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a fyddai hefyd yn cefnogi treftadaeth ddiwydiannol Casnewydd trwy ariannu pont newydd sy'n cynnig yr un fath o ysbrydoliaeth dros ddociau Casnewydd ar gyfer ffordd liniaru'r M4.
Well, that is not within the portfolio of the Minister, I can assure him of that, and we will always look to ensure that the industrial heritage of Newport that is with us will continue to be protected.
Wel, nid yw hynny'n rhan o bortffolio'r Gweinidog, gallaf ei sicrhau o hynny, a byddwn bob amser yn ceisio sicrhau y bydd treftadaeth ddiwydiannol Casnewydd sydd gennym ni yn parhau i gael ei diogelu.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.
Questions now from the party leaders. The leader of the UKIP group, Gareth Bennett
Diolch, Llywydd. First Minister, there's been a lot of publicity recently over the issue of food labelling. As you will be aware, there have been some tragic cases where people have died, quite possibly due to lack of information on the label of a food product that they consumed. Do you agree that, as a matter of course, there should be clear labelling for food products in Wales so that all the relevant information is readily available?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, bu llawer o gyhoeddusrwydd yn ddiweddar ynghylch y mater o labelu bwyd. Fel y byddwch yn ymwybodol, bu rhai achosion trasig lle bu pobl farw, o bosibl oherwydd diffyg gwybodaeth ar label cynnyrch bwyd a fwytawyd ganddynt. A ydych chi'n cytuno y dylai fod labelu eglur fel mater o drefn ar gyfer cynhyrchion bwyd yng Nghymru fel bod yr holl wybodaeth berthnasol ar gael yn rhwydd?
Yes.
Ydw.
Thank you for that very definitive answer and, of course, I entirely agree with you. Now, another related issue is the one of halal meat entering the mainstream food chain. As you know, halal meat, some 20 per cent of which comes from animals that are not stunned before they are slaughtered, is a growth industry in the UK. One issue related to this is that halal meat is only allowed for religious reasons, so that its consumption should be confined to those who have a religious belief that they need to eat halal meat. In other words, halal meat consumption should be confined to practising Muslims. But we know that, increasingly, food retailers are offering halal food as a normal part of their menu. Sometimes, it is hard even to see the labelling of halal food as such. So, you could enter a takeaway shop or a restaurant and find that you're eating food that you later discover to be halal, which was not clearly labelled as such on the menu. Is there a case that we need to adopt much more stringent measures over food labelling here in Wales so that people who are not practising Muslims do not unwittingly end up eating halal food?
Diolch am yr ateb pendant iawn yna ac, wrth gwrs, rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Nawr, mater cysylltiedig arall yw'r un yn ymwneud â chig halal yn mynd i'r gadwyn fwyd prif ffrwd. Fel y gwyddoch, mae cig halal, ac mae tua 20 y cant ohono yn dod o anifeiliaid nad ydynt yn cael eu llonyddu cyn eu lladd, yn ddiwydiant sy'n tyfu yn y DU. Un mater sy'n gysylltiedig â hyn yw y caniateir cig halal am resymau crefyddol yn unig, fel y dylai'r rhai sy'n ei fwyta gael eu cyfyngu i'r rheini sydd â chred grefyddol eu bod angen bwyta cig halal. Mewn geiriau eraill, dylid cyfyngu'r rhai sy'n bwyta cig halal i Fwslimiaid gweithredol. Ond gwyddom, fwyfwy, bod manwerthwyr bwyd yn cynnig bwyd halal yn rhan arferol o'u bwydlen. Weithiau, mae'n anodd hyd yn oed gweld bod bwyd halal wedi ei labelu felly. Felly, gallech chi fynd i siop tecawê neu fwyty a chanfod eich bod chi'n bwyta bwyd y byddwch yn darganfod yn ddiweddarach sy'n halal, nad oedd wedi ei labelu'n eglur fel halal ar y fwydlen. A oes achos bod angen i ni fabwysiadu mesurau llymach o lawer dros labelu bwyd yma yng Nghymru fel nad yw pobl nad ydynt yn Fwslimiaid gweithredol yn bwyta bwyd halal yn ddiarwybod iddynt?
Well, I think people do understand and are able to make a choice. What shall we have next then? Should we insist that food is labelled kosher in order for people who are not Jewish to avoid eating that food? Should we label food, for example, so that it is acceptable to those who are Hindus, those who are Buddhists? Well, yes, we need to label food as accurately as possible, but I certainly don't take the view that, somehow, halal food should be singled out compared to other dietary regimes and other religions. If you're going to suggest that about Muslims, are you going to suggest the same about Jews?
Wel, rwy'n credu bod pobl yn deall ac yn gallu gwneud dewis. Beth ddylem ni ei gael nesaf felly? A ddylem ni fynnu bod bwyd yn cael ei labelu fel bwyd cosher er mwyn i bobl nad ydynt yn Iddewon osgoi bwyta'r bwyd hwnnw? A ddylem ni labelu bwyd, er enghraifft, fel ei fod yn dderbyniol i'r rhai sy'n Hindwiaid, i'r rhai sy'n Fwdhyddion? Wel, oes, mae angen i ni labelu bwyd mor gywir â phosibl, ond yn sicr nid wyf i o'r farn y dylai bwyd halal, rywsut, gael ei dargedu'n benodol o'i gymharu ag arferion deietegol eraill a chrefyddau eraill. Os ydych chi'n mynd i awgrymu hynny am Fwslimiaid, a ydych chi'n mynd i awgrymu'r un peth am Iddewon?
I take the point that you raise, First Minister, but there is no evidence that kosher food is entering the mainstream food market, but there is some evidence that halal food is. So, that is the reason why I raised the issue specifically of halal food. Now, I don't think we should be downplaying this issue. I remember that we had a scandal over horse meat a few years ago, and I think this lack of labelling of halal food has the potential to be, if anything, an even bigger scandal.
Now, your Government has talked about—[Interruption.] Your Government has talked about animal welfare in the past and, to be fair, you have done things in that line. The British Veterinary Association, the RSPCA and other organisations have called for an end to the non-stun slaughter of animals in the UK, which they say is cruel and painful for the animals being slaughtered. There has also been considerable academic research backing up this view. Now, it has already been banned in Denmark, Sweden, Iceland and New Zealand. It is now UKIP policy to ban the practice of non-stun slaughter entirely here in the UK. Would you agree that that is actually the best policy for the interests of animal welfare in Wales?
Rwy'n derbyn y pwynt yr ydych chi'n ei godi, Prif Weinidog, ond nid oes unrhyw dystiolaeth bod bwyd cosher yn mynd i'r farchnad fwyd prif ffrwd, ond mae rhywfaint o dystiolaeth bod hynny'n digwydd gyda bwyd halal. Felly, dyna'r rheswm y codais y mater penodol o fwyd halal. Nawr, nid wyf i'n credu y dylem ni fod yn tanbwysleisio'r mater hwn. Rwy'n cofio y cawsom ni sgandal dros gig ceffyl ychydig flynyddoedd yn ôl, a chredaf ei bod yn bosibl y gallai'r diffyg labelu hwn o fwyd halal fod, os unrhyw beth, hyd yn oed yn fwy o sgandal.
Nawr, mae eich Llywodraeth wedi sôn am—[Torri ar draws.] Mae eich Llywodraeth wedi sôn am les anifeiliaid yn y gorffennol, ac i fod yn deg, rydych chi wedi gwneud pethau ar y trywydd hwnnw. Mae Cymdeithas Milfeddygon Prydain, yr RSPCA a chyrff eraill wedi galw am derfyn ar ladd anifeiliaid yn y DU heb eu llonyddu, y maen nhw'n ei ddweud sy'n greulon ac yn boenus i'r anifeiliaid sy'n cael eu lladd. Bu cryn ymchwil academaidd yn cefnogi'r safbwynt hwn hefyd. Nawr, mae eisoes wedi ei wahardd yn Denmarc, Sweden, Gwlad yr Iâ a Seland Newydd. Polisi UKIP erbyn hyn yw gwahardd yr arfer o ladd heb lonyddu yn llwyr yma yn y DU. A fyddech chi'n cytuno mai dyna'r polisi gorau mewn gwirionedd er budd lles anifeiliaid yng Nghymru?
No, and I do regret the fact that he, again, singles out one religious group he particularly dislikes. He starts with Muslims, he will move on to the Jewish people, he'll move on to Hindus, move on to Buddhists, because they're not exactly like him, and thankfully they're not—can you imagine a world of Gareth Bennetts, the kind of world that it would be?
The reality is that we are an open and tolerant society. We have in Cardiff one of the oldest mosques in Britain. The population that we have here of people who are Muslim has been integrated in our society for many, many, many decades and are respected for the contribution that they have made to Welsh life—a contribution, I have to say, that goes well beyond that which UKIP or the Member has made.
Na, ac rwy'n gresynu'r ffaith ei fod ef, unwaith eto, yn targedu un grŵp crefyddol nad yw'n ei hoffi. Mae'n dechrau gyda Mwslimiaid, bydd yn symud ymlaen at yr Iddewon, bydd yn symud ymlaen at Hindŵiaid, yn symud ymlaen at Fwdhyddion, gan nad ydynt yn union fel ef ei hun, a diolch byth nad ydyn nhw—a allwch chi ddychmygu byd o Gareth Bennetts, y math o fyd y byddai hwnnw?
Y gwir amdani yw ein bod ni'n gymdeithas agored a goddefgar. Mae gennym ni yng Nghaerdydd un o'r mosgiau hynaf ym Mhrydain. Mae'r boblogaeth sydd gennym ni yma o bobl sy'n Fwslimiaid wedi eu hintegreiddio yn ein cymdeithas ers degawdau lawer iawn ac yn cael eu parchu am y cyfraniad y maen nhw wedi ei wneud at fywyd Cymru—cyfraniad, mae'n rhaid i mi ddweud, sydd yn mynd ymhell y tu hwnt i'r cyfraniad y mae UKIP na'r Aelod wedi ei wneud.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, yesterday I was with the other First Minister, of Scotland. Anyone who visits Scotland and the Scottish Government nowadays comes away with a sense of a country that is confident, a Government that is effective and a leader that is respected in Scotland and further afield. Yesterday, when the Scottish First Minister called for any Brexit backstop affording Northern Ireland a special single market status also to be extended to Scotland, it was reported as major news by all UK media. Do you as First Minister of Wales echo that demand for Wales, and when you speak on these matters, why does no-one seem to take any notice?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, roeddwn i gyda Phrif Weinidog yr Alban ddoe. Mae unrhyw un sy'n ymweld â'r Alban a Llywodraeth yr Alban y dyddiau hyn yn dod oddi yno gyda synnwyr o wlad sy'n hyderus, Llywodraeth sy'n effeithiol ac arweinydd sy'n cael ei pharchu yn yr Alban a thu hwnt. Ddoe, pan wnaeth Prif Weinidog yr Alban alw am i unrhyw fesur Brexit wrth gefn a fyddai'n rhoi statws marchnad sengl arbennig i Ogledd Iwerddon gael ei ymestyn i'r Alban hefyd, fe'i adroddwyd fel newyddion mawr gan gyfryngau'r DU gyfan. A ydych chi fel Prif Weinidog Cymru yn adleisio'r alwad honno ar gyfer Cymru, a phan fyddwch chi'n trafod y materion hyn, pam mae hi'n ymddangos nad oes neb yn cymryd unrhyw sylw?
I don't agree with what the First Minister of Scotland has said. I think all you do is shift the problem from the border in Ireland to the border between Scotland and England. The problem is then transplanted.
The real issue that we must keep sight of here is that it's important that the UK and the Republic of Ireland are within the same customs union and have the same arrangements with regard to the single market.
Nid wyf i'n cytuno â'r hyn y mae Prif Weinidog yr Alban wedi ei ddweud. Rwy'n credu mai'r cyfan yr ydych chi'n ei wneud yw symud y broblem o'r ffin yn Iwerddon i'r ffin rhwng yr Alban a Lloegr. Mae'r problem yn cael ei thrawsblannu wedyn.
Y mater gwirioneddol yw mae'n rhaid i ni ei gofio yma, yw ei bod hi'n bwysig bod y DU a Gweriniaeth Iwerddon yn yr un undeb tollau ac bod ganddyn nhw yr un trefniadau o ran y farchnad sengl.
First Minister, your claim to be a strong voice for Wales would carry some greater weight if it wasn't for the fact that you're leaving the office of First Minister at this most critical time in our history and, within a matter of days of your announcing your intention to do so, your Government, led by one of your would-be successors, in stark contrast to the courage of conviction shown by the Scottish Government, caved in to Westminster in relation to your own continuity Act. Now, seeing as you're supporting the Scottish Government in their action at the Supreme Court, can you confirm that any proposal to repeal your continuity Act will be held in abeyance until a ruling is made, and if the court finds in favour of the Scottish Government, instead of ripping up the Act, will you declare your rather squalid deal with the Westminster Tory Government dead?
Prif Weinidog, byddai mwy o hygrededd i'ch honiad eich bod yn llais cryf dros Gymru pe na byddai am y ffaith eich bod chi'n gadael swydd y Prif Weinidog ar yr adeg fwyaf allweddol hon yn ein hanes, ac o fewn mater o ddiwrnodau o gyhoeddi eich bwriad o wneud hynny, ildiodd eich Llywodraeth, dan arweiniad un o'ch darpar olynwyr, mewn gwrthgyferbyniad llwyr â'r argyhoeddiad a ddangoswyd gan Lywodraeth yr Alban, i San Steffan o ran eich Deddf parhad eich hun. Nawr, o gofio eich bod chi'n cefnogi Llywodraeth yr Alban yn ei hachos yn y Goruchaf Lys, a allwch chi gadarnhau y bydd unrhyw gynnig i ddiddymu eich Deddf parhad yn cael ei ohirio tan i ddyfarniad gael ei wneud, ac os bydd y llys yn canfod o blaid Llywodraeth yr Alban, yn hytrach na dileu'r Ddeddf, a wnewch chi ddatgan bod eich cytundeb dirmygadwy braidd gyda Llywodraeth Dorïaidd San Steffan ar ben?
The reality of the situation is this: it is axiomatic in Plaid Cymru that somehow the people of Wales are misguided because they don't vote for Plaid Cymru and for him as First Minister. The reality is they have put my party in power in every election in this Assembly, and the reality is that we sit here as a Labour-led Government, of course with others within this Government.
No, I don't agree with what Scotland has done. We have come to terms with the UK Government. We expect those terms to be kept. What happens if the Scots lose the Supreme Court battle? They have nothing. They have nothing. We have an agreement. The Scots will have no agreement at all, and that, we think, is a far better prospect as far as Wales is concerned, rather than effectively playing blackjack with the future of the union.
Y gwir am y sefyllfa yw hyn: mae'n wireb ym Mhlaid Cymru rywsut bod pobl Cymru yn gamsyniol gan nad ydynt yn pleidleisio dros Blaid Cymru a drosto ef fel Prif Weinidog. Y gwir amdani yw eu bod wedi rhoi fy mhlaid i mewn grym ym mhob etholiad yn y Cynulliad hwn, a'r gwir amdani yw ein bod ni'n eistedd yn y fan yma fel Llywodraeth dan arweiniad Llafur, gydag eraill o fewn y Llywodraeth hon, wrth gwrs.
Na, nid wyf yn cytuno â'r hyn y mae'r Alban wedi ei wneud. Rydym ni wedi dod i delerau gyda Llywodraeth y DU. Rydym ni'n disgwyl i'r telerau hynny gael eu bodloni. Beth sy'n digwydd os bydd yr Albanwyr yn colli'r frwydr yn y Goruchaf Lys? Does ganddyn nhw ddim. Does ganddyn nhw ddim. Mae gennym ni gytundeb. Ni fydd gan yr Albanwyr unrhyw gytundeb o gwbl, ac mae hynny, yn ein barn ni, yn rhagolwg llawer gwell i ni cyn belled ag y mae Cymru yn y cwestiwn, yn hytrach na chwarae blacjac, i bob pwrpas, gyda dyfodol yr undeb.
You're being outflanked by the Scottish First Minister. You're even being outflanked by Northern Ireland, who don't even have a First Minister or a Government or an Assembly. It's less of a surprise, perhaps, that you're being outshone by the Government of the Republic of Ireland; after all, they're an independent state, and there may be a lesson for us there, First Minister. I was very pleased that Irish diplomats were able to confirm to me at the weekend that they will now be reopening the Irish consulate here in Cardiff. Are you able to confirm, First Minister, that your Government—. He laughs. He thinks it's amusing, but this is an important development in terms of our key partner here. Are you as First Minister able to confirm that you will reciprocate by opening an office for Wales in Dublin, and, to be clear, I don't mean a desk tucked away in a corner of the British embassy?
And finally, First Minister, given the Irish economy last year grew around three times as fast as the rest of Europe, and five times as fast as Wales, do you think that the Irish view with envy the economic success story that Wales within the union has so evidently been and deeply regret the economic catastrophe that independence has proven for them?
Mae Prif Weinidog yr Alban yn achub y blaen arnoch chi. Mae hyd yn oed Gogledd Iwerddon, nad oes ganddynt Brif Weinidog na Llywodraeth na Chynulliad, yn achub y blaen arnoch chi. Mae'n llai o syndod, efallai, bod Llywodraeth Gweriniaeth Iwerddon yn rhagori arnoch chi; wedi'r cyfan, maen nhw'n wladwriaeth annibynnol, ac efallai fod gwers i ni yn y fan honno, Prif Weinidog. Roeddwn i'n falch iawn bod diplomyddion Iwerddon wedi gallu cadarnhau i mi dros y penwythnos y byddan nhw nawr yn ailagor swyddfa conswl Iwerddon yma yng Nghaerdydd. A allwch chi gadarnhau, Prif Weinidog, bod eich Llywodraeth—. Mae'n chwerthin. Mae'n credu ei fod yn ddoniol, ond mae hwn yn ddatblygiad pwysig o ran ein partner allweddol yn y fan yma. A allwch chi fel Prif Weinidog gadarnhau y byddwch yn ymateb trwy agor swyddfa i Gymru yn Nulyn, ac, i fod yn eglur, nid wyf i'n golygu desg wedi ei chuddio yn un o gorneli llysgenhadaeth Prydain?
Ac yn olaf, Prif Weinidog, o gofio bod economi Iwerddon wedi tyfu tua thair gwaith yn gyflymach na gweddill Ewrop y llynedd, a phum gwaith yn gyflymach na Chymru, a ydych chi'n credu bod y Gwyddelod yn edrych yn eiddigeddus ar y llwyddiant economaidd y mae Cymru o fewn yr undeb mor amlwg wedi ei fod ac yn gresynu'n fawr y drychineb economaidd y bu annibyniaeth iddyn nhw?
First of all, we have an office in Dublin. I'd expect him to know that. Yes, it is in the embassy, but the Scots are there as well. The point is the Scots are also in embassies around the world, as are we. So, the Scots have no problem with being inside British embassies when it suits them. I don't see a problem with that, as long as the presence is there. The consulate is coming to Cardiff because I kept on pushing for it. I've raised it in every single meeting I've had with Irish Government officials, with the Taoiseach himself, and with Irish Government Ministers, which is why it's come back to Cardiff, after all the work that I did in persuading them to do that.
Thirdly, yes, the Irish economy has grown, but from a base that was exceptionally low in 2008. Ireland was on its knees in 2008, the economy was wrecked, people were in huge debt, the banks were in a situation where they were going to fold. They were in a situation where the housing market had collapsed. Yes, things have improved, but I know Ireland very, very well: it does do well economically, it's got a strong profile around the world because of its diaspora, but it has no health service. If you want to go to Ireland to get health cover, be my guest, because health provision there is far, far, far inferior to what we have here. Things have to be paid for in Ireland that are free here. It's the reality, for example, that if you want to have a baby in Ireland, you pay. That's what happens there. The reality is the tax rates are higher, the cost of living is higher. Knowing Ireland as I do, I know that is the case.
And he doesn't address this fundamental point. He is honest when he says, 'I am in favour of independence', because that is what his party stands for. I don't criticise him for that. I don't agree with him, but that is his position. But what he must address, surely, is the gap that we have between spending and revenue raising in Wales. There's a 25 per cent gap. That has to be addressed in terms of, if we were to become independent tomorrow, how that would be addressed. Where would the cuts be made? Where would he make those cuts? Because there wouldn't be growth over night. If he wants to make the case for independence, he must explain to the people of Wales where those cuts would occur. It's beyond debate that the revenue that we raise is less than what we spend. It's beyond debate, unless he's arguing that that's not the case. If that is the case, if we became independent, there's a gap there, how will that gap be filled?
Yn gyntaf oll, mae gennym ni swyddfa yn Nulyn. Byddwn yn disgwyl iddo wybod hynny. Ydy, mae hi yn y llysgenhadaeth, ond mae'r Albanwyr yno hefyd. Y pwynt yw bod yr Albanwyr hefyd mewn llysgenadaethau ledled y byd, fel yr ydym ninnau. Felly, nid oes gan yr Albanwyr unrhyw broblem gyda bod y tu mewn i lysgenadaethau Prydain pan fo'n gyfleus iddyn nhw. Nid wyf i'n gweld problem gyda hynny, cyn belled ag y bo'r presenoldeb yno. Mae'r swyddfa conswl yn dod i Gaerdydd gan fy mod i wedi parhau i wthio amdano. Rwyf i wedi ei godi ym mhob un cyfarfod yr wyf i wedi ei gael gyda swyddogion Llywodraeth Iwerddon, gyda'r Taoiseach ei hun, a chyda Gweinidogion Llywodraeth Iwerddon, a dyna pam mae wedi dychwelyd i Gaerdydd, ar ôl yr holl waith a wneuthum i'w perswadio i wneud hynny.
Yn drydydd, ydy, mae economi Iwerddon wedi tyfu, ond o sylfaen a oedd yn eithriadol o isel yn 2008. Roedd Iwerddon ar ei gliniau yn 2008, roedd yr economi ar chwâl, roedd pobl mewn dyled enfawr, roedd y banciau mewn sefyllfa lle'r oeddent yn mynd i'r wal. Roedden nhw mewn sefyllfa lle'r oedd y farchnad dai wedi chwalu. Ydy, mae pethau wedi gwella, ond rwy'n adnabod Iwerddon yn dda dros ben: mae'n gwneud yn dda yn economaidd, mae ganddi broffil uchel o gwmpas y byd oherwydd ei chymuned alltud, ond nid oes ganddi wasanaeth iechyd. Os ydych chi eisiau mynd i Iwerddon i gael sicrwydd yswiriant iechyd, mae croeso i chi wneud hynny, oherwydd mae'r ddarpariaeth iechyd yno yn llawer iawn gwaeth na'r hyn sydd gennym ni yma. Mae'n rhaid talu am bethau yn Iwerddon sydd i'w cael am ddim yma. Y gwir amdani, er enghraifft, yw os ydych chi eisiau cael babi yn Iwerddon, rydych chi'n talu. Dyna beth sy'n digwydd yno. Y gwir amdani yw bod y cyfraddau treth yn uwch, mae cost byw yn uwch. Gan adnabod Iwerddon fel yr wyf i, gwn fod hynny'n wir.
Ac nid yw'n mynd i'r afael â'r pwynt sylfaenol hwn. Mae'n onest pan ddywed, 'Rwyf i o blaid annibyniaeth', oherwydd dyna'r hyn y mae ei blaid yn sefyll drosto. Nid wyf i'n ei feirniadu am hynny. Nid wyf i'n cytuno ag ef, ond dyna ei safbwynt. Ond yr hyn y mae'n rhaid i ni roi sylw iddo, does bosib, yw'r bwlch sydd gennym ni rhwng gwariant a chodi refeniw yng Nghymru. Ceir bwlch o 25 y cant. Mae'n rhaid rhoi sylw i hynny o ran, pe byddem ni'n cael annibyniaeth yfory, sut byddai hynny'n cael sylw. Ble fyddai'r toriadau yn cael eu gwneud? Ble fyddai ef yn gwneud y toriadau hynny? Oherwydd ni fyddai twf dros nos. Os yw eisiau dadlau'r achos dros annibyniaeth, mae'n rhaid iddo esbonio i bobl Cymru lle y byddai'r toriadau hynny yn digwydd. Ni ellir dadlau bod y refeniw yr ydym yn ei godi yn llai na'r hyn yr ydym ni'n ei wario. Ni ellir dadlau hynny, oni bai ei fod yn dadlau nad yw hynny'n wir. Os yw hynny'n wir, os byddwn yn cael annibyniaeth, ceir bwlch yn hynny o beth, sut bydd y bwlch hwnnw'n cael ei lenwi?
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
The leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, can you explain to the people of Wales why the new contract for delivering broadband services has still not been rolled out?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a allwch chi egluro i bobl Cymru pam bod y contract newydd ar gyfer darparu gwasanaethau band eang yn dal i fod heb ei gyflwyno?
Well, that is a matter that we're taking up with BT. They are the only provider, of course—there's no competition in this market. And we are ensuring that BT will roll out that contract and provide the services that we've paid for.
Wel, mae hwnnw'n fater yr ydym ni'n ei godi gyda BT. Nhw yw'r unig ddarparwr, wrth gwrs—nid oes cystadleuaeth yn y farchnad hon. Ac rydym ni'n sicrhau y bydd BT yn cyflwyno'r contract hwnnw ac yn darparu'r gwasanaethau yr ydym ni wedi talu amdanynt.
Well, failing to roll out this new contract is another example of your Government's failure. This is the latest in a long line of broken promises. And let me remind the First Minister that the Welsh Labour party's 2011 election manifesto committed to ensuring, and I quote,
'that all residential premises and all businesses in Wales will have access to Next Generation Broadband by 2015'.
Well, that is clearly another broken promise by your Government. And I'm sure that Members from all sides of the Chamber will be able to give you examples of communities that are struggling with a sub-standard broadband service. Communities like Mynachalog-ddu in Pembrokeshire, Moelfre in Conwy and Newcastle in Monmouthshire are just a few that are at the back of the broadband queue, making those communities much more isolated and disadvantaged compared to other parts of Wales. First Minister, where has it all gone wrong?
Wel, mae methu â chyflwyno'r contract newydd hwn yn enghraifft arall o fethiant eich Llywodraeth. Dyma'r diweddaraf mewn rhestr faith o addewidion a dorrwyd. A gadewch i mi atgoffa'r Prif Weinidog bod maniffesto Plaid Lafur Cymru ar gyfer etholiad 2011 wedi ymrwymo i sicrhau, a dyfynnaf,
y bydd gan bob eiddo preswyl a phob busnes yng Nghymru fynediad at Fand Eang Cenhedlaeth Nesaf erbyn 2015.
Wel, mae hwnnw'n amlwg yn addewid arall a dorrwyd gan eich Llywodraeth. Ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau o bob ochr i'r Siambr yn gallu rhoi enghreifftiau i chi o gymunedau sy'n cael anawsterau gyda gwasanaeth band eang nad yw'n ddigon da. Mae cymunedau fel Mynachalog-ddu yn sir Benfro, Moelfre yng Nghonwy a Chastellnewydd yn sir Fynwy ymhlith dim ond rhai sydd yng nghefn y ciw band eang, sy'n gwneud y cymunedau hynny'n llawer mwy ynysig a difreintiedig o'u cymharu â rhannau eraill o Gymru. Prif Weinidog, sut aeth popeth o'i le?
Well, first of all, we have 96 per cent of premises that are connected to superfast broadband. Where are the Tory promises on this? If the Tories were in power, they'd have done nothing at all. There was no broadband offer from the Tories, nothing at all.
Where is the UK Government? Bear in mind, we've kept our promise in a matter that's isn't even devolved. It's not even devolved. Once again, we have the Tory Government in London saying that Wales has to pay for something that, actually, it should pay for. Actually, this is infrastructure that should benefit the whole of the UK, but that is not the way that the Conservative Government sees it, because they are so obsessed with the market. For them, the market must determine everything. If we left that to happen in Wales, most of Wales would not have superfast broadband. We have intervened as a Government, we put investment in, and that's why you raise it, because of the shame that his own party has done so little.
Wel, yn gyntaf oll, mae gennym ni 96 y cant o eiddo sydd wedi eu cysylltu â band eang cyflym iawn. Lle mae addewidion y Torïaid ar y mater hwn? Pe byddai'r Torïaid mewn grym, ni fydden nhw wedi gwneud dim byd o gwbl. Nid oedd unrhyw gynnig band eang gan y Torïaid, dim byd o gwbl.
Ble mae Llywodraeth y DU? Cofiwch ein bod ni wedi cadw ein haddewid o ran mater nad yw hyd yn oed wedi ei ddatganoli. Nid yw hyd yn oed wedi ei ddatganoli. Unwaith eto, mae gennym ni'r Llywodraeth Dorïaidd yn Llundain yn dweud bod yn rhaid i Gymru dalu am rywbeth, mewn gwirionedd, y dylai hi dalu amdano. A dweud y gwir, mae hwn yn seilwaith a ddylai fod o fudd i'r DU gyfan, ond nid dyna sut y mae'r Llywodraeth Geidwadol yn ei gweld hi, oherwydd bod ganddyn nhw gymaint o obsesiwn gyda'r farchnad. Iddyn nhw, mae'n rhaid i'r farchnad benderfynu popeth. Pe byddem ni'n gadael i hynny ddigwydd yng Nghymru, ni fyddai gan y rhan fwyaf o Gymru fand eang cyflym iawn. Rydym ni wedi ymyrryd fel Llywodraeth, rydym ni wedi buddsoddi, a dyna pam yr ydych chi'n ei godi, oherwydd y cywilydd bod ei blaid ei hun wedi gwneud cyn lleied.
You have broken your Assembly election manifesto—that is quite clear from what I've just quoted to you. And your party's manifesto not only committed to ensuring that all residential premises and all businesses in Wales would have access to next generation broadband by 2015, but it went on to pledge that 50 per cent of properties or more should have access to 100 Mbps. Now, we know that Government will be making a statement on the new contract, but as we've come to expect from so many of the Welsh Government's schemes, the implementation of this has slipped and slipped and slipped.
This contract should have been in place at the beginning of this year, and whilst we are still waiting, schoolchildren like Grug Williams have to be driven a mile away from their homes near Gwytherin in Conwy to find a signal to download school work. Let me also remind the First Minister that the annual NFU broadband and mobile survey also showed that two thirds of NFU members asked in Wales said that they were not able to access sufficient broadband speeds, which has a significant impact on their ability to do business effectively and efficiently. So, with that in mind, First Minister, and in light of the very serious impact that the lack of adequate broadband provision is having on Welsh communities, will you now apologise for failing to meet your 2011 Assembly manifesto commitment? Will you also apologise to those people living without a decent broadband service in Wales for your Government's failure to properly deal with this issue?
Rydych chi wedi mynd yn groes i'ch maniffesto ar gyfer etholiad y Cynulliad—mae hynny'n gwbl eglur o'r hyn yr wyf i newydd ei ddyfynnu i chi. Ac nid yn unig y gwnaeth maniffesto eich plaid ymrwymo i sicrhau y byddai gan bob eiddo preswyl a phob busnes yng Nghymru fynediad at fand eang cenhedlaeth nesaf erbyn 2015, ond aeth ymlaen i addo y dylai fod gan 50 y cant o eiddo neu fwy fynediad at 100 Mbps. Nawr, rydym ni'n gwybod y bydd y Llywodraeth yn gwneud datganiad ar y contract newydd, ond fel yr ydym ni wedi dod i'w ddisgwyl gan gynifer o gynlluniau Llywodraeth Cymru, mae gweithrediad hyn wedi llithro a llithro a llithro.
Dylai'r contract hwn fod wedi bod ar waith ar ddechrau'r flwyddyn hon, a thra ein bod ni'n dal i aros, mae'n rhaid i blant ysgol fel Grug Williams gael eu gyrru filltir i ffwrdd o'u cartrefi ger Gwytherin yng Nghonwy i ddod o hyd i signal i lawrlwytho gwaith ysgol. Gadewch i mi atgoffa'r Prif Weinidog hefyd bod arolwg band eang a symudol blynyddol yr NFU wedi dangos hefyd bod dwy ran o dair o aelodau'r NFU a holwyd yng Nghymru wedi dweud nad oeddent yn gallu cael gafael ar fand eang digon cyflym, sy'n cael effaith sylweddol ar eu gallu i gyflawni busnes yn effeithiol ac yn effeithlon. Felly, gyda hynny mewn golwg, Prif Weinidog, ac yng ngoleuni'r effaith ddifrifol iawn y mae diffyg darpariaeth band eang briodol yn ei chael ar gymunedau Cymru, a wnewch chi ymddiheuro nawr am fethu â bodloni eich ymrwymiad maniffesto ar gyfer etholiad Cynulliad 2011? A wnewch chi hefyd ymddiheuro i'r bobl hynny sy'n byw heb wasanaeth band eang addas yng Nghymru am fethiant eich Llywodraeth i ymdrin â'r mater hwn yn briodol?
First of all, mobile technology is certainly not devolved. That is something the UK Government should be ensuring rolls out across the whole—[Interruption.] Let me explain, then. There's a difference between mobile technology and broadband. He said mobile and broadband. Mobile is not devolved. Mobile phone technology and reception is a matter for the UK Government. The reason why we have relatively poor coverage around the UK is because of the model that was adopted for mobile coverage in the first place. Too much money was being paid to the UK Government and not enough money was then available to actually invest in the infrastructure.
When it comes to broadband, he sits there as somebody from a party with no policy on this. I've seen no policy at all. We have delivered for the people of Wales in many, many communities up and down Wales a broadband service that otherwise they would never, ever have had. I speak to businesses all around Wales that are able to access it. He raised the 2011 manifesto. He raised the issue of school broadband. There is one promise that I know the people of Wales are delighted the Conservatives never had the opportunity to implement from their 2011 manifesto, and that was the 20 per cent cut in education funding that they keep on forgetting about.
Yn gyntaf oll, yn sicr nid yw technoleg symudol wedi ei ddatganoli. Mae hynny'n rhywbeth y dylai Llywodraeth y DU sicrhau ei fod yn cael ei gyflwyno ar draws Cymru gyfan—[Torri ar draws.] Gadewch i mi esbonio, felly. Mae gwahaniaeth rhwng technoleg symudol a band eang. Dywedodd symudol a band eang. Nid yw symudol wedi'i ddatganoli. Mater i Lywodraeth y DU yw technoleg a signal ffonau symudol. Y rheswm pam mae gennym ni ddarpariaeth gymharol wael yn y DU yw'r model a fabwysiadwyd ar gyfer signal symudol yn y lle cyntaf. Roedd gormod o arian yn cael ei dalu i Lywodraeth y DU ac nid oedd digon o arian ar gael wedyn i fuddsoddi yn y seilwaith.
Pan ddaw i fand eang, mae'n eistedd yn y fan yna fel rhywun o blaid nad oes ganddi bolisi ar hyn. Nid wyf i wedi gweld dim polisi o gwbl. Rydym ni wedi sicrhau ar gyfer pobl Cymru mewn llawer iawn o gymunedau ar hyd a lled Cymru gwasanaeth band eang na fydden nhw byth bythoedd wedi ei gael fel arall. Rwy'n siarad â busnesau ledled Cymru sy'n gallu cael mynediad ato. Cyfeiriodd at faniffesto 2011. Cyfeiriodd at y mater o fand eang i ysgolion. Mae un addewid y gwn fod pobl Cymru yn falch iawn na chafodd y Ceidwadwyr erioed y cyfle i'w weithredu o'u maniffesto nhw yn 2011, sef y toriad o 20 y cant i gyllid addysg y maen nhw'n anghofio amdano yn barhaus.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am les anifeiliaid yng Ngogledd Cymru? OAQ52723
3. Will the First Minister make a statement on animal welfare in North Wales? OAQ52723
The Wales animal health and welfare framework implementation plan sets out Welsh Government priorities. The Cabinet Secretary’s oral statement in June set out plans to maintain and enhance companion animal welfare in Wales and she will make an oral statement on farmed animal welfare next month.
Mae cynllun gweithredu fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru yn nodi blaenoriaethau Llywodraeth Cymru. Cyflwynodd datganiad llafar Ysgrifennydd y Cabinet ym mis Mehefin gynlluniau i gynnal a gwella lles anifeiliaid anwes yng Nghymru a bydd yn gwneud datganiad llafar ar les anifeiliaid a ffermir y mis nesaf.
Thank you for that answer, First Minister. Finn's law is currently making its way through the UK Parliament's legislative process. This law proposes to give special status to service animals, like police dogs and horses, where they are harmed and removes the wiggle room around unnecessary suffering available to perpetrators under section 4 of the Animal Welfare Act 2006. I understand this change will come before the Assembly for consideration. First Minister, will your Government please support Finn's law?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae deddf Finn yn gwneud ei ffordd trwy broses ddeddfwriaethol Senedd y DU ar hyn o bryd. Mae'r ddeddf hon yn cynnig rhoi statws arbennig i anifeiliaid gwasanaeth, fel cŵn a cheffylau'r heddlu, lle maen nhw'n cael eu niweidio ac yn cael gwared ar yr amwyster ynghylch dioddef diangen sydd ar gael i droseddwyr o dan adran 4 Deddf Lles Anifeiliaid 2006. Deallaf y bydd y newid hwn yn dod gerbron y Cynulliad i'w hystyried. Prif Weinidog, a wnaiff eich Llywodraeth gefnogi deddf Finn, os gwelwch yn dda?
These are matters that I know the Minister is looking at and she will seek to look favourably in terms of implementing that law. These are matters the Minister will deal with in due course.
Mae'r rhain yn faterion y gwn fod y Gweinidog yn eu hystyried a'i nod fydd rhoi ystyriaeth ffafriol o ran gweithredu'r gyfraith honno. Mae'r rhain yn faterion y bydd y Gweinidog yn ymdrin â nhw maes o law.
I'm sure you'll join me in congratulating the winners of RSPCA Cymru's community animal welfare footprint awards in north Wales—Conwy council, Denbighshire council, Wrexham council, Ynys Môn council, Clwyd Alyn Housing Association and Cartrefi Cymunedol Gwynedd—and also in acknowledging the delivery of animal welfare through local authorities being an important requirement of those local authorities. How, therefore, do you feel we should respond to concerns raised with me this summer, when I went out with an RSPCA inspector in Denbighshire, about the recent spate of animal injuries in the area caused by air rifles and crossbows?
Rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i longyfarch enillwyr gwobrau ôl troed lles anifeiliaid cymunedol RSPCA Cymru yn y gogledd—cyngor Conwy, cyngor sir Ddinbych, cyngor Wrecsam, cyngor Ynys Môn, Cymdeithas Tai Clwyd Alyn a Cartrefi Cymunedol Gwynedd—a hefyd i gydnabod y ffaith fod y ddarpariaeth o les anifeiliaid trwy awdurdodau lleol yn ofyniad pwysig gan yr awdurdodau lleol hynny. Sut, felly, ydych chi'n teimlo y dylem ni ymateb i bryderon a godwyd gyda mi yr haf hwn, pan euthum allan gydag arolygydd RSPCA yn sir Ddinbych, am y fflyd o anafiadau i anifeiliaid yn yr ardal a achoswyd gan reifflau aer a chroesfwâu yn ddiweddar?
That's deeply distressing. First of all, I join him of course in congratulating the local authorities involved. Where animals have been injured with weapons, people should have no compunction in reporting the matter to the police. I know that after the event has occurred it's far more difficult to track down the culprits, but where there is a pattern of behaviour in a particular area, at some point in time those people will make a mistake and quite often they get caught. It's deeply distressing, of course, for those who own pets and I would encourage them, even if they think that nothing will happen, I'd encourage them to register the issue with the police and report it as a crime.
Mae hynny'n peri gofid mawr. Yn gyntaf oll, ymunaf ag ef wrth gwrs i longyfarch yr awdurdodau lleol dan sylw. Pan fo anifeiliaid wedi eu hanafu gydag arfau, ni ddylai pobl fod ag unrhyw amheuon ynghylch hysbysu'r heddlu am y mater. Gwn ei bod hi'n llawer anoddach dod o hyd i'r troseddwyr ar ôl y digwyddiad, ond lle y ceir patrwm o ymddygiad mewn ardal benodol, bydd y bobl hynny yn gwneud camgymeriad rywbryd ac yn aml iawn maen nhw'n cael eu dal. Mae'n peri gofid mawr, wrth gwrs, i'r rhai sy'n berchen ar anifeiliaid anwes a byddwn yn eu hannog, hyd yn oed os ydynt yn credu na fydd dim yn digwydd, byddwn yn eu hannog i gofrestru'r mater gyda'r heddlu a'i adrodd fel trosedd.
First Minister, I see that the Government in England is introducing a ban on third party puppy sales. I just would like to know from you, you're saying now that you're going to consider it, how long you're going to continue trying to regulate the misery instead of banning it outright.
Prif Weinidog, gwelaf fod y Llywodraeth yn Lloegr yn cyflwyno gwaharddiad ar werthu cŵn bach trydydd parti. Hoffwn gael gwybod gennych chi, rydych chi'n dweud nawr eich bod chi'n mynd i'w, am ba hyd yr ydych chi'n mynd i barhau i geisio rheoleiddio'r dioddefaint yn hytrach na'i wahardd yn llwyr.
The Minister plans to make an announcement on that before the end of term.
Mae'r Gweinidog yn bwriadu gwneud cyhoeddiad ar hynny cyn diwedd y tymor.
4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o adroddiad Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol, 'Trafnidiaeth addas ar gyfer Cenedlaethau’r Dyfodol'? OAQ52748
4. What assessment has the First Minister made of the Future Generations Commissioner's report, 'Transport Fit for Future Generations'? OAQ52748
The Future Generations Commissioner for Wales’s sentiment on the benefits of investing in public transport, as well as walking and cycling infrastructure, is of course echoed by the Government, and the Cabinet Secretary responded to the commissioner on 28 September.
Mae safbwynt Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru ar fanteision buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus, yn ogystal â seilwaith cerdded a beicio, yn cael ei adleisio gan y Llywodraeth, wrth gwrs, ac ymatebodd Ysgrifennydd y Cabinet i'r comisiynydd ar 28 Medi.
Thank you, First Minister. You'll be aware, I hope, that what the future generations commissioner's report has highlighted is that an M4 relief road would actually increase the numbers using the M4 by 42,000 vehicles a day, increasing the emissions by 500,000 tonnes. Given the extent of the congestion and pollution problem that my constituents are suffering, I'm extremely concerned that this relief road would increase the number of people commuting into Cardiff and, indeed, Newport by car. I'm struck by the argument from the future generations commissioner that a much smaller sum of less than £600 million on public transport and active travel would actually resolve the congestion problem at a fraction of the price. I wondered if you would be able to give us your views on that argument.
Diolch, Prif Weinidog. Byddwch yn ymwybodol, rwy'n gobeithio, mai'r hyn y mae adroddiad comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi ei amlygu yw y byddai ffordd liniaru'r M4 yn cynyddu mewn gwirionedd y niferoedd sy'n defnyddio'r M4 gan 42,000 o gerbydau y dydd, gan gynyddu allyriadau gan 500,000 tunnell. O ystyried maint y tagfeydd a'r broblem lygredd y mae fy etholwyr yn eu dioddef, rwy'n bryderus iawn y byddai'r ffordd liniaru hon yn cynyddu nifer y bobl sy'n cymudo i Gaerdydd, ac i Gasnewydd, yn wir, mewn car. Caf fy nharo gan y ddadl gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, y byddai swm llawer llai o lai na £600 miliwn ar drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol yn datrys y broblem tagfeydd am ffracsiwn o'r pris. Roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi roi eich safbwyntiau i ni ar y ddadl honno.
It's not clear how that would operate, and some of the things that I've seen would be the introduction of bus lanes on the motorway. Of course, there would need to be buses that would run on the lanes, and in some parts of it, a dual carriageway; you can't have a single-lane motorway, clearly. Preventing people getting onto the motorway was one suggestion that was made; moving freight onto the rails, which, of course, we want to support, but it's easier said than done, particularly goods traffic because there are very few goods yards now.
I take on board, of course, very much what she says about congestion. It will get worse—there's no question about that. When the Severn tolls go, there will be an effect on the tunnels, and I think we are deceiving ourselves if we think that the situation will improve in the near future. So, there has to be a solution. From my perspective, the decision that I will be asked to take is, 'Should it be the black route or not?' and that is something, of course, I have an open mind on because I have not yet seen the planning inspector's substantial report on this matter.
Nid yw'n eglur sut y byddai hynny'n gweithio, a rhai o'r pethau yr wyf i wedi eu gweld fyddai cyflwyno lonydd bysiau ar y draffordd. Wrth gwrs, byddai angen bysiau a fyddai'n rhedeg ar y lonydd, ac mewn rhai rhannau ohoni, ffordd ddeuol; ni allwch chi gael traffordd un lôn, yn amlwg. Roedd atal pobl rhag mynd ar y draffordd yn un awgrym a wnaed; symud cludiant nwyddau i'r rheilffordd, yr ydym, wrth gwrs, eisiau ei gefnogi, ond mae'n haws dweud na gwneud, yn enwedig traffig nwyddau oherwydd prin iawn yw'r iardiau nwyddau erbyn hyn.
Rwy'n derbyn, wrth gwrs, yn llwyr yr hyn y mae'n ei ddweud am dagfeydd. Bydd pethau'n gwaethygu—nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. Pan fydd tollau Hafren yn mynd, bydd effaith ar y twneli, ac rwy'n credu ein bod ni'n twyllo ein hunain os ydym ni'n credu y bydd y sefyllfa'n gwella yn y dyfodol agos. Felly, mae'n rhaid cael ateb. O'm safbwynt i, y penderfyniad y bydd gofyn i mi ei wneud yw, 'A ddylid mabwysiadu'r llwybr du ai peidio?' ac mae hynny'n rhywbeth, wrth gwrs, y mae gen i feddwl agored yn ei gylch oherwydd nad wyf wedi gweld adroddiad sylweddol yr arolygydd cynllunio ar y mater hwn eto.
The commissioner also said
'the Black Route is particularly weak...on the criteria set out in the Well-being of Future Generations Act'.
I think this is a key moment. I'm quite neutral on what the decision should be; I think there are arguments on both sides. But it's clearly going to be a key moment for the application of this Act for long-term projects and policies, and I do hope the Government will have some sort of method of responding in detail if it has to establish that it may be, in terms of the criteria set out, a decision that is not altogether aligned with it. At least that would take the Act seriously, or is it your position that the commissioner is wrong in making the assessment that she has on this?
Dywedodd y comisiynydd hefyd
'Mae’r Llwybr Du yn wan o ran y meini prawf a amlinellir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol'.
Credaf fod hon yn adeg allweddol. Rwy'n gwbl niwtral o ran beth ddylai'r penderfyniad fod; rwy'n credu bod dadleuon ar y ddwy ochr. Ond mae'n amlwg yn mynd i fod yn adeg allweddol ar gyfer cymhwyso'r Ddeddf hon ar gyfer prosiectau a pholisïau hirdymor, ac rwy'n gobeithio y bydd gan y Llywodraeth ryw fath o ddull o ymateb yn fanwl os bydd yn rhaid iddi ganfod y gallai fod, o ran y meini prawf a nodir, yn benderfyniad nad yw'n cyd-fynd â hi yn llwyr. Byddai hynny'n cymryd y Ddeddf o ddifrif o leiaf, neu ai eich safbwynt yw bod y comisiynydd yn anghywir wrth wneud yr asesiad y mae hi wedi ei wneud ar hyn?
It's a shame that the commissioner didn't give evidence to the inquiry because, of course, this evidence then could have been tested and she would have been able to explain the basis upon which that evidence was given. It was produced after the inquiry had finished, which is perhaps not the most helpful way of doing it, but we will, nevertheless, take into account, of course, what the commissioner has said, and all relevant factors regarding the decision. The decision itself is not in an easy decision, but it has to be taken one way or another. The assurance I give Members is that I will take into account all relevant factors before coming to a conclusion.
Mae'n drueni na chyflwynodd y comisiynydd dystiolaeth i'r ymchwiliad oherwydd, wrth gwrs, gallai'r dystiolaeth hon fod wedi cael ei phrofi wedyn a byddai wedi gallu esbonio'r sail y rhoddwyd y dystiolaeth honno arni. Fe'i lluniwyd ar ôl i'r ymchwiliad orffen, nad yw'r ffordd fwyaf defnyddiol o wneud hyn efallai, ond, serch hynny, byddwn yn cymryd i ystyriaeth, wrth gwrs, yr hyn y mae'r comisiynydd wedi ei ddweud, a'r holl ffactorau perthnasol ynghylch y penderfyniad. Nid yw'r penderfyniad ei hun yn benderfyniad hawdd, ond mae'n rhaid ei wneud un ffordd neu'r llall. Y sicrwydd yr wyf i'n ei roi i'r Aelodau yw y byddaf yn cymryd yr holl ffactorau perthnasol i ystyriaeth cyn dod i gasgliad.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau adfywio yng Ngorllewin De Cymru? OAQ52751
5. Will the First Minister make a statement on regeneration plans in South Wales West? OAQ52751
Mae buddsoddiad adfywio Llywodraeth Cymru yn cefnogi cynlluniau sy’n creu swyddi, gwella sgiliau a chyflogadwyedd, ac sy’n cynnig yr amgylchedd cywir i fusnesau dyfu a ffynnu ynddo a sicrhau bod llewyrch yn cyrraedd pob rhan o Gymru.
Welsh Government regeneration investment supports schemes that create jobs, enhance skills and employability, and deliver the right environment for businesses to grow and thrive and ensure that prosperity is spread to all parts of Wales.
First Minister, as we've discussed in this Chamber on numerous occasions, the Swansea bay tidal lagoon has the potential to not only help us in Wales to increase our renewable energy generation, but also to provide a much needed boost to the economy of the whole of south-west Wales. There's been talk of Welsh Government investment, and a taskforce has been established by Swansea bay city region to look at this in greater depth. However, in terms of ownership models, will you confirm whether the Welsh Government would consider creating a Welsh energy company to take this project forward, when are you expecting the taskforce to conclude its work, and when do you envisage making a decision on your Government's role in this whole scheme?
Prif Weinidog, fel yr ydym ni wedi ei drafod yn y Siambr hon ar sawl achlysur, mae gan forlyn llanw bae Abertawe y potensial nid yn unig i'n helpu ni yng Nghymru i gynyddu ein cynhyrchiad o ynni adnewyddadwy, ond hefyd i roi hwb y mae wir ei angen i economi de-orllewin Cymru gyfan. Bu sôn am fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru, a sefydlwyd tasglu gan ddinas-ranbarth bae Abertawe i ystyried hyn yn fwy manwl. Fodd bynnag, o ran modelau perchnogaeth, a wnewch chi gadarnhau pa un a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried creu cwmni ynni Cymru i fwrw ymlaen â'r prosiect hwn, pryd ydych chi'n disgwyl i'r tasglu gwblhau ei waith, a phryd ydych chi'n rhagweld gwneud penderfyniad ar swyddogaeth eich Llywodraeth yn y cynllun cyfan hwn?
The first thing that has to be established is the market, and particularly, of course, the strike price. These things are hugely important in terms of determining the viability of the project. What the UK Government didn't do was look at the contract for difference and the strike price in terms of making the lagoon viable; it decided it would pay more money for other forms of energy. So, the first thing that has to be established is the market—there is a way of doing that, by working with local authorities and others. I know that Swansea city council is looking at alternative ways of funding the lagoon, and we want to see what those ideas are, of course, and we will work with them if there is a viable project that can move forward, after the UK Government's unwelcome decision. That is something that we will continue to work with them on.
Y peth cyntaf y mae'n rhaid ei sefydlu yw'r farchnad, ac yn benodol, wrth gwrs, y pris taro. Mae'r pethau hyn yn eithriadol o bwysig o ran pennu hyfywedd y prosiect. Yr hyn na wnaeth Llywodraeth y DU oedd edrych ar y contract ar gyfer gwahaniaeth a'r pris taro o ran gwneud y morlyn yn hyfyw; penderfynodd y byddai'n talu mwy o arian am fathau eraill o ynni. Felly, y peth cyntaf y mae'n rhaid ei sefydlu yw'r farchnad—mae ffordd o wneud hynny, gan weithio gydag awdurdodau lleol ac eraill. Gwn fod cyngor dinas Abertawe yn ystyried ffyrdd eraill o ariannu'r morlyn, ac rydym ni eisiau gweld beth yw'r syniadau hynny, wrth gwrs, a byddwn yn gweithio gyda nhw os bydd prosiect hyfyw a all ddatblygu, ar ôl penderfyniad di-groeso Llywodraeth y DU. Mae hynny'n rhywbeth y byddwn ni'n parhau i weithio gyda nhw arno.
Well, both Swansea and Cardiff, of course, are benefiting from some regeneration work at the moment, not least through the city deal, but Bridgend, as you know, is on the very edge of the city deal footprint for Cardiff. While Bridgend taxpayers are handing over £11 million or more for the project, residents are starting to ask me now where's the benefit in it for them, and they're asking in Porthcawl as well. Specifically, they're asking: does Welsh Government expect further investment in Bridgend train station or the long-promised Brackla train station? And do you think that the city deal should be regeneration Bridgend town centre, not just the city centres? It may be the catalyst for that partial de-pedestrianisation that, as you know, traders are very keen to see happen.
Wel, mae Abertawe a Chaerdydd, wrth gwrs, yn elwa ar rywfaint o waith adfywio ar hyn o bryd, nid lleiaf drwy'r fargen ddinesig, ond mae Pen-y-bont ar Ogwr, fel y gwyddoch, ar gyrion eithafol ôl-troed bargen ddinesig dinas Caerdydd. Er bod trethdalwyr Pen-y-bont ar Ogwr yn cyfrannu dros £11 miliwn neu fwy ar gyfer y prosiect, mae trigolion yn dechrau gofyn i mi nawr ble mae'r budd ynddo ar eu cyfer nhw, ac maen nhw'n gofyn ym Mhorthcawl hefyd. Yn benodol, maen nhw'n gofyn: a yw Llywodraeth Cymru yn disgwyl mwy o fuddsoddiad yng ngorsaf drenau Pen-y-bont ar Ogwr neu'r orsaf drenau Bracla sydd wedi ei haddo ers talwm? A ydych chi'n meddwl y dylai'r fargen ddinesig fod yn adfywio canol tref Pen-y-bont ar Ogwr, ac nid canol y dinasoedd yn unig? Efallai mai dyma'r catalydd ar gyfer cael gwared yn rhannol ar barth cerddwyr y mae masnachwyr, fel y gwyddoch, yn awyddus iawn i'w weld yn digwydd.
Well, first of all, Bridgend railway station's only just been refurbished, of course, as she will know, and very well. There was a real problem there with congestion when trains were coming in and passengers not being able to get through the gates, so that's very much welcome. In terms of the town itself, Vibrant and Viable Places has had an impact on the town. The redevelopment of the Rhiw car park into what is now a gym, a car park and residential accommodation—that will bring more people living in the town and so providing the footfall the town needs in the day and in the evening. We have the business improvement district as well that I know has been welcomed by town traders. Indeed, in fairness, there are a number of events now happening in the town centre that are drawing people in, and that's something I very much welcome.
She does mention the partial de-pedestrianisation. It is something, personally, that I support, but only that bit, because I remember what the town was like when there was traffic. I think properly done, it's possible to have a route through the town that doesn't cause danger to others, that doesn't let people linger either, in car parking spaces, but allows people to stop, collect and go—or stop, drop off and go—and I know that's something the council are keen to do and are looking to develop a bid in order to do so.
Wel, yn gyntaf oll, dim ond newydd gael ei hailwampio y mae gorsaf reilffordd Pen-y-bont ar Ogwr, wrth gwrs, fel y bydd hi'n gwybod yn iawn. Roedd problem mynd drwy'r gatiau, felly mae hynny i'w groesawu'n fawr iawn. O ran y dref ei hun, mae Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid wedi cael effaith ar y dref. Bydd ailddatblygu maes parcio y Rhiw i'r hyn sydd bellach yn gampfa, yn faes parcio ac yn llety preswyl—bydd hynny'n dod â mwy o bobl sy'n byw yn y dref ac felly'n darparu nifer yr ymwelwyr sydd ei hangen ar y dref yn ystod y dydd a min nos. Mae gennym ni'r ardal gwella busnes hefyd y gwn sydd wedi cael ei chroesawu gan fasnachwyr y dref. Yn wir, er tegwch, mae nifer o ddigwyddiadau yn cael eu cynnal yng nghanol y dref erbyn hyn sy'n denu pobl i mewn, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n ei groesawu'n fawr.
Mae hi'n sôn am gael gwared yn rhannol ar barth cerddwyr. Mae'n rhywbeth, yn bersonol, yr wyf i'n ei gefnogi, ond dim ond y darn yna, oherwydd rwy'n cofio sut yr oedd y dref pan oedd traffig. O'i wneud yn briodol, rwy'n credu ei bod hi'n bosibl cael llwybr drwy'r dref nad yw'n achosi perygl i bobl eraill, nad yw'n gadael i bobl oedi ychwaith, mewn lleoedd parcio ceir, ond yn caniatáu i bobl stopio, casglu a mynd—neu stopio, gollwng a mynd—a gwn fod hynny'n rhywbeth y mae'r cyngor yn awyddus i'w wneud ac yn bwriadu datblygu cynnig er mwyn gwneud hynny.
First Minister, obviously economic regeneration depends on many issues in the seven constituencies across South Wales West, including Aberavon. Transport is a big issue to ensure that we can attract businesses and bring investment in. Now, there's been a report to the Welsh Government on the M4 pollution matters that gives a proposal to the Welsh Government to consider closing junction 41. The last time it did that, there was traffic chaos in my constituency and that would not attract businesses to come because that chaos happened at peak times and would cause huge disruption to businesses. Can you reaffirm the position given by the Cabinet Secretary two years ago to actually keep that road open and that the Welsh Government will not close junction 41 and put the traffic chaos back again for the people of Port Talbot?
Prif Weinidog, mae adfywio economaidd yn amlwg yn dibynnu ar nifer o faterion yn y saith etholaeth ar draws y de, gan gynnwys Aberafan. Mae trafnidiaeth yn fater pwysig i sicrhau y gallwn ddenu busnesau a dod â buddsoddiad. Nawr, bu adroddiad i Lywodraeth Cymru ar faterion llygredd yr M4 sy'n gwneud cynnig i Lywodraeth Cymru ystyried cau cyffordd 41. Y tro diwethaf y gwnaeth hynny, roedd anhrefn traffig yn fy etholaeth i, ac ni fyddai hynny'n denu busnesau i ddod oherwydd roedd yr anhrefn yn digwydd yn ystod oriau brig a byddai'n tarfu'n aruthrol ar fusnesau. A wnewch chi ailddatgan y safbwynt a gyflwynwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet ddwy flynedd yn ôl i gadw'r ffordd honno ar agor ac na fydd Llywodraeth Cymru yn cau cyffordd 41 ac yn ailgyflwyno'r anhrefn traffig i bobl Port Talbot?
Well, this is a matter that's still, I believe, under consultation. Of course, as happened last time around, there will be full consideration given to the comments that people make.
Wel, mae hwn yn fater sy'n dal, rwy'n credu, yn destun ymgynghoriad. Wrth gwrs, fel y digwyddodd y tro diwethaf, bydd ystyriaeth lawn yn cael ei rhoi i'r sylwadau y mae pobl yn eu gwneud.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effaith credyd cynhwysol yn Nhorfaen? OAQ52752
6. Will the First Minister provide an update on the impact of universal credit in Torfaen? OAQ52752
Well, people are struggling, not just in Torfaen but elsewhere, because of the complexities of universal credit. The UK Government has to address these issues urgently before they proceed with any managed migration of existing benefit claimants to universal credit.
Wel, mae pobl yn ei chael hi'n anodd ymdopi, nid yn unig yn Nhorfaen, ond mewn mannau eraill, oherwydd cymhlethdodau credyd cynhwysol. Mae'n rhaid i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â'r materion hyn ar frys cyn iddyn nhw fwrw ymlaen ag unrhyw gam i symud hawlwyr budd-daliadau presennol i gredyd cynhwysol mewn modd a reolir.
First Minister, Torfaen has had more than a year now of the full service roll-out of universal credit. In that year, we have seen people waiting six to eight weeks for payment, an increase in debt and rent arrears, more and more people needing to use food banks and a universal credit helpline where people are literally waiting hours to speak to a member of staff. I believe the local record in Torfaen is four hours, with most people, especially vulnerable people, giving up in that time.
will you join me in paying tribute to the excellent coalition we've got of Torfaen council, Torfaen citizens advice bureau, TRAC2 and housing providers, who are all working so hard to get people through this universal credit maze? But will you also join me in calling the UK Government to recognise that it's time to stop this now and sort out these problems before it causes any more suffering?
Prif Weinidog, mae'r gwasanaeth credyd cynhwysol wedi bod yn cael ei gyflwyno'n llawn yn Nhorfaen ers dros flwyddyn erbyn hyn. Yn ystod y flwyddyn honno, rydym ni wedi gweld pobl yn aros chwech i wyth wythnos am daliad, cynnydd i ddyledion ac ôl-ddyledion rhent, mwy a mwy o bobl yn gorfod defnyddio banciau bwyd a llinell gymorth credyd cynhwysol lle mae pobl yn aros oriau yn llythrennol i gael siarad ag aelod o staff. Rwy'n credu mai pedair awr yw'r record yn lleol yn Nhorfaen, gyda'r rhan fwyaf o bobl, pobl agored i niwed yn enwedig, yn rhoi'r gorau i aros yn ystod y cyfnod hwnnw.
A wnewch chi ymuno â mi i dalu teyrnged i'r glymblaid ragorol sydd gennym ni o gyngor Torfaen, swyddfa cyngor ar bopeth Torfaen, TRAC2 a darparwyr tai, sydd i gyd yn gweithio mor galed i gael pobl drwy'r ddrysfa credyd cynhwysol hon? Ond a wnewch chi hefyd ymuno â mi i alw ar Lywodraeth y DU i gydnabod ei bod hi'n amser rhoi terfyn ar hyn nawr a datrys y problemau hyn cyn iddyn nhw achosi mwy o ddioddefaint?
First of all, can I add my thanks and congratulations, of course, to the fine example of co-operative working that we've seen there, helping the people who are most vulnerable at a time when they need to know which direction to go in and to find out exactly what they're entitled to. But, yes, it's quite clear to me and to many in this Chamber, that universal credit as it currently stands has not worked. And it's absolutely crucial, where there is a problem, that that problem is sorted rather than sorting it after more people have suffered, and that's unfortunately the situation we find ourselves in now.
Yn gyntaf, a gaf i ychwanegu fy niolch a'm llongyfarchiadau, wrth gwrs, i'r enghraifft wych o weithio ar y cyd yr ydym ni wedi ei weld yno, gan helpu'r bobl sydd fwyaf agored i niwed ar adeg pan fo angen iddynt wybod pa gyfeiriad i symud iddo ac i ganfod beth yn union beth y mae ganddyn nhw hawl i'w gael. Ond, ydy, mae'n gwbl eglur i mi ac i lawer yn y Siambr hon, nad yw credyd cynhwysol, fel y mae ar hyn o bryd, wedi gweithio. Ac mae'n gwbl hanfodol, pan fo problem, bod y broblem honno'n cael ei datrys yn hytrach na'i datrys ar ôl i fwy o bobl ddioddef, ac yn anffodus dyna'r sefyllfa yr ydym yn canfod ein hunain ynddi nawr.
First Minister, IFF Research recently carried out a survey of universal credit claimants on behalf of the Department for Work and Pensions. They found evidence of positive employment outcomes for universal credit claimants with a near doubling of the proportion of claimants being in a paid role eight months into their claim. They also reported an increase in the number of hours worked and overall income levels. Does the First Minister recognise that universal credit is tackling ingrained worklessness in areas such as Torfaen and that, as a result, people are moving into work faster? Thank you.
Prif Weinidog, cynhaliodd IFF Research arolwg o hawlwyr credyd cynhwysol yn ddiweddar ar ran yr Adran Gwaith a Phensiynau. Canfuwyd tystiolaeth ganddynt o ganlyniadau cyflogaeth cadarnhaol i hawlwyr credyd cynhwysol gyda chyfran yr hawlwyr a oedd mewn swydd gyflogedig wyth mis i mewn i'w hawliad bron yn dyblu. Hysbyswyd ganddynt hefyd gynnydd i nifer yr oriau a weithiwyd a lefelau incwm cyffredinol. A yw'r Prif Weinidog yn cydnabod bod credyd cynhwysol yn mynd i'r afael â diweithdra cynhenid mewn ardaloedd fel Torfaen ac, o ganlyniad, bod pobl yn symud i mewn i waith ynghynt? Diolch.
Well, should I be surprised that the department that has the responsibility for universal credit has commissioned a survey to say it's fine? I would have questions as to the objectivity—I don't know more about it—of such a survey. But let me say to him that the real effect of universal credit is this: Community Housing Cymru recently reported that housing association tenants on universal credit in Wales are already in over £1 million-worth of debt in terms of rent arrears. According to their survey, a sample of 29 housing associations in Wales—that survey was conducted with 3,475 people living in housing association homes in Wales, and that shows that each person is, on average, £420 worse off because of rent arrears. That's the reality of the situation when it comes to universal credit, and that's why it has to be halted and reversed.
Wel, a ddylwn i synnu bod yr adran sy'n gyfrifol am gredyd cynhwysol wedi comisiynu arolwg i ddweud ei fod yn iawn? Byddai gen i gwestiynau ynghylch gwrthrychedd—nid wyf yn gwybod mwy amdano—arolwg o'r fath. Ond gadewch i mi ddweud wrtho mai gwir effaith credyd cynhwysol yw hyn: dywedodd Tai Cymunedol Cymru yn ddiweddar bod tenantiaid cymdeithasau tai ar gredyd cynhwysol yng Nghymru eisoes mewn gwerth dros £1 filiwn o ddyled o ran ôl-ddyledion rhent. Yn ôl eu harolwg nhw, sampl o 29 o gymdeithasau tai yng Nghymru—cynhaliwyd yr arolwg hwnnw gyda 3,475 o bobl sy'n byw mewn cartrefi cymdeithasau tai yng Nghymru, ac mae hynny'n dangos bod pob person, ar gyfartaledd, £420 yn waeth eu byd oherwydd ôl-ddyledion rhent. Dyna realiti'r sefyllfa pan ddaw i gredyd cynhwysol, a dyna pam mae'n rhaid rhoi terfyn arno a'i wrthdroi.
7. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o effaith ffin tollau neu ffin reoleiddiol ym Môr Iwerddon? OAQ52750
7. What is the Welsh Government's assessment of the impact of a customs or regulatory border in the Irish Sea? OAQ52750
Our assessment is set out in 'Securing Wales’ Future'.
Cyflwynir ein hasesiad yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'.
First Minister, you spoke eloquently last week about the importance of Northern Ireland and its peace process for Brexit. Doesn't the European Commission proposing a border of any sort in the Irish sea act as a red rag to a bull for the unionist community in Northern Ireland? And shouldn't it instead apply its technical work for de-dramatising that proposed border to agreeing a free trade deal for the UK as a whole?
Prif Weinidog, fe wnaethoch siarad yn huawdl yr wythnos diwethaf am bwysigrwydd Gogledd Iwerddon a'i phroses heddwch ar gyfer Brexit. Onid yw'r Comisiwn Ewropeaidd yn cynnig ffin o unrhyw fath ym môr Iwerddon yn gweithredu fel pryfociad i'r gymuned unoliaethol yng Ngogledd Iwerddon? Ac oni ddylai yn hytrach gymhwyso ei waith technegol ar gyfer dad-ddramateiddio'r ffin arfaethedig honno i gytuno cytundeb masnach rydd ar gyfer y DU yn ei chyfanrwydd?
Well, I think the answer is to have a deal that works for both sides. I've said that many, many times, and the Member will know my view as to what that would look like. I think it's right to say that the suggestion of any kind of apparent political border between the island of Ireland and the island of Great Britain is anathema to the unionist parties, and it's something that we've seen, of course. There are occasions, of course, where there's a great deal of cross-border co-operation. When it comes to animal health, Ireland is one phytosanitary unit; Northern Ireland is in effect not in the UK as far as that's concerned, and if you go to Northern Ireland you are asked whether you're carrying food products. That makes sense from an animal health perspective. But, no, I don't think that's workable. It would be very difficult for a UK Government to agree to that. The unionist parties would not agree to it. What is the answer, then? Well, as I've said many, many times before: stay in the customs union; the whole thing's resolved then.
Wel, rwy'n credu mai'r ateb yw cael cytundeb sy'n gweithio i'r ddwy ochr. Rwyf i wedi dweud hynny lawer iawn o weithiau, a bydd yr Aelod yn gwybod fy safbwynt o ran natur y cytundeb hwnnw. Rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ddweud bod yr awgrym o unrhyw fath o ffin wleidyddol amlwg rhwng ynys Iwerddon ac ynys Prydain Fawr yn wrthun i'r pleidiau unoliaethol, ac mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi ei weld, wrth gwrs. Ceir achlysuron, wrth gwrs, pan fo llawer iawn o gydweithredu trawsffiniol. Pan ddaw i iechyd anifeiliaid, mae Iwerddon yn un uned ffytoiechydol; nid yw Gogledd Iwerddon yn y DU yn hynny o beth mewn gwirionedd, ac os ewch chi i Ogledd Iwerddon gofynnir i chi a ydych chi'n cario cynhyrchion bwyd. Mae hynny'n gwneud synnwyr o safbwynt iechyd anifeiliaid. Ond, na, nid wyf i'n credu bod hynny'n ymarferol. Byddai'n anodd iawn i Lywodraeth y DU gytuno i hynny. Ni fyddai'r pleidiau unoliaethol yn cytuno i hynny. Beth yw'r ateb, felly? Wel, fel yr wyf i wedi dweud llawer iawn o weithiau o'r blaen: aros yn yr undeb tollau; mae'r holl beth yn cael ei ddatrys wedyn.
Yn siarad ar Channel 4 News yn y dyddiau diwethaf, mi ddywedodd Dirprwy Brif Weinidog Gweriniaeth yr Iwerddon, Simon Coveney, ei bod hi’n hurt i ddadlau bod modd osgoi ffin galed os oes yna ddim cytundeb yn ei le ar adael yr Undeb Ewropeaidd. Mi ddywedodd o bod 1,077 yn rhagor o swyddogion tollau ac archwilwyr milfeddygol a diogelwch am gael eu recriwtio mewn meysydd awyr a phorthladdoedd i ddelio efo masnach o’r dwyrain i’r gorllewin. Onid ydy hi’n anochel, dan sefyllfa felly, y bydd niwed mawr yn cael ei wneud i fasnach drwy borthladd Caergybi yn fy etholaeth i? Onid ydy hynny’n dangos mor anghyfrifol ydy cefnogwyr Brexit caled y Blaid Geidwadol a pha mor anghyfrifol ydy Llafur dan arweiniad Jeremy Corbyn i beidio â bod wedi mynnu o’r dechrau fod yn rhaid, yn ddiamod, cadw aelodaeth o’r farchnad sengl a’r undeb tollau?
Speaking on Channel 4 News over the past few days, the Deputy Prime Minister of the Republic of Ireland, Simon Coveney, said that it was ridiculous to argue that one could avoid a hard border if there is a 'no deal' Brexit. He said that 1,077 additional customs officials and veterinary inspectors and security officers would need to be employed in airports and ports to deal with trade east to west. Isn't it inevitable in such circumstances that huge damage will be done to trade through the port of Holyhead in my constituency? Doesn't that demonstrate how irresponsible the supporters of a hard Brexit are within the Conservative Party and how irresponsible Labour under the leadership of Jeremy Corbyn has been in not having insisted from the outset that there would have to be membership of the single market and the customs union?
Yn gyntaf, wrth gwrs, nid oes neb yn dadlau y dylai fod unrhyw fath o ffin galed rhwng Gweriniaeth Iwerddon a’r Deyrnas Unedig—nid oes neb yn dweud eu bod nhw eisiau gweld hynny. Wrth gwrs, y perygl yw efallai y bydd hynny’n digwydd heb unrhyw fath o gytundeb. Yn y dyddiau cyn y farchnad sengl, roedd checks yng Nghaergybi—nid oedd pawb yn cael ei check-o, os cofia i, ond mi oedd yna checks ta beth. Nid oedd dim checks ynglŷn â phasborts o gwbl. Ond mae yna berygl, wrth gwrs: fel y dywedais i o'r blaen, os byddai'n edrych fel ei fod e'n rhwyddach i fynd drwy borthladdoedd Gogledd Iwerddon na phorthladdoedd Cymru, wel, wrth gwrs, bydd masnach yn cael ei effeithio o achos hynny, a bydd hynny'n cael effaith negatif ar fasnach porthladdoedd Cymru. So, unwaith eto, beth yw'r ateb? Yr ateb yw sefyll tu mewn i'r undeb tollau ac, wrth gwrs, cael y mynediad mwyaf i'r farchnad sengl. Nid oes rhaid sefyll yn yr Undeb Ewropeaidd er mwyn cael y rheini.
First, of course, nobody argues that there should be any kind of hard border between the Republic of Ireland and the United Kingdom—nobody's saying that they wish to see that. But of course the risk is that that might happen without any kind of deal. In the days pre the single market, there were checks at Holyhead. If I remember rightly, not everybody was checked, but there weren't any kind of passport checks at all. But there is a risk in this, of course, because, as I said before, if it looks as if it’s easier to get through the Northern Ireland ports rather than the Welsh ports, then, of course, trade will be impacted because of that, and it will have a negative impact on the Welsh ports’ trade. So, once again, what is the answer? Well, the answer is to remain within the customs union and to keep access to the single market. There is no need to remain in the European Union in order to have those.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â phroblemau iechyd meddwl ymhlith pobl ifanc? OAQ52747
8. What is the Welsh Government doing to tackle mental health problems in young people? OAQ52747
We're working with our partners to deliver a whole-system improvement to the mental health support provided to young people, building on our successful work and investment since 2015, and delivering, of course, on our 'Prosperity for All' commitments.
Rydym ni'n gweithio gyda'n partneriaid i gyflawni gwelliant system gyfan i'r cymorth iechyd meddwl a ddarperir i bobl ifanc, gan adeiladu ar ein gwaith a'n buddsoddiad llwyddiannus ers 2015, a chyflawni, wrth gwrs, ein hymrwymiadau yn 'Ffyniant i Bawb'.
This is not the first time I've raised this subject with you, but after the recent Panaroma programme on mental health provision for young people, I was inundated with messages from parents in the Rhondda who feel that their children and teenagers have been let down by the system. The programme certainly touched a nerve, First Minister.
One thing that could help is for school counselling services to be improved. Now, it's a statutory requirement for secondary schools in Wales to have an in-house counsellor, but provision remains patchy, according to the Children's Society. They say that some schools provide an excellent service while some schools provide no counselling services at all. This is an area under your control, First Minister. Many children and teenagers are being failed by the health service primarily, but also they're being failed within the education system as well. So, will you commit to evaluating the service to make sure that there is a high-quality service and that it is good and consistently provided for all secondary school pupils right throughout the country?
Nid dyma'r tro cyntaf yr wyf i wedi codi'r pwnc hwn gyda chi, ond ar ôl y rhaglen Panorama ddiweddar ar y ddarpariaeth iechyd meddwl ar gyfer pobl ifanc, cefais fy moddi mewn negeseuon gan rieni yn y Rhondda sy'n teimlo bod eu plant a'u pobl ifanc yn eu harddegau wedi cael eu siomi gan y system. Tarodd y rhaglen ar wendid yn sicr, Prif Weinidog.
Un peth a allai helpu yw i wasanaethau cwnsela mewn ysgolion gael eu gwella. Mae'n ofyniad statudol erbyn hyn i ysgolion uwchradd yng Nghymru fod â chwnselydd mewnol, ond mae'r ddarpariaeth yn dal i fod yn anghyson, yn ôl Cymdeithas y Plant. Maen nhw'n dweud bod rhai ysgolion yn darparu gwasanaeth rhagorol ond nad yw rhai ysgolion yn darparu unrhyw wasanaethau cwnsela o gwbl. Mae hwn yn faes sydd o dan eich rheolaeth chi, Prif Weinidog. Mae llawer o blant a phobl ifanc yn eu harddegau yn cael eu siomi gan y gwasanaeth iechyd yn bennaf, ond hefyd mae'n nhw'n cael eu siomi o fewn y system addysg hefyd. Felly, a wnewch chi ymrwymo i werthuso'r gwasanaeth i wneud yn siŵr y ceir gwasanaeth o ansawdd uchel a'i fod yn dda ac yn cael ei ddarparu'n gyson ar gyfer pob disgybl ysgol uwchradd ar draws y wlad i gyd?
I'd be extremely disappointed if secondary schools weren't providing the service that they're meant to provide. I think the—. I've said in the Chamber before how much money we put into the child and adolescent mental health service, but I think where the emphasis has to go now, and what we're looking at, is what happens in that gap between the counselling services and CAMHS. Many young people won't go and see a counsellor in school because it's a little bit too close to home and people think that people will find out about it, and many young people don't actually need the kind of medical intervention that CAMHS provides. So, the emphasis now is going to be on: how do we provide a level of counselling services outside of school for those who would benefit from that service without having to go into CAMHS? So, as far as the 2019-20 draft budget proposals are concerned, they do refer to planned investment in CAMHS, but that will be targeted at meeting the needs of those who don't need the most specialist treatment and to meet the needs of that missing middle. I think that's where we have to ensure that no gap exists.
Byddai yn hynod siomedig pe na byddai ysgolion uwchradd yn darparu'r gwasanaeth y maen nhw i fod i'w ddarparu. Rwy'n credu bod—. Rwyf i wedi dweud yn y Siambr o'r blaen faint o arian yr ydym ni'n ei gyfrannu at y gwasanaeth iechyd meddwl plant a'r glasoed, ond rwy'n credu mai lle mae'n rhaid i'r pwyslais fynd nawr, a'r hyn yr ydym ni'n ei ystyried, yw'r hyn sy'n digwydd yn y bwlch hwnnw rhwng y gwasanaethau cwnsela a CAMHS. Mae llawer o bobl ifanc nad ydynt yn fodlon mynd i weld cwnselydd yn yr ysgol gan ei fod ychydig bach yn rhy agos gartref ac mae pobl yn credu y bydd pobl yn dod i wybod amdano, ac nid oes angen y math o ymyrraeth feddygol y mae CAMHS yn ei darparu ar lawer o bobl ifanc mewn gwirionedd. Felly, bydd y pwyslais nawr ar: sut yr ydym ni'n darparu lefel o wasanaethau cwnsela y tu allan i'r ysgol ar gyfer y rhai a fyddai'n elwa ar gwasanaeth hwnnw heb orfod mynd i CAMHS? Felly, cyn belled ag y mae cynigion cyllideb ddrafft 2019-20 yn y cwestiwn, maen nhw yn cyfeirio at fuddsoddiad arfaethedig mewn CAMHS, ond bydd hwnnw'n cael ei dargedu at ddiwallu anghenion y rhai nad ydyn nhw angen y driniaeth fwyaf arbenigol ac i ddiwallu anghenion y rhai sy'n cael eu colli yn y canol. Rwy'n credu mai dyna ble mae'n rhaid i ni sicrhau nad oes bwlch yn bodoli.
First Minister, 10 October is World Mental Health Day, and I'm sure that you would want to join me in offering our full support and gratitude to the many mental health service providers and charities who help our vulnerable people across Wales every day. However, suicide rates in Wales, and particularly amongst young people, are a very serious issue. Childline Cymru is reporting a 20 per cent increase in the number of calls it receives from children and young people suffering with suicidal thoughts and feelings. More worryingly, of late, children as young as 10 are now contacting these services. Will the First Minister make a statement on what action the Welsh Government is taking to reduce levels of suicide in children and young people and what services he's providing to charities such as Childline Cymru in dealing with the rise of the number of cases?
Prif Weinidog, mae hi'n ddiwrnod iechyd meddwl y byd ar 10 Hydref, ac rwy'n siŵr yr hoffech chi ymuno â mi i gynnig ein cefnogaeth lawn a'n diolch i'r darparwyr gwasanaethau ac elusennau iechyd meddwl niferus sy'n helpu ein pobl agored i niwed ledled Cymru bob dydd. Fodd bynnag, mae cyfraddau hunanladdiad yng Nghymru, yn enwedig ymhlith pobl ifanc, yn fater difrifol iawn. Mae Childline Cymru yn adrodd cynnydd o 20 y cant i nifer y galwadau y mae'n eu derbyn gan blant a phobl ifanc sy'n dioddef â meddyliau a theimladau o hunanladdiad. Yn fwy pryderus, yn ddiweddar, mae plant mor ifanc â 10 oed yn cysylltu â'r gwasanaethau hyn bellach. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau lefelau hunanladdiad ymhlith plant a phobl ifanc a pha wasanaethau y mae'n eu darparu i elusennau fel Childline Cymru i ymdrin â'r cynnydd i nifer yr achosion?
I remember some years ago there was a spate of suicides in Bridgend—I'm sure the Member will remember it—stoked, I have to say, by the media coverage of the time, which, there's no doubt in my mind, led to so some young people taking their own lives. That was a very difficult time for the people of Bridgend, and not just the town but the entire county. So, I've seen what can happen when there is a panic in terms of suicides. I had to deal with that myself in my own constituency.
In terms of Childline Cymru, what's not clear, and never can be clear with these things, is: does that mean that there are more young people who are feeling suicidal or does it mean there are more young people who are reporting the issue even though the numbers may well be steady? We can't know the answer to that question, but either answer is possible. She asked particularly what we're doing for young people. Well, again, we have school counselling, we have the money that we put into CAMHS, and it is right to say that the waiting list for CAMHS was unacceptably long at one point. It was 112 days at one point, now it's 28 days from referral. So, performance has improved significantly since 2017, but, of course, more work needs to be done now in, as I said earlier on, plugging the gap between the school counselling services and the specialist medical help, or psychiatric help, that CAMHS can provide. What, then, can we do for those who fall between the gap at the moment?
Rwy'n cofio rai blynyddoedd yn ôl y bu nifer o hunanladdiadau ym Mhen-y-bont ar Ogwr—rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn ei gofio—wedi ei waethygu, mae'n rhaid i mi ddweud, gan sylw'r cyfryngau ar y pryd, a wnaeth, nid oes unrhyw amheuaeth yn fy meddwl i, arwain at rai o bobl ifanc yn lladd eu hunain. Roedd hwnnw'n gyfnod anodd iawn i bobl Pen-y-bont ar Ogwr, ac nid dim ond y dref ond y sir gyfan. Felly, rwyf i wedi gweld beth all ddigwydd pan fydd dychryn o ran hunanladdiad. Bu'n rhaid i mi ymdrin â hynny fy hun yn fy etholaeth i.
O ran Childline Cymru, yr hyn nad yw'n eglur, ac na all fyth fod yn eglur gyda'r pethau hyn, yw: a yw hynny'n golygu bod mwy o bobl ifanc sy'n teimlo fel eu bod eisiau lladd eu hunain neu a yw'n golygu bod mwy o bobl ifanc sy'n hysbysu am y broblem er efallai fod y niferoedd yn sefydlog? Ni allwn wybod yr ateb i'r cwestiwn hwnnw, ond mae'r naill ateb a'r llall yn bosibl. Gofynnodd yn benodol beth yr ydym ni'n ei wneud dros bobl ifanc. Wel, unwaith eto, mae gennym ni gwnsela mewn ysgolion, mae gennym ni'r arian yr ydym ni'n ei roi i CAMHS, ac mae'n iawn i ddweud bod y rhestr aros ar gyfer CAMHS yn annerbyniol o hir ar un adeg. Roedd yn 112 diwrnod ar un adeg, ac mae'n 28 diwrnod yn dilyn atgyfeirio erbyn hyn. Felly, mae perfformiad wedi gwella'n sylweddol ers 2017, ond, wrth gwrs, mae angen gwneud mwy o waith nawr, fel y dywedais yn gynharach, i lenwi'r bwlch rhwng y gwasanaethau cwnsela mewn ysgolion a'r cymorth meddygol arbenigol, neu'r cymorth seiciatrig, y gall CAMHS ei ddarparu. Beth, felly, allwn ni ei wneud i'r rhai sy'n disgyn i'r bwlch ar hyn o bryd?
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James, i wneud ei datganiad. Julie James.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James, to make the statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business: the Cabinet Secretary for Health and Social Services will make a statement shortly on Cwm Taf maternity services, replacing one on the out-of-hospital cardiac arrest action plan, which will now issue as a written statement. Additionally, Business Committee has agreed to withdraw tomorrow's debate on the Culture, Welsh Language and Communication Committee's report on its inquiry into non-public funding of the arts. Draft business for the next few weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Ceir dau newid i fusnes yr wythnos hon: cyn bo hir, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad ar wasanaethau mamolaeth Cwm Taf, yn hytrach nag un ar y cynllun gweithredu ar gyfer trawiad ar y galon allan o'r ysbyty, a fydd bellach yn cael ei gyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig. Hefyd, mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i dynnu'r ddadl yfory yn ei hôl, sef yr un ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ynglŷn â'u hymchwiliad i ffynonellau ariannu ar gyfer y celfyddydau nad ydyn nhw'n rhai cyhoeddus. Bydd busnes drafft ar gyfer yr ychydig wythnosau nesaf yn cael ei nodi yn y cyhoeddiad a'r datganiad busnes, y gellir ei weld yn y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Leader of the house, can I call for two statements today, please? One is from the Cabinet Secretary for transport infrastructure. I was very pleased to see the announcement of investment in the south Wales Metro that was announced this week—£119 million—but it's left a bit of a bitter taste in the mouths of people in north Wales, who are looking for investment in our own infrastructure. The leader of the house will be aware that I raised, just a couple of weeks ago, the concerns around the fact that the A55 is choked up, our rail infrastructure is also ailing. I think it is about time that we saw some significant investment in our roads and rail infrastructure in north Wales. So, I wonder if we could have a statement coming forward from the Cabinet Secretary on that particular issue.
Can I also ask for a statement on libraries in Wales? The leader of the house will know that it is Libraries Week. I took the opportunity to visit Colwyn Bay library in my own constituency just yesterday to hear more about their Reading Well project and their Books on Prescription scheme, which they're participating in—a wonderful scheme that gets people together, helping to overcome issues related to dementia, in particular, and helping to overcome social isolation. So, as a bit of a bookworm—and I'm sure there are others in this Chamber as well—I think it would be good to know what the Welsh Government's strategy is for the future of libraries in Wales so that the sorts of schemes that I'm seeing on my doorstep, in places like Colwyn Bay, can be extended into other parts of the country.
Arweinydd y Tŷ, a oes modd i mi alw am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch yn dda? Un gan Ysgrifennydd y Cabinet dros seilwaith trafnidiaeth. Roeddwn yn falch iawn o weld y cyhoeddiad am fuddsoddiad ym Metro De Cymru a gyhoeddwyd yr wythnos hon—£119 miliwn—ond mae wedi gadael blas cas braidd yng nghegau pobl y gogledd, sydd hefyd yn awyddus i gael buddsoddiad yn eu seilwaith eu hunain. Bydd arweinydd y tŷ yn ymwybodol fy mod i wedi crybwyll, dim ond rai wythnosau yn ôl, y pryderon ynghylch y ffaith bod yr A55 wedi'i thagu, a bod seilwaith ein rheilffyrdd yn dioddef hefyd. Credaf ei bod yn hen bryd inni weld buddsoddiad sylweddol yn ffyrdd a seilwaith rheilffyrdd y gogledd. Felly, tybed a allwn ni gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y mater penodol hwnnw?
Hefyd, a gaf i ofyn am ddatganiad ar lyfrgelloedd yng Nghymru? Bydd arweinydd y tŷ yn gwybod ei bod yn wythnos llyfrgelloedd. Achubais ar y cyfle ddoe ddiwethaf i ymweld â Llyfrgell Bae Colwyn yn fy etholaeth i, er mwyn dysgu mwy am eu prosiect Darllen yn Well yn ogystal â'u cynllun Presgripsiwn llyfrau Cymru, rhywbeth y maen nhw'n cymryd rhan ynddo—cynllun gwych sy'n dod â phobl ynghyd, ac yn helpu i oresgyn materion sy'n ymwneud â dementia, yn arbennig, ac yn helpu i oresgyn ynysu cymdeithasol. Felly, fel darllenwr brwd — fel sawl un arall yn y Siambr hon rwy'n siŵr—rwy'n credu y byddai'n dda cael gwybod pa strategaeth sydd gan Llywodraeth Cymru ar gyfer dyfodol llyfrgelloedd yng Nghymru, fel bo modd i gynlluniau tebyg i'r rhai a welais ar stepen fy nrws, mewn lleoedd fel Bae Colwyn, gael eu hymestyn i rannau eraill o'r wlad.
Taking, in reverse, that we're in Libraries Week, it gives me the chance also to highlight the fact that I'll be visiting the central library in Swansea on Friday as part of my constituency work, and I was actually at another library in Swansea last Friday. I'm also a bookworm, but it is important to point out that libraries provide an enormous range of services. They happen to also have books. So, I was very impressed by the services that were provided by the local library that I was holding a surgery in last Friday. They included a range of digital communication services; they included some social services, in the sense of social isolation and community opportunities to meet; they included services for children and a large range of other community services. I'm sure the librarian there is cringing as I don't remember some of the things that she showed me, but it was very impressive and I would encourage all Members to take part in Libraries Week, and, indeed, actually to support their local libraries, and I'm sure that all Members do do that.
In terms of his question on transport, the Cabinet Secretary's indicating to me that he'd be very happy to bring forward a statement that will allow him to highlight the very large amount of investment and work that's been going on in the transport network.
O ystyried, am yn ôl, ein bod yng nghanol Wythnos Llyfrgelloedd, dyma gyfle i mi ddweud y byddaf innau yn ymweld â llyfrgell ganolog Abertawe ddydd Gwener yn rhan o'm gwaith yn fy etholaeth. A dweud y gwir, bûm i mewn llyfrgell arall yn Abertawe ddydd Gwener diwethaf hefyd. Rwyf innau'n ddarllenwr brwd, ond mae'n bwysig nodi bod llyfrgelloedd yn darparu ystod enfawr o wasanaethau eraill hefyd. Er bod ganddynt lyfrau, digwydd bod. Ces fy mhlesio'n arw, felly, o weld y gwasanaethau a ddarparwyd gan y llyfrgell leol lle bûm i'n cynnal cymhorthfa ddydd Gwener diwethaf. Yn eu plith roedd amrywiaeth o wasanaethau cyfathrebu digidol; ambell wasanaeth cymdeithasol, o ran ateb anghenion ynysu cymdeithasol a chyfleoedd cymunedol i gwrdd; yn ogystal â gwasanaethau ar gyfer plant ac amrywiaeth o wasanaethau cymunedol eraill. Mae'n debyg y byddai'r llyfrgellydd yno'n cywilyddio o weld nad ydw i'n cofio rhai o'r pethau a ddangosodd i mi, ond gwnaeth dipyn o argraff, a byddem yn annog pob Aelod i gymryd rhan yn wythnos llyfrgelloedd, ac, yn wir, i gefnogi eu llyfrgelloedd lleol. Rwy'n siŵr bod yr holl Aelodau'n gwneud hynny eisoes.
O ran ei gwestiwn ar drafnidiaeth, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi arwydd i mi y byddai'n fodlon iawn i gyflwyno datganiad a fydd yn caniatáu iddo dynnu sylw at y swm mawr iawn o fuddsoddiad a'r gwaith sydd wedi bod yn digwydd yn y rhwydwaith trafnidiaeth.
Arweinydd y tŷ, byddwch yn ymwybodol bod siopau llyfrau ar draws Cymru yn ei chael hi’n anodd wrth wynebu ardrethi busnes a chystadleuaeth gan lyfrwerthwyr ar y rhyngrwyd. O ganlyniad, dros y blynyddoedd diwethaf, mae nifer fawr o siopau llyfrau annibynnol wedi eu cau. Mae Cymdeithas y Llyfrwerthwyr yn nodi bod gan werthwyr llyfrau ar y rhyngrwyd fantais fasnachol enfawr o’i gymharu â siopau llyfrau ar y stryd fawr, sy’n talu llawer mwy mewn treth. Rwy’n siŵr y byddai llawer ohonom yn cytuno bod siopau llyfrau yn chwarae rhan bwysig yn niwylliant Cymru ac am gefnogi’r busnesau yma yn wyneb tirlun economaidd anodd iawn.
Wrth ddeall y cyfraniad y mae llyfrwerthwyr yn ei roi i gymdeithas, diwylliant ac economi Cymru, a fyddai Llywodraeth Cymru yn barod i gyflwyno datganiad ynghylch y gefnogaeth ychwanegol y gall ei darparu, yn enwedig yn nhermau ardrethi busnes? Gwyddom fod gwarchodwyr plant yng Nghymru bellach wedi’u heithrio rhag ardrethi busnes. Felly, a all Llywodraeth Cymru edrych i roi rhyddhad ardrethi busnes pellach i siopau llyfrau yn sgil eu rôl gymdeithasol a diwylliannol?
Leader of the house, you will be aware that bookshops the length and breadth of Wales are finding difficulty in the face of business rates and competition from online booksellers. As a result, over the past few years, very many independent bookstores have closed. The Booksellers Association notes that online booksellers have a huge commercial advantage as compared to high-street booksellers, who pay far more in rates. I’m sure that many of us would agree that bookstores play an important part in Welsh culture and would want to support these businesses in the face of very difficult economic circumstances.
Given the contribution that booksellers make to the society, culture and economy of Wales, would the Welsh Government be willing to make a statement on the additional support that it can provide, particularly in terms of business rates? We know that child minders in Wales are now exempt from business rates. Therefore, could the Welsh Government look to give further business rate relief to bookshops, given their social and cultural role?
I think the Member makes a good point about the role of bookshops, but, unfortunately, retail services are changing very rapidly and online sales of almost all retail products are having the knock-on effect that he mentions. We already have a very generous non-domestic rate relief scheme in Wales. I'm sure that most bookshops are of the size that they can take advantage of that. And I fear that the way that people shop for books and everything else has changed fundamentally and it will not be possible to roll that back.
However, I will say that a number of bookshops in my area—and, actually, the same area as Dai Lloyd's, and he'll be familiar with them—have been very successful in diversifying and holding a large number of other type of events inside the bookshop, and have cafes and groups and discussion groups and so on, and he will be as aware as I am of the success that some of those have had. I certainly applaud them, as I very much like attending a bookshop myself.
Rwy'n credu i'r Aelod wneud pwynt da o ran swyddogaeth siopau llyfrau, ond yn anffodus mae gwasanaethau manwerthu yn newid yn gyflym iawn, ac mae'r effeithiau y mae'n eu crybwyll wedi dod yn sgil gwerthiant ar-lein o bron i bob math gwahanol o nwyddau manwerthu. Mae gennym eisoes gynllun rhyddhad ardrethi annomestig hael iawn yng Nghymru. Rwy'n siŵr bod maint y rhan fwyaf o siopau llyfrau yn golygu y gallent fanteisio ar hynny. Rwy'n ofni bod y ffordd y mae pobl yn prynu llyfrau, a phopeth arall, wedi newid yn sylfaenol ac na fydd modd i ni ddychwelyd i'r hen ffyrdd.
Fodd bynnag, mi ddywedaf fod sawl siop lyfrau yn fy ardal i—ac, mewn gwirionedd, yr un ardal â Dai Lloyd, ac mi fydd yntau'n gyfarwydd â hwy—wedi bod yn llwyddiannus iawn wrth arallgyfeirio, gan gynnal nifer fawr o ddigwyddiadau o fathau eraill y tu mewn i'r siop, ac mae ganddynt gaffis a grwpiau trafod ac ati, a bydd ef yr un mor ymwybodol â minnau o lwyddiant rhai ohonyn nhw. Rwy'n sicr yn rhoi fy nghymeradwyaeth iddynt, gan fy mod i fy hunan yn hoff iawn o fynychu siopau llyfrau.
I would like to ask for two statements. One is a Government statement providing an update on Welsh Government support and progress with the digitisation programme across the whole of the Welsh public sector. The second one—I know we had a written statement from the Cabinet Secretary yesterday regarding Virgin Media closure and action being taken, but I would like to ask if we could have an oral statement on it for me and, I'm sure, you and other Members representing the area. The loss of what is the best part of 900 jobs is a substantial blow to the area. I would hope that we could have an oral statement that would give us an opportunity to ask questions of the Cabinet Secretary over an issue that, to you, like me, is a very important one.
Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, hoffwn ddatganiad gan y Llywodraeth sy'n cynnig y wybodaeth ddiweddaraf am gefnogaeth a chynnydd Llywodraeth Cymru o ran y rhaglen i ddigideiddio ar draws holl sector gyhoeddus Cymru. Yn ail—rwy'n gwybod ein bod wedi cael datganiad ysgrifenedig gan Ysgrifennydd y Cabinet ddoe a oedd yn trafod cau Virgin Media, a'r camau a fydd yn cael eu cymryd, ond hoffwn ofyn pe cawn ddatganiad llafar hefyd, ar fy nghyfer i ac, mae'n debyg, chithau ac aelodau eraill sy'n cynrychioli'r ardal. Bydd colli bron i 900 o swyddi yn ergyd sylweddol i'r ardal. Rwy'n gobeithio y cawn ddatganiad llafar er mwyn i ni gael cyfle i holi Ysgrifennydd y Cabinet am fater yr ydych chi, fel minnau, yn ei ystyried yn un pwysig iawn.
Yes, I will certainly discuss with the Cabinet Secretary the possibility of that, or of how we could communicate where we are with the taskforce on Virgin Media. I share the Member's concern about the actions of the company and some of the stories that are happening there. So, I'll certainly have that discussion with the Cabinet Secretary to see how we can best facilitate those discussions and public information on that.
In terms of digitisation, I am actually planning to make a statement on digital transformation sometime before Christmas, so I'll make sure that that gets timetabled accordingly.
Gwnaf, byddaf yn sicr yn trafod posibilrwydd hynny gydag Ysgrifennydd y Cabinet, neu sut y gallwn egluro ein sefyllfa ni a'r tasglu o ran Virgin Media. Rhannaf bryder yr Aelod ynghylch gweithredoedd y cwmni a rhai o'r straeon yr ydym wedi'u clywed. Felly, byddaf yn siŵr o gael y drafodaeth honno gydag Ysgrifennydd y Cabinet i weld sut y gallwn hwyluso'r trafodaethau a chynnig gwybodaeth i'r cyhoedd ar hynny.
O ran digideiddio, a dweud y gwir, rwy'n bwriadu gwneud datganiad ar drawsnewid digidol rywbryd cyn y Nadolig, a byddaf yn sicrhau ei fod yn cael lle priodol yn yr amserlen felly.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Minister for housing on what more can be done to tackle homelessness in Wales, please? A constituent recently contacted me to bring his case to my attention. A letter, actually, has come to me written by a homeless person in Newport high street. He's only 24 years old. Instead of reading his letter, which is very emotional, I'd rather say a few lines about what he's actually going through. He says he was working and living in a public house that the brewery decided to close down. He received one month's notice to leave. He went to Newport City Council for help, but they said his case was not a priority, because he was single and with no children—don't forget that he's only 24 years old. They placed him on a waiting list for a hostel. There again, there is an 18-month waiting list for homeless people. He says he just wants to get somewhere to live that is safe for him and he can get a job and move on with his life. Please could we have a statement from the Minister on what can be done to help our constituents in similar situations or conditions all over Wales? In a civilised society, we must look after homeless people and some measure must be taken by law not to have people sleeping rough, especially with the type of weather that we are facing, with extreme winters and extreme summers. Thank you.
Arweinydd y Tŷ, a oes modd i mi ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Tai ynglŷn â'r hyn arall y gallwn ni ei wneud i fynd i'r afael â digartrefedd yng Nghymru, os gwelwch yn dda? Cysylltodd etholwr â mi yn ddiweddar er mwyn dwyn ei achos i'm sylw. Cefais lythyr, a dweud y gwir, wedi'i ysgrifennu gan berson digartref ar stryd fawr Casnewydd. Dim ond 24 oed ydyw. Yn hytrach na darllen ei lythyr, sy'n hynod emosiynol, byddai'n well gennyf gynnig ychydig frawddegau i ddisgrifio'i brofiadau gwirioneddol. Mae'n dweud iddo fod yn gweithio mewn tafarn a gaewyd gan y bragdy. Cafodd fis o rybudd cyn gadael. Aeth at Gyngor Dinas Casnewydd am gymorth, a chlywed nad oedd ei achos yn flaenoriaeth gan ei fod yn sengl ac nad oedd ganddo blant—cofiwch mai 24 oed yn unig ydyw. Cafodd ei roi ar restr aros ar gyfer hostel. Yn hynny o beth eto, mae 18 mis o restr aros ar gyfer pobl ddigartref. Mae'n dweud mai'r unig beth y mae ei eisiau yw rhywle i fyw sy'n ddiogel iddo, fel bod modd iddo gael swydd a pharhau gyda'i fywyd. A gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ar yr hyn y gellir ei wneud i helpu ein hetholwyr sydd mewn sefyllfaoedd neu amodau tebyg ledled Cymru, os gwelwch yn dda? Mewn cymdeithas waraidd, mae'n rhaid inni ofalu am bobl ddigartref ac mae'n rhaid llunio mesurau cyfreithiol i beidio â chael pobl yn cysgu ar y stryd, yn enwedig o ystyried y math o dywydd yr ydym yn ei wynebu, gyda gaeafau a hafau eithafol. Diolch.
The Minister is due to make a statement next month on changes to our homelessness policies, but I do think that the Member should take into account the effect on homelessness of his own UK Government party's universal credit roll-out and general assumption that young people can stay at home, because he's just pointed out that that's very frequently not the case.
Bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad fis nesaf ar y newidiadau i'n polisïau digartrefedd. Ond, rwy'n credu y dylai'r Aelod ystyried yr effaith a gafwyd ar ddigartrefedd gan gyflwyniad ei blaid ei hun yn Llywodraeth y DU o gredyd cynhwysol, yn ogystal â'r teimlad cyffredinol y gallai pobl ifanc fynd i fyw gartref, gan ei fod ef ei hun newydd amlygu nad yw hynny'n wir yn aml iawn.
Buaswn i'n licio gofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd iechyd, os yw'n bosib, ynglŷn â gallu cwmnïau preifat i gael mynediad i ysbytai. Mae’r cwmni Bounty, rydym ni’n gwybod, yn cynnig starter packs i nifer o famau newydd ac maen nhw hefyd yn dod i wardiau i gynnig tynnu lluniau o’r babanod, ac maen nhw yn hel gwybodaeth sydd wedyn yn cael ei defnyddio i ddanfon gwybodaeth a deunydd marchnata i'r mamau hynny. Nawr, mae'n debyg, yn ôl cais rhyddid gwybodaeth, fod Bounty wedi talu £1,922 i fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr er mwyn cael mynediad didramgwydd i'r unedau mamolaeth yma ar hyd a lled a gogledd. Buaswn i'n licio gwybod a ydy'r Llywodraeth yn teimlo bod hyn yn dderbyniol. A ydy'r Llywodraeth yn hyderus bod mesurau yn eu lle i sicrhau bod hyn yn ddiogel? Rydw i wedi cael mamau, er enghraifft, yn cwyno bod y bobl yma'n tarfu arnyn nhw a'u babanod ar y wardiau sydd mewn golwg. Mae rhai mamau hefyd yn dweud eu bod nhw wedi derbyn cannoedd o e-byst marchnata yn y misoedd a'r blynyddoedd ar ôl rhoi'r wybodaeth yna i gwmnïau fel hyn. Rŷm ni angen sicrwydd bod diogelwch babanod, mamau a diogelwch data yn bwysicach, i bob pwrpas, na'r incwm eithaf pitw, a dweud y gwir, y mae Betsi Cadwaladr yn ei gael am y fath wasanaeth.
I'd like to ask for a statement from the health Secretary, if possible, on the ability of private companies to access hospitals. The company Bounty, we know, provides starter packs to many new mothers and they also come to the wards to offer to take photos of the babies, and they do gather information that is then used to send marketing information to those mothers. Apparently, according to a freedom of information request, Bounty has paid £1,922 to Betsi Cadwaladr health board to have unfettered access to these maternity units across north Wales. I would like to know whether the Government feels that this is acceptable. Is the Government confident that measures are in place to ensure that this is safe? I’ve had mothers complaining that these people disturb them and their babies on the wards in question. Some mothers also say that they’ve received hundreds of marketing e-mails in the months and years after providing that information to companies such as this. We need assurances that the safety of babies, mothers and data is more important than the relatively small income that Betsi Cadwaladr gets for such a service.
Yes, actually, I share his concern around the data and I'm the Minister responsible for that, in fact, so I will look into that and come back to the Member.
Ie, mewn gwirionedd, rwyf innau'n rhannu ei bryder ynghylch y data. Fi yw'r Gweinidog sy'n gyfrifol am hynny, mewn gwirionedd, felly byddaf yn ymchwilio i hynny ac yn dod yn ôl at yr Aelod.
I just wonder if we could have an explanation about why the out-of-hours cardiac arrest plan statement was withdrawn. I would understand if it's due to the very sad events of this weekend, but I really would appreciate it if we could get confirmation that we will get an oral statement rather than a written statement on this. I, for one, would certainly like the opportunity to ask questions in the Chamber on the plan. So, perhaps if the health Cabinet Secretary would reconsider and bring an oral statement, perhaps shortly, then I for one would be very grateful. Thank you.
Tybed a gawn ni esboniad o pam y cafodd y datganiad ar gynllun trawiad ar y galon y tu allan i oriau ei dynnu yn ôl? Byddwn yn deall os yw o ganlyniad i ddigwyddiadau hynod drist y penwythnos hwn, ond byddwn wir yn gwerthfawrogi pe byddem ni'n cael cadarnhad y byddwn yn cael datganiad llafar yn hytrach na datganiad ysgrifenedig ar hyn. Fe fyddwn i, yn un, yn sicr yn falch o'r cyfle i ofyn cwestiynau am y cynllun yn y Siambr. Felly, pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd yn ailystyried ac yn cyflwyno datganiad llafar, cyn bo hir efallai, yna fe fyddwn i yn un yn ddiolchgar iawn. Diolch.
To be fair to the Cabinet Secretary, that's a problem of the amount of business that it was possible to fit in. He was more than—[Interruption.] Well, he was more than happy to do it, but a number of things happened over the course of the last couple of days around business coming in and out of the agenda. So, it will issue as a written statement. It's my responsibility to see whether we've got enough time and I will discuss with him whether there is an opportunity to bring forward an oral statement, but we have actually got a pretty packed agenda. So, I will look to see if there's an opportunity to do that. But, in all fairness, it was not—. He was more than happy to make the oral statement; it's just that business prevented it.
O ran tegwch i Ysgrifennydd y Cabinet, problem o ran faint o fusnes y gallwn ei gynnwys oedd hynny. Yr oedd e'n fwy na—[Torri ar draws.] Wel, yr oedd yn fwy na pharod i wneud hynny, ond digwyddodd nifer o bethau yn ystod yr ychydig ddyddiau pan oedd pethau'n dod i mewn ac yn mynd allan o'r agenda. Felly, bydd yn cael ei gyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig. Fy nghyfrifoldeb i yw gweld a oes gennym ddigon o amser, a byddaf yn trafod gydag ef i weld os bydd cyfle i gyflwyno datganiad llafar, ond mewn gwirionedd mae gennym ni agenda eithaf llawn. Felly, byddaf yn edrych i weld os oes cyfle i wneud hynny. Ond, er tegwch, nid oedd—. Roedd yn ddigon bodlon i wneud y datganiad llafar; busnes a berodd iddo beidio.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Fe dynnwyd eitem 3 yn ôl.
Item 3 is withdrawn.
Eitem 4, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar wasanaethau mamolaeth yng Nghwm Taf. Rydw i'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.
Item 4, therefore, is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on Cwm Taf maternity services. I call on the Cabinet Secretary to make the statement. Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. Further to my written statement on Friday, I thought it important to update Members on actions that are being taken to support maternity services at Cwm Taf university health board. Reports over the past week are clearly very concerning, and Members will want to understand how the situation occurred. As a parent, I do appreciate how distressing this is for all those affected. I expect the health board to provide support to families and to be both open and transparent about individual review findings and any improvement actions that are needed. Whilst an adverse outcome cannot always be prevented, it is important that care is reviewed to identify any potential learning. Families, understandably, may also have questions that need answers.
When women go into hospital, we rightly expect them to have good quality, safe care. Childbirth can be stressful, but also an experience that brings joy, so the welfare of women and babies must be our immediate concern. I've made it clear, through my conversation with the health board chair, that I expect every possible action to be taken to provide assurance that services are providing safe and compassionate care. My officials are also monitoring the situation closely and seeking such assurance.
I also appreciate that this is a very difficult time for our staff, and they must be appropriately supported too. A key focus must be on ensuring safe staffing levels and strong clinical leadership. At a leadership level, we're ensuring that additional senior midwifery and medical management support is in place to provide both oversight and advice. The health board has successfully appointed a consultant midwife and recruited 15 additional midwives, of which 4.8 whole-time equivalent newly qualified staff take up post this week. Experienced midwifery support is also being provided by neighbouring health boards, including a clinical supervisor of midwives, and actions are in hand to increase medical staffing, including the appointment of an additional middle-grade doctor.
I know that concerns have been expressed that Parentcraft antenatal classes have been cancelled, but I am advised that they will be reinstated within weeks—early next month—as staffing levels improve.
Diolch ichi, Llywydd. Yn dilyn fy natganiad ysgrifenedig ddydd Gwener, roeddwn i'n meddwl ei bod yn bwysig i ddiweddaru'r Aelodau ar y camau sy'n cael eu cymryd i gefnogi gwasanaethau mamolaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf. Mae'r adroddiadau dros yr wythnos ddiwethaf yn amlwg yn peri pryder, a bydd Aelodau yn dymuno deall sut y digwyddodd y sefyllfa hon. Fel rhiant, rwy'n gwerthfawrogi faint o bryder y mae hyn wedi ei achosi i bawb sydd wedi'u heffeithio. Rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd ddarparu cymorth i'r teuluoedd ac i fod yn agored ac yn dryloyw ynghylch canfyddiadau'r adolygiad unigol ac unrhyw gamau gwella sydd eu hangen. Er na ellir bob amser atal canlyniad anffafriol, mae'n bwysig bod gofal yn cael ei adolygu er mwyn nodi unrhyw beth y gellir ei ddysgu. Yn ddealladwy, efallai y bydd gan y teuluoedd gwestiynau y mae angen atebion iddyn nhw hefyd.
Pan fydd menywod yn mynd i'r ysbyty, rydym yn briodol yn disgwyl iddyn nhw gael gofal diogel o ansawdd da. Gall adeg geni plentyn fod yn amser anodd, ond mae hefyd yn brofiad sy'n dod â llawenydd, felly mae'n rhaid i les menywod a'u babanod fod yn flaenoriaeth inni. Rwyf wedi ei gwneud yn glir, drwy fy sgyrsiau â chadeirydd y bwrdd iechyd, fy mod i'n disgwyl i bob cam posibl gael ei gymryd i sicrhau bod gwasanaethau yn darparu gofal diogel a thosturiol. Mae fy swyddogion hefyd yn monitro'r sefyllfa yn ofalus ac yn gofyn am sicrwydd o'r fath.
Rwy'n gwerthfawrogi hefyd bod hwn yn gyfnod anodd iawn i'n staff, ac mae'n rhaid eu cefnogi hwythau yn briodol hefyd. Mae'n rhaid rhoi pwyslais allweddol ar sicrhau lefelau staffio diogel ac arweinyddiaeth glinigol gref. Ar lefel yr arweinyddion, rydym yn sicrhau bod cymorth bydwreigiaeth uwch a chymorth rheoli meddygol ychwanegol ar waith i ddarparu goruchwyliaeth a chyngor. Llwyddodd y bwrdd iechyd i benodi bydwraig ymgynghorol ac mae wedi recriwtio 15 o fydwragedd ychwanegol, ac mae staff sydd newydd gymhwyso cyfwerth ag amser llawn o 4.8 yn dechrau yn eu swyddi yr wythnos hon. Mae cymorth gan fydwragedd profiadol hefyd yn cael ei ddarparu gan fyrddau iechyd cyfagos, gan gynnwys goruchwyliwr clinigol bydwragedd, ac mae camau ar y gweill i gynyddu nifer y staff meddygol, gan gynnwys penodi meddyg gradd ganol ychwanegol.
Gwn fod pryderon wedi'u mynegi bod y dosbarthiadau cynenedigol i rieni wedi eu canslo, ond rwyf wedi cael gwybod y byddan nhw'n ailddechrau o fewn wythnosau—yn gynnar y mis nesaf—wrth i lefelau staffio wella.
My officials will be receiving regular updates on the staffing situation. They will be visiting this week, and have a regular presence, going forward. My officials have also kept Healthcare Inspectorate Wales fully briefed, so that that they can determine what action they may wish to take.
A number of systems have been set up to support patient safety. This includes a 24/7 on-call rota for senior midwife advice, and safety briefings at each shift handover, to ensure any potential concerns are triggered without delay. Revisions have been made to the incident-reporting system, including a daily review of data, to ensure there is no opportunity for incomplete reporting. The NHS delivery unit will be working with the health board to urgently review its arrangements for incident reporting and investigation, in addition to providing oversight of the maternity incidents under review.
All organisations must have robust incident-reporting arrangements in place, with the necessary escalation arrangements. I have asked my officials to seek assurance from all health boards in this regard. It is important that we learn from this, and understand what happened to lead to this situation. Members will be aware that, in the light of the seriousness of the situation, I announced on Friday that an external review should be independently commissioned by the Welsh Government. I felt it was important to take this action to ensure public confidence in the process. The chief nursing officer and the chief medical officer are in contact with the Royal College of Obstetricians and Gynaecologists and the Royal College of Midwives. I hope the review will be up and running within weeks. This will take the place of the external report the health board planned to commission, but will very much build on the review they have undertaken to date. The terms of reference for the review, and, ultimately, its findings will, of course, be published.
We must remember that, across Wales, the great majority of women receive excellent maternity care. Since the introduction of 'A Strategic Vision for Maternity Services in Wales', in 2011, there have been significant improvements across the whole NHS Wales system. To ensure a consistent drive for improvement, national performance indicators were set that cover areas such as smoking cessation, weight management, support for women with serious mental ill-health, caesarean section rates, breast feeding, and staffing levels. Annual maternity performance boards are held, where performance is measured against these indicators, as well as sharing new or innovative practice. In terms of workforce, all health boards are asked whether they are Birthrate Plus compliant for midwifery staffing, and compliant with the Royal College of Obstetricians and Gynaecologists standards on consultant obstetrician presence on labour wards.
Every woman has a choice about where she will deliver her baby, depending on her personal circumstances and risk factors, whether that is at home, by midwife-led care, in either an alongside or free-standing unit, or obstetric-led care. There has been a growth in midwife-led care, and every health board now has a consultant midwife to provide leadership and to support midwives. Every midwife in Wales has a designated clinical supervisor who is an experienced midwife, to support them in their practice. And we have seen a fall in the number of caesarean sections performed in Wales as a result of providing women with more information and support.
A national maternity network provides clinical expert advice. Part of their work has been to address the stillbirth rate in Wales. Over recent years, this multifaceted programme has seen: the introduction of national growth assessment protocols—GAP and gestation-related optimal weight—GROW foetal growth charts; new national standards for managing gestational diabetes; the introduction of practical obstetric multiprofessional training—PROMPT multidisciplinary training to improve communication and decision making within teams; a new perinatal mortality review tool and guidance to staff on seeking a post mortem; as well as improved cardiotocograph—CTG foetal monitoring training; and standards for intelligent intermittent auscultation. The network ran a successful safer pregnancy campaign, which promoted important messages to women about what they can do to look after themselves during their pregnancy. Evaluation showed a high level of knowledge and awareness among expectant mothers about what they need to do, with the support of their midwife.
There have also been developments and significant investments in neonatal care. The neonatal network issued revised neonatal standards in September 2017. That's based on the most up-to-date evidence and best practice guidance, to make them clinically and operationally relevant. And they are influenced by neonatal developments across the United Kingdom, and take into account the recommendations of the British Association of Perinatal Medicine, the national neonatal audit programme, the Royal College of Paediatric and Child Health, Bliss, and other standards published in both England and Scotland.
Building on the success of the 2011 plan, a new vision for prudent maternity services is being drawn up in collaboration with professionals and informed by a survey of nearly 4,000 women who gave birth in Wales. It will also be important to ensure that any learning from the Cwm Taf review informs the plan to ensure Wales-wide learning and improvement. I will, of course, keep Members updated on progress.
Bydd fy swyddogion yn cael diweddariadau rheolaidd ar y sefyllfa staffio. Byddan nhw'n ymweld yr wythnos hon, ac mae ganddyn nhw bresenoldeb rheolaidd, wrth symud ymlaen. Mae fy swyddogion hefyd wedi briffio Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn llawn, felly gallant benderfynu ar y camau yr hoffen nhw eu cymryd.
Sefydlwyd nifer o systemau i gefnogi diogelwch cleifion. Mae hyn yn cynnwys rota ar alwad 24/7 ar gyfer cyngor uwch fydwraig, a briffiau diogelwch wrth drosglwyddo pob sifft, i sicrhau bod pryderon posibl yn cael eu trin heb oedi. Gwnaed diwygiadau i'r system o roi gwybod am ddigwyddiadau, gan gynnwys adolygiad dyddiol o ddata, i sicrhau nad oes unrhyw gyfle ar gyfer adrodd anghyflawn. Bydd uned cyflenwi'r GIG yn gweithio gyda'r bwrdd iechyd i adolygu ar fyrder ei threfniadau ar gyfer cofnodi digwyddiadau ac ymchwilio, yn ogystal â rhoi trosolwg o'r digwyddiadau mamolaeth sy'n cael eu hadolygu.
Bydd yn rhaid i'r holl sefydliadau gael trefniadau cadarn yn eu lle ar gyfer rhoi gwybod am ddigwyddiadau, ynghyd â threfniadau angenrheidiol o ran cynnydd. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion geisio cael sicrwydd gan yr holl fyrddau iechyd yn hyn o beth. Mae'n bwysig ein bod yn dysgu yn sgil hyn, ac yn deall beth ddigwyddodd i arwain at y sefyllfa hon. Bydd yr Aelodau yn ymwybodol fy mod i, yng ngoleuni difrifoldeb y sefyllfa, wedi cyhoeddi ddydd Gwener y dylid comisiynu adolygiad allanol annibynnol gan Lywodraeth Cymru. Roeddwn yn teimlo ei bod yn bwysig cymryd y camau hyn i sicrhau hyder y cyhoedd yn y broses. Mae'r prif swyddog nyrsio a'r prif swyddog meddygol mewn cysylltiad â Choleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr a Choleg Brenhinol y Bydwragedd. Rwy'n gobeithio y bydd yr adolygiad yn weithredol o fewn wythnosau. Bydd hyn yn disodli'r adroddiad allanol yr oedd y bwrdd iechyd yn bwriadu ei gomisiynu, ond bydd yn adeiladu i raddau helaeth ar yr adolygiad y maen nhw wedi ei gyflawni hyd yn hyn. Bydd y cylch gorchwyl ar gyfer yr adolygiad, ac, yn y pen draw, ei ganfyddiadau yn cael eu cyhoeddi, wrth gwrs.
Mae'n rhaid inni gofio bod y mwyafrif helaeth o fenywod, ledled Cymru, yn derbyn gofal mamolaeth rhagorol. Ers cyflwyno 'Gweledigaeth Strategol ar gyfer Gwasanaethau Mamolaeth yng Nghymru' yn 2011, bu gwelliannau sylweddol ledled system GIG Cymru yn ei chyfanrwydd. I sicrhau ymdrech gyson ar gyfer gwelliant, pennwyd dangosyddion perfformiad cenedlaethol sydd yn cynnwys meysydd fel rhoi'r gorau i ysmygu, rheoli pwysau, cymorth i fenywod sydd â salwch meddwl difrifol, cyfraddau toriadau Cesaraidd, bwydo ar y fron, a lefelau staffio. Cynhelir byrddau perfformiad mamolaeth yn flynyddol, lle mesurir perfformiad yn erbyn y dangosyddion hyn, yn ogystal â rhannu arferion newydd neu arloesol. O ran gweithlu, gofynnir i'r holl fyrddau iechyd a ydyn nhw'n cydymffurfio â Birthrate Plus ar gyfer staffio bydwreigiaeth ac yn cydymffurfio â Choleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr o ran safonau presenoldeb obstetryddion ymgynghorol ar wardiau esgor.
Mae gan bob menyw ddewis ynghylch lleoliad genedigaeth ei phlentyn, yn ddibynnol ar ei hamgylchiadau personol a ffactorau risg, boed hynny yn y cartref, dan arweiniad gofal bydwragedd, mewn uned ar ei phen ei hun neu uned ochr yn ochr, neu ofal dan arweiniad obstetrig. Mae twf wedi bod mewn gofal dan arweiniad bydwragedd, ac erbyn hyn mae gan bob bwrdd iechyd fydwraig ymgynghorol i roi arweiniad a chefnogi bydwragedd. Mae gan bob bydwraig yng Nghymru oruchwylwraig glinigol ddynodedig sy'n fydwraig brofiadol, i'w chefnogi yn ei gwaith. Ac rydym wedi gweld gostyngiad yn nifer y toriadau Cesaraidd a wneir yng Nghymru o ganlyniad i ddarparu rhagor o wybodaeth a chefnogaeth i fenywod.
Mae rhwydwaith mamolaeth cenedlaethol yn darparu cyngor clinigol arbenigol. Rhan o'i waith fu mynd i'r afael â chyfradd y marw-enedigaethau yng Nghymru. Dros y blynyddoedd diwethaf, mae'r rhaglen amlweddog hon wedi gweld: cyflwyno protocolau asesu twf cenedlaethol—protocol asesiad tyfiant a phwysau gorau posibl yn gysylltiedig â beichiogrwydd—siartiau tyfiant ffetws GROW; safonau cenedlaethol newydd ar gyfer rheoli diabetes yn ystod beichiogrwydd; cyflwyno hyfforddiant ymarferol amlbroffesiynol obstetrig—hyfforddiant amlddisgyblaethol PROMPT i wella cyfathrebu a gwneud penderfyniadau o fewn timau; adnodd newydd ar gyfer adolygu marwolaethau amenedigol a chanllawiau i staff ar geisio post mortem; yn ogystal â gwell cardiotocograffeg—hyfforddiant monitro ffetws â chardiotocograffeg; a safonau ar gyfer clustfeiniad ysbeidiol deallus. Cynhaliodd y rhwydwaith ymgyrch lwyddiannus ar gyfer beichiogrwydd mwy diogel, a oedd yn hybu negeseuon pwysig i fenywod o ran yr hyn y gallent ei wneud i ofalu am eu hunain yn ystod beichiogrwydd. Dangosodd gwerthusiad fod lefel uchel o wybodaeth ac ymwybyddiaeth ymhlith mamau beichiog o'r hyn y mae angen iddynt ei wneud, gyda chymorth eu bydwragedd.
Bu datblygiadau a buddsoddiadau sylweddol mewn gofal newyddenedigol hefyd. Cyhoeddodd y rhwydwaith newyddenedigol safonau newyddenedigol diwygiedig ym mis Medi 2017. Mae'r rhain yn seiliedig ar y dystiolaeth ddiweddaraf a chanllawiau arfer gorau, i'w gwneud yn berthnasol yn glinigol ac yn weithredol. A chânt eu dylanwadu gan ddatblygiadau newyddenedigol ledled y Deyrnas Unedig, gan gymryd i ystyriaeth argymhellion Cymdeithas Meddygaeth Amenedigol Prydain, y rhaglen archwilio newyddenedigol cenedlaethol, Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant, Bliss, a safonau eraill a gyhoeddwyd yn Lloegr a'r Alban.
Gan adeiladu ar lwyddiant cynllun 2011, caiff gweledigaeth newydd ar gyfer gwasanaethau mamolaeth gofalus eu llunio mewn cydweithrediad â gweithwyr proffesiynol a'i llywio gan arolwg o bron 4,000 o fenywod a roddodd enedigaeth yng Nghymru. Bydd hefyd yn bwysig sicrhau bod unrhyw wybodaeth a ddaw o adolygiad Cwm Taf yn hysbysu'r cynllun i sicrhau addysg a gwelliant trwy Gymru gyfan. Byddaf, wrth gwrs, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw gynnydd i'r Aelodau.
A number of Members were late for the start of this statement, and if there is time, you will be called, but I'll call those Members who were here to hear the whole statement first. Someone who was here, Angela Burns.
Roedd nifer o'r Aelodau yn hwyr ar gyfer dechrau'r datganiad hwn, ac os bydd amser, byddaf yn galw arnoch, ond byddaf yn galw'n gyntaf ar yr Aelodau hynny a oedd yma i glywed y datganiad cyfan. Un a oedd yn bresennol, Angela Burns.
Thank you, Presiding Officer. First of all, I would like to put on record how incredibly sorry I am for the affected families. A moment of maximum joy is what they should have been feeling, but it turned to events of terrible despair, and we are appalled by what's happened.
In July of this year, a young couple came to see me. It's an appalling situation. They are part and parcel of what's happened here: a consultant who didn't visit the mother's bedside because of his rage at being put on a rota he wasn't expecting; warning signs that were ignored; a baby, barely alive, who was moved to another hospital and put on a cold cot, but to no avail. Having read their horror story, what really struck me, Cabinet Secretary, was the health board's reaction. They wrote to the chief executive officer saying what had happened and asking for help to understand it and for more information. They were essentially palmed off to a junior staffer who was reluctant to engage. There seemed to be a total lack of compassion for people at their lowest ebb, a dismissive attitude, a dragging of heels, no apology of any meaning—and I'm not talking about financial, I'm talking about the sincerity level. There was no timely response to letters.
So, how will you, Cabinet Secretary, ensure that the health board provides proper support to these families who've been affected? In your statement, you say that you expect them to provide support for the families, but I can tell you that, from the evidence that I saw, the reports that were written and the letters that were sent to this young couple, that did not happen. So, I'd really like to understand in what meaningful way you can ensure that this health board do what they should do, and actually come alongside these families.
Of course, at the time, I didn't realise that this seemed to be part of some kind of systemic failure. So, Cabinet Secretary, the independent review that you are going to put in—will they be going through each case themselves, because in your written statement you say that some have now been reported and are being fully investigated? Again, from the paperwork that I was given by this young couple, within Cwm Taf health board, an independent paediatrician actually wrote a report that was pretty scathing about what happened to them, and it was ignored by the health board. So, will you be able to get your independent review, or ask the independent review, in their remit, to really dig down into the individual cases to ensure that there is no possible forgetfulness of the events or an abrogation of transparency, because I think it is the least that these families deserve? And do you have a timetable for when you would hope to have this review report back?
And, of course, you'll know that throughout Wales, at the moment, we're going through quite a significant transformation agenda; there's a lot of centralisation going forward in other health boards at present. So, how will you ensure that lessons learnt from the Cwm Taf experience are actually translated really well into all those other health boards, because I think that we need to put these health boards on notice that if we're going to do this stuff, we have to do it safely and we have to remember that the patient is what it's all about, and that these mothers and babies—wherever they are in Wales—deserve the chance to have a successful outcome?
Cabinet Secretary, I was also really concerned that this trend didn't seem to be spotted earlier. So, will your independent review be looking at that? Will they be looking to see whether or not the agencies that are responsible for monitoring performance and outcomes within health boards—where were they? Why didn't they spot it earlier? Did anybody step in to say, 'Hang on, something here doesn't look right,' because we've got access to mortality figures? We should know what should be the right trend and what shouldn't be the right trend.
I will say that my young couple are now in the safe hands of an Assembly Member on another bench to mine, because that individual is actually their constituency Assembly Member, but I just want to say that, of all of these families who have been affected by this, if their stories are anything like the young couple who came to see me with their sheaf of paperwork, and told me of the fear that they have of trying to have another baby, having lost their little girl at six days through a catalogue of errors that was nothing to do with them, then we should be absolutely determined to make sure that Cwm Taf are held to account, the right people are held to account, whoever they may be, and that we learn these lessons in a meaningful way. There's a very big health board in England that's going through a not dissimilar process at the moment. We should be learning from each other. This shouldn't happen. It is a real tragedy.
Diolch i chi, Llywydd. Yn gyntaf oll, hoffwn nodi ar gof a chadw pa mor ofnadwy o ddrwg yr wyf yn teimlo dros y teuluoedd yr effeithir arnynt. Dylai hon fod wedi bod yn eiliad o'r llawenydd mwyaf iddyn nhw, ond datblygodd yn ddigwyddiadau o anobaith dychrynllyd, a chawsom ein brawychu gan yr hyn a ddigwyddodd.
Ym mis Gorffennaf eleni, daeth pâr ifanc i'm gweld i. Sefyllfa frawychus yw hon a rhan annatod o'r hyn sydd wedi digwydd yma: ymgynghorydd nad oedd wedi ymweld â'r fam wrth ymyl ei gwely oherwydd ei fod yn ddig am iddo gael ei roi ar rota nad oedd ef yn ei disgwyl; anwybyddu arwyddion o rybudd; baban, prin yn fyw, a gafodd ei symud i ysbyty arall a'i roi mewn crud oer, a hynny'n ofer. Ar ôl darllen eu stori arswydus, yr hyn a'm trawodd i, Ysgrifennydd y Cabinet, oedd ymateb y bwrdd iechyd. Fe wnaethon nhw ysgrifennu at y prif swyddog gweithredol am yr hyn oedd wedi digwydd gan ofyn am help i ddeall beth ddigwyddodd a mwy o wybodaeth. I bob pwrpas, cawsant eu trosglwyddo at sylw aelod staff iau a oedd yn amharod i ymgysylltu â nhw. Roedd yn ymddangos bod diffyg cydymdeimlad llwyr â phobl pan oeddent yn teimlo'n isel iawn, a chafwyd agwedd ddiystyriol, llusgo traed, diffyg ymddiheuriad o unrhyw sylwedd—ac nid sôn am arian yr wyf i yma, ond rwy'n sôn am ddidwylledd. Ni chafwyd ymateb prydlon i lythyrau.
Felly, sut wnewch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, sicrhau bod y bwrdd iechyd yn rhoi cymorth priodol i'r teuluoedd hyn yr effeithiwyd arnynt? Yn eich datganiad, rydych yn dweud eich bod yn disgwyl iddyn nhw roi cymorth i'r teuluoedd. Ond gallaf ddweud wrthych, o'r dystiolaeth a welais i, yr adroddiadau a ysgrifennwyd a'r llythyrau a anfonwyd at y cwpl ifanc, na ddigwyddodd hynny. Felly, hoffwn ddeall ym mha ffordd ystyrlon y gallwch chi sicrhau bod y bwrdd iechyd hwn yn gwneud yr hyn a ddylent ac, yn wir, yn dod i fan cyfarfod â'r teuluoedd hyn.
Wrth gwrs, ar y pryd, nid oeddwn yn sylweddoli bod hyn yn ymddangos fel rhyw fath o fethiant systemig. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, yr adolygiad annibynnol yr ydych yn mynd i'w gyflwyno—a fyddan nhw'n mynd drwy bob achos eu hunain, oherwydd yn eich datganiad ysgrifenedig rydych chi'n dweud yr adroddwyd ar rai ohonyn nhw erbyn hyn a'u bod cael eu harchwilio yn llawn? Unwaith eto, o'r gwaith papur a roddwyd imi gan y cwpl ifanc, o fewn Bwrdd Iechyd Cwm Taf, ysgrifennodd pediatregydd annibynnol adroddiad a oedd yn bur ddeifiol ynghylch yr hyn a ddigwyddodd iddyn nhw, a chafodd ei anwybyddu gan y bwrdd iechyd. Felly, a fyddwch yn gallu gwneud i'ch adolygiad annibynnol, neu ofyn i'r adolygiad annibynnol, yn ei gylch gwaith, fynd at asgwrn y gynnen mewn gwirionedd mewn achosion unigol i sicrhau nad oes modd i'r digwyddiadau hyn fynd yn angof neu i dryloywder gael ei ddileu, oherwydd credaf fod y teuluoedd yn haeddu hynny o leiaf? Ac a oes gennych amserlen ar gyfer pryd yr ydych yn gobeithio cael adroddiad yr adolygiad hwn yn ei ôl?
Ac, wrth gwrs, fel y gwyddoch, rydym ar hyn o bryd, ledled Cymru, yn mynd drwy agenda drawsnewid sylweddol iawn; mae llawer o ganoli yn digwydd mewn byrddau iechyd eraill ar hyn o bryd. Felly, sut fyddwch yn sicrhau bod y gwersi a ddysgwyd o brofiad Cwm Taf mewn gwirionedd yn cael eu trosglwyddo'n dda i'r holl fyrddau iechyd eraill hynny? Oherwydd credaf fod angen inni roi rhybudd i'r byrddau iechyd hyn os ydym yn bwriadu gwneud y pethau hyn, fod yn rhaid i ni eu gwneud mewn ffordd ddiogel ac mae'n rhaid inni gofio mai'r claf sy'n bwysig, a bod y mamau a'r babanod hyn—ble bynnag y bônt yng Nghymru—yn haeddu'r cyfle i gael canlyniad llwyddiannus?
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n bryderus iawn hefyd nad oedd yn ymddangos bod y duedd hon wedi cael ei nodi'n gynt. Felly, a fydd eich adolygiad annibynnol yn edrych ar hynny? A fyddan nhw'n edrych i weld a oedd yr asiantaethau sydd yn gyfrifol am fonitro perfformiad a chanlyniadau o fewn Byrddau Iechyd yn gwneud hynny ai peidio—ymhle yr oedden nhw? Pam na sylwyd arno'n gynharach? A wnaeth unrhyw un sefyll a dweud, 'Arhoswch funud, mae rhywbeth o'i le yma,' oherwydd mae'r ffigurau marwolaethau ar gael inni? Dylem wybod beth ddylai'r duedd iawn fod a beth na ddylai fod.
Byddwn i'n dweud bod fy nghwpl ifanc i nawr yn nwylo diogel Aelod o'r Cynulliad ar fainc arall i'r un yr wyf i arni, gan mai'r unigolyn hwnnw mewn gwirionedd yw Aelod Cynulliad eu hetholaeth. Ond hoffwn ddweud bod pob un o'r teuluoedd hyn yr effeithiwyd arnynt, os yw eu straeon unrhyw beth yn debyg i'r cwpl ifanc a ddaeth i'm gweld i gyda'u bwndel o waith papur, gan ddweud wrthyf am yr ofn sydd ganddyn nhw o geisio am blentyn arall, ar ôl colli eu merch fach yn chwe diwrnod oed oherwydd cyfres o gamgymeriadau nad oeddent yn ddim i'w gwneud â nhw, yna dylem fod yn hollol benderfynol o wneud yn siŵr bod Cwm Taf yn cael ei ddal i gyfrif, a'r bobl iawn yn cael eu dwyn i gyfrif, pwy bynnag ydynt, a'n bod yn dysgu'r gwersi hyn mewn ffordd ystyrlon. Mae bwrdd iechyd mawr iawn yn Lloegr sy'n mynd drwy broses ddigon tebyg i hon ar hyn o bryd. Dylem fod yn dysgu oddi wrth ein gilydd. Ni ddylai hyn ddigwydd. Trasiedi wirioneddol yw hon.
I thank the Member for her comments and questions, and, of course, I'm sorry for any family who suffers the loss of a baby or a young child. I would not want any family to feel the way that you described. Now, I can't, obviously, comment on the individual circumstances, but I do want to be clear that part of the point of this review is to try to learn what has happened. We're now looking at 44 cases in that cluster of cases to be reviewed. It's not clear at this point that care has gone wrong in any or all of those cases, but the cluster of cases of concern is why there is an imperative to investigate, and hence the now independent review with the two royal colleges, with oversight from the chief nurse and the chief medical officer.
The health board do, of course, now have that additional scrutiny that I've outlined in my statement—additional scrutiny and support to look at both clinical practice, clinical culture, but also one of the points you made—clinical leadership. In fact, we're having the review now because a new head of midwifery services saw some of the data and flagged it up as a concern, and that's led to the issue being escalated. But part of our challenge is to make sure that it doesn't need to have an additional fresh set of eyes at that level.
So, there are good reasons to have the review and to want to learn from it, but I'd be cautious about saying that in every single instance there has been a failure of care. That's why we have the review—to look at those individual circumstances, to understand what is individual, what is cultural, what does it tell us about practice, and to help us to make recommendations for the future as well.
Now, I've been clear in my statement on publication so the recommendations and any response to those recommendations from the review will be published. What I can't tell you is that there is a timetable. It's regularly the case that, for politicians, you would want to set a timetable that is prompt or long, depending on your perspective. I think it's important the colleges have the terms of reference to allow them to do what they need to do in a properly independent and robust manner, and I don't set an artificial timetable, but, obviously, I'd want the review to be as prompt as possible. The sooner we have something that is robust and understood, then the sooner we're able to understand what measures do or do not need to take place, and also what is individual about the health board and what is system-wide learning, and what is a system-wide challenge across Wales.
On your point about centralisation, these services have not yet been centralised, and so the model itself, a new model, isn't a contributory factor. We're looking at practice, but there are arguments that I'm sure the colleges will want to look at in terms of the optimal organisation of the service, and we know that in the past, though, our royal colleges said that the move that we're making is towards a better model to provide better care. Well, they're matters that I'm sure will be commented on in the review, and, as I say, that will be published together with any response to it.
Rwy'n diolch i'r Aelod am ei sylwadau a'i chwestiynau, ac, wrth gwrs, rwyf innau'n teimlo'n flin dros unrhyw deulu sy'n mynd trwy golli baban neu blentyn ifanc. Ni fyddwn yn dymuno i unrhyw deulu deimlo fel yr oeddech chi'n ei ddisgrifio. Nawr, yn amlwg, ni allaf roi sylwadau ar yr amgylchiadau unigol, ond hoffwn fod yn glir mai rhan o bwrpas yr adolygiad hwn yw ceisio dysgu o'r hyn sydd wedi digwydd. Rydym yn edrych ar 44 o achosion ar hyn y bryd yn y clwstwr o achosion sydd i'w hadolygu. Nid yw'n eglur ar hyn o bryd fod rhywbeth wedi mynd o'i le ar y gofal yn unrhyw un neu ym mhob un o'r achosion hynny, ond y clwstwr o achosion sy'n peri pryder yw'r rheswm pam mae'n rhaid ymchwilio i hyn. Felly ceir yr adolygiad annibynnol nawr gyda'r ddau goleg brenhinol, a goruchwyliaeth gan y prif nyrs a'r prif swyddog meddygol.
Wrth gwrs, mae gan y bwrdd iechyd bellach y craffu ychwanegol hwnnw a amlinellais yn fy natganiad—craffu ychwanegol a chymorth i edrych ar ymarfer clinigol, diwylliant clinigol, ond hefyd un o'r pwyntiau a wnaethoch chi—arweinyddiaeth glinigol. Yn wir, mae'r adolygiad yn digwydd ar hyn o bryd oherwydd bod pennaeth newydd y gwasanaethau bydwreigiaeth wedi gweld peth o'r data a'i nodi yn achos pryder, ac mae hynny wedi arwain at ddwysau’r mater. Ond rhan o'n her ni yw gwneud yn siŵr nad oes angen cael set o lygaid ychwanegol ffres ar y lefel honno.
Felly, mae rhesymau da dros gael yr adolygiad a bod yn awyddus i ddysgu ohono, ond byddwn yn ochelgar ynghylch dweud y cafwyd methiant o ran gofal ym mhob achos unigol. Dyna pam mae gennym yr adolygiad—i edrych ar yr amgylchiadau unigol hynny, i ddeall yr hyn sy'n unigol, yn ddiwylliannol, beth mae'n ei ddweud wrthym am arfer, a'n helpu i wneud argymhellion ar gyfer y dyfodol hefyd.
Nawr, rwyf wedi bod yn glir yn fy natganiad ar gyhoeddi, felly bydd yr argymhellion ac unrhyw ymateb i'r argymhellion hynny o'r adolygiad yn cael eu cyhoeddi. Yr hyn na allaf ei ddweud wrthych yw bod amserlen. Mae gwleidyddion yn aml eisiau pennu amserlen sy'n brydlon neu'n hir, yn dibynnu ar y sefyllfa. Credaf ei bod yn bwysig i'r colegau gael y cylch gorchwyl i'w galluogi i wneud yr hyn y mae angen iddynt ei wneud mewn modd hollol annibynnol a chadarn, ac nid wyf yn gosod amserlen artiffisial, ond, yn amlwg, byddwn yn dymuno i'r adolygiad ddigwydd cyn gynted â phosibl. Po gyntaf y cawn rywbeth sy'n gadarn a dealladwy, yna po gyntaf y gallwn ddeall pa fesurau sydd eu hangen neu beidio, a hefyd yr hyn sy'n unigryw am y bwrdd iechyd a'r hyn sy'n addysg i'r system gyfan, a'r hyn sy'n her system gyfan ledled Cymru.
Ar eich pwynt am ganoli, nid yw'r gwasanaethau hyn wedi eu canoli eto, ac felly nid yw'r model ei hun, y model newydd, yn ffactor cyfrannol. Rydym yn edrych ar arfer, ond rwy'n siŵr bod dadleuon y bydd y colegau yn dymuno edrych arnyn nhw o ran y trefniant gorau posibl o'r gwasanaeth. Serch hynny, gwyddom yn y gorffennol fod ein colegau brenhinol wedi dweud mai'r symudiad yw tuag at fodel gwell i ddarparu gofal gwell. Wel, rwy'n siŵr y bydd sylwadau ar y materion hyn yn yr adolygiad, ac, fel y dywedaf, bydd yn cael ei gyhoeddi ynghyd ag unrhyw ymateb iddo.
Can I say that I also, not least as a parent, feel for everybody affected and those concerned? Perhaps I could start, actually, by asking, Cabinet Secretary, if you could tell us what services are going to be put in place locally to provide support for those affected or who may be anxious about giving birth in the Cwm Taf area.
We need to be sure about what happened. That's the purpose of reviews. We also need to be sure about the scale of what happened, and, certainly, I welcome the Government action in taking over the process of commissioning the review. It's vital, of course, to restore confidence that the investigation into what has happened is genuinely independent, and an internal review, I don't think, would have achieved that. Can you confirm that this will, indeed, be an independent review that will have scope to expand the investigation if necessary, as has been the case in Shropshire? And I think this is also important, because, on Good Evening Wales on BBC Radio Wales last Thursday, the interim director of nursing seemed to imply that this was somehow an exercise that every health board was undertaking and that the challenges themselves were faced by every maternity service in the UK. But I think that the number of serious incidents that we're talking about here quite clearly suggests that there may be a more severe problem. And I wonder whether you regret that already it seems the board seems to have gone into some crisis-management, public-relations mode in seeking, somehow, to downplay the seriousness of the situation, which, to be fair, the Welsh Government isn't doing.
Moving on to staff, it's been heavily implied that staff shortages are a factor here. Your statement says that one doctor and 15 midwives have been recruited, with 4.8 whole-time equivalent midwives starting this week. I'm just not sure about why you go from roles to full-time equivalent numbers side by side. Can you give the actual numbers starting this week, so we know where we're at?
We'll have time to explore many issues, but a couple here: the statement also announces a number of new systems to improve safety, including a 24/7 on-call rota for senior midwife advice and safety briefings at each handover. Why weren't these things already in place, because they seem to me to be pretty basic? And your statement also tells us that antenatal classes will restart within weeks as staffing levels improve. Now, the fact that these were cancelled in the first place is painting a picture of some quite serious cuts that had happened recently in services. So, can I ask what the alarm systems are that Welsh Government has to identify when these kinds of negative effects are coming towards us, if you like, and are any of these early alarm systems that you have presumably in place alerting you to problems elsewhere, currently?
A gaf i ddweud fy mod innau hefyd, nid yn lleiaf fel rhiant, yn teimlo dros bawb yr effeithir arnyn nhw a'r rhai sydd yn bryderus? Efallai y gallaf ddechrau, mewn gwirionedd, drwy ofyn, Ysgrifennydd y Cabinet, pe byddech yn gallu dweud wrthym pa wasanaethau a gaiff eu rhoi ar waith yn lleol i roi cymorth i'r rhai yr effeithir arnyn nhw neu a allai fod yn bryderus ynghylch rhoi genedigaeth yn ardal Cwm Taf.
Mae angen inni fod yn siŵr ynglŷn â'r hyn a ddigwyddodd. Dyna ddiben adolygiadau. Mae angen hefyd inni fod yn siŵr i ba raddau y digwyddodd ac, yn sicr, rwy'n croesawu camau'r Llywodraeth wrth gymryd yr awenau yn y broses o gomisiynu adolygiad. Mae'n hanfodol, wrth gwrs, i adfer hyder bod yr ymchwiliad i'r hyn sydd wedi digwydd yn wirioneddol annibynnol, ac nid wyf yn credu y byddai adolygiad mewnol wedi cyflawni hynny. A wnewch chi gadarnhau y bydd hwn, yn wir, yn adolygiad annibynnol a chyda'r cwmpas i ehangu'r ymchwiliad os oes angen, fel sydd wedi digwydd yn swydd Amwythig? Ac rwy'n credu bod hyn hefyd yn bwysig, oherwydd, ar Good Evening Wales ar BBC Radio Wales ddydd Iau diwethaf, roedd hi'n ymddangos bod y cyfarwyddwr nyrsio dros dro yn awgrymu bod hwn rywsut yn ymarfer yr oedd pob bwrdd iechyd yn ymgymryd ag ef a bod yr heriau eu hunain yn cael eu hwynebu gan bob gwasanaeth mamolaeth yn y DU. Ond credaf fod nifer y digwyddiadau difrifol yr ydym yn sôn amdanyn nhw yma yn awgrymu yn amlwg y gallasai fod yn broblem fwy difrifol. Tybed a yw'n ofid gennych ei bod yn ymddangos eisoes i'r Bwrdd ddefnyddio, i bob golwg, ddull o reoli argyfwng cysylltiadau cyhoeddus er mwyn ceisio bychanu difrifoldeb y sefyllfa rywsut, sydd yn rhywbeth nad yw Llywodraeth Cymru, i fod yn deg, yn ei wneud.
Gan symud ymlaen at staff, awgrymwyd yn gryf fod prinder staff yn ffactor yma. Mae eich datganiad yn dweud fod un meddyg a 15 o fydwragedd wedi eu recriwtio, gyda 4.8 o fydwragedd cyfwerth ag amser cyflawn yn dechrau'r wythnos hon. Nid wyf yn siŵr pam yr ydych yn mynd o swyddi i niferoedd cyfwerth ag amser llawn ochr yn ochr â'i gilydd. A wnewch chi roi'r niferoedd gwirioneddol sy'n dechrau'r wythnos hon, fel y gallwn wybod ble rydym yn sefyll ar hyn o bryd?
Bydd gennym amser i archwilio llawer o faterion, ond dyma un neu ddau: mae'r datganiad hefyd yn cyhoeddi nifer o systemau newydd i wella diogelwch, gan gynnwys rota ar alwad 24/7 ar gyfer cyngor uwch-fydwraig a briffio ar ddiogelwch gyda phob trosglwyddiad. Pam nad oedd y pethau hyn ar waith eisoes, gan eu bod yn ymddangos yn eithaf sylfaenol i mi? Ac mae eich datganiad yn dweud wrthym hefyd y bydd dosbarthiadau cynenedigol yn ailddechrau o fewn wythnos wrth i lefelau staffio wella. Nawr, mae'r ffaith bod y rhain wedi cael eu canslo yn y lle cyntaf yn gwneud darlun o doriadau difrifol iawn yn y gwasanaethau yn ddiweddar. Felly, a gaf i ofyn beth yw'r systemau larwm sydd gan Lywodraeth Cymru i nodi pan ddaw'r mathau hyn o effeithiau negyddol ar ein traws, os hoffech chi, ac a oes ar hyn o bryd unrhyw systemau larwm cynnar ar waith yn eich rhybuddio am broblemau mewn mannau eraill?
Thank you for the series of questions. In terms of the support being provided to the health board, I outlined that in my statement. My officials and the delivery unit are providing support and challenge in addition to the co-opting of senior leadership support from experienced midwives in neighbouring health boards, and in addition, of course, to the steps that the health board themselves have taken.
And I note the point you make about the numbers of staff. The point I was simply making was that a number of staff of the 15 that have been recruited are due to start this week, as opposed to recruiting 15 and they won't necessarily come on stream to work in the service for a period of months. So, that's why we can be confident that antenatal classes will start in the near future, because they will have additional staff there within the week.
On the point you ended on—the point about the surveillance—again, in the statement I made reference to a number of different points that do help us to have an overview and a look: the Birthrate Plus tool that we look at for staff numbers and the fact that they'd withdrawn from antenatal classes because they had a short-term challenge on staff numbers. Those are things we definitely look at, in addition to the broader performance boards going through the range of issues that I outlined in my statement. All of those things will matter, and the chief nurse and her officials will review those together with the health board.
Now, I'm not aware, and my officials are not aware, that there is a similar issue of concern in any other health board in Wales. However, we have not waited until an issue has been reported. My officials have been in direct contact with health boards, and the chief nurse has written to all health boards seeking formal assurance about the quality of care being provided, including issues around staffing and for that assurance to be provide within the next two weeks. So, we are not waiting for there to be a challenge uncovered. We are seeking that assurance, as I'm sure you would expect us to do.
I don't think the health board are downplaying the seriousness of the challenge. They understand very well that this is a serious matter that needs to be properly reviewed, as any other health board would do. And what should happen in every health board is that, of course, a serious incident is reviewed and learning taken from it. That is, I think, the normal process that was being referred to, but, of course, this additional measure and the measures that the health boards themselves are proposing to undertake are not usual, everyday occurrences. You don't ask two royal colleges to come and review your practice as an everyday, standard course of action.
I'm happy to finally deal with your point about staff shortages potentially being a factor, and also the royal colleges will. It's part of the concern and it will be part of the terms of the colleges to look at whether those staff shortages play a part or not. It'll also be part of them looking at whether it's clinical practice or clinical leadership—the whole range of factors that we'd want to properly understand to make recommendations for the future. In that sense, if the royal colleges wish to go further, then their terms of reference will not restrict them to an artificial review. They will have the scope to look where they need to, provide the sort of review that they themselves, professionally, would want to sign up to, and to give us and the wider public the sort of confidence that we'd all want to have.
Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. O ran y cymorth a roddwyd i'r bwrdd iechyd, rwyf wedi amlinellu hynny yn fy natganiad. Mae fy swyddogion i a'r uned cyflenwi yn rhoi cymorth a her yn ogystal â chyfethol cymorth uwch arweinyddiaeth gan fydwragedd profiadol mewn byrddau iechyd cyfagos, yn ychwanegol, wrth gwrs, at y camau a gymerwyd gan y bwrdd iechyd ei hun.
Ac rwy'n nodi'r pwynt a wnewch am niferoedd y staff. Y pwynt yr oeddwn yn ei wneud yn syml oedd bod llawer o'r staff o'r 15 sydd wedi eu recriwtio i fod i ddechrau'r wythnos hon, yn hytrach na recriwtio 15 ac na fydden nhw o reidrwydd ar gael i weithio yn y gwasanaeth am rai misoedd. Felly, dyna pam y gallwn fod yn hyderus y bydd dosbarthiadau cynenedigol yn dechrau yn y dyfodol agos, oherwydd bydd ganddyn nhw staff ychwanegol o fewn yr wythnos.
O ran y pwynt olaf a wnaethoch—y pwynt am yr oruchwyliaeth—unwaith eto, yn y datganiad a wneuthum cyfeiriais at nifer o bwyntiau gwahanol sy'n ein helpu i gael trosolwg a chipolwg: yr adnodd Birthrate Plus yr ydym yn edrych arno ar gyfer nifer y staff a'r ffaith eu bod wedi tynnu'n ôl y dosbarthiadau oherwydd yr her fyrdymor o ran niferoedd staff. Mae'r rheini'n bethau yr ydym yn bendant yn eu hystyried, yn ogystal â'r byrddau perfformiad ehangach yn mynd trwy'r ystod o faterion a amlinellais yn fy natganiad. Bydd yr holl bethau hynny yn bwysig, a bydd y prif nyrs a'i swyddogion yn adolygu'r pethau hynny ynghyd â'r bwrdd iechyd.
Nawr, nid wyf yn ymwybodol, ac nid yw fy swyddogion yn ymwybodol, o fater tebyg sy'n peri pryder yn unrhyw fwrdd iechyd arall yng Nghymru. Fodd bynnag, nid ydym wedi aros nes bod problem yn codi. Mae fy swyddogion wedi bod mewn cysylltiad uniongyrchol â byrddau iechyd, ac mae'r prif nyrs wedi ysgrifennu at bob bwrdd iechyd i geisio sicrwydd ffurfiol am ansawdd y gofal a ddarperir, gan gynnwys materion staffio, ac i'r sicrwydd hwnnw gael ei roi o fewn y pythefnos nesaf. Felly, nid ydym yn disgwyl canfod her. Rydym yn ceisio'r sicrwydd hwnnw, fel yr wyf yn siŵr y byddech yn disgwyl inni ei wneud.
Nid wyf yn credu bod y bwrdd iechyd yn bychanu difrifoldeb yr her. Maen nhw'n deall yn dda iawn bod hwn yn fater difrifol y mae angen ei adolygu mewn modd priodol, fel y byddai unrhyw fwrdd iechyd arall yn ei wneud. A'r hyn a ddylai ddigwydd ym mhob bwrdd iechyd arall, wrth gwrs, yw bod digwyddiad difrifol yn cael ei adolygu a bod rhywbeth yn cael ei ddysgu o hynny. Dyna, yn fy marn i, yw'r broses arferol y cyfeiriwyd ati, ond, wrth gwrs, nid yw'r mesur ychwanegol hwn na'r mesurau hynny y mae'r byrddau iechyd eu hunain yn cynnig ymgymryd â nhw yn ddigwyddiadau arferol, sy'n digwydd o ddydd i ddydd. Nid yw yn gofyn i ddau goleg brenhinol ddod i adolygu eich arferion yn ddull dyddiol a safonol o weithredu.
I gloi, rwy'n hapus i ymdrin â'ch pwynt am y prinder staff a allai fod yn ffactor, a bydd y colegau brenhinol yn gwneud hynny hefyd. Mae hynny'n rhan o'r pryder a bydd yn rhan o delerau'r colegau i ystyried a yw prinder staff yn chwarae rhan ai peidio. Bydd hynny hefyd yn rhan o'u hystyriaeth o ymarfer clinigol neu arweinyddiaeth clinigol—yr ystod gyfan o ffactorau y byddem yn awyddus i'w deall yn iawn er mwyn gwneud argymhellion ar gyfer y dyfodol. O ran hynny, pe bai'r Colegau Brenhinol yn dymuno mynd ymhellach, yna ni fydd eu cylch gorchwyl yn eu cyfyngu i adolygiad artiffisial. Bydd ganddyn nhw'r sgôp i edrych ble bynnag y mae'r angen, a rhoi'r math o adolygiad y bydden nhw eu hunain, yn broffesiynol, yn dymuno ymgymryd ag ef, a rhoi i ni a'r cyhoedd ehangach y math o hyder y byddai pawb yn dymuno ei gael.
Can I thank you, Cabinet Secretary, for your statement, and can I also place on record my deepest sympathy and concern to anyone who's been affected by the situation in Cwm Taf health board? As you would expect, I've had long and detailed conversations with Cwm Taf health board about the situation there and how this came about. I was given no indication or impression that they were in any way downplaying the seriousness of what has happened there, but it does seem to me that, when a vital service has not performed as expected, as with the review of these adverse outcomes, we then need to do two key things to reassure the women using this service as well as the wider public. Firstly, we do, as you've already outlined, need to provide an independent means to examine the circumstances and to report any action points for further learning and improvements to ensure that there is confidence in the system. I would hope that your actions, in addition to those actions already taken by the health board in relation to the peer review that they're introducing, will deliver the necessary improvements that my constituents would expect in the service in the future. They would not be expecting anything less.
Secondly, do you agree with me that we must make sure that we continue to encourage a culture where the health and care systems, especially in our health boards, are not in any way discouraged from identifying problems or issues themselves, as was the case in Cwm Taf when the health board itself identified the failures of its own process? We should always be signalling to the health boards and to staff that reporting their concerns, like with these adverse outcomes, is helpful to allow for a response by the wider health system where that is necessary. And just as importantly, while our response must be handled in a sensitive and robust manner, they should not be sensationalised or politicised, given the importance of the services that we're discussing and the need to provide reassurance.
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad, ac a gaf innau hefyd fynegi ar goedd fy nghydymdeimlad dwysaf a'm consýrn ag unrhyw un a gafodd ei effeithio gan y sefyllfa ym mwrdd iechyd Cwm Taf? Fel y byddech yn disgwyl, rwyf wedi cael trafodaethau hir a manwl gyda bwrdd iechyd Cwm Taf am y sefyllfa yno a sut y daeth hyn i fod. Ni chefais unrhyw syniad nac argraff eu bod mewn unrhyw ffordd yn bychanu difrifoldeb yr hyn sydd wedi digwydd yno, ond ymddengys i mi, pan nad yw gwasanaeth hanfodol yn cael ei gyflwyno yn ôl y disgwyl, fel gyda'r adolygiad o'r canlyniadau andwyol hyn, mae angen inni wneud dau beth allweddol i dawelu meddwl y menywod sy'n defnyddio'r gwasanaeth hwn yn ogystal â'r cyhoedd. Yn gyntaf, mae angen inni, fel yr amlinellwyd gennych eisoes, ddarparu cyfrwng annibynnol i edrych ar yr amgylchiadau ac adrodd am unrhyw bwyntiau gweithredu ar gyfer dysgu pellach a gwelliannau i sicrhau bod hyder yn y system. Byddwn yn gobeithio y bydd eich camau chi, yn ogystal â'r camau a gymerwyd eisoes gan y bwrdd iechyd ar yr adolygiad gan fyrddau eraill y maen nhw'n ei gyflwyno, yn cyflawni'r gwelliannau angenrheidiol y byddai fy etholwyr yn eu disgwyl gan y gwasanaeth yn y dyfodol. Ni fyddent yn disgwyl dim llai.
Yn ail, a ydych yn cytuno â mi fod yn rhaid inni wneud yn siŵr ein bod yn parhau i annog diwylliant lle nad yw'r systemau iechyd a gofal, yn enwedig yn ein byrddau iechyd, mewn unrhyw ffordd yn cael eu hannog i beidio â nodi problemau neu faterion eu hunain, sef yr hyn oedd yn wir yng Nghwm Taf lle nododd y bwrdd iechyd ei hun fethiannau ei broses ei hun? Dylem bob amser ddangos i'r byrddau iechyd lleol a'r staff fod adrodd am eu pryderon, fel yn achos y canlyniadau andwyol hyn, yn ddefnyddiol ar gyfer cael ymateb gan y system iechyd ehangach lle mae hynny'n angenrheidiol. A'r un mor bwysig, er bod yn rhaid i'n hymateb ni gael ei drin mewn modd sensitif a chadarn, ni ddylai fod yn wleidyddol ac ni ddylid ei orliwio, o ystyried pwysigrwydd y gwasanaethau yr ydym yn eu trafod a'r angen i roi sicrwydd.
Yes. I particularly welcome your point about not trying to overly sensationalise what has happened, and, equally, that's at the same time as not trying to downplay the seriousness of the concern that exists as well. It is entirely possible to recognise the serious situation, with 44 cases being reviewed—it was 43, but we've identified literally very recently a further case that should be reviewed as part of this. It's very easy to launch into an attack upon the service when you do have significant concerns to review, but I think it's important that we do resist leaping to judgment in this case, but that must go alongside having the proper, independent reassurance that you refer to.
I'm also pleased that you have had direct conversations with the health board, because I think it is important that they are open with all stakeholders, and that of course includes Assembly Members, as well as the public, as well as the families who are directly affected.
The point about the independent review is that the health board were doing the right thing in asking the royal colleges to come in and review what had happened, but there is always a challenge in the impression of independence and it's really important if the public are to have confidence in it. That's why I took the decision to make sure that the Welsh Government commissioned that, so that there's no impression the health board are being allowed to mark their own work. I think that would have been the wrong thing to have done. I do not think that would have helped either the health board, the staff or the women who rely upon the service.
I think your second point is really important too, about making sure there's a proper, open culture to identify and address challenges at an early point, so that people aren't fearful of talking about challenges or concerns they have with the service, and to make sure that you don't somehow have an expectation of suppressing or covering over potential bad news, because that ultimately makes the situation worse, because people lose faith and confidence in a process that the public really should trust, but also because those opportunities to learn are then lost. That will be important to understand within the review, and whether, from a cultural and practical point of view of the way that the service is delivered, we have the right culture and practice in place, and, if not, then to openly want to address that. As I said in my statement, maternity services and midwifery services in Wales are recognised across the United Kingdom as having made significant improvements. So, I want to see that improvement continue, but this review is equally important in that sense to make sure that we maintain public confidence in our system and in our ability to properly and critically look at where something might have gone wrong.
Ydw. Rwy'n croesawu'n benodol eich pwynt chi am beidio â cheisio gorliwio'r hyn sydd wedi digwydd ac, yn yr un modd, ar yr un pryd ni ddylid ceisio bychanu difrifoldeb y pryder sy'n bodoli. Mae'n hollol bosibl cydnabod y sefyllfa ddifrifol, gyda 44 o achosion yn cael eu hadolygu—43 oedd y rhif, ond rydym wedi nodi'n ddiweddar iawn achos pellach y dylid ei adolygu fel rhan o hyn. Mae'n hawdd iawn dechrau ymosod ar y gwasanaeth pan fo gennych bryderon sylweddol i'w hadolygu, ond rwyf i o'r farn ei bod yn bwysig ymwrthod rhag neidio i ddyfarniad yn yr achos hwn. Ond bydd raid i hynny gydredeg â chael y sicrwydd annibynnol, priodol yr ydych yn cyfeirio ato.
Rwyf hefyd yn falch eich bod wedi cael sgyrsiau uniongyrchol â'r bwrdd iechyd, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig eu bod yn agored gyda'r holl randdeiliaid, ac mae hynny wrth gwrs yn cynnwys Aelodau'r Cynulliad, yn ogystal â'r cyhoedd, a hefyd y teuluoedd yr effeithir arnyn nhw'n uniongyrchol.
Y pwynt o ran yr adolygiad annibynnol yw bod y bwrdd iechyd yn gwneud y peth iawn wrth ofyn i'r colegau brenhinol ddod i mewn ac adolygu'r hyn sydd wedi digwydd. Ond ceir her bob amser gyda'r argraff o annibyniaeth ac mae hynny'n wirioneddol bwysig os yw'r cyhoedd am gael hyder ynddo. Dyna pam y penderfynais wneud yn siŵr mai Llywodraeth Cymru oedd yn ei gomisiynu, fel na chrëir unrhyw argraff bod y bwrdd iechyd yn cael caniatâd i farcio ei waith ei hun. Rwy'n credu y byddai hynny wedi bod yn anghywir i'w wneud. Nid wyf yn credu y byddai hynny wedi helpu bwrdd iechyd, na'r staff na'r menywod sy'n dibynnu ar y gwasanaeth.
Credaf fod eich ail bwynt yn bwysig iawn hefyd, sef gwneud yn siŵr fod yna ddiwylliant agored a phriodol sy'n nodi ac yn mynd i'r afael â heriau yn gynnar, fel nad yw pobl yn ofni trafod yr heriau neu'r pryderon sydd ganddyn nhw gyda'r gwasanaeth, ac er mwyn gwneud yn siŵr nad oes gennych ddisgwyliad rywsut o rwystro neu gelu newyddion drwg posibl, gan fod hynny yn y pen draw yn gwaethygu'r sefyllfa. Mae pobl yn colli ffydd a hyder mewn proses y dylai'r cyhoedd ymddiried ynddi, ond hefyd oherwydd collir cyfleoedd i ddysgu wedyn. Bydd yn bwysig deall hynny yn yr adolygiad, ac o safbwynt diwylliannol ac ymarferol o'r ffordd y cyflenwir y gwasanaeth ynddo, a oes gennym ni'r diwylliant cywir a'r arferion ar waith ac, os na, rhaid bod yn agored i ymdrin â hynny. Fel y dywedais yn fy natganiad, caiff gwasanaethau mamolaeth a gwasanaethau bydwreigiaeth yng Nghymru eu cydnabod ledled y Deyrnas Unedig am eu bod wedi gwneud gwelliannau sylweddol. Felly, rwy'n awyddus i weld y gwelliant hwnnw'n parhau. Ond mae'r adolygiad hwn yr un mor bwysig yn yr ystyr o wneud yn siŵr ein bod yn cadw hyder y cyhoedd yn ein system ac yn ein gallu i edrych yn briodol ac yn feirniadol pan fo rhywbeth o bosib wedi mynd o'i le.
I, too, join Members' sentiments about this terribly tragic sequence of events that have led to, obviously, the cases coming to public attention. It is worth noting that the Cwm Taf health board, from a senior management level, has been heavily engaged in a merger with the Princess of Wales Hospital, and I'd be grateful to understand from the Cabinet Secretary as to whether that merger has deflected from the day-to-day running of the health board. As I understand it, the two areas of concern are, one, on staffing, and, two, on reporting of incidents. Now, both of those things are down to the management and structure of the day-to-day delivery of the service. It's good to hear from the Cabinet Secretary that a significant number of midwives have been employed by the health board recently, but one can only wonder why such a huge staffing issue had been left to fill for so long. If they were 15 midwives short, why was that situation allowed to happen in the first place?
And secondly, can he indicate at what level this reporting of incidents on the ward was not getting through the system so that events could be looked at and that each and every case could be looked at? Above all, I would hope—and I think I did hear the Cabinet Secretary correctly—that the review that he has commissioned will be looking at all areas of delivery and won't be stuck in very fixed terms of reference that the Minister might set out, but that the review board will have the ability to look at areas they deem necessary to complete their inquiry, so that we can have confidence that all areas of delivery have been looked into.
Rwyf innau'n adleisio teimladau'r Aelodau am y dilyniant trasig tu hwnt hwn o ddigwyddiadau a arweiniodd at yr achosion yn amlwg yn dod i sylw'r cyhoedd. Mae'n werth nodi bod bwrdd iechyd Cwm Taf, o lefel rheoli uwch, wedi bod wrthi'n ddiwyd yn uno ag Ysbyty Tywysoges Cymru, a byddwn yn ddiolchgar i gael deall gan Ysgrifennydd y Cabinet a yw'r uniad hwnnw wedi tynnu oddi wrth rediad y bwrdd iechyd o ddydd i ddydd. Fel y deallaf, y ddau faes sy'n peri pryder yw, un, y staffio, a, dau, adrodd am ddigwyddiadau. Nawr, rheolaeth a strwythur darpariaeth y gwasanaeth o ddydd i ddydd sy'n gyfrifol am y ddau beth hyn. Mae'n dda gennyf glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet fod nifer sylweddol o fydwragedd wedi cael eu cyflogi gan y bwrdd iechyd yn ddiweddar, ond ni allwn ond dyfalu pam y gadawyd y broblem mor enfawr o ran staffio gyhyd. Os oedden nhw 15 bydwraig yn brin, pam y gadawyd i'r sefyllfa honno ddigwydd yn y lle cyntaf?
Ac yn ail, a all ef ddweud wrthym ar ba lefel yr oedd yr adroddiadau am ddigwyddiadau ar y ward yn methu â dod drwy'r system fel y gellid edrych ar ddigwyddiadau ac y gellid edrych ar bob achos? Yn anad dim, byddwn yn gobeithio—ac rwy'n credu fy mod wedi clywed Ysgrifennydd y Cabinet yn iawn—y bydd yr adolygiad a gomisiynwyd ganddo yn edrych ar holl feysydd y ddarpariaeth ac na fydd yn gaeth mewn cylch gorchwyl cyfyng iawn y gallai'r Gweinidog fod yn ei nodi. Gobeithio y bydd gan y bwrdd adolygu y gallu i edrych ar feysydd y maen nhw'n eu hystyried yn angenrheidiol i gwblhau eu hymchwiliad, fel y gallwn fod yn hyderus bod yr holl feysydd cyflawni wedi cael eu hystyried.
Thank you for those, broadly, three questions. On the first point, I'm not aware that the proposed merger has had any impact on the delivery of services; it's not been a point that's been raised by anybody with concerns that, somehow, that's a factor in the quality of care and in this cluster of cases of concern. The serious incident reporting is what's led to us looking again at the cluster of cases, the number of them, the timeliness of reporting and the learning to be taken from those. There have been internal reviews of each of these, but, to look again to understand that, for this number clustered within the health board, we should take the opportunity to review matters now and not wait for a later point of reference. And that's why I've commissioned the independent review. That's why I've been clear in my statement and announcement today, and I think that the terms of reference will be broad enough for the two royal colleges, if they think it is necessary, to look further, because broadly this cluster of cases happened over a two-year period. If they wish to look back further, then they should have the ability to do so, and I'm certainly not looking to set either a timescale to prevent that or terms of reference to unnecessarily trammel what they would wish to review and look into, to provide us—as I said in answer to Angela Burns, Dawn Bowden and Rhun ap Iorwerth—with the sort of review and the sort of report that they're prepared to put the professional names of the two royal colleges to, to give the public the sort of confidence and reassurance that we would all want and, equally, to provide us with recommendations for further improvement and action, whether that is in this health board or, more broadly, across the whole healthcare system.
Diolch i chi am eich tri chwestiwn, yn fras. Ar y pwynt cyntaf, nid wyf yn ymwybodol bod yr uniad arfaethedig wedi cael unrhyw effaith ar gyflenwad y gwasanaethau; nid oedd hwnnw'n bwynt a godwyd gan unrhyw un â phryderon bod hynny, rywsut, yn ffactor yn ansawdd y gofal ac yn y clwstwr hwn o achosion sy'n peri pryder. Cofnodi digwyddiadau difrifol yw'r hyn sydd wedi ein harwain ni i edrych eto ar y clwstwr o achosion, eu nifer, cyflymder yr adroddiadau a'r hyn a ddysgwyd ohonynt. Bu adolygiadau mewnol i bob un o'r rhain, ond er mwyn edrych unwaith eto i ddeall hynny, ar gyfer y nifer hwn oedd yn clystyru o fewn y bwrdd iechyd, dylid achub ar y cyfle i adolygu materion nawr a pheidio ag aros am gyfeirbwynt eto. A dyna pam rwyf wedi comisiynu'r adolygiad annibynnol. Dyna pam rwyf wedi bod yn eglur yn fy natganiad a'm cyhoeddiad heddiw, ac rwyf i o'r farn y bydd y cylch gorchwyl yn ddigon eang i'r ddau goleg brenhinol, pe byddent yn credu bod angen edrych ymhellach, oherwydd digwyddodd y clwstwr hwn o achosion dros gyfnod o ddwy flynedd yn fras. Pe bydden nhw'n dymuno edrych yn ôl ymhellach, yna dylai fod ganddyn nhw'r gallu i wneud hynny. Yn sicr nid wyf yn bwriadu pennu amserlen naill ai i atal hynny na chylch gorchwyl i lyffetheirio'n ddiangen yr hyn y bydden nhw'n dymuno ei adolygu ac ymchwilio iddo, ar gyfer rhoi i ni—fel y dywedais wrth roi ateb i Angela Burns, Dawn Bowden a Rhun ap Iorwerth—y math o adolygiad a'r math o adroddiad y bydden nhw'n barod i roi enwau proffesiynol y ddau goleg brenhinol arno, i roi i'r cyhoedd y math o hyder a sicrwydd y byddem i gyd yn ei ddymuno ac, yn gydradd â hynny, i roi argymhellion ar gyfer gwelliant a gweithredu ymhellach, boed hynny yn y bwrdd iechyd hwn neu, yn fwy cyffredinol, ledled y system gofal iechyd gyfan.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. Are you concerned to know how a maternity service suddenly discovers that it's 15 midwives short? At what point did they find out they were 15 midwives short? A dedicated and hardworking staff, behind whom you will no doubt hide today, must have been sounding the alarm about staff shortages and their consequences for a long time; they mustn't have been listened to. The Cabinet Secretary has said that it's a very difficult time for staff; I'd suggest that's an understatement. There can be nothing more distressing for a healthcare professional to see patients, in particular babies, dying because of institutional failings they are powerless to do anything about. That things work well for the majority of families in Wales is no comfort to bereaved families, and my heart really, really does go out to those families who have been bereaved because of those failings.
However, it does display the typical complacency with which the Cabinet Secretary for health responds to failures in the health service for which he is responsible. Fifteen must be quite a large percentage of the midwifery staff. Can the Cabinet Secretary tell us why Cwm Taf health board thought they could get away with so few midwives before this situation came about? Is the Cabinet Secretary concerned that when he talks about a peer review that this board's peers are also failing to provide good care and outcomes for their patients? This Government has run the NHS into the ground and there is poor delivery in Labour's NHS everywhere you look. Where would the Cabinet Secretary suggest they turn for decent peer reviewing and should we not be concerned that an NHS board trusts its own judgment so little that they're going to ask other trusts for a second opinion? Shouldn't they know what makes a good and safe service and what doesn't?
The report makes mention of what they're going to do—hire a new doctor and a number of other staff—but it doesn't allude to what they think has actually gone wrong so far. So, what exactly led to 43 baby deaths in 2016? I think everybody deserves to know. Does the Cabinet Secretary think that the public forced to use these services should have a bit more of a handle on what has gone wrong so far? If the board believes that the employment of 15 more midwives and an additional mid-range doctor and certain other roles will help solve the problem, they must think they know something about how the problems have been created in the first place. If they can't or won't tell us how this awful situation has arisen, what comfort can we take from their current proposals to try and fix it? The hospital statement only says that they will share their findings of what went wrong with the families involved. Will the Cabinet Secretary now undertake, in the interest of future patient safety, to share all the findings with this place?
Many people say and believe that the NHS is above party politics and there is some merit to that, so I would hope that the Cabinet Secretary would not hide any of the findings to reduce his party's political embarrassment over this matter. Will the Cabinet Secretary give us that assurance?
The Cabinet Secretary has ordered a review into the health board but we can't take any comfort from the Cabinet Secretary's promises and assurances, can we, because even when this Government takes direct control of a board, as you have with Betsi Cadwaladr, this Government sometimes manages to make things even worse? So, will the Cabinet Secretary tell this Assembly what he will do to ensure that, unlike the cases seen so far, the treatment of patients won't get even worse once his Government gets involved? We heard recently that Betsi Cadwaladr has not learnt lessons from the complaints and multiple reviews into failings there. So, what assurance can pregnant women and healthcare professionals in the service take from the statement made by the Cabinet Secretary today that there will be improvements? Not much, I'd suggest. I'll end my comments there.
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. A ydych yn awyddus i wybod sut all gwasanaeth mamolaeth ddarganfod yn sydyn ei fod 15 bydwraig yn brin? Pa bryd wnaethon nhw ddarganfod eu bod 15 bydwraig yn brin? Mae'n rhaid bod staff ymroddedig a gweithgar, y byddwch yn ddiamau yn cuddio y tu ôl iddyn nhw heddiw, wedi seinio'r larwm am brinder staff a chanlyniadau hynny ers amser hir; mae'n rhaid nad oedd neb yn gwrando arnyn nhw. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud ei fod yn amser anodd iawn i'r staff; byddwn yn awgrymu bod hynny'n dweud llawer llai na'r gwir. Ni all dim fod yn fwy o ofid i weithiwr gofal iechyd proffesiynol na gweld cleifion, yn arbennig babanod, yn marw oherwydd methiannau sefydliadol y maen nhw'n ddi-rym i wneud unrhyw beth yn ei gylch. Nid yw'r ffaith bod pethau'n gweithio'n dda ar gyfer y rhan fwyaf o deuluoedd yng Nghymru o unrhyw gysur i'r teuluoedd mewn profedigaeth, ac yn wir, mae fy nghalon i'n gwaedu dros y teuluoedd sydd wedi cael profedigaeth oherwydd y methiannau hynny.
Fodd bynnag, mae hyn yn amlygu'r hunanfodlonrwydd nodweddiadol sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd wrth ymateb i fethiannau yn y gwasanaeth iechyd y mae'n gyfrifol amdano. Mae'n rhaid bod pymtheg yn gyfran eithaf mawr o'r staff bydwreigiaeth. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pam yr oedd bwrdd iechyd Cwm Taf yn credu y gallen nhw ymdopi gyda chyn lleied o fydwragedd cyn y daeth y sefyllfa hon i'r amlwg? A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn pryderu wrth sôn am adolygiad gan fyrddau eraill bod y byrddau eraill hyn hefyd yn methu â darparu gofal a chanlyniadau da ar gyfer eu cleifion? Mae'r GIG wedi mynd rhwng y cŵn a'r brain gan y Llywodraeth hon a cheir cyflawni gwael gan GIG y Blaid Lafur ym mhobman o'ch cwmpas. I ble y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn awgrymu eu bod yn troi am adolygiad priodol gan gymheiriaid, ac oni ddylem fod yn pryderu ynghylch y ffaith fod gan fwrdd GIG ymddiriedaeth mor wan yn ei ddyfarniad ei hun fel ei fod yn mynd at ymddiriedolaethau eraill i ofyn am ail farn? Oni ddylen nhw wybod beth mae gwasanaeth da a diogel yn ei olygu a'r hyn nad yw'n ei olygu?
Mae'r adroddiad yn crybwyll yr hyn y maen nhw'n mynd i'w wneud—cyflogi meddyg newydd a nifer o aelodau eraill o staff—ond nid yw'n cyfeirio at yr hyn y maen nhw'n credu sydd wedi mynd o'i le hyd yn hyn mewn gwirionedd. Felly, beth yn union a arweiniodd at farwolaethau 43 o fabanod yn 2016? Rwy'n credu bod pawb yn haeddu cael gwybod. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn credu y dylai'r cyhoedd sydd yn cael eu gorfodi i ddefnyddio'r gwasanaethau hyn gael ychydig mwy o syniad am yr hyn sydd wedi mynd o'i le hyd yma? Os yw'r bwrdd o'r farn y bydd cyflogi 15 o fydwragedd eraill a meddyg canolig ychwanegol a rhai swyddi eraill yn helpu i ddatrys y broblem, mae'n rhaid eu bod yn credu eu bod yn gwybod rhywbeth am sut y crëwyd y problemau yn y lle cyntaf. Os nad ydynt yn gallu neu'n dymuno dweud wrthym sut y cododd y sefyllfa ofnadwy hon, pa gysur sydd i'w gael o'u cynigion presennol ar gyfer ceisio ei gwella? Nid yw datganiad yr ysbyty ond yn dweud y byddan nhw'n rhannu eu canfyddiadau o'r hyn a aeth o'i le gyda'r teuluoedd dan sylw. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet wneud adduned nawr, er mwyn diogelwch cleifion i'r dyfodol, i rannu'r canfyddiadau gyda'r lle hwn?
Mae llawer o bobl yn dweud ac yn credu bod y GIG uwchlaw gwleidyddiaeth bleidiol ac mae rhyw rinwedd yn hynny. Felly, byddwn yn gobeithio na fuasai Ysgrifennydd y Cabinet yn cuddio unrhyw ganfyddiadau er mwyn lleihau embaras ei blaid wleidyddol ef yn sgil y mater hwn. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r sicrwydd hwnnw i ni?
Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gorchymyn adolygiad o'r bwrdd iechyd, ond nid oes modd inni gymryd unrhyw gysur o'r addewidion a'r sicrwydd gan Ysgrifennydd y Cabinet oherwydd hyd yn oed pan fydd y Llywodraeth hon yn cymryd rheolaeth uniongyrchol o fwrdd, fel y gwnaethoch gyda Betsi Cadwaladr, mae'r Llywodraeth hon weithiau yn llwyddo i wneud pethau'n waeth. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrth y Cynulliad hwn beth fydd yn ei wneud i sicrhau, yn wahanol i'r achosion a welwyd hyd yn hyn, na fydd triniaeth cleifion yn gwaethygu hyd yn oed wedi i'w Lywodraeth ef ymyrryd? Clywsom yn ddiweddar nad yw Betsi Cadwaladr wedi dysgu gwersi o'r cwynion nac o'r adolygiadau niferus o'r methiannau yno. Felly, pa sicrwydd a ellir ei roi i fenywod beichiog a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn y gwasanaeth o'r datganiad a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet heddiw y bydd gwelliannau yn digwydd? Dim llawer iawn, awgrymaf. Rhoddaf daw arni nawr.
Well, the first part of your question I thought was entirely reasonable, to ask again about staff shortages, and that is part of the review that's been commissioned. The health board themselves have recognised that staff shortages may have had a part to play in the failure to report promptly some of these matters. The point about the independent review is to understand properly and in a robust manner whether there have been any failings in care, and to what extent any failings in care have contributed, whether there are any additional points of learning, whether there have been problems in care or not.
As I say, we use a Birthrate Plus tool and, more broadly, our system is Birthrate Plus compliant and we should be proud of that fact because of the additional investment we have made over a significant period of time in training more midwives. So, these are matters, of course, that are reviewed on a regular basis, as I said both in my statement and in particular in answer to a number of the questions asked by Rhun ap Iorwerth.
I'm afraid to say that a large part of the comments were exactly what Dawn Bowden called for us not to do in using deliberately over-sensationalised and aggressive attacking language about either politicians or staff within the health board. I am certainly not seeking to hide behind our staff. In taking on the responsibility to commission an independent review, I'm in fact putting myself front and centre, because I will be responsible for making sure that the review is published, together with any recommendations and, of course, any response to that. It is actually an act of taking responsibility rather than hiding from it.
The review: I appreciate you may not have heard or listened to all of the comments that were made, but the review itself is an independent review by royal colleges. That is the review that is taking place. Individual reports will be shared with individual families, and I would certainly not expect to publish any individual reports; those are matters for families themselves to receive. What we will be able to provide, as I have stated on several occasions before the Member got to her feet, is the report that we can provide and publish together, as I say, with recommendations and a response. But I do think that when you talk about the health board getting away with it, when you talk about babies dying because of institutional failings, you reveal yourself to be somebody who is much more interested in political capital than the real issues we face.
Wel, roedd rhan gyntaf eich cwestiwn yn hollol resymol yn fy marn i, sef gofyn eto ynglŷn â phrinder staff, ac mae hynny'n rhan o'r adolygiad sydd wedi ei gomisiynu. Mae'r bwrdd iechyd ei hunan wedi cydnabod y gallai prinder staff fod yn rhannol gyfrifol am y methiant i adrodd am rai o'r materion hyn mewn da bryd. Mae adolygiad annibynnol yn golygu deall yn briodol ac mewn modd cadarn a fu unrhyw fethiannau o ran gofal, ac i ba raddau y bu i unrhyw fethiannau mewn gofal gyfrannu at hyn, a oes unrhyw bwyntiau ychwanegol o ran dysgu, a fu problemau o ran gofal neu beidio.
Fel y dywedais, rydym yn defnyddio adnodd Birthrate Plus ac, yn fwy cyffredinol, mae ein system yn cydymffurfio â Birthrate Plus a dylem fod yn falch o'r ffaith honno oherwydd y buddsoddiad ychwanegol a wnaethom dros gyfnod sylweddol o amser i hyfforddi mwy o fydwragedd. Felly, mae'r rhain yn faterion sy'n cael eu hadolygu'n rheolaidd, fel y dywedais yn fy natganiad ac yn benodol wrth ateb nifer o'r cwestiynau a ofynnwyd gan Rhun ap Iorwerth.
Mae'n ddrwg gennyf ddweud bod rhan helaeth o'r sylwadau yr union beth yr oedd Dawn Bowden yn galw arnom ni i beidio â'i wneud, sef defnyddio iaith sy'n gorliwio yn fwriadol ac sy'n ymosod ar wleidyddion neu staff o fewn y bwrdd iechyd. Nid wyf yn ceisio cuddio y tu ôl i'n staff, yn sicr i chi. Rwyf wedi cymryd y cyfrifoldeb dros gomisiynu adolygiad annibynnol. Rwyf mewn gwirionedd yn fy rhoi fy hun ar y blaen ac yn ganolog, oherwydd byddaf yn gyfrifol am wneud yn siŵr bod yr adolygiad yn cael ei gyhoeddi, ynghyd ag unrhyw argymhellion ac, wrth gwrs, unrhyw ymateb i hynny. Gweithred o gymryd cyfrifoldeb yw hon yn hytrach na chuddio oddi wrtho.
Yr adolygiad: rwy'n sylweddoli efallai nad oeddech wedi clywed na gwrando ar yr holl sylwadau a wnaed, ond mae'r adolygiad ei hun yn adolygiad annibynnol gan golegau brenhinol. Dyna'r adolygiad sy'n digwydd. Bydd adroddiadau unigol yn cael eu rhannu gyda theuluoedd unigol, ac yn sicr ni fyddwn yn disgwyl cyhoeddi unrhyw adroddiadau unigol; y teuluoedd eu hunain fydd yn cael y rheini. Yr hyn y byddwn yn gallu ei roi, fel y dywedais sawl gwaith cyn i'r Aelod godi ar ei thraed, yw'r adroddiad y gallwn ei ddarparu a'i gyhoeddi gydag argymhellion ac ymateb. Ond rwyf yn credu, wrth ichi sôn am y bwrdd iechyd yn llwyddo i osgoi'r bai, wrth ichi sôn am fabanod yn marw oherwydd methiannau sefydliadol, rydych yn dangos eich hun fel rhywun sydd â llawer mwy o ddiddordeb mewn cyfalaf gwleidyddol nag yn y materion gwirioneddol yr ydym yn eu hwynebu.
Presiding Officer, can I also record my sympathies to those who have been affected in any way by what will be seen as adverse outcomes that could have been, possibly, prevented? Obviously, the Cabinet Secretary's quite right: we must await further examination of the evidence. I do think that, when an event like this occurs and requires investigation—and this is really as a result of ongoing structural changes in the service that the statistical anomalies were revealed and the recording irregularities—. You know, those themselves are serious issues. I do think that this Chamber has the right to expect, on behalf of the people of Cwm Taf, a very clear assurance. I quote that you have said this afternoon that you have sought assurances from the health board that services are 'safe and compassionate' and that, quote:
'My officials are also monitoring the situation closely and seeking such assurance.'
So, I just want to ask you simply: when will you be able to come back to this Chamber and give us the assurance that you've examined it and now believe the maternity services to be of a safe standard? Because you've not said that this afternoon, and we want to know when you'll be in a position to say it.
Llywydd, a gaf innau hefyd roi ar gofnod fy nghydymdeimlad â'r rhai yr effeithiwyd arnyn nhw mewn unrhyw ffordd drwy'r hyn a ystyrir yn ganlyniadau andwyol y gellid, o bosib, fod wedi eu hatal? Yn amlwg, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn hollol iawn: bydd yn rhaid inni aros am archwiliad pellach o'r dystiolaeth. Credaf, pan fydd digwyddiad fel hyn yn digwydd ac yn gofyn am ymchwiliad—o ganlyniad i'r newidiadau strwythurol parhaus yn y gwasanaeth y datgelwyd yr anomaleddau ystadegol ac afreoleidd-dra wrth gofnodi—. Wyddoch chi, mae'r rheini'n faterion difrifol ynddyn nhw eu hunain. Credaf fod gan y Siambr hon yr hawl i ddisgwyl cael sicrwydd clir iawn, ar ran pobl Cwm Taf. Dyfynnaf yr hyn a ddywedwyd gennych y prynhawn yma eich bod wedi ceisio sicrwydd gan y bwrdd iechyd bod gwasanaethau yn ddiogel ac yn cydymdeimlo a, chan ddyfynnu:
'Mae fy swyddogion hefyd yn monitro'r sefyllfa yn agos ac yn chwilio am sicrwydd o'r fath.'
Felly, hoffwn ofyn i chi yn syml: pryd fyddwch chi'n gallu dychwelyd i'r Siambr hon a rhoi sicrwydd inni eich bod wedi archwilio'r mater a'ch bod o'r farn bod safon y gwasanaethau mamolaeth bellach yn ddiogel? Oherwydd nid ydych wedi dweud hynny'r prynhawn yma, ac rydym yn awyddus i gael gwybod pryd y byddwch chi mewn sefyllfa i ddweud hynny.
Thank you for the comments. Of course, these—. I politely disagree with him about the first point that the structural change is what's highlighted the anomalies. It was actually a new head of midwifery services coming in and doing what she should have done in reviewing the position and looking at the cluster of cases and recognising that those matters needed to be escalated. So, actually, it's a professional leader coming in to do her job and doing her job properly and escalating those concerns. And that has been properly escalated, and we now find ourselves here with a genuinely independent review taking place.
The assurance that I have sought is for every health board in Wales, and I want to be able to come back and to be able to provide a statement to Members about that assurance being provided. I've asked for that within two weeks, but I do think that women and expectant mothers in Cwm Taf should continue to have confidence in the compassion of the care that they receive and in the quality of it, with the additional staff who are arriving. Any woman who is concerned should discuss that with her midwife—any concerns at all, either about the more general points that are raised in the public eye or their individual care.
And I do have to say that some of the most inspiring people I've met in the health service have been midwives, committed to learning and committed to improving the care that they provide. And we have seen a significant change in midwifery care in the last five to 10 years—a much greater move to having more midwife-led care and to re-normalise that and not have a significant medical intervention as being the norm, and that's actually been better for mothers and babies as a result. But it should of course be the case, as you say, that where we have significant issues of concern, we are prepared to review them, to look at that and to properly learn and apply that learning to further improve services in the future. But I will provide a written note to every Member, and I'll turn it into a written statement so that it's publicly available, about the assurance when we receive them from every single health board in the country.
Diolch i chi am y sylwadau. Wrth gwrs, y rhain—. Gyda phob parch, rwy'n anghytuno ag ef ar y pwynt cyntaf mai'r newid strwythurol hwn a dynnodd sylw at yr anghysonderau. Mewn gwirionedd roedd yn fater o bennaeth newydd y gwasanaethau bydwreigiaeth yn dod i mewn a gwneud yr hyn y dylai ei wneud drwy adolygu'r sefyllfa ac edrych ar y clwstwr o achosion a chydnabod bod angen dwysáu'r materion hynny. Felly, mewn gwirionedd, arweinydd proffesiynol ddaeth i wneud ei gwaith a gwneud ei gwaith yn iawn a dwysáu'r pryderon hynny. Ac mae hynny wedi cael ei ddwysáu yn briodol, a bellach rydym yma yn y fan hon gydag adolygiad gwirioneddol annibynnol yn digwydd.
Mae'r sicrwydd yr wyf wedi ei geisio yn sicrwydd ar gyfer pob bwrdd iechyd yng Nghymru, ac rwyf eisiau dod yn ôl a gallu gwneud datganiad i'r Aelodau am y sicrwydd hwnnw'n cael ei ddarparu. Rwyf wedi gofyn am hynny o fewn pythefnos, ond rwyf i o'r farn y dylai menywod a menywod beichiog yng Nghwm Taf barhau i gael hyder yn nhrugaredd y gofal y maen nhw'n ei dderbyn ac yn ei ansawdd, gyda'r staff ychwanegol sydd ar fin cyrraedd. Dylai unrhyw fenyw sy'n bryderus drafod hynny gyda'i bydwraig—unrhyw bryderon o gwbl, naill ai am y pwyntiau mwy cyffredinol sydd wedi codi'n gyhoeddus neu am ei gofal unigol hi.
Ac mae'n rhaid imi ddweud mai rhai o'r bobl fwyaf ysbrydoledig yr wyf wedi eu cyfarfod yn y gwasanaeth iechyd yw bydwragedd, sydd wedi ymrwymo i ddysgu a gwella'r gofal a roddant. Ac rydym wedi gweld newid sylweddol mewn gofal bydwreigiaeth yn y pump i 10 mlynedd diwethaf—symudiad tuag at gael mwy o ofal dan arweiniad bydwragedd ac ail-normaleiddio hynny, gan beidio â chael ymyriad meddygol sylweddol fel y peth arferol, ac mae hynny o ganlyniad wedi bod yn well i'r mamau a'r babanod. Ond wrth gwrs fel hyn y dylai fod, fel y dywedwch, os ceir materion sylweddol sy'n peri pryder, mae angen inni fod yn barod i'w hadolygu, i edrych ar hynny, a dysgu mewn modd priodol a gwneud yr addysg yn berthnasol er mwyn gwella gwasanaethau eto yn y dyfodol. Ond byddaf yn rhoi nodyn ysgrifenedig i bob Aelod, a'i droi'n ddatganiad ysgrifenedig a fydd ar gael i'r cyhoedd, am y sicrwydd pan fyddwn yn ei dderbyn gan bob un bwrdd iechyd yn y wlad.
I'd like to also place on record my sympathies to any families within the Cwm Taf health board area who've been affected by these adverse outcomes. I welcome the fact that, in your statement this afternoon, Cabinet Secretary, it seems that the terms of reference for this inquiry are flexible and can encompass many different strands. I've been involved in one case relating to maternity services in Prince Charles Hospital where I and my office have closely supported the affected family. There, we were told that just one senior midwife was covering both Prince Charles Hospital and the Royal Glamorgan at that time. So, I welcome your comments in response to the questions by Rhun ap Iorwerth that the review will be looking at whether staff shortages are a part of these issues. With patient flows from the bulk of Cynon Valley moving in the direction of Prince Charles Hospital, what reassurances can you give around the continued delivery of maternity services at the site? And that is specifically in relation to this crucial period in the meantime, before the findings of any review are published.
Hoffwn innau hefyd roi ar gofnod fy nghydymdeimlad ag unrhyw deuluoedd o fewn ardal bwrdd iechyd Cwm Taf a gafodd eu heffeithio gan y canlyniadau andwyol hyn. Rwy'n croesawu'r ffaith, yn eich datganiad y prynhawn yma, Ysgrifennydd y Cabinet, ei bod yn ymddangos bod y cylch gorchwyl ar gyfer yr ymchwiliad hwn yn hyblyg a gall gynnwys nifer o wahanol elfennau. Rwyf wedi bod â rhan mewn un achos yn ymwneud â gwasanaethau mamolaeth yn Ysbyty Tywysog Siarl pan wnes i a'm swyddfa gefnogi'r teulu yr effeithiwyd arno'n agos iawn. Yno, dywedwyd wrthym mai dim ond un uwch fydwraig oedd yn cwmpasu Ysbyty'r Tywysog Siarl ac Ysbyty Brenhinol Morgannwg ar y pryd. Felly, rwy'n croesawu eich sylwadau wrth ymateb i gwestiynau gan Rhun ap Iorwerth y bydd yr adolygiad yn ystyried a yw prinder staff yn rhan o'r materion hyn. Gyda llif y cleifion o'r rhan fwyaf o Gwm Cynon yn symud i gyfeiriad Ysbyty'r Tywysog Siarl, pa sicrwydd allwch chi ei roi am barhad yn y ddarpariaeth o wasanaethau mamolaeth ar y safle? Ac mae hynny'n benodol mewn cysylltiad â'r cyfnod hollbwysig hwn yn y cyfamser, cyn i ganfyddiadau unrhyw adolygiad gael eu cyhoeddi.
Yes. I'm happy to come in on the two points. The broader point about the quality of midwifery services and maternity services more generally: my understanding is, and the assurance that I've initially had from officials is, that women should continue to have confidence in the quality and compassion of midwifery-led care and broader maternity services within Cwm Taf. I've committed to making sure that—not just within Cwm Taf, but across the whole system—that I am to come back after the two weeks to provide that reassurance to Members more generally, and I'll make sure that that is specifically covered within Cwm Taf as well. What we've managed to do is we have managed to provide additional senior midwifery support. As I've outlined in my statement, that includes, actually, the head of midwifery services in ABMU moving across to help for a limited period of time to provide additional leadership support within Cwm Taf at this time, and that does show our system flexibly working to make sure that neighbouring health boards help each other to provide the right quality in the service. When I do provide the written note that I've indicated I will do for Members, I'll make sure that I'm able to address the broader points Members have raised today about immediate action, immediate impact on staffing numbers, what that's meant in terms of leadership, and the assurance that mothers across the country will want to hear, in addition, of course, to mothers and expected mothers within Cwm Taf.
Ydw. Rwy'n hapus i roi sylwadau ar y ddau bwynt. Y pwynt ehangach am ansawdd gwasanaethau bydwreigiaeth a mamolaeth yn fwy cyffredinol: fy nealltwriaeth i, a'r sicrwydd a gefais gyntaf gan swyddogion, yw y dylai menywod barhau i fod â hyder yn ansawdd a thosturi'r gofal dan arweiniad bydwragedd a gwasanaethau mamolaeth yn fwy eang yng Nghwm Taf. Rwyf wedi ymrwymo i wneud yn siŵr fy mod i—nid yn unig o fewn Cwm Taf, ond ledled y system gyfan—yn dod yn ôl ar ôl pythefnos i roi'r sicrwydd hwnnw i'r Aelodau yn fwy cyffredinol, a gwnaf yn siŵr y caiff hynny ei gynnwys yn benodol o fewn Cwm Taf hefyd. Yr hyn a lwyddwyd i'w wneud yw darparu cymorth bydwreigiaeth uwch ychwanegol. Fel yr amlinellais yn fy natganiad, mae hynny'n cynnwys trosglwyddo pennaeth gwasanaethau bydwreigiaeth Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg i helpu am gyfnod cyfyngedig o amser i roi cymorth arweinyddiaeth ychwanegol o fewn Cwm Taf ar hyn o bryd. Mae hynny'n dangos ein system yn gweithio mewn ffordd hyblyg i wneud yn siŵr bod byrddau iechyd cyfagos yn helpu eraill i roi'r ansawdd addas yn y gwasanaeth. Pan fyddaf yn cyflwyno'r nodyn ysgrifenedig y dywedais y byddaf yn ei gyflwyno i'r Aelodau, byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod yn gallu rhoi sylw i'r pwyntiau ehangach a godwyd gan yr Aelodau heddiw am weithredu ar unwaith, yr effaith uniongyrchol ar niferoedd staffio, yr hyn a olygir gam arweinyddiaeth, a'r sicrwydd y bydd mamau ledled y wlad yn awyddus i'w glywed, yn ogystal, wrth gwrs, â mamau a menywod beichiog o fewn Cwm Taf.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r Rheoliadau Deddf Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) 2017 (Rhyddhad Adfer Safle) (Diwygio) 2018. Rydw i'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid i wneud y cynnig, Mark Drakeford.
The next item, therefore, is the Landfill Disposals Tax (Wales) Act 2017 (Site Restoration Relief) (Amendment) Regulations 2018. I call on the Cabinet Secretary for Finance to move the motion, Mark Drakeford.
Cynnig NDM6824 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) 2017 (Rhyddhad Adfer Safle) (Diwygio) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 20 Gorffennaf 2018.
Motion NDM6824 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5:
Approves that the draft Landfill Disposals Tax (Wales) Act 2017 (Site Restoration Relief) (Amendment) Regulations 2018 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 20 July 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rydw i'n falch o gyflwyno rheoliadau Deddf Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) 2017 (Rhyddhad Adfer Safle) (Diwygio) 2018.
Thank you, Llywydd. I am pleased to introduce the Landfill Disposals Tax (Wales) Act 2017 (Site Restoration Relief) (Amendment) Regulations 2018.
Can I begin by putting on record my thanks to both the Finance Committee and the Constitutional and Legislative Affairs Committee for their work in considering these regulations? The regulations are made under section 33 of the Landfill Disposals Tax (Wales) Act 2017 and relate to the relief available to landfill site operators when undertaking approved site restoration activity.
At present, the Welsh Revenue Authority may only grant relief for disposals forming part of site restoration activity where the material disposed of is a qualified material as listed in Schedule 1 to the Act. The purpose of these regulations is to extend the scope of the relief in respect of disposals made as part of approved site restoration activity to include the disposal of material consisting entirely of topsoil. The effect of these regulations is to ensure that all material required properly to restore a landfill site in line with an environmental permit or planning condition is relieved from tax. Although a minor amendment, these regulations will remove any incentive to use no or minimal topsoil and encourage good site management. This will help to deliver the social, economic and environmental benefits associated with proper site restoration, and I ask Members to support the regulations this afternoon.
A gaf i ddechrau drwy nodi ar gofnod fy niolch i'r Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am eu gwaith wrth ystyried y rheoliadau hyn? Gwneir y rheoliadau o dan adran 33 y Ddeddf Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) 2017 ac maent yn ymwneud â'r rhyddhad sydd ar gael i weithredwyr safleoedd tirlenwi wrth ymgymryd â gweithgarwch awdurdodedig adfer safle.
Ar hyn o bryd, ni all Awdurdod Refeniw Cymru ond caniatáu rhyddhad ar gyfer gwarediadau sy'n ffurfio rhan o'r gweithgarwch adfer safle pan fyddo'r deunydd a waredir yn ddeunydd cymwys fel y caiff ei restru yn Atodlen 1 y Ddeddf. Diben y Rheoliadau hyn yw ehangu cwmpas y rhyddhad o ran gwarediadau a wneir fel rhan o weithgarwch awdurdodedig adfer safle i gynnwys gwaredu deunydd sy'n cynnwys dim ond uwchbridd. Effaith y Rheoliadau hyn yw sicrhau y bydd yr holl ddeunyddiau sydd yn angenrheidiol i adfer safle tirlenwi yn iawn yn unol â thrwydded amgylcheddol neu amod cynllunio yn cael rhyddhad rhag treth. Er mai diwygiad bychan yw hwn, bydd y rheoliadau hyn yn dileu unrhyw symbyliad i ddefnyddio dim neu ychydig iawn o uwchbridd ac yn annog rheolaeth dda o safleoedd. Bydd hyn yn helpu i sicrhau'r manteision cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol sy'n gysylltiedig â gwaith adfer safle priodol, a gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r rheoliadau y prynhawn yma.
I recall at committee stage discussing with the Cabinet Secretary when he'd be bringing forward regulations and the extent to which these would turn on questions of detail or be more substantive. I'm not quite sure which this falls into, but I've got a couple of questions for him. Firstly, has the Welsh Revenue Authority been disapplying or giving a relief in terms of tax to date in the circumstances you fear may be addressed by this?
And, secondly, in these regulations, we're replacing section 29(1)(a), the reference, 'consisting entirely of qualifying material'. That is changing to:
'(i) consisting entirely of qualifying material, or
'(ii) consisting entirely of top-soil'.
And I just wondered, we have in Schedule 1 already the list of qualifying material and soil is part of that. I mean, what is the problem? It says at 1, 'rocks and soil', and there's a condition: it must be naturally occurring. Is the issue as to whether it's naturally occurring, or is this being read as rocks and soil, and therefore soil isn't allowable unless there are also some rocks in it?
Could the Cabinet Secretary also clarify whether he is suggesting that topsoil is something different from soil? And I know he's got an allotment in Pontcanna and is maybe more knowledgeable on these matters of soil than I, but is it suggested that the soil and topsoil are separate categories—the thing—as opposed to the topsoil being covered by the meaning 'soil'? And if the latter, is this really a necessary regulation to bring forward?
Also, just to ask him finally, when he has 'consisting entirely of qualifying material' or 'consisting entirely of top-soil', if that just said, 'consisting of qualifying material or top-soil'—a statutory interpretation, I understand, would allow an inclusive meaning of that and it wouldn't matter if it were both of them. But the way he's written it, 'consisting entirely of qualifying material' on both of them, doesn't that suggest that a mix of qualifying material and topsoil would not be allowable under these new regulations?
Rwy'n cofio trafod ar gam pwyllgor gydag Ysgrifennydd y Cabinet pan fyddai'n cyflwyno rheoliadau a'r graddau y byddai'r rhain yn troi'n gwestiynau manwl neu'n mynd yn fwy sylweddol. Nid wyf yn hollol siŵr i ba gategori y perthyn hyn, ond mae gennyf un neu ddau o gwestiynau iddo. Yn gyntaf, a yw Awdurdod Refeniw Cymru wedi bod yn datgymhwyso neu yn rhoi rhyddhad o ran treth hyd yn hyn yn yr amgylchiadau yr ydych yn ofni y mae hyn yn ymdrin â nhw?
Ac, yn ail, yn y rheoliadau hyn, rydyn ni'n disodli adran 29(1)(a), y cyfeiriad 'sy'n cynnwys deunydd cymwys yn gyfan gwbl'. Mae hynny'n newid i:
'(i) sy'n cynnwys deunydd cymwys yn gyfan gwbl neu
'(ii) sy'n cynnwys uwchbridd yn gyfan gwbl'.
A meddwl yr oeddwn i, mae gennym ni eisoes yn Atodlen 1 y rhestr o ddeunydd cymwys ac mae pridd yn rhan o hynny. Felly, beth yw'r broblem? Mae'n dweud yn 1, 'creigiau a phridd', a cheir amod: mae'n rhaid ei fod yn dod yn naturiol. Ai'r broblem yw a ddaw yn naturiol, neu a gaiff ei ystyried fel creigiau a phridd, ac felly ni chaniateir pridd oni bai bod rhai creigiau ynddo hefyd?
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet egluro hefyd a yw'n awgrymu bod uwchbridd yn rhywbeth gwahanol i bridd? Gwn fod ganddo randir ym Mhontcanna ac efallai ei fod yn fwy gwybodus am faterion pridd fel hyn nag yr wyf i, ond awgrymir bod y pridd a'r uwchbridd yn ddau gategori ar wahân—y sylwedd—yn hytrach na bod uwchbridd yn cael ei gwmpasu gan ystyr 'pridd'? Os yr olaf, a yw hwn mewn gwirionedd yn rheoliad angenrheidiol i'w gyflwyno?
Hefyd, a gaf i ond gofyn iddo yn olaf, pan mae ganddo 'sy'n cynnwys deunydd cymwys yn gyfan gwbl' neu 'sy'n cynnwys uwchbridd yn gyfan gwbl', pe byddai hynny ond yn dweud, 'sy'n cynnwys deunydd cymwys neu uwchbridd'—rwy'n deall y byddai dehongliad statudol yn caniatáu ystyr cynhwysol o hynny ac ni fyddai ots pe bai'r ddau ohonynt yn bresennol. Ond y ffordd y mae ef wedi ysgrifennu hynny, 'sy'n cynnwys deunydd cymwys yn gyfan gwbl' ar y ddau ohonyn nhw, onid yw hynny'n awgrymu na fyddai cymysgedd o ddeunydd cymwys ac uwchbridd yn cael ei ganiatáu o dan y rheoliadau newydd hyn?
The Cabinet Secretary to respond.
Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb.
Diolch yn fawr, Llywydd. On the Member's final point, that's not my interpretation of the change we are introducing here. This is simply to ensure that there is not a perverse disincentive not to use topsoil when restoring a site. We could, as the Member suggested, have changed the list of qualifying materials to include topsoil and to have brought about the change in regime in that way, but to add topsoil to the list of qualifying materials would mean applying the lower rate of tax on topsoil in all circumstances, whereas what we are trying to do is to make sure that the relief is available only when topsoil is being used in a proper way to enable site restoration to take place. If you were to allow the lower rate of tax on topsoil in all circumstances, this could perversely incentivise sending topsoil to landfill. Of course, topsoil is a finite and valuable resource; it's certainly regarded in that way on the Pontcanna allotments, and it should therefore not be disposed of in landfill.
The way we have gone about bringing forward this amendment I think sensibly separates those aspects of restoration material that would qualify through being on the list, and topsoil, which is a very particular part of restoration. And, indeed, as the Member said, it is the work of the Welsh Revenue Authority in these early months of having landfill disposal tax that has exposed this matter as an issue. The WRA has been collecting tax and allowing tax relief on qualifying material used in site restoration. It has been brought to their attention that that restoration is not being properly completed in a number of cases because landfill operators are reluctant to use topsoil because it does not qualify, at present, for relief while other aspects do.
If Members are prepared to support these regulations this afternoon, they will ensure that landfill site operators can continue to use topsoil as part of approved site restoration work without incurring a liability to tax. And in that way, as I said, we believe that that will incentivise the delivery of the socioeconomic and environmental benefits that are associated with proper site restoration.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ar bwynt olaf yr Aelod, nid dyna fy nehongliad i o'r newid yr ydym yn ei gyflwyno yma. Yn syml, mae hyn i sicrhau nad oes anghymhelliad gwrthnysig i beidio â defnyddio uwchbridd wrth adfer safle. Gallem ni, fel yr awgrymodd yr Aelod, fod wedi newid y rhestr o ddeunyddiau cymwys i gynnwys uwchbridd ac wedi arwain at newid y drefn yn y modd hwnnw. Ond byddai ychwanegu uwchbridd at y rhestr o ddeunyddiau cymwys yn golygu cymhwyso'r gyfradd dreth is ar uwchbridd ym mhob sefyllfa. Yn hytrach, yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw gwneud yn siŵr bod y rhyddhad ardrethi ar gael dim ond pan fydd uwchbridd yn cael ei ddefnyddio mewn ffordd briodol i adfer safle. Pe byddech yn caniatáu cyfradd dreth is ar uwchbridd ym mhob sefyllfa, gallai hynny gymell yn afresymol i uwchbridd gael ei anfon i safleoedd tirlenwi. Wrth gwrs, mae uwchbridd yn adnodd cyfyngedig a gwerthfawr; yn sicr dyma sut y caiff ei ystyried ar randiroedd Pontcanna, ac ni ddylai felly fynd i safleoedd tirlenwi.
Credaf fod y ffordd yr ydym wedi mynd ati i gyflwyno'r gwelliant hwn yn gwahanu mewn modd synhwyrol y mathau o ddeunyddiau adfer a fyddai'n gymwys drwy fod ar y rhestr, ac uwchbridd, sy'n rhan arbennig iawn o'r gwaith adfer. Ac, yn wir, fel y dywedodd yr Aelod, gwaith Awdurdod Cyllid Cymru yn y misoedd cyntaf hyn o gael treth gwarediadau tirlenwi sydd wedi tynnu sylw at hyn fel problem. Mae Awdurdod Cyllid Cymru wedi bod yn casglu treth ac yn caniatáu rhyddhad treth ar ddeunyddiau cymwys a ddefnyddir i adfer safleoedd. Tynnwyd eu sylw at y ffaith nad yw'r gwaith adfer hwnnw yn cael ei gwblhau yn briodol mewn nifer o achosion gan fod gweithredwyr safleoedd tirlenwi yn anfodlon defnyddio uwchbridd oherwydd nad yw, ar hyn o bryd, yn gymwys ar gyfer rhyddhad tra bod deunyddiau eraill yn gymwys.
Os yw'r Aelodau yn barod i gefnogi'r rheoliadau hyn y prynhawn yma, byddan nhw'n gwneud yn siŵr y gall gweithredwyr safleoedd tirlenwi barhau i ddefnyddio uwchbridd fel rhan o waith adfer safle cymeradwy heb ysgwyddo'r atebolrwydd i dalu treth. Ac yn y ffordd honno, fel y dywedais, credwn y bydd hynny'n cymell bod manteision economaidd-gymdeithasol ac amgylcheddol sy'n gysylltiedig â gwaith adfer safle priodol yn cael eu cyflawni.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with standing order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.
Daw hyn â ni at y ddadl ar adroddiad blynyddol ‘Ffyniant i Bawb’ a’r rhaglen ddeddfwriaethol. Galwaf ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.
That brings us to the debate on the 'Prosperity for All' annual report and the legislative programme. I call on the First Minister, Carwyn Jones.
Cynnig NDM6827 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 11.21(ii):
1. Yn nodi’r diweddariad ar flaenoriaethau Llywodraeth Cymru fel y nodir yn Adroddiad Blynyddol Ffyniant i Bawb.
2. Yn nodi’r Rhaglen Ddeddfwriaethol.
Motion NDM6827 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 11.21(ii):
1. Notes the update on the Welsh Government’s priorities as set out in the Prosperity for All Annual Report.
2. Notes the Legislative Programme.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Dros y ddegawd ddiwethaf, rwyf wedi bod yn rhoi adroddiadau cyson ar lwyddiant nodedig y Llywodraeth hon ynglŷn â gwella ffyniant i bawb. Nid ydym byth wedi bod yn rhy ofnus, wrth gwrs, i gymryd y llwybr sy’n iawn i Gymru, hyd yn oed os yw’r llwybr hwnnw’n wahanol i bawb arall, neu, yn wir, os mai ni yw’r cyntaf i droedio’r llwybr hwnnw.
Thank you, Llywydd. Over the past decade, I have been presenting regular reports on the notable success of this Government in terms of improving prosperity for all. We have never been fearful, of course, of taking the route right for Wales, even if that route is different from the one taken by others, or, indeed, if we are the first to walk that particular route.
Since the Assembly became a full legislature, we've introduced 34 Bills that have become Acts and 18 Government-proposed Measures. We've used these powers to develop a framework for growth and to deliver improvements for the people of Wales. We've led the way in the UK with legislation to introduce the first deemed consent system for organ donation. We're using legislation to protect and promote health, introducing the ban, of course, on smoking in public places in 2007, and most recently to establish a minimum price for alcohol. In the coming year, we'll be bringing forward legislation to establish a duty of quality for the Welsh NHS and a duty of candour for health and social care.
Llywydd, our violence against women, domestic abuse and sexual violence legislation was the first of its kind in the UK and will improve how we respond to and tackle these issues. We've also taken the lead in protecting children's rights in the landmark Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011, and we'll continue to act to protect children and children's rights with the introduction of a Bill to remove the defence of reasonable punishment prohibiting the use of physical punishment.
Llywydd, we passed the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, which is not only internationally acclaimed, but also provides the basis on which we can invest in the long-term interests of Wales. Of course, none of this is a solo endeavour, and I want to pay testament today to the hard work and scrutiny of the Assembly and its committees. Scrutiny is not always comfortable, but without a doubt, it has made our legislation stronger and better.
Llywydd, April of this year marked the introduction of the first Welsh taxes for almost 800 years—land transaction tax and landfill disposals tax. The ability to raise taxes gives us new levers to deliver our ambitions for Wales and will strive to deliver an approach to Welsh taxation that is transparent and fair and that meets the needs of the people, businesses and communities of Wales. Our focus on delivering improvements for the people of Wales continues. Our economy has improved over the last 20 years, with the unemployment rate for the three months from May to July 2018 standing at 3.8 per cent compared to 7 per cent in 1999.
We've seen long-term and sustained improvement in educational attainment. The percentage of pupils leaving primary school with at least the expected level in maths, science and either English or Welsh has significantly increased and it stands at 90 per cent. For the first time in a decade, the proportion of 16 to 18-year-olds who are not in education, employment or training fell below 10 per cent. Our approach is paying dividends.
Llywydd, we've also taken a more integrated view of a sustainable health service. We not only recognise but act on the fact that there is more to health and well-being than treating illness. We've maintained our investment in social care and taken steps to influence the wider factors that affect health and well-being. Spending on health and social care per head is higher in Wales than in England and has been increasing at a faster rate too.
Llywydd, last September, we published the first cross-cutting national strategy for Wales, 'Prosperity for All: the national strategy'. This sets out our ambitious programme for government and our priorities for delivering for the people of Wales. It drew on the opportunities of the well-being of future generations Act to think about how we deliver for Wales and how we can better work with all of our partners, using every lever available to us. The strategy set a long-term aim for a Wales that is prosperous and secure, healthy and active, ambitious and learning, and united and connected. It set out the actions that we will take during this Assembly term. From the outset, we identified five priority areas where we could make the greatest contribution to long-term prosperity and well-being. They reflect the times in people's lives when they may be most in need of support and when the right help can have a dramatic effect on their lives. These are: early years, housing, social care, mental health and employability and skills.
As we assessed our progress, it was clear that we were delivering the actions to help reduce emissions, however, if we want to meet our ambitions, then we need to increase our focus across the whole of Government. The benefits of reducing emissions are great and contribute to many of our priorities, such as improving health and well-being and, of course, the opening up of new economic opportunities. And so, we've decided to make decarbonisation the sixth priority area.
Ers i'r Cynulliad fod yn ddeddfwrfa lawn, rydym wedi cyflwyno 34 o Filiau sydd bellach yn Ddeddfau a 18 o Fesurau a gynigiwyd gan y Llywodraeth. Defnyddiwyd y pwerau hyn i ddatblygu fframwaith ar gyfer twf ac i sicrhau gwelliannau i bobl Cymru. Rydym wedi arwain y ffordd yn y DU gyda deddfwriaeth i gyflwyno'r system gyntaf o gydsyniad tybiedig ar gyfer rhoi organau. Rydym yn defnyddio deddfwriaeth i ddiogelu a hybu iechyd, gan gyflwyno'r gwaharddiad ar ysmygu mewn mannau cyhoeddus yn 2007, ac yn fwyaf diweddar i sefydlu isafbris alcohol. Yn y flwyddyn sydd i ddod, byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth i sefydlu dyletswydd ansawdd ar gyfer GIG Cymru a dyletswydd gonestrwydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol.
Llywydd, ein deddfwriaeth ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol oedd y gyntaf o'i bath yn y DU, a bydd yn gwella sut yr ydym ni'n ymateb i'r materion hyn ac yn mynd i'r afael â nhw. Hefyd, rydym wedi arwain o ran amddiffyn hawliau plant ym Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011, sy'n garreg filltir yn y maes, a byddwn yn parhau i weithredu i amddiffyn plant a hawliau plant drwy gyflwyno Bil i ddileu'r amddiffyniad i gosb resymol gan wahardd y defnydd o gosb gorfforol.
Llywydd, cafodd Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 ei phasio, sydd wedi cael canmoliaeth yn rhyngwladol, ac sydd hefyd yn darparu'r sail inni allu buddsoddi er budd Cymru yn yr hirdymor. Wrth gwrs, nid ymdrech unigol yw hon, a hoffwn dalu teyrnged heddiw i'r gwaith caled a'r craffu gan y Cynulliad a'i bwyllgorau. Nid yw craffu bob amser yn waith cyfforddus, ond heb os, mae wedi gwneud ein deddfwriaeth yn gryfach ac yn well.
Llywydd, roedd mis Ebrill eleni yn nodi cyflwyniad y trethi cyntaf yng Nghymru ers bron i 800 mlynedd—treth trafodiadau tir a threth gwarediadau tirlenwi. Mae'r gallu i godi trethi yn rhoi ysgogiadau newydd inni gyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer Cymru a byddwn yn ymdrechu i ddarparu dull o drethu yng Nghymru sy'n dryloyw ac yn deg ac sy'n diwallu anghenion pobl, busnesau a chymunedau Cymru. Rydym yn parhau i ganolbwyntio ar gyflawni gwelliannau ar gyfer pobl Cymru. Mae ein heconomi wedi gwella dros y 20 mlynedd diwethaf, gyda'r gyfradd ddiweithdra ar gyfer y tri mis rhwng mis Mai a mis Gorffennaf 2018 ar 3.8 y cant o'i chymharu â 7 y cant yn 1999.
Rydym wedi gweld gwelliant hirdymor a chynaliadwy mewn cyrhaeddiad addysgol. Mae canran y disgyblion sy'n gadael yr ysgol gynradd gydag o leiaf y lefel ddisgwyliedig mewn mathemateg, gwyddoniaeth a naill ai Saesneg neu Gymraeg wedi cynyddu'n sylweddol. Mae bellach yn 90 y cant. Am y tro cyntaf mewn degawd, gostyngodd cyfran y rhai sy'n 16 i 18 oed nad ydyn nhw mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant yn is na 10 y cant. Mae ein dull ni wedi talu ar ei ganfed.
Llywydd, rydym hefyd wedi ystyried gwasanaeth iechyd cynaliadwy mewn modd mwy integredig. Rydym yn cydnabod bod mwy i iechyd a lles na thrin salwch ac rydym yn gweithredu ar y ffaith honno. Rydym wedi cynnal lefel ein buddsoddiad mewn gofal cymdeithasol ac wedi cymryd camau i ddylanwadu ar y ffactorau ehangach sy'n effeithio ar iechyd a lles. Mae'r gwariant ar iechyd a gofal cymdeithasol fesul pen yn uwch yng Nghymru nag yn Lloegr ac mae wedi cynyddu ar gyfradd gyflymach hefyd.
Llywydd, fis Medi diwethaf, cyhoeddwyd y strategaeth genedlaethol drawsbynciol gyntaf ar gyfer Cymru, 'Ffyniant i Bawb: y strategaeth genedlaethol'. Mae hon yn nodi ein rhaglen lywodraethu uchelgeisiol a'n blaenoriaethau ar gyfer pobl Cymru. Fe'i seiliwyd ar y cyfleoedd yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol i ystyried sut rydym yn cyflawni ar gyfer Cymru a sut y gallwn weithio'n well gyda phob un o'n partneriaid, gan ddefnyddio pob ysgogiad sydd ar gael inni. Mae'r strategaeth wedi gosod nod tymor hir ar gyfer Cymru sy'n ffyniannus a diogel, yn iach ac egnïol, yn uchelgeisiol ac yn dysgu, ac yn unedig a chysylltiedig. Amlinellodd y camau gweithredu y byddwn ni'n eu cymryd yn ystod tymor hwn y Cynulliad. O'r cychwyn cyntaf, nodwyd pum maes blaenoriaeth lle'r oedd modd inni wneud y cyfraniad mwyaf at ffyniant a lles hirdymor. Maen nhw'n adlewyrchu'r adegau hynny ym mywydau pobl pan allai fod angen cymorth arnyn nhw fwyaf a phan all y cymorth iawn gael effaith ddramatig ar eu bywydau. Y rhain yw: y blynyddoedd cynnar, tai, gofal cymdeithasol, iechyd meddwl a chyflogadwyedd a sgiliau.
Wrth inni asesu ein cynnydd, roedd yn amlwg ein bod yn cyflawni'r camau gweithredu i helpu i leihau allyriadau. Fodd bynnag, os ydym yn dymuno cyflawni ein dyheadau, yna mae angen inni ganolbwyntio'n fwy ar hynny ar draws y Llywodraeth gyfan. Mae'r manteision o leihau allyriadau yn enfawr ac yn cyfrannu at lawer o'n blaenoriaethau, megis gwella iechyd a lles ac, wrth gwrs, agor cyfleoedd economaidd newydd. Ac felly, rydym wedi penderfynu gwneud datgarboneiddio yn chweched maes blaenoriaeth.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Dirprwy Lywydd, we are committed to delivering tangible improvements for the people of Wales now, but also by laying the foundations for the future. I published an annual report last Tuesday setting out the progress we've made in delivering commitments towards our long-term objectives. We have wholly delivered, for example, two major commitments. First of all, the £80 million new treatment fund, ensuring everyone in Wales can have the same fast access to new drugs and treatments. And also our high-street rates relief scheme, which has delivered tax cuts for small businesses right across Wales.
Dirprwy Lywydd, rydym wedi ymrwymo i gyflawni gwelliannau gwirioneddol i bobl Cymru nawr, ond hefyd drwy osod y sylfeini ar gyfer y dyfodol. Cyhoeddais adroddiad blynyddol ddydd Mawrth diwethaf yn nodi'r cynnydd a wnaed wrth gyflawni ymrwymiadau tuag at ein hamcanion hirdymor. Rydym wedi cyflawni dau ymrwymiad mawr, er enghraifft, yn gyfan gwbl. Yn gyntaf oll, y gronfa triniaethau newydd gwerth £80 miliwn, sy'n sicrhau y gall pawb yng Nghymru gael yr un mynediad cyflym i gyffuriau a thriniaethau newydd. A hefyd, ein cynllun rhyddhad ardrethi'r stryd fawr, sydd wedi cyflwyno toriadau mewn trethi i fusnesau bach ledled Cymru.
And we are on track with our other major commitments: 16,000 people have started in our flagship all-age apprenticeship programme in the last academic year alone. We've already increased to £40,000 the amount of money people can keep before they have to fund the full cost of their residential care. We've extended the number of places where working parents can access 30 hours of free childcare for their three and four-year-olds, with more than half of local authorities now covered by our pilots, and the Childcare Funding (Wales) Bill currently before the Assembly will support delivery of our childcare offer. We've continued as well to prioritise school spending, and we're on track to invest £100 million on improving our schools' performance, alongside planned reforms to the curriculum.
Dirprwy Lywydd, this year saw the introduction of a new economic contract, a crucial element of our plans for a prosperous and secure Wales. We're streamlining funding for businesses and investing in their future. In return, we expect them to play their full part in spreading prosperity, adopting the best employment practices, investing in their staff, and planning for a sustainable future, because we want to support high-quality, well-paid jobs. The employability action plan sets out, for example, how we will invest in people, how we will help people to access jobs, and how we equip them with the skills to progress. We're reforming how we fund post-16 education so that it's more responsive to the needs of the economy and reflects regional priorities.
We're committed to a modern and sustainable health service, 70 years after its establishment. We know that people's expectations and needs of the NHS have changed. In 'A Healthier Wales', we've set out how we will further integrate social care and health, putting a preventative approach at the heart of our services, and we're backing this up with a £1 million transformation fund. We're investing in measures to help people stay healthy and active through our £5 million healthy and active fund, and our clean air Wales programme reflects a cross-Government approach, alongside a new £20 million air quality fund, which will help to improve air quality.
Llywydd, we've continued to invest in school improvements and in a modern education estate through our £1.4 billion twenty-first century schools programme. This year, we completed the one-hundredth project. An investment in school buildings goes hand in hand with our investment in the teaching profession, through the National Academy for Educational Leadership and our changes to the curriculum. Working hand in hand with teachers, we're developing an education system that will meet the nation's needs. A lifelong engagement with learning should be available to everyone, and we're investing to close the attainment gap through an expanded pupil deprivation package—the most generous in the UK—and that's helped to remove financial barriers, and it provides support for part-time and postgraduate students, opening up new opportunities.
We're connecting communities to one another, investing in infrastructure projects the length and breadth of Wales. This year saw Transport for Wales award the £5 billion Wales and borders rail service contract, driving improvements in rail services and paving the way for the south Wales metro. And the Superfast Cymru project has been completed, and has provided 733,000 premises across Wales with access to fast fibre broadband.
Over the past year, we have laid the foundations to reach our target of 1 million Welsh speakers—Cymraeg 2050. I hope to be around to see the realisation of that target, although not particularly in this job. We've awarded £4.2 million to organisations across Wales to promote Welsh as a living vibrant language.
Llywydd, we know that strong local government is essential to the effective delivery of good-quality integrated public services, and a Bill on local government will be introduced in the coming year to deliver a major package of reforms, aimed at reforming and strengthening local authority democracy, accountability and performance.
Dirprwy Lywydd, we have delivered all of these improvements despite a decade of cuts inflicted by the UK Government, but we've not allowed this to be the defining feature of this Government, because we know that austerity continues to affect the lives of people in Wales, and they need our support more than ever. We are now preparing ourselves for the reality of a future outside the EU. Whatever the form of Brexit, there will be disruption, and we must continue to plan for all possible outcomes. This work inevitably impacts on our legislative programme, and across the business of Government, but our priority continues to be to fight for the best outcome for Wales, because Wales remains a great place to invest and work in—a message that is at the heart of the economic action plan.
So, Dirprwy Lywydd, this Government is delivering for all parts of Wales, driving forward our challenging agenda. We are delivering improvements that directly impact on people's lives, and laying the firm foundations for the benefit of future generations.
Ac rydym ar y trywydd iawn gyda'n prif ymrwymiadau eraill: mae 16,000 o bobl wedi dechrau yn ein rhaglen brentisiaeth flaenllaw i bob oedran yn y flwyddyn academaidd ddiwethaf yn unig. Rydym eisoes wedi cynyddu'r swm o arian y gall pobl ei gadw cyn bod rhaid ariannu cost lawn eu gofal preswyl i £40,000. Rydym wedi cynyddu nifer y gweithleoedd lle gall rhieni sy'n gweithio gael 30 awr o ofal plant am ddim i'w plant tair a phedair blwydd oed, gyda mwy na hanner yr awdurdodau lleol yn rhan o'n cynlluniau peilot erbyn hyn. A bydd Bil Cyllido Gofal Plant (Cymru), sydd gerbron y Cynulliad ar hyn o bryd, yn ein cynorthwyo i gyflawni ein cynnig gofal plant. Rydym wedi parhau hefyd i flaenoriaethu gwariant ar ysgolion, ac rydym ar y trywydd iawn i fuddsoddi £100 miliwn ar wella perfformiad ein hysgolion, ochr yn ochr â newidiadau arfaethedig i'r cwricwlwm.
Dirprwy Lywydd, eleni, cyflwynwyd contract economaidd newydd, sy'n elfen hanfodol o'n cynlluniau ar gyfer Cymru ffyniannus a diogel. Rydym yn symleiddio'r cyllid ar gyfer busnesau ac yn buddsoddi yn eu dyfodol. Yn gyfnewid am hyn, disgwyliwn iddyn nhw chwarae eu rhan lawn yn ehangu ffyniant, yn mabwysiadu'r arferion cyflogaeth gorau, yn buddsoddi yn eu staff ac yn cynllunio ar gyfer dyfodol cynaliadwy, oherwydd rydym eisiau cefnogi swyddi o ansawdd uchel sy'n talu'n dda. Mae'r cynllun gweithredu cyflogadwyedd yn nodi, er enghraifft, sut y byddwn yn buddsoddi mewn pobl, sut y byddwn yn helpu pobl i gael swyddi, a sut y byddwn yn rhoi iddynt y sgiliau i ddatblygu. Rydym yn diwygio sut y byddwn yn ariannu addysg ôl-16 i fod yn fwy ymatebol i anghenion yr economi ac adlewyrchu blaenoriaethau rhanbarthol.
Rydym wedi ymrwymo i wasanaeth iechyd modern a chynaliadwy, 70 mlynedd ar ôl ei sefydlu. Gwyddom fod anghenion a disgwyliadau pobl o'r GIG wedi newid. Yn 'Cymru Iachach', nodwyd sut y byddwn ni bellach yn integreiddio gofal cymdeithasol ac iechyd, gan roi dull ataliol wrth wraidd ein gwasanaethau, ac rydym yn cefnogi hyn gyda chronfa trawsnewid £1 miliwn. Rydym yn buddsoddi mewn mesurau i helpu pobl i fod yn iach ac yn egnïol drwy ein cronfa iach ac egnïol gwerth £5 miliwn. Ac mae ein rhaglen aer glân Cymru yn adlewyrchu dull traws-lywodraethol, ochr yn ochr â chronfa ansawdd aer newydd gwerth £20 miliwn, a fydd yn helpu i wella ansawdd aer.
Llywydd, rydym wedi parhau i fuddsoddi mewn gwelliannau i ysgolion ac mewn ystâd addysg fodern drwy ein rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain sy'n werth £1.4 biliwn. Eleni, cwblhawyd y canfed prosiect. Mae buddsoddi mewn adeiladau ysgol yn mynd law yn llaw â 'n buddsoddiad yn y proffesiwn addysgu, drwy'r Academi Genedlaethol ar gyfer arweinyddiaeth addysgol a'n newidiadau i'r cwricwlwm. Drwy weithio law yn llaw ag athrawon, rydym yn datblygu system addysg a fydd yn diwallu anghenion y genedl. Dylai'r gallu i gael mynediad i ddysgu gydol oes fod ar gael i bawb, ac rydym yn buddsoddi i gau'r bwlch mewn cyrhaeddiad drwy becyn amddifadedd disgyblion ehangach—y pecyn mwyaf hael yn y DU—ac mae hynny wedi helpu i ddileu rhwystrau ariannol, ac mae'n rhoi cymorth i fyfyrwyr rhan-amser ac ôl-raddedig, gan gyflwyno cyfleoedd newydd.
Rydym yn cysylltu cymunedau â'i gilydd, yn buddsoddi mewn prosiectau seilwaith ar hyd a lled Cymru. Eleni dyfarnodd Trafnidiaeth Cymru gontract gwerth £5 biliwn ar gyfer gwasanaeth rheilffyrdd Cymru a'r Gororau. Mae hyn wedi ysgogi gwelliannau mewn gwasanaethau rheilffyrdd a pharatoi'r ffordd ar gyfer metro de Cymru. A chwblhawyd y prosiect Cyflymu Cymru, sydd wedi darparu mynediad i fand eang ffeibr cyflym i 733,000 o safleoedd ledled Cymru.
Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi gosod y sylfeini i gyrraedd ein targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg—Cymraeg 2050. Rwy'n gobeithio bod yno i weld y targed hwnnw'n cael ei wireddu, er nad yn y swydd hon yn benodol. Rydym wedi dyfarnu £4.2 miliwn i sefydliadau ledled Cymru i hyrwyddo'r Gymraeg fel iaith fyw lewyrchus.
Llywydd, gwyddom fod llywodraeth leol gref yn hanfodol i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus integredig o ansawdd da yn effeithiol, a chaiff Bil ar lywodraeth leol ei gyflwyno yn ystod y flwyddyn i ddarparu pecyn mawr o newidiadau, gyda'r nod o ddiwygio a chryfhau democratiaeth yr awdurdodau lleol, eu hatebolrwydd a'u perfformiad.
Dirprwy Lywydd, rydym wedi cyflawni pob un o'r gwelliannau hyn er gwaethaf degawd o doriadau a orfodwyd gan Lywodraeth y DU. Ond nid ydym wedi caniatáu i hyn fod yn nodwedd ddiffiniol o'r Llywodraeth hon. Gwyddom fod cyni yn parhau i effeithio ar fywydau pobl yng Nghymru, a bod angen ein cymorth arnyn nhw yn fwy nag erioed. Rydym nawr yn paratoi ein hunain ar gyfer y realiti o ddyfodol y tu allan i'r UE. Beth bynnag fo ffurf Brexit, bydd yn amharu arnom ni, ac mae'n rhaid inni barhau i gynllunio ar gyfer pob canlyniad posibl. Mae'r gwaith hwn yn anochel yn effeithio ar ein rhaglen ddeddfwriaethol, ac ar draws busnes y Llywodraeth. Ond ein blaenoriaeth o hyd yw brwydro am y canlyniad gorau i Gymru, gan fod Cymru yn parhau i fod yn lle gwych i fuddsoddi a gweithio ynddo—neges sydd wrth wraidd y cynllun gweithredu economaidd.
Felly, Dirprwy Lywydd, mae'r Llywodraeth hon yn cyflawni ar gyfer pob rhan o Gymru, gan fwrw ymlaen gyda'n hagenda heriol. Rydym yn darparu gwelliannau sy'n cael effaith uniongyrchol ar fywydau pobl, ac yn gosod sylfeini cadarn er budd cenedlaethau'r dyfodol.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Paul Davies to move the amendment, tabled in the name of Darren Millar.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Paul Davies i gynnig y gwelliant, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu at y ffaith nad yw adroddiad blynyddol Ffyniant i Bawb Llywodraeth Cymru a'i rhaglen ddeddfwriaethol yn ymdrin â rhai o'r problemau hirsefydlog sy'n wynebu pobl Cymru.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Regrets that the Welsh Government’s Prosperity for All annual report and its legislative programme do not address some of the long-standing issues facing the people of Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to move the amendment tabled in the name of Darren Millar.
It remains the view of Members on this side of the Chamber that the Welsh Government has had sufficient time to introduce a programme that enhances the lives of the people of Wales, but, sadly, the Welsh Government's legislative programme simply hasn't done enough to address some of the long-standing issues facing the people of Wales. It's also deeply concerning that the Welsh Government has refused to do more to support legislative campaigns from outside its own camp in this Assembly. Indeed, I know from my own personal experience just how tribal and difficult it can be to get support for primary legislation, even when that legislation can make a real difference to people's lives in Wales. Therefore, I hope that, in responding to this debate, the First Minister will reflect on the Welsh Government's approach to legislative proposals, and why, particularly in this Assembly, the Government has been reluctant to support calls made from outside of its own Government.
Now, the First Minister has made it clear that the Welsh Government is committed to bringing forward legislation to impose a duty of quality for the NHS in Wales, and a duty of candour for health and social care. Indeed, the ongoing events at Betsi Cadwaladr University Local Health Board have shown that accountability is seriously failing in our health service. And the recent announcement to downgrade hospitals in west Wales without guaranteeing funding for a hospital specifically demonstrates the lack of transparency and accountability of some health boards, and that desperately needs to be addressed. It's absolutely crucial that any legislation coming forward strengthens the patient's voice for the future. So, perhaps, in responding to this debate, the First Minister could tell us a little more about the timescales that his Government are currently looking at in terms of delivering this legislation, and how this legislation will impact any of the decisions made by health boards recently that have clearly gone against the will of the people that they actually represent.
Now, the 'Prosperity for All' annual report indicates that a local government Bill will be introduced that will include the reform of local authority electoral arrangements and changes to the governance and performance arrangements for local government, amongst other proposals. The Welsh Government has made it clear that at the heart of this Bill is the issue of one of empowerment of local councils. And he knows the views of Members on this side of the Chamber, that creating bigger authorities does not mean that they will be better authorities. Given that the Cabinet Secretary has confirmed that he will be jointly developing solutions with local authorities, I hope that we can now forget the supersized structure that keeps being threatened every few years.
Now, the 'Prosperity for All' document notes that the Welsh Government has 'delivered sustained improvements in educational attainment', which I believe is completely at odds with the most recent A* to C GCSE results in Wales, which we know are the lowest since 2005. Estyn has identified that educational attainment gaps have not narrowed for pupils in receipt of free school meals, and we also know that Estyn has found shortcomings in a third of primary schools, and three out of five secondary schools, in the way that they ensure pupils use and develop numeracy skills. So, perhaps the First Minister could tell us where sustained improvements have taken place in educational attainment, because this simply doesn't appear to be the case.
Dirprwy Lywydd, there is also a significant disconnect between the objectives of 'Prosperity for All', the Welsh Government's legislative programme, and the draft budget for 2019-20. The idea of delivering more integration, more preventative services, and delivering public services fit for the future, is significantly undermined by further cuts to the local authority spending, real-term cuts to capital budgets in health, and further amalgamation of key budget lines, which further hinders transparency in spending. Sadly, we're still no further forward in understanding how the Welsh Government is tackling the lack of accuracy and reliability of estimated costs provided by the Welsh Government in the regulatory impact assessments accompanying legislation. So, again, some further guidance on this issue would also be welcome.
It's also important that the Welsh Government ascertains exactly how any costs identified in the regulatory impact assessments will be funded, and perhaps there's room for more clarity to be provided by the Welsh Government to committees as legislation moves through the legislative process. Each year, the Assembly passes more and more legislation, and I believe we're at a point where we need to perhaps be more reflective of the legislation previously passed, by giving enough focus on post-legislative scrutiny. And I'd be interested in the First Minister's general view on how legislation from here has been revisited and scrutinised in subsequent years to ensure its effectiveness, and whether he believes there's room for improvement in this particular area. The Government's 'Prosperity for All' document comes with little insight, detail or direction on how any of its objectives will be driven forward, and it's also crucial that any legislation that comes as a result of the 'Prosperity for All' document is meaningful, has a real impact and delivers value for money for the Welsh taxpayer. We, on this side of the Chamber, will continue to constructively engage in the legislative and post-legislative process where we can to see real improvements for the people of Wales. Thank you.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Rwyf yn falch i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
Mae'r Aelodau ar yr ochr hon i'r Siambr yn dal o'r farn bod Llywodraeth Cymru wedi cael digon o amser i gyflwyno rhaglen sy'n gwella bywydau pobl Cymru, ond, yn anffodus, nid yw rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru wedi gwneud digon i fynd i'r afael â rhai o'r problemau hir sefydlog sy'n wynebu pobl Cymru. Mae hefyd yn destun pryder mawr fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod gwneud mwy i gefnogi ymgyrchoedd deddfwriaethol o'r tu allan i'w charfan ei hun yn y Cynulliad hwn. Yn wir, fe wn i o'm profiad personol fy hun pa mor llwythol ac anodd y gall hi fod i gael cefnogaeth ar gyfer deddfwriaeth sylfaenol, hyd yn oed pan allai'r ddeddfwriaeth honno wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl yng Nghymru. Felly, rwyf yn gobeithio, wrth ymateb i'r ddadl hon, y bydd y Prif Weinidog yn myfyrio ar ymagwedd Llywodraeth Cymru tuag at gynigion deddfwriaethol, a pham, yn y Cynulliad hwn yn arbennig y mae'r Llywodraeth wedi bod yn amharod i gefnogi galwadau o'r tu allan i'w Llywodraeth ei hun.
Nawr, mae'r Prif Weinidog wedi dweud yn glir fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth i osod dyletswydd o ansawdd ar gyfer y GIG yng Nghymru, a dyletswydd gonestrwydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Yn wir, mae'r digwyddiadau parhaus ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi dangos bod atebolrwydd yn ddifrifol o wael yn ein gwasanaeth iechyd. Ac mae'r cyhoeddiad diweddar i israddio ysbytai yn y gorllewin heb warantu arian ar gyfer ysbyty yn dangos yn benodol y diffyg tryloywder ac atebolrwydd mewn rhai byrddau iechyd, ac mae angen mynd i'r afael â hyn ar fyrder. Mae'n gwbl hanfodol bod unrhyw ddeddfwriaeth a gyflwynir yn cryfhau llais y claf ar gyfer y dyfodol. Felly, efallai, wrth ymateb i'r ddadl hon, y gallai'r Prif Weinidog ddweud ychydig mwy wrthym ni am yr amserlenni y mae ei Lywodraeth yn eu hystyried ar hyn o bryd o ran darparu'r ddeddfwriaeth hon, a sut y bydd y ddeddfwriaeth hon yn effeithio ar unrhyw benderfyniadau a wnaed gan fyrddau iechyd yn ddiweddar sydd yn amlwg wedi mynd yn erbyn dymuniadau'r bobl y maen nhw mewn gwirionedd yn eu cynrychioli.
Nawr, mae adroddiad blynyddol 'Ffyniant i Bawb' yn dangos y bydd Bil Llywodraeth Leol yn cael ei gyflwyno a fydd yn cynnwys diwygio trefniadau etholiadol awdurdodau lleol a newidiadau i drefniadau llywodraethu a pherfformiad ar gyfer Llywodraeth Leol, ymhlith cynigion eraill. Gwnaeth Llywodraeth Cymru hi'n glir mai'r mater o rymuso cynghorau lleol sydd wrth wraidd y Bil hwn. Ac mae e'n gwybod beth yw barn yr Aelodau ar yr ochr hon i'r Siambr, sef nad yw creu awdurdodau mwy o faint yn golygu y byddan nhw yn awdurdodau gwell. O gofio bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cadarnhau y bydd yn datblygu atebion ar y cyd ag awdurdodau lleol, rwyf yn gobeithio y gallwn ni erbyn hyn anghofio'r strwythur anferthol sy'n cael ei fygwth bob ychydig o flynyddoedd.
Nawr, mae'r ddogfen 'Ffyniant i Bawb' yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi 'cyflawni gwelliannau parhaus o ran cyrhaeddiad addysgol', sydd yn fy marn i yn gwbl groes i'r canlyniadau A* i C TGAU diweddaraf yng Nghymru, sydd fel y gwyddom, yr isaf ers 2005. Mae Estyn wedi nodi nad yw bylchau cyrhaeddiad addysgol wedi lleihau ar gyfer disgyblion sy'n cael prydau ysgol am ddim, ac rydym hefyd yn gwybod bod Estyn wedi canfod, mewn traean o ysgolion cynradd a thair o bob pum ysgol uwchradd, bod diffygion yn y modd y maen nhw'n sicrhau bod disgyblion yn defnyddio ac yn datblygu sgiliau rhifedd. Felly, efallai y gallai'r Prif Weinidog ddweud wrthym ymhle y mae gwelliannau cyson wedi digwydd mewn cyrhaeddiad addysgol, oherwydd mae'n ymddangos nad yw hyn yn wir.
Dirprwy Lywydd, ceir hefyd ddatgysylltiad sylweddol rhwng amcanion 'Ffyniant i bawb', rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru, a'r gyllideb ddrafft ar gyfer 2019-20. Mae'r syniad o ddarparu mwy o integreiddio, mwy o wasanaethau ataliol, a darparu gwasanaethau cyhoeddus addas ar gyfer y dyfodol, yn cael ei danseilio'n sylweddol gan doriadau pellach i wariant awdurdodau lleol, toriadau mewn termau real i gyllidebau cyfalaf ym maes iechyd, a mwy o gyfuno llinellau cyllideb allweddol, sy'n atal tryloywder mewn gwariant hyd yn oed ymhellach. Yn anffodus, nid ydym yn nes at ddeall sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â diffyg cywirdeb a dibynadwyedd y costau a amcangyfrifir ac a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru yn yr asesiadau o effaith rheoleiddiol sy'n dod gyda'r ddeddfwriaeth. Felly, unwaith eto, byddai mwy o ganllawiau ynghylch y mater hwn yn cael eu croesawu.
Mae hefyd yn bwysig bod Llywodraeth Cymru yn canfod yn union sut yr ariennir unrhyw gostau a nodwyd yn yr asesiadau o effaith rheoleiddiol, ac efallai y dylai Llywodraeth Cymru gynnig mwy o eglurder i bwyllgorau wrth i ddeddfwriaeth fynd drwy'r broses ddeddfwriaethol. Bob blwyddyn, mae'r Cynulliad yn pasio mwy a mwy o ddeddfwriaeth, ac rwy'n credu erbyn hyn fod angen inni efallai fod yn fwy ystyriol o ddeddfwriaeth sydd wedi'i phasio o'r blaen, gan ganolbwyntio'n ddigonol ar waith craffu ôl-ddeddfu. Ac fe fyddai'n ddiddorol clywed barn gyffredinol y Prif Weinidog ar sut y cafodd deddfwriaeth o'r fan hon ei hailystyried a'i rhoi drwy'r broses graffu yn y blynyddoedd dilynol er mwyn sicrhau ei heffeithiolrwydd, ac a yw e'n credu bod lle i wella yn y maes penodol hwn. Prin yw'r ddealltwriaeth, manylion a chyfarwyddyd yn nogfen 'Ffyniant i Bawb' y Llywodraeth ynghylch sut y bydd unrhyw un o'i hamcanion yn cael eu gyrru ymlaen, ac y mae hefyd yn hanfodol bod unrhyw ddeddfwriaeth a ddaw o ganlyniad i'r ddogfen 'Ffyniant i Bawb' yn ystyrlon, yn cael effaith wirioneddol ac yn cyflawni gwerth am arian i drethdalwyr Cymru. Ar yr ochr hon i'r Siambr, fe fyddwn ni'n parhau i ymgysylltu mewn modd adeiladol gyda'r broses ddeddfwriaethol a'r broses ôl-ddeddfu pryd y gallwn ni weld gwelliannau gwirioneddol i bobl Cymru. Diolch.
Mae 'ffyniant' yn air mawr, mae o'n air pwysig. Rydym ni i gyd eisiau Cymru sy'n ffynnu yn economaidd, yn gymdeithasol. Mi allwn ni sôn am ffyniant mewn gwasanaethau cyhoeddus—addysg ac iechyd hefyd. Rydw i eisiau Cymru sy'n ffynnu fel cenedl go iawn i gymryd ei lle ymhlith cenhedloedd y byd ac, yn sicr, allwn ni ddim gymryd y gair 'ffyniant' yn ysgafn na'i danchwarae fo. Ond, mae gen i ofn, nad ydw i'n gweld bod rhaglen 'Ffyniant i Bawb' Llywodraeth Cymru'n derbyn maint yr heriau sy'n wynebu Cymru. Nid ydy hi yn sicr yn dangos yr uchelgais sydd ei angen i ymateb i'r heriau yna.
Ac mae cynnydd—well inni fod yn onest yn fan hyn—wedi bod yn gyfyngedig yn y bron i 20 mlynedd ers sefydlu datganoli. Gallaf i roi faint a fynnir o enghreifftiau: mae GVA Cymru i lawr yn is nag yr oedd o ar ddechrau datganoli; rydym ni'n colli ein pobl ifanc ni, yn colli ein sgiliau a gwybodaeth. Yn haf 2017, mi ddangosodd adroddiad gan y Resolution Foundation bod Cymru wedi gweld colled net o dros 20,000 o raddedigion rhwng 2013 a 2016. Ar yr amgylchedd, ni fydd Llywodraeth Cymru yn cyrraedd ei tharged i leihau allyriadau 40 y cant erbyn 2020. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod allyriadau yng Nghymru, dair blynedd yn ôl, dim ond rhyw 19 y cant yn llai nag yr oedden nhw yn 1990. Dros yr un cyfnod, mae allyriadau ar draws y Deyrnas Unedig wedi'u lleihau 27 y cant.
Os edrychwn ni ar ddatganiad deddfwriaethol y Prif Weinidog yng Ngorffennaf y llynedd, mae'n fwy nodedig rydw i'n meddwl am yr hyn sydd ar goll, yn hytrach na'r hyn oedd yn cael ei gynnwys: dim Deddf aer lân i Gymru i fynd i'r afael â'r argyfwng iechyd cyhoeddus o lygredd awyr sy'n achosi 2,000 o farwolaethau cynnar bob blwyddyn yng Nghymru; dim deddfwriaeth i sefydlu cwmni ynni a allai wthio prosiectau adnewyddol newydd a hyd yn oed gwthio morlyn llanw Bae Abertawe.
Mi oedd y rhaglen ddeddfwriaethol yn cyfeirio at waddol y Prif Weinidog, yn cyfeirio at ddeddfwriaeth fel Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a'r Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, ond beth ydy pwrpas deddfwriaeth oni bai ei bod yn arwain at newid yn y ffordd mae pethau'n cael eu gwneud ac at wella bywydau pobl? Bron i bum mlynedd ers pasio'r Ddeddf teithio llesol, er enghraifft, mae cyfraddau teithio llesol yn dal i fod yr un fath ac mae llai o blant yn cerdded neu'n beicio i'r ysgol. Mae gwariant o ryw £10 y pen y flwyddyn yn llai o lawer na'r £17 i £20 y pen oedd yn cael ei argymell gan Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau.
Lle mae'r cynnydd yn nhermau mynd i'r afael â newid hinsawdd, llygredd awyr a gwastraff plastig? Yn hytrach na disgwyl i Lywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig gymryd y mater yma o ddifrif, mi fyddai Plaid Cymru yn cymryd yr awenau ein hunain ac yn cyflwyno Deddf awyr lân i Gymru. Mi fyddem ni'n anelu at ddileu gwerthiant ceir diesel a phetrol yn unig erbyn 2030, fel y mae nifer o wledydd yn ei wneud, ac sy'n darged mwy uchelgeisiol na'r hyn sydd wedi cael ei osod gan Lywodraeth Prydain. Mi fyddem ni'n cyflwyno cynllun dychwelyd poteli ac ardoll blastig defnydd unigol i fynd i'r afael â'r pla o lygredd plastig. Yng ngeiriau'r Marine Conservation Society:
Prosperity is an important word. We all want a prosperous Wales—prospering economically and socially. We can talk about prosperity in public services, in health and education. I want a Wales that is prospering as a real nation to take its place among the nations of the world. Certainly, we can't take that word 'prosperity' for granted and underplay its importance. But I’m afraid I don’t see that the 'Prosperity for All' programme put forward by the Government faces the scale of the challenges facing Wales, and it certainly doesn’t show the ambition to respond to those challenges.
Let's be honest, progress has been limited in the almost 20 years since the inception of devolution. I can give you numerous examples: Welsh gross value added is down, lower than it was at the beginning of devolution; we are losing our young people, their skills and knowledge. In the summer of 2017, a report by the Resolution Foundation showed that Wales had seen a net loss of over 20,000 graduates between 2013 and 2016. On the environment, the Welsh Government will not reach its target to reduce carbon emissions by 40 per cent by 2020. The latest figures show that emissions in Wales three years ago were only 19 per cent lower than they were in 1990. Across the UK, emissions have reduced by 27 per cent over the same period.
If we look at the First Minister’s legislative statement in July of last year, it’s more notable for what isn't included than what is: no clean air Act for Wales to tackle the public health crisis of air pollution, which is causing 2,000 early deaths every year in Wales, and no legislation to establish an energy company that could push renewable projects and even the Swansea bay tidal lagoon.
The legislative programme made reference to the First Minister’s legacy, talking about the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the active travel legislation. What’s the purpose of legislation if it doesn’t lead to a change in the way that things are done and to improvements in people’s lives? Almost five years since the passing of the Active Travel (Wales) Act 2013, active travel rates are still the same and fewer children are walking or cycling to school. Expenditure of some £10 per head per year is far less than the £17 to £20 per head that was recommended by the Economy, Infrastructure and Skills Committee.
Where's the progress in terms of tackling climate change, air pollution and plastic waste? Rather than waiting for the Conservative Government of the UK to take this issue seriously, Plaid Cymru would take the reins ourselves and introduce a clean air Act for Wales. We would aim to scrap the sale of petrol- and diesel-only cars by 2030, as a number of other nations are doing, which is a far more ambitious target than has been set by the UK Government. We would introduce a deposit-return scheme and a levy on single-use plastics to deal with excessive plastic waste. In the words of the Marine Conservation Society:
'if we don't change things, by 2050 we could have more plastic than fish (by weight) in the sea'.
os na fyddwn yn newid pethau, erbyn 2050 gallem fod â mwy o blastig na physgod (yn ôl pwysau) yn y môr'.
Yn nhermau gwella canlyniadau addysgol a rhoi'r dechrau gorau i fywyd i blant o bob cefndir, mi fydd cynnig gofal plant Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd yn gwaethygu'r bwlch parodrwydd am ysgol rhwng plant o'r cefndiroedd mwyaf difreintiedig a'u cyfoedion cyfoethocach. Mi fydd teuluoedd sy'n ennill hyd at £200,000 y flwyddyn yn elwa o ofal plant am ddim ar gyfer pob plentyn rhwng tair a phedair oed, ond ni fydd y plant sydd efo rhieni sy'n chwilio am waith neu mewn addysg neu hyfforddiant yn elwa o'r cynnig hwn. Mi fyddai cynnig cynhwysol, fel y mae Plaid Cymru wedi'i amlinellu, yn galluogi rhieni i ddychwelyd i'r gweithlu, yn ogystal â rhoi'r dechrau gorau posibl i bob plentyn.
Mi wnaf i orffen efo Brexit a'r effaith ar amaeth. Rydym ni'n dal i ddisgwyl i Lywodraeth Cymru gyflwyno deddfwriaeth i amddiffyn ein hamgylchedd, ffermydd a physgodfeydd yn hytrach na dewis rhoi pwerau nôl i Lundain. Ac, yn hytrach na dilyn llwybr Michael Gove, mi fyddai Llywodraeth Plaid Cymru yn cynnal taliad incwm sylfaenol i ffermwyr am ein bod ni'n credu bod angen y taliad uniongyrchol yna ar ffermwyr yng Nghymru. Mae'n rhaid inni sylweddoli anghenion ffermwyr yng Nghymru ac nid edrych ar yr hyn sydd yn digwydd dros y ffin. Mae cynlluniau Llywodraeth Cymru fel y maen nhw wedi'u nodi yn 'Brexit a'n Tir' yn cynnwys diddymu taliadau, wrth gwrs, yn raddol o 2020. Fel y mae FUW yn ei ddweud, mae hynny'n golygu'r newid mwyaf ers yr ail ryfel byd yn amaethyddiaeth yng Nghymru.
I gloi, Llywydd, mae sicrhau ffyniant i Gymru yn rhywbeth y dylai fod yn gyrru pob un ohonom ni. Mae gen i ofn mai dal i ddisgwyl yr ydym ni i'r Llywodraeth Llafur a'r Democratiaid Rhyddfrydol yma ddelifro rhaglen a all gynnig gwir obaith i'n cymunedau ni.
In terms of improving educational outcomes and giving children from all backgrounds the best start in life, the Government's free childcare offer will actually increase the gap in school readiness between children from the most disadvantaged backgrounds and the most prosperous. Families earning up to £200,000 per year will benefit from free childcare for every child between three and four years old, but the parents of children who are seeking work or are in education or training won't benefit from this offer. An inclusive offer, as Plaid Cymru has suggested, would enable parents to return to the workplace, as well as giving the best possible start to every child.
I will conclude with Brexit and the impact on agriculture. We are still waiting for the Welsh Government to introduce legislation to safeguard our environment, farms and fisheries rather than choosing to give powers back to London. And, rather than following the Michael Gove route, a Plaid Cymru Government would maintain the basic farm payment to farmers, because we believe that that direct payment is needed by farmers in Wales. We must realise and understand the needs of Welsh farmers and not look at what is happening over the border. The Welsh Government's plans as noted in 'Brexit and our land' include scrapping payments gradually from 2020, and, as the FUW says, that will mean the greatest change since the second world war in agriculture in Wales.
To conclude, Llywydd, securing prosperity for Wales is something that should be driving all of us. I'm afraid that we are still waiting for the Labour Government and the Liberal Democrats here to deliver a programme that can provide real hope for our communities.
Julie Morgan.
Julie Morgan.
Thank you, Deputy Presiding Officer, for calling me to speak in this very important debate, which looks at how we're faring in Wales and looks at the legislative programme. I'd like to congratulate the Government on the progress that has been made. I'd like to focus on a couple of issues.
Housing is one of the biggest issues I deal with in my constituency office, and I'm sure that is true of many of the Assembly Members here. Having a secure home is one of the fundamental building blocks in society and I know that the Welsh Government has done a lot of work in this area. I particularly welcome the fact that we have ended the right to buy this year—in January this year—which will keep the much-depleted stock of council housing for those who need it most. I think that was a very bold, progressive measure for the Government to take, and I hope that it will result in more of the stock remaining now in local authorities' hands.
I also welcome the efforts to prevent homelessness, and I note that the annual report says that more than 16,000 households in Wales have successfully been prevented from becoming homeless. I know this legislation has been much admired in other parts of the UK and has been adopted in some, because putting a duty on local authorities to prevent people becoming homeless, I think is obviously the key—to get in there before it becomes too late.
One cause of homelessness is the insecurity of tenure for tenants in the private rented sector, and I know that the Government is discussing getting rid of section 21, the so-called no-fault evictions clause. I think it's very important that the Government does press ahead with this because rented accommodation was where we used to expect students and maybe young people in their first jobs to live, but now it has in many cases become the place for families with children and for older people and disabled people to live. In fact, there are 460,000 people in Wales living in the private rental sector, and obviously I think that we as a Government must make sure that they should not be in constant fear of being evicted without good reason. There's also evidence that section 21 disproportionately impacts on women, who are more likely to have dependent children and who will be experiencing in some cases poor housing conditions, and also fear revenge eviction if they complain. I know that the Government has tackled that particular issue.
So, I hope, as I say, that the Government will press ahead to get rid of no-fault evictions, because as things stand at the moment families can be evicted after six months, with a consequent disruption to family life and children's schooling. I also welcome the target to provide 20,000 more affordable homes over this Assembly term, and I'm very pleased that Cardiff council is building the first council houses in a generation to help tackle the waiting list in Cardiff, which is nearly 8,000 people.
However, I do think it's very important that we make sure that these new houses are built sustainably. SPECIFIC, which is based at Swansea University, came—I think it was last week—to the Assembly to tell us about the provision of active buildings, which use solar energy that is integrated into the building and storage technologies to provide heat, power and transport at the point of use. So we do now have the technology to build energy positive buildings, and I believe that all buildings built in Wales that are publicly funded should be active buildings. So, it's huge progress that these technologies have been developed here, and I do believe that we should ensure that all public buildings should be active buildings.
I'd, finally, like to turn to children's rights and I welcome the progress on children's rights that's been made in Wales. I think Wales has led the way, really, on children's rights, appointing the first children's commissioner in the UK, having school councils in school, passing the rights of children and young persons Measure, which means that we should be considering children in all the legislation that we plan. And I'd also like to welcome the progress that is due to be made on the issue of the legislation to prohibit the use of physical punishment of children. As the First Minister knows, this is something I've campaigned on for many years, but I'm very pleased that this Assembly, this Government, is now planning to actually bring this to fruition.
Diolch, Dirprwy Lywydd, am alw arnaf i siarad yn y ddadl hynod o bwysig hon, sy'n edrych ar sut y mae hi arnom ni yng Nghymru ac sy'n edrych ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Hoffwn longyfarch y Llywodraeth ar y cynnydd a wnaed. Hoffwn ganolbwyntio ar un neu ddau o faterion.
Tai yw un o'r materion mwyaf yr wyf i'n ymdrin ag ef yn fy swyddfa etholaeth, ac rwyf yn sicr bod hynny'n wir yn achos llawer o Aelodau'r Cynulliad hwn. Mae bod â chartref diogel yn un o'r blociau adeiladu sylfaenol mewn cymdeithas ac fe wn i fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud llawer o waith yn y maes hwn. Rwy'n croesawu'n arbennig y ffaith ein bod wedi diddymu'r hawl i brynu eleni—ym mis Ionawr eleni—a fydd yn cadw'r stoc o dai cyngor, sydd wedi prinhau'n sylweddol, i'r rhai sydd eu hangen fwyaf. Rwy'n credu bod hynny'n gam blaengar a beiddgar iawn ar ran y Llywodraeth, ac rwy'n gobeithio y bydd mwy o'r stoc sy'n weddill yn aros yn nwylo'r awdurdodau lleol o ganlyniad.
Rwy'n croesawu hefyd yr ymdrechion i atal digartrefedd, ac rwy'n sylwi bod yr adroddiad blynyddol yn dweud bod mwy na 16,000 o deuluoedd yng Nghymru wedi osgoi digartrefedd yn llwyddiannus. Fe wn i fod y ddeddfwriaeth hon yn destun edmygedd mawr mewn rhannau eraill o'r DU a'i bod wedi'i mabwysiadu mewn rhai ohonyn nhw, oherwydd bod rhoi dyletswydd ar awdurdodau lleol i atal pobl rhag mynd yn ddigartref yn amlwg yn allweddol—i weithredu cyn iddi fynd yn rhy hwyr.
Un o achosion digartrefedd yw ansicrwydd deiliadaeth ymhlith tenantiaid yn y sector rhentu preifat, a gwn fod y Llywodraeth yn trafod cael gwared ar adran 21, y cymal troi allan heb fai, fel y'i gelwir. Mae'n bwysig iawn bod y Llywodraeth yn bwrw ymlaen â hyn oherwydd bod llety rhent, sef lle yr oeddem ar un adeg yn disgwyl i fyfyrwyr ac efallai pobl ifanc yn eu swyddi cyntaf fyw ynddo, ond sydd erbyn hyn, mewn llawer o achosion yn lle ar gyfer teuluoedd â phlant ac ar gyfer pobl anabl a phobl hŷn i fyw ynddo. Yn wir, ceir 460,000 o bobl yng Nghymru yn byw yn y sector rhentu preifat, ac yn amlwg rwy'n credu bod yn rhaid i ni fel Llywodraeth wneud yn sicr na ddylen nhw ofni cael eu troi allan heb reswm da. Ceir tystiolaeth hefyd bod adran 21 yn cael effaith anghymesur ar fenywod, sy'n fwy tebygol o fod â phlant dibynnol ac a fydd yn dioddef amodau tai gwael mewn rhai achosion, ac yn ofni cael eu troi allan mewn modd dialgar hefyd os ydynt yn cwyno. Gwn fod y Llywodraeth wedi mynd i'r afael â'r mater penodol hwnnw.
Felly, rwyf yn gobeithio y bydd y Llywodraeth yn bwrw ymlaen i gael gwared ar achosion o droi allan heb fai, oherwydd fel y mae pethau ar hyn o bryd, gall teuluoedd gael eu troi allan ar ôl chwe mis, gan amharu ar fywyd y teulu a gwaith ysgol y plant o ganlyniad. Rwy'n croesawu hefyd y targed i ddarparu 20,000 o gartrefi mwy fforddiadwy dros y tymor Cynulliad hwn, ac rwyf yn falch iawn bod Cyngor Caerdydd yn adeiladu'r tai cyngor cyntaf mewn cenhedlaeth i helpu i fynd i'r afael â'r rhestr aros yng Nghaerdydd, sy'n cynnwys bron i 8,000 o bobl.
Fodd bynnag, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni sicrhau bod y tai newydd hyn yn cael eu hadeiladu mewn ffordd gynaliadwy. Daeth SPECIFIC, sydd wedi ei leoli ym Mhrifysgol Abertawe,—yr wythnos diwethaf rwy'n credu—i'r Cynulliad i ddweud wrthym am y ddarpariaeth o adeiladau ynni gweithredol, sy'n defnyddio ynni solar a gaiff ei integreiddio i'r adeilad a thechnolegau storio i ddarparu gwres, pŵer a thrafnidiaeth yn y fan lle mae'n cael ei defnyddio. Felly, mae gennym ni bellach y dechnoleg i godi adeiladau effeithlon o ran ynni, ac rwy'n credu y dylai pob adeilad a godir yng Nghymru gan ddefnyddio cyllid cyhoeddus fod yn adeilad ynni gweithredol. Felly, mae'n arwydd o gynnydd aruthrol fod y technolegau hyn wedi'u datblygu yma, ac rwy'n credu y dylem ni sicrhau y dylai pob adeilad cyhoeddus fod yn adeilad ynni gweithredol.
Yn olaf, fe hoffwn i droi at hawliau plant, ac rwyf yn croesawu'r cynnydd o ran hawliau plant a wnaed yng Nghymru. Rwyf yn credu bod Cymru wedi arwain y ffordd mewn gwirionedd o ran hawliau plant, drwy benodi'r Comisiynydd Plant cyntaf yn y DU, sicrhau bod cynghorau ysgol yn yr ysgol, pasio mesur hawliau plant a phobl ifanc, sy'n golygu ein bod yn ystyried plant ymhob deddfwriaeth yr ydym yn ei chynllunio. A hoffwn hefyd groesawu'r cynnydd y bwriedir ei wneud o ran y ddeddfwriaeth i wahardd cosbi plant yn gorfforol. Fel y gŵyr y Prif Weinidog, y mae hyn yn rhywbeth yr wyf i wedi ymgyrchu amdano ers blynyddoedd lawer, ond rwyf yn falch iawn bod y Cynulliad hwn, y Llywodraeth hon, yn awr yn bwriadu, mewn gwirionedd, i hyn ddwyn ffrwyth.
Well, it would be surprising if any Government didn't have anything to boast about as a result of 12 years of activity, and I acknowledge that there's been progress on numerous fronts in the course of the last year. Obviously, we all welcome such things as the new treatment fund, the tax cuts that have taken place for small businesses and so on, which are laid out in the foreword to this document, which has a charming photograph of an unhirsute First Minister.
And I certainly would be churlish not to commend the leader of the house for her efforts in relation to the extending of broadband coverage and so on in Wales. Whatever remains yet to be done, significant progress has been made in the last 12 months.
But beyond that, I said last year that 'Prosperity for All' reminded me of a hymn that I used to sing as a boy at Sunday school, 'Tell me the old, old story,' but this year I think we've moved on, and now it's 'There is a green hill far away'. Adam Price, last year, in his speech on 'Prosperity for All' said that it was 'Taking Wales Forward' on steroids—it had gone up from 15 pages to 27. And, indeed, this year's document—the report has gone up to 32. So, given what Rhun ap Iorwerth said about the Government's failure to meet its recycling target, I suppose when these documents come to be shredded, this may well assist them in that aim.
But the reality of the background to this document, of course, is that Wales is still at the bottom of the heap in the income tables of the regions of England and the nations of the United Kingdom. Although economic growth has been better in the last 12 months than it has been in recent years, and we are closing the gap on the north-east, which is next to the bottom on the table, the progress is painfully slow. Gross value added per head in Wales is still stuck at £19,140 a year, and whereas, 20 years ago, Northern Ireland was lower than Wales, now it is significantly above. So, we've had 20 years of Labour Government in Wales and we've actually gone backwards.
Now, I acknowledge at once, of course, that, despite devolution, there are many of the levers of economic change that are not within the power and control of the Welsh Government, and those remain with the United Kingdom, not least business taxes, which, unlike some in my party, I'm anxious to see devolved to Wales, so that we can change the economic climate in a significant way that will, if used imaginatively, open the way to the attraction of more industries to Wales, making it easier to do business within Wales and to produce in Wales.
That, of course, is not fully available to the Welsh Government at the moment, but the mood of pessimism that the Welsh Government continually pours out, particularly in relation to Brexit, is certainly not calculated to inspire confidence in investors, although we have had success stories, of course, like Aston Martin. I think the Qatar Airways decision to come to Cardiff is going to be a potentially massive boost to Wales, and I acknowledge the role that the First Minister played in that respect as well.
But, nevertheless, it's, in general, I think, a story not so much of success but of failure. If we look at the Barclays entrepreneurial index, Wales has the second lowest number of high-growth companies in the UK at 77. The number of private equity-backed companies in Wales has increased from 40 in last year's research to 50, but that's small progress indeed. The number of companies receiving venture capital funding has increased from 23 last year to 32, but the value of this investment hasn't increased—it's stable year on year at only £9 million. So, there's a lot more that's yet to be done. So, the Government sets the tone, more than anything else at the moment, and I think the tone that is being set is not one that is calculated to attract business to Wales.
I just want to say one more thing in the short time available to me. The Government has added decarbonisation to its list of desirable objectives, but what's happening in China and India is the opposite. They are putting development before decarbonisation and they are not accepting any limits on carbon emissions because they put economic growth at the top of the table. Wales is the poor relation within the United Kingdom. We should, I think, take the same attitude towards this as the countries that, admittedly, are way down the income scale in world terms, but have made massive progress in recent years in improving the material lives of their people.
Wales is responsible for 0.06 per cent of carbon dioxide emissions. Carbon dioxide is not a pollutant. Rhun ap Iorwerth was talking about an Act to improve air quality. I'm totally in favour of that, but carbon dioxide is not a pollutant like sulphur dioxide or nitrogen dioxide. So, I think what we need to do, instead of piling costs upon industry that are unnecessary, and exporting jobs as a result and exporting industry, we should put economic growth at the top of our agenda—[Interruption.] I have read the Stern report, but we can't go into that now. The Stern report is political propaganda by somebody who's not a climate scientist. So, what we need to do is to put what matters to ordinary people first, and in Wales, at the bottom of the income scale, we need to improve their standard of living.
Wel, fe fyddai'n syndod pe na byddai gan unrhyw Lywodraeth rywbeth i ymffrostio yn ei gylch ar ôl 12 mlynedd o weithgarwch, ac rwyf yn cydnabod y bu cynnydd mewn nifer o feysydd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Yn amlwg, yr ydym i gyd yn croesawu pethau fel y gronfa driniaeth newydd, y toriadau mewn treth ar gyfer busnesau bach ac ati, a nodir yn y rhagair i'r ddogfen hon, sydd â llun hyfryd o Brif Weinidog eilliedig.
Ac yn sicr fe fyddai'n anfoesgar peidio â chanmol arweinydd y tŷ am ei hymdrechion o ran ymestyn band eang ac ati yng Nghymru. Beth bynnag sydd ar ôl i'w wneud, gwnaed cynnydd sylweddol dros y 12 mis diwethaf.
Ond y tu hwnt i hynny, dywedais y llynedd bod 'Ffyniant i Bawb' yn fy atgoffa i o emyn yr oeddwn yn arfer ei chanu fel bachgen yn yr ysgol Sul, 'Tell me the old, old, story', ond eleni rwy'n credu ein bod wedi symud ymlaen, ac erbyn hyn 'There is a green hill far away' yw hi. Dywedodd Adam Price, y llynedd, yn ei araith ar 'Ffyniant i Bawb' ei fod yn 'Symud Cymru Ymlaen' ar steroidau—roedd wedi cynyddu o 15 o dudalennau i 27. Ac, yn wir, mae dogfen eleni—mae'r ddogfen wedi cynyddu i 32 o dudalennau. Felly, o ystyried yr hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth am fethiant y Llywodraeth i gyrraedd ei tharged ailgylchu, y mae'n debyg pan ddaw hi'n amser rhwygo'r dogfennau y bydd hyn yn ei helpu i gyrraedd y nod hwnnw.
Ond y gwir am gefndir y ddogfen hon, wrth gwrs, yw bod Cymru'n parhau ar waelod y domen yn nhablau incwm rhanbarthau Lloegr a gwledydd y Deyrnas Unedig. Er bod twf economaidd wedi bod yn well yn ystod y 12 mis diwethaf nag a fu yn y blynyddoedd diweddar, ac yr ydym yn cau'r bwlch rhyngom ni â Gogledd-ddwyrain Lloegr, sydd yn olaf ond un yn y tabl, y mae'r cynnydd yn boenus o araf. Mae'r gwerth ychwanegol gros fesul pen yng Nghymru yn aros ar £19,140 y flwyddyn, ac er i Ogledd Iwerddon fod yn is na Chymru 20 mlynedd yn ôl, bellach y mae gryn dipyn yn uwch. Felly, rydym ni wedi cael 20 mlynedd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru ac rydym ni mewn gwirionedd wedi mynd tuag at yn ôl.
Nawr, rwyf yn cydnabod ar unwaith, wrth gwrs, er gwaethaf datganoli, bod llawer o ysgogwyr newid economaidd nad ydyn nhw o fewn pŵer a rheolaeth Llywodraeth Cymru, ac erys y rhain yn y Deyrnas Unedig, yn enwedig trethi busnes, yr wyf i, yn wahanol i rai yn fy mhlaid, yn awyddus iddyn nhw gael eu datganoli i Gymru, er mwyn inni allu newid yr hinsawdd economaidd mewn ffordd arwyddocaol a fydd, os y'i defnyddir gyda dychymyg, yn denu mwy o ddiwydiannau i Gymru, gan ei gwneud yn haws i wneud busnes yng Nghymru ac i gynhyrchu yng Nghymru.
Wrth gwrs, nid yw hynny ar gael yn llawn i Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd, ond yn sicr nid yw'r awyrgylch o besimistiaeth a ddaw o gyfeiriad Llywodraeth Cymru yn barhaus, yn enwedig ynglŷn â Brexit, wedi ei gynllunio i ennyn hyder buddsoddwyr, er y cafwyd straeon o lwyddiant, wrth gwrs, fel Aston Martin. Rwy'n credu bod penderfyniad Qatar Airways i ddod i Gaerdydd o bosib yn mynd i fod yn hwb enfawr i Gymru, ac rwyf yn cydnabod cyfraniad y Prif Weinidog yn hyn o beth hefyd.
Ond, serch hynny, yn gyffredinol, rwy'n credu mai stori o fethiant a geir yn hytrach na llwyddiant. Os edrychwn ni ar fynegai entrepreneuriaid Barclays, mae gan Gymru'r nifer isaf ond un o gwmnïau twf uchel yn y DU sef 77. Mae nifer y cwmnïau a gefnogir gan ecwiti preifat yng Nghymru wedi cynyddu o 40 yn ôl ymchwil y llynedd i 50, ond cynnydd bach yw hyn mewn gwirionedd. Mae nifer y cwmnïau sy'n cael arian cyfalaf menter wedi cynyddu o 23 y llynedd i 32, ond nid yw gwerth y buddsoddiad hwn wedi cynyddu—mae'n sefydlog ar £9 miliwn yn unig flwyddyn ar ôl blwyddyn. Felly, mae llawer mwy i'w wneud eto. Felly, gosod y cywair y mae'r Llywodraeth, yn fwy nag unrhyw beth arall ar hyn o bryd, a chredaf nad yw'r cywair a osodir yn mynd i ddenu busnes i Gymru.
Hoffwn ddweud un peth arall yn yr amser byr sydd ar gael i mi. Mae’r Llywodraeth wedi ychwanegu datgarboneiddio at ei rhestr o amcanion dewisol, ond y mae'r hyn sy'n digwydd yn Tsieina ac India i'r gwrthwyneb. Maen nhw'n rhoi datblygiad o flaen datgarboneiddio ac nid ydyn nhw'n derbyn unrhyw derfynau ar allyriadau carbon oherwydd eu bod nhw'n rhoi twf economaidd ar frig y tabl. Cymru yw'r berthynas dlawd o fewn y Deyrnas Unedig. Fe ddylem ni, rwy'n credu fod â'r un agwedd tuag at hyn â'r gwledydd hynny sydd, mae'n rhaid cyfaddef, ymhell i lawr y raddfa incwm mewn termau byd-eang, ond sydd wedi gwneud cynnydd aruthrol yn y blynyddoedd diwethaf o ran gwella bywydau materol eu pobl.
Mae Cymru yn gyfrifol am 0.06 y cant o allyriadau carbon deuocsid. Nid yw carbon deuocsid yn llygrwr. Roedd Rhun ap Iorwerth yn sôn am Ddeddf i wella ansawdd aer. Rwyf yn llwyr o blaid hynny, ond nid yw carbon deuocsid yn llygrwr megis sylffwr deuocsid neu nitrogen deuocsid. Felly, rwy'n credu mai'r hyn sydd angen inni ei wneud, yn hytrach na phentyrru costau diangen ar ddiwydiant, ac allforio swyddi ac allforio diwydiant o ganlyniad, yw gosod twf economaidd ar frig ein hagenda—[Torri ar draws.] Rwyf wedi darllen adroddiad Stern, ond ni allwn drafod hynny nawr. Propaganda gwleidyddol yw adroddiad Stern gan rywun nad yw'n wyddonydd hinsawdd. Felly, yr hyn y mae angen inni ei wneud yw rhoi'r hyn sy'n bwysig i bobl gyffredin yn gyntaf, ac yng Nghymru, ar waelod y raddfa incwm, y mae angen inni wella eu safon byw.
I just wanted to take part in this debate to reflect on some of the challenges that are ahead. I have to say I did regret the rather self-congratulatory tone of the First Minister in his opening speech and I don't think it reflected many of the challenges that are still ahead. We know, for example, that the performance of our education system is lagging behind other parts of the UK. That's, of course, partly due to the significant spending gap per pupil between England and Wales, which we've debated and discussed many times. It doesn't matter which organisation you look to, everyone says that there's a funding gap and the outcomes are actually worse.
We also, of course, don't have a service pupil premium for those children whose parents are in the armed forces here in Wales, which they do in other parts of the UK, and, as a result of that, there are challenges that service children have to face as a result of the difficulty, sometimes, of being posted to different places in the UK with their parents, which has an impact and we can't overcome that.
Now, there has been some progress. This party has welcomed elements of the future generations Act, and I want to pay tribute, of course, as we have in the past, to the work of the former Cabinet Secretary Carl Sargeant in terms of his work on that front. We also, of course, welcome the childcare funding Bill that is currently making its way through the National Assembly. That's not to say that we won't be tabling some amendments to improve it, but we welcome what it's trying to achieve in terms of encouraging people back into work through the provision of free childcare.
But what this party will always stand against is a smacking ban, a smacking ban that is not popular in the country at large, that no-one has been clamouring on the doorsteps to ask us to put through in terms of legislation. We've got many bigger things to do in terms of the challenges that our country has to face. So, I urge you, First Minister, to consider the growing evidence that there is out there about opposition to this sort of approach here in Wales.
A ComRes poll back in 2017 suggested that 76 per cent of people in Wales do not think that parental smacking of children should be a criminal offence. Yet, that's precisely, effectively what is going to happen as a result of the legislation that you are bringing forward. Seventy per cent of those questioned were concerned that a smacking ban might flood police and social workers with relatively trivial cases, which would mean that they would struggle to stop the serious abusers of children. Seventy-seven per cent think that it should be the role of parents and guardians to decide whether or not to smack their children, not the state. Sixty-eight per cent of those surveyed said that it's sometimes necessary to smack a naughty child. And, 85 per cent, of course, of adults across the country were smacked by their parents or guardians as a form of discipline.
The current law is working. It safeguards against abuse, and the defence of reasonable chastisement isn't one that is being used in the courts system. The Crown Prosecution Service said that across England and Wales between 2009-17, there were just three cases reported to them where the defence of reasonable chastisement was actually used. All of those cases—all three of them—emanated from England, there wasn't a single one in Wales, and it suggests to me that the system is therefore proportionate and it is working.
Now, as far as I'm concerned, there are many more important things that you ought to be focusing on in terms of opportunities for children and young people, in particular, the disgraceful state, I have to say, of the Welsh education system after being run by your party for the best part of 20 years. That's what you need to be getting to grips with, not legislating for something that most parents don't want you to legislate on, and that most members of the public don't want you to legislate on either. It will result in many decent, loving parents being criminalised by a system, and the system being absorbed all the time in focusing their energy on trivial things when the serious abuse that does take place in this country needs to be the focus of social workers, and needs to be the focus of the police and the Crown Prosecution Service.
Roeddwn i eisiau cymryd rhan yn y ddadl hon er mwyn ystyried rhai o'r heriau sydd o'n blaenau. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn gresynu at dôn hunanglodforus braidd y Prif Weinidog yn ei araith agoriadol ac nid wyf yn credu i'w araith adlewyrchu llawer o'r heriau sy'n dal o'n blaenau. Gwyddom, er enghraifft, fod perfformiad ein system addysg yn llusgo y tu ôl i rannau eraill o'r DU. Mae hynny, wrth gwrs, yn rhannol oherwydd y gwahaniaeth sylweddol yn y gwariant fesul disgybl rhwng Cymru a Lloegr, ac rydym wedi trafod a dadlau am hynny droeon. Does dim ots pa sefydliad yr ydych chi'n edrych arno, mae pawb yn dweud bod yna fwlch cyllido a bod y deilliannau'n waeth mewn gwirionedd.
Hefyd, wrth gwrs, nid oes gennym ni bremiwm disgybl yn y gwasanaeth ar gyfer y plant hynny y mae eu rhieni yn y lluoedd arfog yma yng Nghymru, sydd ganddyn nhw mewn rhannau eraill o'r DU, ac, o ganlyniad i hynny, mae yna heriau y mae'n rhaid i blant sydd â rhieni yn y lluoedd arfog eu hwynebu o ganlyniad i'r anhawster, weithiau, o gael eu lleoli mewn gwahanol leoedd yn y DU gyda'u rhieni, sy'n cael effaith, ac ni allwn oresgyn hynny.
Nawr, bu rhywfaint o gynnydd. Mae'r blaid hon wedi croesawu elfennau o Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol, a hoffwn dalu teyrnged, wrth gwrs, fel y gwnaethom yn y gorffennol, i waith y cyn-Ysgrifennydd Cabinet Carl Sargeant am ei waith yn y maes hwnnw. Hefyd, wrth gwrs, croesawn y Bil cyllido gofal plant sydd ar hyn o bryd yn gwneud ei ffordd drwy'r Cynulliad Cenedlaethol. Nid yw hynny'n golygu na fyddwn yn cyflwyno rhai gwelliannau er mwyn ei wella, ond rydym yn croesawu'r hyn y mae'n ceisio ei gyflawni o ran annog pobl yn ôl i weithio drwy ddarparu gofal plant rhad ac am ddim.
Ond yr hyn y bydd y blaid hon bob amser yn ei wrthwynebu yw gwaharddiad ar smacio, gwaharddiad ar smacio nad yw'n boblogaidd yn y wlad yn gyffredinol, nad oes neb wedi bod yn galw ar garreg y drws yn gofyn inni ei roi ar waith o ran deddfwriaeth. Mae gennym ni lawer o bethau mwy i'w gwneud o ran yr heriau sydd gan ein gwlad i'w hwynebu. Felly, rwyf yn eich annog, Prif Weinidog, i ystyried y dystiolaeth gynyddol sydd ar gael am wrthwynebiad i'r math hwn o ymagwedd yma yng Nghymru.
Awgrymodd arolwg ComRes yn ôl yn 2017 nad yw 76 y cant o'r bobl yng Nghymru yn credu y dylai smacio plant gan rieni fod yn drosedd. Eto, dyna'n union, yn ymarferol, fydd yn digwydd o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth yr ydych chi yn ei chyflwyno. Roedd saith deg y cant o'r rhai hynny a holwyd yn pryderu y gallai gwahardd smacio lethu'r heddlu a gweithwyr cymdeithasol gydag achosion cymharol ddibwys, a fyddai'n golygu y bydden nhw'n cael trafferth i atal pobl sy'n cam-drin plant yn ddifrifol. Mae saith deg saith y cant o'r farn mai cyfrifoldeb rhieni a gwarcheidwaid yw penderfynu a ddylid smacio eu plant ai peidio, nid y wladwriaeth. Dywedodd chwe deg wyth y cant o'r rhai hynny a holwyd ei bod weithiau'n angenrheidiol i smacio plentyn drwg. Ac, wrth gwrs, roedd 85 y cant o oedolion ledled y wlad wedi cael eu smacio gan eu rhieni neu eu gwarcheidwaid fel modd o ddisgyblu.
Mae'r gyfraith bresennol yn gweithio. Mae'n diogelu rhag cam-drin, ac nid yw cosb resymol yn amddiffyniad a ddefnyddir yn system y llysoedd. Dywedodd Gwasanaeth Erlyn y Goron mai dim ond tri achos a adroddwyd iddynt ledled Cymru a Lloegr rhwng 2009-17, pan ddefnyddiwyd cosb resymol fel amddiffyniad, mewn gwirionedd. Roedd pob un o'r achosion hynny—y tri ohonynt—yn deillio o Loegr, nid oedd yr un ohonyn nhw yng Nghymru, ac mae hynny'n awgrymu i mi fod y system yn gymesur felly, a'i bod yn gweithio.
Nawr, cyn belled ag yr wyf i yn y cwestiwn, mae llawer o bethau mwy pwysig y dylech chi fod yn canolbwyntio arnyn nhw o ran cyfleoedd i blant a phobl ifanc, yn enwedig, cyflwr gwarthus, mae'n rhaid imi ddweud, y system addysg yng Nghymru ar ôl iddi gael ei gweithredu gan eich plaid chi am bron i 20 mlynedd. Dyna beth y mae angen ichi fynd i'r afael ag ef, nid deddfu ar rywbeth nad yw'r rhan fwyaf o rieni ddim yn dymuno i chi ddeddfu arno, ac nad yw'r rhan fwyaf o aelodau'r cyhoedd yn dymuno i chi ddeddfu arno ychwaith. Bydd yn arwain at dorcyfraith i lawer o rieni caredig, cariadus gan system, a'r system honno yn treulio'i holl amser yn canolbwyntio'i hegni ar bethau dibwys pan fo angen i'r cam-drin difrifol sy'n digwydd yn y wlad hon fod yn flaenoriaeth i weithwyr cymdeithasol, ac yn flaenoriaeth i'r heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron.
Thank you. Can I now call the First Minister to reply to the debate—Carwyn Jones?
Diolch. A gaf i yn awr alw ar y Prif Weinidog i ymateb i'r ddadl—Carwyn Jones?
Thank you, Dirprwy Lywydd, and can I thank Members for their contributions?
I listened, first, to what the leader of the opposition had to say, and he went through issues where he had criticisms of what the Government has done, and that, of course, is his right as leader of the opposition. But not once did I hear any suggestion of what a Conservative Assembly administration would do. There's no alternative programme for government, there's no, 'You're doing this, but we would do this'. There's no suggestion of—[Interruption.] Yes, of course I will.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau?
Gwrandewais, yn gyntaf, ar yr hyn a oedd gan arweinydd yr wrthblaid i'w ddweud, ac aeth ef drwy'r materion lle'r oedd ganddo feirniadaeth ar yr hyn y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud, a dyna, wrth gwrs, yw ei hawl fel arweinydd yr wrthblaid. Ond chlywais i ddim unwaith unrhyw awgrym o'r hyn y byddai gweinyddiaeth Geidwadol yn y Cynulliad yn ei wneud. Nid oes rhaglen lywodraethu amgen, nid oes un, 'Rydych chi'n gwneud hyn, ond byddem ni'n gwneud hyn'. Nid oes unrhyw awgrym o—[Torri ar draws.] Gwnaf, wrth gwrs y gwnaf i.
We set out a legislative programme in our manifesto before the last Assembly elections, and in addition to that, of course, my colleague Paul Davies, the leader of the opposition, is bringing forward legislation on autism that your party is opposing.
Fe wnaethom ni nodi rhaglen ddeddfwriaethol yn ein maniffesto cyn etholiadau diwethaf y Cynulliad, ac yn ogystal â hynny, wrth gwrs, mae fy nghyd-Aelod, Paul Davies, arweinydd yr wrthblaid, yn cyflwyno deddfwriaeth ar awtistiaeth y mae eich plaid chi'n ei gwrthwynebu.
Indeed, in our manifesto we had a commitment to removing the defence of reasonable chastisement, which we intend to keep to. But no indication of what a programme for government of a Conservative administration in the Assembly would look like, which is disappointing.
In terms of legislation outside this Chamber, there's no tribalism involved—we don't see it in that way—but there is a serious issue in terms of capacity, if I'm honest with you. We have a heavy legislative programme. We have Brexit, which will cause us more difficulty in terms of capacity, and it can be difficult to offer support to Bills from outside the Government programme because of that capacity. These are busy times, and it can be difficult to do that. So, there's no question of tribalism here; it's a question of ensuring that we can get our own business through first, which, as a Government, I believe we are entitled to do, and then we'll have to see if there's any spare capacity, taking into account Brexit, to see what can be done for legislation outside Government. So, it's not a political decision, necessarily—it's more to do with what we think we can do without jeopardising our own programme.
When it comes to health, well, in terms of the Bill itself, there's a White Paper the Member will know has been published. As he will know, we are putting more resources into health, again, as we've done year after year, because we know that health is an area that people will judge us on when it comes to how we perform as a Government.
He talks of empowerment of local councils. His view is there is no need to restructure local government. There is a need, definitely, to ensure local government works together because he cannot, surely, suggest that the structure of local government in Wales has been marvellous for years. We had six local authorities in special measures for education, we had one local authority that had completely collapsed to the extent that we had to take it over, and his own local authority had real problems in terms of the then chief executive and in terms of its delivery. What I have noticed is that the education consortia have done wonders in terms of ensuring better results in schools, in terms of provision of courses across regions, and that is one of the areas where local authorities have to work together in the future.
Regional planning is another. My colleague here, Hefin David, has made this point many, many times. You cannot, if you're a planning authority, just simply plan for within your own area; you have to work with other local authorities in order to ensure that there is a proper regional plan to deal with housing need.
And, of course, we know that we have provided more support for local government than would be the case in England; that's not to say they've got more money—we know there have been cuts in local government—but it's been far worse in England, with even talk now of the revenue support grant disappearing in England. That is a recipe for rich areas to get richer and for poor areas to get poorer. So, we will work with our local government colleagues to help them through the difficult times that they've had—there's no question about that—and there are difficult times, certainly, ahead.
When it comes to GCSE results, I'd remind you that we introduced this year a more difficult and more rigorous process when it came to GCSEs, making sure that young people tried the exam at the time that was right for them, not right for the school. We made sure that more and more pupils, for example, are taking double science GCSE rather than the BTEC, and all this, we thought, would have a significant effect on results that would push results downwards this year, but that's not what's happened. So, even though more rigour has been introduced to the system, we have seen results, at the very least, stay steady.
In terms of post-legislative scrutiny, in some ways that's a matter for the Assembly and its committees, but as a Government, of course, we understand the need to review legislation and, of course, we work with the Law Commission to take forward that process to see how we can further improve Welsh law in the future.
Am I over time, Dirprwy Lywydd?
Mewn gwirionedd, yn ein maniffesto roedd gennym ni ymrwymiad i gael gwared ar gosb resymol fel amddiffyniad, a bwriadwn gadw at hynny. Ond nid oes unrhyw arwydd o sut beth fyddai rhaglen lywodraethu gweinyddiaeth Geidwadol yn y Cynulliad, ac mae hynny'n siomedig.
O ran deddfwriaeth y tu allan i'r Siambr hon, nid oes unrhyw gyfundrefn lwythol ar waith—nid ydym yn ei gweld hi yn y ffordd honno—ond mae mater difrifol o ran capasiti, os wyf yn onest â chi. Mae gennym ni raglen ddeddfwriaethol drom. Mae gennym ni Brexit, a fydd yn achosi mwy o anawsterau inni o ran capasiti, a gall fod yn anodd i gynnig cymorth i Filiau o'r tu allan i raglen y Llywodraeth oherwydd y capasiti hwnnw. Mae hon yn adeg brysur, a gall fod yn anodd i wneud hynny. Felly, nid oes unrhyw gwestiwn o gyfundrefn lwythol yn y fan yma; mae'n fater o sicrhau y gallwn ni gael ein busnes ein hunain trwyddo yn gyntaf, ac, fel Llywodraeth, rwy'n credu bod gennym ni hawl i wneud hynny, ac yna bydd yn rhaid i ni weld a oes unrhyw gapasiti dros ben, gan ystyried Brexit, i weld beth y gellir ei wneud o ran deddfwriaeth o'r tu allan i'r Llywodraeth. Felly, nid penderfyniad gwleidyddol yw hwn o reidrwydd—mae'n ymwneud yn fwy â'r hyn y credwn y gallwn ni ei wneud heb beryglu ein rhaglen ein hunain.
Pan ddaw i iechyd, wel, o ran y Bil ei hun, mae yna Bapur Gwyn y bydd yr Aelod yn gwybod sydd wedi'i gyhoeddi. Fel y bydd yn gwybod, rydym ni'n rhoi mwy o adnoddau i faes iechyd, unwaith eto, fel yr ydym wedi ei wneud flwyddyn ar ôl blwyddyn, oherwydd ein bod yn gwybod bod iechyd yn faes y bydd pobl yn ein barnu ni arno pan ddaw hi'n fater o sut yr ydym ni'n perfformio fel Llywodraeth.
Mae'n sôn am rymuso cynghorau lleol. Ei farn ef yw nad oes angen ailstrwythuro llywodraeth leol. Yn bendant, mae angen, i sicrhau bod llywodraeth leol yn gweithio gyda'i gilydd oherwydd ni all ef, does bosib, awgrymu bod strwythur llywodraeth leol yng Nghymru wedi bod yn wych ers blynyddoedd. Bu gennym chwe awdurdod lleol mewn mesurau arbennig ar gyfer addysg, bu gennym un awdurdod lleol a oedd wedi chwalu'n llwyr i'r graddau y bu'n rhaid inni ei gymryd drosodd, ac roedd problemau gwirioneddol yn ei awdurdod lleol ei hun o ran y prif weithredwr bryd hynny ac o ran yr hyn yr oedd yr awdurdod yn ei gyflawni. Yr hyn yr wyf i wedi sylwi arno yw bod consortia addysg wedi gwneud gwyrthiau o ran sicrhau gwell canlyniadau mewn ysgolion, o ran darparu cyrsiau ar draws rhanbarthau, a dyna un o'r meysydd y mae'n rhaid i awdurdodau lleol weithio gyda'i gilydd arno yn y dyfodol.
Mae cynllunio rhanbarthol yn un arall. Mae fy nghyd-Aelod yn y fan yma, Hefin David, wedi gwneud y pwynt hwn lawer, lawer gwaith. Ni allwch, os ydych chi'n awdurdod cynllunio, gynllunio dim ond ar gyfer eich ardal eich hun; mae'n rhaid i chi weithio gydag awdurdodau lleol eraill er mwyn sicrhau bod yna gynllun rhanbarthol priodol i ymdrin â'r angen am dai.
Ac, wrth gwrs, rydym yn gwybod ein bod wedi darparu mwy o gefnogaeth ar gyfer llywodraeth leol na'r hyn sy'n wir yn Lloegr; nid yw hynny'n golygu bod ganddyn nhw fwy o arian—rydym ni'n gwybod y bu toriadau mewn llywodraeth leol—ond mae wedi bod yn waeth o lawer yn Lloegr, gyda sôn hyd yn oed yn awr y bydd y grant cymorth refeniw yn diflannu yn Lloegr. Mae hynny'n rysáit i ardaloedd cyfoethog fynd yn gyfoethocach ac i ardaloedd tlawd fynd yn dlotach. Felly, byddwn yn gweithio gyda'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol i'w helpu drwy'r cyfnod anodd y maen nhw wedi ei gael—nid oes unrhyw amheuaeth am hynny—ac mae adegau anodd, yn sicr, o'u blaenau.
O ran canlyniadau TGAU, byddwn yn eich atgoffa ein bod ni eleni wedi cyflwyno proses llymach a mwy trylwyr o ran TGAU eleni, gan wneud yn siŵr bod pobl ifanc yn rhoi cynnig ar yr arholiad ar yr adeg iawn iddyn nhw, nid yr adeg iawn ar gyfer yr ysgol. Gwnaethom yn siŵr, er enghraifft, bod mwy a mwy o ddisgyblion yn sefyll TGAU gwyddoniaeth ddwbl yn hytrach na'r BTEC, ac y byddai hyn i gyd, yn ein barn ni, yn cael effaith sylweddol ar y canlyniadau, ac y byddai'n gwthio'r canlyniadau i lawr eleni, ond nid dyna ddigwyddodd. Felly, er bod camau mwy trwyadl o lawer wedi eu cyflwyno i'r system, rydym wedi gweld y canlyniadau, o leiaf, yn aros yn gyson.
O ran craffu ar ôl deddfu, mewn rhai ffyrdd mae hynny'n fater ar gyfer y Cynulliad a'i bwyllgorau, ond fel Llywodraeth, wrth gwrs, rydym ni'n deall yr angen i adolygu deddfwriaeth ac, wrth gwrs, rydym yn gweithio gyda Chomisiwn y Gyfraith i ddatblygu'r broses honno i weld sut y gallwn ni wella ymhellach cyfraith Cymru yn y dyfodol.
Ydw i dros fy amser, Dirprwy Lywydd?
You did take an intervention. I shall be generous.
Fe wnaethoch chi gymryd ymyriad. Byddaf yn hael.
Very quickly.
Yn gyflym iawn.
Gyda Rhun ap Iorwerth, o leiaf roeddwn i'n gwybod beth oedd rhai o'r syniadau a ddaeth o Blaid Cymru ynglŷn â'r ffordd ymlaen fel roedden nhw'n ei gweld hi. Nid ydw i'n gweld bod cwmni ynni yn rhywbeth all ddatrys bob problem. Gyda'r Ddeddf ynglŷn ag aer glan, wel, mae deddfwriaeth yn un peth ond beth sy'n hollbwysig yw ein bod ni'n gweithredu a dyna beth rŷm ni'n ei wneud fel Llywodraeth.
Ynglŷn â'r cynllun gofal plant, nod y cynllun hwnnw yw helpu pobl sy'n gweithio—dyna beth yw e. Felly, roeddwn i yn y Rhondda bythefnos yn ôl ac fe ddywedodd pobl wrthyf i, 'Well, we thought it was only for people with benefits, but I'm only working 18 hours a week and I can't believe I've got free childcare.' So, mae'r bobl yna yn gweld lles mawr ynglŷn â'r cynllun hwnnw.
With regard to Rhun ap Iorwerth, at least I knew what some of the ideas were that came from Plaid Cymru, in terms of the way ahead, as they saw it. I don’t think that an energy company can solve every problem. With the clean air Act, well, legislation is one thing, but what’s vital is that we act and that’s what we’re doing as a Government.
In terms of the childcare plan, the aim of that is to help working people—that’s what it is. I was in the Rhondda a fortnight ago, and people told me, 'Well, we thought it was only for people with benefits, but I’m only working 18 hours a week and I can’t believe I’ve got free childcare.' So, those people do see great benefit in that scheme.
Very quickly, in terms of what Julie Morgan said, I take the point about the no-fault evictions, that's something to look at. On reasonable punishment of children, well, yes, we'll take that forward. Darren Millar said that the defence hadn't been used in Wales in the last year. Well, what's the point of it then if it's never been used? It will not criminalise parents. Yes, it will create a situation where somebody could potentially be convicted of an offence, but that's the very last resort. I know that the Minister is working with the police, with the Child Prosecution Service and other agencies to make sure that the first port of call is not prosecution. It doesn't happen with other offences of this type, so why should it be for this one? The intention is not to criminalise people at the drop of a hat, it's to help people at the beginning, and if things are not resolved, then ultimately there is the possibility of prosecution. That certainly isn't the way the police or the CPS or indeed ourselves would see it.
I think I've covered—. Just one thing Neil Hamilton said about China. The Chinese people are not stupid and nor is their Government. They've a real problem with pollution, which is why they're investing so much in renewables. They are under pressure from their own people because of the horrific air quality that they have in some parts of China, and they are very much aware of the work that they need to do in order to clean up their own act. That's something the Chinese are moving forward with and are developing the technology to do even as Britain has gone backwards in terms of developing that technology. Carbon dioxide: it's poisonous, it's a greenhouse gas, that's established. The vast weight of evidence says that, but unfortunately he relies on one or two people who disagree. I know from my previous experience in my previous job, you'll always find one person who is an expert who will have a different view to everybody else. You have to look at the weight of evidence. The weight of evidence is clear: climate change is happening, human beings are affecting it, and it's something we need to do something about across the world. I'm sorry I've rushed, but my time is up. Forgive me, Dirprwy Lywydd.
Yn gyflym iawn, o ran yr hyn a ddywedodd Julie Morgan, derbyniaf y pwynt am droi allan heb fai, mae hynny'n rhywbeth i edrych arno. Ar gosbi plant yn rhesymol, wel, ie, byddwn yn bwrw ymlaen â hynny. Dywedodd Darren Millar nad oedd yr amddiffyniad wedi cael ei ddefnyddio yng Nghymru yn y flwyddyn ddiwethaf. Wel, beth yw ei ddiben wedyn os nad yw wedi'i ddefnyddio erioed? Ni fydd hynny'n gwneud rhieni'n droseddwyr. Bydd, fe fydd yn creu sefyllfa lle gallai rhywun o bosibl eu cael yn euog o drosedd, ond dyna'r dewis olaf un. Gwn fod y Gweinidog yn gweithio gyda'r heddlu, gyda Gwasanaeth Erlyn y Plant ac asiantaethau eraill i wneud yn sicr nad erlyn yw'r dewis cyntaf. Nid yw'n digwydd gyda throseddau eraill o'r math hwn, felly pam ddylai fod ar gyfer hwn? Nid gwneud pobl yn droseddwyr ar yr esgus lleiaf yw'r bwriad, y bwriad yw helpu pobl ar y dechrau, ac os na ddatrysir pethau, yn y pen draw mae'r posibilrwydd o erlyniad. Yn sicr nid dyna'r ffordd y byddai'r heddlu neu Wasanaeth Erlyn y Goron, neu yn wir ni ein hunain yn ei weld.
Credaf fy mod wedi ymdrin â—. Un peth a ddywedodd Neil Hamilton am Tsieina. Nid yw pobl Tsieina'n dwp ac nid yw eu Llywodraeth ychwaith. Mae ganddyn nhw broblem wirioneddol â llygredd, a dyna pam y maen nhw'n buddsoddi cymaint mewn ynni adnewyddadwy. Maen nhw o dan bwysau gan eu pobl eu hunain oherwydd yr ansawdd aer erchyll sydd ganddyn nhw mewn rhai rhannau o Tsieina, ac maen nhw'n ymwybodol iawn o'r gwaith y mae angen iddyn nhw ei wneud er mwyn newid y ffordd y maen nhw'n gweithredu. Mae hynny'n rhywbeth y mae Tsieina yn ei ddatblygu ac maen nhw'n datblygu technoleg i'w wneud hyd yn oed fel y mae Prydain wedi mynd tuag yn ôl o ran datblygu'r dechnoleg honno. Carbon deuocsid: mae'n wenwynig, mae'n nwy tŷ gwydr, mae hynny wedi'i sefydlu. Dywed yr holl dystiolaeth helaeth hynny, ond yn anffodus y mae'n dibynnu ar un neu ddau o bobl sy'n anghytuno. Gwn o'm profiad blaenorol yn fy swydd flaenorol, fe welwch bob amser un person sy'n arbenigwr a fydd â barn wahanol i bawb arall. Mae'n rhaid ichi edrych ar holl gryfder y dystiolaeth. Mae cryfder y dystiolaeth yn glir: mae newid yn yr hinsawdd yn digwydd, mae bodau dynol yn effeithio arni, ac mae'n rhywbeth y mae angen inni wneud rhywbeth amdano ar draws y byd. Mae'n ddrwg gennyf fy mod wedi rhuthro, ond mae fy amser ar ben. Maddeuwch imi, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] Thank you. You need to be a bit faster than that, I'm afraid. [Laughter.] Therefore we defer voting under this item until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno ar welliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Rhaid ichi fod ychydig yn gynt na hynny, mae arnaf ofn. [Chwerthin.] Felly byddwn yn gohirio pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Darren Millar.
Item 7—it's a good job we've got some time, isn't it? Item 7 is the debate on the Wales Governance Centre report, 'Imprisonment in Wales: a Factfile'. I call on the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, Alun Davies.
Eitem 7—Mae'n beth da bod gennym amser, onid yw e'? Eitem 7 yw'r ddadl ar adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru, 'Imprisonment in Wales: A Factfile'. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, Alun Davies.
Cynnig NDM6826 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn nodi adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru, 'Imprisonment in Wales—a Factfile', a gyhoeddwyd ar 5 Mehefin 2018.
Motion NDM6826 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales notes the Wales Governance Centre Report, 'Imprisonment in Wales—a Factfile', published on the 5th June 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Members will be aware that on 5 June this year the Wales Governance Centre published, 'Imprisonment in Wales: a Factfile', which highlights Wales-specific data across the prison system. Can I state at the outset that I'm very grateful to the Wales Governance Centre and to Dr Robert Jones for this work? We recognise that it is a snapshot rather than an in-depth analysis, but it also tells us a great deal about the prison service and about the way it serves people across Wales.
We also know that this report is a very timely report. We've seen all too often over recent months controversies over safety and performance. I was listening this morning to news that the Ministry of Justice and the Home Office are allowing pepper spray to be used in our prisons—not possibly the best way to respond to some of the difficulties being faced on the prison estate either in Wales or elsewhere.
But the report also does highlight the importance of having Wales-only data in understanding the impact of justice policy and practice on people in this country. All too often, when we look at the justice system, we look at it on a UK basis—Darren Millar seeks to make the point in his amendment—because it isn't a UK system; it is an England and Wales system. And whilst we are happy to note the existence of the UK Government's policy, it would be wrong and improper, I think, for us to seek to imply that there is a UK solution to this.
One of the things that I've found in fulfilling this role over the last year is that devolution matures, which means that we face new questions, new challenges and new understanding of how devolved and reserved matters interact with each other. And I hope that, in justice policy, we're beginning to see some of that understanding.
Some of the key findings of the report include that prisons in Wales are performing less well than prisons in England on a range of safety measures. Since 2010, the number of recorded self-harm incidents and prisoner assaults in Wales have increased at a higher rate than in prisons in England. Despite an increase in prison capacity in Wales, in 2017, nearly 40 per cent of all Welsh prisoners were being held in English prisons. In a large number of cases, Welsh prisoners are placed in establishments far from home. Welsh prisoners were held in 118 different prisons in 2017.
Deputy Presiding Officer, I know from my own constituency, this report describes that there are 52 prisoners being held from Blaenau Gwent, and those 52 prisoners are being held in 20 prisons, not simply in Wales or local to Wales in the south-west of England, but in prisons across the whole of England—in northern England, north-east England and north-west England as well. There may well occasionally be reasons why people are placed in a particular facility, but this is not about individuals; this is about a system that isn't working for people across Wales.
Much of the data we've seen published in June makes for unhappy reading, but nowhere is that more true than when we describe the place of women in the system. The number of Welsh women handed immediate custodial sentences has increased by almost a fifth since 2011. The majority are sentenced to immediate custody and convicted of non-violent offences. Three quarters of all Welsh women receiving immediate custodial sentences in 2016 were given sentences of less than six months. The number of Welsh children in custody has fallen by 72 per cent since 2010; however, a large number of them are being held in establishments across the border in England. So this, as a whole, is not a picture that many of us will want to see.
We recognise that many of the reasons for this are historic. We recognise that we do not have the secure estate that we would require in Wales. And this is why rejecting amendment 2 in the name of Darren Millar is actually very, very important. If we look at the prison estate, the secure estate that we have inherited, this is not a secure estate that is designed for the needs of people in Wales. Up until a couple of years ago, up until 18 months ago, we had no secure accommodation anywhere beyond the M4 corridor. We didn't have any secure facilities serving north Wales at all. Is that what the people of north Wales want from the service? And then when we do see a prison opened in Wrexham, it is opened with a capacity far, far beyond that which is required in the region. It is not there to serve Wales's needs; it's not there to serve the communities of north Wales; it's not there to serve the interests and the needs of the people we represent here in this Chamber.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod Canolfan Llywodraethiant Cymru, ar 5 Mehefin eleni, wedi cyhoeddi, 'Imprisonment in Wales: a Factfile', sy'n tynnu sylw at ddata penodol i Gymru ar draws y system garchar. A gaf i ddweud ar y cychwyn fy mod yn ddiolchgar iawn i Ganolfan Llywodraethiant Cymru a Dr Robert Jones am y gwaith hwn? Rydym ni'n cydnabod mai ciplun ydyw yn hytrach na dadansoddiad manwl, ond y mae hefyd yn dweud llawer iawn wrthym am y gwasanaeth carchardai ac am y ffordd y mae'n gwasanaethu pobl ledled Cymru.
Rydym hefyd yn gwybod bod yr adroddiad hwn yn adroddiad amserol iawn. Rydym wedi gweld yn rhy aml dros y misoedd diwethaf ddadleuon dros ddiogelwch a pherfformiad. Roeddwn yn gwrando y bore yma ar y newyddion bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder a'r Swyddfa Gartref yn caniatáu i chwistrell bupur gael ei defnyddio yn ein carchardai—nid y ffordd orau efallai i ymateb i rai o'r anawsterau a wynebir ar yr ystâd carchardai naill ai yng Nghymru neu unrhyw le arall.
Ond mae'r adroddiad hefyd yn amlygu pwysigrwydd cael data Cymru yn unig i ddeall effaith polisi ac ymarfer cyfiawnder. Yn rhy aml, pan fyddwn yn edrych ar y system gyfiawnder, rydym yn edrych arni ar sail y DU—mae Darren Millar yn ceisio gwneud y pwynt yn ei welliant—oherwydd nad system y DU yw hi; system Cymru a Lloegr yw hi. Ac er ein bod yn fodlon nodi bodolaeth polisi Llywodraeth y DU, byddai'n anghywir ac yn amhriodol, rwy'n credu, inni awgrymu ceir ateb y DU i hyn.
Un o'r pethau yr ydw i wedi ei ganfod wrth gyflawni'r swyddogaeth hon dros y flwyddyn ddiwethaf yw bod datganoli yn aeddfedu, sy'n golygu ein bod yn wynebu cwestiynau newydd, heriau newydd a dealltwriaeth newydd o sut y mae materion datganoledig a rhai a gedwir yn ôl yn rhyngweithio â'i gilydd. Ac rwy'n gobeithio, mewn polisi cyfiawnder, ein bod yn dechrau gweld rhywfaint o'r ddealltwriaeth honno.
Mae rhai o ganfyddiadau allweddol yr adroddiad yn cynnwys nad yw carchardai yng Nghymru yn perfformio cystal â charchardai yn Lloegr o ran amrywiaeth o fesurau diogelwch. Ers 2010, y mae nifer y digwyddiadau a gofnodwyd o hunan-niwed ac ymosodiadau gan garcharorion yng Nghymru wedi cynyddu ar gyfradd uwch nag mewn carchardai yn Lloegr. Er gwaethaf cynnydd mewn capasiti carchardai yng Nghymru, yn 2017, roedd bron i 40 y cant o'r holl garcharorion o Gymru yn cael eu cadw mewn carchardai yn Lloegr. Mewn nifer fawr o achosion, mae carcharorion o Gymru yn cael eu rhoi mewn sefydliadau ymhell oddi cartref. Cadwyd carcharorion o Gymru mewn 118 carchar gwahanol yn 2017.
Dirprwy Lywydd, a gwn o'm hetholaeth fy hun, mae'r adroddiad hwn yn nodi bod 52 o garcharorion yn cael eu cadw o Flaenau Gwent, a chedwir y 52 hynny mewn 20 carchar, nid yn unig yng Nghymru neu'n lleol i Gymru yn ne-orllewin Lloegr, ond mewn carchardai ar draws Lloegr gyfan—yng ngogledd Lloegr, gogledd-ddwyrain Lloegr a gogledd-orllewin Lloegr hefyd. O bryd i'w gilydd, efallai ceir rhesymau pam mae pobl yn cael eu rhoi mewn cyfleuster penodol, ond nid oes a wnelo hyn ag unigolion; mae hyn yn ymwneud â system nad yw'n gweithio i bobl ledled Cymru.
Mae darllen llawer o'r data a welsom wedi'i gyhoeddi ym mis Mehefin yn brofiad trist, ond nid yw hynny'n fwy gwir na phan yr ydym yn disgrifio lle menywod yn y system. Mae'r nifer o fenywod Cymru a gafodd ddedfrydau o garchar ar unwaith wedi cynyddu bron un rhan o bump ers 2011. Caiff y mwyafrif eu dedfrydu i'r ddalfa ar unwaith ac fe'i ceir yn euog o droseddau di-drais. Cafodd tri chwarter yr holl fenywod yng Nghymru a gafodd ddedfrydau o garchar ar unwaith yn 2016, ddedfryd o lai na chwe mis. Mae'r nifer o blant Cymru yn y ddalfa wedi gostwng 72 y cant ers 2010; Fodd bynnag, mae nifer fawr ohonynt yn cael eu cadw mewn sefydliadau dros y ffin yn Lloegr. Felly, yn gyffredinol, nid dyma'r darlun y bydd llawer ohonom eisiau ei weld.
Rydym yn cydnabod bod llawer o'r rhesymau dros hyn yn hanesyddol. Rydym yn cydnabod nad oes gennym sefydliadau diogel y byddai arnom eu hangen yng Nghymru. A dyma pam y mae gwrthod gwelliant 2 yn enw Darren Millar mewn gwirionedd yn bwysig iawn, iawn. Os edrychwn ar y sefydliad carchardai, y sefydliadau diogel a etifeddwyd, nid yw'r rhain yn sefydliadau diogel a gynlluniwyd ar gyfer anghenion pobl yng Nghymru. Hyd at ychydig flynyddoedd yn ôl, hyd at 18 mis yn ôl, nid oedd gennym ni lety diogel yn unrhyw le y tu hwnt i goridor yr M4. Nid oedd gennym ni unrhyw gyfleusterau diogel yn gwasanaethu'r gogledd o gwbl. Ai dyna beth mae pobl y gogledd eisiau o'r gwasanaeth? Ac wedyn pan welwn ni garchar yn agor yn Wrecsam, caiff ei agor gyda chapasiti ymhell y tu hwnt i'r hyn sydd ei angen yn y rhanbarth. Nid yw yno i wasanaethu anghenion Cymru; nid yw yno i wasanaethu cymunedau'r gogledd; nid yw yno i wasanaethu anghenion a buddiannau'r bobl yr ydym yn eu cynrychioli yma yn y Siambr hon.
I'm very grateful to you for taking the intervention. The Welsh Government supported the establishment of HMP Berwyn in Wrexham, so I'm astonished to find you now criticising the significant investment and the skilled jobs that have been brought to north-east Wales as a result the UK Government's decision.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am gymryd yr ymyriad. Roedd Llywodraeth Cymru yn cefnogi sefydlu CEM Berwyn yn Wrecsam, felly rwy'n synnu gweld eich bod chi bellach yn beirniadu'r buddsoddiad sylweddol a'r swyddi medrus sydd wedi dod i'r gogledd-ddwyrain o ganlyniad i benderfyniad Llywodraeth y DU.
I'm talking about a system and a structure of secure estate, and I'm asking the question: does that serve Wales's interests? And I think you would be very hard pressed to find the answer 'yes' in examining that.
And if you do look at the secure estate we have here in south Wales, along the M4 corridor, I want to see significant investment in that secure estate. If you walk into either Swansea or Cardiff, you will see conditions that I do not believe we want to see in this country today. I believe that we should be investing in a secure estate that respects human beings, that respects the need to hold people in custody, but also has a very clear focus on the community and on rehabilitation. I hope that all sides of this Chamber will agree that what we need is a secure estate in Wales that is modern, that is up to date, that serves the needs of the community as a whole. And we will see as well, if you look at the youth offending institution we have in Park—an institution for young offenders in the centre of an adult prison—that that is not the sort of facility that we require and we need if we're serious about seeing prison as not only a punitive process, but a means of intervention and rehabilitation as well. And this is why there is no UK solution to this and why I invite Members to vote against amendment 2 to this motion: because we need a holistic and coherent structure to justice policy in Wales.
I have already argued, Deputy Presiding Officer, from this place, that the Welsh Government wants to see the devolution of policing to Wales to ensure that policing, alongside all other public services, are managed as a single, coherent system, and the Welsh Government will continue to make that case, but we also need to have a prison and a penal policy that meets the needs of Wales and is coherent with other services. When I look at the system, when I visit prisons, when I speak to prisoners, when I speak to families and when I speak to those people working in the system, I speak all too often to people who have been failed by that system, whether they are being held in custody or whether they are the people holding those people in custody. I have spoken to too many people working in the system who go into work day in, day out knowing that the system itself does not deliver for the people who are being held in custody on the secure estate in Wales. That is unacceptable. It is unacceptable today and we cannot, as a Government and as a National Assembly, as a Parliament for this country, stand back and simply say, 'That is not our responsibility.' I believe we need to argue for a different policy and a different approach.
Deputy Presiding Officer, I am looking, at the moment, at how we work with the prison and probation service. I have tabled a debate in Government time in two weeks' time for us to discuss the future of the probation service. I've been working with the Ministry of Justice and with the prison and probation service in order to deliver a blueprint for female offenders and for youth offending in Wales. In due course, I will ask the National Assembly to endorse that policy and that approach. But all too often, at the moment, we find ourselves in a situation whereby neither the United Kingdom Government nor the Welsh Government is able to deliver a coherent approach to policy and a coherent and holistic approach to dealing with people who are in the criminal justice system. The report of the Wales Governance Centre provides us with a snapshot with the understanding of that. It is our role, as the elected representatives of the people of Wales, to articulate a way forward. Thank you.
Rwy'n sôn am system a strwythur o sefydliadau diogel, ac rwy'n gofyn y cwestiwn: a yw hynny'n gwasanaethu buddiannau Cymru? A chredaf y byddai'n anodd iawn canfod yr ateb 'ie' wrth archwilio hynny.
Ac os ydych yn edrych ar sefydliadau diogel sydd gennym yma yn y de, ar hyd coridor yr M4, rwyf am weld buddsoddi sylweddol yn y sefydliadau diogel hynny. Os ydych chi'n cerdded i mewn i Abertawe neu Gaerdydd, fe welwch amodau nad wyf yn credu yr ydym eisiau eu gweld yn y wlad hon heddiw. Credaf y dylem fuddsoddi mewn sefydliadau diogel sy'n parchu bodau dynol, parchu'r angen i gadw pobl yn y ddalfa, ond hefyd sy'n canolbwyntio'n glir iawn ar y gymuned ac ar adsefydlu. Gobeithiaf y bydd pob ochr o'r Siambr hon yn cytuno bod arnom angen sefydliadau diogel yng Nghymru sydd yn fodern, sydd yn gyfredol, sy'n gwasanaethu anghenion y gymuned gyfan. A byddwn yn gweld hefyd, os ydych yn edrych ar y sefydliad troseddau ieuenctid sydd gennym yn y Parc—sefydliad ar gyfer troseddwyr ifanc yng nghanol y carchar i oedolion—nad dyna'r math o gyfleuster sy'n ofynnol inni ei gael ac sydd ei angen arnom os ydym o ddifrif eisiau gweld carchar, nid yn unig yn broses gosbol, ond yn fodd o ymyrryd ac adsefydlu hefyd. A dyma pam nad oes unrhyw ateb y DU i hyn a pham fy mod yn gwahodd Aelodau i bleidleisio yn erbyn gwelliant 2 i'r cynnig hwn: oherwydd bod angen strwythur cyfannol a chydlynol i bolisi cyfiawnder arnom yng Nghymru.
Rwyf wedi dadlau eisoes, Dirprwy Lywydd, o'r lle hwn, fod Llywodraeth Cymru yn dymuno gweld datganoli plismona i Gymru i sicrhau bod plismona, ochr yn ochr â'r holl wasanaethau cyhoeddus eraill, yn cael eu rheoli fel un system gydlynol, a bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i wthio'r achos hwnnw, ond y mae angen inni hefyd gael polisi carchar a chosbol sy'n diwallu anghenion Cymru ac sy'n gydlynol gyda gwasanaethau eraill. Pan fyddaf yn edrych ar y system, pan fyddaf yn ymweld â charchardai, pan fyddaf yn siarad â charcharorion, pan fyddaf yn siarad â theuluoedd a phan fyddaf yn siarad â'r bobl hynny sy'n gweithio yn y system, rwy'n siarad yn rhy aml o lawer â phobl sydd wedi eu siomi gan y system honno, pa un ai nhw yw'r rhai sy'n cael eu cadw yn y ddalfa neu nhw yw'r bobl sy'n cadw'r bobl hynny yn y ddalfa. Rwyf wedi siarad â gormod o bobl sy'n gweithio yn y system sy'n mynd i weithio o ddydd i ddydd gan wybod nad yw'r system ei hun yn darparu ar gyfer y bobl sydd yn cael eu cadw yn y ddalfa mewn sefydliad diogel yng Nghymru. Mae hynny'n annerbyniol. Mae'n annerbyniol heddiw ac ni allwn, fel Llywodraeth ac fel Cynulliad Cenedlaethol, fel Senedd ar gyfer y wlad hon, sefyll yn ôl a dweud, 'Nid ein cyfrifoldeb ni yw hynny.' Credaf fod angen inni ddadlau o blaid polisi gwahanol a ffordd wahanol.
Dirprwy Lywydd, rwy'n edrych, ar y funud, ar sut yr ydym yn gweithio gyda'r gwasanaeth carchardai a'r gwasanaeth prawf. Rwyf wedi cyflwyno dadl yn amser y Llywodraeth ymhen pythefnos inni drafod dyfodol y gwasanaeth prawf. Rydym wedi gweithio gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a'r gwasanaeth carchardai a'r gwasanaeth prawf er mwyn darparu glasbrint ar gyfer troseddwyr benywaidd a throseddu ieuenctid yng Nghymru. Maes o law, byddaf yn gofyn i'r Cynulliad Cenedlaethol gymeradwyo'r polisi hwnnw a'r dull hwnnw. Ond yn rhy aml o lawer, ar hyn o bryd, rydym yn canfod ein hunain mewn sefyllfa lle nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig na Llywodraeth Cymru yn gallu darparu dull cydlynol i bolisi a dull gweithredu cyfannol a chydlynol i ddelio â phobl sydd yn y system cyfiawnder troseddol. Mae adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru yn rhoi cipolwg gyda'r ddealltwriaeth o hynny. Ein swyddogaeth ni, fel cynrychiolwyr etholedig pobl Cymru, yw mynegi ffordd ymlaen. Diolch.
Thank you. I have selected the two amendments to the motion, and I call on Mark Isherwood to move both amendments, tabled in the name of Darren Millar. Mark.
Diolch yn fawr. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a galwaf ar Mark Isherwood i gynnig y ddau welliant, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Mark.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi agenda Llywodraeth y DU ar ddiwygio carchardai.
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cydnabod yr angen am ateb DU gyfan i'r materion a nodwyd yn adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru, 'Imprisonment in Wales—a Factfile'.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes the UK Government's agenda on prison reform.
Amendment 2—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Recognises the need for a UK-wide solution to the issues identified in the Wales Governance Centre report, 'Imprisonment in Wales—a Factfile'.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.
Amendments 1 and 2 moved.
Diolch. Well, as this report shows, almost two thirds of Welsh offenders are being held in Wales and 70 per cent of all offenders held in Wales had an address in Wales prior to entering custody.
In referring to the extent of distance problems facing Welsh people in prisons, it provides the example of male offenders from Flintshire being held at 44 different prisons in England. However, over three quarters of these were imprisoned in adjacent north-west England, and over 40 per cent in nearby Her Majesty's Prison Altcourse. On my own previous visits to HMP Altcourse, I've seen the targeted work of their north Wales resettlement unit. Of course, it would be prejudicial and counter-productive if offenders were segregated according to where they previously lived. Further, such an approach would not take account of the practical considerations applying when decisions are made about where a prisoner is to be held. Our amendments, therefore, note the UK Government's agenda on prison reform and recognise the need for a cross-border solution to the issues identified in the Wales Governance Centre report. The UK Government's reforms are not about increasing capacity but about replacing ageing and ineffective prisons with buildings fit for today's demands, and to share the wider economic benefits, not just in England, which is why they were welcomed predominantly in Wrexham.
Contrary to the Wales Governance Centre's report, the UK Government does not continue to place faith in the one-size-fits-all model for the superprison. For example, Berwyn prison in Wrexham, a training and resettlement prison, is divided into three houses, each divided into eight communities plus a small care and support unit. In terms of distance travelled, HMP Berwyn is 152 miles from Pembroke, 140 from Cardiff, 81 from Aberystwyth, 77 from Caernarfon, 70 from Birmingham, 54 from Manchester, 40 from Liverpool and 13 from Chester.
Following his recent visit to Berwyn, Labour's Wrexham MP, Ian Lucas, stated that he was, quote,
'very pleased that there were constructive signs for the future.'
He reported that the constructive work taking place in the prison had included offenders
'working on different projects such as conducting phone surveys and other meaningful work which can only help in providing training for jobs when sentences end.'
He added that he was delighted that the kitchen service had been helping in the community with voluntary projects and that
'Particularly outstanding was the gardening work.'
Instead of five community prisons for women in England and Wales, the UK Government has announced that it will trial five residential centres to help women offenders with issues such as finding work and drug rehabilitation, as well as accommodating children, where those on community sentences are less likely to commit further crimes than those who've served short jail terms. As the executive director of Her Majesty's Prison and Probation Service for Wales told the Welsh Affairs Select Committee last month:
'we do not have the provision in Wales to deal with lots of different things…an example: we do not have…anywhere to put high-security offenders or anywhere to house terrorists.'
She added:
'we have a system in England and Wales that is not designed solely on the basis of geographical location. It is also designed on the basis of the needs of the prisoner, and they can be geographically dispersed…You have to weigh…what the regime, the provision and the intervention are that you want to give the individual, versus closeness to home.'
You cannot, she said,
'compare all prisons to all prisons; you have to do prisons in comparator groups…both Swansea and Cardiff are performing better than their comparator groups against safety and order…On…self-harm and violence, both Swansea and Cardiff…are performing better. Usk and Prescoed have some of the best levels of performance in their systems.'
Most of Wales's population lives near England and criminal activity does not recognise national boundaries.
Scottish prison services are devolved, but the issues they face are broadly similar to those outlined in this report. Scotland's chief inspector of prisons highlighted recently an increase in instances of psychoactive substances, a lack of capacity within treatment programmes, and work needed to reduce female prisoners in custody.
Unlike English prisons, Welsh prisons do not offer integrated drug treatment. The Welsh Government is also responsible for health and education of offenders within the Welsh prison estate, yet the report does not include outcomes for offenders on the Welsh estate, nor of Welsh prisoners in English prisons. And the ridiculousness of calls for the criminal justice system to be devolved are exposed by the First Minister's claim that dangerous offenders could be sent across the UK after devolution to address the lack of category A prisons in Wales. What a nonsense.
Diolch. Wel, fel y dengys yr adroddiad hwn, mae bron i ddwy ran o dair o droseddwyr Cymru yn cael eu cadw yng Nghymru ac roedd gan 70 y cant o'r holl droseddwyr a gadwyd yng Nghymru gyfeiriad yng Nghymru cyn mynd i'r ddalfa.
Wrth gyfeirio at raddau'r problemau pellter sy'n wynebu pobl Cymru mewn carchardai, mae'n darparu enghraifft o 44 o droseddwyr gwrywaidd o sir y Fflint a gedwir mewn gwahanol garchardai yn Lloegr. Fodd bynnag, roedd dros dri chwarter o'r rhain wedi eu carcharu yng ngogledd-orllewin Lloegr gyfagos, a dros 40 y cant yng Ngharchar ei Mawrhydi Altcourse gerllaw. Yn ystod fy ymweliadau blaenorol â CEM Altcourse, gwelais waith wedi'i dargedu uned ailsefydlu Gogledd Cymru. Wrth gwrs, fe fyddai'n niweidiol ac yn wrthgynhyrchiol pe byddai troseddwyr yn cael eu gwahanu yn ôl lle'r oeddent yn byw o'r blaen. Hefyd, ni fyddai dull o'r fath yn ystyried yr ystyriaethau ymarferol sy'n berthnasol pan wneir penderfyniadau ynghylch lle caiff carcharor ei gadw. Mae ein gwelliannau, felly, yn nodi agenda Llywodraeth y DU ar ddiwygio carchardai ac yn cydnabod yr angen am ateb traws-ffiniol i'r materion a nodwyd yn adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru. Nid yw diwygiadau Llywodraeth y DU yn ymwneud â chynyddu capasiti ond y mae'n ymwneud â disodli carchardai sy'n heneiddio ac sy'n aneffeithiol gydag adeiladau addas ar gyfer gofynion heddiw, ac i rannu'r manteision economaidd ehangach, nid dim ond yn Lloegr, a dyna pam yr oeddent yn cael eu croesawu yn bennaf yn Wrecsam.
Yn groes i adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru, nid yw Llywodraeth y DU yn parhau i roi ffydd mewn un model i bawb ar gyfer y carchar mawr. Er enghraifft, rhennir carchar Berwyn yn Wrecsam, carchar hyfforddiant ac ailsefydlu, yn dri thŷ, pob un wedi'i rannu'n wyth cymuned yn ogystal ag uned ofal a chymorth fechan. O ran pellter a deithiwyd, y mae CEM Berwyn 152 o filltiroedd o Benfro, 140 o Gaerdydd, 81 o Aberystwyth, 77 o Gaernarfon, 70 o Birmingham, 54 o Fanceinion, 40 o Lerpwl a 13 o Gaer.
Yn dilyn ei ymweliad diweddar â Berwyn, dywedodd AS Llafur Wrecsam, Ian Lucas, ei fod, dyfynnaf:
yn falch iawn bod arwyddion adeiladol ar gyfer y dyfodol.
Dywedodd fod y gwaith adeiladol sy'n digwydd yn y carchar yn cynnwys troseddwyr:
sy'n gweithio ar wahanol brosiectau megis cynnal arolygon ffôn a gwaith ystyrlon arall na all ond helpu i ddarparu hyfforddiant ar gyfer swyddi pan ddaw dedfrydau i ben.
Ychwanegodd ei fod yn falch iawn bod gwasanaeth y gegin wedi bod yn helpu yn y gymuned gyda phrosiectau gwirfoddol a bod:
y gwaith garddio yn arbennig o nodedig.
Yn hytrach na phum carchar cymuned i fenywod yng Nghymru a Lloegr, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y bydd yn treialu pum canolfan breswyl i helpu troseddwyr sy'n ferched gyda materion fel dod o hyd i waith ac adsefydlu cyffuriau, yn ogystal â lletya plant, pryd mae'r rhai ar ddedfrydau cymunedol yn llai tebygol o droseddu na'r rhai sydd wedi treulio tymor byr mewn carchar. Fel y dywedodd Cyfarwyddwr Gweithredol Carchar ei Mawrhydi a Gwasanaeth Prawf Cymru wrth y Pwyllgor Dethol ar faterion Cymreig y mis diwethaf:
nid oes gennym y ddarpariaeth yng Nghymru i ymdrin â llawer o wahanol bethau...er enghraifft: nid oes gennym...unman i roi troseddwyr diogelwch uchel neu unrhyw le i gadw terfysgwyr.
Ychwanegodd:
fod gennym system yng Nghymru a Lloegr nad yw wedi'i chynllunio ar sail lleoliad daearyddol yn unig. Mae hefyd wedi'i chynllunio ar sail anghenion y carcharor, a gallant fod wedi'u gwasgaru'n ddaearyddol... Rhaid i chi bwyso a mesur… beth yw'r gyfundrefn, y ddarpariaeth a'r ymyrraeth yr ydych am roi i'r unigolyn, yn erbyn agosatrwydd â chartref.
Ni allwch, meddai:
gymharu pob carchar â phob carchar; mae rhaid i chi wneud carchardai mewn grwpiau cymaryddion... mae Abertawe a Chaerdydd yn perfformio'n well na'u grwpiau cymaryddion yn erbyn diogelwch a threfn... Ar... hunan-niwed a thrais, mae Abertawe a Chaerdydd... yn perfformio'n well. Mae gan Frynbuga a Phrescoed rai o'r lefelau gorau o berfformiad yn eu systemau.
Mae'r rhan fwyaf o boblogaeth Cymru yn byw yn agos at Loegr ac nid yw gweithgarwch troseddol yn cydnabod ffiniau cenedlaethol.
Mae gwasanaethau carchardai yr Alban wedi eu datganoli, ond mae'r materion y maen nhw'n eu hwynebu yn debyg i'r rhai a amlinellwyd yn yr adroddiad hwn. Amlygodd prif arolygydd carchardai'r Alban yn ddiweddar gynnydd mewn achosion o sylweddau seicoweithredol, diffyg lle o fewn rhaglenni triniaeth, a gwaith sydd ei angen i leihau'r nifer o garcharorion benywaidd yn y ddalfa.
Yn wahanol i garchardai yn Lloegr, nid yw carchardai Cymru yn cynnig triniaeth cyffuriau integredig. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn gyfrifol am iechyd ac addysg troseddwyr o fewn carchardai Cymru, ac eto nid yw'r adroddiad yn cynnwys canlyniadau ar gyfer troseddwyr ar ystâd Cymru, nac ar gyfer carcharorion o Gymru mewn carchardai yn Lloegr. Ac mae gwallgofrwydd y galwadau am ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol yn cael eu hamlygu gan honiad y Prif Weinidog y gellid anfon troseddwyr peryglus ledled y Deyrnas Unedig ar ôl datganoli er mwyn mynd i'r afael â diffyg carchardai categori A yng Nghymru. Am hurt.
I'd like to start with the amendment. I'll take the second one first. It's remarkable how anyone could read this report and think that UK-wide solutions are going to address the specific Welsh issues in this report. It's the sort of amendment that looks like it's been tabled by somebody who didn't bother even reading the report, and I'll say no more on that.
The first amendment adds nothing to the motion. There is, of course, a UK agenda on prison reform, but it's an agenda of underfunding, overcrowding and warehousing that isn't worth even noting outside the context of arguing for Wales to do things differently.
I welcome this timely report from the Wales Governance Centre. It's hard to believe that we're still having this debate as to whether Wales should have control over its own criminal justice system. Not only that, but the Westminster establishment continues to believe that giant prisons are good for prisoners as well as for economic development when neither is true. There are obvious conclusions that can be drawn from this report. Having no control over criminal justice has led to the situation where Westminster sees Wales becoming a net importer of prisoners. At the same time, we lack the facilities to ensure that Welsh prisoners can serve their sentences closer to home and be properly rehabilitated. Having no control has also meant Westminster not recognising Welsh needs. All the data gathered for this report had to be obtained through freedom of information requests. Doesn't that say it all?
Welsh language needs, which are clearly crucial to rehabilitation, are often not even recognised, let alone catered for when those responsible for collecting the data don't know or care how many prisoners are Welsh speakers. Westminster has had 11 years since the Welsh Affairs Committee asked the Ministry of Justice to collect and publish this information, and still nothing. I wonder why.
The current prison set-up is discriminatory against Welsh women, and I've made this point on numerous occasions. Women are sent further away. They will be separated from their children for longer. They will be more likely to reoffend and they will fail to receive the support that they need when returning home. This report has also shown that 75 per cent of women who obtain custodial sentences in Wales receive a sentence of less than six months for a non-violent offence. This demonstrates that the majority of women are not dangerous people, yet we're imposing more severe punishment on women offenders and placing them into a faraway environment that makes rehabilitation much more challenging.
We can also see that prisoners who stay in Wales and are closer to family—again, crucial to preventing reoffending—face an environment that sees record numbers of self-harm and assault. This is despite not one of the prisons concerned being a category A prison, where we would expect to see the more dangerous and violent prisoners housed. This tells me that we've got too many people in prison with serious mental health problems. Should they all be in prison? I doubt it very much. Is this related to the question of quality of prison management? Well, having set out a total of 212 recommendations within its previous inspections in Wales, HMIP's most recent findings reported that only 77 had been fully achieved. Why would management bother implementing these recommendations anyway? It's not as if anyone from the MOJ is actually bothering to check. No-one is watching.
I presume that the reason that Westminster has resisted the devolution of the criminal justice system for so long is because they genuinely believe that they can do a better job, or maybe they're afraid that Wales would do something different and focus on rehabilitation and the reduction of reoffending rates, which is what I think the majority of us in this Chamber and in our country would want to see.
But it's no good just blaming Westminster when we still have a First Minister who has been ambiguous at best about taking responsibility for the criminal justice system and whose Government's initial reaction to the Port Talbot prison was to negotiate the price for the land required with the MOJ. And I'd like to pay tribute to all those campaigners for their victory on that front. It remains the case that we have a Government whose instinct is against taking responsibility. As a former probation officer, I know that the first stage in anybody's rehabilitation is that you have to take responsibility for yourself. The Welsh Government needs to begin its own rehabilitation and seek and take the responsibility so that we can correct the injustices that are highlighted in this report.
Hoffwn ddechrau gyda'r gwelliant. Fe gymeraf i'r ail un yn gyntaf. Mae'n rhyfeddol sut y gallai unrhyw un ddarllen yr adroddiad hwn a meddwl bod atebion ledled y DU yn mynd i fynd i'r afael â materion penodol Cymru yn yr adroddiad hwn. Y mae y math o welliant sy'n edrych fel ei fod wedi'i gyflwyno gan rywun sydd heb drafferthu hyd yn oed i ddarllen yr adroddiad, ac ni ddywedaf ddim mwy am hynny.
Nid yw'r gwelliant cyntaf yn ychwanegu dim at y cynnig. Wrth gwrs, ceir agenda DU ar ddiwygio carchardai, ond mae'n agenda o danariannu, gorlenwi a storio mewn warws nad yw'n werth ei nodi hyd yn oed y tu allan i'r cyd-destun dadlau dros Gymru i wneud pethau'n wahanol.
Rwy'n croesawu'r adroddiad amserol hwn gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru. Mae'n anodd credu ein bod ni'n dal yn cael y ddadl hon ynghylch a ddylai Cymru gael rheolaeth dros ei system cyfiawnder troseddol ei hun. Nid yn unig hynny, ond y mae sefydliad San Steffan yn parhau i gredu bod carchardai enfawr yn dda ar gyfer carcharorion yn ogystal ag ar gyfer datblygu economaidd pan nad yw'r naill na'r llall yn wir. Ceir casgliadau amlwg y gellir eu tynnu o'r adroddiad hwn. Mae peidio â chael unrhyw reolaeth dros gyfiawnder troseddol wedi arwain at sefyllfa lle mae San Steffan yn gweld Cymru yn fewnforiwr net o garcharorion. Ar yr un pryd, nid oes gennym y cyfleusterau i sicrhau y gall carcharorion o Gymru dreulio'u tymor yn y carchar yn agosach at adref a chael eu hadsefydlu'n briodol. Mae peidio â chael unrhyw reolaeth hefyd yn golygu nad yw San Steffan yn cydnabod anghenion Cymru. Roedd yn rhaid cael gafael ar yr holl ddata a gasglwyd ar gyfer yr adroddiad drwy geisiadau rhyddid gwybodaeth. Onid yw hynny'n dweud y cyfan?
Nid yw anghenion iaith Gymraeg, sydd yn amlwg yn hanfodol i adsefydlu, yn cael eu cydnabod yn aml, heb sôn am ddarparu ar eu cyfer pan nad yw'r rhai sy'n gyfrifol am gasglu'r data yn gwybod neu'n malio faint o garcharorion sy'n siaradwyr Cymraeg. Mae San Steffan wedi cael 11 mlynedd ers i'r Pwyllgor Materion Cymreig ofyn i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder gasglu a chyhoeddi'r wybodaeth hon, a dim byd o hyd. Tybed pam.
Mae sefydliad y carchardai presennol yn gwahaniaethu yn erbyn menywod Cymru, a dwi wedi gwneud y pwynt hwn droeon. Anfonir menywod ymhellach i ffwrdd. Byddant yn cael eu gwahanu oddi wrth eu plant am gyfnod hirach. Byddant yn fwy tebygol o aildroseddu a byddant yn methu cael y cymorth y mae arnynt ei angen pan fyddant yn dychwelyd adref. Mae'r adroddiad hwn hefyd yn dangos bod 75 y cant o fenywod sy'n cael dedfrydau o garchar yng Nghymru yn cael dedfryd o lai na chwe mis am drosedd di-drais. Mae hyn yn dangos nad yw'r rhan fwyaf o fenywod yn bobl beryglus, ac eto rydym ni'n gosod cosb fwy difrifol ar droseddwyr sy'n fenywod a'u gosod mewn amgylchedd yn bell i ffwrdd sy'n gwneud adsefydlu yn llawer mwy heriol.
Gallwn hefyd weld bod y carcharorion sydd yn aros yng Nghymru ac yn agosach at deulu— unwaith eto, yn hollbwysig er mwyn atal aildroseddu—yn wynebu amgylchedd lle ceir y niferoedd uchaf erioed o achosion o hunan-niwed ac ymosod. Mae hyn er gwaetha'r ffaith nad yw un o'r carchardai dan sylw yn garchar categori A, lle y byddem yn disgwyl gweld y carcharorion mwy peryglus a threisgar yn cael eu cadw. Mae hyn yn dweud wrthyf bod gennym ormod o bobl yn y carchar sydd â phroblemau iechyd meddwl difrifol. A ddylai pob un fod yn y carchar? Rwy'n amau hynny'n fawr iawn. A yw hyn yn gysylltiedig â chwestiwn ansawdd rheoli carchar? Wel, ar ôl nodi cyfanswm o 212 o argymhellion o fewn ei harolygiadau blaenorol yng Nghymru, roedd canfyddiadau diweddaraf Arolygiaeth Carchardai ei Mawrhydi yn adrodd mai dim ond 77 sydd wedi'u cyflawni'n llawn. Pam y byddai rheolwyr yn trafferthu i weithredu'r argymhellion hyn beth bynnag? Nid yw fel pe bai unrhyw un o'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn trafferthu i gadw golwg. Nid oes neb yn gwylio.
Tybiaf mai'r rheswm pam mae San Steffan wedi gwrthsefyll datganoli'r system cyfiawnder troseddol cyhyd yw oherwydd eu bod y wir yn credu y gallant wneud y gwaith yn well, neu efallai eu bod yn ofni y byddai Cymru yn gwneud rhywbeth gwahanol ac yn canolbwyntio ar adsefydlu a lleihau cyfraddau aildroseddu, sef yr hyn y credaf i y byddai'r rhan fwyaf ohonom yn y Siambr hon ac yn ein gwlad eisiau ei weld.
Ond ofer yw dim ond beio San Steffan pan fod gennym Brif Weinidog sydd wedi bod yn amwys ar y gorau ynglŷn â chymryd cyfrifoldeb am y system cyfiawnder troseddol ac ymateb cychwynnol ei Lywodraeth i garchar Port Talbot oedd trafod y pris ar gyfer y tir sydd ei angen gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder. A hoffwn dalu teyrnged i'r holl ymgyrchwyr hynny am eu buddugoliaeth yn hynny o beth. Mae'n dal yn wir bod gennym Lywodraeth y mae ei greddf yn erbyn cymryd cyfrifoldeb. Fel cyn swyddog prawf, fe wn mai'r cam cyntaf wrth adsefydlu yw eich bod yn gorfod cymryd cyfrifoldeb drosoch eich hun. Mae angen i Lywodraeth Cymru ddechrau ei hadsefydlu ei hun a cheisio a chymryd y cyfrifoldeb fel y gellir cywiro'r anghyfiawnder a amlygir yn yr adroddiad hwn.
I welcome this debate today, and the opportunity to discuss these very important matters regarding prisons in Wales and the Wales Governance Centre report.
We have a rising prison population in Wales, as the report states, which is also the position in England. Similarly, we have rising numbers of assaults, self-harm and disturbances in prison. We have cross-border issues where people from Wales are travelling distances to be imprisoned in England, making the visits by services and family much more difficult and making the rehabilitative effort that much more difficult accordingly, and similarly with people who live in England coming to prisons in Wales. So, with that sort of background and those sorts of problems, I very much welcome the Welsh Government's Commission on Justice in Wales, and the consideration of a distinctive approach to penal policy that Welsh Government has stated it wants to consider very carefully and, hopefully, take forward.
I think it's fair to say, Dirprwy Lywydd, that if we look at UK Government's prisons policy, it's nothing short of a horror story. Very many people who are in prison simply shouldn't be there. Imprisonment isn't used as a last resort. Very many people incarcerated have mental health problems. They have drug and alcohol problems. They have very low skills. The effort to help these people is not one that should be taking place in prisons; they shouldn't be in prison in the first place. And, of course, many of them have short sentences, which makes rehabilitation very difficult, because they're not in prison long enough, really, for a proper rehabilitative experience to take place. And if they only receive those short sentences, again that raises the question: why was there a need to imprison them at all? So, given the understaffing that's also an issue, and the overcrowding, we know that meaningful rehabilitation in prison is just not taking place on the scale or to the degree that's necessary. And what's the result of that? More reoffending, more victims of crime, more recidivism. You know, it really is a very counterproductive and wrong-headed vicious circle that is happening at the moment.
So, in my view, Dirprwy Lywydd, the sooner Welsh Government has more responsibility for the criminal justice system, for prisons, the better. Because, I think as Leanne Wood rightly said, I'm confident that the consensus within this Chamber and politics in Wales would push us in a very different, much more productive direction, which was about keeping people out of prison, and then when people have to go to prison, not having the overcrowding and the lack of staffing that makes rehabilitation so difficult. So, we could have a system when people have to go to prison where they're properly rehabilitated, and when they're then released, they do not commit further crimes to the scale that currently happens.
So, if we look at the sort of picture we could have in Wales, Dirprwy Lywydd, I believe it would be much better for the people who are committing offences. It would be much better for victims of crime. And it would be much better for our communities and society generally, because we would have proper humane conditions and proper rehabilitation in our prisons. We would have far fewer people, as I say, coming out, committing further crimes. That would benefit them, it would benefit their families, their communities and society in general. So, if we look at matters in the round, I think most people in this Chamber, Dirprwy Lywydd, would come to the view that the sooner we get Welsh Government in charge of these matters and this Chamber determining scrutiny and policy, the better.
Croesawaf y ddadl hon heddiw, a'r cyfle i drafod y materion pwysig iawn hyn ynghylch carchardai yng Nghymru ac adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru.
Mae gennym ni boblogaeth garchar sy'n tyfu yng Nghymru, fel y noda'r adroddiad, a dyna'r sefyllfa yn Lloegr hefyd. Yn yr un modd, ceir cynnydd yn y nifer o ymosodiadau, achosion o hunan-niwed ac aflonyddwch yn y carchar. Mae gennym ni broblemau trawsffiniol pan fo pobl o Gymru yn teithio pellteroedd i gael eu carcharu yn Lloegr, sy'n gwneud yr ymweliadau gan wasanaethau a'r teulu llawer mwy anodd a gwneud yr ymdrech adsefydlu yn llawer mwy anodd o ganlyniad, ac y mae'r un peth yn wir pan ddaw pobl sy'n byw yn Lloegr i garchardai yng Nghymru. Felly, gyda'r math hwnnw o gefndir a'r mathau hynny o broblemau, rwy'n croesawu'n fawr iawn Gomisiwn Llywodraeth Cymru ar Gyfiawnder yng Nghymru, a'r ystyriaeth ynghyd ymagwedd unigryw at bolisi cosbi y mae Llywodraeth Cymru wedi datgan ei bod yn dymuno ei hystyried yn ofalus a, gobeithio, ei datblygu.
Rwy'n meddwl ei bod yn deg i ddweud, Dirprwy Lywydd, os edrychwn ar bolisi carchardai Llywodraeth y DU, mae'n stori arswyd a dweud y lleiaf. Mae llawer iawn o bobl mewn carchar na ddylen nhw fod yno. Ni ddefnyddir carcharu fel dewis olaf. Mae gan lawer iawn o bobl sy'n cael eu carcharu broblemau iechyd meddwl. Mae ganddyn nhw broblemau cyffuriau ac alcohol. Mae ganddyn nhw sgiliau isel iawn. Nid yw'r ymdrech i helpu'r bobl hyn yn un a ddylai fod yn digwydd mewn carchardai; ni ddylen nhw fod yn y carchar yn y lle cyntaf. Ac, wrth gwrs, mae llawer ohonyn nhw wedi cael dedfrydau byr, sydd yn gwneud adsefydlu yn anodd iawn, oherwydd dydyn nhw ddim yn y carchar yn ddigon hir mewn gwirionedd, er mwyn i'r profiad adsefydlu priodol ddigwydd. Ac os mai dim ond y dedfrydau byr hynny y maen nhw'n eu cael, mae hynny eto'n codi'r cwestiwn: pam yr oedd angen eu carcharu o gwbl? Felly, o ystyried y prinder staff sydd hefyd yn broblem, a gorlenwi, fe wyddom ni nad yw adsefydlu ystyrlon yn y carchar yn digwydd ar y raddfa neu i'r graddau y mae eu hangen. A beth yw canlyniad hynny? Mwy o aildroseddu, mwy o ddioddefwyr troseddau, mwy o wrthgilio. Cylch cythreulig gwrthgynhyrchiol a diffygiol iawn sydd i'w weld ar hyn o bryd.
Felly, yn fy marn i, Dirprwy Lywydd, gorau po gyntaf y caiff Llywodraeth Cymru fwy o gyfrifoldeb dros y system cyfiawnder troseddol a charchardai. Oherwydd, fel y dywedodd Leanne Wood yn hollol gywir, rwy'n ffyddiog y byddai'r consensws o fewn y Siambr hon a gwleidyddiaeth yng Nghymru yn ein gwthio ni i gyfeiriad gwahanol iawn, llawer mwy cynhyrchiol, yn ymwneud â chadw pobl allan o'r carchar, ac yna pan fydd pobl yn gorfod mynd i'r carchar, osgoi gorlenwi a diffyg staffio, sy'n gwneud adsefydlu mor anodd. Felly, gallem ni gael system pan fydd pobl yn gorfod mynd i'r carchar, y byddant yn cael eu hadsefydlu'n iawn, ac yna ar ôl cael eu rhyddhau, dydyn nhw ddim yn cyflawni troseddau pellach ar y raddfa sy'n digwydd ar hyn o bryd.
Felly, os edrychwn ni ar y math o ddarlun y gallem ei gael yng Nghymru, Dirprwy Lywydd, rwy'n credu y byddai'n llawer gwell i bobl sydd yn cyflawni troseddau. Byddai'n llawer gwell i ddioddefwyr troseddau. A byddai'n llawer gwell i'n cymunedau a'n cymdeithas yn gyffredinol, oherwydd byddai gennym amodau gwaraidd priodol ac adsefydlu priodol yn ein carchardai. Byddai gennym ni lai o lawer o bobl, fel y dywedaf, yn dod allan, yn troseddu ymhellach. Byddai hynny o fudd iddyn nhw, byddai o fudd i'w teuluoedd, eu cymunedau a chymdeithas yn gyffredinol. Felly, os edrychwn ni ar faterion yn eu cyfanrwydd, rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn y Siambr hon, Dirprwy Lywydd, yn dod i'r farn mai gorau po gyntaf y caiff Llywodraeth Cymru gyfrifoldeb dros y materion hyn a gorau po gyntaf y caiff y Siambr hon benderfynu ar graffu a pholisi.
Thanks to the Minister for bringing today's debate, and I think there have been very interesting contributions from everyone so far. I agree with the Minister that we do need a rehabilitative system as well as a punitive system, and I look forward to reading his blueprint for female and youth offenders. Hopefully that will take the debate forward, and we can look at things in a little bit more detail. I'm not convinced, though, that we can't address the problems in the criminal justice system on a UK-wide basis. Mark Isherwood did raise the issue that there are similar problems in the Scottish prison service where the issue is devolved, so I think we do need to bear that in mind.
Where I do disagree with the Conservatives, in terms of what they are doing on a UK-wide basis, is over the privatisation of the prison service. There's no real evidence that we've seen that supports the view that private prisons are run any better than those run by the prison service. In fact, the evidence tends to suggest the opposite. So, in UKIP, we certainly aren't in favour of any system of moving towards more private prisons.
The points that several people have made I would tend to agree with: many people in prison are not violent and do not pose any physical menace to society at large, so we can agree that efforts should be made to rehabilitate those offenders who can be rehabilitated, as the cost to society as a whole may well be reduced if there is some form of relatively early intervention in the lives of these people.
In terms of female prisoners, we should consider the need for rehabilitation of them, of course, and it may well be the case that many of them do not need to be imprisoned in the first place. But, while we agree that we need to look at that, certainly, if there is a need to have a women's prison in Wales because of the difficulties of female prisoners being only able to be imprisoned in England, then we do have to look at possibly building that prison in Wales, and of course we're not averse to the idea of building more prisons if that is necessary for the safety of the community.
So, those are the broad points that I would like to make today, and thank you. Diolch yn fawr.
Diolch i'r Gweinidog am gyflwyno'r ddadl heddiw, ac rwy'n credu y bu cyfraniadau diddorol gan bawb hyd yma. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog bod angen system adsefydlu yn ogystal â system gosbol, ac edrychaf ymlaen at ddarllen ei lasbrint ar gyfer troseddwyr benywaidd ac ifanc. Gobeithio y bydd hynny'n symud y ddadl yn ei blaen, ac y gallwn edrych ar bethau ychydig yn fanylach. Nid wyf yn argyhoeddedig, fodd bynnag, na allwn ddatrys y problemau yn y system cyfiawnder troseddol ar sail y DU gyfan. Fe wnaeth Mark Isherwood godi'r mater bod problemau tebyg i'w cael yng ngwasanaeth carchardai'r Alban lle mae'r mater wedi'i ddatganoli, felly rwy'n credu bod angen inni gadw hynny mewn cof.
Y rheswm yr wyf yn anghytuno gyda'r Ceidwadwyr, o ran beth y maen nhw'n ei wneud ar sail y DU gyfan, yw'r mater o breifateiddio gwasanaeth carchardai. Nid oes unrhyw dystiolaeth go iawn yr ydym wedi'i gweld sy'n cefnogi'r farn bod carchardai preifat yn cael eu rhedeg yn well na'r rhai sy'n cael eu rhedeg gan y gwasanaeth carchardai. Yn wir, mae'r dystiolaeth yn tueddu i awgrymu'r gwrthwyneb. Felly, yn UKIP, yn sicr nid ydym o blaid unrhyw system sy'n symud tuag at fwy o garchardai preifat.
Byddwn yn tueddu i gytuno â'r pwyntiau a wnaeth nifer o bobl: ceir llawer o bobl yn y carchar nad ydyn nhw'n dreisgar ac nad ydyn nhw'n peri unrhyw fygythiad corfforol i gymdeithas yn gyffredinol, felly gallwn gytuno y dylid gwneud ymdrechion i adsefydlu'r troseddwyr hynny y gellir eu hadsefydlu, oherwydd gellid gostwng y gost i gymdeithas yn gyffredinol drwy ryw fath o ymyrraeth gymharol gynnar ym mywydau'r bobl hyn.
O ran carcharorion benywaidd, dylem ystyried yr angen i'w hadsefydlu, wrth gwrs, ac mae'n ddigon posibl yn wir nad oes angen carcharu llawer ohonynt yn y lle cyntaf. Ond, er ein bod yn cytuno bod angen inni edrych ar hynny, yn sicr, os oes angen cael carchar i fenywod yng Nghymru oherwydd yr anawsterau a geir yn sgil carcharorion benywaidd yn gorfod cael eu carcharu yn Lloegr, yna rhaid inni edrych ar adeiladu'r carchar hwnnw yng Nghymru o bosibl, ac wrth gwrs nid ydym yn gwrthwynebu'r syniad o adeiladu rhagor o garchardai os yw hynny'n angenrheidiol ar gyfer diogelwch y gymuned.
Felly, dyna'r pwyntiau eang yr hoffwn eu gwneud heddiw, a diolch i chi. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The Wales Governance Centre report on imprisonment in Wales underlines what many of us have been saying for many years: Wales is dependent upon English prisons. As a person who ran her own department in the prison service, I know that prison works, but only if it is properly funded and resourced. There is often no alternative to a custodial sentence, but custody is not just about public protection; it's also about ensuring the prisoner is helped to rehabilitate.
A large part of that rehabilitation depends upon maintaining close family ties. That link is vitally important and gives prisoners, very often, an insight into the impact their actions have upon their family and friends, but also helps ensure they have a safety net, a place to return upon their release. Unfortunately, some prisoners do not have a family, and indeed some are often simply released with a black bag full of meagre belongings, with no home to go to. This is simply not rehabilitation, and it's not good enough. It only helps the revolving door that most prisoners—a lot of prisoners—face when they have nowhere else to turn to.
Sadly, we don't have enough prison places in Wales to ensure that Welsh prisoners are imprisoned close to home. Wales has 4,747 prisoners, yet the five prisons in Wales have an operational capacity for 3,700 prisoners. We have no women's prison in Wales and not a single category A prison. This results in a large number of Welsh prisoners serving their sentences in England, hundreds of miles from home.
The prisons we do have are overcrowded. HMP Swansea is the third most overcrowded prison in the UK. When it was built it was designed to hold around 240 prisoners. It currently holds twice that number. With the exception of the new prison in north Wales, all of our prisons are overcrowded. Cardiff is operating at 150 per cent of capacity, as is Usk. Parc is operating at just over capacity. Having worked for many years at HMP Parc, I can tell you that overcrowding is hard on both staff and prisoners alike.
As the Wales Governance Centre report highlights, assaults on prisoners and staff have sky-rocketed. Last year there were around 6,500 assaults on staff, 761 of which resulted in a prison officer being hospitalised. This is leading to yet another crisis in our prisons: lack of staff. The number of prison officers who quit just months after completing their training has risen exponentially. A third of prison officers quit within a year of starting, and we are also haemorrhaging experienced staff due to overcrowding and a lack of investment.
We have to build more prisons, with the emphasis and focus on rehabilitation. In particular, those prisoners with mental health issues need additional help. There are many prisoners, we understand, who should not be in prison and have simply been let down by society, particularly the homeless and those, as previously stated, with mental health issues. I have voiced my support for a new prison within my region, which will not only reduce the strain on Swansea and Parc, but also bring much needed jobs to the area—to one of the most deprived areas of the country.
I hope the Welsh Government will see this report as a wake-up call and will work with the UK Government to reduce overcrowding and underfunding in our prisons before it’s too late. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru ar garcharu yng Nghymru yn tanlinellu beth y mae llawer ohonom wedi ei ddweud dros nifer o flynyddoedd: mae Cymru yn dibynnu ar garchardai yn Lloegr. Fel un a oedd yn rhedeg ei hadran ei hun yn y gwasanaeth carchardai, gwn fod y carchar yn gweithio, ond dim ond os yw'n cael ei ariannu'n iawn ac yn cael adnoddau priodol. Yn aml nid oes dewis arall heblaw carchar, ond nid yw carcharu yn ymwneud ag amddiffyn y cyhoedd yn unig; mae a wnelo hefyd â sicrhau bod y carcharor yn cael ei helpu i adsefydlu.
Mae rhan fawr o'r adsefydlu hwnnw yn dibynnu ar gynnal cysylltiadau teuluol agos. Mae'r cysylltiad hwnnw yn hanfodol bwysig ac yn rhoi cipolwg i garcharorion, yn aml iawn, ar yr effaith gaiff eu gweithredoedd ar eu teulu a'u ffrindiau, ond hefyd y mae'n helpu i sicrhau bod ganddynt rwyd achub, rhywle i ddychwelyd iddo ar ôl cael eu rhyddhau. Yn anffodus, y mae rhai carcharorion heb deulu, ac yn aml caiff rhai eu rhyddhau gyda dim ond bag du yn llawn o eiddo pitw, gyda dim cartref i fynd iddo. Nid adsefydlu yw hyn, ac nid yw'n ddigon da. Nid yw ond yn helpu'r drws tro y mae'r mwyafrif o garcharorion—llawer o garcharorion—yn ei wynebu pan nad oes ganddyn nhw unrhyw le arall i droi ato.
Yn anffodus, nid oes gennym ni ddigon o le mewn carchardai yng Nghymru i sicrhau bod carcharorion o Gymru yn cael eu carcharu'n agos at y cartref. Mae gan Gymru 4,747 o garcharorion, ac eto mae gan y pum carchar yng Nghymru leoedd gweithredol ar gyfer 3,700 o garcharorion. Nid oes gennym ni garchar i fenywod yng Nghymru a dim un carchar categori A. Canlyniad hyn yw nifer fawr o garcharorion o Gymru yn bwrw eu penyd yn Lloegr, gannoedd o filltiroedd oddi cartref.
Mae'r carchardai sydd gennym yn orlawn. CEM Abertawe yw'r trydydd carchar mwyaf gorlawn yn y DU. Pan gafodd ei adeiladu fe'i cynlluniwyd i ddal tua 240 o garcharorion. Ar hyn o bryd mae ganddo ddwywaith y rhif hwnnw. Ac eithrio'r carchar newydd yng ngogledd Cymru, mae ein carchardai i gyd yn orlawn. Mae Caerdydd yn gweithredu ar 150 y cant o'r capasiti, fel y mae Brynbuga. Mae'r Parc yn gweithredu ar ychydig dros gapasiti. Wedi gweithio am flynyddoedd lawer yn CEM Parc, gallaf ddweud wrthych fod gorboblogi yn galed ar staff a charcharorion fel ei gilydd.
Fel y mae adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru yn amlygu, mae nifer yr ymosodiadau ar staff a charcharorion wedi neidio i fyny. Y llynedd cafwyd tua 6,500 o ymosodiadau ar staff, yn sgil 761 ohonynt roedd rhaid i swyddog carchar fynd i'r ysbyty. Mae hyn yn arwain at argyfwng arall eto yn ein carchardai: prinder staff. Mae nifer y swyddogion carchar sy'n rhoi'r gorau iddi ychydig fisoedd ar ôl cwblhau eu hyfforddiant yn cynyddu fwyfwy. Mae traean y swyddogion carchar yn rhoi'r gorau iddi o fewn blwyddyn i ddechrau'r swydd, ac yr ydym hefyd yn colli staff profiadol oherwydd gorlenwi a diffyg buddsoddiad.
Rhaid inni adeiladu mwy o garchardai, gan ganolbwyntio a rhoi pwyslais ar adsefydlu. Yn benodol, mae'r carcharorion hynny â phroblemau iechyd meddwl angen cymorth ychwanegol. Ceir llawer o garcharorion, na ddylent fod yn y carchar ac sydd wedi'u siomi gan gymdeithas, yn enwedig y digartref a'r rhai, fel y nodwyd eisoes, sydd â phroblemau iechyd meddwl. Rwyf wedi mynegi fy nghefnogaeth ar gyfer carchar newydd yn fy rhanbarth, a fydd nid yn unig yn lleihau'r straen ar Abertawe a'r Parc, ond hefyd yn dod â swyddi mawr eu hangen i'r ardal—i un o ardaloedd mwyaf difreintiedig y wlad.
Gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gweld yr adroddiad hwn fel rhybudd amserol a bydd yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i leihau gorlenwi a thanariannu yn ein carchardai cyn iddi fynd yn rhy hwyr. Diolch yn fawr.
Can I now call the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, Alun Davies, to reply to the debate?
A gaf i alw nawr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, Alun Davies, i ymateb i'r ddadl?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I'm grateful to all Members who've taken the time to contribute to the debate this afternoon.
This is an important debate for all of us, on all sides of this Chamber, because the way that we deal with the criminal justice system is fundamental to the way in which we order and manage our public services in Wales. And let me say this to Mark Isherwood: we need to do more than simply rehearse lines to take in this debate. We need to have a real debate about how we manage the criminal justice system. And that means a debate about how we provide health services on the secure estate, how we deliver education on the secure estate, how we ensure that there are in place the sorts of policies and approaches that can deal with issues like the substance abuse issues that you've raised, Mark, and also some of the issues of mental health that Leanne Wood raised in her contribution.
It is important that we are able to do that, and that is why the devolution of these matters isn't a dry academic debate. It isn't a matter for a seminar or a conversation in a university or something. This is a debate that matters to people and this is a debate the consequences of which will have a profound effect on people's lives up and down the country. We need to be able to have a coherent approach to substance abuse. We need to have a coherent approach to dealing with issues of mental health on the secure estate. And, at the moment, we are simply unable to do it. And what is worse, this, as far as I can see, is the only part of our responsibilities or the delivery of public services where not only is the Welsh Government unable to deliver the policies it would choose to do so because of a poor settlement, but also the United Kingdom Government is unable to do so. And, Mark, I understand the points that you're seeking to make, but, at the moment, we do not have a settlement where either Government responsible for the delivery of services in this country is able to deliver a coherent and holistic approach to policy. And the people who suffer are not the people who sit in places like this, but the people who are currently on the secure estate in Wales and those others across the criminal justice system. And I understand—and I hope that people won't simply see the Wales Governance report and conversations about the quality of facilities and the quality of investment in the estate as criticism of either the people who are working within the system or criticism of those who are seeking to do their best in very, very difficult circumstances.
We recognise that the issues we're facing today are issues of history, where we recognise that the investment has not been made in order to create an estate that delivers the sort of ethos and the approach and the policy that we require. And the points that have been made—which I think were very well made by Leanne Wood and John Griffiths—on rehabilitation will form the basis of any approach of this Government.
The issues that Leanne Wood raised about the place of women in the system are well made and it is not the purpose of this Government simply to build a women's prison in Wales. Let me say that absolutely clearly. That's not the purpose of this Government or—[Interruption.] He is. Or the approach that we're seeking to take. I'll be visiting Scotland later this month to talk to the Scottish Government about how they're developing a secure women's centre and how we can deliver support for women and families in the system to ensure that we don't have the sort of structural failure that we have today.
And I hope that the staff who are in the service today will be able to help us create the service of the future. And the points I felt that John Griffiths made on rehabilitation and shorter sentences are exactly the points that we want to address. The Ministry of Justice has already begun to address some of those points in terms of a sentencing policy. Let me say this: in the time that I have been in office, I have met with all the relevant Ministry of Justice Ministers. I intend to continue meeting those Ministers over the coming months to ensure that we have a relationship where we are able to debate and discuss these matters. The blueprints that we are looking to develop at the moment have been developed as part of work alongside the Ministry of Justice and the Home Office.
But let me say this, and let me conclude with this short remark, Deputy Presiding Officer: these matters are not simply matters about an academic review of the settlement. This is about real people who are being failed today, tomorrow, who are being failed by us in this system, who are being failed by a system of government that doesn't deliver for people in this country. It is important that all of us recognise the human consequences of these matters.
I sat in a cell in Cardiff over the summer and talked to two people who are being held in Cardiff. They are both due for release around this time. They both require services, they both need help in terms of mental health, they both need help in terms of substance abuse. They will also require help in being able to be trained to work, they will need help in terms of where they live, where they're going to be sleeping tonight or tomorrow night. It is our responsibility to get those things right. It is our responsibility to ensure that those two men I spoke to don't end up back in the criminal justice system. It is our responsibility to ensure that the woman who was released to travel back to Newport on a Friday afternoon has somewhere to sleep on Friday night. It is our responsibility to get these things right, and it is a measure of us as a Parliament and a people: our determination to ensure that the most vulnerable people in our society are not let down by politicians who can't agree on what we need to do. Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd yr amser i gyfrannu at y ddadl y prynhawn yma.
Mae hon yn ddadl bwysig i bob un ohonom, ar bob ochr i'r Siambr hon, oherwydd mae'r ffordd yr ydym yn ymdrin â system cyfiawnder troseddol yn sylfaenol i'r ffordd yr ydym yn trefnu ac yn rheoli ein gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. A gadewch imi ddweud hyn wrth Mark Isherwood: mae angen inni wneud mwy na dim ond ymarfer llinellau i'w dilyn yn y ddadl hon. Mae angen inni gael dadl go iawn am sut yr ydym yn rheoli'r system cyfiawnder troseddol. Ac mae hynny'n golygu dadl ynglŷn â sut yr ydym yn darparu iechyd mewn sefydliadau diogel, sut yr ydym yn darparu addysg mewn sefydliadau diogel, sut yr ydym yn sicrhau y rhoddir ar waith y mathau o bolisïau a'r dulliau hynny a all ymdrin â'r materion fel problemau camddefnyddio cyffuriau yr ydych wedi'u codi, Mark, a hefyd rhai o'r materion iechyd meddwl a gododd Leanne Wood yn ei chyfraniad.
Mae'n bwysig ein bod yn gallu gwneud hynny, a dyna pam nad yw datganoli'r materion hyn yn ddadl academaidd sych. Nid yw'n fater ar gyfer seminar neu sgwrs mewn prifysgol neu rywbeth. Mae hon yn ddadl o bwys i bobl, ac y mae hon yn ddadl y bydd ei chanlyniadau yn effeithio'n fawr ar fywydau pobl ar hyd a lled y wlad. Mae angen inni allu cael dull cydlynol o gam-drin sylweddau. Mae angen inni gael dull cydlynol o ymdrin â materion iechyd meddwl mewn sefydliadau diogel. Ac, ar hyn o bryd, nid ydym yn gallu gwneud hyn. A beth sy'n waeth, dyma, hyd y gwelaf fi, yw'r unig ran o'n cyfrifoldebau neu ddarparu gwasanaethau cyhoeddus lle nid yn unig y mae Llywodraeth Cymru yn methu cyflawni polisïau y byddai'n dymuno eu gwneud oherwydd setliad gwael, ond hefyd y mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn methu â gwneud hynny. A, Mark, rwy'n deall y pwyntiau yr ydych chi'n ceisio eu gwneud, ond, ar hyn o bryd, nid oes gennym setliad pryd gall y naill Lywodraeth sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau yn y wlad hon sicrhau dull cydlynol a chyfannol o ran polisi. A'r bobl sy'n dioddef yw nid y bobl sy'n eistedd mewn mannau fel hyn, ond y bobl sydd ar hyn o bryd yn y sefydliadau diogel yng Nghymru a rhai eraill ar draws y system cyfiawnder troseddol. Ac rwy'n deall—a gobeithio na fydd pobl yn gweld adroddiad Llywodraethiant Cymru a sgyrsiau am ansawdd y cyfleusterau ac ansawdd y buddsoddi yn yr ystâd fel beirniadaeth ar y bobl sy'n gweithio o fewn y system nac yn feirniadaeth ar y rhai sy'n ceisio gwneud eu gorau mewn amgylchiadau anodd iawn, iawn.
Rydym yn cydnabod bod y materion sy'n ein hwynebu heddiw yn faterion o hanes, lle'r ydym yn cydnabod na wnaed y buddsoddiad er mwyn creu ystad sy'n darparu'r math o ethos a dull a pholisi sydd yn ofynnol gennym. A bydd y pwyntiau a wnaed—a chredaf eu bod wedi cael eu gwneud yn dda iawn gan Leanne Wood a John Griffiths—ar adsefydlu yn sail i unrhyw ymagwedd y Llywodraeth hon.
Mae'r materion a gododd Leanne Wood am le menywod yn y system wedi'u cyflwyno'n dda ac nid diben y Llywodraeth hon yw adeiladu carchar i fenywod yng Nghymru. Gadewch imi ddweud hynny'n gwbl glir. Nid dyna yw diben y Llywodraeth hon na—[Torri ar draws.] Mae ef. Na'r dull gweithredu yr ydym ni'n bwriadu ei gymryd. Byddaf yn ymweld â'r Alban yn ddiweddarach y mis hwn i siarad â Llywodraeth yr Alban am sut y maen nhw'n datblygu canolfan ddiogel i fenywod a sut y gallwn ni ddarparu cymorth i fenywod a theuluoedd yn y system i sicrhau nad oes gennym y math o fethiant strwythurol sydd gennym ni heddiw.
Ac rwy'n gobeithio y bydd y staff sydd yn y gwasanaeth heddiw yn gallu ein helpu i sicrhau gwasanaeth y dyfodol. Ac mae'r pwyntiau yr oeddwn yn teimlo a wnaeth John Griffiths ar adsefydlu a dedfrydau byrrach yr union bwyntiau yr ydym am roi sylw iddyn nhw. Mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder eisoes wedi dechrau mynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau hynny o ran polisi dedfrydu. Gadewch imi ddweud hyn: yn yr amser yr wyf i wedi bod yn y swydd, rwyf wedi cwrdd â holl Weinidogion perthnasol y weinyddiaeth gyfiawnder. Rwy'n bwriadu parhau i gwrdd â'r Gweinidogion hynny dros y misoedd nesaf i sicrhau bod gennym ni berthynas lle'r ydym yn gallu dadlau a thrafod y materion hyn. Mae'r glasbrintiau yr ydym yn ceisio eu datblygu ar hyn o bryd wedi eu datblygu yn rhan o'r gwaith ochr yn ochr â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a'r Swyddfa Gartref.
Ond gadewch i mi ddweud hyn, a gadewch imi gloi gyda'r sylw byr hwn, Dirprwy Lywydd: nid yw'r materion hyn yn faterion am adolygiad academaidd y setliad yn unig. Mae hyn yn ymwneud â phobl go iawn sydd yn cael eu siomi heddiw, yfory, sydd yn cael eu siomi gennym ni yn y system hon, sydd yn cael eu siomi gan system o Lywodraeth nad yw'n darparu ar gyfer pobl yn y wlad hon. Mae'n bwysig bod pob un ohonom yn cydnabod canlyniadau dynol y materion hyn.
Eisteddais mewn cell yng Nghaerdydd dros yr haf a siarad â dau o bobl sydd yn cael eu cadw yn y ddalfa yng Nghaerdydd. Mae'r ddau i fod i gael eu rhyddhau tua'r adeg hon. Bydd y ddau angen gwasanaethau, bydd y ddau angen cymorth o ran iechyd meddwl, bydd y ddau angen cymorth o ran camddefnyddio sylweddau. Byddan nhw hefyd angen cymorth o ran gallu cael eu hyfforddi i weithio, bydd angen cymorth o ran lle maen nhw'n byw, lle byddan nhw'n cysgu heno a nos yfory. Ein cyfrifoldeb ni yw unioni'r pethau hynny. Ein cyfrifoldeb ni yw sicrhau nad yw'r ddau ddyn y siaradais â hwy yn mynd yn eu holau i'r system cyfiawnder troseddol. Ein cyfrifoldeb ni yw sicrhau bod gan y fenyw a gafodd ei rhyddhau i deithio yn ôl i Gasnewydd ar brynhawn dydd Gwener rywle i gysgu nos Wener. Ein cyfrifoldeb ni yw cael y pethau hyn yn iawn, a dyma sy'n ein mesur ni fel Senedd a phobl: ein penderfyniad i sicrhau nad yw'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas yn cael eu siomi gan wleidyddion na allant gytuno ar yr hyn y mae angen inni ei wneud. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this item until voting. [Interruption.] No, well—[Interruption.] We'll defer voting on this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn gwelliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, byddwn yn gohirio'r pleidleisio ar yr eitem hon tan pleidleisio. [Torri ar draws.] Na, wel—[Torri ar draws.] Byddwn yn gohirio'r pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We have reached voting time. So, unless three Members wish for the bell to be rung, then I will proceed to voting time. Everybody happy? Fine. Okay then.
Rydym wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Felly, oni bai bod tri aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, yna symudaf at y cyfnod pleidleisio. Pawb yn hapus? Iawn. Iawn ta.
So, we move to the debate on the 'Prosperity for All' annual report and legislative programme. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar—might give you a clue. So, we're voting on amendment 1. Open the vote. I think everybody has voted. Close the vote. For the amendment 17, no abstentions, 28 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Felly, rydym yn symud at y ddadl ar yr adroddiad blynyddol a'r rhaglen ddeddfwriaethol 'Ffyniant i Bawb'. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar—efallai y bydd yn rhoi cliw i chi. Felly, rydych yn pleidleisio ar welliant 1. Agorwch y bleidlais. Credaf fod pawb wedi pleidleisio. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 17, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, ni dderbynnir gwelliant 1.
NDM6827 - Gwelliant 1: O blaid: 17, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6827 - Amendment 1: For: 17, Against: 28, Abstain: 0
Amendment has been rejected
We now call for a vote on the motion tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the motion 34, six abstentions, five against. Therefore, the motion is agreed.
Rydym bellach yn galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 34, chwech yn ymatal, pump yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
NDM6827 - Cynnig: O blaid: 34, Yn erbyn: 5, Ymatal: 6
Derbyniwyd y cynnig
We now move to the Wales Governance Centre report, 'Imprisonment in Wales: A Factfile'. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For amendment 1 38, no abstentions, seven against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Symudwn yn awr at adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru, 'Imprisonment in Wales: A Factfile'. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid gwelliant 1 38, neb yn ymatal, saith yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 1.
NDM6826 - Gwelliant 1: O blaid: 38, Yn erbyn: 7, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6826 - Amendment 1: For: 38, Against: 7, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 2 tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment, 12, no abstentions, 33 against the amendment. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant, 12, neb yn ymatal, 33 yn erbyn y gwelliant. Felly, ni dderbynnir gwelliant 2.
NDM6826 - Gwelliant 2: O blaid: 12, Yn erbyn: 33, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6826 - Amendment 2: For: 12, Against: 33, Abstain: 0
Amendment has been rejected
So, I call for a vote on the motion as amended.
Felly, galwaf am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6826 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn nodi adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru, 'Imprisonment in Wales—a Factfile', a gyhoeddwyd ar 5 Mehefin 2018.
Yn nodi agenda Llywodraeth y DU ar ddiwygio carchardai.
Motion NDM6826 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales notes the Wales Governance Centre Report, 'Imprisonment in Wales—a Factfile', published on the 5th June 2018.
Notes the UK Government's agenda on prison reform.
Open the vote. Close the vote. For the motion, 39, no abstentions, six against. Therefore, the motion is agreed.
Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig, 39, neb yn ymatal, chwech yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
NDM6826 - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 39, Yn erbyn: 6, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6826 - Motion as amended: For: 39, Against: 6, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 16:45.
The meeting ended at 16:45.