Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
19/09/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Vikki Howells.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Education, and the first question is from Vikki Howells.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru i gyhoeddi canllawiau statudol newydd ar gyfer gwisgoedd ysgol? OAQ52592
1. Will the Cabinet Secretary provide an update on Welsh Government plans to publish new statutory guidance for school uniforms? OAQ52592
The Welsh Government will undertake a 12-week public consultation this autumn on school uniform and appearance policies. New updated and strengthened statutory guidance will come into force from September 2019.
Bydd Llywodraeth Cymru yn cynnal ymgynghoriad cyhoeddus 12 wythnos o hyd yr hydref hwn ar bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion. Bydd canllawiau statudol newydd wedi'u diweddaru a'u cryfhau ar waith o fis Medi 2019.
Thank you, Cabinet Secretary. I note the comments in your recent statement about encouraging the parents and carers of eligible children to apply for pupil deprivation grant access funding for school uniform in particular. But I'm concerned that lots of those eligible for this are missing out. From my own personal experience locally, the way in which this information is communicated to parents is patchy and its effectiveness is variable. So, how is the Welsh Government encouraging councils and schools to promote this fund to students, particularly prior to the start of a new academic year?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. A nodaf y sylwadau yn eich datganiad diweddar ynglŷn ag annog rhieni a gofalwyr plant cymwys i wneud cais am gyllid mynediad y grant amddifadedd disgyblion ar gyfer gwisg ysgol yn arbennig. Ond rwy’n pryderu bod llawer o'r rheini sy'n gymwys ar ei gyfer yn colli allan. O fy mhrofiad personol fy hun yn lleol, mae'r ffordd y mae'r wybodaeth hon yn cael ei chyfleu i rieni yn anghyson ac mae ei heffeithiolrwydd yn amrywio. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn annog cynghorau ac ysgolion i hyrwyddo'r gronfa hon i fyfyrwyr, yn enwedig cyn dechrau blwyddyn academaidd newydd?
Thank you, Vikki. As you'll be aware, for the first time ever this autumn term, assistance with the cost of school uniform is available not just for children entering into high school at year 7, but also for our youngest pupils beginning their school journey. The grant is also available to cover other costs associated with school, not just school uniform, such as PE kit and other school-day essentials. I will continue to work with local authorities to ensure that parents have the right information so that they can make a positive application to receive this funding, because we want all children who are eligible to have this assistance.
Diolch, Vikki. Fel y gwyddoch, am y tro cyntaf erioed y tymor hwn, mae cymorth gyda chost gwisg ysgol ar gael nid yn unig i blant sy'n dechrau yn yr ysgol uwchradd ym mlwyddyn 7, ond hefyd ar gyfer ein disgyblion ieuengaf sy'n dechrau ar eu taith ysgol. Mae'r grant hefyd ar gael i dalu am gostau eraill sy'n gysylltiedig ag ysgol, nid gwisg ysgol yn unig, megis dillad addysg gorfforol, a phethau eraill hanfodol ar gyfer y diwrnod ysgol. Byddaf yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod rhieni'n cael y wybodaeth gywir, fel y gallant wneud cais cadarnhaol i dderbyn yr arian hwn, gan fod arnom eisiau i bob plentyn sy'n gymwys gael y cymorth hwn.
Following on from that, Cabinet Secretary, of course you will be aware of various stories at the beginning of school term of children being punished for not having the correct school uniform. I absolutely buy into the notion that we want all the children to look the same, and it's very important for school discipline and school morale, and so on. But one of the concerns I have is this view that we should punish the child for something that the parent has done. And I'm deeply concerned that—. It runs across not just school uniforms—I know Caroline Jones raised the issue not long ago with you about the child who couldn't go to the prom because she had Asperger's and couldn't get the grades. I've raised with you in the past the child who was punished because they had a chronic ill-health issue so they couldn't attend all the time, but the punishment was meted on the child, rather than the schools looking at the individuals concerned. Will you have another look at this, because of this school uniform issue, and about how we might proportionally represent, or proportionally treat children, and divide between those who don't do things they should do because they just don't feel like it and those who are put in an awkward position because of decisions made by parents and carers, because I think we're giving out the wrong message to these young people about responsibility?
Yn dilyn hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, wrth gwrs, fe fyddwch yn ymwybodol o wahanol storïau ar ddechrau’r tymor ysgol am blant yn cael eu cosbi am nad ydynt yn gwisgo’r wisg ysgol gywir. Rwy’n credu'n gryf yn y syniad ein bod yn awyddus i’r holl blant edrych yr un fath, ac mae'n bwysig iawn ar gyfer disgyblaeth ysgol a morâl ysgol, ac ati. Ond un o'r pryderon sydd gennyf yw'r syniad hwn y dylem gosbi'r plentyn am rywbeth y mae'r rhiant wedi'i wneud. Ac rwy'n bryderus iawn fod—. Mae'n ymwneud nid yn unig â gwisgoedd ysgol—gwn fod Caroline Jones wedi dwyn mater i'ch sylw yn ddiweddar ynglŷn â phlentyn na allai fynd i'r prom am fod ganddi syndrom Asperger ac ni allai gael y graddau. Rwyf wedi tynnu eich sylw yn y gorffennol at y plentyn a gafodd eu cosbi am fod ganddynt afiechyd cronig felly ni allent fod yn bresennol drwy'r amser, ond cosbwyd y plentyn, yn hytrach na bod yr ysgol yn edrych ar yr unigolion dan sylw. A wnewch chi edrych ar hyn eto, oherwydd mater gwisgoedd ysgol, a sut y gallwn gynrychioli plant yn gymesur, neu drin plant yn gymesur, a gwahaniaethu rhwng y rhai nad ydynt yn gwneud pethau y dylent eu gwneud am nad ydynt yn teimlo fel gwneud hynny, a'r rhai sydd mewn sefyllfa letchwith o ganlyniad i benderfyniadau a wnaed gan rieni a gofalwyr, gan y credaf ein bod yn rhoi'r neges anghywir i'r bobl ifanc hynny ynglŷn â chyfrifoldeb?
Angela, school uniform policy is ultimately a matter for individual schools and their governing bodies, and it is for headteachers to decide what action to take when pupils infringe a school uniform policy. However, Welsh Government expects that, if the reason for that infringement is because families are in financial difficulties, schools should allow an appropriate amount of time for the required item to be purchased, for there to be some flexibility in the system, and not to be able to penalise that child. The guidance also highlights what financial assistance is available to families to assist in the purchase of school uniforms. A crucial part of any successful school is ongoing dialogue between headteachers, teaching staff, and their parents. But, ultimately, it is a matter for the governance of that school to decide what punishment, if any, is appropriate if there are infringements of that school's rules.
Angela, yn y pen draw, mae polisi gwisg ysgol yn fater i ysgolion unigol a'u cyrff llywodraethu, a chyfrifoldeb penaethiaid yw penderfynu pa gamau i'w cymryd pan fo disgyblion yn mynd yn groes i bolisi gwisg ysgol. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl, os mai’r rheswm dros fynd yn groes i’r polisi yw am fod teuluoedd mewn anawsterau ariannol, y dylai ysgolion ganiatáu cyfnod priodol o amser i brynu'r eitem angenrheidiol, a sicrhau rhywfaint o hyblygrwydd yn y system, heb allu cosbi’r plentyn hwnnw. Mae'r canllawiau hefyd yn amlygu pa gymorth ariannol sydd ar gael i deuluoedd, er mwyn eu cynorthwyo i brynu gwisgoedd ysgol. Mae deialog barhaus rhwng penaethiaid, staff addysgu, a'u rhieni yn rhan hanfodol o unrhyw ysgol lwyddiannus. Ond yn y pen draw, mater i gorff llywodraethu'r ysgol honno yw penderfynu pa gosb, os o gwbl, sy'n briodol os yw rheolau'r ysgol honno yn cael eu torri.
I welcome the u-turn performed by the Welsh Government earlier this year on its plans to scrap the school uniform grant, because when household budgets remain squeezed, particularly in my constituency of the Rhondda, going ahead with that would have been unthinkable. Now, around the time that these ill-advised plans were announced, I surveyed local schools in my constituency to see what their school uniform policy was, and I found that policy varied from school to school, with some insisting on the purchase of expensive items, with logos, and others being much more flexible. Like the Bevan Foundation, I'd like to see statutory guidance include a requirement for all schools to adopt a uniform that can be more generic and therefore lower cost. With this in mind, will you pay careful attention to the high annual cost of school uniform for families, and seek to provide an alternative solution for all when you issue your statutory guidance?
Rwy'n croesawu'r tro pedol a wnaed gan Lywodraeth Cymru yn gynharach eleni ar ei chynlluniau i gael gwared ar y grant gwisg ysgol, oherwydd pan fo cyllidebau aelwydydd yn parhau i fod dan bwysau, yn enwedig yn fy etholaeth i yn y Rhondda, byddai wedi bod yn amhosibl meddwl am fwrw ymlaen â hynny. Nawr, oddeutu’r adeg y cyhoeddwyd y cynlluniau annoeth hyn, bûm yn edrych ar ysgolion lleol yn fy etholaeth i weld beth oedd eu polisi gwisg ysgol, a gwelais fod polisi’n amrywio o un ysgol i'r llall, gyda rhai'n mynnu bod yn rhaid prynu eitemau drud, gyda logos, ac eraill yn llawer mwy hyblyg. Fel Sefydliad Bevan, hoffwn weld canllawiau statudol yn cynnwys gofyniad i bob ysgol fabwysiadu gwisg ysgol a all fod yn fwy generig, ac felly'n costio llai. Gyda hyn mewn golwg, a wnewch chi roi sylw gofalus i gost flynyddol uchel gwisgoedd ysgol i deuluoedd, a cheisio darparu ateb gwahanol i bawb pan fyddwch yn cyhoeddi eich canllawiau statudol?
Well, as I said in answer to Vikki Howells's initial question, the Government will go out to public consultation for 12 weeks this autumn on a new school uniform and appearance policy. The strengthened statutory guidance, I hope, will come into force for the start of the new academic year, and crucially, as part of that consultation, we will look to address issues of affordability and of giving flexibility to parents. So, for instance, when deciding on a school uniform for a high school, could there be some consideration as to the nature of the colour of some of the primary schools in that area? It doesn't seem necessary that you should have to discard a perfectly good pair of trousers or a school skirt when you transfer to the high school just because you're moving to a different school. So, there are lots of ways in which we can address issues of affordability and that is the purpose of the consultation and my determination to introduce statutory guidance in this area.
Wel, fel y dywedais wrth ateb cwestiwn cyntaf Vikki Howells, bydd y Llywodraeth yn cynnal ymgynghoriad cyhoeddus am 12 wythnos yr hydref hwn ar bolisi newydd ar gyfer gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion. Gobeithio y bydd y canllawiau statudol cryfach yn dod i rym ar gyfer dechrau'r flwyddyn academaidd newydd, ac yn hollbwysig, fel rhan o'r ymgynghoriad hwnnw, byddwn yn ceisio mynd i'r afael â materion fforddiadwyedd a rhoi hyblygrwydd i rieni. Felly, er enghraifft, wrth benderfynu ar wisg ysgol ar gyfer ysgol uwchradd, a fyddai modd ystyried natur lliw rhai o'r ysgolion cynradd yn yr ardal honno? Nid ymddengys bod angen cael gwared ar drowsus da neu sgert ysgol pan fyddwch yn mynd i'r ysgol uwchradd am eich bod yn symud i ysgol wahanol. Felly, mae llawer o ffyrdd y gallwn fynd i'r afael â phroblemau fforddiadwyedd a dyna yw diben yr ymgynghoriad a pham rwy'n benderfynol o gyflwyno canllawiau statudol ar hyn.
Cabinet Secretary, I was really pleased to see the announcement that you're going to be consulting on statutory guidance, because, as you know, the existing policy document is actually very good and places a lot of emphasis on generic uniform. But most schools, I would contend, are not actually following that guidance as they should be, and I'm sure you'll have seen the coverage earlier this month of children being kept in a hall for not being in branded trousers, which is totally unacceptable. So, what assurances can you offer that you are going to take a very robust approach to this? But very importantly, how will you ensure that the voices of children and young people are heard through this consultation?
Ysgrifennydd y Cabinet, roeddwn yn falch iawn o weld y cyhoeddiad y byddwch yn ymgynghori ar ganllawiau statudol, oherwydd, fel y gwyddoch, mae’r ddogfen bolisi bresennol yn dda iawn, mewn gwirionedd, ac yn rhoi llawer o bwyslais ar wisg ysgol enerig. Ond buaswn yn dadlau nad yw'r rhan fwyaf o ysgolion yn dilyn y canllawiau hynny fel y dylent, ac rwy'n siŵr eich bod wedi gweld yr adroddiadau yn gynharach y mis hwn am blant yn cael eu cadw mewn neuadd am nad oeddent yn gwisgo trowsus â brand, sy'n gwbl annerbyniol. Felly, pa sicrwydd y gallwch ei roi y byddwch yn mynd i’r afael â hyn yn gadarn iawn? Ond yn bwysig iawn, sut y byddwch yn sicrhau bod lleisiau plant a phobl ifanc yn cael eu clywed drwy'r ymgynghoriad hwn?
Well, Lynne, as you've rightly identified, there is existing guidance. That was published in September 2013, but it is not of a statutory nature. The reason why I'm determined to address that issue is so that we can put on a legislative footing our expectations of governing bodies who will have to have due regard to the guidance when developing their own policies. This also gives us the opportunity not just to look at the issue of affordability in school uniform but at some of the issues that were perhaps not discussed in 2013, such as gender-neutral uniforms. This now gives us an opportunity to discuss those issues, and, clearly, the views of the children and young people will be crucial during the public consultation, and we will be ensuring that there are opportunities for young people to feed in so that they can tell us how they feel about the issue of school uniform and the role it plays in their school lives.
Wel, Lynne, fel y nodwyd yn gywir gennych, mae yna ganllawiau ar gael yn barod. Fe’u cyhoeddwyd ym mis Medi 2013, ond nid ydynt o natur statudol. Y rheswm pam rwy'n benderfynol o fynd i'r afael â'r mater hwn yw er mwyn inni allu rhoi sylfaen ddeddfwriaethol i'r hyn a ddisgwyliwn gan gyrff llywodraethu a fydd yn gorfod rhoi sylw dyledus i'r canllawiau wrth ddatblygu eu polisïau eu hunain. Mae hyn hefyd yn rhoi cyfle inni nid yn unig i edrych ar fater fforddiadwyedd mewn perthynas â gwisgoedd ysgol ond ar rai o'r materion na chawsant eu trafod yn 2013, fel gwisgoedd niwtral o ran rhywedd. Mae hyn yn rhoi cyfle inni drafod y materion hynny yn awr, ac yn amlwg, bydd barn plant a phobl ifanc yn allweddol yn ystod yr ymgynghoriad cyhoeddus, a byddwn yn sicrhau bod cyfleoedd i bobl ifanc gymryd rhan fel y gallant ddweud wrthym sut y maent yn teimlo am fater gwisg ysgol a'r rôl y mae'n ei chwarae yn eu bywydau ysgol.
Tynnwyd cwestiwn 2 [OAQ52569] yn ôl. Cwestiwn 3, felly, Andrew R.T. Davies.
Question 2 [OAQ52569] has been withdrawn. Question 3, therefore, Andrew R.T. Davies.
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu'r cyngor am gau ysgolion gwledig y mae Llywodraeth Cymru'n ei ddarparu i awdurdodau lleol ar hyn o bryd? OAQ52595
3. Will the Cabinet Secretary outline the advice the Welsh Government currently provides to local authorities in relation to rural school closures? OAQ52595
5. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i ddiogelu ysgolion gwledig? OAQ52599
5. What is the Welsh Government doing to protect rural schools? OAQ52599
Thank you, Andrew. Presiding Officer, I understand that you have given your permission for question 3 and question 5 to be grouped.
The school organisation code, made under the School Standards and Organisation (Wales) Act 2013, imposes requirements on Welsh Ministers, local authorities and governing bodies in respect of school organisation and provides guidance to which they must have regard when considering the closure of any school, including those in a rural setting.
Diolch, Andrew. Lywydd, deallaf eich bod wedi caniatáu i gwestiwn 3 a chwestiwn 5 gael eu grwpio.
Mae'r cod trefniadaeth ysgolion, a wnaed o dan Ddeddf Safonau a Threfniadaeth Ysgolion (Cymru) 2013, yn gosod gofynion ar Weinidogion Cymru, awdurdodau lleol a chyrff llywodraethu mewn perthynas â threfniadaeth ysgolion ac yn darparu canllawiau y mae'n rhaid iddynt eu dilyn wrth ystyried cau unrhyw ysgol, gan gynnwys y rheini sydd mewn lleoliadau gwledig.
Thank you, Cabinet Secretary, for that answer. Just before the summer recess, you issued new guidance in relation to rural schools—something that was welcomed. Obviously, that guidance will come into effect later on in the year. I'd be grateful to understand what weight local authorities should place on that specific guidance that you've put out there, at the moment. As I understand, it hasn't been incorporated into the code, but many authorities—and I think of one in the Vale of Glamorgan—are deciding on school closures as we speak, and it is important that there isn't a rush to shut many vulnerable schools before this new guidance comes into the code. So, could you indicate what weight you, as the Cabinet Secretary, place on the note that you put out just before the summer recess, please?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Ychydig cyn toriad yr haf, cyhoeddasoch ganllawiau newydd mewn perthynas ag ysgolion gwledig—rhywbeth a gafodd groeso. Yn amlwg, daw'r canllawiau hynny i rym yn ddiweddarach eleni. Hoffwn ddeall pa bwys y dylai awdurdodau lleol ei roi ar hyn o bryd ar y canllawiau penodol a gyhoeddwyd gennych. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, nid ydynt wedi'u hymgorffori yn y cod, ond mae llawer o awdurdodau—ac rwy'n meddwl am un ym Mro Morgannwg—yn penderfynu ar gau ysgolion ar hyn o bryd, ac mae'n bwysig nad oes brys i gau nifer o ysgolion sydd mewn perygl cyn i'r canllawiau newydd hyn ddod yn rhan o'r cod. Felly, a allech nodi pa bwys rydych chi fel Ysgrifennydd y Cabinet yn ei roi ar y nodyn a ddosbarthwyd gennych cyn toriad yr haf, os gwelwch yn dda?
Well, Andrew, as you've recognised, we are revising the code. The draft code that has been revised to reflect the consultation responses—the consultation that took place last year—was laid before the Assembly on Monday of this week. As is required by the 2013 Act, the code has to be laid for 40 days, following which it may come into force unless the Assembly resolves not to approve it. Therefore, I would expect the new code to come into force on 1 November, colleagues around this Chamber willing. We have been very clear to local authorities about the direction of policy travel in this area and I would expect them to be cognisant of that when they're making any decisions about the future of a rural school that would be listed under the new code.
Wel, Andrew, fel y dywedoch, rydym yn adolygu'r cod. Gosodwyd y cod drafft sydd wedi'i adolygu i adlewyrchu'r ymatebion i'r ymgynghoriad—yr ymgynghoriad a gynhaliwyd y llynedd—gerbron y Cynulliad ddydd Llun yr wythnos hon. Fel sy'n ofynnol o dan Ddeddf 2013, mae'n rhaid bod y cod wedi'i osod am 40 diwrnod, a gall ddod i rym wedi hynny oni bai fod y Cynulliad yn penderfynu peidio â'i gymeradwyo. Felly, buaswn yn disgwyl i'r cod newydd ddod i rym ar 1 Tachwedd, os yw'r cyd-Aelodau o amgylch y Siambr hon yn fodlon. Rydym wedi bod yn glir iawn gydag awdurdodau lleol mewn perthynas â chyfeiriad y polisi yn y maes hwn a buaswn yn disgwyl iddynt fod yn ymwybodol o hynny pan fyddant yn gwneud unrhyw benderfyniadau ynglŷn â dyfodol ysgol wledig a fyddai wedi'i rhestru o dan y cod newydd.
Cabinet Secretary, I've heard, in relation to the proposed transfer/closure of Llancarfan Primary School, which my colleague has just referred to, that the issue of access to the school building programme requires schools, often, to be built on new sites and schools to be consolidated or expanded. This is a real problem for schools in rural communities, where there may be a constrained site, no alternative available and where money is not available for adaptation—you've just got to go with a comprehensive new build—and this restricts the choices that local authorities have, especially when they want to increase the viability of our smaller, rural schools. Will you look at the building programme?
Ysgrifennydd y Cabinet, mewn perthynas â'r cynlluniau arfaethedig i symud/cau Ysgol Gynradd Llancarfan, y cyfeiriodd fy nghyd-Aelod atynt yn awr, clywais fod mater mynediad at y rhaglen adeiladu ysgolion yn aml yn ei gwneud yn ofynnol i ysgolion gael eu hadeiladu ar safleoedd newydd ac i ysgolion gael eu cyfuno neu eu hehangu. Mae hon yn broblem wirioneddol i ysgolion mewn cymunedau gwledig, lle gall fod yno safle cyfyngedig, heb opsiwn arall ar gael a lle nad oes arian ar gael ar gyfer addasu—mae'n rhaid i chi gael adeilad newydd cynhwysfawr—ac mae hyn yn cyfyngu ar y dewisiadau sydd gan awdurdodau lleol, yn enwedig pan fyddant yn awyddus i gynyddu hyfywedd ein hysgolion gwledig, llai o faint. A wnewch chi edrych ar y rhaglen adeiladu?
First of all, can I say that it is not a requirement of the twenty-first century schools programme, to access that money, to have a completely new build? In fact, I have been to refurbishment projects the length and breadth of this country where twenty-first century schools programme money has been used to refurbish part of a school—in fact, in your new leader's constituency not so long ago. So, this idea that you could only access that money if you build a brand new school from scratch is a fallacy. That is not correct.
Each case that is put forward by our partners in local government is judged on its merits. What I do understand, with regard to the issue that I know was exercising the mind of both Andrew and you, and the Assembly Member for the Vale of Glamorgan, is the case of Llancarfan. The decision that was taken at a meeting, I believe, on Monday of this week, is that the consultation that the Vale has gone out to is now to be referred to their scrutiny committee, and they are to allow the members of that scrutiny committee to look at the proposals that the Vale of Glamorgan Council has come forward with—which I welcome—and it will ultimately be a matter for those who run the Vale of Glamorgan Council to make a decision on the future of that school.
Yn gyntaf, a gaf fi ddweud nad yw'n ofynnol cael adeilad cwbl newydd er mwyn cael mynediad at arian y rhaglen ysgolion ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain? Mewn gwirionedd, rwyf wedi ymweld â phrosiectau adnewyddu ledled y wlad lle mae arian ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wedi'i ddefnyddio i adnewyddu rhan o ysgol—yn etholaeth eich arweinydd newydd heb fod mor hir â hynny'n ôl. Felly, mae'r syniad hwn mai dim ond drwy adeiladu ysgol newydd sbon y gallwch gael mynediad at yr arian hwnnw yn gamsyniad. Nid yw hynny'n gywir.
Ystyrir pob achos a gyflwynir gan ein partneriaid llywodraeth leol yn ôl ei rinweddau ei hun. Yr hyn a ddeallaf, o ran y mater y gwn ei fod wedi bod yn dreth ar feddyliau Andrew a chi, a'r Aelod Cynulliad dros Fro Morgannwg, yw achos Llancarfan. Y penderfyniad a wnaed mewn cyfarfod ddydd Llun yr wythnos hon, rwy'n credu, yw y bydd yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gan y Fro yn cael ei gyfeirio'n awr at eu pwyllgor craffu, a byddant yn caniatáu i aelodau'r pwyllgor craffu hwnnw edrych ar y cynigion a gyflwynwyd gan Gyngor Bro Morgannwg—ac rwy'n eu croesawu—ac yn y pen draw, mater i'r rheini sy'n rhedeg Cyngor Bro Morgannwg fydd gwneud penderfyniad ynglŷn â dyfodol yr ysgol honno.
Rydw i'n meddwl bod fy safbwynt i ar gefnogi ysgolion gwledig yn reit hysbys. Rydw i'n cydymdeimlo, mae'n rhaid i mi ddweud, â chynghorau ym mhob cwr o Gymru sy'n wynebu sefyllfaoedd cyllidol amhosib. Rydw i yn meddwl bod rhaid i Lywodraeth sicrhau cyllid digonol i gefnogi dulliau arloesol o gadw ysgolion yn ein cymunedau ni—cefnogaeth i greu ysgolion ardal aml-safle, er enghraifft, sef rhywbeth rydw i yn ei gefnogi. Un elfen sydd yn rhoi pwysau ar gyllidebau addysg, fel rydym ni wedi ei glywed, ydy'r backlog o waith cynnal a chadw. Rydw i'n clywed beth rydych chi'n ei ddweud fel Ysgrifennydd Cabinet, ond, heb os, mae'r tueddiad yna yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain tuag at adeiladu ysgolion newydd, mwy, sydd ddim yn gweithio yng nghefn gwlad o reidrwydd. Felly, a allwch chi, fel Ysgrifennydd Cabinet, roi ymrwymiad i chwilio am becyn newydd o gyllid sylweddol a phenodol at y diben hwn, fel bod cyflwr adeilad ysgol yn nghefn gwlad ddim yn yrrwr mor gryf pan fydd hi'n dod at benderfyniadau ar ddyfodol ysgolion?
I think my views on supporting rural schools are well known. I sympathise with councils in all parts of Wales that face impossible budgetary scenarios and I do think that the Government has to secure adequate funding to support innovative methods of keeping schools in our communities and providing support to create multi-site area schools, which is something that I support. One element that puts pressure on education budgets, as we’ve heard, is the backlog of maintenance work, and I hear what you say as Cabinet Secretary, but, without doubt, the trend is there in the twenty-first century schools programme towards building new, larger schools, which don’t necessarily work in rural areas. So, can you, as Cabinet Secretary, give a commitment to seek a new package of finance that is substantial and specifically for this purpose, so that the condition of a school building in rural Wales isn’t such a strong driver when it comes to making decisions on the future of schools?
Again, Presiding Officer, I would have to challenge the implication by the Member that twenty-first century schools is only available for new buildings. Again, I have been to schools in the Member's own constituency—to refurbishment projects—where investment has been used to improve facilities at a school.
With regard to additional resources for rural schools, the Member will be aware that we will be making additional resources of some £10 million over this Assembly available through our new small and rural schools grant to encourage innovation and support greater school-to-school working to address issues and some of the practical difficulties of delivering education in a rural area—money that his own council has been made aware of and has applied for and is being utilised.
Unwaith eto, Lywydd, byddai'n rhaid i mi herio'r awgrym gan yr Aelod fod rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ar gael ar gyfer adeiladau newydd yn unig. Unwaith eto, rwyf wedi ymweld ag ysgolion yn etholaeth yr Aelod—prosiectau adnewyddu—lle defnyddiwyd buddsoddiad i wella cyfleusterau mewn ysgol.
O ran adnoddau ychwanegol ar gyfer ysgolion gwledig, bydd yr Aelod yn ymwybodol y byddwn yn darparu oddeutu £10 miliwn o adnoddau ychwanegol yn ystod tymor y Cynulliad hwn drwy ein grant newydd ar gyfer ysgolion bach a gwledig i annog arloesi a chefnogi rhagor o waith ysgol-i-ysgol er mwyn mynd i'r afael â phroblemau a rhai o'r anawsterau ymarferol sydd ynghlwm wrth ddarparu addysg mewn ardal wledig—arian y mae ei gyngor ei hun yn ymwybodol ohono ac wedi gwneud cais amdano ac sy'n cael ei ddefnyddio.
Cabinet Secretary, I've read the code that was laid on Monday. In it, it has a designation of rural schools for the purpose of presumption against closure, and it uses the Office for National Statistics' rural and urban classification, which I accept, and that's why the list on the back is there. But when you then go and look at the extra, detailed requirements, I ask the question: why aren't they applicable to all schools, because actually, those extra requirements should be applicable to every single school that's being considered for closure? The local authority in my area has designated the closure of Cymer Afan Comprehensive School, but the detailed, conscientious study that is required, particularly around community impact, has to be applied to every single school. Will you look at this and say that it's not just for rural schools and that this should be for every school?
Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi darllen y cod a osodwyd ddydd Llun. Mae'n cynnwys dynodiad o ysgolion gwledig at ddibenion rhagdybiaeth yn erbyn cau, ac mae'n defnyddio dosbarthiad gwledig a threfol y Swyddfa Ystadegau Gwladol, ac rwy'n derbyn hwnnw, a dyna pam fod y rhestr yno ar y cefn. Ond pan edrychwch ar y gofynion ychwanegol manwl, rwy'n gofyn y cwestiwn: pam nad ydynt yn berthnasol i bob ysgol, oherwydd mewn gwirionedd, dylai'r gofynion ychwanegol hynny fod yn berthnasol i bob ysgol sydd dan ystyriaeth ar gyfer ei chau? Mae'r awdurdod lleol yn fy ardal i wedi dynodi y dylid cau Ysgol Gyfun Cymer Afan, ond mae'n rhaid i'r astudiaeth fanwl a chydwybodol sydd ei hangen, yn enwedig ynghylch yr effaith ar y gymuned, gael ei defnyddio mewn perthynas â phob ysgol. A wnewch chi edrych ar hyn a dweud nad yw'n ymwneud ag ysgolion gwledig yn unig ac y dylai fod yn berthnasol ar gyfer pob ysgol?
Well, David, you will be aware that the regulations and the code set out a very stringent set of criteria that local authorities must apply when looking to close any school. It was important to me, and I feel it is important to many rural communities given the nature of rural life, that an added protection is made available to schools that serve a rural community. If we're to have a presumption against the closure of those schools then we have to have a list and we have to have an honest and open, transparent criteria as to how a school gets on the list. We have used, as you stated, the Office for National Statistics urban/rural classification to do that. As a result of the consultation, we have expanded the categories of schools that will be covered by the rural list to include more schools than were initially envisaged by this Government. But when considering the future of any school, the rest of the code applies and my expectation is that any local authority would apply that code rigorously, which looks at the community impact any school closure may have, whether that school closure be in a rural or in a more urban area.
Wel, David, fe fyddwch yn ymwybodol fod y rheoliadau a'r cod wedi nodi set o feini prawf llym iawn y mae'n rhaid i awdurdodau lleol eu defnyddio wrth ystyried cau unrhyw ysgol. Roedd yn bwysig i mi, a theimlaf ei bod yn bwysig i lawer o gymunedau gwledig o ystyried natur bywyd gwledig, fod mesur diogelwch ychwanegol ar gael i ysgolion sy'n gwasanaethu cymuned wledig. Os ydym am gael rhagdybiaeth yn erbyn cau'r ysgolion hynny mae'n rhaid inni gael rhestr ac mae'n rhaid inni gael meini prawf gonest, agored a thryloyw ynglŷn â'r modd y caiff ysgol ei rhoi ar y rhestr. Rydym wedi defnyddio, fel y dywedoch chi, ddosbarthiad trefol/gwledig y Swyddfa Ystadegau Gwladol er mwyn gwneud hynny. O ganlyniad i'r ymgynghoriad, rydym wedi ehangu'r categorïau ysgolion a gwmpesir gan y rhestr wledig i gynnwys mwy o ysgolion nag a ragwelwyd gan y Llywodraeth hon yn wreiddiol. Ond wrth ystyried dyfodol unrhyw ysgol, mae gweddill y cod yn berthnasol a buaswn yn disgwyl i unrhyw awdurdod lleol ddefnyddio'r cod hwnnw'n drwyadl, gan ystyried yr effaith y gallai cau unrhyw ysgol ei chael ar y gymuned, boed yr ysgol honno mewn ardal wledig neu mewn ardal fwy trefol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Diolch, Llywydd. Mae un o'r prif bwyntiau gweithredu o dan thema 2, 'Cynyddu'r defnydd o'r Gymraeg', yn eich strategaeth 'Cymraeg 2050' yn ymwneud a rôl ganolog y gweithle wrth gyrraedd y targed o weld 20 y cant o'r boblogaeth yn defnyddio'r Gymraeg bob dydd. Rydych chi'n cydnabod rôl hanfodol Llywodraeth Cymru fel cyflogwr pwysig yng Nghymru yn hynny o beth ac yn ymrwymo y byddwch chi fel Llywodraeth yn, ac rydw i'n dyfynnu,
'arwain drwy esiampl drwy hybu a hwyluso cynnydd yn y defnydd a wneir o’r Gymraeg gan ein gweithlu ein hunain.'
A allwch chi roi diweddariad i ni ar y gwaith yma?
Thank you, Llywydd. One of the main action points under the theme 2, 'Increasing the use of Welsh', in your 'Cymraeg 2050' strategy, relates to the central role of the workplace in reaching the target of seeing 20 per cent of the population using the Welsh language on a daily basis. You recognise the crucial role that the Welsh Government has, as an important employer in Wales, in that regard and commit that you as a Government, and I quote, will
ensure that Welsh Government leads by example by promoting and facilitating increased use of Welsh by our own workforce.'
Can you give us an update on that work?
Wel, wrth gwrs, rŷm ni yn annog aelodau sy'n gweithio i Lywodraeth Cymru i ddysgu Cymraeg ac mae llawer o gyfleoedd iddyn nhw, ond mae yna adroddiad mewnol sydd yn cael ei ddatblygu yn edrych ar sut rŷm ni fel Llywodraeth yn mynd i ymateb i ofynion 2050. Fe wnes i gyfarfod â'r Ysgrifennydd Parhaol ddoe i drafod hynny.
Well, of course, we do encourage members of staff working for Welsh Government to learn Welsh, and there are many opportunities for them to do so, but there is an internal report that is being further developed looking at how we as a Government will respond to the requirements of 2050. I met with the Permanent Secretary yesterday to discuss that.
Diolch yn fawr. Mae gen i gopi o adroddiad sy'n dangos bod gennych chi weithgor mewnol o uwch-weision sifil wedi cael ei sefydlu, fel rydych chi'n ei ddweud, a hynny yn ôl yn haf 2016. Mae'r adroddiad yn argymell y dylai gwasanaeth sifil Llywodraeth Cymru ymrwymo i fod yn sefydliad dwyieithog efo'r Gymraeg a'r Saesneg yn ieithoedd gweinyddol swyddogol erbyn 2036. Fel rhan o hynny, mae'ch gweision sifil yn dod i'r casgliad bod yn rhaid gwneud lefel o beth sy'n cael ei alw'n Gymraeg cwrteisi neu Gymraeg sylfaenol yn ofynnol ar gyfer pob swydd yn Llywodraeth Cymru fel man cychwyn. Rydym ni efo'n gilydd tan y pwynt yma. Mae nifer o gyrff, gan gynnwys Comisiwn y Cynulliad, Heddlu De Cymru a Chyngor Sir Gâr, wedi cyflwyno model cwrteisi o'r fath, sy'n golygu meddu ar sgiliau dwyieithog cwbl sylfaenol fel, er enghraifft, ynganu geiriau Cymraeg yn gywir a chyfarch yn syml, fel 'bore da', 'prynhawn da', 'hwyl fawr' ac yn y blaen. Ond, fis diwethaf, mewn llythyr ataf i, fe ddywedodd yr Ysgrifennydd Parhaol nad oes gan Lywodraeth Cymru gynlluniau i wneud lefel cwrteisi cwbl sylfaenol o'r fath yma yn ofynnol. Felly, flwyddyn a hanner ers i adroddiad eich arbenigwyr argymell hynny, pam fod Llywodraeth Cymru heb allu ymrwymo i weithredu mesurau cwbl sylfaenol o'r fath, ac onid ydy hi'n hen bryd i'r Llywodraeth arwain drwy esiampl?
Thank you very much. I have a copy of a report that demonstrates that you do have an internal working group of senior civil servants that has been established, as you said, and that was back in the summer of 2016. The report recommends that the Welsh Government civil service should commit to becoming a bilingual organisation, with Welsh and English as official administrative languages by 2036. As part of that, your civil servants have come to the conclusion that a level of what is called courtesy Welsh or basic Welsh should be a requirement for all posts within the Welsh Government as a starting point. Now, we’re in agreement up until that point. There are a number of organisations, including the Assembly Commission, South Wales Police and Carmarthenshire council, that have introduced a courtesy model that is similar, which would require bilingual skills—at a very fundamental level, or a basic level, such as enunciating Welsh words correctly and giving simple greetings such as 'bore da', 'prynhawn da', 'hwyl fawr' and so on and so forth. But, last month, in a letter to me, the Permanent Secretary said that the Welsh Government has no plans to introduce a very basic courtesy level of this kind and to make it mandatory. So, a year and a half since your expert panel recommended that, why hasn’t the Welsh Government been able to commit to implementing these fundamental measures and isn’t it about time that the Government led by example?
Wel, diolch yn fawr. Fel y dywedais i, rwyf wedi cwrdd â'r Ysgrifennydd Parhaol i drafod yr union fater yma ddoe. Mae rhan o beth oedd yn cael ei argymell yn yr adroddiad, rwy'n meddwl, yn ymwneud â diffiniadau o yn union beth sy'n cael ei olygu wrth ba lefel o Gymreictod, ac rwy'n meddwl bod hynny yn issue rwy'n meddwl bod yn rhaid i ni ei drafod ymhellach. Mae yna ffyrdd o wneud hynny ac mae'n rhaid i ni gael gwell dealltwriaeth o hynny. Mae hi, rydw i'n gwybod, wedi gofyn am fwy o waith i gael ei wneud ar y mater yma, ac wrth gwrs, bydd rhaid i hynny wedyn ymwneud â'r ffordd rŷm ni yn mynd i sicrhau bod ein nod o gyrraedd miliwn o siaradwyr yn rhan annatod o beth rŷm ni’n ei wneud yng nghanol Llywodraeth Cymru.
Well, thank you very much. As I said, I met with the Permanent Secretary to discuss this exact same matter yesterday. Part of what was recommended in the report involves definitions of exactly what is meant by whichever level of Welsh language proficiency we’re talking about, and I think we need to talk about that further. There are ways of doing that. We must get a better understanding of that. But I do know that she has requested that more work is undertaken on this issue and that will then appertain to the way in which we are going to ensure that our aim of attaining our aim of attaining a million speakers will be an integral part of what we're doing within Welsh Government.
Felly, bydd blwyddyn a hanner arall, mae’n debyg, tan inni gael diffiniad o rywbeth sydd yn hollol, hollol amlwg a chlir a syml, sef beth yn union ydy Cymraeg cwrteisi. Rwyf newydd enghreifftio hynny—pethau fel dweud 'bore da', 'prynhawn da', a medru ynganu geiriau Cymraeg yn gywir. Dyna i gyd ydy o; y lefel isaf un o sgiliau iaith Gymraeg. Felly, nid wyf fi’n deall pam ei fod yn cymryd gymaint o amser i gyflwyno hyn. Yr unig beth fedraf i feddwl ydy nad yw'r ewyllys ddim yna i fwrw ymlaen efo hyn, ac mai dyna sydd y tu ôl i hyn, ac nad ydych chi’n barod, fel Llywodraeth, i ddangos yr esiampl glir yna sydd ei angen.
So, it'll be another year and a half, it seems, until we get a definition of something that is entirely clear and simple, namely exactly what courtesy Welsh is. I've just given examples: things such as saying, 'bore da', 'prynhawn da', and being able to say Welsh words correctly. That's all it is. It's a very basic level of skills, the lowest level of Welsh language skills. So, I can't understand why it's taken quite so long to introduce this. The only thing that I can think is that the will isn't there to make progress here and that that is what is underpinning this and that you as a Government are not willing to show that clear example, which is so necessary.
Wel, nid ydym ni wedi cael y papur yma yn swyddogol o’n blaenau ni eto achos nid yw’n rhywbeth sydd wedi cael ei derfynu gan yr Ysgrifennydd Parhaol yn barod. Felly, mae’n rhaid inni aros tan bod yr adroddiad yna’n dod allan, wedyn fe wnawn ni benderfyniad gwleidyddol ynglŷn ag a ydym ni eisiau parhau gyda’r system yna neu a ydym ni eisiau mynd ag ef ymhellach.
Well, we haven't actually received this paper officially as yet, because it hasn't been signed off by the Permanent Secretary as yet. So, we have to wait until that report is issued, and then we will take the political decision as to whether we wish to continue with that system or whether we want to take it further.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.
Conservative spokesperson, Suzy Davies.
Diolch yn fawr, Llywydd. First of all, can I just thank Paul Davies for appointing me to this new position? I cannot tell you how much I'm looking forward to it. I hope the Cabinet Secretary won't mind if I start with something of personal interest and return to rural schools, bearing in mind the experience of my own family over the last 15 years or so.
I can see that the consultation on these changes, and of course other changes to the code—we mustn't forget that—was held over a year ago, pretty much during the summer holiday period of 2017. How did your department comply with its obligation to give due regard to article 12 of the United Nations Convention on the Rights of the Child in the course of the consultation?
Diolch yn fawr, Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i Paul Davies am fy mhenodi i'r swydd newydd hon? Ni allaf ddweud wrthych faint rwy'n edrych ymlaen. Gobeithiaf na fydd ots gan Ysgrifennydd y Cabinet os dechreuaf gyda rhywbeth o ddiddordeb personol a dychwelyd at ysgolion gwledig, o ystyried profiad fy nheulu dros y 15 mlynedd diwethaf.
Gallaf weld bod yr ymgynghoriad ar y newidiadau hyn, ac wrth gwrs, ar newidiadau eraill i'r cod—rhaid inni beidio ag anghofio hynny—wedi'i gynnal dros flwyddyn yn ôl, fwy neu lai yn ystod gwyliau haf 2017. Sut y gwnaeth eich adran gydymffurfio â'i rhwymedigaeth i roi sylw dyledus i erthygl 12 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn wrth gynnal yr ymgynghoriad?
Presiding Officer, could I take this opportunity to welcome Suzy Davies to her new role? I look forward to working with her. And I take this opportunity to thank Darren for the working relationship that we have had—[Laughter.]
Lywydd, a gaf fi gymryd y cyfle hwn i groesawu Suzy Davies i'w rôl newydd? Edrychaf ymlaen at weithio gyda hi. A hoffwn gymryd y cyfle hwn i ddiolch i Darren am y berthynas waith a fu gennym—[Chwerthin.]
That's the first time that's ever happened. [Laughter.]
Dyna'r tro cyntaf i hynny ddigwydd. [Chwerthin.]
The truth about Darren Millar is that his bark is worse than his bite. While we have exchanged jibes here over the dispatch box, behind the scenes it's quite easy to work together and do business.
Y gwir am Darren Millar yw bod ei gyfarth yn waeth na'i frathiad. Er ein bod wedi croesi cleddyfau yn y fan hon, y tu ôl i'r llen, mae'n eithaf hawdd cydweithio a chyflawni gwaith.
You're too kind—[Interruption.] [Laughter.]
Rydych yn rhy garedig—[Torri ar draws.] [Chwerthin.]
You're shattering our illusions.
Rydych yn chwalu ein canfyddiadau.
Come on, you've done enough damage to my reputation. Please move on. [Laughter.]
Dewch ymlaen, rydych wedi gwneud digon o ddifrod i fy enw da. Parhewch os gwelwch yn dda. [Chwerthin.]
I say to Suzy Davies that I know that she and I both share a passion for improving the standards of rural education, recognising that rural schools have an important part to play, not just in the education of rural children but in the wider community. In many rural locations, the school is the last standing public building in that location, and therefore we need to do what we can to support them. With regard to the consultation, I'm satisfied that, in carrying out that consultation last year, Welsh Government was consistent with all requirements that were placed upon them.
Rwyf am ddweud wrth Suzy Davies fy mod yn ymwybodol ei bod hi a minnau'n rhannu dyhead i wella safonau addysg wledig, gan gydnabod bod gan ysgolion gwledig ran bwysig i'w chwarae, nid yn unig o ran addysg plant gwledig ond yn y gymuned ehangach. Mewn llawer o leoliadau gwledig, yr ysgol yw'r unig adeilad cyhoeddus sydd ar ôl yn y lle hwnnw, ac felly mae angen inni wneud ein gorau i'w cefnogi. O ran yr ymgynghoriad, rwy'n fodlon, wrth gynnal yr ymgynghoriad hwnnw y llynedd, fod Llywodraeth Cymru wedi cydymffurfio â'r holl ofynion a roddwyd arnynt.
Well, thank you for that answer and for your very kind words, of course. I have to say, though, that the majority of responses that came in on the consultation were from councils, diocesan bodies and unions, and the children's voice was represented solely, it would seem to me anyway, by the children's commissioner, and I'm not quite sure how she managed to get the information or views of young people during that period, bearing in mind that it was their school holidays.
I'd be especially keen to know, actually, how those young people grappled with the national statistics office's urban/rural classification, which David Rees was talking about earlier. Certainly, a third of the adults who responded to the consultation weren't happy with adopting just one of the eight classifications in this method of identifying a rural school. But then it took nine months to report back to them with a longer list of schools, adding in that second classification to aid identification. And the stated audience for that report, released only on 2 July of this year, comprised local authorities, governing bodies, diocesan authorities, Estyn and some others with interest. No clear route to children's views or, indeed, school staff, as it was issued once again shortly before the summer school holiday.
You laid the new code on Monday, so at least that wasn't during the summer break, but the 16 months it has taken this to come into force hasn't given local education authorities a chance to sneak under the wire of a stringent regime; you've given them over a year to accelerate consideration of the very types of closure you rightly hoped to avoid. And I can tell you with my experience of the closure of Cwrt Sart, which isn't a rural school, that local authorities may be cognisant of a direction of travel, but they can be very, very determined to ignore it if they wish. So, can you tell us why it took nine months to report back on just 70 surveys, and why in June 2017 you didn't ask education authorities to pause any closure plans they may have been considering pending these material changes?
Wel, diolch am eich ateb ac am eich geiriau caredig iawn, wrth gwrs. Mae'n rhaid imi ddweud, fodd bynnag, fod y rhan fwyaf o'r ymatebion a gafwyd yn yr ymgynghoriad wedi dod gan gynghorau, cyrff esgobaethol ac undebau, a chynrychiolwyd llais y plant, ymddengys i mi beth bynnag, gan y comisiynydd plant yn unig, ac nid wyf yn siŵr sut y llwyddodd i gael gwybodaeth neu safbwyntiau pobl ifanc yn ystod y cyfnod hwnnw, o gofio eu bod ar eu gwyliau ysgol.
Buaswn yn arbennig o awyddus i wybod, mewn gwirionedd, sut y gwnaeth y bobl ifanc hynny ymdopi â dosbarthiad trefol/gwledig y Swyddfa Ystadegau Gwladol a grybwyllwyd gan David Rees yn gynharach. Yn sicr, nid oedd traean o'r oedolion a ymatebodd i'r ymgynghoriad yn barod i fabwysiadu un yn unig o'r wyth dosbarthiad yn y dull hwn o nodi ysgol wledig. Ond eto, cymerwyd naw mis i ddod yn ôl atynt gyda rhestr hwy o ysgolion, gan ychwanegu'r ail ddosbarthiad hwnnw i gynorthwyo'r broses nodi. Ac roedd y gynulleidfa ddatganedig ar gyfer yr adroddiad hwnnw, a ryddhawyd ar 2 Gorffennaf eleni, yn cynnwys awdurdodau lleol, cyrff llywodraethu, awdurdodau esgobaethol, Estyn a rhai eraill â buddiant. Dim llwybr clir at safbwyntiau plant, na staff ysgol yn wir, gan iddo gael ei gyhoeddi unwaith eto yn fuan cyn y gwyliau haf.
Fe gyflwynoch chi'r cod newydd ddydd Llun, felly nid oedd hynny yn ystod toriad yr haf o leiaf, ond nid yw'r 16 mis y mae wedi'i gymryd i ddod i rym wedi rhoi cyfle i awdurdodau addysg lleol sleifio o dan wifren cyfundrefn lem; rydych wedi rhoi dros flwyddyn iddynt gyflymu eu hystyriaethau o'r math o gau roeddech yn iawn i obeithio'i osgoi. A gallaf ddweud wrthych gyda fy mhrofiad pan gaewyd Cwrt Sart, nad yw'n ysgol wledig, y gall awdurdodau lleol fod yn ymwybodol o'r cyfeiriad teithio, ond gallant fod yn benderfynol iawn o'i anwybyddu os ydynt yn dymuno. Felly, a allwch ddweud wrthym pam ei bod wedi cymryd naw mis i adrodd ar 70 arolwg yn unig, a pham na ofynasoch ym mis Mehefin 2017 i awdurdodau addysg ohirio unrhyw gynlluniau a allai fod ganddynt i gau wrth aros am y newidiadau perthnasol hyn?
Well, Suzy, the purpose of the consultation is to seek as wide a range of views as possible. In the choice that I had as the Minister, I could have ignored the results of the consultation and laid the code earlier or I could have taken on board the comments that were made in the consultation that the list of schools wasn't long enough, and therefore ignore that and just plough on. I took the decision that I would rather delay the implementation of the code so that we could have a longer list of schools, so that we could respond positively to the points that have been made in the consultation. Otherwise, why have the consultation at all if I was determined to plough on ahead with the initial proposals? The reason why the second consultation was a limited one was because I felt it was only fair to those local authorities who, perhaps, had not responded to the first consultation because they felt they weren't affected by it because they had no schools on the list, but they would suddenly find themselves with schools on the list. I thought it was only fair to our partners in local government that they had an opportunity to respond to a policy that would now affect them if they were labouring under the misapprehension that previously the policy didn't affect them. The code has been laid as soon as it can under the proper Standing Orders here at the National Assembly for Wales, and I've been quite clear since I took up this office of my determination to support and protect rural schools as much as possible. But we have to be realistic: even with this code, that does not mean that all rural schools will remain open, but the case for closing them has to be strong, and local authorities in those areas, if they have a school that's on the list, should start on the basis that closure is the last option and they should seek every opportunity through a variety of ways to keep those schools open.
Wel, Suzy, diben yr ymgynghoriad yw cael gafael ar amrywiaeth mor eang o safbwyntiau â phosibl. Yn y dewis a oedd gennyf fel Gweinidog, gallwn fod wedi anwybyddu canlyniadau'r ymgynghoriad a chyflwyno'r cod yn gynharach neu gallwn fod wedi ystyried y sylwadau a wnaed yn yr ymgynghoriad nad oedd y rhestr o ysgolion yn ddigon hir, ac anwybyddu hynny a bwrw ymlaen. Penderfynais y byddai'n well gennyf ohirio'r broses o roi'r cod ar waith fel y gallem gael rhestr hwy o ysgolion, fel y gallem ymateb yn gadarnhaol i'r pwyntiau a wnaed yn yr ymgynghoriad. Fel arall, pam cynnal yr ymgynghoriad o gwbl os oeddwn yn benderfynol o fwrw ymlaen gyda'r cynigion cychwynnol? Y rheswm pam oedd yr ail ymgynghoriad yn un cyfyngedig oedd fy mod yn teimlo ei bod ond yn deg i'r awdurdodau lleol nad oeddent, efallai, wedi ymateb i'r ymgynghoriad cyntaf gan eu bod yn teimlo nad oedd yn effeithio arnynt am nad oedd ganddynt unrhyw ysgolion ar y rhestr, ond yn sydyn, byddai ganddynt ysgolion ar y rhestr. Credwn ei bod hi ond yn deg i'n partneriaid llywodraeth leol gael cyfle i ymateb i bolisi a fyddai bellach yn effeithio arnynt os oeddent o dan gamargraff nad oedd y polisi yn effeithio arnynt cyn hynny. Mae'r cod wedi'i gyflwyno cyn gynted ag y gellid gwneud hynny o dan y Rheolau Sefydlog priodol yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru, ac rwyf wedi dweud yn gwbl glir ers imi ymgymryd â'r swydd hon fy mod yn benderfynol o gefnogi a diogelu ysgolion gwledig gymaint â phosibl. Ond mae'n rhaid inni fod yn realistig: hyd yn oed gyda'r cod hwn, nid yw hynny'n golygu y bydd pob ysgol wledig yn parhau i fod ar agor, ond mae'n rhaid i'r achos dros eu cau fod yn un cryf, a dylai awdurdodau lleol yn yr ardaloedd hynny, os oes ganddynt ysgol ar y rhestr, ddechrau ar y sail mai cau yw'r dewis olaf a dylent geisio pob cyfle drwy amrywiaeth o ffyrdd i gadw'r ysgolion hynny ar agor.
Well, thank you for that answer. It takes nine months to produce a child; I hoped it would have been a bit quicker to produce a code. The school standards Act and the rights of children and young persons Measure aren't the only pieces of legislation that are relevant to school reorganisation; the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is now in force, and I'm pleased to say that in the course of these changes—and, in fact, you referred to this earlier as well—you have said more than once that the existence of a small school in a community can be material to the sustainability of that community. At what point should an education authority consider the principles of the future generations Act? Is it during the process of deciding whether or not to go ahead and consult on a school closure, or is it during any consultation itself?
Wel, diolch am eich ateb. Mae'n cymryd naw mis i gynhyrchu plentyn; roeddwn yn gobeithio y byddai cynhyrchu cod wedi bod ychydig bach yn gynt. Nid y Ddeddf safonau ysgolion a'r Mesur hawliau plant a phobl ifanc yw'r unig ddarnau o ddeddfwriaeth sy'n berthnasol i ad-drefnu ysgolion; mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 mewn grym bellach, ac rwy'n falch o ddweud, yn ystod y newidiadau hyn—ac yn wir, fe gyfeirioch chi at hyn yn gynharach hefyd—rydych wedi dweud fwy nag unwaith y gall bodolaeth ysgol fach yn y gymuned fod yn hollbwysig i gynaliadwyedd y gymuned honno. Ar ba adeg y dylai awdurdod addysg ystyried egwyddorion Deddf cenedlaethau'r dyfodol? Ai yn ystod y broses o benderfynu a ddylid mynd ati i ymgynghori ynghylch cau ysgol, neu yn ystod unrhyw ymgynghoriad?
Well, all local authorities are subject to the legislation that was passed here by a previous Assembly. What is really important is that they use the provisions of the future generations Act to inform their actions at the earliest opportunity, and I would argue, under the code that has been laid and hopefully will come into force in November, if nobody prays against it, that that presumption against a closure and the option to seek alternatives to keeping a school open, again, should not be left to the official consultation period, but should be employed by the council before they make any decision to go out to consultation on the future of the school. Because you and I both know that once you start that official consultation process, that can blight an individual educational establishment. So, it's very clear that the local authority should use this code and consider the presumption even before they go to a formal consultation and they should take into their consideration their obligations under the future generations and well-being Act at that point.
Wel, mae pob awdurdod lleol yn ddarostyngedig i'r ddeddfwriaeth a gyflwynwyd yma gan Gynulliad blaenorol. Yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yw eu bod yn defnyddio darpariaethau Deddf cenedlaethau'r dyfodol i lywio eu gweithredoedd ar y cyfle cyntaf, a buaswn yn dadlau, o dan y cod sydd wedi'i gyflwyno ac a fydd yn dod i rym ym mis Tachwedd, gobeithio, os nad oes unrhyw un yn gweddïo yn ei erbyn, na ddylid gadael y rhagdybiaeth honno yn erbyn cau a'r opsiwn i chwilio am ddewisiadau eraill i gadw ysgol ar agor, unwaith eto, tan y cyfnod ymgynghori swyddogol, ond dylai'r cyngor eu harchwilio cyn gwneud unrhyw benderfyniad i gynnal ymgynghoriad ar ddyfodol yr ysgol. Oherwydd fe wyddoch chi a minnau, pan fyddwch yn dechrau'r broses ymgynghori swyddogol, gall hynny ddifetha sefydliad addysgol unigol. Felly, mae'n glir iawn y dylai'r awdurdod lleol ddefnyddio'r cod hwn ac ystyried y rhagdybiaeth hyd yn oed cyn iddynt ymgynghori'n ffurfiol a dylent ystyried eu rhwymedigaethau o dan Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol ar yr adeg honno.
Llefarydd UKIP, Michelle Brown.
UKIP spokesperson, Michelle Brown.
Thank you, Presiding Officer, and good afternoon, Cabinet Secretary. In August, the Children’s Commissioner for Wales, Sally Holland, said she believes change is not happening quickly enough to safeguard children who are educated at home. This comes after two cases in as many years of children having been neglected, one of whom sadly died as a result. Can you tell me what you've been doing to safeguard children who are home schooled?
Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Ym mis Awst, dywedodd Comisiynydd Plant Cymru, Sally Holland, nad yw'n credu bod newid yn digwydd yn ddigon cyflym i ddiogelu plant sy'n cael eu haddysgu yn y cartref. Daw hyn ar ôl dau achos mewn dwy flynedd o blant yn cael eu hesgeuluso, a bu un ohonynt farw o ganlyniad i hynny, yn anffodus. A allwch chi ddweud wrthyf beth ydych chi wedi bod yn ei wneud i ddiogelu plant sy'n cael eu haddysgu yn y cartref?
First of all, I would just caution the Member to make a direct correlation between the decision for parents to home educate and that, potentially, leading to a child being unsafe. I think that is a point of principle we need to start from: there is not a read-across in that situation. Since I made my statement to the Chamber previously about my intention to go out to consultation on the establishment of a database and enhanced support for parents who choose home education—that consultation will happen in this autumn term.
Yn gyntaf, dylwn rybuddio'r Aelod rhag gwneud cysylltiad uniongyrchol rhwng penderfyniad rhieni i addysgu yn y cartref, a bod hynny, o bosibl, yn arwain at wneud blentyn yn anniogel. Credaf fod hwnnw'n bwynt o egwyddor y mae angen inni ddechrau ohono: nid oes cysylltiad rhwng y ddau beth. Ers fy natganiad blaenorol i'r Siambr ynglŷn â fy mwriad i gynnal ymgynghoriad ar sefydlu cronfa ddata a gwell cefnogaeth i rieni sy'n dewis addysgu yn y cartref—bydd yr ymgynghoriad hwnnw'n cael ei gynnal yn ystod tymor yr hydref.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary. On the point of the principle of whether children are safe with their parents, I would completely agree with you—we shouldn't be approaching this from the point of view that children are inherently at risk with their parents. However, Sally Holland has identified a risk. There is obviously a risk because one child who was being home schooled, who was then anonymous to the authorities, ended up dying. Now, I acknowledge that you've announced the establishment of a database to identify children not on the school register, but this falls well short of what the children's commissioner asked for when she said, and I quote:
'I've been calling for the government to act in a stronger way, so have all the directors of education in Wales, all the directors of social services and the government's own independent safeguarding board.'
She went on to say, and, again, I quote:
'For me the pace of change has been too slow and hasn't been strong enough to ensure every child gets the right to an education to be safe and to have their say.'
Is she right?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. O ran yr egwyddor ynglŷn ag a yw plant yn ddiogel gyda'u rhieni, buaswn yn cytuno'n llwyr â chi—ni ddylem ymdrin â hyn o'r safbwynt fod plant mewn perygl anorfod gyda'u rhieni. Fodd bynnag, mae Sally Holland wedi nodi risg. Mae'n amlwg fod yna risg gan fod un plentyn a oedd yn cael ei addysgu yn y cartref, plentyn nad oedd yr awdurdodau yn ymwybodol ohono ar y pryd, wedi marw. Nawr, rwy'n cydnabod eich bod wedi cyhoeddi y bydd cronfa ddata yn cael ei sefydlu i nodi plant nad ydynt ar y gofrestr ysgolion, ond mae hyn ymhell o'r hyn y gofynnodd y comisiynydd plant amdano pan ddywedodd, a dyfynnaf:
Rwyf wedi bod yn galw ar y llywodraeth i weithredu mewn modd cryfach, ac mae'r holl gyfarwyddwyr addysg yng Nghymru, holl gyfarwyddwyr y gwasanaethau cymdeithasol a bwrdd diogelu annibynnol y Llywodraeth ei hun wedi gwneud hynny hefyd.
Aeth yn ei blaen i ddweud, ac unwaith eto, rwy'n dyfynnu:
I mi, mae cyflymder y newid wedi bod yn rhy araf ac nid yw wedi bod yn ddigon cryf i sicrhau bod pob plentyn yn cael yr hawl i addysg er mwyn bod yn ddiogel a chael dweud eu dweud.
A yw hi'n iawn?
The commissioner, of course, will have every opportunity to formally comment on the Government's proposals when we go out to consultation. Let me be absolutely clear with the Member: what I am preparing to do is part of our educational reform journey in ensuring that every child is in receipt of suitable education. Any safeguarding issues that arise out of that are incidental and I think it is really, really important for Members to be clear that, even with the establishment of a database, that does not remove the need for all professionals to remain vigilant when dealing with their children, and to remember that that database will only apply to children who are of a compulsory school age, which begins at the age of five. Therefore, if a parent is determined to keep their child away from services, this proposal will only kick in when a child turns five, and I think it is also important to remember that there are limitations—naturally there are limitations—with this proposal if you are looking to ensure that all children are seen at all ages of their lives.
Bydd y comisiynydd, wrth gwrs, yn cael pob cyfle i roi sylwadau ffurfiol ar gynigion y Llywodraeth pan fyddwn yn cynnal yr ymgynghoriad. Gadewch imi ddweud yn gwbl glir wrth yr Aelod: mae'r hyn rwy'n paratoi i'w wneud yn rhan o'n taith ddiwygio addysg i sicrhau bod pob plentyn yn cael addysg briodol. Mae unrhyw faterion diogelu sy'n deillio o hynny yn amgylchiadol a chredaf ei bod yn bwysig iawn i'r Aelodau fod yn glir, hyd yn oed wrth sefydlu cronfa ddata, nad yw hynny'n cael gwared ar yr angen i bob gweithiwr proffesiynol fod yn wyliadwrus wrth ymdrin â'u plant, ac i gofio y bydd y gronfa ddata honno'n berthnasol i blant o oedran ysgol gorfodol yn unig, sy'n dechrau o bum mlwydd oed. Felly, os yw rhiant yn benderfynol o gadw eu plentyn oddi wrth y gwasanaethau, ni fydd y cynnig hwn yn berthnasol hyd nes bydd plentyn yn bump oed, ac mae'n bwysig cofio hefyd fod yna gyfyngiadau—yn naturiol, ceir cyfyngiadau—gyda'r argymhelliad os ydych yn awyddus i sicrhau bod pob plentyn yn cael eu gweld ar bob oedran yn ystod eu bywydau.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary. I am rather surprised that you would think that safeguarding a child would be peripheral to anything, but I'll move slightly on.
Can you tell me if you've had any conversations with the Cabinet Secretary for health over a way that home-schooled children can receive similar or the same medical checks that children schooled in a normal school would be offered?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n synnu braidd y byddech yn credu y byddai diogelu plentyn yn ymylol i unrhyw beth, ond fe symudaf ymlaen.
A allwch ddweud wrthyf a ydych wedi cael unrhyw sgyrsiau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ynglŷn â ffordd y gall plant sy'n cael eu haddysgu yn y cartref gael gwiriadau meddygol tebyg neu'r un gwiriadau meddygol â phlant sy'n cael eu haddysgu mewn ysgol arferol?
Actually, only this morning I had a meeting with the chief nursing officer to understand how, as part of our enhanced package of support for those parents who choose to home educate, we can ensure that those children have access to some of the health services that they would normally receive in school. So, for many of us—you'll be aware that, if you have teenage children, they'll have vaccinations whilst at secondary school. So, only this morning, I was discussing with the chief nursing officer the issue of vaccination hubs so that children who are educated at home can have access to those services.
Mewn gwirionedd, y bore yma, cefais gyfarfod gyda'r prif swyddog nyrsio i ddeall sut, fel rhan o'n pecyn gwell o gymorth i rieni sy'n dewis addysgu yn y cartref, y gallwn sicrhau bod y plant hynny'n cael mynediad at rai o'r gwasanaethau iechyd y byddent yn eu cael fel arfer yn yr ysgol. Felly, i lawer ohonom—fe fyddwch yn gwybod, os oes gennych blant yn eu harddegau, y byddant yn cael brechiadau yn yr ysgol uwchradd. Felly, y bore yma, bûm yn trafod mater canolfannau brechu gyda'r prif swyddog nyrsio fel y gall plant sy'n cael eu haddysgu yn y cartref gael mynediad at y gwasanaethau hynny.
4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y twf arfaethedig mewn addysg cyfrwng Cymraeg? OAQ52574
4. Will the Cabinet Secretary provide an update on the proposed growth in Welsh-medium education? OAQ52574
I was pleased that an additional £46 million capital funding was announced this morning to support an array of projects to facilitate the expansion of Welsh-medium education. We were really pleased with the quality of the bids we received, which means that local authorities really have grasped this now and have understood that this is the direction of travel that we'd like to move in.
Roeddwn yn falch fod £46 miliwn yn ychwanegol o arian cyfalaf wedi cael ei gyhoeddi y bore yma i gefnogi amrywiaeth o brosiectau i hwyluso'r gwaith o ehangu addysg cyfrwng Cymraeg. Roeddem yn fodlon iawn ag ansawdd y ceisiadau a dderbyniwyd gennym, sy'n golygu bod awdurdodau lleol wedi deall hyn bellach ac wedi deall mai dyma'r cyfeiriad teithio yr hoffem fynd iddo.
Thank you for that answer. I wasn't aware of what happened this morning, obviously. But if it is intended to create 1 million Welsh speakers, the route most likely to be successful is to increase the number of children attending Welsh-medium schools. I know from personal experience, as do others in this Chamber, just how difficult it is to learn Welsh as an adult. This would mean approximately a third of children in Wales attending Welsh-medium education—somewhere between 30 and 33 per cent, I would calculate. If the Minister's got a different calculation, I'd like to know it, but that's what I come out with. How is this going to be achieved?
And will the Minister visit two schools in my constituency that I know well—Ysgol Gymraeg Tan-y-Lan, where my granddaughters attend, and Ysgol Gyfun Bryn Tawe, which my daughter used to attend in my constituency, both of which have grown dramatically since they were first opened?
Diolch am eich ateb. Nid oeddwn yn ymwybodol o'r hyn a ddigwyddodd y bore yma, yn amlwg. Ond os mai'r bwriad yw creu 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg, y llwybr mwyaf tebygol o fod yn llwyddiannus yw cynyddu nifer y plant sy'n mynychu ysgolion cyfrwng Cymraeg. Gwn o brofiad personol, fel eraill yn y Siambr hon, pa mor anodd yw dysgu Cymraeg fel oedolyn. Byddai hyn yn golygu bod oddeutu traean o blant Cymru yn cael addysg cyfrwng Cymraeg—rhwng 30 a 33 y cant, yn ôl fy nghyfrif i. Os oes gan y Gweinidog gyfrif gwahanol, hoffwn wybod beth ydyw, ond dyna rwy'n ei gyfrif. Sut y bydd hyn yn cael ei gyflawni?
Ac a wnaiff y Gweinidog ymweld â dwy ysgol yn fy etholaeth rwy'n eu hadnabod yn dda—Ysgol Gymraeg Tan-y-Lan, lle mae fy wyresau'n mynd, ac Ysgol Gyfun Bryn Tawe, yr arferai fy merch ei mynychu yn fy etholaeth, dwy ysgol sydd wedi tyfu'n sylweddol ers eu hagor?
Diolch yn fawr, Mike. I think it's really apposite that you've asked this question this afternoon when we are really moving ahead on this agenda. The fact is that, as a result of that announcement today, we're going to see almost 3,000 new places in Welsh schools, and that is the way I think we're going to start to reach this target that we've set out, which is an ambitious target. There are 16 local authorities who have gained money through this initiative, and I think the fact that we've also married this money up with money from my colleague's budget to do with childcare—. So, you need a pipeline—you need to see these children come through the system, and the earlier we can introduce them to Welsh language education the better, and that's why we've combined this money in order to move this agenda.
This morning, I've been to Ysgol Gyfun Gwynllyw in Torfaen, where they will now be opening a new Welsh language primary. I'm pleased to see that that will be happening. And there will be a new Welsh language primary also in Merthyr, which we're thrilled to see, but also in Monmouth. So, things are moving on in areas where we really want to see that initiative being taken, so we're very pleased with the direction of travel and the fact that local authorities really understand that we are serious about moving forward on this agenda.
Diolch yn fawr, Mike. Credaf ei bod yn addas iawn eich bod wedi gofyn y cwestiwn hwn y prynhawn yma pan ydym yn gwneud cynnydd gwirioneddol ar yr agenda hon. O ganlyniad i'r cyhoeddiad heddiw, byddwn yn gweld bron i 3,000 o leoedd newydd yn ysgolion Cymru, a dyna sut y credaf ein bod yn mynd i ddechrau cyrraedd y targed a osodwyd gennym, sy'n darged uchelgeisiol. Mae 16 o awdurdodau lleol wedi cael arian drwy'r fenter hon, a chredaf fod y ffaith ein bod hefyd wedi cyfuno'r arian hwn ag arian o gyllideb fy nghyd-Aelod sy'n ymwneud â gofal plant—. Felly, mae arnoch angen cyfrwng—mae angen ichi weld y plant hyn yn dod drwy'r system, a gorau po gyntaf y gallwn eu cyflwyno i addysg Gymraeg, a dyna pam rydym wedi cyfuno'r arian hwn er mwyn bwrw ymlaen â'r agenda hon.
Y bore yma, bûm yn Ysgol Gyfun Gwynllyw yn Nhorfaen, lle byddant yn awr yn agor ysgol gynradd Gymraeg newydd. Rwy'n falch o weld y bydd hynny'n digwydd. A bydd ysgol gynradd Gymraeg newydd ym Merthyr Tudful hefyd, ac rydym yn falch iawn o weld hynny, ond hefyd yn Nhrefynwy. Felly, mae pethau'n symud ymlaen mewn ardaloedd lle rydym yn wirioneddol awyddus i weld y camau hynny'n cael eu cymryd, felly rydym yn falch iawn gyda'r cyfeiriad teithio a'r ffaith bod awdurdodau lleol yn deall go iawn ein bod o ddifrif ynglŷn â bwrw ymlaen gyda'r agenda hon.
The 14-19 learning pathways—this is for you, Minister—that entitles young people in Wales, as you know, to study the subjects they want, even if it's not in their own school and they can go to a nearby school. However, the funding that previously went from Welsh Government to local authorities to enable that has been combined with other funding grants, which has made it difficult to follow the money. So, I'm hoping that today's very welcome announcement, which is also to be combined with other moneys, isn't going to be difficult to follow, and that we don't end up in a situation where this ends up in local authorities' general capital budgets. How can we be certain that the entitlement created in the 14-19 pathway is being observed in the Welsh-medium sector, where distance between schools can be pretty big? And, obviously, there are financial considerations as well. How will the announcement of this new capital help with the 14-19 pathways delivery? Thank you.
Mae Llwybrau Dysgu 14-19—mae hwn i chi, Weinidog—maent yn rhoi'r hawl i bobl ifanc yng Nghymru, fel y gwyddoch, i astudio'r pynciau y maent eisiau eu hastudio, hyd yn oed os nad yw hynny'n digwydd yn eu hysgol eu hunain a gallant fynd i ysgol gyfagos. Fodd bynnag, mae'r arian a oedd yn arfer mynd i awdurdodau lleol gan Lywodraeth Cymru i alluogi hynny wedi'i gyfuno â grantiau cyllid eraill, ac mae hynny wedi gwneud dilyn yr arian yn anodd. Felly, rwy'n gobeithio na fydd y cyhoeddiad calonogol iawn heddiw, a fydd hefyd yn cael ei gyfuno gydag arian arall, yn anodd ei ddilyn, ac na fyddwn yn cyrraedd sefyllfa lle bydd yn mynd i gyllidebau cyfalaf cyffredinol awdurdodau lleol. Sut y gallwn fod yn sicr fod yr hawl a grëwyd yn y llwybr 14-19 yn cael ei pharchu yn y sector cyfrwng Cymraeg, lle gall fod pellter eithaf sylweddol rhwng ysgolion? Ac yn amlwg, ceir ystyriaethau ariannol hefyd. Sut y bydd cyhoeddi'r cyfalaf newydd hwn yn cynorthwyo gyda darpariaeth y llwybrau 14-19? Diolch.
Well, just to be clear: this money is very, very clearly earmarked. It's ring-fenced. It is specifically for the growth of Welsh language education, so there's no question about it going into any general pots. This has been very, very clearly targeted. That learning pathway—we've made it clear that we want to see schools working together if they are not able to deliver that locally themselves, and that co-ordination we are helping to develop, in particular in rural areas now. We've got a new pilot we're going to start—[Inaudible.]—where we're starting to do a bit more distance learning. I think that is a very interesting development, particularly, that we're going to be piloting in the Ceredigion and Powys area.
Wel, er eglurder: mae'r arian hwn wedi'i glustnodi'n glir iawn. Mae wedi'i neilltuo. Mae'n arian penodol ar gyfer twf addysg cyfrwng Cymraeg, felly nid oes unrhyw bosibilrwydd y bydd yn mynd i mewn i unrhyw gronfeydd cyffredinol. Mae wedi'i dargedu yn glir iawn. Mae'r llwybr dysgu hwnnw—rydym wedi dweud yn glir ein bod yn awyddus i weld ysgolion yn gweithio gyda'i gilydd os nad ydynt yn gallu darparu hynny eu hunain yn lleol, ac rydym yn cynorthwyo i ddatblygu'r cydgysylltiad hwnnw yn awr, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Mae gennym gynllun peilot newydd y byddwn yn ei ddechrau—[Anghlywadwy.]—lle rydym yn dechrau gwneud mwy o ddysgu o bell. Credaf fod hwnnw, yn arbennig, yn ddatblygiad diddorol iawn y byddwn yn ei dreialu yn ardal Ceredigion a Phowys.
6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y ddarpariaeth o gyfleusterau chwarae mewn ysgolion lleol? OAQ52581
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on the provision of play facilities in local schools? OAQ52581
Thank you, Janet. All children and young people should be able to access a wide choice of play provision in their local environment and community. The Welsh Government is working with local authorities to encourage schools to make their facilities available for wider community use and benefit.
Diolch, Janet. Dylai pob plentyn a phob person ifanc allu manteisio ar ddewis eang o ddarpariaeth chwarae yn eu hamgylchedd lleol a chymunedol. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i annog ysgolion i ddarparu eu cyfleusterau at ddefnydd a budd ehangach y gymuned.
Thank you, Cabinet Secretary. A number of constituents have approached me recently about a recently announced withdrawal of playground facilities at their own school, without any explanation from the local authority. Now, set this against a background of a 35 per cent real-terms cut in local government expenditure for play and recreational facilities, the £15,000—that's all—repair bill required to actually repair this play facility before autumn half term is unaffordable. Now, the Welsh Government's play policy 2002 states that
'Play is the elemental learning process'.
So, can you explain why school play facilities across Wales are being so lamentably underfunded? And how are you working with your partners in the Welsh Government, in their Cabinet positions, to ensure that money is provided to schools so that our children can literally go out and play?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae nifer o etholwyr wedi tynnu fy sylw yn ddiweddar at gyhoeddiad diweddar ynglŷn â chael gwared ar gyfleusterau chwarae yn eu hysgol, heb unrhyw esboniad gan yr awdurdod lleol. Nawr, o ystyried hyn ochr yn ochr â thoriad o 35 y cant mewn termau real i wariant llywodraeth leol ar gyfleusterau chwarae a hamdden, mae'r bil o £15,000—dyna i gyd—er mwyn atgyweirio'r cyfleuster chwarae hwn cyn hanner tymor yr hydref yn anfforddiadwy. Nawr, mae polisi chwarae Llywodraeth Cymru 2002 yn datgan mai
'Chwarae yw'r broses ddysgu sylfaenol.'
Felly, a allwch esbonio pam fod cyfleusterau chwarae ysgol ledled Cymru wedi'u tanariannu mor druenus? A sut rydych yn gweithio gyda'ch partneriaid yn Llywodraeth Cymru, yn eu swyddi Cabinet, i sicrhau y darperir arian i ysgolion fel y gall ein plant, yn llythrennol, fynd allan i chwarae?
If the Member was to write to me about the specifics of that particular school facility, then I will make some enquiries. It is a matter for the governing body to make decisions about access to those facilities outside of the school day, and to maintain the upkeep of those facilities, and rather than—. The Member paints a picture of these facilities being lost. I would remind her: in her own constituency, I opened the new Ysgol Awel y Mynydd school, which included landscaped school grounds, with a sports area and space for pupils to explore and learn in their natural habitat. I opened the refurbishment projects of Ysgol Sŵn y Don and Ysgol Nant y Groes, and that has meant that pupils of both schools have benefited from third generation multi-use games areas and improved areas. So, in her own constituency, she can see the effect of Welsh Government investment on the ground providing those important facilities, but I will make some enquiries about that specific case if the Member were to write to me.
Os gwnaiff yr Aelod ysgrifennu ataf ynglŷn â manylion y cyfleuster ysgol penodol hwnnw, fe wnaf ymholiadau. Mater ar gyfer y corff llywodraethu yw gwneud penderfyniadau ynglŷn â mynediad at y cyfleusterau hynny y tu hwnt i'r diwrnod ysgol, a chynnal y cyfleusterau hynny, ac yn hytrach na—. Mae'r Aelod yn paentio darlun lle mae'r cyfleusterau hyn yn cael eu colli. Hoffwn ei hatgoffa: yn ei hetholaeth hi, agorais ysgol newydd, Ysgol Awel y Mynydd, a oedd yn cynnwys tir ysgol wedi'i dirlunio, gydag ardal chwaraeon a gofod i ddisgyblion archwilio ac i ddysgu yn eu cynefin naturiol. Agorais brosiectau adnewyddu Ysgol Sŵn y Don a Ysgol Nant y Groes, ac mae hynny wedi golygu bod disgyblion o'r ddwy ysgol wedi elwa o ardaloedd gemau aml-ddefnydd trydedd genhedlaeth ac ardaloedd wedi'u gwella. Felly, yn ei hetholaeth ei hun, gall weld effaith buddsoddiad Llywodraeth Cymru ar lawr gwlad yn darparu'r cyfleusterau pwysig hynny, ond fe wnaf ymholiadau am yr achos penodol hwnnw os gwnaiff yr Aelod ysgrifennu ataf.
I know the Cabinet Secretary for Education will agree that it's essential that we allow children of all abilities to enjoy the pleasure of play facilities, and we also know that disabled children have fewer opportunities certainly to take part in physical education and sports activities. So, what plans are there for play equipment in schools, or indeed any play equipment, to ensure that it is accessible for children with disabilities?
Gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn cytuno ei bod yn hanfodol ein bod yn caniatáu i blant o bob gallu fwynhau cyfleusterau chwarae, a gwyddom hefyd fod plant anabl yn cael llai o gyfleoedd, yn sicr i gymryd rhan mewn addysg gorfforol a gweithgareddau chwaraeon. Felly, pa gynlluniau sydd ar y gweill ar gyfer offer chwarae mewn ysgolion, neu'n wir unrhyw offer chwarae, er mwyn sicrhau bod modd i blant ag anableddau ei ddefnyddio?
Thank you, Julie. Whilst I don't have responsibility for play equipment in general, obviously we would want our schools to be inclusive schools and to have facilities that allowed all of their pupils to have full access to the opportunity for play and recreation, and indeed to be able to deliver the statutory part of the curriculum that means that physical education should be delivered to all pupils aged seven to 16. We want all pupils, regardless of their ability, to be able to access those opportunities, as it's a statutory part. But if the Member has concerns about any specifics, I would make the same offer as I have made to Janet Finch-Saunders: I'm happy to look into any instances where the Member feels that that is not actually happening.
Diolch, Julie. Er nad oes gennyf gyfrifoldeb am offer chwarae yn gyffredinol, yn amlwg, rydym am i'n hysgolion fod yn ysgolion cynhwysol a chael cyfleusterau sy'n caniatáu i bob un o'u disgyblion gael mynediad llawn at y cyfle i chwarae a chymryd rhan mewn gweithgareddau hamdden, ac yn wir, i allu cyflawni rhan statudol y cwricwlwm sy'n golygu y dylid darparu addysg gorfforol i bob disgybl rhwng saith ac 16 oed. Rydym am i bob disgybl, waeth beth fo'u gallu, allu cael mynediad at y cyfleoedd hynny, gan fod hynny'n ofyniad statudol. Ond os oes gan yr Aelod bryderon ynglŷn ag unrhyw beth penodol, rwy'n cynnig yr un peth ag y gwneuthum i Janet Finch-Saunders: rwy'n fwy na pharod i ymchwilio i unrhyw achosion lle teimla'r Aelod nad yw hynny'n digwydd mewn gwirionedd.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gyfraddau cyflog ar gyfer athrawon cyflenwi? OAQ52591
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on rates of pay for supply teachers? OAQ52591
Thank you, Hefin. School governing bodies and local authorities are responsible for employing, deploying and managing the school workforce. Supply teachers employed directly by schools and local authorities are paid in accordance with nationally agreed pay rates. Teachers employed by private supply agencies are paid according to the terms of their employment contract.
Diolch, Hefin. Cyrff llywodraethu ysgolion ac awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am gyflogi, defnyddio a rheoli gweithlu'r ysgol. Telir athrawon cyflenwi a gyflogir yn uniongyrchol gan ysgolion ac awdurdodau lleol yn unol â chyfraddau cyflog y cytunwyd arnynt yn genedlaethol. Telir athrawon a gyflogir gan asiantaethau cyflenwi preifat yn unol â thelerau eu contract cyflogaeth.
The Cabinet Secretary visited the Children, Young People and Education Committee on 28 June, and I asked her questions about supply teachers. One of the things she said in the committee was:
'Much of the focus recently has been about low pay for supply teachers. I was recently exposed to the argument about schools that are using supply teachers to cover some of our science, technology, engineering and mathematics subjects, where those supply teachers are naming their price, and are talking about, on a basic level, £250 a day to go and teach physics.'
I asked her for the details, and she said:
'we don't necessarily have all that data.'
Well, I would say that I don't think there is significant data on this. The 2018 national education supply teachers survey found that the worst-paid areas were once again Wales and the south-west, with 87 per cent and 93 per cent of respondents respectively being paid less than £125 per day. Indeed, the survey said that three quarters of respondents from Wales receive a daily rate of less than £100. Can I ask her to commit to not using that £250 example again, because I think it doesn't give the full picture, and will she commit to getting a better deal for supply teachers?
Ymwelodd Ysgrifennydd y Cabinet â'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar 28 Mehefin, a gofynnais gwestiynau iddi ynglŷn ag athrawon cyflenwi. Un o'r pethau a ddywedodd wrth y pwyllgor oedd:
Mae llawer o'r ffocws diweddar wedi bod ar gyflogau isel athrawon cyflenwi. Yn ddiweddar, tynnwyd fy sylw at ddadl ynghylch ysgolion sy'n defnyddio athrawon cyflenwi ar gyfer rhai o'n pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg, lle mae'r athrawon cyflenwi hynny'n gosod eu pris, ac yn siarad, ar lefel sylfaenol, am oddeutu £250 y dydd i addysgu ffiseg.
Gofynnais iddi am y manylion, a dywedodd:
nid yw'r holl ddata gennym o reidrwydd.
Wel, buaswn yn dweud nad wyf yn credu bod yna ddata sylweddol i'w gael ar hyn. Canfu'r arolwg cenedlaethol o athrawon cyflenwi ar gyfer 2018 unwaith eto mai'r ardaloedd â'r cyflogau gwaethaf yw Cymru a de-orllewin Lloegr, gydag 87 y cant a 93 y cant o ymatebwyr yn y drefn honno yn cael llai na £125 o dâl y diwrnod. Yn wir, dywedodd yr arolwg fod tri chwarter yr ymatebwyr o Gymru yn cael cyfradd ddyddiol o lai na £100. A gaf fi ofyn iddi ymrwymo i beidio â defnyddio'r enghraifft honno o £250 eto, gan na chredaf ei fod yn rhoi'r darlun llawn, ac a wnaiff hi ymrwymo i sicrhau bargen well i athrawon cyflenwi?
I am very anxious that all teachers working in our system are treated fairly and paid appropriately. I am more than aware of the concerns that have been expressed around pay rates associated with those people who are employed by agencies. You will be aware, I hope, that we are working very closely with the MPS Education in preparation for any new tendering process that they will undertake in the spring of this year, so that the framework that they offer is fit for purpose and incorporates the principles endorsed by the code of practice on ethical employment in supply chains and fair work principles.
We are also looking to introduce mandatory quality assurance standards for supply agencies so that any commercial agency wishing to supply temporary teachers to maintained schools in Wales would need to meet certain requirements, and standards would support schools and supply teachers, I believe, and drive up quality of teaching and learning opportunities for students. So, we are examining a whole raft of ways in which we can ensure that all teachers who work in our schools on a part-time or on a supply basis are treated fairly and paid appropriately.
Rwy'n awyddus iawn i weld yr holl athrawon sy'n gweithio yn ein system yn cael eu trin yn deg ac yn cael eu talu'n briodol. Rwy'n fwy nag ymwybodol o'r pryderon a fynegwyd ynghylch y graddfeydd cyflog sy'n gysylltiedig â'r bobl a gyflogir gan asiantaethau. Fe fyddwch yn gwybod, rwy'n gobeithio, ein bod yn gweithio'n agos iawn gydag MPS Education i baratoi ar gyfer unrhyw broses dendro newydd y byddant yn cychwyn arni yn y gwanwyn eleni, er mwyn sicrhau bod y fframwaith y maent yn ei gynnig yn addas i'r diben ac yn ymgorffori'r egwyddorion a gymeradwyir yn y cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi ac egwyddorion gwaith teg.
Rydym hefyd yn awyddus i gyflwyno safonau sicrwydd ansawdd gorfodol ar gyfer asiantaethau cyflenwi fel y byddai'n rhaid i unrhyw asiantaeth fasnachol sy'n dymuno cyflenwi athrawon dros dro i ysgolion a gynhelir yng Nghymru fodloni gofynion penodol, ac rwy'n credu y byddai safonau'n cefnogi ysgolion ac athrawon cyflenwi ac yn gwella ansawdd addysgu a chyfleoedd dysgu ar gyfer myfyrwyr. Felly, rydym yn archwilio llu o ffyrdd y gallwn sicrhau bod yr holl athrawon sy'n gweithio yn ein hysgolion ar sail ran amser neu ar sail cyflenwi yn cael eu trin yn deg ac yn cael eu talu'n briodol.
Thank you, madam Presiding Officer. Cabinet Secretary, campaigners claim that supply teachers in Wales are having to take an extra job to make ends meet, and many are considering leaving the profession altogether. They claim the employment of supply teachers through agencies has led to lower pay and poorer terms and conditions. The Welsh Government has set up an independent taskforce to make recommendations in this regard. Will the Cabinet Secretary advise this Assembly now when she will be in a position to make a proposal based on the taskforce recommendations, please?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae ymgyrchwyr yn honni bod athrawon cyflenwi yng Nghymru yn gorfod cymryd swyddi ychwanegol i gadw deupen llinyn ynghyd, ac mae llawer yn ystyried gadael y proffesiwn yn gyfan gwbl. Maent yn honni bod yr arfer o gyflogi athrawon cyflenwi drwy asiantaethau wedi arwain at gyflogau is a thelerau ac amodau gwaeth. Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu tasglu annibynnol i wneud argymhellion yn hyn o beth. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi gwybod i'r Cynulliad hwn yn awr pryd y bydd hi mewn sefyllfa i wneud cynnig yn seiliedig ar argymhellion y tasglu, os gwelwch yn dda?
Not only is that taskforce engaging with the Fair Deal for Supply Teachers group, officials are also meeting with that group of teachers who are campaigning on this issue. As I said to Hefin David, we are looking at a range of options that will address the concerns that the Member has expressed.
Nid yn unig fod y tasglu hwnnw'n ymgysylltu â grŵp Bargen Deg i Athrawon Cyflenwi, ond mae swyddogion hefyd yn cyfarfod â'r grŵp hwnnw o athrawon sy'n ymgyrchu ar y mater hwn. Fel y dywedais wrth Hefin David, rydym yn edrych ar amrywiaeth o opsiynau a fydd yn mynd i'r afael â'r pryderon a fynegwyd gan yr Aelod.
Trosglwyddwyd cwestiwn 8 [OAQ52602] i'w ateb yn ysgrifenedig gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.
Question 8 [OAQ52602] transferred for written answer by the Cabinet Secretary for Health and Social Services.
9. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i hyrwyddo lles emosiynol mewn ysgolion? OAQ52601
9. What is the Welsh Government doing to promote emotional well-being in schools? OAQ52601
Thank you, Jayne. We are committed to a step change when it comes to mental and emotional well-being in schools, and to achieve this we are convening a ministerial task and finish group, chaired by the Cabinet Secretary for Health and Social Services and myself, to consider a whole-school approach.
Diolch, Jayne. Rydym wedi ymrwymo i gyflawni newid sylweddol mewn perthynas â lles meddyliol ac emosiynol mewn ysgolion, ac i gyflawni hyn rydym yn cynnull grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol, dan gadeiryddiaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a minnau, i ystyried ymagwedd ysgol gyfan.
Emotional well-being, resilience and early intervention must be a national priority and I welcome the recent announcement of a whole-school approach, the need for which was highlighted in the Children, Young People and Education Committee's excellent 'Mind over Matter' report. The committee received evidence from the Samaritans, who've created DEAL—a developing emotional awareness and listening tool for teachers. It will be essential that emotional and mental health awareness is included in initial teacher training qualifications. Can the Cabinet Secretary confirm that the new task and finish group will speak to teachers who use the DEAL tool to see what can be learnt from their experiences?
Mae'n rhaid i les emosiynol, gwytnwch ac ymyrraeth gynnar fod yn flaenoriaeth genedlaethol a chroesawaf y cyhoeddiad diweddar parthed ymagwedd ysgol gyfan, a thynnwyd sylw at yr angen am hynny yn adroddiad gwych y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Cadernid Meddwl'. Derbyniodd y pwyllgor dystiolaeth gan y Samariaid, sydd wedi creu DEAL—offeryn datblygu ymwybyddiaeth emosiynol a gwrando ar gyfer athrawon. Bydd hi'n hanfodol cynnwys ymwybyddiaeth o iechyd meddwl ac emosiynol yng nghymwysterau hyfforddiant cychwynnol athrawon. A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd y grŵp gorchwyl a gorffen newydd yn siarad gydag athrawon sy'n defnyddio'r offeryn DEAL i weld beth y gellir ei ddysgu o'u profiadau?
I thank Jayne for her welcome for the establishment of the task and finish group. Work has already begun. A multi-agency and multiprofession workshop took place on 7 September to explore what a whole-school approach could involve, and to highlight where in current support there are gaps at present. The findings from the workshop will further inform the work of the task and finish group, and I would expect the task and finish group to want to take advice and evidence from a wide range of stakeholders who will have something to say on this important agenda.
'Our national mission' places the well-being of the child at the heart of our education system, and central to this will be new and inclusive school accountability arrangements that are being put in place that acknowledge not only the academic achievements of the school, but also the importance of the learner's health and well-being.
Diolch i Jayne am groesawu sefydlu'r grŵp gorchwyl a gorffen. Mae'r gwaith yn mynd rhagddo eisoes. Cynhaliwyd gweithdy amlasiantaethol ac amlbroffesiwn ar 7 Medi i archwilio beth y gallai ymagwedd ysgol gyfan ei gynnwys, ac i amlygu lle ceir bylchau yn y cymorth presennol. Bydd canfyddiadau'r gweithdy yn llywio gwaith y grŵp gorchwyl a gorffen ymhellach, a buaswn yn disgwyl i'r grŵp gorchwyl a gorffen fod yn awyddus i dderbyn cyngor a thystiolaeth gan amrywiaeth eang o randdeiliaid a fydd â rhywbeth i'w ddweud am yr agenda bwysig hon.
Mae 'cenhadaeth ein cenedl' yn gosod lles y plentyn wrth wraidd ein system addysg, ac yn ganolog i hyn, bydd trefniadau atebolrwydd ysgolion newydd a chynhwysol yn cael eu rhoi ar waith, a byddant yn cydnabod nid yn unig cyflawniadau academaidd yr ysgol, ond pwysigrwydd iechyd a lles y dysgwr hefyd.
May I ask the Cabinet Secretary about the work of the task and finish group? What progress is being made to ensure that when people in school, often counsellors, make referrals of particular children to child and adolescent mental health services that those referrals are properly taken back, and are not, as some of the evidence we found as the Children, Young People and Education Committee, being referred back as if the counsellor was not an appropriate person to make that referral?
A gaf fi holi Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â gwaith y grŵp gorchwyl a gorffen? Pa gynnydd sy'n cael ei wneud i sicrhau, pan fydd pobl yn yr ysgol, a chwnselwyr yn aml, yn atgyfeirio plant penodol at wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, fod yr atgyfeiriadau hynny'n cael eu cymryd yn ôl yn briodol, ac nad ydynt, fel y dengys peth o'r dystiolaeth a gawsom fel Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, yn cael eu hatgyfeirio'n ôl fel pe na bai'r cwnselydd yn unigolyn addas i wneud yr atgyfeiriad hwnnw?
Mark, the announcement of the group has only recently been made. As I said, the work of that group was kicked off by the multi-agency and multiprofession workshop, because before we can design a service that represents a whole-school approach we need to have an agreement on what the whole-school approach actually looks like, so that we're all working towards the same agenda. We work across portfolio, and officials that worked on the 'Together for Children and Young People' plan are constantly looking at barriers to accessing more intensive and higher level CAMHS services for children, because if a counsellor has seen that child, has a relationship with that child, and feels that more intensive therapy and support is available, then that's almost like a triage system that should ensure a swift referral and a response from CAMHS. We will continue to remove those barriers, if schools counsellors are facing them, so that process can be as quick as it needs to be for that individual child.
Mark, dim ond yn ddiweddar y cyhoeddwyd bod y grŵp wedi'i sefydlu. Fel y dywedais, cychwynnwyd gwaith y grŵp gan y gweithdy amlasiantaethol ac amlbroffesiwn, oherwydd cyn y gallwn lunio gwasanaeth sy'n cynrychioli ymagwedd ysgol gyfan, mae angen inni gytuno ar sut y dylai ymagwedd ysgol gyfan edrych, er mwyn sicrhau bod pob un ohonom yn gweithio tuag at yr un agenda. Rydym yn gweithio ar draws portffolios, ac mae swyddogion a fu'n gweithio ar y cynllun 'Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc' yn edrych yn barhaus ar rwystrau rhag cael mynediad at wasanaethau CAMHS mwy dwys ar lefel uwch i blant, oherwydd os oes cwnselydd wedi gweld y plentyn, ac os oes ganddynt berthynas gyda'r plentyn, a'u bod yn teimlo bod therapi a chymorth mwy dwys ar gael, mae hynny bron â bod fel system frysbennu a ddylai sicrhau atgyfeirio ac ymateb cyflym gan CAMHS. Byddwn yn parhau i gael gwared ar y rhwystrau, os yw cwnselwyr ysgolion yn eu hwynebu, fel y gall y broses fod mor gyflym ag sydd angen iddi fod ar gyfer y plentyn unigol.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mohammad Asghar.
The next item is questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services, and the first question is from Mohammad Asghar.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella gwasanaethau i oroeswyr strôc yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ52582
1. What action is the Welsh Government taking to improve services for stroke survivors in south-east Wales? OAQ52582
Thank you for the question. Our stroke delivery plan provides a framework for action by health boards and trusts, working with their partners. It sets out the expectations of all stakeholders to prevent, diagnose and treat stroke in people of all ages and to ensure they can return to independence as quickly as possible.
Diolch am eich cwestiwn. Mae ein cynllun cyflawni ar gyfer strôc yn darparu fframwaith ar gyfer gweithredu gan fyrddau ac ymddiriedolaethau iechyd, gan weithio gyda'u partneriaid. Mae'n nodi disgwyliadau'r holl randdeiliaid o ran atal, gwneud diagnosis a thrin strôc mewn pobl o bob oed ac i sicrhau y gallant ddychwelyd i fyw'n annibynnol cyn gynted â phosibl.
Thank you for the answer, Cabinet Secretary. The Stroke Association currently provides a stroke recovery service to stroke survivors across the Aneurin Bevan health board area with the exception of Newport, after the local authority cut funding for the service at the end of 2015. Caerphilly council cut funding for the service earlier this year, with the health board paying the authority's contribution for this financial year only. However, there is a lack of clarity over funding for the next year and beyond. If funding for the service is cut further, then there is a risk that the other areas within the health board will also miss out on this vital service or the service could cease altogether.
Will you commit to work with Aneurin Bevan health board and the local authorities in the region to ensure that adequate funding is available for the stroke recovery service in the area, so that all parts of health boards have equal access to this vital support in south-east Wales, please?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Ar hyn o bryd, mae'r Gymdeithas Strôc yn darparu gwasanaeth adfer strôc i oroeswyr strôc ledled ardal bwrdd iechyd Aneurin Bevan ac eithrio Casnewydd, wedi i'r awdurdod lleol dorri'r cyllid ar gyfer y gwasanaeth ar ddiwedd 2015. Torrodd gyngor Caerffili y cyllid ar gyfer y gwasanaeth yn gynharach eleni, gyda'r bwrdd iechyd yn talu cyfraniad yr awdurdod ar gyfer y flwyddyn ariannol hon yn unig. Fodd bynnag, ceir diffyg eglurder ynghylch y cyllid ar gyfer y flwyddyn nesaf a thu hwnt. Os torrir yr arian ar gyfer y gwasanaeth ymhellach, mae perygl y bydd yr ardaloedd eraill o fewn y bwrdd iechyd hefyd yn colli allan ar y gwasanaeth hanfodol hwn, neu gallai'r gwasanaeth ddod i ben yn gyfan gwbl.
A wnewch chi ymrwymo i weithio gyda bwrdd iechyd Aneurin Bevan a'r awdurdodau lleol yn y rhanbarth i sicrhau bod cyllid digonol ar gael ar gyfer y gwasanaeth adfer strôc yn yr ardal, er mwyn sicrhau bod gan bob rhan o'r byrddau iechyd fynediad cyfartal at y cymorth hanfodol hwn yn ne-ddwyrain Cymru, os gwelwch yn dda?
Thank you for the question. It does highlight some of the challenges we face in trying to generate both integration and joint services between health and local government partners together with the third sector, but also some of the undeniable challenges we face with continued reductions in public funding.
The good news is, of course, that overall, we're seeing stroke survival rates increase. In Aneurin Bevan, for example, over the last 10 years, we've seen for those people who are 75 years and over a 15 per cent rise in survivorship. That's good news, but the challenge of how we work together across those areas is actually being developed together, between those partners.
I'm optimistic about Aneurin Bevan's ability to do more. They've actually reconfigured their stroke services across the health board area. That's a move supported by the Stroke Association, and that should be helping them provide earlier rehabilitation support as well. It's a matter that I continue to take an interest in and, indeed, discussions around the regional partnership board as well about how they will work together as partners.
I'll look again at the funding issues that he raises, but, as I say, these are about local authorities making their choices as well.FootnoteLink I'm not in a position to direct them about the use of their budgets, but I do think we can have broader agreement between partners on how to provide the right services for citizens regardless of whether that's health or local government.
Diolch am eich cwestiwn. Mae'n amlygu rhai o'r heriau a wynebwn wrth geisio sicrhau integreiddiad a chydwasanaethau rhwng iechyd a phartneriaid llywodraeth leol ynghyd â'r trydydd sector, yn ogystal â rhai o'r heriau diymwad a wynebwn yn sgil y gostyngiadau parhaus mewn arian cyhoeddus.
Y newyddion da, wrth gwrs, yw ein bod, yn gyffredinol, yn gweld cyfraddau goroesi strôc ar gynnydd. Yn Aneurin Bevan, er enghraifft, dros y 10 mlynedd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd o 15 y cant yn y cyfraddau goroesi ymhlith pobl sy'n 75 oed a hŷn. Mae hynny'n newyddion da, ond mae'r her o ran sut y gweithiwn gyda'n gilydd ar draws y meysydd hynny yn cael ei datblygu gyda'n gilydd, mewn gwirionedd, rhwng y partneriaid hynny.
Rwy'n optimistaidd ynghylch gallu Aneurin Bevan i wneud mwy. Mewn gwirionedd, maent wedi ad-drefnu eu gwasanaethau strôc ar draws ardal y bwrdd iechyd. Mae hynny'n gam a gefnogir gan y Gymdeithas Strôc, a dylai hynny eu cynorthwyo i ddarparu cymorth adsefydlu cynharach hefyd. Mae'n fater rwy'n parhau i fod â diddordeb ynddo, yn ogystal â thrafodaethau ynghylch y bwrdd partneriaeth rhanbarthol yn wir o ran sut y byddant yn gweithio gyda'i gilydd fel partneriaid.
Byddaf yn edrych eto ar y materion ariannu y mae'n eu codi, ond fel y dywedaf, mae a wnelo'r rhain ag awdurdodau lleol yn gwneud eu dewisiadau hefyd.FootnoteLink Nid wyf mewn sefyllfa i'w cyfarwyddo ynghylch defnyddio'u cyllidebau, ond credaf y gallwn sicrhau cytundeb ehangach rhwng partneriaid ynglŷn â sut i ddarparu'r gwasanaethau priodol ar gyfer dinasyddion, boed yn wasanaethau iechyd neu wasanaethau llywodraeth leol.
Cabinet Secretary, throughout the summer recess I've been taking a close look at local healthcare services in my own constituency, and can I say that I appreciated you taking some time out to come up to Merthyr and join me in one of those discussion sessions? In this and other work that I do, I continue to be so impressed by the work of the professions allied to medicine and their key role in rehabilitation and preventative healthcare. So, would you agree that, as we talk about shaping the future off our health services, it's not just about innovation or even necessarily about more money, but it is about strengthening the best practice, such as the early discharge and rehabilitation after a stroke, which is supported by allied health professionals as an effective and cost-efficient way of improving those services?
Ysgrifennydd y Cabinet, drwy gydol toriad yr haf, rwyf wedi bod yn edrych yn fanwl ar wasanaethau gofal iechyd lleol yn fy etholaeth, ac a gaf fi ddweud fy mod yn gwerthfawrogi'r ffaith eich bod wedi rhoi eich amser i ddod i Ferthyr Tudful i ymuno â mi yn un o'r sesiynau trafod hynny? Yn hyn o beth ac yn y gwaith arall a wnaf, rwy'n parhau i edmygu gwaith y proffesiynau perthynol i feddygaeth a'u rôl allweddol ym maes gofal iechyd ataliol ac adsefydlu. Felly, a fyddech yn cytuno, wrth inni sôn am lunio dyfodol ein gwasanaethau iechyd, nad oes a wnelo hyn ag arloesi yn unig, neu hyd yn oed â rhagor o arian o reidrwydd, ond ei fod yn ymwneud â chryfhau arferion gorau, megis rhyddhau cleifion yn gynnar ac adsefydlu ar ôl strôc, a gefnogir gan weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd fel ffordd effeithiol a chosteffeithiol o wella'r gwasanaethau hynny?
Yes, you're right to point out the role of allied health professionals and frequently in our debates about health in this place, we talk about doctors, and maybe nurses, and we ignore lots of the other healthcare professionals who are important in making the whole system work. And in this area, early rehabilitation, it is that earlier access to a range of different therapists that makes the biggest difference to getting people back into their own homes and the earliest possible recovery. And actually, Aneurin Bevan have a good record in this area of the improvement they've made.
The latest audit report suggests that they have twice the average of the audit of those people when they have completed their six-month follow-up. So, not just getting people out and mobilised early and back into their own homes, but the follow-up plan for after they've returned to their own homes too. And we have about 70 per cent compliance with the timescale to have their rehab goals agreed within five days, and that's much better than a range of other units across the UK. So, this is a health board that is looking forward, is looking at further improvements being made and is absolutely, as you made the point, thinking about those other allied health professionals and their crucial role in having effective recovery and rehabilitation.
Ydych, rydych yn iawn i dynnu sylw at rôl gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, ac yn aml yn ein dadleuon am iechyd yn y lle hwn, rydym yn sôn am feddygon, ac efallai nyrsys, ac rydym yn anwybyddu llawer o'r gweithwyr iechyd proffesiynol eraill sy'n bwysig er mwyn sicrhau bod y system gyfan yn gweithio. Ac yn y maes hwn, adsefydlu cynnar, y mynediad cynharach at amrywiaeth o therapyddion gwahanol sy'n gwneud y gwahaniaeth mwyaf i sicrhau bod pobl yn dychwelyd i'w cartrefi eu hunain ac yn gwella cyn gynted â phosibl. Ac mewn gwirionedd, mae gan Aneurin Bevan record dda yn y maes hwn o ran y gwelliant y maent wedi'i wneud.
Awgryma adroddiad diweddaraf yr archwilwyr fod ganddynt ddwywaith cyfartaledd archwilio'r bobl hynny pan fyddant wedi cwblhau eu hapwyntiad dilynol ar ôl chwe mis. Felly, nid yn unig sicrhau bod pobl yn mynd allan ac yn symud o gwmpas yn fuan ac yn ôl i'w cartrefi eu hunain, ond y cynllun dilynol wedi iddynt ddychwelyd i'w cartrefi eu hunain hefyd. Ac mae gennym gyfradd gydymffurfio o oddeutu 70 y cant gyda'r amserlen i gytuno ar eu nodau adsefydlu o fewn pum niwrnod, ac mae hynny'n llawer gwell nag amryw o unedau eraill ledled y DU. Felly, mae hwn yn fwrdd iechyd sy'n edrych tua'r dyfodol, sy'n edrych ar wneud gwelliannau pellach ac sy'n sicr, fel y dywedoch, yn meddwl am y gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd eraill hynny a'u rôl hanfodol yn sicrhau prosesau adfer ac adsefydlu effeithiol.
2. A wnaiff Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am argaeledd gwelyau yn y GIG yng Nghymru? OAQ52594
2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the availability of beds within the Welsh NHS? OAQ52594
Thank you for the question in your new role on the back benches, figuratively at least. I expect all health boards to plan and provide services that meet the needs of their people. This includes the provision of sufficient numbers of beds in different settings across our healthcare system to meet local and national expected demand. That, of course, must take into account the fluctuations in demand that occur throughout the year.
Diolch am y cwestiwn yn eich rôl newydd ar y meinciau cefn, yn ffigurol o leiaf. Rwy'n disgwyl i bob bwrdd iechyd gynllunio a darparu gwasanaethau sy'n diwallu anghenion eu pobl. Mae hyn yn cynnwys darparu niferoedd digonol o welyau mewn gwahanol leoliadau ar draws ein system gofal iechyd i fodloni'r galw lleol a chenedlaethol disgwyliedig. Mae'n rhaid i hynny, wrth gwrs, ystyried yr amrywiadau yn y galw sy'n digwydd drwy gydol y flwyddyn.
Thank you for your good wishes—I'll take it as a backhanded compliment, Cabinet Secretary. [Laughter.] Cabinet Secretary, we know full well that one of the big issues that arrive in the winter pressure months in particular is access to beds within the Welsh NHS. I'm sure, through the summer recess, you and your officials have been working with health boards the length and breadth of Wales over winter preparedness plans. What confidence can you give people working within the Welsh NHS, and the people of Wales, that you have addressed the crisis in bed availability that exists in some health boards across Wales, so that we will have some respite from some of the backlog that happens in accident and emergency departments because people cannot progress through the hospital through lack of beds within district general hospitals across Wales?
Diolch am eich dymuniadau da—fe'u cymeraf fel canmoliaeth ddeufiniog, Ysgrifennydd y Cabinet. [Chwerthin.] Ysgrifennydd y Cabinet, gwyddom yn iawn mai un o'r problemau mawr sy'n ein hwynebu yn ystod misoedd anodd y gaeaf, yn arbennig, yw mynediad at welyau yn GIG Cymru. Rwy'n siŵr, drwy doriad yr haf, eich bod chi a'ch swyddogion wedi bod yn gweithio gyda byrddau iechyd ledled Cymru ar gynlluniau paratoi ar gyfer y gaeaf. Pa hyder y gallwch ei roi i bobl sy'n gweithio yn GIG Cymru, ac i bobl Cymru, eich bod wedi mynd i'r afael â'r argyfwng o ran argaeledd gwelyau a geir mewn rhai byrddau iechyd ledled Cymru, fel y gallwn gael rhywfaint o ddiogelwch rhag peth o'r ôl-gronni sy'n digwydd mewn adrannau damweiniau ac achosion brys gan na all bobl symud drwy'r ysbyty oherwydd diffyg gwelyau mewn ysbytai cyffredinol dosbarth ledled Cymru?
I thank you for that question. I really do wish you well in your new role in the Chamber. I expect to see you on many occasions in these questions, no doubt.
When you actually look at our bed numbers, last year we had over 400 additional beds throughout the whole system created to deal with winter pressure. So, that's essentially the size of a reasonably sized district general hospital of extra capacity within our system.
We do find even more acute pressure in the winter, as we regularly rehearse, and I'm sure we'll have opportunities to do so in the coming months. That is not just about beds within the hospital part of this; it's actually about getting people into supported social care to get them out of the hospitals. The flow is our biggest problem.
So, in that sense that isn't just about capacity; that's about how we manage demand and manage flows throughout our whole system. That is work that is being done in planning for this winter, with the Government working together with health boards, trusts and partners to try to make sure that we have the best possible response to the extraordinary demands we know our system faces in the winter.
We do still, though, have a higher proportion of beds for the population within Wales compared to England. We still look again at both bed numbers and bed occupancy, and, crucially, at how those numbers are used to make the whole system work and, in particular, the join between health and the social care system.
Diolch am eich cwestiwn. Rwyf o ddifrif yn dymuno'n dda ichi yn eich rôl newydd yn y Siambr. Rwy'n disgwyl eich gweld ar sawl achlysur yn ystod y cwestiynau hyn, heb os.
Pan edrychwch ar niferoedd ein gwelyau, y llynedd roedd gennym dros 400 o welyau ychwanegol drwy'r system gyfan ar gyfer ymateb i bwysau'r gaeaf. Felly, mae hynny'n cyfateb i ysbyty cyffredinol dosbarth o faint rhesymol o ran capasiti ychwanegol yn ein system.
Rydym yn wynebu pwysau hyd yn oed yn fwy difrifol yn y gaeaf, fel y dywedwn yn rheolaidd, ac rwy'n siŵr y cawn gyfleoedd i wneud hynny dros y misoedd nesaf. Nid oes a wnelo hynny'n unig â'r rhan o hyn sy'n ymwneud â gwelyau yn yr ysbyty; mae'n ymwneud â sicrhau bod pobl yn mynd i ofal cymdeithasol a gefnogir er mwyn eu cael allan o'r ysbytai. Y llif yw ein problem fwyaf.
Felly, yn yr ystyr honno, nid oes a wnelo hynny â chapasiti yn unig; mae'n ymwneud â sut y rheolwn y galw a'r llif drwy ein system gyfan. Mae hwnnw'n waith sy'n mynd rhagddo wrth gynllunio ar gyfer y gaeaf hwn, gyda'r Llywodraeth yn cydweithio â'r byrddau iechyd, yr ymddiriedolaethau a phartneriaid i geisio sicrhau bod gennym yr ymateb gorau posibl i'r gofynion anarferol y gwyddom eu bod yn wynebu ein system yn y gaeaf.
Fodd bynnag, mae gennym gyfran uwch o welyau ar gyfer y boblogaeth yng Nghymru o gymharu â Lloegr. Rydym yn parhau i edrych eto ar niferoedd a defnydd gwelyau, ac yn hollbwysig, ar sut y defnyddir y niferoedd i sicrhau bod y system gyfan yn gweithio, ac yn arbennig, y cysylltiad rhwng iechyd a'r system gofal cymdeithasol.
Following a campaign and a subsequent post on social media, I received numerous distressing e-mails from women who have suffered as a result of inadequate provision of support and suitable hospital beds for women experiencing miscarriage. One woman told me a harrowing story of being admitted to a hospital with a suspected miscarriage, only to be placed on a ward next to the labour unit. During the evening, in extreme pain, she was forced to see one of a pair of miscarried twins on the floor of a toilet. She described this as 'the most horrific, heart-breaking episode of my life', as I'm sure we can all imagine.
Yesterday, the campaign group, Fair Treatment for the Women of Wales, published their report with recommendations for improving miscarriage care. These include ensuring that early pregnancy units provide support services in line with National Institute for Health and Care Excellence guidelines, improved emotional support and establishing recurrent pregnancy-loss clinics. Will you commit, Cabinet Secretary, to working with the campaigners on this important issue and to implement the recommendations in that report?
Yn dilyn ymgyrch a chynnwys dilynol ar y cyfryngau cymdeithasol, cefais nifer o negeseuon e-bost trallodus gan fenywod sydd wedi dioddef o ganlyniad i ddarpariaeth annigonol o gymorth a gwelyau ysbyty addas ar gyfer menywod sy'n dioddef camesgoriad. Dywedodd un fenyw stori dorcalonnus wrthyf am gael ei derbyn i'r ysbyty pan dybiwyd ei bod wedi cael camesgoriad, ac fe'i rhoddwyd mewn ward wrth ymyl yr uned esgor. Yn ystod y nos, mewn poen eithafol, bu'n rhaid iddi weld un o bâr o efeilliaid a gamesgorwyd ar lawr y toiled. Disgrifiodd hyn fel 'y digwyddiad mwyaf erchyll a thorcalonnus yn fy mywyd', fel rwy'n siŵr y gall pob un ohonom ddychmygu.
Ddoe, cyhoeddodd y grŵp ymgyrchu, Triniaeth Deg ar gyfer Menywod Cymru, eu hadroddiad gydag argymhellion ar gyfer gwella gofal camesgor. Maent yn cynnwys sicrhau bod unedau beichiogrwydd cynnar yn darparu gwasanaethau cymorth yn unol â chanllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, gwell cymorth emosiynol a sefydlu clinigau colli beichiogrwydd sy'n digwydd dro ar ôl tro. A wnewch chi ymrwymo, Ysgrifennydd y Cabinet, i weithio gyda'r ymgyrchwyr ar y mater pwysig hwn ac i roi argymhellion yr adroddiad hwnnw ar waith?
I recognise the distressing picture that you paint, which spells out people's real experience within our system. We regularly talk about when healthcare goes right—as we should do to celebrate that, as we have done this year—but we recognise that when healthcare goes wrong it can have a significant and continuing impact on people's general health and well-being.
I'll be more than happy to make sure that my officials, including, if it would be appropriate, the chief nurse's department, I think, have a look at the report to see what constructive progress we can make in having a conversation with the campaigners about the current state of affairs within the NHS, and, in particular, about how we make further improvements.
Rwy'n cydnabod y darlun torcalonnus a ddisgrifiwyd gennych, sy'n amlygu profiad go iawn pobl yn ein system. Rydym yn siarad yn rheolaidd ynglŷn â phan fydd gofal iechyd yn mynd yn iawn—fel y dylem ei wneud i ddathlu hynny, fel rydym wedi'i wneud eleni—ond rydym yn cydnabod, pan fydd gofal iechyd yn mynd o'i le, y gall gael effaith sylweddol a pharhaus ar iechyd a lles cyffredinol pobl.
Rwy'n fwy na pharod i sicrhau bod fy swyddogion, gan gynnwys, os yw'n briodol, adran y brif nyrs, rwy'n credu, yn edrych ar yr adroddiad i weld pa gynnydd adeiladol y gallwn ei wneud i gael trafodaeth gyda'r ymgyrchwyr ynglŷn â'r sefyllfa ar hyn o bryd yn y GIG, ac yn benodol, ynglŷn â sut y mae sicrhau gwelliannau pellach.
Cabinet Secretary, we all understand that the availability of beds is critical, particularly with winter pressures, and Andrew R.T. Davies has highlighted that very much. In May, my local health board undertook a consultation on what it called service changes, but what, in fact, were bed closures. They recommended that 79 temporarily closed beds would be permanently closed and another 46 would be closed. As a result of my objections, and others objecting to some of that, we had a watered-down version, but I still worry very much that that watered-down version will result in that total of 125 beds being closed.
I ask the question: why aren't you looking at relocating those beds to other services, because there is demand elsewhere? The reason they're closing them is that they say they've improved services—they're getting people through the hospital faster, therefore the beds become less used as people move on. But, there are many other areas in hospitals where beds are being waited for. Will you now go to health boards and say to them, before they close any further beds, they must look at the service provision across their services to see if they can relocate those beds to other clinical needs to ensure that people don't have to wait for a hip operation or other purposes because there isn't a bed for them?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae pob un ohonom yn deall bod argaeledd gwelyau yn hollbwysig, yn enwedig gyda phwysau'r gaeaf, ac mae Andrew R.T. Davies wedi tynnu sylw at hynny. Ym mis Mai, cynhaliwyd ymgynghoriad gan fy mwrdd iechyd lleol ar yr hyn a alwai'n newidiadau i'r gwasanaeth, ond a oedd yn golygu cael gwared ar welyau mewn gwirionedd. Roeddent yn argymell y dylid cael gwared ar dros 79 o welyau na châi eu defnyddio dros dro yn barhaol, ac y dylid cael gwared ar 46 gwely arall. O ganlyniad i fy ngwrthwynebiad, a gwrthwynebiad eraill i hynny, cawsom fersiwn wannach, ond rwy'n dal i bryderu'n fawr y bydd y fersiwn wannach yn arwain at gael gwared ar 125 o welyau.
Rwy'n gofyn y cwestiwn: pam nad ydych yn ystyried adleoli'r gwelyau hynny i wasanaethau eraill, gan fod galw mewn mannau eraill? Y rheswm pam eu bod yn cael gwared arnynt yw am eu bod yn dweud eu bod wedi gwella gwasanaethau—maent yn symud pobl drwy'r ysbyty yn gyflymach, ac felly mae'r gwelyau'n cael llai o ddefnydd wrth i bobl symud ymlaen. Ond ceir llawer o fannau eraill mewn ysbytai lle mae pobl yn aros am welyau. A wnewch chi fynd at y byrddau iechyd a dweud wrthynt, cyn iddynt gael gwared ar ragor o welyau, fod yn rhaid iddynt ystyried darpariaeth y gwasanaeth ar draws eu gwasanaethau i weld a allant adleoli'r gwelyau i anghenion clinigol eraill er mwyn sicrhau nad oes yn rhaid i bobl aros am lawdriniaeth ar eu clun neu rywbeth arall am nad oes gwely ar eu cyfer?
I recognise the point you're making, and we've had several discussions outside the Chamber about issues in ABMU and I know you've been engaged directly with the health board. In terms of the health boards discharging their responsibilities on this issue, they of course need to have a plan about the appropriate number of beds in the appropriate part of the system and the staff to go with them. And, here, the health board said that they had improved services so they didn't need beds in one part of the system so they could appropriately treat and look after people throughout the wider health and care system. I actually think that the biggest limiting step in actually having bed numbers in different parts of our service is about actually having the appropriate staff to deliver the services in them. But I'm clear about the processes the health boards must go through about needing to have evidence of the impact and the benefit to be delivered by changing bed numbers and what that means in terms of the staff and the service provision and, crucially, of course, the quality of care that people are provided. We have lots of good examples in 'A Healthier Wales' of where we do need to see a shift in our system to move people out of hospital care more quickly. That means different capacity within social care as well. So, I will look again at the experience of ABMU, and I'm sure you'll take the opportunity to talk to me about it as well to make sure they do get this right in the future as well.
Rwy'n cydnabod y pwynt rydych yn ei wneud, ac rydym wedi cael nifer o drafodaethau y tu allan i'r Siambr ynghylch materion ym Mhrifysgol Abertawe Bro Morgannwg a gwn eich bod wedi ymgysylltu'n uniongyrchol â'r bwrdd iechyd. O ran y byrddau iechyd yn cyflawni eu cyfrifoldebau ar y mater hwn, mae angen iddynt sicrhau wrth gwrs fod ganddynt gynllun mewn perthynas â'r nifer briodol o welyau yn y rhan briodol o'r system a'r staff i fynd gyda hwy. Ac yma, mae'r bwrdd iechyd wedi dweud eu bod wedi gwella gwasanaethau fel nad oes angen gwelyau mewn un rhan o'r system, fel y gallent drin ac edrych ar ôl pobl drwy'r system iechyd a gofal ehangach. Mewn gwirionedd, credaf mai'r cam mwyaf cyfyngol o ran cael gwelyau mewn gwahanol rannau o'n gwasanaeth yw cael y staff priodol i ddarparu'r gwasanaethau sydd ynddynt. Ond rwy'n glir ynglŷn â'r prosesau sy'n rhaid i'r byrddau iechyd eu dilyn mewn perthynas â'r angen i gael tystiolaeth o'r effaith a manteision newid niferoedd gwelyau a'r hyn y mae hynny'n ei olygu o ran y staff a darpariaeth y gwasanaeth, ac yn allweddol, wrth gwrs, ansawdd y gofal sy'n cael ei ddarparu i bobl. Mae gennym lawer o enghreifftiau da yn 'Cymru Iachach' o ble mae angen inni weld newid yn ein system er mwyn symud pobl o ofal ysbyty yn gynt. Mae hynny'n golygu capasiti gwahanol o fewn gofal cymdeithasol yn ogystal. Felly, fe edrychaf eto ar brofiad Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, ac rwy'n siŵr y byddwch yn manteisio ar y cyfle i siarad â mi am y peth hefyd er mwyn sicrhau eu bod yn gwneud hyn yn iawn yn y dyfodol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Angela Burns.
Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Angela Burns.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, following the July publication of the Welsh Government response to the parliamentary review, I note you indicated that the regional partnership boards are to be responsible for directing change and that you intend to issue guidance. Could you please tell us when will this guidance be forthcoming on the transformational change, and, considering that the progress of the regional boards has been highly inconsistent to date, how can you be confident that progress and transformation will be equitable across all the health boards?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn dilyn cyhoeddi ymateb Llywodraeth Cymru i'r adolygiad seneddol ym mis Gorffennaf, nodaf eich bod wedi dweud mai'r byrddau partneriaeth rhanbarthol sy'n gyfrifol am gyfarwyddo newid a'ch bod yn bwriadu cyhoeddi canllawiau. A allech chi roi gwybod inni pryd y bydd y canllawiau hyn ar y newid gweddnewidiol yn barod, ac o ystyried bod cynnydd y byrddau rhanbarthol wedi bod yn anghyson iawn hyd yn hyn, sut y gallwch fod yn hyderus y bydd y cynnydd a'r newid yn deg ar draws y byrddau iechyd?
I welcome Angela Burns back following the reshuffle. I look forward to many continuing jousts of varying natures and temperatures.
The guidance you refer to has already been issued. We've already issued guidance about the use of the criteria for the transformation fund. And, more than that, in terms of the second part of your question—the confidence that we'll see real progress—I've made the time, together with the Minister, to make sure that we have met every single one of the regional partnership boards, we've met the health and local government leadership together, to be clear about what we expected in the development of 'A Healthier Wales', and then afterwards to be clear that we expect it now to be delivered. And, in meeting those people, what's been very interesting is that they all have ideas about the joint use of resources, where health and local government are genuine partners rather than one party being the decision maker and somebody else being a mere consultee—but, more than that, the range of projects and bids that we have already. I am hopeful that, within the coming weeks, not months, I'll be able to announce the first areas that will receive additional support from the transformation fund. And I think it will make real some of the discussions we're having now. I'm also confident that those parts of Wales that are not in the first group to have their transformation projects approved will see that as a helpful kick start to make sure they are not left in the slow lane. There is real ambition, I am pleased to say, to make sure that every part of Wales takes part in genuinely transforming services.
Croeso nôl i Angela Burns ar ôl yr ad-drefnu. Edrychaf ymlaen at lawer o brocio parhaus o natur a naws amrywiol.
Cyhoeddwyd y canllawiau rydych yn cyfeirio atynt eisoes. Rydym eisoes wedi cyhoeddi canllawiau ynghylch y defnydd o'r meini prawf ar gyfer y gronfa drawsnewid. Ac yn fwy na hynny, mewn perthynas ag ail ran eich cwestiwn—yr hyder y byddwn yn gweld cynnydd go iawn—rwyf wedi rhoi amser, ynghyd â'r Gweinidog, i wneud yn siŵr ein bod wedi cyfarfod â phob un o'r byrddau partneriaeth rhanbarthol, rydym wedi cyfarfod ag arweinwyr awdurdodau lleol ac iechyd gyda'n gilydd, er mwyn bod yn glir ynglŷn â'r hyn roeddem yn ei ddisgwyl wrth ddatblygu 'Cymru Iachach', ac yna er mwyn bod yn glir ein bod yn disgwyl iddo gael ei ddarparu yn awr. Ac wrth gyfarfod â'r bobl hynny, yr hyn sydd wedi bod yn ddiddorol iawn yw bod ganddynt oll syniadau ynglŷn â defnyddio adnoddau ar y cyd, lle mae iechyd a llywodraeth leol yn bartneriaid go iawn yn hytrach na bod un yn gwneud y penderfyniadau a'r llall yn ymgynghorai yn unig—ond yn fwy na hynny, amrediad y prosiectau a'r cynigion sydd gennym yn barod. Rwy'n gobeithio, o fewn yr wythnosau, nid misoedd, nesaf y byddaf yn gallu cyhoeddi'r meysydd cyntaf a fydd yn derbyn cymorth ychwanegol o'r gronfa drawsnewid. Ac rwy'n credu y bydd yn gwireddu rhai o'r trafodaethau rydym yn eu cael ar hyn o bryd. Rwyf hefyd yn hyderus y bydd y rhannau o Gymru nad ydynt yn y grŵp cyntaf i gael eu prosiectau trawsnewid wedi'u cymeradwyo yn gweld hynny fel hwb defnyddiol i sicrhau nad ydynt yn cael eu gadael yn y lôn araf. Rwy'n falch o ddweud bod gwir uchelgais i wneud yn siŵr fod pob rhan o Gymru'n cymryd rhan o ddifrif yn y broses o drawsnewid gwasanaethau.
So, given what you've just said about the role that you see the regional boards performing, can you explain then how that ties in to the national transformation board? Will they be the ones who are responsible, ultimately, for the transformation of the national health service? And, as I'm sure you are aware, business process re-engineering is a highly defined skill and it takes a lot of experience to do it successfully, especially in an organisation as large as the NHS—and please accept that, when I refer to the NHS, I refer to NHS and social care, because the two are integral to each other. So, I'd like to understand what additional resources you might be putting in place to support both the national board and the regional partnership boards in terms of people with absolute transformational business process re-engineering skills. And when will you be measuring—or how will you put in place a series of key performance indicators so that we know how well they are doing and what timescales they are doing it to?
Felly, o ystyried yr hyn rydych newydd ei ddweud ynglŷn â'r rôl rydych yn credu y bydd y byrddau rhanbarthol yn ei chwarae, a allwch chi egluro sut y mae hynny'n cysylltu â'r bwrdd trawsnewid cenedlaethol? Ai'r bwrdd hwn fydd yn gyfrifol am drawsnewid y gwasanaeth iechyd gwladol yn y pen draw? Ac fel rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol, mae ailstrwythuro prosesau busnes yn sgìl hynod ddiffiniedig ac mae'n cymryd llawer o brofiad i'w wneud yn llwyddiannus, yn enwedig mewn sefydliad mor fawr â'r GIG—a chofiwch, pan gyfeiriaf at y GIG, fy mod yn cyfeirio at y GIG a gofal cymdeithasol, oherwydd mae'r ddau'n rhan annatod o'i gilydd. Felly, hoffwn ddeall pa adnoddau ychwanegol y gallech fod yn eu rhoi ar waith i gefnogi'r bwrdd cenedlaethol a'r byrddau partneriaeth rhanbarthol o ran pobl sydd â sgiliau ailstrwythuro prosesau busnes trawsnewidiol. A phryd y byddwch yn mesur—neu sut y byddwch yn rhoi cyfres o ddangosyddion perfformiad allweddol ar waith fel y cawn wybod pa mor dda y maent yn ei wneud a pha amserlenni y maent yn eu dilyn?
Thank you for that. I can confirm that the national board has already met, and its role is to have oversight for the progress in delivering 'A Healthier Wales', rather than, effectively, providing a second decision-making course for individual regional partnership boards agreeing on bids they want to make for transformation. That will still be my officials looking at those bids and then giving me advice about whether I should or should not agree to fund the bids that are made. The reason for that is that we've issued guidance already, with the clarity about the criteria for regional partnership boards to meet in actually providing those transformative projects. And the ones that we've highlighted are that they have to be genuinely transformative—so not simply rebadging a current, existing service—and also have the potential to deliver at scale, because I'm looking for a genuine transformation across the system and not for a series of micro projects that are about more local circumstances and ultra-local leadership. I'm looking for genuine scale and scalability in what we have.
I'm looking to measure our success by the process of accountability. We have a fund that is looking at whether we have genuinely transformed where we are, whether we're meeting the headlines and meeting the targets, the 40 different targets, we have in 'A Healthier Wales' over the initial three-year period. And I know that we will be judged on that. There will be scrutiny here, there will be regular opportunities to ask me questions. But part of the challenge is that, for each of those bids to transform the service, I have to be prepared that, even on the best advice and the best service design, with people available within the health and social care field working together, it's possible that they won't all succeed or they won't all succeed in meeting all of the goals and objectives that are set against each bid to come in. It's important that I accept that at the outset, because otherwise we won't see real innovation and we won't see a real transformative approach to re-engineering our services to meet the challenges of the future.
So, for each bid, you'll see what it encompasses, you'll see the basis on which I've made my decision and you'll see something about a timescale to understand whether it's been successful or not.
Diolch i chi am hynny. Gallaf gadarnhau bod y bwrdd cenedlaethol eisoes wedi cyfarfod, a'i rôl yw goruchwylio'r cynnydd ar gyflawni 'Cymru Iachach', yn hytrach na darparu, i bob pwrpas, ail gwrs gwneud penderfyniadau ar gyfer byrddau partneriaeth rhanbarthol unigol i gytuno ar gynigion y maent eisiau eu gwneud ar gyfer trawsnewid. Fy swyddogion i fydd yn edrych ar y cynigion hynny o hyd, ac yna yn fy nghynghori a ddylwn gytuno i ariannu'r cynigon a wneir ai peidio. Y rheswm am hynny yw oherwydd ein bod wedi cyhoeddi canllawiau yn barod, gydag eglurhad ynglŷn â'r meini prawf sydd i'w diwallu gan y byrddau partneriaeth rhanbarthol wrth ddarparu'r prosiectau trawsnewidiol hynny. A'r rhai rydym wedi eu hamlygu yw bod yn rhaid iddynt fod yn wirioneddol drawsnewidiol—felly'n gwneud mwy nag ailddiffinio gwasanaeth cyfredol, sy'n bodoli'n barod—a bod â'r potensial hefyd i gyflawni ar raddfa fawr, oherwydd rwy'n edrych am drawsnewid gwirioneddol ar draws y system ac nid am gyfres o brosiectau micro sy'n ymwneud ag amgylchiadau mwy lleol ac arweinyddiaeth leol iawn. Rwy'n edrych am faint go iawn a'r gallu i dyfu yn yr hyn sydd gennym.
Rwy'n bwriadu mesur ein llwyddiant drwy broses o atebolrwydd. Mae gennym gronfa sy'n edrych i weld a ydym wedi trawsnewid ein sefyllfa mewn gwirionedd, a ydym yn cyflawni'r penawdau ac yn cyrraedd y targedau, y 40 o dargedau gwahanol sydd gennym yn 'Cymru Iachach' dros y cyfnod cychwynnol o dair blynedd. A gwn y byddwn yn cael ein barnu ar hynny. Bydd prosesau craffu yma, bydd cyfleoedd rheolaidd i ofyn cwestiynau i mi. Ond rhan o'r her, er mwyn i bob un o'r cynigion hynny drawsnewid y gwasanaeth, yw bod yn rhaid i mi fod yn barod, hyd yn oed gyda'r cyngor gorau a'r cynllun gwasanaeth gorau, gyda phobl o fewn y maes iechyd a'r maes gofal cymdeithasol yn gweithio gyda'i gilydd, ei bod hi'n bosibl na fydd pob un ohonynt yn llwyddo neu na fydd pob un yn llwyddo i gyflawni'r holl nodau ac amcanion a osodir yn erbyn pob cais a ddaw i law. Mae'n bwysig fy mod yn derbyn hynny o'r cychwyn cyntaf, oherwydd fel arall ni fyddwn yn gweld arloesedd go iawn ac ni fyddwn yn gweld dull trawsnewidiol go iawn o ailstrwythuro ein gwasanaethau i oresgyn heriau'r dyfodol.
Felly, ar gyfer pob cais, fe welwch yr hyn y mae'n ei gwmpasu, fe welwch y sail dros wneud fy mhenderfyniad ac fe welwch rywbeth am amserlen i weld a yw wedi bod yn llwyddiannus ai peidio.
Actually, I'm really glad to hear you say that you're not going to expect every single bid to be successful, because the key to being able to achieve this recalibration of the NHS is that we've got to be prepared to accept failure, and there will be some failures along the way in all of these projects. But you are talking about the projects—you're talking about the transformation fund and the moneys coming out of it, but, of course, the parliamentary review was about so much more than that, because it actually talked about a cultural transformation within the NHS, about this shift towards a much more staff-focused empowering, enabling person-centred care to really work in its ultimate sense. So, whilst all those projects are going on and you're using the transformation money to fund the 40 or so specific projects, how else is this message being transported throughout the NHS? How else are you getting the buy-in from the rank-and-file staff who've got to be able to cleave to that national vision of: this is where we want our NHS to be in 10 years' time; this is how we want it to focus? The old specialist centres, the silo mentality—it's all got to go. We've got to look at it in a different way, and that affects everyone from the porter all the way through to the most specialised consultant that we currently employ and, of course, through all the management strata.
So, whilst the transformation fund is welcome—and the projects—it can't work in isolation, because you're only going to be fixing little bits of the problem as we go along. You've got to be able to take that entire structure all the way through and that's what I don't see and I don't quite get a feel of: where the people are coming from to enable that, because that's not always a cost element. It's all about cultural change and about re-working how people are doing specific jobs today, and it's not something that necessarily has to go into a project to go and get some money from the Welsh Government to make happen.
Mewn gwirionedd, rwy'n falch dros ben o'ch clywed yn dweud nad ydych yn disgwyl i bob cais unigol fod yn llwyddiannus, oherwydd yr allwedd i sicrhau bod y GIG yn cael ei ad-drefnu yw'r angen inni fod yn barod i dderbyn methiant, a bydd rhai methiannau ar hyd y ffordd gyda phob un o'r prosiectau hyn. Ond rydych yn sôn am y prosiectau—rydych yn sôn am y gronfa drawsnewid a'r arian a ddaw ohoni, ond wrth gwrs, roedd yr arolwg seneddol yn ymwneud â chymaint mwy na hynny, oherwydd soniai am weddnewid diwylliannol o fewn y GIG, am y newid hwn tuag at ofal sy'n canolbwyntio llawer mwy ar rymuso staff, gan alluogi gofal sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn i weithio o ddifrif yn ei ystyr lwyraf. Felly, tra bo'r holl brosiectau hynny ar y gweill a'ch bod yn defnyddio arian trawsnewid i ariannu'r 40 prosiect penodol, sut arall y caiff y neges hon ei chludo ledled y GIG? Sut arall y cewch gefnogaeth gan staff cyffredin sydd angen gallu cynnal y weledigaeth genedlaethol honno: dyma ble rydym eisiau i'n GIG fod ymhen 10 mlynedd; dyma lle rydym eisiau i'r ffocws fod? Yr hen ganolfannau arbenigol, y meddylfryd seilo—mae angen cael gwared arnynt i gyd. Mae'n rhaid i ni edrych ar hyn mewn ffordd wahanol, ac mae hynny'n effeithio ar bawb, o'r porthor i'r meddyg ymgynghorol mwyaf arbenigol rydym yn ei gyflogi ar hyn o bryd ac wrth gwrs, drwy'r holl haenau rheoli.
Felly, er ein bod yn croesawu'r gronfa drawsnewid—a'r prosiectau—ni all weithio ar ei phen ei hun, oherwydd ni fyddwch ond yn trwsio darnau bach o'r broblem wrth inni symud ymlaen. Mae'n rhaid i chi allu ymdrin â'r strwythur yn ei gyfanrwydd ac nid wyf yn gweld hynny na'n teimlo hynny: o ble y daw'r bobl i alluogi hynny, oherwydd nid elfen yn ymwneud â chost yw hynny bob amser. Mae'n ymwneud â newid diwylliannol ac ailstrwythuro'r modd y mae pobl yn gwneud swyddi penodol heddiw, ac nid yw'n rhywbeth sy'n rhaid ei roi mewn prosiect o reidrwydd er mwyn cael rhywfaint o arian gan Lywodraeth Cymru i sicrhau ei fod yn ddigwydd.
I shall remind you of your recognition that we have to accept some projects won't succeed, if that happens. But, look, the cultural change point you make is one that I accept completely. But the transformation fund particularly will help to kick-start new models of care. That will be part of generating cultural change, but it won't do it in itself. If I said the transformation fund was the thing that would generate the cultural change we want to see then I'd be setting that fund up to fail from the outset, because actually it's about much more. If you go back to not just the review but to 'A Healthier Wales' itself, and then accepting the four main pillars of it, a large part of that is about the engagement of the staff in helping to re-engineer and redesign the service. That isn't just a discrete group of managers, leaders and planners. It is about a wider group of staff buying into how they are the most effective agents for change for the service. It's a message that I've regularly given in going out and meeting with staff and listening to them, saying that, actually, they're in a really privileged position, because they're trusted by the public in a way that no politician in this place will be, and they have the opportunity to change the system from their own experience and their own view on where there is waste and inefficiency and opportunity for improvement. Getting right the cultural change is something that they'll understand when we have it, but it's rather more difficult to measure. If we can't, though, generate that cultural change, we won't deliver the sort of shift that I think everyone, regardless of their party in this place, wants to see across our health and social care system.
Rwyf am eich atgoffa o'r ffaith eich bod wedi cydnabod bod yn rhaid i ni dderbyn na fydd rhai prosiectau yn llwyddo, os bydd hynny'n digwydd. Ond edrychwch, mae'r pwynt rydych yn ei wneud ynglŷn â newid diwylliannol yn bwynt rwy'n ei dderbyn yn llwyr. Ond bydd y gronfa drawsnewid yn arbennig yn ein helpu i hyrwyddo modelau gofal newydd. Bydd hynny'n rhan o greu newid diwylliannol, ond ni fydd yn gwneud hynny ynddo'i hun. Pe bawn yn dweud mai'r gronfa drawsnewid yw'r peth a fyddai'n cynhyrchu'r newid diwylliannol rydym eisiau ei weld, buaswn yn achosi i'r gronfa honno fethu o'r cychwyn, oherwydd mae'n ymwneud â llawer mwy na hynny mewn gwirionedd. Os edrychwch nid yn unig ar yr adolygiad, ond ar 'Cymru Iachach' ei hun, a derbyn y pedair prif golofn, mae rhan fawr o hynny'n ymwneud ag ymrwymiad y staff i helpu i ailstrwythuro ac ailgynllunio’r gwasanaeth. Nid yw hynny'n golygu un grŵp penodol o reolwyr, arweinwyr a chynllunwyr yn unig. Mae'n ymwneud â grŵp ehangach o staff yn cytuno mai hwy yw'r asiantau mwyaf effeithiol ar gyfer newid y gwasanaeth. Mae'n neges rwyf wedi'i rhoi'n rheolaidd wrth gyfarfod â staff a gwrando arnynt, a dweud, mewn gwirionedd, eu bod mewn sefyllfa freintiedig iawn, gan fod y cyhoedd yn ymddiried ynddynt mewn ffordd na fyddent byth yn ymddiried mewn unrhyw wleidydd yn y lle hwn, ac mae ganddynt gyfle i newid y system o'u profiad eu hunain a'u safbwynt eu hunain ynglŷn â ble mae gwastraff ac aneffeithiolrwydd a chyfle i wella. Mae sicrhau bod y newid diwylliannol yn iawn yn rhywbeth y byddant yn ei ddeall pan fydd wedi cael ei gyflawni, ond mae'n anos ei fesur. Serch hynny, os na allwn gynhyrchu'r newid diwylliannol, ni fyddwn yn cyflawni'r math o newid y credaf y bydd pawb, ni waeth beth yw eu plaid yn y lle hwn, eisiau ei weld ar draws ein system iechyd a gofal cymdeithasol.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Mae'ch Llywodraeth chi wedi rhedeg bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ers dros dair blynedd erbyn hyn. Nid ydym ni wedi gweld gwelliannau digon sylweddol eto, mae gen i ofn. Felly, beth ydy'r prif resymau pam rydych chi wedi methu yn hynny o beth?
Thank you. Your Government has run the Betsi Cadwaladr health board for over three years now and we haven’t seen sufficient improvements as of yet, I’m afraid. So, what are the main reasons why you have failed in that regard?
Since the introduction of special measures, we have announced a range of improvement frameworks, a range of actions and support that we have taken. Of course, I'll be dealing with more of this in question 3, but you will have noticed over the summer, for example, the additional £6.8 million of investment we've made within the health board.
The reasons why the health board performance has not improved to a level that we would say is acceptable on all counts are varied. There are challenges about central leadership within the health board and there are challenges about shifting some local culture within the health board as well. We have seen some improvements, for example, in maternity services, which have been removed from special measures. We've seen improvement in some out-of-hours services. But I think I've covered the reasons for and my frustration with the inability to make as rapid a progress on a number of occasions—I'm sure I'll have an opportunity to do so again—including in the last statement I made in this place before summer recess.
Ers cyflwyno mesurau arbennig, rydym wedi cyhoeddi amrywiaeth o fframweithiau gwella, amrywiaeth o gamau gweithredu a chymorth rydym wedi'u cymryd. Wrth gwrs, byddwn yn ymdrin â mwy o hyn yng nghwestiwn 3, ond byddwch wedi sylwi dros yr haf, er enghraifft, ar y £6.8 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol rydym wedi'i wneud o fewn y bwrdd iechyd.
Mae'r rhesymau pam nad yw perfformiad y bwrdd iechyd wedi gwella i lefel y byddem yn ei galw'n dderbyniol ar bob cyfrif yn amrywiol. Mae yna heriau ynghylch arweinyddiaeth ganolog o fewn y bwrdd iechyd ac mae yna heriau ynghylch newid rhywfaint o ddiwylliant lleol o fewn y bwrdd iechyd yn ogystal. Rydym wedi gweld rhai gwelliannau, er enghraifft, mewn gwasanaethau mamolaeth, sydd wedi cael eu tynnu o'r categori mesurau arbennig. Rydym wedi gweld gwelliannau mewn rhai gwasanaethau y tu allan i oriau. Ond credaf fy mod wedi crybwyll y rhesymau am hynny, ynghyd â fy rhwystredigaeth gyda'r anallu i wneud cynnydd mor gyflym ar nifer o achlysuron—rwy'n siŵr y caf gyfle i wneud hynny eto—gan gynnwys yn y datganiad diwethaf a wneuthum yn y lle hwn cyn toriad yr haf.
Mi ydych chi, wrth gwrs, yn adrodd yn ôl i'r Cynulliad yma yn aml eich bod chi'n teimlo bod gwelliannau'n digwydd mewn sawl maes, ond mae'n amlwg i fi bod yna rywbeth yn floc yn y system. Wn i ddim a ydy'n floc cyllidol neu floc o ran rheoli, neu a oes yna broblem sydd yn fwy creiddiol sydd angen mynd i'r afael â hi. Rydym ni'n sôn am yr angen i ddylifro gwasanaethau mwy a mwy yn y gymuned trwy feddygfeydd teulu a fferyllfeydd ac ati, ond mae gen i ofn mai symud i'r cyfeiriad arall yr ydym ni o ran defnydd adnoddau, efo ysbytai, sydd o dan bwysau mawr, wrth gwrs, yn cymryd mwy a mwy o siâr o'r gacen.
Rydw i'n gwybod nid ar chwarae bach y mae newid strwythurau, ond rydw i yn meddwl bod yr amser wedi dod i gael gwared ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Rydw i'n cynnig mai'r hyn sydd ei angen ydy ei rhannu fo, nid yn ddaearyddol, ond ei rhannu fo yn haenau—yn ysbytai a gofal sylfaenol. Mi fyddai cyllidebau gofal sylfaenol yn cael eu gwarchod a'r bwrdd gofal sylfaenol yn gallu creu model newydd o integreiddio go iawn efo gofal cymdeithasol, tra bo'r ysbytai yn gallu canolbwyntio ar eu heriau hwythau. A oes gan y Llywodraeth, fel finnau, yr awydd i chwilio am atebion o'r newydd?
Of course, you do report back to the Assembly often that you feel that improvements are being made in several areas, but it’s clear to me that there is a block in the system. I don’t know if it’s a funding block, or a block in terms of management, or if there is a more major problem that needs to be addressed. We are talking about the need to deliver services more and more in the community through GP surgeries and pharmacies and so on, but I fear that we are moving in the other direction in terms of the use of resources, with hospitals, which are under huge pressures, of course, taking more and more of a share of the cake.
I know that changing structures is not child’s play, but I do think that the time has now come to scrap the Betsi Cadwaladr health board. I would propose that what is needed is to split it, not geographically, but in terms of strata—as hospitals and primary care. The budgets for primary care would be safeguarded and the primary care board could create a new model of real integration with social care, whilst the hospitals could focus on their own challenges. Does the Government, like me, have the desire to seek new solutions?
I of course want Betsi Cadwaladr to succeed. I want it to deliver the sort of quality of healthcare that each of us, in every single community, would expect. Your proposal to break up the health board is not one that is supported by the overwhelming majority of staff within the health board—we've been through this in responses from them. And I don't believe that the structural re-engineering that you suggest would deliver a better service. Splitting hospitals and primary care is something that we've tried before in Wales, and it didn't deliver the sort of improvement that we wanted. Splitting hospital trusts away from primary care has not delivered the sort of improvement that everyone would want in England across the whole system either. So, I would caution the Member before he suggests that that sort of re-engineering in north Wales will provide the eventual outcomes that, I think, all of us do wish to see.
Wrth gwrs fy mod eisiau gweld Betsi Cadwaladr yn llwyddo. Rwyf eisiau i'r bwrdd iechyd gyflawni gofal iechyd o'r math o ansawdd y byddai pob un ohonom, ym mhob cymuned, yn ei ddisgwyl. Nid yw'r mwyafrif llethol o staff o fewn y bwrdd iechyd yn cefnogi eich argymhelliad i rannu'r bwrdd iechyd—rydym wedi bod drwy hyn mewn ymatebion ganddynt. Ac nid wyf yn credu y byddai'r ailstrwythuro rydych yn ei awgrymu yn darparu gwasanaeth gwell. Rydym wedi ceisio rhannu ysbytai a gofal sylfaenol yng Nghymru yn y gorffennol, ac ni lwyddodd hynny i ddarparu'r math o welliant roeddem ei eisiau. Nid yw rhannu ymddiriedolaethau ysbytai a gofal sylfaenol wedi sicrhau'r math o welliant y byddai pawb ei eisiau yn Lloegr ar draws y system gyfan chwaith. Felly, buaswn yn cymell yr Aelod i bwyllo rhag awgrymu y bydd y math hwnnw o ailstrwythuro yng ngogledd Cymru yn darparu'r canlyniadau y byddai pob un ohonom, rwy'n credu, yn dymuno eu gweld yn y pen draw.
The result of your caution, you see, is that Betsi Cadwaladr has been in special measures now for over three years. I'm clear in my mind that patients in the north of Wales deserve better. And here we have a model that I believe could work for the whole of Wales after being rolled out in the health board with the biggest population and serving the biggest area. People living in the north of Wales can see the problem. And staff, who tell me that they like this idea of doing something different to try to get to grips with the problem in the way that this Government have failed to do so far, are frustrated and they're under pressure. By putting a model in place that protects primary care budgets and keeps people out of secondary care, which allows secondary care to concentrate on its many challenges and provides a new focus on integration—. Well, I think by doing that we might just start heading in the right direction. Isn't it time to say that, with special measures not working, it's time for radical measures instead?
Canlyniad eich pwyll, welwch chi, yw'r ffaith bod Betsi Cadwaladr wedi bod yn destun mesurau arbennig ers dros dair blynedd bellach. Rwy'n sicr yn fy meddwl fod cleifion gogledd Cymru yn haeddu gwell. Ac yma mae gennym fodel y credaf y gallai weithio i Gymru gyfan ar ôl cael ei gyflwyno yn y bwrdd iechyd sydd â'r boblogaeth fwyaf ac sy'n gwasanaethu'r ardal fwyaf. Mae'r bobl sy'n byw yng ngogledd Cymru yn gallu gweld y broblem. Ac mae'r staff, sy'n dweud wrthyf eu bod yn hoffi'r syniad hwn o wneud rhywbeth gwahanol i geisio mynd i'r afael â'r broblem yn y ffordd y mae'r Llywodraeth hon wedi methu ei wneud hyd yn hyn, yn rhwystredig ac maent o dan bwysau. Drwy roi model ar waith sy'n diogelu cyllidebau gofal sylfaenol ac yn cadw pobl allan o ofal eilaidd, sy'n caniatáu i ofal eilaidd ganolbwyntio ar ei heriau niferus ac sy'n rhoi ffocws newydd ar integreiddio—. Wel, rwy'n credu, drwy wneud hynny, y gallem fod yn mynd i'r cyfeiriad cywir. O ystyried nad yw mesurau arbennig yn gweithio, onid yw'n bryd cael mesurau radical yn lle hynny?
I tried to be polite to the Member in my second answer, to give him an opportunity to reconsider the track he was going down. I have to say that the orders are not just to re-engineer health in north Wales, but your plan—I assume on behalf of your party—to take a wrecking ball to the way we organise and run the national health service in Wales in every single part of the country is not something that I would support at all. The last thing that our health service needs is a major structural reorganisation such as the one that you have just proposed. It would be an additional distraction to delivering healthcare in the most challenging of circumstances, with additional financial pressure, the challenges of Brexit on the horizon, the additional public health challenges that we all know that we face, and an ageing population, and it would an additional barrier to integration within the health service, let alone to delivering the plan 'A Healthier Wales', which has been designed and agreed by health and local government, for the first time together working to deliver a joint health and social care plan with buy-in from the third sector and housing. I think the proposal that you make is foolish. It runs in exactly the opposite direction of every respected commentator and expert across health and social care. Even in England, Simon Stevens recognises they have got it wrong on dividing trusts from primary care. He is now looking at integrated models of care in England. He won't say, 'Look at Scotland or Wales' when he looks at them; he looks further afield. He can hardly say to the Tories in England that he likes the look of integrated healthcare models. Nobody who is serious about the organisation and running of a modern health service is agreeing with the plan that you propose, and I strongly suggest you go back and reconsider your position.
Ceisiais fod yn gwrtais wrth yr Aelod yn fy ail ateb, i roi cyfle iddo ailystyried y trywydd roedd yn ei ddilyn. Mae'n rhaid i mi ddweud nad gorchymyn i ailstrwythuro iechyd yng ngogledd Cymru yn unig yw hwn, ond nid yw eich cynllun—ar ran eich plaid rwy'n cymryd—i ddinistrio'r ffordd rydym yn trefnu ac yn gweithredu'r gwasanaeth iechyd gwladol ym mhob cwr o Gymru yn rhywbeth y buaswn yn ei gefnogi o gwbl. Y peth olaf sydd ei angen ar ein gwasanaeth iechyd yw ad-drefnu strwythurol mawr fel yr un rydych newydd ei argymell. Byddai'n ymyrraeth ychwanegol â'r nod o ddarparu gofal iechyd yn yr amgylchiadau mwyaf heriol, gyda phwysau ariannol ychwanegol, heriau Brexit ar y gorwel, yr heriau iechyd cyhoeddus ychwanegol y mae pawb ohonom yn gwybod ein bod yn eu hwynebu, a phoblogaeth sy'n heneiddio, a byddai'n rhwystr ychwanegol i integreiddio o fewn y gwasanaeth iechyd, heb sôn am gyflawni'r cynllun 'Cymru Iachach', a luniwyd ac a gytunwyd gan lywodraeth leol ac iechyd, gan weithio gyda'i gilydd am y tro cyntaf i gyflawni cynllun iechyd a gofal cymdeithasol ar y cyd, gyda chefnogaeth y trydydd sector a'r sector tai. Credaf fod y cynnig rydych yn ei wneud yn un ffôl. Mae'n mynd yn erbyn safbwynt pob sylwebydd ac arbenigwr uchel ei barch ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Hyd yn oed yn Lloegr, mae Simon Stevens yn cydnabod eu bod wedi gwneud y peth anghywir wrth wahanu ymddiriedolaethau a gofal sylfaenol. Mae bellach yn edrych ar fodelau gofal integredig yn Lloegr. Ni fydd yn dweud 'Edrychwch ar yr Alban neu Gymru' pan fydd yn edrych arnynt; bydd yn edrych ymhellach i ffwrdd. Prin y gall ddweud wrth y Torïaid yn Lloegr ei fod yn hoffi'r syniad o fodelau gofal iechyd integredig. Nid oes neb sydd o ddifrif ynglŷn â threfniadaeth a gweithrediad gwasanaeth iechyd modern yn cytuno â'r cynllun rydych yn ei gynnig, ac awgrymaf yn gryf eich bod yn mynd yn ôl i ailystyried eich safbwynt.
Llefarydd UKIP, Gareth Bennett.
The UKIP spokesperson, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd, and good afternoon, Cabinet Secretary. I wanted to ask you some questions today about social prescribing. As you know, social prescribing—sometimes referred to as community referral—is a means of enabling GPs, nurses and other primary care professionals to refer people to a range of local and non-clinical services. So, it does promote a more holistic approach to health matters and, as such, I think it is a welcome development.
Now, it's widely acknowledged that Wales does have a major problem with obesity, with 59 per cent of adults in Wales classified as being obese and, more worryingly still, the figures for children also show that almost a quarter of children are obese. What steps is the Welsh Government taking to encourage the use of social prescribing to tackle the obesity problem?
Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn eisiau gofyn cwestiynau i chi heddiw am bresgripsiynu cymdeithasol. Fel y gwyddoch, mae presgripsiynu cymdeithasol—cyfeirir ato weithiau fel atgyfeirio cymunedol—yn fodd o alluogi meddygon teulu, nyrsys a gweithwyr proffesiynol gofal sylfaenol eraill i atgyfeirio pobl at amrywiaeth o wasanaethau lleol ac anghlinigol. Felly, mae'n hyrwyddo ymagwedd fwy cyfannol at faterion iechyd ac fel y cyfryw, credaf ei fod yn ddatblygiad i'w groesawu.
Nawr, cydnabyddir yn eang fod gan Gymru broblem fawr gyda gordewdra, gyda 59 y cant o oedolion yng Nghymru yn ordew ac yn fwy pryderus byth, mae'r ffigurau ar gyfer plant hefyd yn dangos bod bron i chwarter o blant Cymru yn ordew. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog y defnydd o bresgripsiynu cymdeithasol i fynd i'r afael â phroblem ordewdra?
This Government has already taken an approach to promoting social prescribing and to developing the evidence base for its impact on physical and mental health. I've made a series of announcements about a range of projects that we are supporting with additional resource. You may have missed them; I'll happily direct you to them again. In addition to that, you may also want to take a look at some excellent examples of large-scale social prescribing, some of which are taking place in north Wales with a broader health board approach, and, of course, the excellent Valleys Steps initiative that has its headquarters in Cynon Valley. So, we recognise the case for more social prescribing. We'll look at more evidence about what we could do with it. It's not just in the field of having a healthier weight but of a range of potential benefits we wish to understand and then properly exploit.
Mae'r Llywodraeth hon eisoes wedi mabwysiadu dull o hyrwyddo presgripsiynu cymdeithasol a datblygu'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer ei effaith ar iechyd corfforol ac iechyd meddwl. Rwyf wedi gwneud cyfres o gyhoeddiadau am amrywiaeth o brosiectau rydym yn eu cefnogi gydag adnoddau ychwanegol. Efallai eich bod wedi'u methu; rwy'n hapus i'ch cyfeirio atynt eto. Yn ogystal â hynny, efallai y byddwch eisiau edrych ar enghreifftiau rhagorol o bresgripsiynu cymdeithasol ar raddfa fawr, mae rhai ohonynt yn digwydd yng ngogledd Cymru ar sail y bwrdd iechyd ehangach, ac wrth gwrs, mae pencadlys menter ragorol Camau'r Cymoedd wedi'i leoli yng Nghwm Cynon. Felly, rydym yn cydnabod yr achos dros fwy o bresgripsiynu cymdeithasol. Byddwn yn edrych ar fwy o dystiolaeth mewn perthynas â'r hyn y gallwn ei wneud ag ef. Nid yw'n ymwneud yn unig â chynnal pwysau iachach, mae'n ymwneud ag amrywiaeth o fanteision posibl rydym yn awyddus i'w deall a manteisio arnynt yn briodol.
Yes, I think you're right that there is a range of approaches that are needed to tackle the problem, and I'm glad to hear that you are taking social prescribing seriously. Now, I do think that it's a good idea, as I said, to use this method. However, part of the problem with social prescribing providers is that many activities are led by volunteers and the charitable sector, so they may be vulnerable over the longer term to funding changes. Has the Government given any consideration to ring-fencing funding for some of these vital projects in the future?
Ie, credaf eich bod yn iawn fod angen amrywiaeth o ddulliau i fynd i'r afael â'r broblem, ac rwy'n falch o glywed eich bod yn o ddifrif ynghylch presgripsiynu cymdeithasol. Nawr, fel y dywedais, rwy'n credu bod defnyddio'r dull hwn yn syniad da. Fodd bynnag, rhan o'r broblem gyda darparwyr presgripsiynu cymdeithasol yw bod llawer o weithgareddau yn cael eu harwain gan wirfoddolwyr a'r sector elusennol, felly gallant fod yn agored i newidiadau cyllido dros y tymor hwy. A yw'r Llywodraeth wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i glustnodi cyllid ar gyfer rhai o'r prosiectau hanfodol hyn yn y dyfodol?
As I said in my first answer, I have announced additional funding to support particular social prescribing projects organised by a range of people in the voluntary sector in particular. Part of the challenge about social prescribing is often—these are low-cost or no-cost activities in any event—about encouraging people to make use of them. You may also wish to look at the national exercise referral scheme, which is a scheme that has run for a number of years. A number of Members will be familiar with it in this Chamber, and it has excellent results in terms of helping to improve people's physical and mental health. But, of course, we'll always review the amount of funding available to try and deliver on the objectives that we wish to deliver for the people of Wales. We will continue to do so, of course, in the face of continuing austerity.
Fel y dywedais yn fy ateb cyntaf, rwyf wedi cyhoeddi cyllid ychwanegol i gefnogi prosiectau presgripsiynu cymdeithasol penodol a drefnir gan amrywiaeth o bobl yn y sector gwirfoddol yn arbennig. Yn aml, rhan o'r her mewn perthynas â phresgripsiynu cymdeithasol—mae'r rhain yn weithgareddau cost isel neu'n weithgareddau rhad ac am ddim beth bynnag—yw annog pobl i wneud defnydd ohonynt. Efallai y byddwch eisiau edrych ar y cynllun cenedlaethol i atgyfeirio cleifion i wneud ymarfer corff, sef cynllun sydd wedi bod ar y gweill ers nifer o flynyddoedd. Bydd nifer o'r Aelodau'n gyfarwydd ag ef yn y Siambr hon, ac mae wedi esgor ar ganlyniadau rhagorol o ran helpu i wella iechyd corfforol ac iechyd meddwl pobl. Ond wrth gwrs, byddwn bob amser yn adolygu'r swm o arian sydd ar gael i geisio cyflawni'r amcanion rydym eisiau eu cyflawni dros bobl Cymru. Byddwn yn parhau i wneud hynny, wrth gwrs, yn wyneb y cyni parhaus.
Yes, thanks for that answer. I will endeavour to familiarise myself in more detail with the reports that you mentioned. Now, there is one report that I will refer to. There was a recent primary care hub report on social prescribing that indicated that there is a lack of awareness amongst the public about social prescribing. Obviously, for social prescribing to work, we need the public to be well aware of it and also, of course, GPs. What is the Welsh Government currently doing to increase the knowledge of social prescribing among the general public and also among GPs?
Ie, diolch am yr ateb hwnnw. Fe ymdrechaf i ymgyfarwyddo â'r adroddiadau a grybwyllwyd gennych yn fwy manwl. Nawr, mae yna un adroddiad rwyf am gyfeirio ato. Cafwyd adroddiad hyb gofal sylfaenol yn ddiweddar ar bresgripsiynu cymdeithasol a nodai fod yna ddiffyg ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd ynglŷn â phresgripsiynu cymdeithasol. Yn amlwg, er mwyn i bresgripsiynu cymdeithasol weithio, mae angen i'r cyhoedd fod yn ymwybodol iawn ohono a meddygon teulu hefyd wrth gwrs. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar hyn o bryd i gynyddu gwybodaeth am bresgripsiynu cymdeithasol ymhlith y cyhoedd yn gyffredinol a hefyd ymysg meddygon teulu?
I'm familiar with the primary care hub that sits within Public Health Wales and their report on social prescribing. There's a challenge, I think, for all of us in the way we talk about healthcare issues in this Chamber and with the wider public. I don't expect the public to become more familiar with the term 'social prescribing' in general terms or understand what it is, because there are a variety of things that we would call social prescribing. It's actually about how we renormalise a conversation about different ways to help people to achieve their health and well-being goals across physical and mental health. You don't need to know, I think, if it's suggested, for example, that you join your local ramblers group that that's a course of social prescribing. It's more about how you're helped to achieve different goals to improve your health and well-being, and I think we've regularly used language that excludes the public from a well-informed conversation. Because, actually, if you say, 'If you did this particular activity or if you joined a particular group, that might have a benefit', that's the sort of conversation we need to re-engineer and that is, in many ways, about access to information about what is already available as well as developing an evidence base for the impact on physical and mental well-being.
Rwy'n gyfarwydd â'r hyb gofal sylfaenol sydd wedi'i leoli o fewn Iechyd Cyhoeddus Cymru a'u hadroddiad ar bresgripsiynu cymdeithasol. Mae yna her, rwy'n credu, yn wynebu bob un ohonom o ran y ffordd rydym yn sôn am faterion gofal iechyd yn y Siambr hon a chyda'r cyhoedd yn ehangach. Nid wyf yn disgwyl i'r cyhoedd ddod yn fwy cyfarwydd â'r term 'presgripsiynu cymdeithasol' mewn termau cyffredinol neu ddeall beth ydyw, oherwydd mae presgripsiynu cymdeithasol yn golygu amrywiaeth o bethau. Mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â sut rydym yn ailnormaleiddio sgwrs am wahanol ffyrdd o helpu pobl i gyrraedd eu nodau iechyd a llesiant ar draws iechyd corfforol ac iechyd meddwl. Nid wyf yn credu bod angen i chi wybod, er enghraifft, os ydych yn ymuno â'ch grŵp cerddwyr lleol, fod hwnnw'n un llwybr presgripsiynu cymdeithasol. Mae'n ymwneud mwy â sut y cewch gymorth i gyflawni nodau gwahanol i wella eich iechyd a'ch lles, a chredaf ein bod, yn rheolaidd, wedi defnyddio iaith sy'n rhwystro'r cyhoedd rhag gallu cymryd rhan mewn sgwrs hyddysg. Oherwydd, mewn gwirionedd, os ydych yn dweud, 'Pe baech yn gwneud y gweithgaredd hwn neu pe baech yn ymuno â grŵp penodol, gallai fod o fudd', dyna'r math o sgwrs y mae angen inni ei hailstrwythuro ac mae hynny, mewn sawl ffordd, yn ymwneud â chael mynediad at wybodaeth am yr hyn sydd eisoes ar gael yn ogystal â datblygu sylfaen dystiolaeth ar gyfer yr effaith ar lesiant corfforol a meddyliol.
3. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i wneud o'r cynnydd a wnaed dros y chwe mis diwethaf i ddatrys problemau ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OAQ52607
3. What assessment has the Cabinet Secretary made of the level of progress over the last six months to solve problems at Betsi Cadwaladr University Health Board? OAQ52607
In my regular statements on Betsi Cadwaladr university health board, I have set out the detail of where improvements have been made, such as in maternity services, but I have also been very clear where the health board must take urgent action over the next 18 months. In May this year I published a new improvement framework for Betsi and I announced a range of intensive support, including the additional £6.8 million of investment I mentioned earlier in conversation with Rhun ap Iorwerth, which I've targeted at key areas of performance where I expect to see urgent improvements. Detailed progress reports will be provided against the improvement framework. These will be published in October this year.
Yn fy natganiadau rheolaidd ar fwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr, rwyf wedi nodi'r manylion ynglŷn â ble y gwnaed gwelliannau, megis yn y gwasanaethau mamolaeth, ond rwyf hefyd wedi bod yn glir iawn ynglŷn â ble y mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd gymryd camau brys dros y 18 mis nesaf. Ym mis Mai eleni cyhoeddais fframwaith gwella newydd ar gyfer Betsi Cadwaladr a chyhoeddais amrywiaeth o gymorth dwys, gan gynnwys y £6.8 miliwn ychwanegol o fuddsoddiad a grybwyllais yn gynharach yn fy sgwrs gyda Rhun ap Iorwerth, ac rwyf wedi targedu meysydd perfformiad allweddol lle rwy'n disgwyl gweld gwelliannau brys. Bydd adroddiadau cynnydd manwl yn cael eu darparu yn erbyn y fframwaith gwella. Bydd y rhain yn cael eu cyhoeddi ym mis Hydref eleni.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary. I hope you're familiar with the shocking and distressing case of Reece Yates, the baby who died at Wrexham Maelor Hospital and whose inquest took place yesterday. As you know, this is a hospital run by Betsi Cadwaladr board. The inquest heard that Reece would have had every chance of surviving his complications having been treated elsewhere, and that only a breakdown of communication prevented his transfer to a unit on the Wirral. For the board to admit, albeit through their solicitor, that, and I'm quoting here:
'Reece's chances of survival would have been better if he had been born at an alternative unit.'
It's a shocking admission that failings at the hospital were a factor in this baby's death, although I do believe that the board should be given credit for being honest. So, my question to you, Cabinet Secretary, is: will you hold an inquiry into this case and, if need be, will people finally be sacked for the now fatal failings of the health board that you're in charge of?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n gobeithio eich bod yn gyfarwydd ag achos brawychus a thrallodus Reece Yates, y baban a fu farw yn Ysbyty Maelor Wrecsam ac y cynhaliwyd ei gwest ddoe. Fel y gwyddoch, mae hon yn un o ysbytai bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Clywodd y cwest y byddai Reece wedi bod yn fwy tebygol o oroesi ei gymhlethdodau pe bai wedi cael ei drin yn rhywle arall, ac mai diffyg cyfathrebu oedd yr unig beth a wnaeth atal camau i'w drosglwyddo i uned ar y Wirral. Cyfaddefodd y bwrdd, er mai drwy eu cyfreithiwr y digwyddodd hynny, ac rwy'n dyfynnu yma:
Byddai gobaith Reece o oroesi wedi bod yn well pe bai wedi cael ei eni mewn uned arall.
Mae'n gyfaddefiad syfrdanol fod methiannau yn yr ysbyty yn ffactor ym marwolaeth y baban hwn, er fy mod yn credu y dylid rhoi cydnabyddiaeth i'r bwrdd am fod yn onest. Felly, fy nghwestiwn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw hwn: a fyddwch yn cynnal ymchwiliad i'r achos hwn ac os oes angen, a fydd pobl yn cael eu diswyddo o'r diwedd am fethiannau angheuol y bwrdd iechyd rydych yn gyfrifol amdano?
I have tremendous sympathy for the family for their loss. I don't want to try and use the position that they find themselves in to either take credit or to score points. I think the important point is that in every incident of this kind there is of course an internal review about what happened and what went wrong. We discussed earlier on another question about the real and lasting impact of where healthcare goes wrong, including the possibility that people will lose their lives. Of course, I expect any and every part of the health service, not just in north Wales, to properly learn from when healthcare does go wrong and to provide the reassurance that I think people will look for. I'm not looking to use a headline opportunity to arbitrarily dismiss people within the health service, but I do expect there to be proper accountability and learning, which is what I think the wider public expect.
Rwy'n cydymdeimlo'n aruthrol â'r teulu yn eu colled. Nid wyf am geisio defnyddio eu sefyllfa i gael cydnabyddiaeth na sgorio pwyntiau. Rwy'n credu mai'r pwynt pwysig, ym mhob achos o'r math hwn, yw bod yna adolygiad mewnol yn cael ei gynnal er mwyn darganfod beth ddigwyddodd a beth aeth o'i le. Yn gynharach, roeddem yn trafod cwestiwn arall ynglŷn ag effeithiau gwirioneddol a pharhaol pan fo gofal iechyd yn mynd o chwith, gan gynnwys y posibilrwydd y bydd pobl yn colli eu bywydau. Wrth gwrs, rwy'n disgwyl y bydd pob rhan o'r gwasanaeth iechyd, nid gogledd Cymru yn unig, yn dysgu'n briodol o gamgymeriadau mewn gofal iechyd ac yn darparu'r sicrwydd y bydd pobl ei eisiau. Nid wyf am fachu ar gyfle i ddiswyddo pobl o fewn y gwasanaeth iechyd yn fympwyol, ond rwy'n disgwyl y bydd atebolrwydd priodol a gwersi'n cael eu dysgu, sef yr hyn y mae'r cyhoedd ehangach yn ei ddisgwyl rwy'n credu.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn, wrth gwrs, fod yr uned gofal dwys ar gyfer babanod, y SuRNICC, bellach wedi agor yng Nglan Clwyd ac mi fyddai'n braf medru llongyfarch y Llywodraeth ar ei gweledigaeth yn hynny o beth. Ond, wrth gwrs, y gwir plaen yw bod y Llywodraeth a'r bwrdd iechyd, yn ôl yn 2013, wedi cymeradwyo israddio gofal dwys i fabanod newydd-anedig yn y gogledd. Bryd hynny, y cynllun oedd symud y gwasanaeth i Arrowe Park yng ngogledd-orllewin Lloegr. Nawr, dim ond ymgyrch nerthol gan drigolion y gogledd orfododd y Llywodraeth i newid cyfeiriad. Felly, mi hoffwn i ddefnyddio'r cyfle yma i longyfarch yr ymgyrchwyr hynny ar eu dycnwch a'u dyfalbarhad. Mi wnaeth eu hymgyrch nhw newid meddyliau y bwrdd iechyd ac mi wnaeth e newid meddwl y Llywodraeth hefyd, gan sicrhau bod SuRNICC yn cael ei ddatblygu fel canolfan gwasanaethau gofal dwys yn y gogledd ar ran babanod y dyfodol. Felly, a wnewch chi ymuno â fi i longyfarch yr ymgyrchwyr hynny ar eu llwyddiant ac i ddiolch iddyn nhw am eu hymdrechion diflino?
Thank you, Llywydd. I’m very pleased, of course, that the intensive care department, the SuRNICC, has now opened at Glan Clwyd, and it would be good to be able to congratulate the Government on their vision in that regard. But, of course, the truth is that the Government and the health board, back in 2013, had approved the downgrading of intensive care services for newborn babies in north Wales. At that time, the plan was to move the service to Arrowe Park in the north-west of England. Now, it was only a powerful campaign from residents in north Wales that forced the Government to change direction. Therefore, I would like to take this opportunity to congratulate those campaigners on their determination and perseverance. Their campaign changed the minds of the health board and it changed the Government’s mind too, ensuring that a SuRNICC was developed as a centre for intensive care services in north Wales for the babies of the future. So, will you join with me in congratulating those campaigners on their success and to thank them for their untiring efforts?
There was a range of people, of course, who were involved in conversations and campaigns at the time, and the Government did look again and have a review, and the First Minister made a choice on the back of an expert review, which has now led to the SuRNICC being opened. There are people in this Chamber who took part in that campaign, and I see the local Member looking at me, and of course she was one of those who was remarkably forthright not just in public, but in private as well, as I recall, at the time.
The success story is that we chose on the back of that to invest significant additional resource and, actually, when I visited the unit before its formal opening I saw people who had received care and they were remarkably positive about the quality of care they'd received. It was instructive to me that some staff had said that they didn't quite believe it would actually happen, even when the building was taken place, and there's something there about the lack of trust and that we need to continue to rebuild with our staff and the public that decisions that we make will be followed through. But those staff who are working on the ward now recognise they have top-class facilities, they are proud of the care they deliver, and, more importantly, I think people in north Wales can have real confidence and pride in the quality of the service following the investment this Government has made.
Roedd amryw o bobl, wrth gwrs, yn rhan o drafodaethau ac ymgyrchoedd ar y pryd, ac edrychodd y Llywodraeth eto a chynnal adolygiad, ac fe wnaeth y Prif Weinidog benderfyniad yn dilyn adolygiad arbenigol, sydd bellach wedi arwain at agor y ganolfan isranbarthol ar gyfer gofal newyddenedigol dwys. Mae yna bobl yn y Siambr hon a gymerodd ran yn yr ymgyrch honno, a gwelaf yr Aelod lleol yn edrych arnaf, ac wrth gwrs roedd hi'n un o'r rhai hynod o ddi-flewyn-ar-dafod ar y pryd, nid yn unig yn gyhoeddus, ond yn breifat yn ogystal, fel y cofiaf.
Y stori lwyddiant yw ein bod wedi dewis buddsoddi mewn adnoddau ychwanegol sylweddol yn dilyn hynny ac mewn gwirionedd, pan ymwelais â'r uned cyn ei hagor yn ffurfiol gwelais bobl a oedd wedi derbyn gofal ac roeddent yn hynod o gadarnhaol ynglŷn ag ansawdd y gofal roeddent wedi'i dderbyn. Dysgais fod rhai aelodau o staff wedi dweud nad oeddent yn credu'n iawn y byddai'n digwydd mewn gwirionedd, hyn yn oed pan oedd y gwaith adeiladu'n mynd rhagddo, ac mae rhywbeth yno ynglŷn â diffyg ymddiriedaeth ac mae angen i ni barhau i ailadeiladu'r ymddiriedaeth honno gyda'n staff a'r cyhoedd y bydd y penderfyniadau rydym yn eu gwneud yn cael eu gwireddu. Ond mae'r staff sy'n gweithio ar y ward yn awr yn cydnabod bellach fod ganddynt gyfleusterau o'r radd flaenaf, maent yn falch o'r gofal y maent yn ei ddarparu, ac yn bwysicach, rwy'n credu y gall pobl gogledd Cymru fod yn hyderus ac ymfalchïo yn ansawdd y gwasanaeth yn dilyn y buddsoddiad y mae'r Llywodraeth hon wedi'i wneud.
4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyflwyno system Trawsgrifio Meddyginiaethau ac E-ryddhau ar draws holl ysbytai Cymru? OAQ52577
4. Will the Cabinet Secretary provide an update on the roll-out of Medicines Transcribing and E-discharge across all hospitals in Wales? OAQ52577
Yes. Five health boards have the medicines transcribing and e-discharge system live within their hospitals. I'll refer to it from now on as the MTeD system; it'll make things easier and quicker. The two remaining health boards have their own local systems with similar functionality to MTeD in providing discharge information to general practitioners.
Gwnaf. Mae pum bwrdd iechyd wedi rhoi'r system drawsgrifio meddyginiaethau ac e-ryddhau ar waith o fewn eu hysbytai. Byddaf yn cyfeirio ato o hyn ymlaen fel y system MTeD; bydd yn gwneud pethau'n haws ac yn gynt. Mae gan y ddau fwrdd iechyd sy'n weddill eu systemau lleol eu hunain gyda swyddogaethau tebyg i MTeD o ran darparu gwybodaeth am ryddhau cleifion i feddygon teulu.
Thank you, Cabinet Secretary, and I support what you've been saying about electronic discharge and I welcome the progress that's been made in trying to achieve that. I hear what you say about MTeD, but I've also heard recently that a new, more integrated service is also being developed that will or could ultimately replace MTeD. Is this the case? It does seem a little odd, if a new system is being evolved before MTeD has been even rolled out across Wales, that we are going down this line at this point.
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n cefnogi'r hyn rydych wedi bod yn ei ddweud ynghylch rhyddhau electronig ac rwy'n croesawu'r cynnydd a wnaed wrth geisio cyflawni hynny. Clywaf yr hyn a ddywedwch am MTeD, ond rwyf hefyd wedi clywed yn ddiweddar fod gwasanaeth newydd, mwy integredig yn cael ei ddatblygu a fydd, neu a fyddai'n gallu, disodli'r MTeD yn y pen draw. A yw hyn yn wir? Ymddengys ychydig yn od, os oes system newydd yn cael ei datblygu cyn i'r MTeD gael ei roi ar waith ledled Cymru, ein bod yn dilyn y trywydd hwn ar hyn o bryd.
I think it would be foolish to try and pause MTeD and try to do something different. If you look at what we've done, it's part of the Welsh clinical portal. Practitioners generally are very supportive of it and positive about it—not just practitioners within hospitals and GPs but also within the pharmacy world too—and there's recognition that we are in a better position than England, where they're trying to roll out something with similar functionality, and, in Scotland, whilst they have some tools for electronic discharge, they still have a largely paper-based system. So, I think we need to get on to roll out something that is consistent and then understand how we could develop and improve that in the future, and I have greater ambition still for improving the discharge process from hospital, making greater use of electronic prescribing and sharing of information across our health system and, in particular, to see what more community pharmacy can do to help improve transferring information and people out of hospital to make sure that their medicines are ready for them upon discharge in their own setting.
Credaf y byddai'n ffôl ceisio oedi MTeD a cheisio gwneud rhywbeth gwahanol. Os edrychwch ar yr hyn rydym wedi'i wneud, mae'n rhan o borth clinigol Cymru. Mae ymarferwyr yn gyffredinol yn gefnogol iawn iddo ac yn gadarnhaol yn ei gylch—nid yn unig ymarferwyr mewn ysbytai a meddygon teulu ond o fewn y byd fferylliaeth hefyd—ac mae yna gydnabyddiaeth ein bod mewn sefyllfa well na Lloegr, lle maent yn ceisio cyflwyno rhywbeth sydd â swyddogaethau tebyg, ac yn yr Alban, er bod ganddynt beth offer ar gyfer rhyddhau cleifion yn electronig, system sy'n seiliedig ar bapur sydd ganddynt i raddau helaeth. Felly, rwy'n credu bod angen i ni gyflwyno rhywbeth sy'n gyson ac yna deall sut y byddem yn gallu datblygu a gwella hwnnw yn y dyfodol, ac mae gennyf fwy o uchelgais byth i wella'r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty, gwneud mwy o ddefnydd o bresgripsiynu electronig a rhannu gwybodaeth ar draws ein system iechyd ac yn benodol, gweld beth arall y gall fferylliaeth gymunedol ei wneud i helpu i wella'r broses o drosglwyddo gwybodaeth a phobl o'r ysbyty er mwyn gwneud yn siŵr fod eu meddyginiaethau'n barod ar eu cyfer pan fyddant yn cael eu rhyddhau i'w lleoliadau eu hunain.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â heriau recriwtio yn y GIG? OAQ52575
5. What action is the Welsh Government taking to address recruitment challenges in the Welsh NHS? OAQ52575
We continue to work with health boards and, from October of course, Health Education and Improvement Wales on recruitment challenges with short, medium and long-term action. This includes our successful 'Train. Work. Live.' campaign, increasing medical school places and working to ensure that more Welsh students go on to study to become healthcare professionals.
Rydym yn parhau i weithio gyda byrddau iechyd ac o fis Hydref ymlaen wrth gwrs, Addysg a Gwella Iechyd Cymru ar heriau recriwtio gyda chamau gweithredu tymor byr, tymor canolig a hirdymor. Mae hyn yn cynnwys ein hymgyrch lwyddiannus 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.', cynyddu lleoedd ysgolion meddygol a gweithio i sicrhau bod mwy o fyfyrwyr o Gymru yn astudio er mwyn dod yn weithwyr proffesiynol gofal iechyd.
Thank you for that answer, health Secretary, but one thing you didn't mention was the quality of accommodation for NHS staff, which is very often provided by health boards. The feedback I've received from north Wales staff in recent months has been that the quality of accommodation is absolutely appalling and does discourage people from coming to try working in that part of the country. So, I was wondering what action you are going to take, Cabinet Secretary, to ensure that there are decent standards of accommodation provided for NHS staff where health boards are responsible for accommodation. We have the Welsh housing quality standard, which applies to registered social landlords in Wales, but it doesn't seem to apply as far as health boards are concerned in terms of the quality of their accommodation. What work will you do to make sure that we raise our game in this regard?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd iechyd, ond un peth na wnaethoch sôn amdano oedd ansawdd llety ar gyfer staff y GIG, a ddarperir gan y byrddau iechyd yn aml iawn. Yr adborth rwyf wedi'i dderbyn gan staff yng ngogledd Cymru dros y misoedd diwethaf yw bod ansawdd y llety yn gwbl warthus a bod hynny'n atal pobl rhag ceisio dod i weithio yn y rhan honno o'r wlad. Felly, roeddwn yn meddwl tybed pa gamau rydych yn bwriadu eu cymryd, Ysgrifennydd y Cabinet, i sicrhau bod llety gweddus yn cael ei ddarparu ar gyfer staff y GIG lle mae byrddau iechyd yn gyfrifol am lety. Mae gennym safon ansawdd tai Cymru, sy'n berthnasol i landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yng Nghymru, ond nid yw'n ymddangos ei bod yn berthnasol i ansawdd llety byrddau iechyd. Pa waith rydych yn bwriadu ei wneud i sicrhau ein bod yn codi safonau yn hyn o beth?
Well, in north Wales, I'm aware of ongoing conversations about having to improve the quality of their accommodation and whether or not the health service itself needs to provide it. Or there could be a partnership, for example, with registered social landlords, housing associations to help provide investment into a facility and better and more proactive management of it. So, it is an issue that I am very well aware of and I'm looking for further action. And, of course, we recognise that, unlike some parts of the UK, we continue to provide free accommodation for doctors in the foundation 1 phase as well. So, I recognise the challenges. Improving the offer should mean that we're an even more attractive place for people to come and commit their career.
Wel, yng ngogledd Cymru, rwy'n ymwybodol o sgyrsiau parhaus ynglŷn â'r angen i wella ansawdd eu llety a ph'un a oes angen i'r gwasanaeth iechyd ei hun ei ddarparu neu beidio. Neu gellid creu partneriaeth, er enghraifft, gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a chymdeithasau tai i helpu i fuddsoddi mewn cyfleuster a sicrhau ei fod yn cael ei reoli'n well ac yn fwy rhagweithiol. Felly, mae'n broblem rwy'n ymwybodol iawn ohoni ac rwy'n bwriadu cymryd camau gweithredu pellach. Ac wrth gwrs, rydym yn cydnabod ein bod, yn wahanol i rai rhannau o'r DU, yn parhau i ddarparu llety am ddim ar gyfer meddygon yng nghyfnod sylfaen 1 yn ogystal. Felly, rwy'n cydnabod yr heriau. Dylai gwella'r cynnig olygu ein bod yn lle hyd yn oed yn fwy deniadol i bobl sydd eisiau dod ac ymrwymo i yrfa yma.
Cabinet Secretary, I welcome the fact that the numbers of nurses, midwives and health visitors are at a record high here in Wales, and I understand that the extension of the ‘Train. Work. Live.’ campaign to registered nurses has generated a significant amount of interest from qualified nurses considering a career in Wales, and that this has led to some nurses taking up a post alongside those who have been recruited directly by NHS organisations. What's the Welsh Government doing to track the success stories of ‘Train. Work. Live.’ to learn more about what led them to choose a career in Wales, to build on this success?
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n croesawu'r ffaith bod niferoedd nyrsys, bydwragedd ac ymwelwyr iechyd yn uwch nag erioed yma yng Nghymru, a deallaf fod ymestyn y rhaglen 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' i nyrsys cofrestredig wedi creu llawer o ddiddordeb ymysg nyrsys cymwysedig sy'n ystyried gyrfa yng Nghymru, a bod hyn wedi arwain at rai nyrsys yn cael swyddi ochr yn ochr â'r rheini a recriwtiwyd yn uniongyrchol gan sefydliadau'r GIG. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i olrhain straeon llwyddiant 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' er mwyn dysgu mwy am yr hyn a wnaeth iddynt ddewis gyrfa yng Nghymru, er mwyn adeiladu ar y llwyddiant hwn?
I'm happy that you've highlighted the nurse recruitment part of ‘Train. Work. Live.’ and that it isn't just a campaign for GP or specialist doctor recruitment. Actually, the feedback we've already had from people who have come in to Wales as a result of ‘Train. Work. Live.’—a number of whom I met at the Royal College of Nursing congress in Belfast—is that the campaign is visible and high-profile in the nursing world, and we'll be definitely using real stories of nurses who have made choices to come to Wales on the back of that campaign. You can see some of the ongoing success in our approach, because there are UK-wide challenges on a range recruitment issues, but the nurse vacancy rate in NHS Wales is approximately 5 per cent. In England, it's 11.8 per cent. So, we're in a better position, but the challenge is to make sure that we don't lose sight of where we are, and that we continue to improve. I actually think that when you talk to nurses themselves, they'll tell you what other nurses themselves think of their journey, to make sure that's a story they can believe in. So, we will definitely take up the point that you raise in the continuation of our campaign.
Rwy'n falch eich bod wedi tynnu sylw at y rhan recriwtio nyrsys o 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' a'r ffaith nad ymgyrch i recriwtio meddygon teulu neu feddygon arbenigol yn unig ydyw. Mewn gwirionedd, mae'r adborth rydym eisoes wedi'i gael gan bobl sydd wedi dod i Gymru o ganlyniad i 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.'—a chyfarfûm â nifer ohonynt yng nghynhadledd y Coleg Nyrsio Brenhinol ym Melffast—yn dweud bod yr ymgyrch yn weladwy ac yn uchel ei phroffil yn y byd nyrsio, a byddwn yn sicr yn defnyddio straeon go iawn am nyrsys sydd wedi gwneud y penderfyniad i ddod i Gymru yn sgil yr ymgyrch honno. Gallwch weld peth o'r llwyddiant parhaus yn ein dull gweithredu, oherwydd mae yna heriau'n wynebu amrywiaeth o faterion recriwtio ledled y DU, ond tua 5 y cant yw'r gyfradd swyddi nyrsio gwag yn GIG Cymru. Yn Lloegr, mae'n 11.8 y cant. Felly, rydym mewn sefyllfa well, ond yr her yw gwneud yn siŵr nad ydym yn colli golwg ar ein sefyllfa, a'n bod yn parhau i wella. Mewn gwirionedd, pe baech yn siarad â'r nyrsys eu hunain, rwy'n credu y byddent yn dweud wrthych beth y mae nyrsys eraill yn ei feddwl am eu taith, er mwyn gwneud yn siŵr ei bod yn stori y gallant gredu ynddi. Felly, byddwn yn bendant yn codi'r pwynt rydych yn ei godi wrth barhau â'r ymgyrch.
Cabinet Secretary, I also welcome the ‘Train. Work. Live.’ scheme, but also the bursary, and I welcome very much the fact that the bursary is still being kept here in Wales while the Tories in England have abolished it. That is critical to seeing more Welsh citizens coming into the profession. And it's not just nursing, of course; it's other allied health professions as well. Can you reassure me that that bursary will continue, and can you expand upon it? Because as you have highlighted, we need more nurses and more other health professionals in our hospitals, in our services, to ensure that we can deliver those services, so we don't close beds.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf finnau hefyd yn croesawu'r cynllun 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.', yn ogystal â'r fwrsariaeth, a chroesawaf y ffaith bod y fwrsariaeth yn dal i gael ei chadw yma yng Nghymru er bod y Torïaid yn Lloegr wedi'i dileu. Mae hynny'n allweddol er mwyn sicrhau bod mwy o ddinasyddion Cymru yn dod i mewn i'r proffesiwn. Ac nid yw'n ymwneud â nyrsio yn unig, wrth gwrs; mae'n ymwneud â phroffesiynau eraill perthynol i iechyd yn ogystal. A allwch chi roi sicrwydd i mi y bydd y fwrsariaeth yn parhau, ac a allwch chi ymhelaethu arni? Oherwydd fel y dywedoch chi, rydym angen mwy o nyrsys a mwy o weithwyr iechyd proffesiynol eraill yn ein hysbytai, yn ein gwasanaethau, er mwyn sicrhau ein bod yn gallu darparu'r gwasanaethau hynny, fel nad ydym yn gorfod cael gwared ar welyau.
I recognise the point you make about the bursary, so I've made annual choices to roll forward the bursary. The consultation has now ended. We've had, I think, over 40 different organisations and a number individuals who have responded. So, I'll get a summary of the consultation and I'll then have some decisions to make over the autumn about a longer term arrangement so we don't need to make an annual choice, but I'm determined that we continue to invest in supporting nurses to come and study and to give them the opportunity and expectation to work in NHS Wales afterwards.
We've seen the impact of removing the bursary in England, not just the numbers that are coming off the register, but in particular in specialist areas as well. Learning disability nurses are a good example. It's an area that is often not talked about, but the reality is that learning disability nurses tend to be mature students, more so than other parts of the nursing family, and in England, with the removal of the bursary, there's been a catastrophic fall in the number of people undertaking learning disability nursing qualifications. I know that some providers have closed their courses. Now, that's a problem for England in the here and now, but it's actually a risk for us as well because as we maintain our numbers, there's every chance that learning disability nurses in Wales will be pursued by other parts of our healthcare system. So, you can see the risks, you can see the damage that's being done, and I would urge the Government for England to think again about the course it's taking to support nurses and other healthcare professionals to reintroduce a bursary, and I hope that you and other Members in the Chamber will support the decision I eventually reach on how to continue to support nurses and other therapists and healthcare professionals to study here in Wales.
Rwy'n cydnabod y pwynt a wnewch am y fwrsariaeth, felly rwyf wedi gwneud penderfyniadau blynyddol i barhau â'r fwrsariaeth. Mae'r ymgynghoriad wedi dod i ben bellach. Rwy'n credu ein bod wedi cael ymatebion gan dros 40 o wahanol sefydliadau a nifer o unigolion. Felly, byddaf yn cael crynodeb o'r ymgynghoriad ac yna bydd gennyf benderfyniadau i'w gwneud dros yr hydref mewn perthynas â threfniant mwy hirdymor fel nad oes angen i ni wneud penderfyniad yn flynyddol, ond rwy'n benderfynol o sicrhau ein bod yn parhau i fuddsoddi er mwyn cynorthwyo nyrsys i ddod i astudio yma ac i roi cyfle iddynt a disgwyliad o waith yn GIG Cymru yn dilyn hynny.
Rydym wedi gweld effaith diddymu'r fwrsariaeth yn Lloegr, nid yn unig ar y niferoedd sy'n dod oddi ar y gofrestr, ond mewn meysydd arbenigol yn arbennig. Mae nyrsys anableddau dysgu yn enghraifft dda. Mae'n faes nad yw'n cael ei drafod yn aml, ond y realiti yw bod nyrsys anableddau dysgu yn tueddu i fod yn fyfyrwyr aeddfed, yn fwy felly nag mewn rhannau eraill o'r teulu nyrsio, ac yn Lloegr, gyda diddymu'r fwrsariaeth, cafwyd gostyngiad trychinebus yn nifer y bobl sy'n anelu i gael cymwysterau nyrsio anableddau dysgu. Gwn fod rhai darparwyr wedi cau eu cyrsiau. Nawr, problem i Loegr yw honno ar hyn o bryd, ond mae'n risg i ni hefyd mewn gwirionedd oherwydd wrth i ni gynnal ein niferoedd, mae'n bosibl iawn y bydd nyrsys anableddau dysgu yng Nghymru yn cael eu denu gan rannau eraill o'n system gofal iechyd. Felly, gallwch weld y risgiau, gallwch weld y difrod sy'n cael ei wneud, a buaswn yn annog Llywodraeth Lloegr i feddwl eto am y trywydd y mae'n ei ddilyn i gefnogi nyrsys a gweithwyr proffesiynol gofal iechyd eraill ac i ailgyflwyno bwrsariaeth, a gobeithio y byddwch chi ac Aelodau eraill yn y Siambr yn cefnogi'r penderfyniad y byddaf yn ei wneud yn y pen draw mewn perthynas â sut i barhau i gynorthwyo nyrsys a therapyddion a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill i astudio yma yng Nghymru.
6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am hyrwyddo iechyd corfforol ymysg pobl ifanc? OAQ52589
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on the promotion of physical health among young people? OAQ52589
We deliver a number of approaches to support physical health. We have targeted programmes such as the daily mile, legislation through delivery of an obesity strategy and minimum unit pricing, service provision such as smoking cessation and weight management, guidelines through nutritional standards in schools and planning through health impact assessments.
Rydym yn darparu nifer o ddulliau i gefnogi iechyd corfforol. Mae gennym raglenni wedi'u targedu megis y filltir ddyddiol, deddfwriaeth drwy ddarparu strategaeth ordewdra ac isafswm pris fesul uned, darpariaethau fel gwasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu a rheoli pwysau, canllawiau drwy safonau maeth mewn ysgolion a chynlluniau drwy asesiadau effaith ar iechyd.
Diolch yn fawr am yr ateb. Roedd hwn yn achos o orfod geirio cwestiwn yn ofalus iawn, oherwydd petaswn i wedi gofyn fel roeddwn i eisiau ynglŷn â gweithgaredd corfforol yn hytrach na iechyd corfforol, mi fuasai'r cwestiwn wedi mynd i Weinidog arall, ond, wir, i chi'r mae'r cwestiwn yma achos, wrth gwrs, mae hybu gweithgaredd corfforol ac ymarfer corff yn allweddol i hybu iechyd. Wrth i ni aros am adroddiad beiddgar, gobeithio, gan y pwyllgor iechyd yma yn y Cynulliad, a ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno efo fi ar fater o egwyddor, sef bod angen edrych ar sut i ddefnyddio cyllidebau iechyd i fuddsoddi mewn gweithgaredd corfforol? Achos os ydym ni’n sôn am atal afiechydon a gwneud yr NHS yn wasanaeth iechyd yn hytrach na gwasanaeth salwch, mae’n rhaid gwneud yn siŵr bod pob ffynhonnell ariannol ar gael i greu’r cynlluniau a rhaglenni iechyd hirdymor a darparu’r isadeiledd ar gyfer iechyd yr ydym ni ei angen i’n gwneud ni’n genedl fwy iach. Achos bydd gwneud y genedl yma’n fwy iach yn arbed arian i ni yn y pen draw hefyd.
Thank you for that response, this was a case of having to word a question very carefully, because if I had asked the question that I wanted to ask on physical activity rather than physical health, the question would have gone to another Minister, but it was directed at you because of course promoting physical activity and exercise is crucial in promoting physical health. As we await the hopefully innovative report from the health committee here at the Assembly, does the Cabinet Secretary agree with me on a matter of principle, namely that we need to look at how we use health budgets to invest in physical activity? Because if we are talking about preventing ill health and making the NHS a health service rather than an illness service, we must ensure that all funding sources are available to create plans and programmes in the long term to promote health and to provide the infrastructure for health that we require in order to make us a healthier nation. Because making the nation healthier will ultimately save money as well.
I recognise the broad points you make and I don't think we'll find ourselves with any disagreement on the principles. I look forward to the committee's report, and you'll hear more from the Government over the course of this autumn. You know that we're committed, not just by legislation, but we've made public commitments about our new healthy weight strategy, available for consultation this autumn as well. The health budget of course has a role to play in the way we deploy resources in promoting physical activity and we are, after all, the largest employer in the country with over 90,000 directly employed staff within the service. So, we should be an exemplar ourselves about the opportunities that we provide and the messages we provide for our staff in their roles as employees, as well as their interaction with the population.
This is partly going back, if you like, to the important point about the broader cultural changes we need to see take place, and to renormalise areas of physical activity. And that does mean that we have to work across the Government with different portfolios, but actually to work with people in communities as well, and actually understand how we make physical activity easier for them to undertake, rather than saying, 'You should do this; it's a good thing for you to do'. We actually need to make it easier for them to do that as well. So, you'll hear more from the Government over the course of the autumn about what we propose to do, and I look forward to scrutiny and suggestions, indeed, about how we might choose to do that and, hopefully, achieve that in the most positive manner.
Rwy'n cydnabod y pwyntiau cyffredinol rydych yn eu gwneud ac nid wyf yn credu y byddwn yn anghytuno ar yr egwyddorion. Edrychaf ymlaen at adroddiad y pwyllgor, a byddwch yn clywed mwy gan y Llywodraeth dros yr hydref. Gwyddoch ein bod yn ymrwymedig, nid yn unig i ddeddfwriaeth, ond rydym wedi gwneud ymrwymiadau cyhoeddus am ein strategaeth newydd ar bwysau iach, a fydd yn destun ymgynghoriad yn ystod yr hydref hwn yn ogystal. Wrth gwrs, mae gan y gyllideb iechyd rôl i'w chwarae yn y ffordd y byddwn yn defnyddio adnoddau i hyrwyddo gweithgarwch corfforol, a ni wedi'r cyfan yw'r cyflogwr mwyaf yn y wlad gyda dros 90,000 o staff yn cael eu cyflogi'n uniongyrchol o fewn y gwasanaeth. Felly, dylem fod yn esiampl ein hunain o ran y cyfleoedd rydym yn eu darparu a'r negeseuon rydym yn eu rhoi i'n staff yn eu rolau fel gweithwyr, yn ogystal â'u hymwneud â'r boblogaeth.
Daw hyn â mi yn ôl, i raddau, os mynnwch chi, at y pwynt pwysig am y newidiadau diwylliannol ehangach sydd angen eu gweld yn digwydd, ynghyd ag ailnormaleiddio meysydd o weithgarwch corfforol. Ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ni weithio ar draws y Llywodraeth gyda phortffolios gwahanol, yn ogystal â gweithio gyda phobl yn y cymunedau hefyd, a deall sut y gallwn wneud gweithgarwch corfforol yn haws iddynt mewn gwirionedd, yn hytrach na dweud, 'Dylech wneud hyn; mae'n beth da i chi ei wneud'. Mewn gwirionedd, mae angen i ni ei wneud yn haws iddynt. Felly, byddwch yn clywed mwy gan y Llywodraeth dros yr hydref ynglŷn â'r hyn y bwriadwn ei wneud, ac edrychaf ymlaen at waith craffu ac awgrymiadau, yn wir, ynglŷn â sut y gallem ddewis gwneud hynny a'i gyflawni yn y modd mwyaf cadarnhaol, rwy'n gobeithio.
Outdoor education can play an important role in encouraging our young people to get active and also give them the skills and confidence to do so. I know that you spoke just now about some of the cross-Government work that you are doing, but particularly with your colleague Kirsty, what are you doing there in order to try and promote the benefits of outdoor education?
Gall addysg awyr agored chwarae rhan bwysig yn annog ein pobl ifanc i fod yn heini a gall hefyd roi'r sgiliau a'r hyder iddynt wneud hynny. Gwn eich bod newydd sôn yn awr am beth o'r gwaith trawslywodraethol rydych yn ei wneud, ond yn benodol gyda'ch cyd-Aelod Kirsty, beth rydych yn ei wneud yno er mwyn ceisio hyrwyddo manteision addysg awyr agored?
I know that your previous profession was in the secondary education tier, but actually, when you look at what we, in particular, are trying to do, patterns for life are often set in early years and in primary school, and there's lots of outdoor education in almost all the primary schools that I have seen and visited. It's a consistent part of what they look to achieve. And not only that, but with the daily mile, we have 303 schools at the start of this school year signed up to do the daily mile, and there's something about shifting habits so that it's normal to do those things as opposed to making a special effort to do it. We're seeing more of that coming through, not just with curriculum reform, but the measures that I think we'll see coming through from the Government in what I think we'll be able to agree and then get on with from the autumn onwards. So, I'm optimistic about what we'll do, but the challenge is whether we can persuade the public to make different and continuing choices.
Gwn fod eich proffesiwn blaenorol yn yr haen addysg uwchradd, ond mewn gwirionedd, pan fyddwch yn edrych ar yr hyn rydym ni, yn benodol, yn ceisio ei wneud, mae patrymau bywyd yn aml yn cael eu gosod yn ystod y blynyddoedd cynnar ac yn yr ysgol gynradd, ac mae llawer iawn o addysg awyr agored ym mron pob un o'r ysgolion cynradd rwyf wedi'u gweld ac wedi ymweld â hwy. Mae'n rhan gyson o'r hyn y maent yn ceisio ei gyflawni. Ac nid yn unig hynny, ond mewn perthynas â'r filltir ddyddiol, mae 303 o ysgolion wedi cofrestru ar ddechrau'r flwyddyn ysgol hon i wneud y filltir ddyddiol, ac mae rhywbeth ynglŷn â newid arferion fel ei bod yn normal i wneud y pethau hynny yn hytrach na bod angen ymdrech arbennig i'w gwneud. Rydym yn gweld mwy o hynny, nid yn unig gyda diwygio'r cwricwlwm, ond gyda'r mesurau y bydd y Llywodraeth yn eu cyflwyno ac y gallwn gytuno arnynt a bwrw ymlaen â hwy o'r hydref hwn ymlaen. Felly, rwy'n optimistaidd ynglŷn â'r hyn y byddwn yn ei wneud, ond yr her yw perswadio'r cyhoedd i wneud penderfyniadau gwahanol a pharhaus.
Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ52570] yn ôl. Cwestiwn 8—David Melding.
Question 7 [OAQ52570] is withdrawn. Question 8—David Melding.
8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am argaeledd gwasanaethau i gefnogi plant ag arthritis yng Nghanol De Cymru? OAQ52597
8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the availability of services to support children with arthritis in South Wales Central? OAQ52597
We are refreshing the service development and commissioning directive for arthritis and chronic musculoskeletal conditions. This sets out Welsh Government's vision for planning and delivering high-quality services and support for people living with these conditions and this includes children and young people with musculoskeletal conditions including arthritis.
Rydym yn adnewyddu'r gyfarwyddeb ddatblygu a chomisiynu gwasanaeth ar gyfer arthritis a chyflyrau cyhyrysgerbydol cronig. Mae'n nodi gweledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cynllunio a darparu gwasanaethau a chymorth o ansawdd uchel ar gyfer pobl sy'n byw gyda'r cyflyrau hyn yn cynnwys plant a phobl ifanc sydd â chyflyrau cyhyrysgerbydol gan gynnwys arthritis.
Minister, you'll know that Arthritis Care merged with Arthritis Research UK last year and I understand that in Wales, the charity will now be known as Cymru Versus Arthritis. I'm sure we all commend that objective. Regarding provision in south Wales, I am aware that the paediatric rheumatology provision was included in the annual financial plan for the Welsh Health Specialised Services Committee and that committee will be developing a potential service specification model for an enhanced paediatric rheumatology service. Can you give us an update on where that work is? It's really essential, because succession action will be needed as soon as possible due to the impending retirement of the rheumatologist who currently undertakes paediatric service, part time—though he's not a specialist specifically in paediatrics, but has extended his work to cover that area with great distinction.
Weinidog, fe fyddwch yn gwybod bod Gofal Arthritis wedi uno ag Ymchwil Arthritis y DU y llynedd, a deallaf y bydd yr elusen yng Nghymru yn cael ei galw yn Cymru yn Erbyn Arthritis o hyn ymlaen. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn cymeradwyo'r amcan hwnnw. Mewn perthynas â'r ddarpariaeth yn ne Cymru, rwy'n ymwybodol fod y ddarpariaeth rewmatoleg bediatrig wedi cael ei chynnwys yn y cynllun ariannol blynyddol ar gyfer Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru ac y bydd y pwyllgor hwnnw'n datblygu model o fanyleb gwasanaeth posibl ar gyfer gwasanaeth rhewmatoleg bediatrig estynedig. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â ble mae'r gwaith hwnnw arni? Mae'n wirioneddol hanfodol, oherwydd bydd angen gweithredu i sicrhau olyniaeth cyn gynted â phosibl o ganlyniad i'r ffaith bod y rhewmatolegydd sy'n darparu'r gwasanaeth pediatrig ar hyn o bryd, ar sail ran-amser, ar fin ymddeol—er nad yw'n arbenigwr mewn pediatreg yn benodol, mae wedi ymestyn ei waith i gwmpasu'r maes hwnnw yn rhagorol.
Indeed. I agree entirely. Can I commend the work of the new merged organisation—I'm sure it will do very good work in campaigning and policy development as well—but also, Dr Jeremy Camilleri, who will be moving on at some time in the near future? He's made his intentions clear, but it would be worth saying that, because of the advance notice that we have had, the health board is going to work closely now with the Welsh Health Specialised Services Committee and other partners to ensure that we do have the delivery of a sustainable service.
David, you asked me about where we are with progress on the updating of the service development and commissioning directive, first published way back in 2007. Now, this review will consider a range of arthritis and musculoskeletal pain, including juvenile arthritic conditions, and we'll make sure that this refresh takes into account the recommendations that have been made by the British Society for Rheumatology and the National Rheumatoid Arthritis Society report, which was published only at the end of 2016.
So, our aim is—. And I say this as somebody who actually has lived for many years with a condition of ankylosing spondylitis, since I was a young man, so I'm a living, walking, breathing example of somebody who's had the right diagnosis, the right treatment, the right physiotherapy and allied professionals. I challenge anybody to walk up the highest mountain peaks with me now, whereas at one time I could hardly walk down the corridor. But that is the aim: to focus on helping people of all ages, including children and young people, to develop the skills to enable them to manage their conditions, and, where appropriate, increase their ability to stay and work and live the lives they want to live.
So, we've set the steering group up, chaired by Alun Morgan, the deputy director of therapies for Cardiff and Vale university health board. He's overseeing the work. He's brought together clinical experts in various fields, including arthritis and musculoskeletal conditions, as well as third sector bodies and, importantly, like me, patient representatives. So, the outline document has been drafted. Group members are in the process now of populating it with information from their specific areas of expertise. So, we're currently scoping demand for the service. We're carrying out a workshop in October to establish preferred models going forward, and we hope to bring it forward, then, in the autumn, to consider that and present our items for prioritisation. So, the work is well in hand, and I thank him for raising this important matter.
Yn wir. Cytunaf yn llwyr. A gaf fi gymeradwyo gwaith y sefydliad newydd sydd wedi uno—rwy'n siŵr y bydd yn gwneud gwaith da iawn yn ymgyrchu a datblygu polisi—ond hefyd gwaith Dr Jeremy Camilleri, a fydd yn symud ymlaen ar ryw bwynt yn y dyfodol agos? Mae wedi gwneud ei fwriadau'n glir, ond mae'n werth dweud, oherwydd y rhybudd a gawsom ymlaen llaw, y bydd y bwrdd iechyd yn gweithio'n agos yn awr gyda Phwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru a phartneriaid eraill i sicrhau ein bod yn darparu gwasanaeth cynaliadwy.
David, fe wnaethoch fy holi ynglŷn â'r cynnydd rydym yn ei wneud ar ddiweddaru'r gyfarwyddeb ddatblygu a chomisiynu gwasanaeth, a gyhoeddwyd yn gyntaf yn ôl yn 2007. Nawr, bydd yr adolygiad hwn yn ystyried ystod o fathau o boen arthritis a phoen cyhyrysgerbydol, gan gynnwys cyflyrau arthritig mewn plant, a byddwn yn sicrhau bod y diweddariad yn ystyried yr argymhellion a wnaed yn adroddiad y Gymdeithas Brydeinig Rhewmatoleg a'r Gymdeithas Arthritis Gwynegol Genedlaethol, a gyhoeddwyd ar ddiwedd 2016.
Felly, ein nod yw—. A dywedaf hyn fel rhywun sydd wedi byw am flynyddoedd lawer gyda'r cyflwr spondylitis ymasiol er pan oeddwn yn ddyn ifanc, felly rwy'n enghraifft fyw a gweithredol o rywun sydd wedi cael y diagnosis cywir, y driniaeth gywir, y ffisiotherapi a'r gweithwyr proffesiynol perthynol cywir. Heriaf unrhyw un i gerdded i gopa'r mynyddoedd uchaf gyda mi yn awr, ond ar un adeg prin y gallwn gerdded i lawr y coridor. Ond dyna'r nod: canolbwyntio ar helpu pobl o bob oedran, gan gynnwys plant a phobl ifanc, i ddatblygu sgiliau i'w galluogi i reoli eu cyflyrau, a lle bo'n briodol, i gynyddu eu gallu i aros a gweithio a byw y bywydau y maent eisiau eu byw.
Felly, rydym wedi sefydlu grŵp llywio, dan gadeiryddiaeth Alun Morgan, dirprwy gyfarwyddwr therapïau bwrdd iechyd prifysgol Caerdydd a'r Fro. Mae'n goruchwylio'r gwaith. Mae wedi dod ag arbenigwyr clinigol mewn meysydd amrywiol at ei gilydd, gan gynnwys arthritis a chyflyrau cyhyrysgerbydol, yn ogystal â chyrff trydydd sector ac yn bwysicach, cynrychiolwyr cleifion, fel fi. Felly, mae'r ddogfen amlinellol wedi cael ei drafftio. Mae aelodau'r grŵp yn awr yn y broses o'i llenwi gyda gwybodaeth o'u meysydd arbenigedd penodol. Felly, ar hyn o bryd, rydym yn cwmpasu'r galw am y gwasanaeth. Rydym yn cynnal gweithdy ym mis Hydref i sefydlu pa fodelau a ffafrir wrth symud ymlaen, ac rydym yn gobeithio ei gyflwyno wedyn, yn yr hydref, er mwyn ei ystyried a chyflwyno ein heitemau ar gyfer blaenoriaethu. Felly, mae'r gwaith yn bendant ar y gweill, a diolch iddo am godi'r mater pwysig hwn.
Ac yn olaf, cwestiwn 9—John Griffiths.
And finally, question 9—John Griffiths.
9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog pobl i gofrestru fel rhoddwyr mêr esgyrn i gefnogi'r rhai sydd angen trawsblaniad mêr esgyrn? OAQ52587
9. What steps is the Welsh Government taking to encourage people to register as bone-marrow donors to support those who are in need of a bone-marrow transplant? OAQ52587
Thank you for the question. The Welsh bone marrow donor registry is operated by the Welsh Blood Service. The Welsh Blood Service actively encourages donors from all ethnic backgrounds to join the panel and asks blood donors aged 17 to 30 if they would like to register, as this age group offers transplant patients the best chance of survival.
Diolch i chi am y cwestiwn. Gwasanaeth Gwaed Cymru sy'n gyfrifol am weithredu cofrestrfa rhoddwyr mêr esgyrn Cymru. Mae Gwasanaeth Gwaed Cymru yn mynd ati'n weithredol i annog rhoddwyr o bob cefndir ethnig i ymuno â'r panel ac yn gofyn i roddwyr gwaed rhwng 17 a 30 oed a fyddent yn hoffi cofrestru, gan mai'r grŵp oedran hwn sy'n cynnig y gobaith gorau o oroesi i gleifion trawsblaniad.
Thanks for that, Cabinet Secretary. Marley Nicholls is a six-year-old boy in Newport East. He has a rare blood condition, aplastic anaemia, where his bone marrow and stem cells do not produce enough blood cells. He needs a bone marrow transplant, but nobody in his family is a match, and, indeed, nobody on the worldwide register is a suitable match either. So, they've launched a campaign to encourage as many people as possible to register as bone marrow donors and to have their bone marrow tested. Obviously, that hopefully will eventually benefit Marley, and, indeed, others waiting for a bone marrow transplant, but there are no guarantees at this stage. Cabinet Secretary, will you add your voice to their campaign to encourage as many people as possible to find out whether they might be a suitable match, and indeed to register as bone marrow donors? Are there any further steps Welsh Government might take in addition to what's already in place to encourage people to register?
Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Bachgen chwe mlwydd oed yn Nwyrain Casnewydd yw Marley Nicholls. Mae ganddo gyflwr gwaed prin, anemia aplastig, lle nad yw ei fêr esgyrn na'i gelloedd bonyn yn cynhyrchu digon o gelloedd gwaed. Mae angen cael trawsblaniad mêr esgyrn, ond nid oes neb yn ei deulu yn cydweddu, ac yn wir, nid oes neb ar y gofrestr fyd-eang yn cydweddu'n addas chwaith. Felly, maent wedi lansio ymgyrch i annog cynifer o bobl â phosibl i gofrestru fel rhoddwyr mêr esgyrn a phrofi eu mêr esgyrn. Yn amlwg, gobeithio y bydd Marley yn gallu elwa ar hynny yn y pen draw, ac eraill yn wir sy'n aros am drawsblaniad mêr esgyrn, ond nid oes unrhyw sicrwydd ar hyn o bryd. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ychwanegu eich llais at eu hymgyrch i annog cynifer o bobl â phosibl i ganfod a ydynt yn cydweddu'n addas, ac yn wir, i gofrestru fel rhoddwyr mêr esgyrn? A oes unrhyw gamau pellach y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd yn ychwanegol at yr hyn sydd eisoes ar waith i annog pobl i gofrestru?
I'm aware of that particular instance, and I know that you've played a part in supporting the family in their awareness-raising campaign, and I wish them every success in finding a donor for their child. I've visited the Welsh Blood Service and I've seen how the registry works, and it is an amazing feat, actually, to have a worldwide register to potentially find donors in different parts of the world. Now, the challenge is that because of the age range where we want donors to come forward, from 17 to 30, traditional channels aren't always successful. So, they are looking again at social media in particular, and interaction there to encourage people to come forward. The fortunate point is that many people in the younger part of their life are quite altruistic and want to do things. So, there are opportunities to look at that and take it forward. It's not just an issue for us in Wales; it's across the UK and more broadly as well, because we do operate as part of the global registry. I'm happy to look at ways in which the Government can support the Welsh Blood Service to undertake that and to make sure that more and more of us are able to help others.
Rwy'n ymwybodol o'r achos penodol hwnnw, a gwn eich bod wedi chwarae rhan yn cefnogi'r teulu yn eu hymgyrch i godi ymwybyddiaeth, a dymunaf bob llwyddiant iddynt wrth geisio dod o hyd i roddwr i'w plentyn. Rwyf wedi ymweld â Gwasanaeth Gwaed Cymru ac rwyf wedi gweld sut y mae'r gofrestrfa'n gweithio, ac mae'n gamp anhygoel, mewn gwirionedd, i gael cofrestr fyd-eang lle gellir dod o hyd i roddwyr mewn gwahanol rannau o'r byd. Nawr, oherwydd yr ystod oedran ar gyfer chwilio am roddwyr, rhwng 17 a 30, mae'n her am nad yw llwybrau traddodiadol yn llwyddiannus bob amser. Felly, maent yn edrych eto, ar y cyfryngau cymdeithasol yn benodol, ac yn rhyngweithio arnynt er mwyn annog pobl i gofrestru. Y pwynt ffodus yw bod llawer o bobl ifanc yn eithaf anhunanol ac eisiau gwneud pethau. Felly, mae yna gyfleoedd i fanteisio ar yr agwedd honno. Nid mater i ni yng Nghymru yn unig ydyw; mae'n digwydd ar draws y DU ac yn fwy eang hefyd, oherwydd rydym yn gweithredu fel rhan o'r gofrestrfa fyd-eang. Rwy'n hapus i edrych ar ffyrdd y gall y Llywodraeth gynorthwyo Gwasanaeth Gwaed Cymru i wneud hynny a sicrhau bod mwy a mwy ohonom yn gallu helpu eraill.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiwn amserol—Neil McEvoy.
The next item, therefore, is the topical question—Neil McEvoy.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gefnogi'r gwyddonwyr sy'n ceisio atebion gan Magnox Cyf. ynghylch nifer a graddau'r damweiniau pyllau oeri yn Hinkley Point A a allai fod wedi arwain at symiau sylweddol o wraniwm a phlwtoniwm yn y mwd sy'n cael ei ddympio gan EDF ym Mae Caerdydd? 211
1. Will the Cabinet Secretary support the scientists seeking answers from Magnox Ltd as to the number and extent of cooling pond accidents at Hinkley Point A that could have resulted in significant amounts of uranium and plutonium in the mud being dumped by EDF in Cardiff Bay? 211
I'm unable to comment on matters relating to the marine licence for the dredging and deposit of material from Hinkley Point C due to an ongoing legal challenge seeking an injunction to suspend the marine licence.
Ni allaf wneud sylwadau ar faterion sy'n ymwneud â'r drwydded forol ar gyfer carthu a gwaredu deunydd o Hinkley Point C oherwydd her gyfreithiol sydd ar y gweill i geisio gwaharddeb i atal y drwydded forol.
In the 1960s, Hinkley Point A was a nuclear bomb factory. In the financial year of 1968-9, half the nuclear core was removed to provide weapons-grade plutonium. The system was designed to remove only one fifth of the core in any given year. The rush was the result of the international non-proliferation treaty coming into force in 1970. It has been admitted by Magnox Ltd that there were cooling pond accidents. We must find out the extent of these accidents. Given that there could be uranium and plutonium hot particles that would not have been detected by the gamma spectrometry testing carried out, will the Cabinet Secretary request that Natural Resources Wales suspends the dumping licence and carries out alpha spectrometry and mass spectrometry to be able to say for sure exactly what is in the mud—please?
Yn y 1960au, roedd Hinkley Point A yn ffatri bomiau niwclear. Yn y flwyddyn ariannol 1968-9, cafodd hanner y craidd niwclear ei dynnu i ddarparu plwtoniwm o safon cynhyrchu arfau. Cynlluniwyd y system i dynnu un rhan o bump o'r craidd yn unig mewn unrhyw gyfnod o flwyddyn. Y rheswm dros y rhuthr oedd bod y cytundeb rhyngwladol i atal rhag twf arfogaeth niwclear yn dod i rym yn 1970. Mae Magnox Cyf wedi cyfaddef fod damweiniau wedi digwydd yn y pwll oeri. Rhaid inni ganfod maint y damweiniau hyn. O gofio y gallai fod yna ronynnau poeth o wraniwm a phlwtoniwm na chafodd eu darganfod gan y profion sbectrometreg gama a gynhaliwyd, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ofyn i Cyfoeth Naturiol Cymru atal y drwydded ddympio a chynnal profion sbectrometreg alffa a sbectrometreg màs i allu dweud yn bendant beth yn union sydd yn y mwd—os gwelwch yn dda?
I answered the Member and made it very clear that I'm unable to make a comment at the current time because of the ongoing legal process. What I can reiterate is what I've previously said in this Chamber during a debate last term, and that was that the recent National Assembly Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee report showed that Natural Resources Wales made their determination based on expert advice. It also confirmed that all tests and assessments concluded that the material is within safe limits, poses no radiological risks to human health or the environment, and is safe and suitable to be disposed of at sea.
Atebais yr Aelod a'i gwneud yn glir iawn na allaf wneud sylw ar hyn o bryd oherwydd y broses gyfreithiol sy'n mynd rhagddi. Yr hyn y gallaf ei adrodd yw'r hyn rwyf wedi'i ddweud o'r blaen yn y Siambr hon yn ystod dadl y tymor diwethaf, sef bod adroddiad diweddar Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig y Cynulliad Cenedlaethol yn dangos bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gwneud eu penderfyniad yn seiliedig ar gyngor arbenigol. Cadarnhaodd hefyd fod yr holl brofion ac asesiadau wedi dod i'r casgliad fod y deunydd o fewn terfynau diogel, nad yw'n peri unrhyw risg radiolegol i iechyd dynol na'r amgylchedd, a'i fod yn ddiogel ac yn addas i'w waredu yn y môr.
Andrew R.T.—
Andrew R.T.—
Shame on you. Shame.
Rhag eich cywilydd. Cywilydd.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Cabinet Secretary, I appreciate the constraints that are placed on you with the impending court case, but if I could maybe put two points to you and seek an answer to both points: one thing that's come up time and time again with constituents is why this particular location was chosen to dump this mud, given that, as I understand it, there were various other locations where this mud could have been disposed of. So, it's not an unreasonable assertion to try and find out why this particular area was chosen, given its close proximity to Cardiff. Secondly, given that the original licence was issued in 2014, there have been various changes in the plans around the Hinkley development. Are you confident that the licence that was awarded in 2014 does capture all of those changes and is up to date, and doesn't need a review to make sure that it does capture any of the changes that have happened in the intervening period?
Diolch i chi, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n deall y cyfyngiadau a roddwyd arnoch gyda'r achos llys sydd ar fin digwydd, ond os gallaf wneud dau bwynt a gofyn am ateb i'r ddau bwynt: un peth sydd wedi codi dro ar ôl tro gydag etholwyr yw pam y dewiswyd y lleoliad penodol hwn i ddympio'r mwd, o ystyried, yn ôl yr hyn a ddeallaf, fod yna amryw o fannau eraill lle gellid bod wedi gwaredu'r mwd. Felly, nid yw'n honiad afresymol i geisio darganfod pam y dewiswyd y man penodol hwn, o gofio pa mor agos ydyw i Gaerdydd. Yn ail, o ystyried bod y drwydded wreiddiol wedi'i chyflwyno yn 2014, mae newidiadau amrywiol wedi bod yn y cynlluniau ar gyfer datblygiad Hinkley. A ydych yn hyderus fod y drwydded a ddyfarnwyd yn 2014 yn rhoi sylw i'r holl newidiadau hynny ac yn gyfredol, ac nad oes angen ei hadolygu i wneud yn siŵr ei bod yn rhoi sylw i unrhyw newidiadau sydd wedi digwydd yn y cyfamser?
Natural Resources Wales made their determination based on expert advice, and that was in line with all radiological assessments—procedures that have been developed by the International Atomic Energy Agency. I am very happy to continue to have discussions with NRW when I regularly meet them, and keep Members informed.
Gwnaeth Cyfoeth Naturiol Cymru eu penderfyniad yn seiliedig ar gyngor arbenigol, a hynny yn unol â'r holl asesiadau radiolegol—gweithdrefnau a ddatblygwyd gan yr Asiantaeth Ynni Atomig Ryngwladol. Rwy'n hapus iawn i barhau i drafod gyda Cyfoeth Naturiol Cymru pan fyddaf yn eu cyfarfod yn rheolaidd, a rhoi gwybod i'r Aelodau ynghylch unrhyw ddatblygiadau.
Diolch yn fawr iawn ichi. Onid ydy’r protestio sydd yn digwydd rŵan—[Torri ar draws.] Mi rof eiliad i chi.
Thank you very much. Isn't the protesting that is ongoing—[Interruption.] I will give you a moment.
I will continue in English. Isn't it the case that the protests that we are seeing taking place now, and the very real concerns that are being raised, are proving what I said in this Chamber back in May—that what I said then was quite correct? That was the debate, you will remember, on the report of the Petitions Committee, of which I am a Member, about what is happening to this mud. I had proposed in that committee a few months previous to that that more testing should take place, and what I said in the Plenary debate in May, as we discussed that report, and I'll quote—the quote here is in Welsh so I'll translate—was: if CEFAS themselves offered that there was a more transparent way to make the assessments, to do the testing, as they did in the Petitions Committee, then the opportunity should have been taken advantage of at that time, I think, to look for a way to move forward that happens in the most transparent way possible.
Now, there are also issues that were raised on that day about how waste of any kind, regardless of test results, can be dumped on Welsh land or in Welsh water without any recompense. But this fundamentally is an issue of transparency regarding this mud, and can Welsh Government not see now that your actions in not pushing for that retesting has caused that lack of trust in your actions?
Rwyf am barhau yn Saesneg. Onid yw'n wir fod y protestiadau a welwn yn digwydd yn awr, a'r pryderon gwirioneddol sy'n cael eu lleisio, yn profi'r hyn a ddywedais yn y Siambr ym mis Mai—fod yr hyn a ddywedais bryd hynny yn hollol gywir? Dadl oedd honno, fe gofiwch, ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau rwy'n aelod ohono ynglŷn â beth sy'n digwydd i'r mwd hwn. Roeddwn wedi argymell yn y pwyllgor ychydig fisoedd cyn hynny y dylid cynnal rhagor o brofion, a'r hyn a ddywedais yn y ddadl mewn Cyfarfod Llawn ym mis Mai, wrth inni drafod yr adroddiad hwnnw, ac fe ddyfynnaf—mae'r dyfyniad yma yn Gymraeg felly rwyf am ei gyfieithu— oedd: pe bai CEFAS eu hunain wedi cynnig bod yna ffordd fwy tryloyw o wneud yr asesiadau, o gynnal y profion, fel y gwnaethant yn y Pwyllgor Deisebau, yna dylid bod wedi manteisio ar y cyfle ar y pryd, rwy'n credu, er mwyn chwilio am ffordd o symud ymlaen a allai ddigwydd yn y modd mwyaf tryloyw.
Nawr, gofynnwyd cwestiynau ar y diwrnod hwnnw hefyd ynglŷn â sut y gellir dympio gwastraff o unrhyw fath, waeth beth fo canlyniadau profion, ar dir Cymru neu yn nŵr Cymru heb unrhyw iawndal. Ond yn y bôn, mater o dryloywder yw hyn ynglŷn â'r mwd, ac oni all Llywodraeth Cymru weld yn awr fod eich penderfyniad i beidio â gwthio am ailgynnal profion wedi arwain at ddiffyg ymddiriedaeth yn eich gweithredoedd?
Obviously, this is a live licence, and as such, it is a matter for NRW. You talk about transparency. They have issued a public statement. They've also put a significant range of decision-making documentation on their website so that people can access it. So, I think, from a transparency point of view, NRW have addressed that issue.
Yn amlwg, mae hon yn drwydded fyw, ac fel y cyfryw, mater ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru ydyw. Rydych yn sôn am dryloywder. Maent wedi cyhoeddi datganiad cyhoeddus. Maent hefyd wedi gosod amrywiaeth sylweddol o ddogfennaeth y broses o wneud penderfyniadau ar eu gwefan fel y gall pobl ei gweld. Felly, o safbwynt tryloywder, rwy'n credu bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi mynd i'r afael â'r mater hwnnw.
Thank you, Cabinet Secretary. You'll be aware that I raised two questions yesterday on the business statement, and I do appreciate the constraints you face in terms of responding to these as a result of the legal position that you're in at the moment. But I did ask a question on the business statement regarding the lack of an environmental impact assessment on the Hinkley Point mud concerns, and I think that's something that clearly would be helpful if at all possible, to have some kind of clarification on prospects for an environmental impact assessment, but also constituents have raised specific concerns, which I did also raise in the Petitions Committee debate, about inadequate sampling of deeper layers of mud. So, clearly, there is a great deal of public concern, and I am aware that Richard Bramhall of the Low Level Radiation Campaign, a former member of the UK Government's committee examining radiation risks for internal emitters, voiced worries about the test. So, again, this is an opportunity today to put those questions again on the record, and I also would be grateful for any further clarification, within the constraints that you face, that you can give us.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn gwybod fy mod wedi gofyn dau gwestiwn ddoe ynglŷn â'r datganiad busnes, ac rwy'n deall y cyfyngiadau a wynebwch o ran ymateb i'r rhain o ganlyniad i'r sefyllfa gyfreithiol rydych ynddi ar hyn o bryd. Ond fe ofynnais gwestiwn ynglŷn â'r datganiad busnes yn ymwneud â diffyg asesiad o'r effaith amgylcheddol o ran y pryderon ynghylch mwd Hinkley Point, ac rwy'n credu bod hynny'n sicr yn rhywbeth a fyddai o gymorth os yn bosibl, er mwyn cael rhyw fath o eglurhad ar y rhagolygon ar gyfer asesiad o'r effaith amgylcheddol, ond mae etholwyr wedi mynegi pryderon penodol, y rhoddais innau hefyd sylw iddynt yn nadl y Pwyllgor Deisebau, ynghylch samplu annigonol o haenau dyfnach o fwd. Felly, yn amlwg, ceir llawer iawn o bryder cyhoeddus, ac rwy'n ymwybodol fod Richard Bramhall o'r Ymgyrch Ymbelydredd Lefel Isel, cyn-aelod o bwyllgor Llywodraeth y DU sy'n ystyried risgiau ymbelydredd allyrwyr mewnol, wedi lleisio pryderon am y prawf. Felly, unwaith eto, dyma gyfle heddiw i gofnodi'r cwestiynau hynny eto, a hefyd buaswn yn ddiolchgar am unrhyw eglurhad pellach y gallwch ei roi i ni, o fewn y cyfyngiadau sy'n eich wynebu.
I think a key point to note is the non-EIA approach doesn't mean a full and thorough environmental assessment was not undertaken. A radiological assessment was carried out, it was supported by experts, as well as the wider environmental and human health assessments that are needed for the marine licence determination. An EIA was carried out on the Hinkley Point C project overall. The EIA was submitted as part of the supporting information supplied with the application for the marine licence and as such was considered in the determination—[Interruption.]
Credaf mai un pwynt allweddol i'w nodi yw nad yw diffyg asesiad o'r effaith amgylcheddol yn golygu na wnaed asesiad amgylcheddol llawn a thrylwyr. Cynhaliwyd asesiad radiolegol, fe'i cefnogwyd gan arbenigwyr, yn ogystal â'r asesiadau iechyd amgylcheddol a dynol ehangach sydd eu hangen ar gyfer gwneud penderfyniad ynghylch trwydded forol. Cynhaliwyd asesiad o'r effaith amgylcheddol ar brosiect Hinkley Point C yn gyffredinol. Cyflwynwyd yr asesiad o'r effaith amgylcheddol yn rhan o'r wybodaeth ategol a ddarparwyd gyda'r cais am y drwydded forol ac fel y cyfryw, fe'i ystyriwyd yn y penderfyniad—[Torri ar draws.]
Carry on, Minister. Gareth Bennett.
Parhewch, Weinidog. Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. I don't want to add a lot to what the other Members have said—ones who have raised points. We did have a debate on this in May, as Rhun mentioned, and it has to be acknowledged that there is a wide public anxiety about this issue. We spoke about the environmental impact assessment, or the lack of it, in the debate we had in May. I don't really think those issues have been addressed, or at least, at the very least, there is a public perception, certainly, that these issues haven't been addressed. I think that we do need to curb public anxieties, address the issues, and I think we do have to have some greater level of testing before we go ahead with this. So, hopefully you can respond positively to that, Minister.
Diolch, Lywydd. Nid wyf eisiau ychwanegu llawer at yr hyn a ddywedodd yr Aelodau eraill—y rhai sydd wedi gofyn cwestiynau. Fe gawsom ddadl ar hyn ym mis Mai, fel y soniodd Rhun, ac mae'n rhaid cydnabod bod pryder cyhoeddus eang ynglŷn â'r mater hwn. Buom yn siarad am yr asesiad o'r effaith amgylcheddol, neu ddiffyg asesiad o'r fath, yn y ddadl a gawsom ym mis Mai. Nid wyf yn meddwl mewn gwirionedd fod y materion hynny wedi cael sylw, neu o leiaf, ceir canfyddiad ymysg y cyhoedd, yn sicr, nad yw'r materion hyn wedi cael sylw. Credaf fod angen inni leddfu pryderon y cyhoedd, mynd i'r afael â'r materion sy'n codi, a rhaid inni gael lefel uwch o brofi cyn inni fwrw ymlaen â hyn. Felly, gobeithio y gallwch ymateb yn gadarnhaol i hynny, Weinidog.
Well, I think I did. Certainly, when we had the debate last term, I made it very clear that the Welsh Government is very keen to reassure the public and Members, and I think I addressed that in the debate.
Wel, rwy'n credu fy mod wedi gwneud. Yn sicr, pan gawsom ddadl y tymor diwethaf, fe'i gwneuthum yn glir iawn fod Llywodraeth Cymru yn awyddus i dawelu meddwl y cyhoedd a'r Aelodau, ac rwy'n credu fy mod wedi ymdrin â hynny yn y ddadl.
Thank you very much. I understand the constraints that the Cabinet Secretary is under, but I wanted to use the opportunity to express the concern there is in my constituency of Cardiff North. A lot of constituents have contacted me and it has been raised in a number of meetings that I've been at. There is concern about the safety in Cardiff, so I feel we should do all we can to explore, to whatever end we can, to, if necessary, reassure people. If it is safe, then we need to be able to do that.
I did speak, raising these issues, in the Petitions Committee on 23 May. And I know that, now, more information is being sought about Hinkley A, which we know has been decommissioned, but that in 2001, Magnox Electric, which then owned the original Hinkley site, was fined £100,000 for breaching nuclear waste disposal and plant maintenance legislation. So, obviously, that is a concern for members of the public to know that that has happened.
I also echo the question about why this particular place was chosen for the dumping to take place when it's only 2 km, I believe, from the shore. And what are the benefits to us in south Wales by having this mud dumped here? What sort of discussions or debates did take place about that decision? So, I'm anxious that any further scientific evidence that could be obtained is obtained, and I know that Professor Barnham has raised particular issues, so I would urge the Cabinet Secretary to do all that she can to address the concerns of the public about the possible dangers.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n deall y cyfyngiadau ar Ysgrifennydd y Cabinet, ond roeddwn am ddefnyddio'r cyfle i fynegi'r pryder yn fy etholaeth yng Ngogledd Caerdydd. Mae llawer o etholwyr wedi cysylltu â mi ac mae wedi cael ei godi mewn nifer o gyfarfodydd y bûm ynddynt. Ceir pryder am ddiogelwch yng Nghaerdydd, felly rwy'n teimlo y dylem wneud popeth yn ein gallu i archwilio, ym mha bynnag fodd y gallwn, er mwyn tawelu meddyliau pobl os oes angen. Os yw'n ddiogel, yna mae angen inni allu gwneud hynny.
Fe siaradais er mwyn codi'r materion hyn yn y Pwyllgor Deisebau ar 23 Mai. A gwn fod rhagor o wybodaeth yn cael ei geisio bellach am Hinkley A, y gwyddom ei fod wedi'i ddatgomisiynu, ond bod Magnox Electric, a oedd yn berchen ar y safle Hinkley gwreiddiol ar y pryd, wedi cael dirwy o £100,000 yn 2001 am dorri deddfwriaeth waredu gwastraff niwclear a chynnal a chadw safleoedd. Felly, yn amlwg, mae'n destun pryder i aelodau o'r cyhoedd wybod bod hynny wedi digwydd.
Hefyd, rwyf am ategu'r cwestiwn ynglŷn â pham y dewiswyd y lle penodol hwn ar gyfer dympio 2 km yn unig, rwy'n credu, o'r lan. A beth yw'r manteision i ni yn ne Cymru o gael y mwd hwn wedi'i ddympio yma? Pa fath o drafodaethau neu ddadleuon a ddigwyddodd ynghylch y penderfyniad hwnnw? Felly, rwy'n awyddus iawn i weld unrhyw dystiolaeth wyddonol bellach y gellid ei chael yn dod i law, a gwn fod yr Athro Barnham wedi codi'r materion hyn, felly buaswn yn annog Ysgrifennydd y Cabinet i wneud popeth a all i fynd i'r afael â phryderon y cyhoedd am y peryglon posibl.
I mentioned before that, obviously, this is a live licence, so it is a matter for NRW, and concerns can continue to be addressed to them. I do think they have taken the step of making a public statement, making sure a significant range of decision-making documentation has been placed on the website in order to reassure the public. And as I say, I took my position to do that also in the debate that we had last term.
Soniais cyn hynny, yn amlwg, fod hon yn drwydded fyw, felly mae'n fater ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru, a gellir parhau i gyfeirio pryderon atynt hwy. Rwy'n meddwl eu bod wedi cymryd y cam o wneud datganiad cyhoeddus, gan wneud yn siŵr fod amrywiaeth sylweddol o ddogfennaeth y broses o wneud penderfyniadau wedi'i rhoi ar y wefan er mwyn rhoi sicrwydd i'r cyhoedd. Ac fel y dywedaf, fe wneuthum hynny hefyd yn y ddadl a gawsom y tymor diwethaf.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf gan Nick Ramsay.
The next item, therefore, is the 90-second statements, and the first is from Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Last weekend I was delighted to welcome Chief Chinamhora from Zimbabwe to Monmouthshire, who is responsible for over 280,000 people in his area. The chief, the mayor of Abergavenny and I led the 'march for Africa' at the Abergavenny Food Festival, invited by Martha and David Holman from the Gilwern-based charity Love Zimbabwe.
I've known Martha and David for the past seven years and I've watched the charity grow into a thriving connection between Zimbabwe and Wales. Links have been made with schools, societies, businesses and Government officials. They've established a vibrant educational programme with Lampeter university, taking students to their community centre in Zimbabwe. They now hope to extend this programme to Cardiff University and the University of South Wales.
I am honoured to invite the Chief to the Senedd today. He's in the gallery this afternoon, along with Martha and Dave, to meet my fellow AMs. I understand that he is the only Chief in recent history to come to the UK from Zimbabwe. Love Zimbabwe has recently won grant funding from the Wales for Africa programme to undertake a conservation project on four hectares of new land. On their next visit in April they plan to take books over for the new library building, accompanied by my colleague John Griffiths, among others.
We are delighted to invite Chief Chinamhora to Wales and hope that this is the beginning of an enduring and lasting friendship between our two countries.
Diolch, Lywydd. Y penwythnos diwethaf roeddwn yn falch iawn o groesawu'r Pennaeth Chinamhora o Zimbabwe, sy'n gyfrifol am dros 280,000 o bobl yn ei ardal, i sir Fynwy. Arweiniodd y Pennaeth, maer y Fenni a minnau yr 'Orymdaith dros Affrica' yng Ngŵyl Fwyd y Fenni, drwy wahoddiad Martha a David Holman o elusen Love Zimbabwe, a leolir yng Ngilwern.
Rwy'n adnabod Martha a David ers saith mlynedd ac rwyf wedi gwylio'r elusen yn tyfu'n gysylltiad ffyniannus rhwng Cymru a Zimbabwe. Mae cysylltiadau wedi'u gwneud ag ysgolion, cymdeithasau, busnesau a swyddogion y Llywodraeth. Maent wedi sefydlu rhaglen addysgol fywiog gyda Phrifysgol Llanbedr Pont Steffan, gan fynd â myfyrwyr i'w canolfan gymunedol yn Zimbabwe. Maent bellach yn gobeithio ymestyn y rhaglen i gynnwys Prifysgol Caerdydd a Phrifysgol De Cymru.
Anrhydedd yw cael gwahodd y Pennaeth i'r Senedd heddiw. Mae yn yr oriel y prynhawn yma, gyda Martha a Dave, i gyfarfod â fy nghyd-Aelodau Cynulliad. Deallaf mai ef yw'r unig Bennaeth mewn hanes diweddar i ddod i'r DU o Zimbabwe. Mae Love Zimbabwe wedi ennill arian grant yn ddiweddar o'r rhaglen Cymru o Blaid Affrica i gyflawni prosiect cadwraeth ar bedwar hectar o dir newydd. Ar eu hymweliad nesaf ym mis Ebrill maent yn bwriadu mynd â llyfrau draw ar gyfer adeilad newydd y llyfrgell, yng nghwmni fy nghyd-Aelod John Griffiths, ymhlith eraill.
Rydym yn falch iawn o wahodd y Pennaeth Chinamhora i Gymru ac yn gobeithio bod hyn yn ddechrau ar gyfeillgarwch hir a pharhaol rhwng ein dwy wlad.
Yr wythnos diwethaf, cafwyd gwasanaeth arbennig yn Ysgol Glan Clwyd i ddathlu llwyddiant plentyn o flwyddyn 8 mewn cystadleuaeth ryngwladol gan Airbus ar gyfer pobl ifanc. Yr her oedd cynllunio roced. Allan o dros 900 o gystadleuwyr ar draws y byd, daeth Max Bentley o Brestatyn yn gyntaf o'r rhain i gyd. Roedd hi'n fraint cael ymuno â Max a blwyddyn 8 i gydnabod y wobr ryngwladol hon gan Airbus am gynllunio roced a helpu i wella eu rhaglen ofod. Mae'n glod iddo ef a'i deulu, ond hefyd i'r ysgol. Dywedodd Max:
'Mae wedi bod yn brofiad anhygoel. Rwyf yn hynod o falch fy mod wedi ennill y gystadleuaeth. Rwy'n gobeithio dilyn llwybrau astudio pynciau STEM, ac rwy'n edrych ymlaen at y dyfodol. Diolch yn fawr iawn i Airbus am y cyfle.'
Felly, unwaith eto, llongyfarchiadau Max ac Ysgol Glan Clwyd—seren fawr y dyfodol.
Last week, a special service was held at Glan Clwyd school to celebrate the success of a year 8 pupil in an international competition held by Airbus for young people. The challenge was to design a rocket, and out of 900 competitors across the globe, Max Bentley from Prestatyn came first. It was a privilege to join with Max and the rest of year 8 to recognise this international award from Airbus to design a rocket and to help to improve their space programme. It is great praise to him, his family and also the school. Max said:
'It’s been an incredible experience. I’m exceptionally pleased that I won this competition. I hope that I can follow up on this and study STEM subjects, and I look forward to the future. Thank you very much to Airbus for the opportunity.'
So, once again, congratulations Max and Ysgol Glan Clwyd—great stars of the future.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar graffu ôl-ddeddfwriaethol ar Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013. Rwy'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Russell George.
The next item is the debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee report on post-legislative scrutiny of the Active Travel (Wales) Act 2013. I call on the Chair of the committee to move the motion—Russell George.
Cynnig NDM6780 Russell George
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei ymchwiliad i'r Gwaith Craffu ar ôl Deddfu ar Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 13 Mehefin 2018.
Motion NDM6780 Russell George
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Economy, Infrastructure and Skills Committee on its inquiry into Post-Legislative Scrutiny of the Active Travel (Wales) Act 2013 which was laid in the Table Office on 13 June 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Nearly five years ago, in November 2013, the Active Travel (Wales) Act became law. The Act was intended to create a generational change, and transform the way we travel on essential journeys, to work and to school, making walking and cycling the norm.
The reasons for doing this I think are clear: active travel promotes better health, reduces pollution and congestion. In fact, the committee has had first-hand experience to add to the wealth of evidence on the subject. We put bike, car and train head to head to launch our report. Setting out from the Welsh Government offices in Cathays park, committee members raced back to the Senedd early one morning in May. And I would like to invite you just to watch the screens, to watch the results of that race.
Diolch, Lywydd. Bron bum mlynedd yn ôl, ym mis Tachwedd 2013, daeth Deddf Teithio Llesol (Cymru) i rym. Bwriad y Ddeddf oedd creu newid o un genhedlaeth i'r llall, a thrawsnewid ein ffordd o wneud teithiau hanfodol i'r gwaith ac i'r ysgol, gan wneud cerdded a beicio yn norm.
Credaf fod y rhesymau dros wneud hyn yn glir: mae teithio llesol yn hyrwyddo iechyd gwell, yn lleihau llygredd a thagfeydd. Yn wir, cafodd y pwyllgor brofiad uniongyrchol i'w ychwanegu at y cyfoeth o dystiolaeth ar y pwnc. Cawsom gystadleuaeth rhwng y beic, y car a'r trên er mwyn lansio ein hadroddiad. Gan ddechrau o swyddfeydd Llywodraeth Cymru ym Mharc Cathays, cafodd aelodau'r pwyllgor ras yn ôl i'r Senedd yn gynnar un bore ym mis Mai. A hoffwn eich gwahodd i wylio'r sgriniau, i weld canlyniadau'r ras honno.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Dangoswyd cyflwyniad clyweledol. Mae’r trawsgrifiad mewn dyfynodau isod yn drawsgrifiad o’r cyfraniadau llafar yn y cyflwyniad.
An audio-visual presentation was shown. The transcription in quotation marks below is a transcription of the oral contributions in the presentation.
'It's 8.30 a.m. in Cardiff city centre, and these Assembly Members are kick-starting their day with an experiment. They want to draw attention to the benefits of so-called active travel, meant to encourage us to ditch the car for healthier ways to get around, but, so far, it's seeing poor results.'
'Mae'n 8.30 a.m. yng nghanol dinas Caerdydd, ac mae'r Aelodau Cynulliad hyn yn dechrau eu diwrnod gydag arbrawf. Maent am dynnu sylw at fanteision teithio llesol fel y'i gelwir, sy'n anelu i'n hannog i ddod allan o'r car er mwyn teithio o gwmpas mewn ffyrdd iachach, ond hyd yma, mae'r canlyniadau wedi bod yn wael.'
Russell George: 'So, this morning, we're going to get from this point into work, and we're going through different modes of transport—walking, on the bikes, and by—[Interruption.] There we are—well done, Lee.'
Russell George: 'Felly, y bore yma, rydym yn mynd i fynd o'r fan hon i mewn i'r gwaith, ac rydym am fynd drwy ddefnyddio dulliau gwahanol o deithio—cerdded, beicio, ac—[Torri ar draws.] Dyna ni—da iawn, Lee.'
Lee Waters: 'I'm very keen.'
Lee Waters: 'Rwy'n frwdfrydig iawn.'
Russell George: 'And by taxi as well. We're going to see who gets there first. Right, ready? Five, four, three—'
Russell George: 'Ac mewn tacsi hefyd. Rydym yn mynd i weld pwy fydd yn cyrraedd yno yn gyntaf. Iawn, barod? Pump, pedwar, tri—'
Lee Waters: 'Get out of my way, Russell.'
Lee Waters: 'O'r ffordd, Russell.'
Russell George: '—two, one. There we are.
Well, actually, we aren't walking and cycling more, which is quite disappointing really. The legislation was brought forward five years ago. Funding is being enabled to local authorities to build better walking and cycling routes. What we have found is that, in most locations, actually, walking and cycling hasn't improved. And when it comes to children walking to school, that figure has actually declined, so that's a really worrying figure, really. Our recommendations to Government are about what they need to do to make the active travel legislation come alive, effectively.'
Russell George: '—dau, un. Dyna ni.
Wel, mewn gwirionedd, nid ydym yn cerdded a beicio mwy, sy'n siomedig iawn a dweud y gwir. Cyflwynwyd y ddeddfwriaeth bum mlynedd yn ôl. Mae arian yn cael ei ryddhau i awdurdodau lleol ar gyfer creu llwybrau cerdded a beicio gwell. Yn y rhan fwyaf o lefydd, yr hyn a welsom yw bod lefelau cerdded a beicio heb wella. Ac o ran plant yn cerdded i'r ysgol, mae'r ffigur hwnnw wedi gostwng mewn gwirionedd, felly mae hynny'n peri pryder a bod yn onest. Mae ein hargymhellion i'r Llywodraeth yn ymwneud â beth sydd angen iddynt ei wneud i fywiogi'r ddeddfwriaeth teithio llesol i bob pwrpas.'
Lee Waters: 'I reckon we won.'
Lee Waters: 'Rwy'n credu mai ni enillodd.'
'Back in Cardiff, the bikes have crossed the finish line outside the Senedd, after a 15-minute ride, closely followed by Joyce in her taxi, five minutes later, with Russell coming in 10 minutes after her.'
'Nôl yng Nghaerdydd, mae'r beiciau wedi croesi'r llinell y tu allan i'r Senedd, ar ôl taith 15 munud, gyda Joyce yn cyrraedd yn fuan wedyn yn ei thacsi, bum munud yn ddiweddarach, a Russell yn cyrraedd 10 munud ar ei hôl hi.'
Lee Waters: 'You don't need to be a hero, or a green god, to cycle. Give it a try. For short journeys, it's often the quickest and most convenient way to get around.'
Lee Waters: 'Nid oes angen i chi fod yn arwr, neu'n dduw gwyrdd, i feicio. Rhowch gynnig arni. Ar gyfer teithiau byr, dyna'r ffordd gyflymaf a mwyaf cyfleus yn aml o symud o gwmpas.'
Russell George: 'And it's good for your lifestyle.'
Russell George: 'Ac mae'n dda i'ch ffordd o fyw.'
Joyce Watson: 'But I'm a walker, so I would have walked this very happily.'
Joyce Watson: 'Ond cerddwr ydw i, felly buaswn wedi bod yn hapus iawn i'w gerdded.'
'Hopefully, going forward, this will get more of us on our bikes.'
'Gobeithio, wrth symud ymlaen, y bydd hyn yn gwneud i fwy ohonom fynd ar gefn ein beiciau.'
Well. I even bought a new pair of trainers for the race, and I still lost—but there we are.
Light-hearted though it was, there was of course a serious message behind what we were doing back in May. The cyclists reached their destination first, and the journey of course for them was inexpensive, and provided a great opportunity to exercise. Yet since the Act has become law, rates of active travel have been static in Wales. And, perhaps more disappointingly, the number of children and young people cycling or walking to school has actually decreased.
So, the committee’s post-legislative scrutiny of the active travel Act sought to find out why. So, we spoke to a number of witnesses during the course of our inquiry, including local authorities, planners, engineers. We heard from Sustrans, Living Streets, Public Health Wales. We spoke to disability campaigners and service users. We received formal responses to our consultation, as well as over 2,500 responses to our committee survey. And we held five focus groups across Wales, to hear from groups of people who are not currently walking or cycling.
The evidence was very clear. There are two main barriers to active travel: feeling unsafe and the lack of appropriate infrastructure. Now, interestingly, the First Minister has said himself that he would not feel safe cycling through the city here in Cardiff. Some members of the committee have told me that they do ride in the city and it's very pleasant and they particularly enjoy riding along some of the off-road cycle pathways.
Wel. Fe brynais bâr newydd o esgidiau ymarfer ar gyfer y ras, ac fe gollais er hynny—ond dyna ni.
Er ei fod yn hwyl, roedd yna neges ddifrifol wrth wraidd yr hyn a wnaethom yn ôl ym mis Mai. Y beicwyr a gyrhaeddodd yn gyntaf, ac roedd y daith iddynt hwy'n rhad, ac yn gyfle gwych i wneud ymarfer corff. Eto ers i'r Ddeddf ddod yn gyfraith, mae cyfraddau teithio llesol wedi aros yn yr unfan yng Nghymru. Ac yn fwy siomedig efallai, mae nifer y plant a'r bobl ifanc sy'n beicio neu'n cerdded i'r ysgol wedi gostwng.
Felly, ceisiodd gwaith craffu ar ôl deddfu'r pwyllgor ar y Ddeddf teithio llesol ddarganfod beth oedd y rheswm dros hyn. Aethom ati i siarad â nifer o dystion yn ystod ein hymchwiliad, gan gynnwys awdurdodau lleol, cynllunwyr, peirianwyr. Clywsom gan Sustrans, Strydoedd Byw, Iechyd Cyhoeddus Cymru. Buom yn siarad ag ymgyrchwyr anabledd a defnyddwyr gwasanaethau. Cawsom ymatebion ffurfiol i'n hymgynghoriad, yn ogystal â dros 2,500 o ymatebion i arolwg ein pwyllgor. A chynhaliwyd pum grŵp ffocws ledled Cymru i glywed gan grwpiau o bobl nad ydynt yn cerdded na'n beicio ar hyn o bryd.
Roedd y dystiolaeth yn glir iawn. Ceir dau brif rwystr i deithio llesol: teimlo'n anniogel a diffyg seilwaith priodol. Nawr, yn ddiddorol, mae'r Prif Weinidog wedi dweud ei hun na fyddai'n teimlo'n ddiogel yn beicio drwy'r ddinas yma yng Nghaerdydd. Mae rhai aelodau o'r pwyllgor wedi dweud wrthyf eu bod yn beicio yn y ddinas a bod hynny'n braf iawn ac maent yn mwynhau beicio ar hyd rhai o'r llwybrau beicio oddi ar y ffordd yn arbennig.
But in every town in Wales, there are still areas where it’s hard and unpleasant to walk and ride. There are cyclists who share roads with heavy traffic, where potholes are obstacles and create other dangers as well, where cycle pathways are simply too narrow or too short or badly placed, and where pavement parking has made it impossible to walk safely. In a couple of weeks, campaigners from across Wales will be 'Cycling on the Senedd' to draw attention to the fact that spending on active travel in Wales is about half the level it needs to be.
Of course, active travel was never going to change the way we travel overnight, but it was supposed to change the way local authorities, planners and engineers approached their work. The Act required local authorities to produce maps of existing routes and maps of the integrated networks they would like to achieve. Our inquiry found that there was confusion over the purpose of the maps, which proved expensive and time consuming to produce. Members of the public expected to have a map that they could use to plan their route to work or school, but that was not the result. The Minister expected the integrated network maps to be ambitious and aspirational, but engineers told us that they were wary of raising expectations and that no professional would put a plan together without regard to the resources available. As it stands, there is simply not enough funding.
The committee has recommended resource equivalent to £20 per head per annum. That figure is based on best practice in other parts of the UK. It’s not everything we’d want if there was a magic money tree, but it’s a figure that we thought was pragmatic and campaigners gathering here in a couple of weeks agree. The Cabinet Secretary accepted that recommendation in principle, but in doing so he highlighted that even with the additional capital allocation of £60 million, which he announced during the course of the inquiry, total funding for active travel amounts to just under £92 million over three years. But by his own calculation, a budget of £62 million per year is needed to provide the called for funding: a shortfall of over 50 per cent.
I understand, of course, the competing demands for funding. But if the Government is going to bring ambitious legislation to the table then it must also bring the means to deliver that ambition. I'd suggest that we will not persuade large numbers of new people to adopt active travel until the infrastructure is in place and to enable them to feel safe when walking and cycling. And infrastructure will not be delivered without funding, I'd suggest.
Of course, it's not all about funding, I accept that. There are, of course, needs for behavioural change also. The committee heard that since the Act came into force in 2013, the approach to behavioural change has been inconsistent and poorly planned. The committee heard of a cultural barrier that is preventing active travel being placed at the heart of infrastructure design, with a traditional approach to engineering trumping innovation. Witnesses questioned the commitment of local authority leaders at senior level to champion the change, rather than just leaving it to their cycling officer to deliver in isolation.
Living Streets told us that the day before the anniversary of the active travel Act, the Welsh Government stopped funding for Let’s Walk Cymru. They told us that left Wales without any Government-funded walking schemes, apart from the Active Journeys scheme. And Sustrans told us that only 8 per cent of schools are engaged in the active journeys to school programme.
The Cabinet Secretary tells us that he has accepted in principle our recommendation to include co-production as a minimum standard. However, his response also states that he considers doing so as counter-productive and potentially more expensive. So, I would be grateful if the Cabinet Secretary could clarify that point and whether he indeed accepts our recommendation or not.
I do look forward to the debate this afternoon and hearing contributions from Members before summing up the debate later on.
Ond ym mhob tref yng Nghymru, ceir ardaloedd lle mae'n anodd ac yn annymunol i gerdded a beicio. Mae rhai beicwyr yn rhannu ffyrdd gyda thraffig trwm, lle mae tyllau'n rhwystrau ac yn creu peryglon eraill yn ogystal, lle mae llwybrau beicio'n rhy gul neu'n rhy fyr neu wedi'u lleoli'n wael, a lle mae parcio ar y palmant wedi'i gwneud yn amhosibl cerdded yn ddiogel. Mewn ychydig wythnosau, bydd ymgyrchwyr o bob rhan o Gymru'n 'Beicio i'r Senedd' i dynnu sylw at y ffaith bod gwariant ar deithio llesol yng Nghymru tua hanner y lefel sydd angen iddo fod.
Wrth gwrs, nid oedd teithio llesol byth yn mynd i newid y ffordd y teithiwn dros nos, ond roedd i fod i newid y ffordd roedd awdurdodau lleol, cynllunwyr a pheirianwyr yn gwneud eu gwaith. Roedd y Ddeddf yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gynhyrchu mapiau o lwybrau presennol a mapiau o'r rhwydweithiau integredig y byddent yn hoffi eu creu. Canfu ein hymchwiliad fod yna ddryswch ynglŷn â diben y mapiau, a oedd yn ddrud ac yn cymryd llawer o amser i'w cynhyrchu. Disgwyliai aelodau'r cyhoedd gael map y gallent ei ddefnyddio i gynllunio eu taith i'r gwaith neu i'r ysgol, ond nid dyna a ddigwyddodd. Roedd y Gweinidog yn disgwyl i fapiau'r rhwydwaith integredig fod yn uchelgeisiol, ond dywedodd peirianwyr wrthym nad oeddent eisiau codi disgwyliadau ac na fyddai unrhyw weithiwr proffesiynol yn creu cynllun heb ystyried yr adnoddau sydd ar gael. Fel y mae pethau, nid oes digon o gyllid ar gael.
Mae'r pwyllgor wedi argymell adnoddau'n cyfateb i £20 y pen y flwyddyn. Mae'r ffigur hwnnw'n seiliedig ar arferion gorau mewn rhannau eraill o'r DU. Nid yw'n bopeth y byddem ei eisiau pe bai coeden arian hud ar gael, ond mae'n ffigur pragmataidd yn ein barn ni ac mae'r ymgyrchwyr a fydd yn ymgasglu yma mewn ychydig wythnosau'n cytuno. Derbyniodd Ysgrifennydd y Cabinet yr argymhelliad hwnnw mewn egwyddor, ond wrth wneud hynny, tynnodd sylw at y ffaith y bydd cyfanswm y cyllid ar gyfer teithio llesol, hyd yn oed gyda'r dyraniad cyfalaf ychwanegol o £60 miliwn a gyhoeddwyd ganddo yn ystod yr ymchwiliad, ychydig o dan £92 miliwn dros dair blynedd. Ond yn ôl ei gyfrif ei hun, mae angen cyllideb o £62 miliwn y flwyddyn i ddarparu'r cyllid y gelwir amdano: diffyg o dros 50 y cant.
Rwy'n deall y galwadau sy'n cystadlu am arian wrth gwrs. Ond os yw'r Llywodraeth yn mynd i gyflwyno deddfwriaeth uchelgeisiol, rhaid iddi hefyd gyflwyno modd o gyflawni'r uchelgais hwnnw. Buaswn yn awgrymu na fyddwn yn darbwyllo nifer fawr o bobl newydd i fabwysiadu teithio llesol hyd nes y bydd y seilwaith yn ei le er mwyn iddynt allu teimlo'n ddiogel wrth gerdded a beicio. Ac ni chaiff seilwaith ei ddarparu heb arian.
Wrth gwrs, nid arian yw popeth, rwy'n derbyn hynny. Mae angen newid ymddygiad hefyd. Ers i'r Ddeddf ddod i rym yn 2013, clywodd y pwyllgor fod y dull o newid patrymau ymddygiad wedi bod yn anghyson ac wedi'u cynllunio'n wael. Clywodd y pwyllgor am rwystr diwylliannol sy'n atal teithio llesol rhag cael ei osod wrth wraidd y broses o gynllunio seilwaith, gydag ymagwedd draddodiadol tuag at beirianneg yn drech nag arloesedd. Roedd tystion yn cwestiynu ymrwymiad arweinwyr awdurdodau lleol ar lefel uwch i hyrwyddo'r newid, yn hytrach na'i adael i'w swyddog beicio ei gyflawni ar ei ben ei hun.
Dywedodd Strydoedd Byw fod Llywodraeth Cymru, ar y diwrnod cyn i'r Ddeddf teithio llesol droi'n flwydd oed, wedi rhoi'r gorau i ariannu Dewch i Gerdded Cymru. Roeddent yn dweud bod y penderfyniad hwnnw wedi gadael Cymru heb unrhyw gynllun cerdded sy'n cael ei ariannu gan y Llywodraeth, ar wahân i'r cynllun Teithiau Llesol. A dywedodd Sustrans wrthym mai 8 y cant o ysgolion yn unig sy'n rhan o'r rhaglen teithiau llesol i'r ysgol.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrthym ei fod wedi derbyn mewn egwyddor ein hargymhelliad y dylid cynnwys cydgynhyrchu fel safon ofynnol. Fodd bynnag, mae ei ymateb hefyd yn nodi ei fod yn ystyried bod gwneud hynny'n wrthgynhyrchiol ac o bosibl yn fwy costus. Felly, buaswn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet egluro'r pwynt hwnnw ac a yw'n derbyn ein hargymhelliad ai peidio.
Rwy'n edrych ymlaen at y ddadl y prynhawn yma a chlywed cyfraniadau gan yr Aelodau cyn crynhoi'r ddadl yn nes ymlaen.
We should not be surprised that the Cabinet Secretary has only accepted in principle our first recommendation, which considered a lack of strategic leadership at both Welsh Government and local authority levels to be responsible for the lack of progress made to date, where leadership from the Welsh Government should be strengthened and its expectation of leadership at local level made clear.
It is all well and good for the Cabinet Secretary to say that,
'The Welsh Government has already shown leadership in the implementation of the Active Travel Act',
but as our Chair, Russell George, states in the report’s foreword,
'It’s time now for the Government to change its own behaviour, show some real leadership and get the Act’s ambitions on its feet and moving.'
In fact, the Cabinet Secretary’s wishy-washy, self-excusing response that he will continue to champion this agenda and that local authorities have a clear role to play, therefore, simply won’t wash. Neither will his acceptance in principle only of our recommendation that the Welsh Government should revise its statutory guidance to include co-production as a minimum standard for the delivery of the Active Travel (Wales) Act, involving stakeholders not only in the identification of an issue, but enabling them to be part of the solution.
Describing co-production techniques as merely a 'tool to develop good schemes' illustrates the Cabinet Secretary's continuing failure to understand that co-production is about doing things differently—designing and delivering services with people and communities in order to improve lives and strengthen those communities. Co-production is not about austerity; it's part of a global movement that is now decades old and has made significant improvements across our planet. This is about moving from needs–based approaches to strength-based development—helping people in communities to identify the strengths they already have, and utilising those strengths with them.
In July 2017, I opened and spoke at an Assembly event with the ESP Group on making transport services and technology work for inclusion and well-being. The ESP Group helps major transport operators and cities deliver customer services today and design mobility services for the future, with clients such as Transport for London, the Rail Delivery Group, ScotRail, Stagecoach, London councils and the Scottish Government. As I said there, I am pleased to be working with the Co-production Network for Wales and the growing number of organisations across Wales embracing co-production principles, recognising that this is not about austerity, but about unlocking people's strengths to build better lives and stronger communities.
I also quoted the Bevan Foundation statement that if people feel that policies are imposed on them, the policies don’t work, and that a new programme should be produced with communities and not directed top-down. They added that we can deliver more by understanding what matters and by designing backwards, using the front end as the process-design system, where community involvement in co-designing and co-delivering local services should therefore be central.
In contrast, Guide Dogs Cymru and RNIB Cymru were clear to committee that, although routes can become a no-go zone, there has been very little engagement with blind and partially sighted people or with organisations that represent their views. As the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 states, public bodies must take all reasonable steps to ensure that people are able to contribute to their community, and that they are informed, included and listened to. The Cabinet Secretary must understand that to achieve this means an end to telling people what they can have, and instead asking them what they can achieve.
Sustrans Cymru, the charity making it easier for people to walk and cycle, sees the value in investing and linking up all forms of transport so that walking and cycling is an easy and accessible option. They describe the Wales and borders franchise procurement process as representing a,
'missed opportunity to better integrate walking and cycling with public transport',
and state that rail stations should be active travel hubs, making it easier for commuters, locals and visitors to get active.
In April 2017, I sponsored an Assembly event here for the infrastructure development company, Furrer+Frey, launching their White Paper on developing sustainable, agile, multimodal transport solutions for Wales. This included the full results of a YouGov Welsh public transport survey, which found that only 29 per cent of people think that public transport is well connected in Wales, with just 5 per cent very satisfied in north Wales. I will conclude with their statement that transport infrastructure connects communities and must be deployed in a sustainable, managed way using local resources, i.e. people, wherever possible.
Ni ddylem synnu nad yw Ysgrifennydd y Cabinet ond wedi derbyn ein hargymhelliad cyntaf mewn egwyddor yn unig, argymhelliad a oedd yn ystyried mai diffyg arweinyddiaeth strategol ar lefel Llywodraeth Cymru a'r awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am y diffyg cynnydd hyd yn hyn, lle dylid cryfhau arweinyddiaeth Llywodraeth Cymru ac egluro'r hyn y mae'n ei ddisgwyl gan arweinwyr lleol.
Un peth yw i Ysgrifennydd y Cabinet ddweud,
'Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi dangos arweinyddiaeth wrth roi’r Ddeddf
Teithio Llesol ar waith',
ond fel y mae ein Cadeirydd, Russell George, yn datgan yn rhagair yr adroddiad,
'Mae'n bryd nawr i'r Llywodraeth newid ei hymddygiad ei hun, dangos arweinyddiaeth go iawn a chymryd camau i wireddu uchelgeisiau'r Ddeddf.'
Yn wir, nid yw ymateb disylwedd, hunanesgusodol Ysgrifennydd y Cabinet y bydd yn parhau i hyrwyddo'r agenda hon a bod gan awdurdodau lleol rôl glir i'w chwarae yn gwneud y tro. Ac nid yw'n ddigon da iddo dderbyn mewn egwyddor yn unig ein hargymhelliad y dylai Llywodraeth Cymru adolygu ei chanllawiau statudol i gynnwys cydgynhyrchu fel safon ofynnol ar gyfer cyflwyno Deddf Teithio Llesol (Cymru), a chynnwys rhanddeiliaid nid yn unig yn y broses o nodi'r broblem, ond eu galluogi i fod yn rhan o'r ateb hefyd.
Mae disgrifio technegau cydgynhyrchu fel modd o ddatblygu cynlluniau da yn unig yn dangos methiant cyson Ysgrifennydd y Cabinet i ddeall bod cydgynhyrchu'n golygu gwneud pethau'n wahanol—llunio a darparu gwasanaethau gyda phobl a chymunedau er mwyn gwella bywydau a chryfhau'r cymunedau hynny. Nid yw cydgynhyrchu'n ymwneud â chyni; mae'n rhan o fudiad byd-eang sy'n ddegawdau oed bellach ac wedi gwneud gwelliannau sylweddol ar draws ein planed. Mae'n ymwneud â symud o ddulliau seiliedig ar anghenion tuag at ddatblygu sy'n seiliedig ar gryfder—helpu pobl mewn cymunedau i nodi'r cryfderau sydd ganddynt eisoes, a defnyddio'r cryfderau hynny gyda hwy.
Ym mis Gorffennaf 2017, agorais a siaradais mewn digwyddiad yn y Cynulliad gydag ESP Group ar wneud i wasanaethau trafnidiaeth a thechnoleg weithio dros gynhwysiant a lles. Mae'r ESP Group yn helpu gweithredwyr trafnidiaeth mawr a dinasoedd i ddarparu gwasanaethau i gwsmeriaid heddiw a llunio gwasanaethau symudedd ar gyfer y dyfodol, gyda chleientiaid megis Transport for London, Rail Delivery Group, ScotRail, Stagecoach, cynghorau Llundain a Llywodraeth yr Alban. Fel y dywedais yno, rwy'n falch o weithio gyda Rhwydwaith Cydgynhyrchu Cymru a'r nifer gynyddol o sefydliadau ar draws Cymru sy'n arddel egwyddorion cydgynhyrchu, gan gydnabod nad yw hyn yn ymwneud â chyni, ond â datgloi cryfderau pobl i allu adeiladu bywydau gwell a chymunedau cryfach.
Hefyd dyfynnais ddatganiad Sefydliad Bevan sy'n dweud, os yw pobl yn teimlo bod polisïau'n cael eu gorfodi arnynt, nad yw'r polisïau hynny'n gweithio, ac y dylid cynhyrchu rhaglen newydd gyda chymunedau ac nid ei chyfeirio o'r brig i lawr. Ychwanegai y gallwn gyflawni mwy drwy ddeall beth sy'n bwysig a thrwy gynllunio tuag yn ôl, gan ddefnyddio'r pen blaen fel y system gynllunio proses, lle dylai ymwneud cymunedol mewn cydgynllunio a chyd-ddarparu gwasanaethau lleol fod yn ganolog.
Mewn cyferbyniad, dywedodd Cŵn Tywys Cymru ac RNIB Cymru yn glir wrth y pwyllgor, er bod llwybrau'n gallu troi'n fannau anhygyrch, ni fu fawr iawn o ymgysylltiad â phobl ddall a rhannol ddall na sefydliadau sy'n cynrychioli eu safbwyntiau. Fel y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn dweud, rhaid i gyrff cyhoeddus gymryd pob cam rhesymol i sicrhau bod pobl yn gallu cyfrannu at eu cymuned, a'u bod yn cael eu hysbysu, eu cynnwys a'u clywed. Rhaid i Ysgrifennydd y Cabinet ddeall bod cyflawni hyn yn galw am roi diwedd ar ddweud wrth bobl beth y gallant ei gael, a gofyn iddynt yn lle hynny beth y gallant ei gyflawni.
Mae Sustrans Cymru, yr elusen sy'n ei gwneud yn haws i bobl gerdded a beicio, yn gweld gwerth mewn buddsoddi a chysylltu pob math o drafnidiaeth fel bod cerdded a beicio yn opsiwn hawdd a hygyrch. Maent yn disgrifio proses gaffael masnachfraint Cymru a'r Gororau fel,
cyfle a gollwyd i integreiddio cerdded a beicio'n well gyda thrafnidiaeth gyhoeddus,
ac maent yn datgan y dylai gorsafoedd trên fod yn ganolfannau teithio llesol, gan ei gwneud yn haws i gymudwyr, pobl leol ac ymwelwyr gadw'n heini.
Ym mis Ebrill 2017, noddais ddigwyddiad Cynulliad yma ar gyfer y cwmni datblygu seilwaith Furrer+Frey, a oedd yn lansio eu Papur Gwyn ar ddatblygu atebion trafnidiaeth cynaliadwy, hyblyg, amlfodd ar gyfer Cymru. Roedd yn cynnwys canlyniadau llawn arolwg YouGov o drafnidiaeth gyhoeddus Cymru, a ganfu mai 29 y cant o bobl yn unig sy'n meddwl bod trafnidiaeth gyhoeddus wedi'i chydgysylltu'n dda yng Nghymru, gyda 5 y cant yn unig yn fodlon iawn yng ngogledd Cymru. Rwy'n gorffen gyda'u datganiad fod seilwaith trafnidiaeth yn cysylltu cymunedau a rhaid ei ddefnyddio mewn ffordd gynaliadwy a than reolaeth gan ddefnyddio adnoddau lleol, h.y. pobl, lle bynnag sy'n bosibl.
I think the active travel Act provides us with, yet again, a salutary lesson about the dynamic, or possibly the absence of a dynamic, in Welsh politics. It's Welsh politics that is inactive, in the sense that we pass a series of good intentions written into law that have wide consensus, because, actually, the reality of Welsh politics is that we share many of the same values—it's the implementation gap that's the problem. The fact that, yes, the active travel Act embodies clear principles and a clear sense of direction of travel and yet we've gone backwards by some measures, I think is a cause for us to pause and think about the nature of what we are doing here.
The First Minister's comments were referred to earlier, and I suppose I echo his comments about Geraint Thomas—more being done in 21 days for Wales than has been done in politics, maybe. You could say this: 'For Wales, see cycling'—or walking.
I think that, clearly, part of the problem, as has already been alluded to, is the level of funding. Ultimately, that is how we prioritise more than anything else. We've heard the figures and the funding gap that's been referred to—the £120 million that was promised over three years in the Wales infrastructure investment plan.
We are aeons behind, of course, many other small countries that are leaders in this field. We could be a leader too with the Nordic countries, with the Netherlands and with some of the German Länder. Those 2,000 Welsh football fans who went on a pilgrimage to Copenhagen and Aarhus—however you say it—will come back in awe, really. A disappointing football result, but their sense of admiration and appreciation of how the Danes approach public transport and active travel—that was the main thing that I was reading on Twitter.
The transformation of cities like Copenhagen into cycling cities—. Of course, what people forget is that Copenhagen was not always thus. That is a very recent cultural change, and it came about through clear political leadership that then fed through down into civil society as well. The massive 68 per cent rise in cycle traffic, the £240 million or 2 billion DKK invested just in one city in bike-friendly infrastructure—. And the result of that, of course, was that—what was it, two years ago—sensors clocked the new record that bikes now clearly outnumber cars in the city centre for the first time.
Moving to the recommendations of the report, it's good to see that the Welsh Government has accepted recommendation 7, which means that the current 'Planning Policy Wales' review and the planning guidance review will be used as an opportunity to strengthen support for active travel, and that's all well and good. But, really, what we need is active travel to be brought from where it has been, which is at the fringes of transport policy, to the core. That's really the nature of the challenge to all of us, quite frankly.
Recommendation 18 calls on the Welsh Government to create a recurring budget line for active travel funding, as we've heard, at the level of £17 to £20 per head per annum. That's the level of funding that would be required for us in Wales to—
Credaf fod y Ddeddf teithio llesol, unwaith eto, yn rhoi gwers lesol inni am ddynameg, neu absenoldeb dynameg, yng ngwleidyddiaeth Cymru. Mae gwleidyddiaeth Cymru yn anweithredol, yn yr ystyr ein bod yn pasio cyfres o fwriadau da wedi'u hysgrifennu mewn cyfraith ag iddynt gonsensws eang, oherwydd, mewn gwirionedd, realiti gwleidyddiaeth Cymru yw ein bod yn rhannu llawer o'r un gwerthoedd—y bwlch gweithredu yw'r broblem. Rwy'n credu bod y ffaith bod y Ddeddf teithio llesol, ydi, yn ymgorffori egwyddorion clir a synnwyr clir o gyfeiriad ac eto ein bod wedi mynd tuag yn ôl i raddau helaeth yn rheswm dros oedi ac ystyried natur yr hyn a wnawn yma.
Cyfeiriwyd at sylwadau'r Prif Weinidog yn gynharach, ac mae'n debyg fy mod yn ategu ei sylwadau am Geraint Thomas—mwy yn cael ei wneud mewn 21 diwrnod i Gymru nag a wnaed mewn gwleidyddiaeth, efallai. Gallech ddweud hyn: 'Ar Gymru, gweler beicio'—neu gerdded.
Fel y soniwyd eisoes, mae'n amlwg mai rhan o'r broblem yw lefel y cyllid. Yn y pen draw, dyna sut yr ydym yn blaenoriaethu yn fwy na dim arall. Rydym wedi clywed y ffigurau a'r bwlch ariannu y cyfeiriwyd ato—y £120 miliwn a addawyd dros dair blynedd yn y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru.
Rydym ar ei hôl hi'n enbyd, wrth gwrs, o gymharu â llawer o'r gwledydd bach eraill sy'n arweinwyr yn y maes hwn. Gallem fod yn arweinwyr hefyd gyda'r gwledydd Nordig, yr Iseldiroedd a rhai o Länder yr Almaen. Bydd y 2,000 o gefnogwyr pêl-droed Cymru a aeth ar bererindod i Copenhagen ac Aarhus—sut bynnag mae ei ddweud—yn dod yn ôl yn llawn rhyfeddod, mewn gwirionedd. Canlyniad siomedig i bêl-droed, ond eu hymdeimlad o edmygedd a gwerthfawrogiad o'r modd y mae'r Daniaid yn synied am drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol—dyna oedd y prif beth a ddarllenwn ar Twitter.
Trawsnewid dinasoedd fel Copenhagen yn ddinasoedd beicio—. Wrth gwrs, yr hyn y mae pobl yn ei anghofio yw nad oedd Copenhagen bob amser fel hyn. Newid diwylliannol diweddar iawn ydyw, a digwyddodd trwy arweiniad gwleidyddol eglur a oedd yn bwydo drwodd wedyn i gymdeithas sifil yn ogystal. Mae'r cynnydd anferth o 68 y cant mewn traffig beicio, y £240 miliwn neu'r 2 biliwn DKK a fuddsoddwyd mewn un ddinas yn unig ar seilwaith beicio-gyfeillgar—. A chanlyniad hynny, wrth gwrs, oedd—beth oedd hi, ddwy flynedd yn ôl—fod synwyryddion wedi cofnodi'r record newydd fod mwy o feiciau nag o geir bellach yng nghanol y ddinas am y tro cyntaf.
Gan symud at argymhellion yr adroddiad, mae'n dda gweld bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad 7, sy'n golygu y bydd yr arolwg 'Polisi Cynllunio Cymru' presennol yn cael ei ddefnyddio fel cyfle i gryfhau cefnogaeth i deithio llesol, ac mae hynny'n iawn. Ond mewn gwirionedd, yr hyn sydd ei angen arnom yw dod â theithio llesol o ble mae wedi bod, sef ar ymylon polisi trafnidiaeth, i'w graidd. Dyna natur yr her i bob un ohonom a dweud y gwir.
Mae argymhelliad 18 yn galw ar Lywodraeth Cymru i greu llinell gyllideb gylchol ar gyfer ariannu teithio llesol, fel y clywsom, ar lefel o £17 i £20 y pen y flwyddyn. Dyna lefel y cyllid y byddai angen i ni yng Nghymru ei—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
Thanks, Adam Price, for giving way. I was the Chair of the Enterprise and Business Committee in the last Assembly when we considered the initial active travel legislation. A certain Lee Waters, now the Member for Llanelli, came and gave a lot of evidence at that time in his role at Sustrans. We said exactly what you've just said in your speech there—that this shouldn't be a bolt-on. Active travel should be at the heart of all legislation that is passed, and at the heart of all thinking that local councils do. Do you share my regret that that hasn't happened now, five years down the line?
Diolch am ildio, Adam Price. Roeddwn yn Gadeirydd y Pwyllgor Menter a Busnes yn y Cynulliad diwethaf pan fuom yn ystyried y ddeddfwriaeth gychwynnol ar deithio llesol. Daeth un Lee Waters, sydd bellach yn Aelod dros Lanelli, atom i roi llawer o dystiolaeth yn rhinwedd ei swydd gyda Sustrans ar y pryd. Roeddem yn dweud yr hyn rydych newydd ei ddweud yn eich araith—fod yn rhaid i hyn fod yn fwy nag ychwanegiad yn unig. Dylai teithio llesol fod yn ganolog i'r holl ddeddfwriaeth sy'n cael ei phasio, ac yn ganolog i holl ystyriaethau cynghorau lleol. A ydych yn rhannu fy ngofid nad yw hynny'n digwydd yn awr, bum mlynedd yn ddiweddarach?
I do. You know, we all evolve and maybe, becoming a father, you start to think about things differently. We say some of the right things and some of the same things. Action speaks louder than words. We need to set a target first to be up there with those small countries—up with Cambridge, which is spending at this level.
Finally, in terms of accepting recommendations in principle, I thought the Government had actually said in January that it would stop accepting recommendations in principle, because it makes accountability very, very difficult indeed. So, can we have clarity as well by the Government? If it rejects or disagrees with recommendations, then I think it's easier if it says so rather than having this sort of—'wishy-washy', I think, was the technical term that was used earlier. Because that does nobody any favours.
Ydw. Wyddoch chi, mae pawb ohonom yn esblygu ac efallai, wrth ddod yn dad, rydych yn dechrau meddwl am bethau mewn ffordd wahanol. Rydym yn dweud rhai o'r pethau cywir a rhai o'r un pethau. Mae gweithredoedd yn dweud mwy na geiriau. Mae angen inni osod targed yn gyntaf i fod i fyny yno gyda'r gwledydd bach hynny—i fyny yno gyda Caergrawnt, sy'n gwario ar y lefel hon.
Yn olaf, o ran derbyn argymhellion mewn egwyddor, roeddwn yn meddwl bod y Llywodraeth wedi dweud ym mis Ionawr y byddai'n rhoi'r gorau i dderbyn argymhellion mewn egwyddor, oherwydd bod hynny'n gwneud atebolrwydd yn anodd iawn wir. Felly, a gawn ni eglurder hefyd gan y Llywodraeth? Os yw'n gwrthod neu'n anghytuno ag argymhellion, credaf ei bod yn haws os yw'n dweud hynny yn hytrach na chael rhyw fath o'r math hwn o—disylwedd oedd y term technegol a ddefnyddiwyd yn gynharach rwy'n credu. Oherwydd nid yw hynny o fudd i neb.
It was 11 years ago that I stood on the steps of the Senedd and handed a petition to Dafydd Elis-Thomas, the then Presiding Officer, for a law to promote walking and cycling. And, a decade on, we have a law and I must say, to the great credit of the Cabinet Secretary, we have the first real substantial chunk of money behind it. And I think the Welsh Government deserves real credit for that. But let's be blunt about this. What I've found most depressing about this inquiry—and we had some good evidence, and it's a decent report—is it's the same issues that have been coming up time and time again for the decade or more I've been involved in this debate. We recognise what needs to change, but we are not driving through the change at the granular level. Eleven years ago, I swapped my second car and bought a bike. I hadn't ridden a bike since I was a teenager, and the experience of cycling in Cardiff then versus now was very different. It was quite an eccentric thing to do 11 years ago; now it's a mainstream thing to do. Cycling in Llanelli now is like it was in Cardiff 11 years ago—it's quite an eccentric thing to be going through the main streets of the town on a bike; I don't see many others. I see others on the traffic-free paths around the town, but not as an everyday mode of transport. But Cardiff, I think, shows that you can through critical mass create momentum and change, and that is happening organically, not because of things that the Government and the council have done, by and large, but because there's a movement behind it.
But the thing I've seen from personal experience is it's the detail that really matters, and we need to see this from the point of view of somebody who would not normally cycle. That's the problem with this debate, and that's the danger of holding Geraint Thomas up as an example. These are not typical people. These are elite sportspeople who are doing superhuman efforts to do Herculean tasks. And, actually, it's my mother and it's me and it's my kids who actually we should be seeing this through prism of, and it's the little things that make all the difference. Is the dropped kerb in the right place? Is there a sign showing you where to go? Do you feel safe and comfortable? And that's the bit where we're falling down.
And I must say I was quite depressed reading the Government's response to the report, because it's a challenging report, but the response that officials have put forward makes you think that they're doing it all, they've got it cracked. And we know from the evidence we've received they're not doing it all; we haven't got it cracked. The first step of change is recognising where you're failing, and there's no shame in that. This is a very challenging agenda of cultural change. We can produce the strategies that we like—we know from management books that culture eats strategy for breakfast, and so is the case here. We heard the detailed evidence about engineering practice, about local authority planning officers and their attitudes, their assumptions. This is the stuff we need to change and what I worry about, having seen Government, is just that the capacity isn't there, the expertise isn't there, the bodies are not there to make this happen. Because it's the detail that needs to be got right.
I think handing over some responsibility to Transport for Wales for this is encouraging, so long as they've got the remit and they've got the capacity to do it. And I worry about the money that we are now allocating—how well it's going to be spent, based on the evidence we've received— because it's all very well a local authority putting forward a plan, but, unless it's complying in detail with the very good design guidance that Phil Jones has done for the Welsh Government, it's not going to work—it's money wasted. I'm all for doubling the funding, but, unless we get the plumbing right, it's money down the drain, and that's where I think the Government needs to focus here. It's no good just having debates and issuing high-level statements. There needs to be rigour, there needs to be focus, there needs to be challenge—both of itself and all the different partners—to get the detail of this right, because it is difficult but it is doable. I really urge the Minister to consider how a step change at that implementation level can take place.
Because, of course, the paradox of this is this is not a transport policy, really, that we're talking about; this is a health policy. It's a health policy we're asking highway engineers to deliver. And highway engineers don't get it. They have been trained to cater to make cars move faster and they don't understand, often. It's no fault of theirs. We have to help them, we have to train them, we have to give them capacity. Where's the role of Public Health Wales in this? We had really poor evidence, I thought, from Public Health Wales. They're great in producing the strategies showing the public health benefits of it, but where are they in these meetings, challenging, just as they challenge on smoking? Where are they pushing the authorities to do better?
I could speak for some time on this, Dirprwy Lywydd, but, naturally, I cannot. But let me just finish in saying about ambition. We said in the Act that we were aiming to make
'walking and cycling the most natural and normal way of getting about.'
And yet the active travel action plan has a target of 10 per cent of people cycling once a week. Now, when you think about the targets we have for renewable energy, which are, in effect, becoming relevant in planning decisions—material considerations—those are testing targets. Think of the targets we have on recycling—those are testing targets. We've got high-level ambition here and our target is 10 per cent of people cycling once a week. That is not going to deliver the ambition we set out. So, we lack the ambition, we lack the rigour and the honesty about where we are, we lack the skills and capacity at a local level to take this through, and, frankly, I'm getting bored of debating this. We all agree it needs to happen. There's a gap to make it happen. We've got to raise our game.
Un mlynedd ar ddeg yn ôl safwn ar risiau'r Senedd i gyflwyno deiseb i Dafydd Elis-Thomas, y Llywydd ar y pryd, o blaid deddf i hyrwyddo cerdded a beicio. A ddegawd wedyn, mae gennym ddeddf a rhaid imi ddweud, er mawr glod i Ysgrifennydd y Cabinet, mae gennym y talp gwirioneddol sylweddol cyntaf o arian y tu ôl iddo. Ac rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru yn haeddu clod go iawn am hynny. Ond gadewch inni fod yn onest am hyn. Yr hyn rwy'n ei gael yn fwyaf digalon am yr ymchwiliad hwn—a chawsom dystiolaeth dda, ac mae'n adroddiad purion—yw mai'r un pethau sydd wedi bod yn codi dro ar ôl tro dros y degawd neu fwy y bûm yn rhan o'r ddadl hon. Rydym yn cydnabod beth sydd angen ei newid, ond nid ydym yn gwthio newid ar y lefel sylfaenol. Un mlynedd ar ddeg yn ôl, newidiais fy ail gar a phrynu beic. Nid oeddwn wedi bod ar gefn beic er pan oeddwn yn fy arddegau, ac roedd y profiad o feicio yng Nghaerdydd ar y pryd o gymharu â nawr yn wahanol iawn. Roedd yn beth go ecsentrig i'w wneud 11 mlynedd yn ôl; bellach mae'n beth prif ffrwd i'w wneud. Mae beicio yn Llanelli yn awr fel yr oedd yng Nghaerdydd 11 mlynedd yn ôl—mae mynd ar hyd prif strydoedd y dref ar gefn beic yn beth go ecsentrig i'w wneud; nid wyf yn gweld llawer o rai eraill yn ei wneud. Rwy'n gweld eraill ar lwybrau di-draffig o amgylch y dref, ond nid fel dull bob dydd o deithio. Ond mae Caerdydd, rwy'n credu, yn dangos y gallwch greu momentwm a newid trwy fàs critigol, ac mae hynny'n digwydd yn organig, nid oherwydd y pethau y mae'r Llywodraeth a'r Cyngor wedi'u gwneud at ei gilydd, ond oherwydd bod momentwm y tu ôl iddo.
Ond yr hyn a welais o brofiad personol yw mai'r manylion sy'n bwysig mewn gwirionedd, ac mae angen inni ystyried hyn o safbwynt rhywun na fyddai fel arfer yn beicio. Dyna'r broblem gyda'r ddadl hon, a dyna'r perygl o wneud Geraint Thomas yn esiampl. Nid pobl nodweddiadol yw'r rhain. Pencampwyr elitaidd yw'r rhain sy'n gwneud ymdrechion gorchestol i gyflawni tasgau anferthol. Ac mewn gwirionedd, dylem fod yn gweld hyn drwy brism fy mam a fi a fy mhlant, a'r pethau bach sy'n gwneud cymaint o wahaniaeth. A yw ymyl y palmant yn gostwng yn y man cywir? A oes arwydd yn dangos i chi ble i fynd? A ydych chi'n teimlo'n ddiogel a chyfforddus? A dyna lle rydym yn methu.
A rhaid imi ddweud fy mod wedi teimlo'n eithaf digalon wrth ddarllen ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad, gan ei fod yn adroddiad heriol, ond mae'r ymateb a gyflwynwyd gan swyddogion yn gwneud i chi feddwl eu bod yn gwneud hyn i gyd, eu bod wedi concro'r peth. A gwyddom o'r dystiolaeth a gawsom nad ydynt yn gwneud hyn i gyd; nid ydym wedi'i goncro. Cam cyntaf newid yw cydnabod lle rydych yn methu, ac nid oes unrhyw gywilydd yn hynny. Mae hon yn agenda heriol iawn o newid diwylliannol. Gallwn gynhyrchu strategaethau yr ydym yn eu hoffi—gwyddom o lyfrau ar reoli fod diwylliant yn bwyta strategaeth i frecwast, ac mae hynny'n wir yn yr achos yma. Clywsom y dystiolaeth fanwl am arferion peirianneg, am swyddogion cynllunio awdurdodau lleol a'u hagweddau, eu rhagdybiaethau. Dyma'r pethau y mae angen inni eu newid a'r hyn rwy'n poeni yn ei gylch, ar ôl gweld Llywodraeth, yw nad yw'r capasiti yno, nid yw'r arbenigedd yno, nid yw'r cyrff yno i wneud i hyn ddigwydd. Oherwydd rhaid inni gael y manylion yn iawn.
Credaf fod trosglwyddo peth o'r cyfrifoldeb i Trafnidiaeth Cymru am hyn yn galonogol, cyhyd â bod y cylch gwaith ganddynt, a'r capasiti i'w wneud. Ac rwy'n poeni am yr arian a ddyrannwn ar hyn o bryd—pa mor dda y caiff ei wario, ar sail y dystiolaeth a gawsom—oherwydd mae'n iawn i awdurdod lleol gyflwyno cynllun, ond os nad yw'n cydymffurfio'n fanwl â'r canllawiau cynllunio da iawn a luniodd Phil Jones ar ran Llywodraeth Cymru, nid yw'n mynd i weithio—mae'n wastraff arian. Rwyf o blaid dyblu'r arian, ond os na chawn y pethau sylfaenol yn iawn, mae'n wastraff arian, a dyna ble y credaf fod angen i'r Llywodraeth ganolbwyntio yma. Nid yw cael dadleuon a chyflwyno datganiadau lefel uchel yn unig yn ddigon da. Rhaid cael trylwyredd, rhaid cael ffocws, rhaid cael her—ohoni ei hun ac ymysg yr holl wahanol bartneriaid—er mwyn cael y manylion yn iawn, oherwydd mae'n anodd ond mae'n bosibl ei wneud. Rwy'n annog y Gweinidog yn gryf i ystyried sut y gall newid sylweddol ar y lefel weithredol honno ddigwydd.
Oherwydd, wrth gwrs, paradocs hyn yw nad sôn am bolisi trafnidiaeth a wnawn mewn gwirionedd; polisi iechyd yw hwn. Mae'n bolisi iechyd y gofynnwn i beirianwyr priffyrdd ei ddarparu. Ac nid yw peirianwyr priffyrdd yn ei ddeall. Maent wedi'u hyfforddi i ddarparu ar gyfer gwneud i geir yn symud yn gyflymach, ac yn aml, nid ydynt yn deall. Nid yw'n fai arnynt hwy. Rhaid inni eu helpu, rhaid inni eu hyfforddi, rhaid inni roi gallu iddynt. Ble mae rôl Iechyd Cyhoeddus Cymru yn hyn? Roeddwn yn credu bod y dystiolaeth a gawsom gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn wirioneddol wael. Maent yn ardderchog am gynhyrchu'r strategaethau sy'n dangos y manteision i iechyd y cyhoedd, ond mae angen iddynt ddod i'r cyfarfodydd hyn i herio, fel y maent yn herio ar ysmygu. Mae angen iddynt wthio'r awdurdodau i wneud yn well?
Gallwn siarad am beth amser ar hyn, Ddirprwy Lywydd, ond yn naturiol, ni allaf wneud hynny. Ond gadewch i mi orffen drwy ddweud rhywbeth am uchelgais. Roeddem yn dweud yn y Ddeddf ein bod yn anelu at
'sicrhau mai cyfuniad o gerdded a beicio yw'r ffordd fwyaf naturiol a normal o symud o le i le.'
Ac eto targed y cynllun gweithredu ar deithio llesol yw cael 10 y cant o bobl i feicio unwaith yr wythnos. Nawr, pan feddyliwch am y targedau sydd gennym ar gyfer ynni adnewyddadwy, sy'n dod yn berthnasol i bob pwrpas mewn penderfyniadau cynllunio—ystyriaethau perthnasol—mae'r rheini'n dargedau heriol. Meddyliwch am y targedau sydd gennym ar ailgylchu—mae'r rheini'n dargedau heriol. Mae gennym lefel uchel o uchelgais yma a'n targed yw cael 10 y cant o bobl i feicio unwaith yr wythnos. Nid yw hynny'n mynd i gyflawni'r uchelgais a nodwyd gennym. Felly, nid oes gennym ddigon o uchelgais, nid ydym yn ddigon trylwyr a gonest ynglŷn â'n sefyllfa, nid oes gennym sgiliau a chapasiti ar lefel leol i fwrw ymlaen â hyn, ac a dweud y gwir, rwy'n dechrau diflasu ar drafod hyn. Rydym i gyd yn cytuno bod angen iddo ddigwydd. Mae yna fwlch rhwng hynny a gwneud iddo ddigwydd. Rhaid inni wella ein perfformiad.
In the committee's scrutiny on the impact of the active travel Act, which, of course, included consultation with a whole range of stakeholders, a number of failures were identified. Primarily, it was noted that in most areas it had not resulted in people taking up either walking or cycling, and in some scenarios we have seen a decline in active travel participation, most notably amongst children either cycling or walking to school. Now, we know that danger, either perceived or real, does impact upon our ability and particularly parents' desire to send their children to school. So, that is one of the factors that we have to build into this whole scenario of attempting to get people onto bikes or walking.
We were also concerned that certain actions implied in the Act were not being adhered to, for instance, the non-inclusion of active travel in infrastructure in major road projects, or the downgrading of the active travel infrastructure as projects developed and budgets became stretched—Ffos-y-fran in Caerphilly being one project where no active travel infrastructure was provided for, either in planning or implementation.
One message came out loud and clear from all consultation contributors: lack of funding, and especially lack of long-term funding, which meant that local authorities were noticeably lacking in ambition for the implementation of new infrastructure for active travel routes. It also became clear that there was no effective strategic leadership at both Welsh Government and local authority level and that, where there were successes, these were mainly down to the enthusiasm and work of motivated individuals.
The mapping process proved to be more difficult and long-winded than was anticipated by the Welsh Government. Therefore, the £700,000 allocated to local authorities for the procedure proved to be inadequate, resulting in the authorities being obliged to make up the shortfall, with some stakeholders claiming that this resulted in money being diverted from infrastructure projects.
We're all aware of the impact a real sea change in people's active travel habits and their uptake could have on the chronic congestion problems we are witnessing in many parts of Wales, so I wish to acknowledge the worthiness of the Government's ambitions in this area, but they must be properly funded and properly encouraged. Can I therefore call upon the Welsh Government to increase funding to all sectors of active travel implementation in the sure knowledge that the economic benefits accruing from active travel will far outweigh any moneys expended on it?
Yn ystod gwaith craffu'r pwyllgor ar effaith y Ddeddf teithio llesol, a oedd, wrth gwrs, yn cynnwys ymgynghori ag ystod eang o randdeiliaid, nodwyd nifer o fethiannau. Yn bennaf, nodwyd yn y rhan fwyaf o ardaloedd nad oedd wedi arwain at wneud i bobl ddechrau cerdded neu feicio, ac mewn rhai sefyllfaoedd gwelsom ostyngiad yn nifer y bobl sy'n cymryd rhan mewn teithio llesol, yn enwedig o ran plant naill ai'n seiclo neu'n cerdded i'r ysgol. Nawr, gwyddom fod perygl, canfyddedig neu wirioneddol, yn effeithio ar ein gallu ac yn benodol ar awydd rhieni i anfon eu plant i'r ysgol. Felly, dyna un o'r ffactorau sy'n rhaid inni eu cynnwys yn yr holl senario hon o geisio cael pobl ar gefn beiciau neu i gerdded.
Roeddem hefyd yn pryderu nad oedd rhai o gamau gweithredu'r Ddeddf yn cael eu dilyn, er enghraifft nid yw seilwaith teithio llesol yn cael ei gynnwys mewn prosiectau ffyrdd mawr, neu caiff seilwaith teithio llesol ei israddio wrth i brosiectau ddatblygu ac wrth i gyllidebau ddod o dan bwysau—mae Ffos-y-frân yng Nghaerffili yn un prosiect lle na chafodd unrhyw seilwaith teithio llesol ei gynnwys, naill ai ar y cam cynllunio neu'r cam gweithredu.
Roedd un neges yn amlwg iawn gan bob un o'r cyfranwyr i'r ymgynghoriad: diffyg cyllid, a diffyg cyllid hirdymor yn enwedig, a olygai ei bod hi'n amlwg nad oedd gan awdurdodau lleol ddigon o uchelgais i weithredu seilwaith newydd ar gyfer llwybrau teithio llesol. Daeth yn amlwg hefyd nad oedd unrhyw arweiniad strategol effeithiol ar lefel awdurdod lleol a Llywodraeth Cymru a lle cafwyd llwyddiannau, roedd y rhain yn bennaf yn deillio o frwdfrydedd a gwaith unigolion brwd.
Roedd y broses fapio'n fwy anodd a hirwyntog nag a ragwelodd Llywodraeth Cymru. Felly, roedd y £700,000 a ddyrannwyd i awdurdodau lleol ar gyfer y gwaith yn annigonol, gan arwain at orfodi'r awdurdodau i wneud iawn am y diffyg, gyda rhai rhanddeiliaid yn honni bod hyn wedi arwain at ddargyfeirio arian oddi wrth brosiectau seilwaith.
Mae pawb ohonom yn gwybod am yr effaith y gallai newid sylfaenol yn arferion teithio llesol pobl ei chael ar broblemau tagfeydd cronig a welwn mewn llawer o rannau o Gymru, felly hoffwn gydnabod teilyngdod uchelgais y Llywodraeth yn hyn o beth, ond rhaid iddynt gael eu hariannu'n briodol a'u hannog yn briodol. A gaf fi alw ar Lywodraeth Cymru felly i gynyddu cyllid i'r holl sectorau sy'n gweithredu teithio llesol gan wybod yn sicr y bydd y manteision economaidd a ddaw o deithio llesol yn llawer mwy nag unrhyw arian a werir arno?
I'm not a member of the committee, but I'm very pleased to speak in this debate as I am a strong advocate for the active travel Act, and so are many of my constituents in Cardiff North, which is of course very famous for the Taff trail, one of the great cycling and walking routes in Wales. I know from my post box in Cardiff North how important cycling is, and also the cycling event that I organised recently was very well attended with lots of children and lots of residents of Cardiff North, and that was a great success. So, I welcome the report, which I think certainly highlights the issues that need to be addressed if we are going to be able to change people's travel habits. I particularly welcomed the film at the beginning. I thought that was very vivid and really illustrated the different modes of transport, so congratulations to the Members who took part in that film.
It's already been said that, of course, this is about health. I think Lee Waters said that in his contribution, and so I won't repeat that today. But I think that, when the active travel Act came into force in 2014, we all, rather naively, I suppose, expected to see walking and cycling become the norm for short, everyday journeys, and it is disappointing not to see the upward trends that we expected, and I know the issue about children has particularly been raised by a number of Members here today.
I think the committee's report has identified some of the issues behind why the progress to date has been slow, particularly the safety element, which has already been debated here, and the lack of appropriate infrastructure. But I do think it's really important that we link up all forms of transport so that active travel is an easy and accessible option. We have been talking about having an integrated transport system in Wales for many years, but we're still a long way from achieving it. Integrating active travel with public transport, I think, is an essential part of creating a step change when it comes to the way we travel.
I know that somebody said here today that the Wales and borders rail franchise was a lost opportunity, but to me it's a great opportunity, and I think that there will be a real opportunity with that franchise to ensure, along with the development of the south Wales metro, that we build cycling and walking as part of the whole system. I think it's a fantastic opportunity to better integrate walking and cycling with public transport. As I think the Chair had already said, as Sustrans says, rail stations must become active travel hubs, making it easier for commuters, locals and visitors to get active, and we need to ensure that all stations are accessible for pedestrians and cyclists, that there are safe and secure places to leave bikes and disabled access is improved so that we have equality for all.
I believe that, in Cardiff, there has been a big rise in cycling. Certainly, there are many more cycles on the road in Cardiff, and I think we've all seen how popular nextbike are becoming in Cardiff, with new locations being added on a regular basis. I've already got some of these docking stations in my constituency in Cardiff North, and I know more are coming soon to Rhiwbina, Whitchurch and Llandaff North. And this is going to provide an absolutely ideal opportunity to increase bike journeys in the city from train stations, university, workplaces and tourist destinations.
Of course, we do have the development of the new Cardiff transport interchange in the city centre—the bus station, as we call it in Cardiff. I think that's another huge opportunity to build in cycling, walking and accessibility at that place. It's taken a long time to reach where we are now, but I'm very hopeful that that transport interchange will be a big encouragement for walkers and cyclists.
I think that if we can create a truly integrated public and active travel system, people will find the decision to leave their car at home a much easier one. So, I acknowledge that the report has said how difficult it is and how there's been a lack of progress, and I think it's also been said in this debate how we're very good in this body at making really good legislation—you know, world-breaking legislation—but how that is then applied and how you actually see the achievements is the great challenge. But I remain very optimistic because I think we've got the basis there. Certainly, in Cardiff, we've seen where the will is there—a big change that is really happening as we speak here. So, I feel optimistic for the future and thank the committee for this report.
Nid wyf yn aelod o'r pwyllgor, ond rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl hon gan fy mod yn gefnogwr cadarn i'r Ddeddf teithio llesol, fel llawer o fy etholwyr yng Ngogledd Caerdydd, a'i lwybr Taf enwog iawn, un o lwybrau beicio a cherdded gwych Cymru. Gwn o gynnwys fy mlwch llythyrau yng Ngogledd Caerdydd pa mor bwysig yw beicio, a hefyd daeth llawer iawn o bobl i'r digwyddiad beicio a drefnais yn ddiweddar, gyda llawer o blant a llawer o drigolion Gogledd Caerdydd, ac roedd yn llwyddiant mawr. Felly, croesawaf yr adroddiad, a chredaf yn sicr ei fod yn tynnu sylw at y materion y mae angen rhoi sylw iddynt os ydym yn mynd i allu newid arferion teithio pobl. Roeddwn i'n croesawu'n arbennig y ffilm ar y dechrau. Roedd hi'n dangos yn glir iawn y mathau gwahanol o drafnidiaeth yn fy marn i, felly llongyfarchiadau i'r Aelodau a gymerodd ran yn y ffilm.
Mae wedi'i ddweud eisoes, wrth gwrs, mai ymwneud ag iechyd y mae hyn. Credaf fod Lee Waters wedi dweud hynny yn ei gyfraniad, ac felly nid wyf am ailadrodd hynny heddiw. Ond pan ddaeth y Ddeddf teithio llesol i rym yn 2014, rwy'n credu ein bod i gyd braidd yn naïf yn disgwyl gweld cerdded a beicio yn dod yn norm ar gyfer y teithiau byr bob dydd, ac mae'n siomedig na welsom y tueddiadau y disgwyliem eu gweld ar i fyny, a gwn fod mater plant yn arbennig wedi'i godi gan nifer o Aelodau yma heddiw.
Credaf fod adroddiad y pwyllgor wedi nodi rhai o'r rhesymau pam y bu'r cynnydd yn araf hyd yma, yn enwedig yr elfen ddiogelwch, sydd eisoes wedi cael ei thrafod yma, a diffyg seilwaith priodol. Ond credaf ei bod hi'n wirioneddol bwysig ein bod yn cysylltu pob math o drafnidiaeth fel bod teithio llesol yn opsiwn hawdd a hygyrch. Rydym wedi sôn am gael system drafnidiaeth integredig yng Nghymru ers blynyddoedd lawer, ond rydym yn dal i fod ymhell o gyflawni hynny. Credaf fod integreiddio teithio llesol gyda thrafnidiaeth gyhoeddus yn rhan hanfodol o greu newid sylweddol yn y ffordd y teithiwn.
Gwn fod rhywun yma heddiw wedi dweud bod masnachfraint rheilffyrdd Cymru a'r gororau yn gyfle a gollwyd, ond i mi mae'n gyfle gwych, a chredaf y bydd yna gyfle go iawn gyda'r fasnachfraint honno i sicrhau, ochr yn ochr â datblygu metro de Cymru, ein bod yn adeiladu beicio a cherdded yn rhan o'r system gyfan. Mae'n gyfle gwych i integreiddio cerdded a beicio'n well gyda thrafnidiaeth gyhoeddus. Fel y dywedodd y Cadeirydd eisoes, fel y dywed Sustrans, rhaid i orsafoedd trên ddod yn ganolfannau teithio llesol, gan ei gwneud yn haws i gymudwyr, pobl leol ac ymwelwyr gadw'n heini, ac mae angen inni sicrhau bod pob gorsaf yn hygyrch i gerddwyr a beicwyr, fod yna lefydd diogel i adael beiciau a bod mynediad i bobl anabl yn gwella er mwyn sicrhau cydraddoldeb i bawb.
Yng Nghaerdydd, rwy'n credu bod cynnydd mawr wedi bod yn y nifer sy'n beicio. Yn sicr, mae yna lawer mwy o feiciau ar y ffordd yng Nghaerdydd, a chredaf ein bod oll wedi gweld y cynnydd ym mhoblogrwydd nextbike yng Nghaerdydd, gyda lleoliadau newydd yn cael eu hychwanegu'n rheolaidd. Eisoes mae gennyf rai o'r mannau docio hyn yn fy etholaeth yng Ngogledd Caerdydd, a gwn fod rhagor yn dod cyn bo hir i Riwbeina, yr Eglwys Newydd a Gogledd Llandaf. A bydd hyn yn rhoi cyfle delfrydol i gynyddu teithiau beic yn y ddinas o orsafoedd trenau, y brifysgol, gweithleoedd a chyrchfannau i dwristiaid.
Wrth gwrs, mae gennym ddatblygiad cyfnewidfa drafnidiaeth newydd Caerdydd yng nghanol y ddinas—yr orsaf fysiau, fel y byddwn yn ei galw yng Nghaerdydd. Rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle enfawr arall i gynnwys beicio, cerdded a hygyrchedd yn y lle hwnnw. Mae wedi cymryd amser hir i gyrraedd lle rydym yn awr, ond rwy'n obeithiol iawn y bydd y gyfnewidfa drafnidiaeth honno'n anogaeth fawr i gerddwyr a beicwyr.
Credaf y bydd pobl yn ei chael hi'n llawer haws penderfynu gadael eu car gartref os gallwn greu system deithio llesol a chyhoeddus wirioneddol integredig. Felly, rwy'n cydnabod bod yr adroddiad wedi dweud pa mor anodd yw hi a sut y bu diffyg cynnydd, a chredaf i rywun ddweud yn y ddadl hon hefyd ein bod yn dda iawn yn y sefydliad hwn am wneud deddfwriaeth dda iawn—wyddoch chi, deddfwriaeth sy'n well na dim yn y byd—ond yr her fawr yw sut y mae cymhwyso honno wedyn a sut y mae gweld y cyflawniadau mewn gwirionedd. Ond rwy'n optimistaidd iawn oherwydd credaf fod gennym sylfaen yn ei lle. Yn sicr, yng Nghaerdydd, rydym wedi gweld bod yna ewyllys i'w wneud—newid mawr sy'n digwydd wrth inni siarad yma. Felly, rwy'n teimlo'n optimistaidd ar gyfer y dyfodol ac yn diolch i'r pwyllgor am yr adroddiad hwn.
Minister, I think you've heard the real concerns that are around this Chamber, although there are positives as well, but as the great Mark Isherwood has just told you, your wishy-washy approach just won't wash, and, frankly, that is something I wish to echo very, very strongly.
I really think post-legislative scrutiny is an essential aspect of what we need to do in this Chamber, and we should do more of it. This piece of legislation was born of the civic sector, it got widely praised around the UK, including in The Times newspaper, which highlighted it as an area of legislative activity that really can promote the public good, yet of the 24 recommendations the Government accept 11, and then accept another 11 in principle and reject two. I have to say, if that isn't wishy-washy, what is? 'Accept in principle', of course, is the Government's way of saying, 'Yes, but—' with the emphasis very much on the 'but'. Well, that's not really going to get the sort of transformation that we need. However, I am pleased to see that the Welsh Government has accepted recommendation 15, meaning that the Welsh Government's infrastructure projects will showcase the innovative active travel approaches it expects to see from local authorities, at least trying to lead by example, and it needs to do it much more widely in other areas of public policy, as Julie Morgan just highlighted in terms of the rail franchise, for instance.
So, we need to go a lot further, and let me talk a little about new housing developments. Now, if we transform those and make them really friendly for active travel, it is just an example of what we could do elsewhere, because we don't build that much, and, obviously, we need to go much further than new communities. But at least we should get their design right, and I believe that better use, for instance, of section 106 agreements would be a useful way of ensuring that the planning system hardwires in active travel. The Government, in fairness, is doing this to some extent with electric vehicle infrastructure, which is not exactly active travel but at least it's greener, and I think you should extend that in terms of the active travel agenda. Our policies need to be thinking 50 years ahead as well as what we can achieve fairly quickly, as Adam Price indicated in the example of Copenhagen. So, that's really what we need to see—some real transformation—in order to maximise the potential for sustainable travel, and that really needs a clear and sensible way forward, the Government leading, and ensuring that sustainability in new developments is ingrained for walking, cycling and public transport routes. It really needs to be a comprehensive approach.
I think it's good to look for best practice elsewhere, and there's much of it in Europe. I'm now talking about cultural Europe and Europe as a source of inspiring ideas coming from governments and localities and the people. Can I just highlight—and I hope my German's up to it—an example of this type of thinking in the Vauban residential development located on the southern edge of the city of Freiburg—I think I've got that bit pronounced correctly—which contains 5,000 residents? The aims for this development, which was completed in 2006, included creating a district with greatly reduced car use. This focused on high-quality public transport and active travel infrastructure alongside economic incentives to discourage the ownership of cars and their use. Now, that's not suitable for everyone, but, you know, the old garden village concept—garden suburbs—led the way and led social change. You would get groups that would want to sign up to that type of vision for their life and then have these streets where their children could play and be safe. Much of Vauban's development of a car-free environment has been successful; you can't park in the community, there are satellite parking areas, and as a result, most residents use public transport, walking or cycling to get around. This has resulted in there being only 164 cars per 1,000 people in Vauban—far lower than the average for Freiburg, which is already doing much better than most cities in Germany itself to promote active travel.
Can I conclude? Perhaps we should complete the circle here and have a radical approach in terms of vehicle use in our city areas where we allow it and have a 20-mph presumption, and that, again, I think will make active travel itself more desirable, pleasant and safer. I don't want to emphasise the safety issue too much, because it's still the safest option, usually, to be active in your travel. But this needs to be part of what we should be doing and I do hope that we will see some reform in terms of the speed limits very soon. And I do commend Cardiff in leading the way in Wales at the moment in developing best practice there.
Weinidog, rwy'n credu eich bod wedi clywed y pryderon go iawn a geir yn y Siambr hon, er bod rhai pethau cadarnhaol yno yn ogystal, ond fel y mae'r enwog Mark Isherwood newydd ddweud wrthych, nid yw eich ffordd ddisylwedd yn gwneud y tro, ac a dweud y gwir, mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei ategu'n gadarn iawn.
Rwy'n credu o ddifrif fod craffu ar ôl deddfu yn agwedd hanfodol o'r hyn sydd angen inni ei wneud yn y Siambr hon, a dylem wneud mwy ohono. Ganed y ddeddfwriaeth hon o'r sector dinesig, cafodd ganmoliaeth eang ledled y DU, gan gynnwys ym mhapur newydd The Times, a dynnodd sylw ato fel maes gweithgarwch deddfwriaethol a allai hyrwyddo lles y cyhoedd o ddifrif, ac eto o'r 24 o argymhellion, mae'r Llywodraeth yn derbyn 11, ac yna'n derbyn 11 arall mewn egwyddor ac yn gwrthod dau. Rhaid imi ddweud, os nad yw hynny'n ddisylwedd, beth sydd? 'Derbyn mewn egwyddor', wrth gwrs, yw ffordd y Llywodraeth o ddweud, 'Ie, ond—' gyda'r pwyslais yn fawr ar yr 'ond'. Wel, nid yw hynny'n mynd i sicrhau'r math o newid sydd ei angen arnom. Fodd bynnag, rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad 15, sy'n golygu y bydd prosiectau seilwaith Llywodraeth Cymru yn arddangos y dulliau teithio llesol arloesol y mae'n disgwyl eu gweld gan awdurdodau lleol, gan geisio arwain drwy esiampl o leiaf, ac mae angen iddi ei wneud yn llawer mwy eang mewn meysydd eraill o bolisi cyhoeddus, fel y mae Julie Morgan newydd ei nodi mewn perthynas â'r fasnachfraint rheilffyrdd, er enghraifft.
Felly, mae angen inni fynd lawer ymhellach, a gadewch i mi sôn ychydig am ddatblygiadau tai newydd. Nawr, pe baem yn trawsnewid y rheini a sicrhau eu bod yn addas iawn ar gyfer teithio llesol, mae'n enghraifft o'r hyn y gallem ei wneud mewn mannau eraill, oherwydd nid ydym yn adeiladu cymaint â hynny, ac yn amlwg, mae angen inni fynd yn llawer pellach na chymunedau newydd. Ond dylem gael eu cynllun yn iawn fan lleiaf, a chredaf y byddai defnydd gwell, er enghraifft, o gytundebau adran 106 yn ffordd ddefnyddiol o sicrhau bod y system gynllunio yn ymgorffori teithio llesol. Mae'r Llywodraeth, a bod yn deg, yn gwneud hyn i ryw raddau gyda seilwaith cerbydau trydan, nad yw'n deithio llesol yn hollol ond o leiaf mae'n fwy gwyrdd, a chredaf y dylech ymestyn hynny o ran yr agenda teithio llesol. Mae angen i'n polisïau fod yn meddwl 50 mlynedd i'r dyfodol yn ogystal â beth y gallwn ei gyflawni'n weddol gyflym, fel y nododd Adam Price gan ddefnyddio Copenhagen fel enghraifft. Felly, dyna sydd angen inni ei weld mewn gwirionedd—newid go iawn—er mwyn manteisio i'r eithaf ar y potensial ar gyfer teithio cynaliadwy, ac mae hynny'n galw am ffordd glir a synhwyrol ymlaen, gyda'r Llywodraeth yn arwain, a sicrhau bod cynaliadwyedd wedi'i ymgorffori mewn datblygiadau newydd ar gyfer cerdded, beicio a llwybrau trafnidiaeth gyhoeddus. Mae gwir angen iddo fod yn ddull cynhwysfawr o weithredu.
Rwy'n credu ei bod hi'n werth inni edrych ar arferion gorau mewn mannau eraill, ac mae llawer ohonynt i'w gweld yn Ewrop. Rwy'n sôn yn awr am Ewrop diwylliannol ac Ewrop fel ffynhonnell syniadau ysbrydoledig yn dod gan lywodraethau ac ardaloedd a'r bobl. A gaf fi dynnu sylw—a gobeithiaf fod fy Almaeneg yn ddigon da—at enghraifft o'r math hwn o feddylfryd yn natblygiad preswyl Vauban sydd wedi'i leoli ar ymyl ddeheuol dinas Freiburg—rwy'n meddwl fy mod wedi ynganu hynny'n gywir—sy'n cynnwys 5,000 o drigolion? Roedd y nodau ar gyfer y datblygiad hwn, a gwblhawyd yn 2006, yn cynnwys creu ardal lle roedd llawer llai o ddefnydd o geir. Canolbwyntiai ar drafnidiaeth gyhoeddus o ansawdd da a seilwaith teithio llesol ochr yn ochr â chymhellion economaidd i annog pobl i beidio â phrynu a defnyddio ceir. Nawr, nid yw hynny'n addas ar gyfer pawb, ond wyddoch chi, arweiniodd yr hen gysyniad o ardd-bentref—gardd-faestrefi—y ffordd at newid cymdeithasol. Byddech yn cael grwpiau a fyddai eisiau arddel gweledigaeth o'r fath ar gyfer eu bywydau a chael strydoedd lle gallai eu plant chwarae a bod yn ddiogel. Mae llawer o ddatblygiad amgylchedd di-gar Vauban wedi bod yn llwyddiannus; ni chewch barcio yn y gymuned, ceir mannau parcio ar y cyrion, ac o ganlyniad, mae mwyafrif y trigolion yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, a cherdded neu feicio er mwyn teithio o gwmpas. Canlyniad hyn yw mai 164 o geir sydd yna i bob 1,000 o bobl yn Vauban—llawer is na'r cyfartaledd ar gyfer Freiburg, sydd eisoes yn gwneud yn well o lawer na'r rhan fwyaf o ddinasoedd yr Almaen i hyrwyddo teithio llesol.
A gaf fi orffen? Efallai y dylem lenwi'r cylch yma a chael dull radical ar waith o ran y defnydd o gerbydau yn ein hardaloedd dinesig lle rydym yn caniatáu cerbydau a rhagdybiaeth o 20 milltir yr awr, a chredaf y bydd hynny, unwaith eto, yn gwneud teithio llesol ei hun yn fwy dymunol a diogel. Nid wyf am bwysleisio mater diogelwch yn ormodol, gan mai'r dewis mwyaf diogel o hyd, fel arfer, yw dulliau teithio llesol. Ond mae angen iddo fod yn rhan o'r hyn y dylem ei wneud ac rwy'n gobeithio y gwelwn rywfaint o newid o ran y terfynau cyflymder yn fuan iawn. Ac rwy'n canmol Caerdydd am arwain y ffordd yng Nghymru ar hyn o bryd a datblygu arferion gorau yno.
For my contribution today, I want to build my remarks around one very specific solution to improve active travel opportunities. The specific solution that I propose will come as no surprise to the Cabinet Secretary as it's one that I've championed consistently since I've arrived at this place, and that is the reopening of disused railway tunnels across Wales as routes for walking and cycling.
My comments will focus mostly on the Abernant tunnel, which links Cwmbach in my constituency with the town of Merthyr Tydfil. Travelling 650 ft below ground at its deepest point, the tunnel was opened in 1853 and proved an important rail link between the valleys for 110 years. At its widest, the 1.3 mile long structure has space for two tracks. Even at its narrowest, a large car will comfortably pass through. Its provenance is impressive. The tunnel was surveyed and its plans prepared by Isambard Kingdom Brunel, the great nineteenth century engineer and publicly voted second greatest Briton. But, most impressively of all, it is clear that reopening this as an active travel route could meet many of the challenges that our committee’s report notes.
In line with our first recommendation, I would strongly argue that, for the ambition of the active travel Act to be realised, we really do need flagship schemes that demonstrate Welsh Government commitment to the spirit of the Act. And in the £0.25 million that the Cabinet Secretary has already allocated to develop the reopening of the Abernant and Rhondda tunnels, we begin to see the start of this. Moreover, and in line with our third recommendation, the tunnel presents an innovative and unique way of attracting people who do not normally walk or cycle. When I have spoken about the tunnel, or posted about it on my social media feeds, it has generated a real buzz in the local community. I do believe that the Abernant tunnel would not only attract walkers and cyclists, but it would also encourage people to walk through this historic structure.
The partnership working that has underpinned progress on the tunnel to date also admirably fulfils recommendation 5. To get us to where we are, there has been engagement and involvement with Sustrans, with local firms in my constituency and with councils. I also think that the reopening of the Abernant tunnel would help, in part, to meet recommendation 20 in terms of infrastructure. A common refrain that I and other Valleys AMs have made is that transport networks should not just run north to south, making proud Valley communities little more than commuter suburbs of the capital. Rather, we need to think of strong and dynamic east-to-west routes between Valleys communities. The Abernant tunnel could create a vibrant active travel link between my constituency and Merthyr Tydfil.
At this point, I think it is worth remembering that this is just one former tunnel that could be adapted. When Sustrans did work on 21 disused rail tunnels, they said Abernant was attractive as is it had a much higher potential than the others for changing the way people travel. Sustrans mapped census data and noted the high volumes of people travelling between both Valleys. But they also noted that nine other tunnels could possibly be reopened to become active travel routes. And this could bring the modal shift the committee calls for in our first conclusion.
Moreover, they highlight the benefits we mention in conclusion 3. For example, Sustrans have done work on the potential of reopening the Abernant tunnel as an active travel route to create jobs. Employment opportunities would be created as the route is reopened and converted for active travel, in making sure walking and cycling routes to the tunnel are fit for purpose and in ensuring the tunnel remains in a safe and welcoming condition. Converting the tunnel would also improve connectivity to BikePark Wales and to the Cynon and Taff trails. This could possibly create new jobs and safeguard current workers' roles as visitor numbers increase.
We can see examples where active travel routes have had this effect. When the Two Tunnels Greenway was created between Bath and north-east Somerset as a cycling route, based on part of the former Somerset and Dorset railway line, people flocked from all over to celebrate its opening. The tunnel, as well as becoming a well-used route for local people, has also become a tourist attraction in its own right. Many visitors come to experience what is currently the UK’s longest cycling tunnel, and that tunnel is actually shorter than Abernant.
Of course, active travel is also about making better environmental choices, and boosting health and well-being, especially amongst children and younger people. As I have said, to do this we must make a bold and innovative offer. Breathing new life into our former railway tunnels provides just this.
Ar gyfer fy nghyfraniad heddiw, hoffwn adeiladu fy sylwadau o gwmpas un ateb penodol iawn ar gyfer gwella cyfleoedd teithio llesol. Ni fydd yr ateb penodol a gynigiaf yn syndod i Ysgrifennydd y Cabinet gan ei fod yn un y bûm yn ei hyrwyddo'n gyson ers i mi gyrraedd y lle hwn, sef ailagor twneli rheilffordd segur ledled Cymru fel llwybrau ar gyfer cerdded a beicio.
Bydd fy sylwadau'n canolbwyntio ar dwnnel Abernant yn bennaf, twnnel sy'n cysylltu Cwm-bach yn fy etholaeth gyda thref Merthyr Tudful. Gan ddisgyn i 650 troedfedd o dan y ddaear yn ei fan dyfnaf, agorwyd y twnnel yn 1853 ac roedd yn gysylltiad rheilffordd pwysig rhwng y cymoedd am 110 mlynedd. Ar ei letaf, mae lle yn yr adeilad 1.3 milltir o hyd i ddau drac. Hyd yn oed ar ei fwyaf cul, gall car mawr fynd drwyddo'n gyfforddus. Mae ei hanes yn drawiadol. Cafodd y twnnel ei fesur a'i gynlluniau eu paratoi gan Isambard Kingdom Brunel, y peiriannydd enwog o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg y pleidleisiodd y cyhoedd dros ei ddyfarnu'n ail Brydeiniwr enwocaf erioed. Ond yn fwyaf trawiadol, mae'n amlwg y gallai ailagor hwn fel llwybr teithio llesol ateb nifer o'r heriau a nodwyd gan ein hadroddiad.
Yn unol â'n hargymhelliad cyntaf, er mwyn i uchelgais y Ddeddf teithio llesol gael ei wireddu, buaswn yn dadlau'n gryf ein bod angen cynlluniau blaenllaw sy'n dangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ysbryd y Ddeddf. Ac yn y £0.25 miliwn y mae Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi'i ddyrannu ar gyfer datblygu'r gwaith o ailagor twneli Abernant a Rhondda, rydym yn dechrau gweld hyn yn cychwyn. At hynny, ac yn unol â'n trydydd argymhelliad, cyflwyna'r twnnel ffordd arloesol ac unigryw o ddenu pobl nad ydynt fel arfer yn cerdded neu'n beicio. Wedi imi fod yn siarad am y twnnel, neu'n sôn amdano ar y cyfryngau cymdeithasol, crëwyd cyffro go iawn yn y gymuned leol. Rwy'n credu y byddai twnnel Abernant nid yn unig yn denu cerddwyr a beicwyr, ond byddai hefyd yn annog pobl i gerdded drwy'r adeilad hanesyddol hwn.
Mae'r gwaith partneriaeth sy'n sail i gynnydd ar y twnnel hyd yma hefyd yn cyflawni argymhelliad 5 yn gampus. Er mwyn inni gyrraedd lle rydym, cafwyd ymgysylltiad ac ymwneud â Sustrans, gyda chwmnïau lleol yn fy etholaeth a'r cynghorau. Credaf hefyd y byddai ailagor twnnel Abernant yn helpu, yn rhannol, i gyflawni argymhelliad 20 o ran seilwaith. Un dadl gyffredin a wnaed gennyf fi ac ACau eraill y Cymoedd yw y dylai rhwydweithiau trafnidiaeth wneud mwy na rhedeg o'r gogledd i'r de yn unig, gan wneud cymunedau balch y Cymoedd yn fawr mwy na maestrefi cymudwyr i'r brifddinas. Yn hytrach, mae angen inni feddwl am lwybrau cadarn a dynamig o'r dwyrain i'r gorllewin rhwng cymunedau'r Cymoedd. Gallai twnnel Abernant greu cysylltiad teithio llesol bywiog rhwng fy etholaeth a Merthyr Tudful.
Ar y pwynt hwn, mae'n werth cofio mai dim ond un twnnel yn unig y gellid ei addasu yw hwn. Pan wnaeth Sustrans waith ar 21 o dwneli rheilffordd segur, roeddent yn dweud bod Abernant yn ddeniadol gan fod ganddo botensial llawer iawn mwy na'r lleill ar gyfer newid y ffordd y mae pobl yn teithio. Mapiodd Sustrans ddata cyfrifiad a nodi'r niferoedd fawr o bobl a oedd yn teithio rhwng y ddau Gwm. ond roeddent hefyd yn nodi'r posibilrwydd o allu ailagor naw twnnel arall i fod yn llwybrau teithio llesol. A gallai hyn sicrhau'r newid moddol y mae'r pwyllgor yn galw amdano yn ein casgliad cyntaf.
Ar ben hynny, maent yn amlygu'r manteision y soniwn amdanynt yng nghasgliad 3. Er enghraifft, mae Sustrans wedi gwneud gwaith ar y posibilrwydd o ailagor twnnel Abernant fel llwybr teithio llesol i greu swyddi. Byddai cyfleoedd cyflogaeth yn cael eu creu wrth i'r llwybr gael ei ailagor a'i drawsnewid ar gyfer teithio llesol, wrth wneud yn siŵr fod llwybrau cerdded a beicio i'r twnnel yn addas i'r diben ac wrth sicrhau bod y twnnel yn parhau i fod mewn cyflwr diogel a chroesawgar. Byddai addasu'r twnnel hefyd yn gwella cysylltiad â BikePark Cymru a llwybrau Cynon a Taf. Gallai hyn greu swyddi newydd o bosibl a diogelu gwaith gweithwyr presennol wrth i niferoedd yr ymwelwyr gynyddu.
Gallwn weld enghreifftiau lle mae llwybrau teithio llesol wedi cael yr effaith hon. Pan grëwyd Two Tunnels Greenway rhwng Caerfaddon a gogledd-ddwyrain Gwlad yr Haf fel llwybr beicio, yn seiliedig ar ran o hen reilffordd Gwlad yr Haf a Dorset, heidiodd pobl o bob cwr i ddathlu ei agoriad. Yn ogystal â dod yn llwybr a ddefnyddir yn helaeth gan bobl leol, mae'r twnnel hefyd wedi dod yn atyniad i dwristiaid ynddo'i hun. Daw llawer o ymwelwyr i weld y twnnel beicio hiraf yn y DU ar hyn o bryd, ac mae'r twnnel hwnnw'n fyrrach nag Abernant mewn gwirionedd.
Wrth gwrs, mae teithio llesol yn ymwneud hefyd â gwneud dewisiadau amgylcheddol gwell, a hybu iechyd a lles, yn enwedig ymhlith plant a phobl ifanc. Fel y dywedais, i wneud hyn rhaid inni wneud cynnig mentrus ac arloesol. Mae rhoi anadl newydd i'n hen dwneli trên yn darparu cynnig o'r fath.
I agree with those who say that we really haven't done enough over the last five years. I was involved in the drafting of this Act, and, really, our progress on implementation and impact has been pretty disappointing. I think that we have to now pursue at pace the change that we must make—£62 million has been suggested, I think, by Adam Price. This is small beer—absolutely small beer—compared with the charges that will be imposed by the courts, who will drag us back for failing to tackle our air pollution. So, active travel is one of the key ways in which we can do something about the air pollution that is literally killing some of our citizens, and we cannot tolerate going on the way we are going at the moment.
When I was coming into the Senedd this morning, I passed a man on crutches who was taking his child to school. He was walking to school. Probably, he didn't have a car, but, frankly, if he can do it, anybody can do it. There is no excuse for people who are using the car to go for short journeys to take their child to school. Not only are they increasing the amount of poison that their child is consuming, because they're in a car, than if they were on the road, but they're also doing the wrong thing as far as the rest of the community is concerned. And so, we have to both use carrots and sticks to get the change that several people have suggested that we need to make.
I agree with Julie Morgan that nextbike has been a great innovation and development in our capital city. The roll-out of nextbike in Cardiff has been its most successful of any city anywhere in the world. They've only been going since April/May, and they now have—or will have, by this weekend—500 bikes in operation, and 50 stations where you can pick them up and drop them off. And they've got the technology to ensure that it's not worth the while of people to try and steal them, because in the process they've wrecked them and then they're unusable. So, I think it's a fantastic innovation, but it's not sufficient. We have just got to change the attitude that people have towards doing everyday journeys on foot and on bike.
I'm very pleased to see the Cabinet Secretary for Education here, because I do feel that what we do with our young people in our schools is key to making that change, because we need to ensure that proficiency cycling in schools is meaningful, and that it leads to people actually using their bicycles for getting to school. It's very, very rare for children to bicycle to school, and it seems to me that that's one of the things that is something all young people ought to have the opportunity to do, and we ought to have loan schemes to enable parents to buy a bike for their children if they aren't able to pay for it in one go. I would like to see all school leaderships having to provide active travel plans for all their schools, and to make it clear that that is to be expected—that that is how pupils will travel to school.
We cannot go on as we are doing at the moment. We cannot deliver on 'A Healthier Wales', which is our latest strategy for improving the NHS, unless we change people's behaviour. So, I do hope that this report will prompt a much more vigorous leadership to making the changes that are required, because too often, these highway engineers are not people who cycle. When I went home on Monday, I saw this new sign that said—as I approached Splott bridge—'Cyclists rejoin the road'. Well, that's rejoining the road at the narrowest point when they could be staying on the pavement, where they're much more safe. So, it's clear that people absolutely still do not understand. Equally, the alleyways that Cardiff is blessed with are used as rat runs by vehicles in the morning, and they actually push people who are walking to school off the path. They shouldn't be there at all. We need to use our alleyways as safe cycling and walking routes.
I hope that the Cabinet Secretary will be able to assure us that there is going to be this step change in policy, not least because we need to meet our climate change obligations and reduce our transport emissions, and this is one of the key ways in which we can do it.
Cytunaf â'r rhai sy'n dweud nad ydym wedi gwneud digon mewn gwirionedd dros y pum mlynedd diwethaf. Roeddwn yn ymwneud â drafftio'r Ddeddf hon, ac mewn gwirionedd, mae ein cynnydd ar weithredu ac effaith wedi bod yn eithaf siomedig. Credaf fod yn rhaid inni bellach fynd ar drywydd y newid sy'n rhaid inni ei wneud yn gyflym—awgrymwyd £62 miliwn, rwy'n credu, gan Adam Price. Arian bach yw hwn—arian hollol ddibwys—o gymharu â'r taliadau a gaiff eu gorfodi gan y llysoedd, a fydd yn ein llusgo'n ôl am fethu â mynd i'r afael â'n llygredd aer. Felly, mae teithio llesol yn un o'r ffyrdd allweddol y gallwn wneud rhywbeth am y llygredd aer sy'n llythrennol yn lladd rhai o'n dinasyddion, ac ni allwn barhau i fynd ar hyd y ffordd yr ydym yn mynd ar hyd-ddi ar hyn o bryd.
Pan oeddwn yn dod i'r Senedd y bore yma, fe basiais ddyn ar ffyn baglau a oedd yn hebrwng ei blentyn i'w ysgol. Roedd yn cerdded i'r ysgol. Mae'n fwy na thebyg nad oedd ganddo gar, ond a dweud y gwir, os gall ef wneud hynny, gall unrhyw un ei wneud. Nid oes unrhyw esgus dros ddefnyddio car i fynd ar deithiau byr i fynd â'u plentyn i'r ysgol. Nid yn unig eu bod yn cynyddu'r gwenwyn y mae eu plant yn ei gael, am eu bod mewn car, na phe baent ar y ffordd, ond hefyd maent yn gwneud y peth anghywir o ran gweddill y gymuned hefyd. Ac felly, rhaid inni ddefnyddio moron a ffyn i gael y newid y mae nifer o bobl wedi awgrymu bod angen i ni ei wneud.
Rwy'n cytuno â Julie Morgan fod nextbike wedi bod yn ddatblygiad gwych yn ein prifddinas. Cyflwynwyd nextbike yng Nghaerdydd yn fwy llwyddiannus nag yn unrhyw ddinas yn y byd. Ers mis Ebrill/mis Mai yn unig y maent wedi bod yn weithredol a bellach mae ganddynt—neu bydd ganddynt y penwythnos hwn—500 o feiciau ar waith, a 50 o fannau lle gallwch eu casglu a'u gadael. Ac mae ganddynt dechnoleg i sicrhau nad yw'n werth chweil i bobl geisio'u dwyn, oherwydd yn y broses byddant wedi'u difetha ac yna ni fydd modd eu defnyddio. Felly, credaf ei fod yn ddatblygiad gwych, ond nid yw'n ddigon. Mae'n rhaid inni newid agwedd pobl tuag at wneud teithiau bob dydd ar droed ac ar feic.
Rwy'n falch iawn o weld Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yma, oherwydd teimlaf fod yr hyn a wnawn â'n pobl ifanc yn ein hysgolion yn allweddol i wneud y newid hwnnw, oherwydd mae angen inni sicrhau bod gwersi hyfedredd beicio mewn ysgolion yn ystyrlon, a'i fod yn arwain at bobl yn defnyddio'u beiciau ar gyfer cyrraedd yr ysgol. Anaml iawn y bydd plant yn beicio i'r ysgol, ac mae'n ymddangos i mi mai dyna un o'r pethau sy'n rhywbeth y dylai pob person ifanc gael y cyfle i wneud, a dylem gael cynlluniau benthyciadau i alluogi rhieni i brynu beic ar gyfer eu plant os nad ydynt yn gallu talu amdano i gyd ar unwaith. Hoffwn weld yr holl arweinwyr ysgol yn gorfod darparu cynlluniau teithio llesol i bob un o'u hysgolion, a'i gwneud yn glir fod hyn i'w ddisgwyl—mai dyna sut y bydd disgyblion yn teithio i'r ysgol.
Ni allwn barhau fel y gwnawn ar hyn o bryd. Ni allwn gyflawni 'Cymru Iachach', sef ein strategaeth ddiweddaraf ar gyfer gwella'r GIG, oni bai ein bod yn newid ymddygiad pobl. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr adroddiad hwn yn annog arweinyddiaeth lawer mwy egnïol i wneud y newidiadau sydd eu hangen, oherwydd yn rhy aml, nid yw'r peirianwyr priffyrdd hyn yn bobl sy'n beicio. Pan euthum adref ddydd Llun, gwelais arwydd newydd yn dweud—wrth imi ddod at bont Sblot—'Beicwyr yn ailymuno â'r ffordd'. Wel, ailymuno â'r ffordd yn y man culaf yw hynny pan allent fod yn aros ar y palmant, lle maent yn llawer mwy diogel. Felly, mae'n amlwg iawn nad yw pobl yn deall o hyd. Yn yr un modd, defnyddir alïau y mae Caerdydd wedi'i bendithio â hwy fel llwybrau tarw gan gerbydau yn y bore, ac mewn gwirionedd maent yn gwthio pobl sy'n cerdded i'r ysgol oddi ar y llwybr. Ni ddylent fod yno o gwbl. Mae angen inni ddefnyddio ein halïau fel lonydd beicio a llwybrau cerdded diogel.
Gobeithiaf y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu rhoi sicrwydd inni y bydd newid sylfaenol yn digwydd yn y polisi, nid yn lleiaf oherwydd bod angen inni gyflawni ein rhwymedigaethau newid hinsawdd a lleihau ein hallyriadau trafnidiaeth, a dyma un o'r ffyrdd allweddol y gallwn wneud hynny.
As the Minister, at the time, who took the active travel Act through the Assembly, I'm very pleased that the committee has undertaken this post-legislative scrutiny. It was a policy, as has been said, that came up through civic society, with Sustrans obviously playing a very key role. It had a great deal of provenance and support from wider Wales behind it, and it was very good to take it through and put it on the statute book, but it's obviously very disappointing to see that, in terms of the implementation, some five years on, we haven't really seen the increase in walking and cycling, or indeed better infrastructure, that we'd expected.
I do believe that political leadership is absolutely key to this—political leadership to ensure that we do get the implementation that is required for the step change that will deliver these health, well-being, environmental, economic and quality-of-life improvements that we all want to see. Members regularly raise these points with Ken Skates, and indeed other Ministers, showing, I think, the consensus across the Chamber to get the focus and the prioritisation that is necessary. In that light, Dirprwy Lywydd, I must say that I am very pleased that Ken Skates has committed additional funding—although I agree with others that there's still some way to go—and is also very keen in terms of the announcements and the statements that Ken has made in this Chamber and elsewhere that I think do respond in the right way to the points that Members and outside organisations have made. I think Ken Skates is signalling that step change that Welsh Government intends to take, to make sure that we do get effective implementation, better funding and more focus and prioritisation as we move forward. Obviously, the challenge is to drive that across Welsh Government and, indeed, throughout the ranks of the civil service, including the transport engineers, and also make sure that that culture change takes place in our local authorities, where we need the local authority leadership, in terms of the leaders, the cabinet members, and their transport people, to understand what needs to be achieved and take the necessary action to ensure that it is achieved.
I also agree with others, Dirprwy Lywydd, in terms of the importance of school and work, because it was always about purposeful travel. There isn't, at the moment, a Welsh Government-funded workplaces programme to drive some of the necessary change in terms of the culture in our workplaces. The funding for schools through Sustrans is very important and, indeed, delivers a 9 per cent increase on average in active travel over the first 12 months of the programme, but is only reaching 8 per cent of the schools in Wales at the moment, so I do believe we need to build on that, and we need to make sure that more schools are up to speed with the best practice. You go into some primary schools now and in the earliest years they've got balance bikes, they're providing them for the children who perhaps haven't got bikes at home, the training is taking place—you know, it's giving them a very good start. There's proficiency training later on, as Jenny Rathbone mentioned, and we need to make sure that that good practice is present in all of our schools. And we need to make sure, yes, that there is the infrastructure around to make it safe to travel, to cycle and walk, in the way that we want to see. In Newport there's much more cycling along the riverside now, on a Sustrans route from Newport city centre to Caerleon, for example, because they're quality, off-road, safe routes. But we need to provide a lot more of that opportunity in Newport and across Wales.
Dirprwy Lywydd, one other matter I'd like to mention quickly, echoing what David Melding said, is about 20 mph zones. I do believe, and there's growing momentum behind this—events have taken place and will take place in Wales in the weeks and months to come to make 20 mph the default speed limit in Wales, with departures from that on the basis of particular circumstances of particular roads, with local authorities making those decisions. But it would be a default 20 mph limit that would apply right across Wales, and I believe Welsh Government should put that policy in place. Where it has happened, such as Bristol, for example, they have seen many more people walking and cycling because it is now safer to do so, and because it's been part of the necessary culture change.
So, there are many things that we can do, Dirprwy Lywydd, but I'm very pleased that Ken Skates has signalled this renewed prioritisation, focus and commitment from Welsh Government, and we need to see that carried through.
Fel y Gweinidog ar y pryd a hebryngodd y Ddeddf teithio llesol drwy'r Cynulliad, rwy'n falch iawn fod y pwyllgor wedi gwneud y gwaith craffu ar ôl deddfu hwn. Fel y dywedwyd, roedd yn bolisi a ddaeth drwy'r gymdeithas ddinesig, gyda Sustrans yn amlwg yn chwarae rôl allweddol iawn. Roedd yn tarddu o, ac yn cael cefnogaeth gan y Gymru ehangach, ac roedd yn dda iawn ei datblygu a'i rhoi ar y llyfr statud, ond mae'n amlwg yn siomedig iawn gweld, o ran ei gweithrediad, tua pum mlynedd yn ddiweddarach, nad ydym wedi gweld cynnydd mewn cerdded a beicio, na gwell seilwaith yn wir, fel yr oeddem wedi disgwyl.
Rwy'n credu bod arweinyddiaeth wleidyddol yn gwbl allweddol i hyn—arweinyddiaeth wleidyddol i sicrhau ein bod yn cael y gweithrediad sydd ei angen ar gyfer y newid sylweddol a fydd yn cyflawni'r gwelliannau i iechyd, lles, yr amgylchedd, yr economi ac ansawdd bywyd y mae pawb ohonom am eu gweld. Mae'r Aelodau yn rheolaidd yn codi'r pwyntiau hyn gyda Ken Skates ac yn wir, gyda Gweinidogion eraill, gan ddangos, rwy'n credu, fod consensws ar draws y Siambr i gael y ffocws a'r blaenoriaethau sydd eu hangen. Yng ngoleuni hynny, Ddirprwy Lywydd, rhaid imi ddweud fy mod yn falch iawn fod Ken Skates wedi ymrwymo arian ychwanegol—er fy mod yn cytuno ag eraill fod yna ffordd bell i fynd o hyd—a'i fod hefyd yn awyddus iawn o ran y cyhoeddiadau a'r datganiadau a wnaeth yn y Siambr hon ac mewn mannau eraill sy'n ymateb yn y ffordd iawn i'r pwyntiau a wnaed gan Aelodau a sefydliadau allanol. Credaf fod Ken Skates yn dangos y newid sylweddol y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud, er mwyn sicrhau gweithrediad effeithiol, ariannu gwell a mwy o ffocws a blaenoriaethu wrth inni symud ymlaen. Yn amlwg, yr her yw gyrru hynny ar draws Llywodraeth Cymru ac yn wir, ledled rhengoedd y gwasanaeth sifil, gan gynnwys y peirianwyr trafnidiaeth, a gwneud yn siŵr hefyd fod newid diwylliant o'r fath yn digwydd yn ein hawdurdodau lleol, lle mae angen arweinyddiaeth awdurdodau lleol ar ran yr arweinwyr, aelodau cabinet a'u pobl trafnidiaeth i ddeall beth sydd angen ei gyflawni a chymryd y camau angenrheidiol i sicrhau ei fod yn cael ei gyflawni.
Rwy'n cytuno ag eraill hefyd, Ddirprwy Lywydd, ynghylch pwysigrwydd ysgol a gwaith, am mai teithio pwrpasol oedd y nod o'r cychwyn cyntaf. Ar hyn o bryd, ni cheir rhaglen ar gyfer gweithleoedd wedi'i hariannu gan Lywodraeth Cymru i yrru'r newid sydd ei angen yn niwylliant ein gweithleoedd. Mae'r cyllid ar gyfer ysgolion drwy Sustrans yn bwysig iawn ac yn wir, yn cyflawni cynnydd o 9 y cant ar gyfartaledd mewn teithio llesol dros 12 mis cyntaf y rhaglen, ond nid yw ond yn cyrraedd 8 y cant o'r ysgolion yng Nghymru ar hyn o bryd, felly rwy'n credu bod angen inni adeiladu ar hynny, ac mae angen inni wneud yn siŵr fod rhagor o ysgolion yn ymwybodol o arferion gorau. Pan ewch i rai ysgolion cynradd yn awr, yn y blynyddoedd cynharaf mae ganddynt feiciau cydbwysedd, maent yn eu darparu ar gyfer y plant nad oes ganddynt feiciau yn y cartref o bosibl, mae'r hyfforddiant yn digwydd—wyddoch chi, mae'n rhoi dechrau da iawn iddynt. Ceir hyfforddiant hyfedredd yn ddiweddarach, fel y soniodd Jenny Rathbone, ac mae angen inni wneud yn siŵr fod arferion da i'w gweld ym mhob un o'n hysgolion. Ac mae angen inni wneud yn siŵr, oes, fod seilwaith o'n cwmpas i'w gwneud yn ddiogel i deithio, i feicio a cherdded, yn y ffordd yr ydym am ei weld. Yng Nghasnewydd mae llawer mwy o feicio ar hyd glan yr afon bellach ar lwybr Sustrans o ganol dinas Casnewydd i Gaerllion, er enghraifft, am eu bod yn llwybrau oddi ar y ffordd sy'n safonol a diogel. Ond mae angen inni ddarparu llawer mwy o'r cyfle hwnnw yng Nghasnewydd a ledled Cymru.
Ddirprwy Lywydd, un mater arall yr hoffwn sôn amdano'n gyflym, i adleisio'r hyn a ddywedodd David Melding, yw'r parthau 20 mya. Rwy'n credu, ac mae momentwm cynyddol y tu cefn i hyn—mae digwyddiadau wedi'u cynnal ac yn mynd i gael eu cynnal yng Nghymru yn ystod yr wythnosau a'r misoedd i ddod i wneud 20 mya yn derfyn cyflymder diofyn yng Nghymru, gan symud oddi wrth hynny ar sail amgylchiadau penodol ffyrdd penodol, gyda'r awdurdodau lleol yn gwneud y penderfyniadau hynny. Ond byddai'n derfyn 20 mya diofyn a fyddai'n gymwys ledled Cymru, a chredaf y dylai Llywodraeth Cymru roi'r polisi hwnnw ar waith. Lle mae wedi digwydd, megis Bryste, er enghraifft, maent wedi gweld llawer mwy o bobl yn cerdded a beicio oherwydd mae'n fwy diogel i wneud hynny bellach, ac oherwydd ei fod wedi bod yn rhan o'r newid angenrheidiol yn y diwylliant.
Felly, mae llawer o bethau y gallwn eu gwneud, Ddirprwy Lywydd, ond rwy'n falch iawn fod Ken Skates wedi dangos blaenoriaeth, ffocws ac ymrwymiad newydd ar ran Lywodraeth Cymru, ac mae angen inni eu gweld ar waith.
Can I now call the Cabinet Secretary for Economy and Transport, Ken Skates?
A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm also looking forward to greeting the cyclists to the Senedd when they visit shortly. I'm looking forward to meeting with a delegation of them. I do hope that they arrive safely and do as Geraint Thomas and many others urge, which is to wear a helmet. Talking about safety, though, the reality is that, as David Melding said, it's incredibly safe to cycle and to walk, and yet we are bombarded on a daily basis with images and messages that encourage us to feel unsafe in our daily lives, because many people want to exploit a feeling of insecurity. It's the reason why SUVs have become such a popular means of transport—because we're encouraged, by advertisers, to believe that unless you're elevated above others, your children are at risk or you're at risk. The reality is that we are more safe today cycling or walking than I think we ever have been, and the reality is, contrary to what we're constantly being told, which is that we all lead incredibly busy lives, that many of us can find that extra bit of time to cycle or to walk to work or to school, or to the services that we—[Interruption.] Yes, absolutely.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf fi hefyd yn edrych ymlaen at gyfarch y beicwyr i'r Senedd pan fyddant yn ymweld yn fuan. Rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod â dirprwyaeth ohonynt. Rwy'n gobeithio y byddant yn cyrraedd yn ddiogel ac yn gwneud fel y mae Geraint Thomas a llawer o bobl eraill yn ei annog, sef gwisgo helmed. Wrth siarad am ddiogelwch, fodd bynnag, y realiti, fel y dywedodd David Melding, yw ei bod hi'n hynod o ddiogel i seiclo ac i gerdded, ac eto cawn ein peledu ar sail ddyddiol gan ddelweddau a negeseuon sy'n ein hannog i deimlo'n anniogel yn ein bywydau bob dydd, oherwydd bod llawer o bobl am fanteisio ar deimlad o ansicrwydd. Dyna pam fod SUVs wedi dod yn ffordd mor boblogaidd o deithio—oherwydd ein bod yn cael ein hannog gan hysbysebwyr i gredu, oni bai eich bod yn uwch nag eraill, fod eich plant mewn perygl neu eich bod chi mewn perygl. Y gwir amdani yw ein bod yn fwy diogel heddiw yn beicio neu'n cerdded nag y buom erioed, a'r realiti, yn groes i'r hyn a ddywedir wrthym yn barhaus sef bod pawb ohonom yn byw bywydau anhygoel o brysur, yw bod llawer ohonom yn gallu dod o hyd i'r ychydig bach o amser ychwanegol i feicio neu i gerdded i'r gwaith neu i'r ysgol, neu at y gwasanaethau yr ydym—[Torri ar draws.] Iawn, yn sicr.
I'm very grateful to you for taking the intervention. With regard to safety, I think you are right to highlight the fact that a lot of the issues around safety are to do with perception, but there is a real issue for women and girls using public transport and cycling and walking, particularly at night. Can I urge you, Cabinet Secretary, as we're driving this active travel agenda forward, to make sure that those real concerns—because those are real dangers—are addressed, and issues particularly like lighting and ensuring that routes go through areas where there are people, where you're not isolated if you're cycling and walking at night as a woman, are part automatically of how those plans are developed?
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am dderbyn yr ymyriad. O ran diogelwch, credaf eich bod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod llawer o'r cwestiynau sy'n codi ynglŷn â diogelwch yn ymwneud â chanfyddiad, ond mae'n broblem go iawn i fenywod a merched sy'n defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus a beicio a cherdded, yn enwedig yn y nos. A gaf fi eich annog, Ysgrifennydd y Cabinet, wrth i ni yrru'r agenda teithio llesol hon yn ei blaen, i wneud yn siŵr fod y pryderon dilys hynny—ac maent yn beryglon dilys—yn cael sylw, a materion fel goleuo yn benodol, a sicrhau bod llwybrau sy'n mynd drwy ardaloedd lle mae pobl, lle nad ydych ar eich pen eich hun os ydych chi'n beicio a cherdded yn ystod y nos fel menyw, yn rhan awtomatig o'r modd y datblygir y cynlluniau hynny?
Yes, absolutely. The Member I couldn't agree more with. There are specific issues that are particularly relevant to and particularly problematic for women and girls. I think I'd also include the elderly in that same bracket and it's something that I'm acutely aware of. But it is difficult sometimes to push back against the huge amounts of money that are spent encouraging us to feel less secure in our daily lives. However, if there is a critical mass, you can achieve behavioural change, provided that's associated with safer, more convenient infrastructure. Then you can see the sort of developments that we've seen in Copenhagen and indeed in Cardiff. I'm sure that Lee Waters will be able to give us his take on whether it's safer to cycle and walk in Cardiff today than it was perhaps 20 years ago. My hope would be that it is indeed safer, and I'd urge all Members to encourage, not just their own constituents, but the people that they engage with on a daily basis, to be as active as they can possibly be.
Yn hollol. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod. Ceir materion penodol sy'n arbennig o berthnasol ac yn broblem arbennig i fenywod a merched. Credaf y buaswn hefyd yn cynnwys yr henoed yn hynny ac mae'n rhywbeth rwy'n ymwybodol iawn ohono. Ond mae'n anodd weithiau i wthio'n erbyn y symiau enfawr o arian sy'n cael ei wario ar ein hannog i deimlo'n llai diogel yn ein bywydau bob dydd. Fodd bynnag, os ceir màs critigol, fe allwch chi newid ymddygiad, cyhyd â bod hynny'n gysylltiedig â seilwaith mwy diogel, mwy cyfleus. Yna gallwch weld y math o ddatblygiadau a welsom yn Copenhagen, ac yng Nghaerdydd yn wir. Rwy'n siŵr y bydd Lee Waters yn gallu mynegi barn ynglŷn ag a yw'n fwy diogel i feicio a cherdded yng Nghaerdydd heddiw nag 20 mlynedd yn ôl. Fy ngobaith i fyddai ei bod hi'n sicr yn fwy diogel, a buaswn yn pwyso ar bob Aelod i annog, nid yn unig eu hetholwyr eu hunain, ond y bobl y maent yn ymgysylltu â hwy ar sail ddyddiol, i deithio mewn modd mor llesol ag y gallant.
It's my firm belief that the active travel Act is a great success. It's something that I am particularly proud of and I don’t think we should underestimate the impact that the Act has already had. It's achieved something that was never done before in Wales. And since its commencement four years ago, the Act has led to the systematic development of plans for safe walking and cycling networks for all larger and medium-sized towns and villages in Wales—more than 140.
Creation of the plans, I think, is a key achievement, but we haven't stopped investing in infrastructure in the meantime. In the four financial years since making the Act, we've invested more than £60 million in walking and cycling infrastructure from transport budgets alone. The figure includes funding for around 125 Safe Routes in Communities schemes, and about 70 local transport fund schemes that focus on active travel. But that money does not include the wider improvements that we've funded as part of road safety schemes, speed limit reductions and integrated transport schemes.
And now that the plans are in place, we are accelerating the creation of active travel routes. This year, we've already allocated more than £22 million of capital investment for local active travel improvements through our local transport grants and pledged a further £50 million for the following two years as part of the active travel fund, on top of the £10 million for Safe Routes in Communities. And as Julie Morgan rightly said, we are going to spend hundreds of millions of pounds improving railway stations and bus stations in Wales, designed to enhance opportunities for people to be active in their travel arrangements.
Now, I do recognise, as highlighted by the committee's recommendations, that processes can and must be improved. The Welsh Government’s response to the committee's report, I think, demonstrates our willingness to do this. My officials work closely with local authorities, with Sustrans and other partners to reflect and to learn from the early implementation experience and shape the subsequent stages of the process. We will identify further improvements that may be made to the process.
We've already strengthened the local authority representation on the active travel board, as recommended, and we’ve welcomed new regional representations at the last board meeting in June. Transport for Wales are also now a permanent member of the active travel board and I’m delighted that TfW is currently recruiting a dedicated active travel lead to build specialist capacity into the organisation, as discussed with the committee earlier this year.
And I agreed with the committee that the Act must be implemented in an integrated manner. It’s widely accepted that active travel has the potential to deliver direct benefits in a broad range of areas, and this means that increasing levels of active travel is not solely or even primarily a transport matter, as Lee Waters said. For my part, I don’t walk and cycle regularly in order to ease wear on my car or to save costs on fuel; I do it for my own mental and emotional and physical well-being. And I think Vikki Howells made a very compelling case for investing in active travel to improve health and well-being across the country.
I value partners working together to make the most of the opportunities that active travel offers, particularly in the area of public health, and I also intend to hold bilateral meetings with Cabinet colleagues to discuss what else can be done in our respective areas of responsibility. I think Lee Waters made a very important point with regard to public health, because it’s particularly important that we ensure that behavioural change is treated with the utmost seriousness, right across Government and across local government, and indeed across the whole of the public and private sector.
I would very much agree with John Griffiths that we have to encourage employers to do more to encourage, in turn, their employees to take up active travel. The economic contract has four conditions attached to it. So, any business looking to draw down funding from Welsh Government will have to comply with that. Well, two of the conditions concern decarbonisation and improvements to the mental and physical health of their workers. Of course, taking up active travel, encouraging active travel, investing in infrastructure within the workplace that enables workers to cycle or walk to work is one means of decarbonising the business and it's another means of improving the mental and physical health of employees, so the economic contract is designed to do just that.
Now, emerging strongly from the committee's work was the need to improve engagement and consultation within the active travel process, and I agree with the importance of consulting not only with existing active travellers, but also those who could be persuaded to try it if the conditions were right.
I'm conscious of time, Dirprwy Lywydd, but I should just point out that we're also in the early stages of developing a new Wales transport strategy. That strategy will set out our strategic policies for safe, integrated, sustainable, efficient and economic transport facilities and services. Of course, walking, cycling and other sustainable modes will be a focus of this strategy.
Finally, many Members like to lecture, sometimes, the Welsh Government about how we should and can do more, but my question back to Members is to ask yourselves how you can do more, as well, as political leaders, as civic leaders. As Russell George said, it's not just about money—this is about behavioural change. This includes your behaviour as civic leaders, so I'd urge all Members to be consistent with their commentary by being more active in the way that they themselves travel, to show political leadership themselves and to lead by example and cycle and walk more regularly, as I know that people like Jenny Rathbone do indeed do—to walk the walk and not just talk the talk.
Rwy'n credu'n bendant fod y Ddeddf teithio llesol yn llwyddiant mawr. Mae'n rhywbeth rwy'n arbennig o falch ohono ac ni chredaf y dylem danbrisio'r effaith a gafodd y Ddeddf eisoes. Mae wedi cyflawni rhywbeth na wnaethpwyd erioed o'r blaen yng Nghymru. Ac ers ei chychwyn bedair blynedd yn ôl, mae'r Ddeddf wedi arwain at ddatblygu cynlluniau'n systematig ar gyfer rhwydweithiau cerdded a beicio diogel ar gyfer yr holl drefi mwy a chanolig eu maint a phentrefi yng Nghymru—mwy na 140 ohonynt.
Credaf fod creu'r cynlluniau yn gyflawniad allweddol, ond nid ydym wedi rhoi'r gorau i fuddsoddi mewn seilwaith yn y cyfamser. Yn y pedair blynedd ariannol ers gwneud y Ddeddf, rydym wedi buddsoddi mwy na £60 miliwn mewn seilwaith cerdded a beicio o'r cyllidebau trafnidiaeth yn unig. Mae'r ffigur yn cynnwys cyllid ar gyfer tua 125 o gynlluniau Llwybrau Diogel mewn Cymunedau, a thua 70 o gynlluniau'r gronfa trafnidiaeth leol sy'n canolbwyntio ar deithio llesol. Ond nid yw'r arian hwnnw'n cynnwys gwelliannau ehangach a ariannwyd gennym fel rhan o gynlluniau diogelwch ar y ffyrdd, cyfyngiadau terfyn cyflymder a chynlluniau trafnidiaeth integredig.
A nawr bod y cynlluniau yn eu lle, rydym yn cyflymu'r gwaith o greu llwybrau teithio llesol. Eleni, rydym eisoes wedi dyrannu mwy na £22 miliwn o fuddsoddiad cyfalaf ar gyfer gwelliannau teithio llesol lleol drwy ein grantiau trafnidiaeth lleol ac wedi addo £50 miliwn pellach ar gyfer y ddwy flynedd ddilynol fel rhan o'r gronfa teithio llesol, ar ben y £10 miliwn ar gyfer Llwybrau Diogel mewn Cymunedau. Ac fel y dywedodd Julie Morgan, byddwn yn gwario cannoedd o filiynau o bunnoedd ar wella gorsafoedd trên a gorsafoedd bysiau yng Nghymru, gyda'r nod o wella cyfleoedd i bobl fabwysiadu arferion teithio llesol.
Nawr, rwy'n cydnabod, fel yr amlygwyd gan argymhellion y pwyllgor, y gellid ac y dylid gwella prosesau. Rwy'n credu bod ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y pwyllgor yn dangos ein parodrwydd i wneud hyn. Mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol, gyda Sustrans a phartneriaid eraill i ystyried ac i ddysgu o brofiad y camau cynnar a llywio camau dilynol y broses. Byddwn yn nodi gwelliannau pellach y gellir eu gwneud i'r broses.
Eisoes rydym wedi cryfhau cynrychiolaeth awdurdodau lleol ar y bwrdd teithio llesol, fel yr argymhellwyd, ac rydym wedi croesawu cynrychiolaeth ranbarthol newydd yng nghyfarfod diwethaf y bwrdd ym mis Mehefin. Mae Trafnidiaeth Cymru hefyd yn aelod parhaol o'r bwrdd teithio llesol bellach ac rwyf wrth fy modd fod Trafnidiaeth Cymru ar hyn o bryd yn recriwtio arweinydd teithio llesol dynodedig i adeiladu capasiti arbenigol yn y sefydliad, fel y trafodwyd gyda'r pwyllgor yn gynharach eleni.
Ac roeddwn yn cytuno gyda'r pwyllgor fod yn rhaid gweithredu'r Ddeddf mewn modd integredig. Derbynnir yn gyffredinol fod gan deithio llesol botensial i sicrhau manteision uniongyrchol mewn ystod eang o feysydd, ac mae hyn yn golygu nad mater trafnidiaeth yn unig neu hyd yn oed yn bennaf yw cynyddu lefelau teithio llesol, fel y dywedodd Lee Waters. O'm rhan i, nid wyf yn cerdded a beicio'n rheolaidd er mwyn ysgafnhau traul ar fy nghar nac i arbed costau ar danwydd; rwy'n ei wneud er fy lles meddyliol ac emosiynol a chorfforol fy hun. Ac rwy'n credu bod Vikki Howells wedi gwneud achos cryf iawn dros fuddsoddi mewn teithio llesol er mwyn gwella iechyd a lles ar draws y wlad.
Rwy'n gweld gwerth mewn partneriaid yn gweithio gyda'i gilydd i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd y mae teithio llesol yn eu cynnig, yn enwedig ym maes iechyd y cyhoedd, a hefyd rwy'n bwriadu cynnal cyfarfodydd dwyochrog gyda chyd-Aelodau o'r Cabinet i drafod beth arall y gellir ei wneud yn ein meysydd cyfrifoldeb ein hunain. Credaf fod Lee Waters wedi gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn ag iechyd y cyhoedd, oherwydd mae'n arbennig o bwysig ein bod yn sicrhau bod newid ymddygiad yn cael ei drin gyda'r difrifoldeb mwyaf, ar draws y Llywodraeth ac ar draws llywodraeth leol, ac yn wir ar draws y sector cyhoeddus a'r sector preifat i gyd.
Buaswn yn bendant yn cytuno â John Griffiths fod yn rhaid inni annog cyflogwyr i wneud mwy i annog eu gweithwyr yn eu tro i ymgymryd â theithio llesol. Mae pedwar amod ynghlwm wrth y contract economaidd. Felly, bydd unrhyw fusnes sy'n awyddus i gael cyllid gan Lywodraeth Cymru yn gorfod cydymffurfio â hynny. Wel, mae dau o'r amodau'n ymwneud â datgarboneiddio a gwelliannau i iechyd meddwl ac iechyd corfforol eu gweithwyr. Wrth gwrs, mae dechrau ymgymryd â theithio llesol, annog teithio llesol, gan fuddsoddi mewn seilwaith yn y gweithle sy'n galluogi gweithwyr i feicio neu gerdded i'r gwaith yn un ffordd o ddatgarboneiddio'r busnes ac mae'n ffordd arall o wella iechyd meddwl ac iechyd corfforol cyflogeion, felly lluniwyd y contract economaidd i wneud hynny.
Nawr, yr hyn a ddaeth yn amlwg yn glir iawn o waith y pwyllgor oedd yr angen i wella ymgysylltu ac ymgynghori o fewn y broses teithio llesol, a chytunaf â phwysigrwydd ymgynghori nid yn unig gyda rhai sy'n ymgymryd â theithio llesol ar hyn o bryd, ond hefyd gyda rhai y gellid eu perswadio i roi cynnig arni pe bai'r amodau'n iawn.
Rwy'n ymwybodol o'r amser, Ddirprwy Lywydd, ond dylwn ddweud ein bod hefyd ar y camau cynnar o ddatblygu strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru. Bydd y strategaeth honno'n amlinellu ein polisïau strategol ar gyfer cyfleusterau a gwasanaethau effeithiol ac economaidd sy'n ddiogel, yn integredig, ac yn gynaliadwy. Wrth gwrs, bydd cerdded, beicio a dulliau eraill cynaliadwy yn ffocws i'r strategaeth hon.
Yn olaf, mae llawer o'r Aelodau yn hoffi pregethu, weithiau, wrth Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y dylem ac y gallem wneud mwy, ond fy nghwestiwn yn ôl i'r Aelodau yw gofyn i chi sut y gallwch chi wneud mwy hefyd fel arweinwyr gwleidyddol, fel arweinwyr dinesig. Fel y dywedodd Russell George, mae'n ymwneud â mwy nag arian—mae'n ymwneud ag ymddygiad. Mae hyn yn cynnwys eich ymddygiad chi fel arweinwyr dinesig, felly buaswn yn annog pob Aelod i fod yn gyson â'r hyn y maent yn ei ddweud trwy ymgymryd â theithio mwy llesol o ran y ffordd y maent hwy eu hunain yn teithio, i ddangos arweiniad gwleidyddol eu hunain ac i arwain drwy esiampl a beicio a cherdded yn fwy rheolaidd, fel y gwn fod pobl fel Jenny Rathbone yn ei wneud—sef cerdded y llwybr ei hun ac nid siarad am wneud hynny'n unig.
I call on Russell George to reply to the debate.
Galwaf ar Russell George i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It was interesting—I hadn't really considered the fact that it was 11 years ago that a petition was handed in, with Lee Waters handing that petition in, not as a Member of the institution then, but on behalf of the people signing it, and that being the start of the active travel journey.
I would like to thank all of those who gave evidence, actually, to our inquiry and those who attended the focus groups, and of course the 2,500 people who responded to our committee survey, being very clear about what the obstacles were to active travel, and those being safety—an issue that the Cabinet Secretary focused on, I was pleased to hear, in his contribution. I'd like to thank all members of the committee for their contributions today, and also the committee clerking team, as well as the outreach team, for their great support to us.
Mark Isherwood focused on co-production as a way to enable cyclists and walkers to help shape infrastructure, which I think is particularly important. We, of course, had a recommendation on this point, and that reminded me, when Julie Morgan spoke, of the Taff trail. We had an example, actually, from one witness who told us about the physical barriers on the Taff trail that prevented him from using his adapted bike on that route. Co-production would have prevented the need to remove those barriers after the event at additional cost.
I think Adam Price rightly talked about the example of Copenhagen, but it would be, I think, highly unrealistic for us to expect the step change that we need overnight, or over five years as well. No-one would expect Cardiff to turn into Copenhagen overnight, but we would expect more to have happened and more progress to have been made. But I think Adam was right to point out that, obviously, Copenhagen were where we are at one stage.
Lee Waters, I thank you for your contribution. Of course, you were an invaluable member of the committee on this particular report, and in shaping our report and recommendations. I won't comment on the term 'wishy-washy' that was bandied around a few times, but I would agree with David Melding in his view that the increasing use of 'accept in principle' in relation to committee recommendations is very frustrating. I don't think this is good for scrutiny, and I have to say that I hope Ministers will consider the use of 'accept in principle'—I'm pleased that the Cabinet Secretary is shaking his head in agreement to that, so I'm pleased to see that.
Vikki Howells, I hadn't realised the extent of the rail tunnels in your constituency, so thank you for your contribution. Jenny Rathbone, you're kind of an adopted member of our committee—you speak on most of our committee reports, I'm pleased to say. You did make the point that you're pleased that the Cabinet Secretary for Education was here, which reinforced the point, I think, that this is a cross-cutting piece of legislation that doesn't sit solely with the Cabinet Secretary for infrastructure and the economy.
I think it is right to say to be positive that Wales's active travel journey has begun, but for the next steps we do need elected politicians, both in the Government and in local government—and I take the Cabinet Secretary's challenge to us all as well—to take responsibility. I think we do need to show leadership to our communities, we do need to work with local people to develop the active travel routes that they want, and we need to provide the money that's needed, and I think that was the conclusion of David Rowlands's contribution. We need to have the resources available to build effective infrastructure and support the cultural change that this Assembly committed to when it passed the active travel Act. The Cabinet Secretary has said that he thinks that this Act has been successful, but I hope that in five years' time from now we can look back on the tenth anniversary and we can all agree then that this active travel Act has been a successful piece of legislation. We have an Act that has the potential to transform the way Wales moves. Now we need to act so that Wales moves in an active way that can transform our health and well-being. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roedd hi'n ddiddorol—nid oeddwn wedi ystyried y ffaith mai 11 mlynedd yn ôl y cyflwynwyd y ddeiseb, gyda Lee Waters yn cyflwyno'r ddeiseb honno, nid fel Aelod o'r sefydliad ar y pryd, ond ar ran y bobl a'i llofnododd, a mai dyna oedd dechrau'r daith i deithio llesol.
Hoffwn ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth i'n hymchwiliad a'r rhai a fynychodd y grwpiau ffocws, ac wrth gwrs i'r 2,500 o bobl a ymatebodd i arolwg ein pwyllgor, ac a ddywedodd yn glir iawn beth oedd y rhwystrau i deithio llesol, sef diogelwch—mater y canolbwyntiodd Ysgrifennydd y Cabinet arno yn ei gyfraniad, roeddwn yn falch o glywed. Hoffwn ddiolch i bob aelod o'r pwyllgor am eu cyfraniadau heddiw, a hefyd i dîm clercio'r pwyllgor, yn ogystal â'r tîm allgymorth, am eu cymorth mawr.
Canolbwyntiodd Mark Isherwood ar gydgynhyrchu fel ffordd o alluogi beicwyr a cherddwyr i helpu i lunio seilwaith, a chredaf fod hynny'n arbennig o bwysig. Wrth gwrs, cawsom argymhelliad ar y pwynt hwn, a chefais fy atgoffa, pan siaradodd Julie Morgan, am lwybr Taf. Cawsom enghraifft, mewn gwirionedd, gan un tyst a ddywedodd wrthym am y rhwystrau ffisegol ar lwybr Taf a oedd yn ei atal rhag defnyddio ei feic a addaswyd ar y llwybr hwnnw. Byddai cydgynhyrchu wedi atal yr angen i symud y rhwystrau hynny ar ôl y digwyddiad ar gost ychwanegol.
Rwy'n credu bod Adam Price wedi sôn yn briodol am enghraifft Copenhagen, ond byddai'n afrealistig iawn yn fy marn i inni ddisgwyl y newid sylweddol sydd ei angen arnom dros nos, neu dros bum mlynedd hefyd. Ni fyddai neb yn disgwyl i Gaerdydd droi'n Copenhagen dros nos, ond byddem yn disgwyl i fwy fod wedi digwydd ac i fwy o gynnydd fod wedi'i wneud. Ond credaf fod Adam yn gywir i nodi, yn amlwg, fod Copenhagen ar un adeg yn arfer bod lle'r ydym ni.
Lee Waters, diolch am eich cyfraniad. Wrth gwrs, roeddech yn aelod gwerthfawr o'r pwyllgor ar yr adroddiad hwn, ac wrth lunio ein hadroddiad a'n hargymhellion. Ni wnaf sylwadau ar y term 'disylwedd' a gafodd ei drafod ychydig o weithiau, ond buaswn yn cytuno â David Melding fod y defnydd cynyddol o 'derbyn mewn egwyddor' mewn perthynas ag argymhellion pwyllgor yn rhwystredig iawn. Nid wyf yn credu bod hyn yn dda i graffu, a rhaid imi ddweud fy mod yn gobeithio y bydd Gweinidogion yn ystyried y defnydd o 'derbyn mewn egwyddor'—rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet yn ysgwyd ei ben i gytuno â hynny, felly rwy'n hapus o weld hynny.
Vikki Howells, nid oeddwn wedi sylweddoli cymaint o dwneli rheilffordd sydd yna yn eich etholaeth chi, felly diolch i chi am eich cyfraniad. Jenny Rathbone, rydych yn fath o aelod mabwysiedig o'n pwyllgor—rydych yn siarad ar y rhan fwyaf o'n hadroddiadau pwyllgor, rwy'n falch o ddweud. Fe wnaethoch y pwynt eich bod yn falch fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yma, sy'n atgyfnerthu'r pwynt, rwy'n credu, fod hon yn ddeddfwriaeth drawsbynciol nad yw'n perthyn yn unig i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a'r seilwaith.
Credaf ei bod hi'n iawn inni fod yn gadarnhaol fod teithio llesol yng Nghymru wedi dechrau ar ei daith, ond ar gyfer y camau nesaf mae angen i wleidyddion etholedig, yn y Llywodraeth ac mewn llywodraeth leol gymryd cyfrifoldeb—ac rwy'n derbyn her Ysgrifennydd y Cabinet i bawb ohonom ni yn ogystal. Credaf fod angen inni ddangos arweiniad i'n cymunedau, mae angen inni weithio gyda phobl leol i ddatblygu'r llwybrau teithio llesol a ddymunant, ac mae angen inni ddarparu'r arian sydd ei angen, a chredaf mai dyna oedd casgliad cyfraniad David Rowlands. Mae angen inni gael yr adnoddau i adeiladu seilwaith effeithiol a chefnogi'r newid diwylliannol yr ymrwymodd y Cynulliad hwn iddo pan basiodd y Ddeddf teithio llesol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud ei fod yn credu bod y Ddeddf hon wedi bod yn llwyddiannus, ond rwy'n gobeithio ymhen pum mlynedd y gallwn edrych yn ôl ar y degfed pen-blwydd ac y gall pawb ohonom gytuno bryd hynny fod y Ddeddf teithio llesol wedi bod yn ddeddfwriaeth lwyddiannus. Mae gennym Ddeddf sydd â photensial i drawsnewid y ffordd y mae Cymru yn symud. Nawr mae angen inni weithredu fel bod Cymru yn teithio'n llesol mewn ffordd a all drawsnewid ein hiechyd a'n lles. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth.
Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar safonau ysgolion. Galwaf ar Suzy Davies i wneud y cynnig. Suzy Davies.
The next item is the Welsh Conservatives' debate on school standards, and I call on Suzy Davies to move the motion. Suzy Davies.
Cynnig NDM6776 Paul Davies
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn gresynu at y ffaith bod cyrhaeddiad graddau TGAU rhwng A * a C yng Nghymru yn haf 2018 ar y lefel waethaf ers 2005.
2. Yn mynegi pryder am safonau ysgol, o ystyried nifer yr ysgolion yng Nghymru a roddwyd mewn mesurau arbennig gan Estyn a sydd wedi cael hysbysiadau rhybuddio gan awdurdodau addysg lleol Cymru.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fuddsoddi mwy mewn addysg i fynd i'r afael â'r bwlch ariannu fesul disgybl rhwng Cymru a Lloegr.
Motion NDM6776 Paul Davies
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Regrets that the GCSE attainment of A*-C grades in Wales for summer 2018 were the worst since 2005.
2. Expresses concern over school standards, given the number of Welsh schools placed in special measures by Estyn and in receipt of warning notices from Welsh local education authorities.
3. Calls on the Welsh Government to invest more in education to address the funding gap per pupil between England and Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I've had quite a lot to do in my first 24 hours in this new role. I want to begin, colleagues, on behalf of us all, I think, by offering my congratulations to students, teachers and staff across Wales on the work that you put into this year's exams, and offer our best wishes to everybody, whatever their results.
There are many ways to shape a future, and exam certificates are just some of the tools that you have to do that. Our role here is to be certain that those tools are the best quality and what you personally need to begin shaping the type of future that you will find sustaining, satisfying and productive. But not everybody's sustaining, satisfying and productive future will be shaped by good exam results, so it is just as much our role to build an education system that helps our young people to acquire different tools to build those lives—something I'm sure we'll debate on another day.
So, if Members who were hoping to contribute to this debate by calling this motion an attack on all those I've just congratulated, then you're barking up the wrong tree. This debate is about holding Welsh Government to account on the delivery of promises we all want to see kept: higher standards, more confident learners, more relevant course content leading to worthwhile academic qualifications in this case, which command the respect of all. And as the motion suggests, Cabinet Secretary, you're not there yet.
The purpose of a debate like this, at various intervals, is going to test whether the path you're on is going anywhere near the destination you're seeking. And the response to point 1 of our motion, given in your first amendment, is so full of whataboutery that I suspect that you too are worried by the fact that GCSE attainment of A* to C grades this summer is the worst in 13 years. These new Wales-only GCSEs were supposed to get the best out of our students.
Now, let's be fair here: the number of As and A*s at GCSE have gone up a little bit compared to last year—about 0.5 per cent—although still lower than the two previous years. But personally, I'm pleased to see some growth. I'd like to think that the brightest students are getting a fairer share of attention, which has been difficult when schools have felt compelled to concentrate on students on the C/D GCSE borderline to avoid negative statistics. And I'm not necessarily blaming schools for that. I'm blaming decades of a system that, despite years of talking about this, has done nothing to achieve parity of esteem for non-academic qualifications. It's meant countless young people being shoehorned into GCSE courses that depress their achievement and confidence while they miss out on a different education that could identify and fertilise their strengths.
Back to the motion. The number of highest fliers has gone up a little, but the proportion of A* to C grades has fallen down by 1.2 per cent on last year. That may not sound a lot, but it is worth remembering that last year's results were themselves the lowest since 2006, with Qualifications Wales and Welsh Government blaming the bad news on the leap in early entries—pupils aged 15 or younger.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cael cryn dipyn i'w wneud yn fy 24 awr gyntaf yn y rôl newydd hon. Hoffwn ddechrau, gyd-Aelodau, ar ran pawb ohonom, rwy'n credu, drwy longyfarch myfyrwyr, athrawon a staff ledled Cymru ar y gwaith a wnaethoch ar gyfer yr arholiadau eleni, a chynnig ein dymuniadau gorau i bawb, beth bynnag oedd eu canlyniadau.
Mae yna nifer o ffyrdd o lunio dyfodol, a dim ond rhan o'r arfau sydd gennych i wneud hynny yw tystysgrifau arholiad. Ein rôl ni yma yw bod yn sicr fod yr arfau hynny o'r ansawdd gorau a'r hyn sydd ei angen arnoch yn bersonol ar gyfer dechrau llunio'r math o ddyfodol boddhaol a chynhyrchiol a fydd yn eich cynnal. Ond ni fydd dyfodol cynhaliol, boddhaol a chynhyrchiol pawb wedi'i lunio gan ganlyniadau arholiad da, felly mae llawn gymaint o rôl gennym i adeiladu system addysg sy'n helpu ein pobl ifanc i gaffael arfau gwahanol i adeiladu'r bywydau hynny—rhywbeth y byddwn yn ei drafod ar ddiwrnod arall rwy'n siŵr.
Felly, os oedd yr Aelodau'n gobeithio cyfrannu at y ddadl drwy alw'r cynnig hwn yn ymosodiad ar bawb rwyf newydd eu llongyfarch, rydych ar y trywydd anghywir. Dadl yw hon am ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif mewn perthynas â chyflawni addewidion y mae pawb ohonom eisiau eu gweld yn cael eu cadw: safonau uwch, dysgwyr mwy hyderus, cynnwys cyrsiau sy'n fwy perthnasol, gan arwain at gymwysterau academaidd gwerth chweil yn yr achos hwn, ac sy'n ennyn parch pawb. Ac fel yr awgryma'r cynnig, Ysgrifennydd y Cabinet, nid ydych wedi cyrraedd yno eto.
Pwrpas dadl fel hon, ar wahanol adegau, yw profi a yw'r llwybr rydych chi arno yn agos o gwbl i'r lle rydych chi'n ceisio ei gyrraedd. Ac mae'r ateb i bwynt 1 ein cynnig, a roddir yn eich gwelliant cyntaf, mor llawn o wrthgyhuddiadau fel fy mod yn amau eich bod chi hefyd yn boenus mai graddau TGAU A* i C yr haf hwn yw'r rhai gwaethaf ers 13 mlynedd. Roedd y TGAU newydd ar gyfer Cymru yn unig i fod i sicrhau'r gorau gan ein myfyrwyr.
Nawr, gadewch i ni fod yn deg yma: mae nifer y graddau A ac A* yn TGAU wedi cynyddu ychydig bach o gymharu â llynedd—tua 0.5 y cant—er yn dal i fod yn is na'r ddwy flynedd flaenorol. Ond yn bersonol, rwy'n falch o weld rhywfaint o gynnydd. Hoffwn feddwl bod y myfyrwyr disgleiriaf yn cael cyfran decach o sylw, sydd wedi bod yn anodd pan oedd ysgolion yn teimlo rheidrwydd i ganolbwyntio ar fyfyrwyr ar ffin C/D yn TGAU er mwyn osgoi ystadegau negyddol. Ac nid wyf o reidrwydd yn rhoi'r bai ar ysgolion am hynny. Rwy'n beio degawdau o system sydd, er gwaethaf blynyddoedd o siarad am hyn, heb wneud dim i sicrhau parch cydradd i gymwysterau anacademaidd. Mae wedi golygu bod pobl ifanc dirifedi wedi cael eu gwthio i ddilyn cyrsiau TGAU sy'n llesteirio'u cyflawniad a'u hyder tra'u bod yn colli allan ar addysg wahanol a allai gydnabod ac ymestyn eu cryfderau.
Trof yn ôl at y cynnig. Mae nifer y goreuon wedi cynyddu ychydig, ond mae'r gyfradd o raddau A* i C wedi gostwng 1.2 y cant ers y llynedd. Efallai nad yw hynny'n swnio'n llawer, ond mae'n werth cofio bod canlyniadau y llynedd yn is nag ar unrhyw adeg ers 2006, gyda Cymwysterau Cymru a Llywodraeth Cymru yn beio'r newyddion drwg ar y naid yn nifer y cofrestriadau cynnar—disgyblion 15 oed neu iau.
Now, we've had years of inappropriate early entries and we should have stopped this long ago. But now that they have been stopped—they were down by 77 per cent this year—the attainment of good GCSE grades is lower still: A* to C in maths, English language and literature, Welsh language, biology, chemistry and physics—the biggies—all down according to Qualifications Wales. You cannot disguise this, Cabinet Secretary, as you've attempted to do in your amendment, by combining these unfortunate figures with others. We've accepted a modest improvement in the percentage of A and A* grades at GCSE, but you're hoping to suggest an overall better picture by adding in growth in those particular grades and A* to C grades at A-level.
What you don't say is that the number of learners taking A-levels fell by 10 per cent—10 per cent. Qualifications Wales said that 'fewer weaker candidates'—their words, not mine—took A-levels this year, so of course the proportion of top grades rose. A 50 per cent increase in the numbers taking GCSE science, the new version—that is great news. But is that because a chunk of them didn't take the exam in year 10, as happened in previous cohorts? The small improvements in maths and maths numeracy at 16 don't disguise the overall drop for all-age entries either, but certainly confirm the good sense in getting rid of early entry. I'm glad to see, however, that both of us take Qualifications Wales at their word when they say that, despite all the changes, standards are stable. It is, therefore, I say, perfectly fair to compare this year with last year and those years before.
Before returning to the motion again, can I just commend you on your bravery in referring to the IFS figures in point c of your first amendment, Cabinet Secretary? It's hardly a victory to claim that the spending per pupil here is now much nearer that of a different Government purely on the grounds that that other Government is now less generous than it was previously. Yes indeed, the UK Government is spending less per head than it was in 2008, but so are you, and, from the point where the data between England and Wales is fully consistent, which is 2013-14, roughly, Welsh spending per head has declined year on year, whereas the decline in England only started two years ago. And why has there been a decrease in per head spend in England? Because there's been a 10 per cent rise in pupil population, with which resources have not yet caught up. Why has there been a decrease in spend per head in Wales—and it is still about 2 per cent lower? Static pupil numbers and a deliberate cut in total spending—a very different story and one wholly at odds with the pledge to invest an extra £100 million on driving up school standards made in your programme for government. Point 3 of our motion and both the Plaid amendments, which we support, speak to that very different story. So, let's see how you spend that £23.5 million Barnett consequential that you'll be getting from the UK Government. Perhaps you can tell us as well whether you plan to use the opportunity of local government reform as an opportunity for education funding reform as well.
To finish, Dirprwy Lywydd, on point 2 of our motion and our worry over the number of Welsh schools of concern to Estyn and in receipt of local authority warning notices, regardless of the Government's amendment's reference to the OECD, there are 45 education institutions across half of Wales's local authorities that are in special measures or in need of significant improvement. One of them's been in that state for four years. I think the number of red category secondary schools has risen, and, as you know, we've argued in the past that the yellow and green category schools—the increase there is just as much a product of changing the categories as it is genuine improvement. Only a third of those statutory warning notices to schools has been complied with. I think this is pretty grim and I don't imagine for one second that you're any happier with this situation than we are. But I did hope that, because of your commitment to education, you would take a step that your Cabinet colleagues seem determined to avoid.
I've spent years listening to the Cabinet Secretary for health, in particular, telling us of his expectations of health boards when it comes to scrutiny of performance. And, when those expectations have gone unmet, he just repeats his expectations. His powers of intervention go unused and LHB management remains unsupported as a result, and, in some cases, unpunished. You have powers under the School Standards and Organisation (Wales) Act 2013 to intervene in underperforming schools when it becomes clear that they cannot sort themselves out despite all the school challenge and consortium support that they have. As of January this year, those powers have not been exercised in the five years of the Act's existence. Now, I believe that every school should have the chance to be the architect of its own recovery, but there comes a time when a Cabinet Secretary has to consider the tools he or she has to shape people's futures and treat those powers to intervene as duties to intervene. And I'd like to know if you think that time has now come. Thank you.
Nawr, rydym wedi cael blynyddoedd o ddisgyblion yn sefyll arholiadau'n amhriodol o gynnar a dylem fod wedi rhoi'r gorau i hyn amser maith yn ôl. Ond nawr eu bod yn cael eu hatal—mae'r nifer wedi gostwng 77 y cant eleni—mae cyrhaeddiad graddau TGAU da yn is byth: mae graddau A* i C mewn mathemateg, Saesneg iaith a llenyddiaeth, Cymraeg iaith, bioleg, cemeg a ffiseg—y pethau mawr—i gyd wedi gostwng yn ôl Cymwysterau Cymru. Ni allwch guddio hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, fel rydych wedi ceisio'i wneud yn eich gwelliant, drwy gyfuno'r ffigurau anffodus hyn ag eraill. Rydym wedi derbyn gwelliant bychan yn y ganran o raddau A i A* yn TGAU, ond rydych yn gobeithio awgrymu bod y darlun yn well yn gyffredinol trwy ychwanegu cynnydd yn y graddau hynny a graddau A* i C Safon Uwch.
Yr hyn nad ydych yn ei ddweud yw bod nifer y dysgwyr sy'n sefyll arholiadau Safon Uwch wedi gostwng 10 y cant—10 y cant. Dywedodd Cymwysterau Cymru fod 'llai o ymgeiswyr gwannach'—eu geiriau hwy, nid fy ngeiriau i—wedi sefyll arholiadau Safon Uwch eleni, felly wrth gwrs fod cyfran y graddau uchaf wedi codi. Cynnydd o 50 y cant yn y niferoedd sy'n gwneud TGAU gwyddoniaeth, y fersiwn newydd—mae hynny'n newyddion gwych. Ond a yw hynny oherwydd nad oedd cyfran ohonynt wedi sefyll yr arholiad ym mlwyddyn 10, fel oedd yn digwydd gyda chohortau blaenorol? Nid yw'r gwelliannau bach mewn mathemateg a mathemateg rhifedd yn 16 oed yn celu'r gostyngiad cyffredinol yn y cofrestriadau ar gyfer pob oedran ychwaith, ond yn sicr maent yn cadarnhau'r synnwyr da o gael gwared ar gofrestriadau cynnar. Rwy'n falch o weld, fodd bynnag, ein bod ein dwy yn derbyn gair Cymwysterau Cymru pan fyddant yn dweud, er gwaethaf yr holl newidiadau, fod y safonau'n sefydlog. Mae'n berffaith deg, fel rwy'n dweud, i gymharu eleni â llynedd a'r blynyddoedd cyn hynny.
Cyn dychwelyd at y cynnig eto, a gaf fi eich cymeradwyo ar eich dewrder yn cyfeirio at ffigurau'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid ym mhwynt c eich gwelliant cyntaf, Ysgrifennydd y Cabinet? Prin mai buddugoliaeth yw hawlio bod gwariant fesul disgybl yma bellach yn llawer nes at wariant Llywodraeth wahanol ar y sail fod y Llywodraeth arall bellach yn llai hael na'r hyn ydoedd yn flaenorol. Mae'n wir fod Llywodraeth y DU yn gwario llai y pen nag yn 2008, ond rydych chithau hefyd, ac o'r pwynt lle mae'r data rhwng Cymru a Lloegr yn gwbl gyson, sef 2013-14, fwy neu lai, mae gwariant y pen Cymru wedi gostwng flwyddyn ar ôl blwyddyn, ond ni ddechreuodd y dirywiad yn Lloegr tan ddwy flynedd yn ôl. A pham y bu gostyngiad yn y gwariant y pen yn Lloegr? Oherwydd bod cynnydd o 10 y cant yn y boblogaeth ddisgyblion, ac nid yw'r adnoddau wedi dal i fyny â hynny eto. Pam y bu gostyngiad yng ngwariant y pen yng Nghymru—ac mae'n dal i fod tua 2 y cant yn is? Niferoedd disgyblion statig a thoriad bwriadol yng nghyfanswm y gwariant—stori wahanol iawn ac un sy'n gwbl groes i'r addewid i fuddsoddi £100 miliwn yn ychwanegol ar godi safonau ysgolion yn eich rhaglen lywodraethu. Mae pwynt 3 ein cynnig ni a dau welliant Plaid Cymru, a gefnogwn, yn rhoi stori wahanol iawn. Felly, gadewch i ni weld sut rydych yn gwario'r £23.5 miliwn o arian canlyniadol Barnett y byddwch yn ei gael gan Lywodraeth y DU. Efallai y gallwch ddweud wrthym hefyd a ydych yn bwriadu defnyddio'r cyfle i ddiwygio llywodraeth leol fel cyfle i ddiwygio cyllid addysg yn ogystal.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, ar bwynt 2 ein cynnig a'n pryder ynglŷn â nifer yr ysgolion yng Nghymru sy'n peri pryder i Estyn ac sydd wedi cael hysbysiadau rhybuddio gan awdurdodau lleol, beth bynnag am y cyfeiriad yng ngwelliant y Llywodraeth at y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, mae yna 45 o sefydliadau addysg ar draws hanner yr awdurdodau lleol yng Nghymru sydd mewn mesurau arbennig neu angen gwelliant sylweddol. Mae un ohonynt wedi bod yn y sefyllfa honno ers pedair blynedd. Rwy'n credu bod nifer yr ysgolion uwchradd yn y categori coch wedi codi, ac fel y gwyddoch, rydym wedi dadlau yn y gorffennol fod yr ysgolion yn y categori melyn a gwyrdd—mae'r cynnydd yno'n deillio lawn cymaint o newid y categorïau ag y mae o welliant go iawn. Ni chydymffurfiwyd â dwy ran o dair o'r hysbysiadau rhybuddio statudol hynny i ysgolion. Credaf fod hyn yn ddigalon ac nid wyf yn dychmygu am un eiliad eich bod ronyn yn hapusach na ninnau ynglŷn â'r sefyllfa. Ond roeddwn yn gobeithio, oherwydd eich ymrwymiad i addysg, y byddech yn cymryd cam y mae eich cyd-Aelodau o'r Cabinet i'w gweld yn benderfynol o'i osgoi.
Rwyf wedi treulio blynyddoedd yn gwrando ar Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, yn enwedig, yn dweud wrthym beth y mae'n ei ddisgwyl gan y byrddau iechyd wrth graffu ar berfformiad. A phan na fydd y disgwyliadau hynny'n cael eu gwireddu, nid yw'n gwneud dim heblaw ailadrodd ei ddisgwyliadau. Nid yw'n defnyddio ei bwerau i ymyrryd ac nid yw rheolwyr byrddau iechyd lleol yn cael cymorth o ganlyniad i hynny, ac mewn rhai achosion, ni chânt eu cosbi. Mae gennych bwerau o dan Ddeddf Safonau a Threfniadaeth Ysgolion (Cymru) 2013 i ymyrryd mewn ysgolion sy'n tangyflawni pan ddaw'n glir na allant ddatrys eu problemau eu hunain er gwaethaf pob cymorth her ysgolion a chymorth consortiwm a gânt. Ym mis Ionawr eleni, nid oedd y pwerau hynny wedi cael eu defnyddio yn y pum mlynedd ers i'r Ddeddf ddod i fodolaeth. Nawr, credaf y dylai pob ysgol gael cyfle i wella'i hun, ond daw amser pan fo'n rhaid i Ysgrifennydd Cabinet ystyried yr arfau sydd ganddynt i lunio dyfodol pobl a thrin y pwerau hynny i ymyrryd fel dyletswyddau i ymyrryd. A hoffwn wybod a ydych chi'n credu bod yr amser hwnnw wedi dod bellach. Diolch.
Thank you. I have selected the three amendments to the motion, and can I call on the Cabinet Secretary for Education to formally move amendment 1, tabled in the name of Julie James?
Diolch. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig, ac a gaf fi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James, yn ffurfiol?
Gwelliant 1—Julie James
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn:
1. Croesawu:
a. bod cyfran y disgyblion sy’n cael y graddau uchaf, sef A*-A yn TGAU a Safon Uwch wedi cynyddu;
b. bod cynnydd o 50% yn nifer y cofrestriadau ar gyfer TGAU Gwyddoniaeth, gyda mwy o gofrestriadau yn cael A*-C;
c. bod cynnydd yn nifer y disgyblion sy’n cael A*-C yn TGAU Mathemateg a Mathemateg-Rhifedd gan gydnabod y canlyniadau gorau a gafwyd gan blant 16 oed yng nghyfresi Tachwedd a’r haf;
d. bod 76.3 y cant o ddisgyblion a oedd yn gwneud Safon Uwch wedi cael A*-C, y gyfradd uchaf ers 2009.
2. Nodi:
a. rhybudd Cymwysterau Cymru, o ystyried maint a chymhlethdod newidiadau diweddar, y dylid bod yn ofalus wrth lunio unrhyw gasgliadau drwy gymharu canlyniadau TGAU Haf 2018 a chanlyniadau blynyddoedd blaenorol, ond bod perfformiad cyffredinol yn sefydlog ar y cyfan;
b. bod y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi nodi cynnydd mewn sawl maes polisi, a nodi bod ymagwedd Cymru wedi newid o fod yn un dameidiog a byrdymor i fod yn un sy’n cael ei llywio gan weledigaeth hirdymor; a
c. casgliad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, sef bod gwariant ysgolion fesul disgybl wedi cwympo mwy yn Lloegr nac yng Nghymru dros yr wyth mlynedd ddiwethaf, a bod hyn, i bob pwrpas, wedi cael gwared ar y bwlch gwariant fesul disgybl rhwng y ddwy wlad.
Amendment 1—Julie James
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Welcomes:
a. that the proportion of pupils being awarded top grades at A*-A in GCSE and A-levels has increased;
b. an increase of 50 per cent in the number of entries for GCSE Science, with more entries gaining A*-C;
c. an increase in A*-C in GCSE Mathematics and Mathematics-Numeracy when recognising best outcome obtained by 16-year-olds across November and summer series; and
d. that 76.3 per cent of A-Level pupils gained A*-C, the highest since 2009.
2. Notes:
a. Qualification Wales’s warning that with the scale and complexity of recent changes, care should be taken when drawing any conclusions from comparing summer 2018 GCSE results and previous years but overall performance remains broadly stable;
b. that the OECD reported progress in several policy areas and a shift in the Welsh approach to school improvement away from a piecemeal and short-term policy orientation towards one that is guided by a long-term vision; and
c. the Institute for Fiscal Studies’ conclusion that school spending per pupil has fallen by more in England than in Wales over the last eight years, virtually eliminating the gap in spending per pupil between the two countries.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
I formally move.
Rwy'n cynnig yn ffurfiol.
Thank you. Can I now call on Llyr Gruffydd to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth?
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd at ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fuddsoddi digon mewn addysg i sicrhau bod yr holl weithlu addysg yn derbyn hyfforddiant digonol ac o safon uchel.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd at ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fuddsoddi digon mewn addysg i sicrhau bod tal ac amodau’r holl weithlu addysg yn denu gweithlu gyda lefel uchel o sgiliau.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to provide enough investment in education to ensure that the whole education workforce receives sufficient training of a high standard.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to provide enough investment in education to ensure that the pay and conditions on the whole education workforce attracts a highly skilled workforce.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move those amendments in the name of Plaid Cymru. Of course, we have seen a number of changes and reforms over the years, particularly maybe over the last two Assembly terms. We've seen the review of the qualifications system, we've seen an ongoing review now of the national curriculum, we've seen changes to additional learning needs as well, of course. And the Welsh Government and Qualifications Wales regularly remind us, as we've heard, that, due to the scale and the complexity of those recent changes, we should take care when drawing any conclusions from comparing results from one year to the other. Well, you know what? I've been here for probably seven years now, and I don't think I've had a single year where I haven't been told that it's difficult to make those comparisons, and that underlines to me, I think, the way that the Welsh Government has constantly been reforming, changing, moving the goalposts—largely, I'm sure, rightly so. But it just leaves me wondering whether we'll ever get to a level of consistency within the system where we can in future, maybe, make those kinds of comparisons.
And spare a thought for the teachers who are grappling with those changes at the coalface on a daily basis, and, of course, the biggest change is yet to come in that curriculum reform and the consequential changes in qualifications and assessment systems.
There is an irony, I think, in that no doubt the Cabinet Secretary will tell us in a minute that we mustn't make those year-on-year comparisons, but, in the Government's own amendment, of course, it welcomes the increase in A* to C GCSE maths and maths numeracy results. Well, I'm not sure that we can have it both ways. Maybe we can, but, you know, what does that do in terms of confusing people out there as to whether we can or cannot make meaningful comparisons?
I have to say that, given the huge reduction in early entry to GCSE this year compared to last—I think around 16 per cent of all qualifications last year were early entry and it's now barely 4 per cent this year—I was hoping that maybe that would have an impression on the overall A* to C pass rate, but it is disappointing that we've seen the headline statistic again down this year. And, of course, the gap between attainment in Wales, England and Northern Ireland—whilst there may be caveats and health warnings, it is a comparison that people will make. So, maybe the question we should be asking is: if comparing is difficult, what is the Welsh Government doing to educate pupils, parents and the wider public about how we do that?
So, whilst making annual comparisons is admittedly increasingly difficult, I think there is one thing that is plain to see, and that is, of course, that it is unrealistic and unfair of the Welsh Government and anyone else to expect year-on-year improvement in A-level and GCSE performance when, of course, we see year-on-year school budgets reducing and shrinking and the resources available diminishing. Unless, of course, schools and local authorities are provided with fairer funding, then I don't think we can realistically expect our pupils to be constantly improving and achieving their full potential.
Local authorities, teachers, teaching unions—they tell us that schools have now reached crisis point. Following real-terms cuts to per pupil funding of £300 since 2009, the education unions are saying that we're seeing increases in class sizes, it's leading to an overreliance on teaching assistants, who aren't, of course, properly paid, it's leading to a detrimental impact on the curriculum, and pupils' education will inevitably suffer as a result. So, it's a miracle, actually, that they are performing as well as they are performing under those circumstances. And that does have an effect or an impact on teachers' and pupils' morale as well, and there's a vicious circle, isn't there, really? With diminishing levels of staffing in many of our schools, the workload on the remaining teachers is much higher and the pressures and the stress are bound to show. It's certainly reflected in the way that fewer people are being attracted into the profession now, with numbers of new trainee teachers missing targets, secondary school teachers targets missed by over a third in 2016-17, the target missed as well for primary school trainees, and a third of teachers who responded to the Education Workforce Council's national education workforce survey said that they intended to leave the profession in the next three years. And, of course National Education Union Cymru figures as well have shown that over 15,000 working days a year are now lost by teachers due to stress-related illnesses.
Now, Plaid Cymru's fully costed manifesto from 2016 outlined how we would introduce a number of initiatives, including an annual premium payment to teachers and a payment as well to teaching assistants—we mustn't forget them. We talked about a greater focus on allowing time for training, a greater emphasis on continuing professional development, more time to prepare and to teach and to mark, but, of course, all of this costs money, and we recognise that. But creating a world-class education system will cost money, and we mustn't fool ourselves that we can do it any other way. So, the Welsh Government must step up to that mark, and it's only then that we can fairly and reasonable expect our teachers and our pupils to achieve the improved standards and results that we all want to see.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau yn enw Plaid Cymru. Wrth gwrs, rydym wedi gweld nifer o newidiadau a diwygiadau dros y blynyddoedd, yn enwedig dros ddau dymor diwethaf y Cynulliad efallai. Rydym wedi gweld yr adolygiad o'r system gymwysterau, rydym wedi gweld adolygiad parhaus yn awr o'r cwricwlwm cenedlaethol, rydym wedi gweld newidiadau i anghenion dysgu ychwanegol yn ogystal, wrth gwrs. Ac fel y clywsom, oherwydd maint a chymhlethdod y newidiadau diweddar hynny, mae Llywodraeth Cymru a Cymwysterau Cymru yn ein hatgoffa'n rheolaidd y dylem fod yn ofalus wrth ddod i unrhyw gasgliadau yn sgil cymharu canlyniadau o un flwyddyn i'r llall. Wel, wyddoch chi beth? Rwyf wedi bod yma ers saith mlynedd bellach, ac nid wyf yn meddwl fy mod wedi cael un flwyddyn lle na chefais wybod ei bod hi'n anodd gwneud y cymariaethau hynny, ac mae hynny'n dangos i mi, rwy'n credu, y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gyson wedi diwygio, newid, symud y pyst gôl—fel y dylent, i raddau helaeth, rwy'n siŵr. Ond mae'n gwneud i mi feddwl tybed a fyddwn ni byth yn cyrraedd lefel o gysondeb yn y system lle gallwn wneud y mathau hynny o gymariaethau yn y dyfodol o bosibl.
A meddyliwch am yr athrawon sy'n gorfod ymdopi â'r newidiadau hynny yn y rheng flaen yn ddyddiol, ac wrth gwrs, mae'r newid mwyaf eto i ddod gyda diwygio'r cwricwlwm a'r newidiadau yn sgil hynny i gymwysterau a systemau asesu.
Mae yna eironi, rwy'n credu, yn y modd y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sicr o ddweud wrthym mewn munud na ddylem wneud y cymariaethau hynny o un flwyddyn i'r llall, ond yng ngwelliant y Llywodraeth, wrth gwrs, mae'n croesawu'r cynnydd yng nghanlyniadau mathemateg a mathemateg rhifedd A* i C yn TGAU. Wel, nid wyf yn siŵr y gallwn ei chael hi'r ddwy ffyrdd. Efallai y gallwn, ond wyddoch chi, beth y mae hynny'n ei wneud o ran drysu pobl ynglŷn â'n gallu i wneud cymariaethau ystyrlon?
Rhaid imi ddweud, o ystyried y gostyngiad enfawr yn nifer y cofrestriadau cynnar ar gyfer TGAU eleni o gymharu â'r llynedd—credaf fod tua 16 y cant o'r holl gymwysterau y llynedd yn gofrestriadau cynnar a bellach prin ei fod yn 4 y cant eleni—roeddwn yn gobeithio efallai y byddai hynny'n gwneud argraff ar y gyfradd sy'n llwyddo i gael A* i C yn gyffredinol, ond mae'n siomedig ein bod wedi gweld y prif ystadegyn i lawr eto eleni. Ac wrth gwrs, mae'r bwlch rhwng cyrhaeddiad yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon—er y gallai fod cafeatau a rhybuddion, mae'n gymhariaeth y bydd pobl yn ei gwneud. Felly, efallai mai'r cwestiwn y dylem ei ofyn yw: os yw cymharu'n anodd, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i addysgu disgyblion, rhieni a'r cyhoedd yn ehangach ynglŷn â sut y gwnawn hynny?
Felly, er bod yn rhaid cyfaddef ei bod hi'n fwyfwy anodd gwneud cymariaethau blynyddol, credaf fod un peth yn amlwg iawn, sef, wrth gwrs, ei bod yn afrealistig ac yn annheg i Lywodraeth Cymru ac unrhyw un arall ddisgwyl gwelliant flwyddyn ar ôl blwyddyn yn y perfformiad Safon Uwch a TGAU pan welwn gyllidebau ysgol o un flwyddyn i'r llall yn lleihau ac yn crebachu a'r adnoddau sydd ar gael yn mynd yn llai. Oni bai bod ysgolion ac awdurdodau lleol yn cael cyllid tecach, nid wyf yn meddwl mewn gwirionedd y gallwn ddisgwyl i'n disgyblion wella'n gyson a chyrraedd eu potensial llawn.
Mae awdurdodau lleol, athrawon ac undebau athrawon yn dweud wrthym fod yr ysgolion bellach wedi cyrraedd pwynt argyfwng. Yn sgil toriadau termau real o £300 y disgybl i'r cyllid ers 2009, mae'r undebau addysg yn dweud ein bod yn gweld cynnydd ym maint dosbarthiadau, mae'n arwain at orddibyniaeth ar gynorthwywyr addysgu, nad ydynt, wrth gwrs, yn cael eu talu'n briodol, mae'n arwain at effaith niweidiol ar y cwricwlwm, ac yn anochel bydd addysg disgyblion yn dioddef o ganlyniad. Felly, mae'n wyrth, mewn gwirionedd, eu bod yn cyflawni gystal ag y maent yn ei wneud o dan yr amgylchiadau hynny. Ac mae hynny wedi cael effaith ar forâl athrawon a disgyblion yn ogystal, ac mae cylch dieflig yno, onid oes? Gyda lefelau staffio'n gostwng fwyfwy mewn llawer o'n hysgolion, mae llwyth gwaith yr athrawon sy'n weddill yn uwch o lawer ac mae'r pwysau a'r straen yn rhwym o ddangos. Yn sicr, caiff ei adlewyrchu yn y ffordd y mae llai o bobl yn cael eu denu i'r proffesiwn yn awr, gyda niferoedd athrawon dan hyfforddiant newydd yn methu cyrraedd y targedau, nifer athrawon ysgolion uwchradd draean yn is na'r targed yn 2016-17, y targed ar gyfer athrawon cynradd dan hyfforddiant heb ei gyrraedd chwaith, a dywedodd traean o'r athrawon a ymatebodd i arolwg cenedlaethol Cyngor y Gweithlu Addysg o'r gweithlu addysg eu bod yn bwriadu gadael y proffesiwn yn ystod y tair blynedd nesaf. Ac wrth gwrs mae ffigurau Undeb Addysg Cenedlaethol Cymru wedi dangos bod dros 15,000 diwrnod gwaith y flwyddyn bellach yn cael eu colli gan athrawon oherwydd salwch sy'n gysylltiedig â straen.
Nawr, roedd maniffesto Plaid Cymru yn 2016 a gostiwyd yn llawn yn amlinellu sut y byddem yn cyflwyno nifer o fentrau, gan gynnwys taliad premiwm blynyddol i athrawon a thaliad yn ogystal i gynorthwywyr addysgu—rhaid inni beidio ag anghofio amdanynt hwy. Roeddem yn trafod canolbwyntio mwy ar ganiatáu amser ar gyfer hyfforddiant, mwy o bwyslais ar ddatblygiad proffesiynol parhaus, mwy o amser i baratoi ac i addysgu ac i farcio, ond wrth gwrs, mae hyn oll yn costio, ac rydym yn cydnabod hynny. Ond mae creu system addysg o'r radd flaenaf yn mynd i gostio arian, ac ni allwn dwyllo ein hunain y gallwn ei wneud mewn unrhyw ffordd arall. Felly, rhaid i Lywodraeth Cymru ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw, a nes y bydd hynny'n digwydd ni allwn ddisgwyl yn deg ac yn rhesymol i'n hathrawon a'n disgyblion gyflawni'r safonau a'r canlyniadau gwell y mae pawb ohonom am eu gweld.
'We were once the nation that championed education—we were pioneers of state schools, high standards and achievement and had one of the first universities that was open to all. Now we underperform at every level.'
These are not my words, Deputy Presiding Officer; these are the words of the Cabinet Secretary for Education in her leadership speech to the Welsh Liberal Democrat Party conference four years ago, and, today, my speech, actually, is covering her promises and her words and her performance in the last few years.
In her speech, in Newport, she claimed
'a generation of our children have been let down by an education system that continues to struggle.'
Sadly, that struggle continues today. GCSE results this year are the worst in over a decade. Attainment of grades A to C for all ages have fallen in Welsh language, English literature, the sciences and mathematics. This is particularly worrying when you consider that the number of learners taking A-levels have fallen by nearly 10 per cent since 2015. Four years ago, the Cabinet Secretary deplored the poor PISA results for Wales. She bemoaned the fact that, for a third time in a row, Wales fell behind the rest of the United Kingdom in reading, maths and science. And yet figures published by the OECD show that Wales has the worst performing education system in the United Kingdom. For the fourth time in a decade, Wales finished significantly behind all other UK nations in the PISA ranking. Estyn's most recent figures show that 45 education institutions across Wales are currently in special measures or in need of significant improvement. I'm concerned to see that the highest number of education institutions in special measures are in Newport, with Torfaen having the highest number of schools in need of significant improvement—both, of course, in my south-east Wales region. As the Cabinet Secretary said in one of her conference speeches four years ago—the quote is:
'Too many of our schools are underperforming—all of them underfunded.'
Today, schools in Wales remain significantly underfunded, with serious consequences for educational standards across our country. According to NASUWT, the spend per pupil funding gap between England and Wales has widened to £678. This has had a devastating knock-on effect on teacher retention, teacher training, school building repairs and various measures to support the learning needs of disadvantaged groups and children from poorer families. The Cabinet Secretary initially cut funding to educate children of Gypsy, Roma and Traveller groups, traditionally amongst the most deprived in Wales, and has failed to reinstate the grant in full. Estyn claim the gap between the proportion of pupils eligible for free school meals achieving five A to C GCSEs and those who are not remains stubbornly high, and all this on the watch of the Cabinet Secretary who claimed four years ago—again, she said, in her words—
'in Labour's Wales, a child from the poorest background is much less likely to do well at school than children from similar backgrounds in England.'
Quote closed. Deputy Presiding Officer, to quote from the Cabinet Secretary's speech from 2014 one more time:
'This great nation of ours which has so many talented people and such great community spirit, is too often being let down by a lacklustre government that fails to deliver time and time again.'
I agree with that. It is a tragedy for Wales that the Cabinet Secretary chose to join this lacklustre failing Government to keep it in office. Thank you.
Arferem fod yn genedl a oedd yn hyrwyddo addysg ar un adeg—ni oedd yr arloeswyr gydag ysgolion y wladwriaeth, safonau a lefelau cyflawni uchel a gennym ni oedd un o'r prifysgolion cyntaf a oedd yn agored i bawb. Bellach, rydym yn tangyflawni ar bob lefel.
Nid fy ngeiriau i yw'r rhain, Ddirprwy Lywydd; dyma eiriau Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn ei haraith fel arweinydd i gynhadledd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru bedair blynedd yn ôl, a heddiw, mae fy araith, mewn gwirionedd, yn ymwneud â'i haddewidion a'i geiriau a'i pherfformiad hi yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Yn ei haraith yng Nghasnewydd, honnodd fod
cenhedlaeth o'n plant wedi cael cam gan system addysg sy'n dal i wynebu problemau.
Yn anffodus, mae'r problemau hynny'n parhau heddiw. Canlyniadau TGAU eleni yw'r rhai gwaethaf ers dros ddegawd. Mae lefelau cyrhaeddiad graddau A i C ar gyfer pob oedran wedi disgyn mewn Cymraeg, llenyddiaeth Saesneg, y gwyddorau a mathemateg. Mae hyn yn peri pryder arbennig pan fyddwch yn ystyried bod nifer y dysgwyr sy'n anelu am gymwysterau Safon Uwch wedi gostwng bron 10 y cant ers 2015. Bedair blynedd yn ôl, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet ei bod yn gresynu at y canlyniadau PISA gwael ar gyfer Cymru. Cwynai am y ffaith bod Cymru, am y trydydd tro yn olynol, wedi disgyn ar ôl gweddill y Deyrnas Unedig mewn darllen, mathemateg a gwyddoniaeth. Ac eto mae'r ffigurau a gyhoeddwyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn dangos mai gan Gymru y mae'r system addysg sy'n perfformio waethaf yn y Deyrnas Unedig. Am y pedwerydd tro mewn degawd, gorffennodd Cymru gryn dipyn ar ôl holl wledydd eraill y DU yn y safleoedd PISA. Dengys ffigurau mwyaf diweddar Estyn fod 45 o sefydliadau addysg ledled Cymru ar hyn o bryd yn destunau mesurau arbennig neu angen gwelliant sylweddol. Rwy'n pryderu wrth weld bod y nifer uchaf o sefydliadau addysg sy'n destunau mesurau arbennig yng Nghasnewydd, a Thorfaen sydd â'r nifer uchaf o ysgolion sydd angen gwelliant sylweddol—y ddau le, wrth gwrs, yn fy rhanbarth yn ne-ddwyrain Cymru. Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn un o'i hareithiau cynhadledd bedair blynedd yn ôl—ac rwy'n dyfynnu:
Mae gormod o'n hysgolion yn tangyflawni—a phob un ohonynt yn cael eu tangyllido.
Heddiw, mae ysgolion yng Nghymru yn parhau i fod wedi'u tangyllido'n sylweddol, gyda chanlyniadau difrifol i safonau addysgol ar draws ein gwlad. Yn ôl NASUWT, mae'r bwlch cyllid yn y gwariant fesul disgybl rhwng Cymru a Lloegr wedi cynyddu i £678. Mae hyn wedi cael effaith ganlyniadol ddinistriol ar gadw athrawon, hyfforddiant athrawon, atgyweirio adeiladau ysgol a mesurau amrywiol i gefnogi anghenion dysgu grwpiau dan anfantais a phlant o deuluoedd tlotach. I ddechrau, torrodd Ysgrifennydd y Cabinet y cyllid ar gyfer addysgu plant o grwpiau Sipsiwn, Roma a Theithwyr, sy'n draddodiadol ymhlith y mwyaf difreintiedig yng Nghymru, ac mae wedi methu adfer y grant yn llawn. Mae Estyn yn honni bod y bwlch rhwng y gyfran o ddisgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim ac sy'n cyflawni pump gradd A i C yn TGAU a'r rhai nad ydynt yn gwneud hynny yn parhau i fod yn ystyfnig o fawr, a hyn oll dan law Ysgrifennydd y Cabinet a honnai bedair blynedd yn ôl—unwaith eto, fe ddywedodd, yn ei geiriau ei hun, fod—
plentyn o'r cefndir tlotaf yng Nghymru'r Blaid Lafur yn llawer llai tebygol o wneud yn dda yn yr ysgol na phlant o gefndiroedd tebyg yn Lloegr.
Cau'r dyfyniad. Ddirprwy Lywydd, a dyfynnu o araith Ysgrifennydd y Cabinet yn 2014 unwaith eto:
Yn rhy aml, mae ein cenedl wych sy'n meddu ar gymaint o bobl dalentog ac ysbryd cymunedol mor ardderchog, yn rhy aml yn cael cam gan Lywodraeth ddi-fflach sy'n methu cyflawni dro ar ôl tro.
Rwy'n cytuno â hynny. Mae'n drychineb i Gymru fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dewis ymuno â'r Llywodraeth aflwyddiannus a di-fflach hon er mwyn ei chadw mewn grym. Diolch.
'No significant improvements in Welsh education until 2022'. Those aren't my words, but those of the chief inspector of schools in Wales. Now, that might not be too bad if the Welsh education system were the best in the world, or even the best in Europe. The best in the UK would make it less worrying that there will be four years of stagnation. But, that isn't the case, is it? Under this Labour Government, who talk about equality, Wales has the worst education system in the UK.
On 1 December 2016, the Cabinet Secretary for Education told The Guardian that there was a 'new sense of purpose', and voiced her disappointment at not doing very well in PISA. That's a very spun way of saying, 'Not doing very well in the classroom', 'Not doing very well for our families and their children' and 'Not doing very well for our economy that needs educated workers and entrepreneurs'. How can we attract young, aspirational families to Wales when an expert tells them that the failing education system will not be fixed for at least another four years?
We have a shortage of doctors and other highly educated professionals, but we're never going to be able to attract those who have benefited from a decent education and want the same for their children to bring their skills and their families here. What advice would the Government give to parents thinking of moving to Wales—'Don't bother for the next four years'? The 2016 article made reference to the previous lost decade, yet the Cabinet Secretary only talked about a new sense of purpose. Well, that was nearly two years ago, and what have been the results of that new sense of purpose as guided by the Cabinet Secretary? Let's hear the words of the chief inspector for schools again: 'No significant improvements in Welsh education until 2022'.
Over the past couple of years, the Cabinet Secretary and Minister have produced a seemingly endless stream of statements announcing that money will be allocated to various projects and a fair few talking shops have been created. But, how can we trust that these changes will work? The Labour Government has been running education for more than 20 years and failing since day 1. What excuse is there for the decades of failure? Will the Cabinet Secretary be willing to explain it? I doubt it. We need to know that the Government knows what has been going wrong so that we can be confident that they will fix the problems, but the Labour amendment shows that we have no reason to believe that Labour understand the problem. And therefore, they're incapable of fixing it. I can tell from the Cabinet Secretary's reaction that she doesn't think there's a problem, but I'm sure I'll hear from her on that in a minute.
They say performance has been stable—yes, it has not wavered from being bad; it's solidly poor. So, UKIP will be supporting this motion unamended. Labour may feel that they don't need to do much with the portfolio that they've dumped on their Lib Dem scapegoat, but the rest of Wales does. We are fed up with a Government that systematically uses the launch of a new initiative as cover for previous bad performance and as a way of deflecting justified criticism. Stop letting our young people down and start being part of building their future and the future economy of Wales. Fund education properly now and don't accept that nothing will be improved until 2022—that's far too late for thousands of young people. Thank you.
'Dim gwelliannau arwyddocaol ym maes addysg yng Nghymru tan 2022'. Nid fy ngeiriau i ond geiriau prif arolygydd ysgolion Cymru. Nawr, efallai na fyddai hynny'n rhy ddrwg pe bai'r system addysg yng Nghymru yr orau yn y byd, neu hyd yn oed yr orau yn Ewrop. Byddai'r orau yn y DU ein gwneud yn llai pryderus ein bod yn wynebu pedair blynedd o ddiffyg cynnydd. Ond nid yw hynny'n wir. O dan y Llywodraeth Lafur hon, sy'n siarad am gydraddoldeb, gan Gymru y mae'r system addysg waethaf yn y DU.
Ar 1 Rhagfyr 2016, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wrth The Guardian fod yna ymdeimlad newydd o ddiben, a mynegodd ei siom na wnaethom yn dda iawn yn y safleoedd PISA. Ffordd gwmpasog iawn o ddweud, 'Nid ydym yn gwneud yn dda iawn yn yr ystafell ddosbarth' yw honno, 'Nid ydym yn gwneud yn dda iawn dros ein teuluoedd a'u plant' ac 'Nid ydym yn gwneud yn dda iawn dros ein heconomi sydd angen gweithwyr ac entrepreneuriaid sydd wedi cael addysg'. Sut y gallwn ddenu teuluoedd ifanc, uchelgeisiol i Gymru pan fydd arbenigwr yn dweud wrthynt na fydd y system addysg aflwyddiannus yn gwella am bedair blynedd arall fan lleiaf?
Rydym yn brin o feddygon a gweithwyr proffesiynol eraill addysgedig, ond nid ydym byth yn mynd i allu denu'r rheini sydd wedi elwa o addysg dda ac eisiau yr un fath i'w plant i ddod â'u sgiliau a'u teuluoedd yma. Pa gyngor fyddai'r Llywodraeth yn ei roi i rieni sy'n ystyried symud i Gymru—'Peidiwch â thrafferthu am y pedair blynedd nesaf'? Cyfeiriai'r erthygl yn 2016 at y degawd blaenorol a gollwyd, ac eto siarad yn unig am ymdeimlad newydd o ddiben a wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet. Wel, roedd hynny bron ddwy flynedd yn ôl, a beth oedd canlyniadau'r ymdeimlad newydd hwnnw o ddiben dan arweiniad Ysgrifennydd y Cabinet? Gadewch i ni glywed geiriau'r prif arolygydd ysgolion unwaith eto: 'Dim gwelliannau arwyddocaol ym maes addysg yng Nghymru tan 2022'.
Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae Ysgrifennydd y Cabinet a'r Gweinidog wedi cynhyrchu llif ymddangosiadol ddiddiwedd o ddatganiadau'n cyhoeddi y bydd arian yn cael ei ddyrannu i brosiectau amrywiol a chafodd nifer dda o siopau siarad eu creu. Ond sut y gallwn fod yn hyderus y bydd y newidiadau hyn yn gweithio? Mae'r Llywodraeth Lafur wedi bod yn rhedeg addysg ers dros 20 mlynedd ac wedi bod yn methu ers y diwrnod cyntaf. Pa esgus sydd yna dros ddegawdau o fethiant? A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn fodlon ei egluro? Rwy'n amau. Rhaid inni gael gwybod bod y Llywodraeth yn gwybod beth sydd wedi bod yn mynd o'i le er mwyn inni allu bod yn hyderus y byddant yn datrys y problemau, ond mae gwelliant Llafur yn dangos nad oes gennym unrhyw reswm dros gredu bod Llafur yn deall y broblem. Ac felly, maent yn analluog i'w datrys. Gallaf ddweud o ymateb Ysgrifennydd y Cabinet nad yw'n credu bod yna broblem, ond rwy'n siŵr y caf glywed ganddi ar hynny mewn munud.
Maent yn dweud bod y perfformiad wedi bod yn sefydlog—ydy, nid yw wedi newid o fod yn wael; mae'n gadarn wael. Felly, bydd UKIP yn cefnogi'r cynnig hwn heb ei ddiwygio. Efallai y bydd Llafur yn teimlo nad oes angen iddynt wneud llawer â'r portffolio y maent wedi'i ddympio ar y Democrat Rhyddfrydol sy'n fwch dihangol iddynt, ond mae gweddill Cymru yn anghytuno. Rydym wedi blino ar Lywodraeth sy'n mynd ati'n systematig i ddefnyddio lansiad menter newydd fel esgus dros berfformiad gwael yn flaenorol ac fel ffordd o ddargyfeirio beirniadaeth gyfiawn. Rhowch y gorau i siomi ein pobl ifanc a dechreuwch fod yn rhan o'r gwaith o adeiladu eu dyfodol a dyfodol economi Cymru. Ariannwch addysg yn briodol a pheidiwch â derbyn na fydd dim yn gwella tan 2022—mae hynny'n llawer rhy hwyr i filoedd o bobl ifanc. Diolch.
Cabinet Secretary, I hope you'll forgive me for having the temerity to start with some good news, because actually there is some good news out there. I know we bumped into each other in the canteen during the summer recess, proving that AMs continue to work through what the outside world continues to call the holiday period, and I did explain that my niece Nia was about to get her A-level grades and she was sitting STEM subjects. We were talking about the need to encourage pupils to take on the challenge of STEM subjects and I'm delighted to say that she did get her grades and got the place in her first preference, which is the University of East Anglia, to read environmental engineering. So, she's off to Norwich on Saturday, Deputy Presiding Officer, and I'm sure that we all want to send our best wishes to all our young people who are embarking on this most exciting stage of life. They demonstrate the potential of our young people, and, of course, it's always a tragedy when we don't reach that level where the maximum number of our young people can have those sorts of life experiences and start to meet their real potential.
So, it's really important that we challenge ourselves in terms of the standards we are delivering in education, and I think it's appropriate for us to look at these exam results, to look at PISA, and to urge the Government to have a strategy that really does turn us around so that we can again be the place to be in the United Kingdom, or perhaps Europe and the world. Why not? That's the sort of ambition we should have, so that future generations will talk about our education system the way that many did talk about the number of teachers and professionals that were produced by the Welsh education system generations ago. And that's how we want the rest of the UK, I think, to talk about us.
Can I say that my own particular commitment to the education sector is in the area of special needs? I'm the chair of the governing body at Meadowbank School, which is a primary school for children with speech and language learning difficulties and, now, wider disabilities as well. And, in relation to this afternoon's debate, I'm the chair of governors at Headlands School, which is a school for young people with significant emotional and behavioural difficulties. It's technically an independent school run by the charity Action for Children, but in effect it provides places to the state sector. I think it's a real glowing example of what high expectations deliver, because there there is a culture of achievement and high expectations. Our motto is 'Expectations are everything', and we encourage young people to sit GCSEs and A-levels, and I'm delighted to say that some will now be leaving us and going on to further education or higher education. That's the sort of outcome that we want to see, because we should see these young people as full of potential, and not see their particular difficulty as defining them.
I think other groups are key here when it comes to expectation: those that are in receipt of free school meals—we need to do much better for that group of young people—and then, also, care-experienced children. I'm not going to concentrate on that, this afternoon, but clearly they are in a similar category. Again, I think our expectations must be higher when we set our policies and what we expect of schools: what support mechanisms they should have in place. How are they meeting the obvious deficiencies that some in those areas will experience, like where can they go and do homework, have access to modern equipment? And even our young people that can't rely on their parents or guardians to help with their maths homework or something. This is a common experience, and we should be able, in our system, to ensure that those students get the support that others do when they've got access through friends and relatives to that type of expertise.
So, I think it's really, really important, and I would like to see things like the Estyn inspection process tweaked so that we really do emphasise subsets when it comes to performance in exams, such as special needs—that are catered for in the main stream; that's an increasing direction for public policy and one I'm broadly in favour of—and, as I said, free school meals and care-experienced children. Above all, I never want to see in Wales a culture develop where certain students are discouraged from sitting GCSEs or A-levels because it is seen as a way of disguising the actual overall performance in that school community.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gobeithio y gwnewch chi faddau imi am fy hyfdra yn dechrau gyda newyddion da, oherwydd mewn gwirionedd, mae yna rywfaint o newyddion da allan yno. Gwn ein bod wedi taro ar ein gilydd yn y ffreutur yn ystod toriad yr haf, sy'n profi bod Aelodau'r Cynulliad yn parhau i weithio drwy'r hyn y mae'r byd y tu allan yn parhau i'w alw'n gyfnod y gwyliau, ac fe eglurais fod fy nith Nia ar fin cael ei graddau Safon Uwch a'i bod hi wedi sefyll arholiadau mewn pynciau STEM. Roeddem yn siarad am yr angen i annog disgyblion i ymgymryd â her pynciau STEM, ac rwy'n falch o ddweud ei bod wedi cael y graddau ac wedi cael lle yn ei dewis cyntaf, sef Prifysgol East Anglia, i astudio peirianneg amgylcheddol. Felly, mae hi'n mynd i Norwich ddydd Sadwrn, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n siŵr y bydd pawb ohonom am anfon ein dymuniadau gorau i'r holl bobl ifanc sy'n cychwyn ar y cam mwyaf cyffrous hwn yn eu bywydau. Maent yn dangos potensial ein pobl ifanc, ac wrth gwrs, mae hi bob tro'n drasiedi pan nad ydym yn cyrraedd y lefel honno lle gall y nifer fwyaf posibl o'n pobl ifanc gael y mathau hynny o brofiadau bywyd a dechrau cyrraedd eu gwir botensial.
Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn herio ein hunain o ran y safonau a gyflawnwn ym maes addysg, a chredaf ei bod yn briodol inni edrych ar ganlyniadau'r arholiadau, edrych ar PISA, ac annog y Llywodraeth i gael strategaeth sydd o ddifrif yn newid pethau fel y gallwn fod ar y blaen yn y Deyrnas Unedig unwaith eto, neu efallai yn Ewrop a'r byd. Pam lai? Dyna'r math o uchelgais a ddylai fod gennym, fel bod cenedlaethau'r dyfodol yn siarad am ein system addysg yn y ffordd yr arferai llawer o bobl siarad am yr athrawon a gweithwyr proffesiynol niferus a gâi eu cynhyrchu gan y system addysg yng Nghymru genedlaethau yn ôl. Ac rwy'n credu mai dyna sut yr ydym eisiau i weddill y DU siarad amdanom.
A gaf fi ddweud bod fy ymrwymiad penodol i i'r sector addysg ym maes anghenion arbennig? Rwy'n gadeirydd corff llywodraethu Ysgol Meadowbank, sef ysgol gynradd ar gyfer plant ag anawsterau dysgu iaith a lleferydd ac anableddau ehangach yn ogystal bellach. Ac o ran y ddadl y prynhawn yma, rwy'n gadeirydd llywodraethwyr Ysgol Headlands, sef ysgol i bobl ifanc ag anawsterau emosiynol ac ymddygiadol sylweddol. Yn dechnegol, ysgol annibynnol yw hi sy'n cael ei rhedeg gan yr elusen Gweithredu dros Blant, ond mewn gwirionedd mae'n darparu lleoedd ar gyfer sector y wladwriaeth. Credaf ei bod yn enghraifft wirioneddol ddisglair o'r hyn a gyflawnir gan ddisgwyliadau uchel, oherwydd ceir diwylliant o gyflawniad a disgwyliadau uchel yno. Ein harwyddair yw 'Disgwyliadau yw popeth', ac rydym yn annog pobl ifanc i sefyll arholiadau TGAU a Safon Uwch, ac rwy'n falch o ddweud y bydd rhai ohonynt yn ein gadael yn awr ac yn symud ymlaen i addysg bellach neu addysg uwch. Dyma'r math o ganlyniadau yr ydym am eu gweld, oherwydd dylem weld y bobl ifanc hyn fel rhai sy'n llawn o botensial, a pheidio â gweld eu hanhawster penodol fel rhywbeth sy'n eu diffinio.
Credaf fod grwpiau eraill yn allweddol yma o ran disgwyliadau: rhai sy'n cael prydau ysgol am ddim—mae angen inni wneud yn llawer gwell ar gyfer y grŵp hwnnw o bobl ifanc—a hefyd, plant sydd wedi cael profiad o ofal. Nid wyf am ganolbwyntio ar hynny y prynhawn yma, ond yn amlwg maent mewn categori tebyg. Unwaith eto, credaf fod yn rhaid i'n disgwyliadau fod yn uwch pan fyddwn yn gosod ein polisïau a'r hyn a ddisgwyliwn gan ysgolion: pa fecanweithiau cymorth a ddylai fod ganddynt ar waith? Sut y maent yn goresgyn y diffygion amlwg y bydd rhai yn yr ardaloedd hynny'n eu profi, fel lle gallant fynd i wneud gwaith cartref a chael mynediad at offer modern? A hyd yn oed ein pobl ifanc na allant ddibynnu ar eu rhieni neu eu gwarcheidwaid i helpu gyda'u gwaith cartref mathemateg neu rywbeth. Mae'n brofiad cyffredin, a dylem allu sicrhau, yn ein system, fod myfyrwyr o'r fath yn cael y cymorth y mae eraill yn ei gael pan fydd ganddynt fynediad drwy ffrindiau a pherthnasau at y math hwnnw o arbenigedd.
Felly, credaf ei fod yn hynod bwysig, a hoffwn weld pethau fel proses arolygu Estyn yn cael ei haddasu fel ein bod yn rhoi pwyslais go iawn ar is-setiau mewn perthynas â pherfformiad mewn arholiadau, megis anghenion arbennig—y darperir ar eu cyfer yn y brif ffrwd; dyna gyfeiriad cynyddol ar gyfer polisi cyhoeddus ac un rwy'n fras o'i blaid—ac fel y dywedais, prydau ysgol am ddim a phlant sydd wedi cael profiad o ofal. Yn anad dim, nid wyf am weld diwylliant yn datblygu yng Nghymru lle mae rhai myfyrwyr yn cael eu hannog rhag sefyll arholiadau TGAU neu Safon Uwch am fod hynny'n cael ei weld fel ffordd o guddio'r perfformiad cyffredinol go iawn yn y gymuned ysgol honno.
The problem with speaking at this point in any debate—well, certainly this one—is that many things have been said. Half the Members have already put the boot into the poor Lib Dem scapegoat, or whatever. They were unfortunate words that they used, and they were not my words, Kirsty—they're words of other Members. And now David Melding has pulled the positive rug from under my feet by talking about some of the good things that have happened in Wales. So, there is little left for me to add to the good comments that have gone before, other than to say that I would also like to add my congratulations to students who've worked so hard to achieve their grades this summer, as well as the teachers and the parents who supported them. I hope that at least most students got what they needed to progress on to the next stage of their careers. I'm delighted to hear about your relative, David Melding, and wish her all the best at the University of East Anglia.
While a number of results across Wales may have been disappointing, I would like to highlight some of the results in schools in my own constituency, including my old school, Croesyceiliog, which bucked the national trend and saw an improvement in the percentage of students getting five A* to C grades including English and Maths. At A-level, Monmouth Comprehensive School and King Henry VIII School saw increases in the percentage of students getting three A* to C grades, rising to 75 per cent and 55 per cent respectively, as well as a promising improvement in the pass rate in Chepstow. I know that you've got all these figures at your fingertips, so you know these, Cabinet Secretary. [Interruption.] I'm going to stop there with the schools. Overall, Monmouthshire saw improvements in all the key indicators at A-level, but at GCSE, Monmouthshire's secondary schools did follow the national trend and saw a dip in the five A* to C measure, so I think I'd like to hear—and we'd all like to hear—from the Cabinet Secretary some of the reasons that you feel we are seeing this Wales-wide decline at that level of qualification.
Given that we are dealing with new qualifications, how can you assure us that standards are being maintained from year to year, and that a C achieved in 2016 is of an equal standard to that achieved in 2017 or 2018? There are very real concerns in schools that the hurdles have not been secured at the exact same height. If that is just a perception, then it is a perception, but it's one that needs to be addressed and dealt with so that we can have confidence in the system. I'm sure you would agree that we need rigorous and robust qualifications. Grading must also be fair to each year group so that our economy can have confidence in what those grades mean.
Now, as you know, Cabinet Secretary, I'm a reasonable man and, in the ilk of David Melding, I must say that there are areas that impact on school standards where the Welsh Government deserves some credit. Last week, the First Minister visited the brand-new Monmouth Comprehensive School—a £45 million joint project between the Welsh Government and the Conservative-run Monmouthshire County Council. I know that the First Minister has been impressed with what has been achieved there—an awe-inspiring building and an example of Welsh Government and local authority collaboration in delivering on the twenty-first century school model. I also recognise that the Welsh Government has committed to a further contribution to my local authority in the next round of twenty-first century schools funding in an effort to upgrade some of what is left of some of the worst buildings, particularly in the secondary sector. So, I look forward to hearing about your plans to continue the process of redesigning education through modifying our school buildings.
Finally, I'd like to say a little about the funding gap, which other Members have touched on, and I welcome that, finally, in a Government amendment, there is a tentative acceptance that there is a funding gap, although you claim that that has narrowed, not because of any action by the Welsh Government, but due to decisions in England. I don't think this is the case with education of simply passing the buck and blaming the UK Government, which we hear too often. Clearly, there is an issue with funding across the board, but we do have to make the most of the resources we have and make sure that that is best targeted. The fact remains that there has been, and continues to be, a funding gap of hundreds of pounds per pupil, which, in an average primary school of 210 pupils, could mean as much as £100,000 per year. That's extra teachers, teaching assistants, information technology equipment, all those people who contribute to the positive outcomes in young people achieving their full potential. That's the reality on the ground. My own local authority has increased school spending as a share of its budget, despite receiving some of the deepest cuts of any local authority in Wales in terms of the overall amount—the revenue support grant—and we know that the underfunding of rural councils continues to be a problem. You know full well, coming from a rural constituency, what that can mean.
Finally, Dirprwy Lywydd, as we heard in the previous debate, we often hear a lot of words in this Chamber that are very well meaning, but, I think, to paraphrase Lee Waters in the previous debate, the time for words is rapidly coming to an end and we really need to see some action and some improvement in these areas.
Y broblem gyda siarad ar y pwynt hwn mewn unrhyw ddadl—wel, hon yn sicr—yw bod llawer o bethau wedi cael eu dweud. Mae hanner yr Aelodau eisoes wedi rhoi cic i fwch dihangol y Democratiaid Rhyddfrydol, neu beth bynnag. Roeddent yn eiriau anffodus, ac nid fy ngeiriau i oeddent, Kirsty, ond geiriau Aelodau eraill. Ac yn awr mae David Melding wedi tynnu'r mat cadarnhaol o dan fy nhraed drwy sôn am rai o'r pethau da sydd wedi digwydd yng Nghymru. Felly, ychydig o amser sydd ar ôl gennyf i ychwanegu at y sylwadau da a aeth o'r blaen, heblaw dweud yr hoffwn innau hefyd ychwanegu fy llongyfarchiadau i fyfyrwyr sydd wedi gweithio mor galed i gael eu graddau yr haf hwn, yn ogystal â'r athrawon a'r rhieni a'u cefnogodd. Rwy'n gobeithio o leiaf fod y rhan fwyaf o fyfyrwyr wedi cael yr hyn oedd ei angen arnynt i symud ymlaen i gam nesaf eu gyrfaoedd. Rwy'n falch iawn o glywed am eich perthynas, David Melding, ac yn dymuno'n dda iddi ym Mhrifysgol East Anglia.
Er bod nifer o ganlyniadau ar draws Cymru wedi bod yn siomedig, hoffwn dynnu sylw at rai o'r canlyniadau mewn ysgolion yn fy etholaeth fy hun, gan gynnwys fy hen ysgol, Croesyceiliog, a aeth yn groes i'r duedd genedlaethol ac a welodd welliant yng nghanran y myfyrwyr a gafodd bum gradd A* i C gan gynnwys Saesneg a Mathemateg. Yn yr arholiadau Safon Uwch, gwelodd Ysgol Gyfun Trefynwy ac Ysgol y Brenin Harri VIII gynnydd yng nghanran y myfyrwyr a gafodd dair gradd A* i C, gan godi i 75 y cant a 55 y cant yn eu tro, yn ogystal â gwelliant addawol yn y gyfradd lwyddo yng Nghas-gwent. Gwn fod gennych yr holl ffigurau hyn ar flaen eich bysedd, felly rydych yn gwybod am y rhain, Ysgrifennydd y Cabinet. [Torri ar draws.] Rwy'n mynd i roi'r gorau iddi yn y fan honno gyda'r ysgolion. Yn gyffredinol, gwelodd sir Fynwy welliannau ym mhob un o'r dangosyddion allweddol ar gyfer Safon Uwch, ond ar lefel TGAU, roedd ysgolion uwchradd sir Fynwy yn dilyn y duedd genedlaethol a gwelwyd gostyngiad yn y mesur pum gradd A* i C, felly credaf yr hoffwn glywed—a hoffai pawb ohonom glywed—gan Ysgrifennydd y Cabinet beth yw rhai o'r rhesymau pam y teimlwch ein bod yn gweld y dirywiad hwn ledled Cymru ar y lefel honno o gymhwyster.
O gofio ein bod yn ymdrin â chymwysterau newydd, sut y gallwch ein sicrhau y caiff safonau eu cynnal o flwyddyn i flwyddyn, a bod C a gafwyd yn 2016 o safon gyfartal i'r hyn a gafwyd yn 2017 neu 2018? Mae yna bryderon go iawn mewn ysgolion nad yw'r clwydi ar yr un uchder yn union. Os mai canfyddiad yn unig yw hynny, canfyddiad ydyw, ond mae'n un sydd angen ei ystyried a rhoi sylw iddo er mwyn inni allu cael hyder yn y system. Rwy'n sicr y byddech yn cytuno bod angen inni gael cymwysterau trylwyr a chadarn. Rhaid i raddio fod yn deg i bob grŵp blwyddyn hefyd fel y gall ein heconomi gael hyder yn yr hyn y mae'r graddau hynny'n ei olygu.
Nawr, fel y gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n ddyn rhesymol ac yn debyg i David Melding, rhaid imi ddweud bod yna feysydd sy'n effeithio ar safonau mewn ysgolion lle mae Llywodraeth Cymru yn haeddu rhywfaint o glod. Yr wythnos diwethaf, ymwelodd y Prif Weinidog ag ysgol newydd sbon, Ysgol Gyfun Mynwy—prosiect gwerth £45 miliwn ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru a Chyngor Sir Fynwy a arweinir gan y Ceidwadwyr. Gwn fod yr hyn a gyflawnwyd yno wedi creu argraff ar y Prif Weinidog—adeilad syfrdanol ac enghraifft o gydweithio rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdod lleol i gyflawni yn ôl y model ysgolion ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Rwyf hefyd yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyfraniad pellach i fy awdurdod lleol yn y rownd nesaf o gyllid ysgolion ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain mewn ymgais i uwchraddio peth o'r hyn sy'n weddill o rai o'r adeiladau gwaethaf, yn enwedig yn y sector uwchradd. Felly, edrychaf ymlaen at glywed am eich cynlluniau i barhau'r broses o ailgynllunio addysg drwy addasu adeiladau ein hysgolion.
Yn olaf, hoffwn ddweud ychydig am y bwlch cyllido y cyfeiriodd Aelodau eraill ato, ac rwy'n croesawu'r ffaith fod yna dderbyniad petrus o'r diwedd mewn gwelliant gan y Llywodraeth fod yna fwlch cyllido, er eich bod yn honni ei fod wedi lleihau, nid oherwydd unrhyw gamau gweithredu gan Lywodraeth Cymru, ond oherwydd penderfyniadau a wnaethpwyd yn Lloegr. Gydag addysg, nid wyf yn credu ei fod yn fater o daflu'r baich a beio Llywodraeth y DU, fel y clywn yn rhy aml. Yn amlwg, mae problem gydag arian yn gyffredinol, ond mae'n rhaid inni wneud y mwyaf o'r adnoddau sydd gennym a gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei dargedu yn y ffordd orau. Erys y ffaith bod bwlch cyllido wedi bod, ac yn parhau i fod, sy'n gannoedd o bunnoedd y disgybl, ac sydd, mewn ysgol gynradd gyfartalog o 210 o ddisgyblion, yn gallu golygu cymaint â £100,000 y flwyddyn. Mae hynny'n golygu athrawon ychwanegol, cynorthwywyr ychwanegol, offer technoleg gwybodaeth ychwanegol, yr holl bobl sy'n cyfrannu at y canlyniadau positif wrth i bobl ifanc gyrraedd eu potensial llawn. Dyna'r realiti ar lawr gwlad. Mae fy awdurdod lleol fy hun wedi cynyddu gwariant ysgolion fel cyfran o'i gyllideb, er iddo ddioddef rhai o'r toriadau dyfnaf o blith holl awdurdodau lleol Cymru o ran y swm cyffredinol—y grant cynnal refeniw—a gwyddom fod tanariannu cynghorau gwledig yn parhau i fod yn broblem. Fe wyddoch yn iawn, a chithau'n dod o etholaeth wledig, beth y gall hynny ei olygu.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, fel y clywsom yn y ddadl flaenorol, rydym yn aml yn clywed llawer o eiriau yn y Siambr hon sydd wedi'u bwriadu'n dda iawn, ond i aralleirio Lee Waters yn y ddadl flaenorol, rwy'n credu bod yr amser i siarad yn dod i ben yn gyflym ac mae gwir angen inni weld gweithredu a gwelliannau yn y meysydd hyn.
I would like to thank the Welsh Conservatives for bringing forward this important debate today. As a former teacher, I'm passionate about affording pupils the opportunities to capitalise on their talents and enable them to fulfil their ambitions. Whilst I recognise the progress that has been made, we still have a long path to tread, and we have to have a workable strategy in place to ensure success for Welsh pupils, not only for this generation, but for the generations to follow. Factually, this year's GCSE results are the worst in a decade, and it is noticed that curriculum changes have been further delayed. According to the head of Estyn, we won't see any significant progress until after 2022, and I feel that that's leaving it far too late for the current cohort of pupils. The current generation of pupils are our future, and we must ensure that all the stops are pulled out to give them every chance to succeed in their ambitions. These young people are our future doctors, our nurses, computer programmers, data scientists and business leaders. If we don't equip them with the necessary skills and knowledge, then how are they going to fulfil their dreams and ambitions? Without those skills, our economy will suffer and our health and social care sector will be understaffed, adding more pressure to an already pressurised environment.
Education is the foundation of our nation and the success of our economy is dependent on the success of our educational achievements and attainments of future generations. We have become too focused in meeting artificial targets rather than outcomes. Just this week, the Association of School and College Leaders highlighted that target pressures are seeing pupils being removed from school registers so that their grades do not count towards the school's performance measures. This is deplorable, and thankfully the Welsh Government has indicated that this will not be tolerated.
However, this is the situation that has been created. Teachers are under immense pressure to meet performance targets despite falling budgets. We need to move away from artificial performance measures and focus on providing an education system that focuses upon the needs of the child. We have to have a curriculum that focuses upon the needs of our nation as well as the child, and above all, we have to ensure that schools have the resources to meet those needs.
This year's GCSE results are a wake-up call, but it is also an opportunity to look at things differently, and work on things that have maybe not been as successful as we want. So we've got this golden opportunity here, and as a person who believes strongly in devolution, and as a former teacher, I believe in giving our young people the opportunity. We have it in our hands. Come on, let's all work together and give everyone the opportunity they deserve so that we can all work together for a positive outcome. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Fel cyn-athrawes, rwy'n teimlo'n angerddol ynglŷn â rhoi cyfle i ddisgyblion fanteisio ar eu doniau a'u galluogi i gyflawni eu huchelgeisiau. Er fy mod yn cydnabod y cynnydd sydd wedi'i wneud, mae gennym lwybr hir i'w droedio o hyd, a rhaid inni gael strategaeth ymarferol ar waith er mwyn sicrhau llwyddiant i ddisgyblion Cymru, nid yn unig ar gyfer y genhedlaeth hon, ond ar gyfer y cenedlaethau sydd i ddilyn. Mae'n ffaith mai canlyniadau TGAU y flwyddyn hon yw'r rhai gwaethaf ers degawd, ac fe sylwyd bod newidiadau i'r cwricwlwm wedi'u gohirio ymhellach. Yn ôl pennaeth Estyn, ni fyddwn yn gweld unrhyw gynnydd sylweddol tan ar ôl 2022, a theimlaf fod hynny'n ei gadael hi'n rhy hwyr o lawer i'r cohort presennol o ddisgyblion. Y genhedlaeth bresennol o ddisgyblion yw ein dyfodol, a rhaid inni sicrhau bod pob ymdrech yn cael ei gwneud i roi pob cyfle iddynt lwyddo yn eu huchelgeisiau. Y bobl ifanc hyn yw ein meddygon, ein nyrsys, ein rhaglenwyr cyfrifiadurol, ein gwyddonwyr data a'n harweinwyr busnes yn y dyfodol. Os nad ydym yn rhoi'r sgiliau a'r wybodaeth angenrheidiol iddynt, sut y maent yn mynd i wireddu eu breuddwydion a'u huchelgeisiau? Heb y sgiliau hyn, bydd ein heconomi'n dioddef, a bydd ein sector iechyd a gofal cymdeithasol yn brin o staff, gan ychwanegu mwy o bwysau ar amgylchedd sydd eisoes dan bwysau.
Addysg yw carreg sylfaen ein cenedl ac mae llwyddiant ein heconomi yn dibynnu ar lwyddiant ein cyflawniadau addysgol a chyraeddiadau cenedlaethau'r dyfodol. Rydym wedi mynd i ganolbwyntio gormod ar gyrraedd targedau artiffisial yn hytrach na chanlyniadau. Yr wythnos hon, amlygodd y Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau fod pwysau targedau yn arwain at dynnu disgyblion oddi ar gofrestri ysgolion fel nad yw eu graddau'n cyfrif tuag at fesurau perfformiad yr ysgol. Mae hyn yn warthus, a diolch byth mae Llywodraeth Cymru wedi nodi na fydd hyn yn cael ei oddef.
Fodd bynnag, dyma'r sefyllfa a grëwyd. Mae athrawon dan bwysau aruthrol i gyrraedd targedau perfformiad er gwaethaf cyllidebau sy'n crebachu. Mae angen inni symud oddi wrth fesurau perfformiad artiffisial a chanolbwyntio ar ddarparu system addysg sy'n canolbwyntio ar anghenion y plentyn. Rhaid inni gael cwricwlwm sy'n canolbwyntio ar anghenion ein cenedl yn ogystal â'r plentyn, ac yn anad dim, rhaid inni sicrhau bod gan ysgolion adnoddau i ddiwallu'r anghenion hynny.
Mae'r canlyniadau TGAU eleni yn ysgytwad, ond maent hefyd yn gyfle i edrych ar bethau mewn ffordd wahanol, a gweithio ar bethau nad ydynt wedi bod mor llwyddiannus ag y dymunwn iddynt fod, o bosibl. Felly mae gennym gyfle gwych yma, ac fel rhywun sy'n credu'n gryf mewn datganoli, ac fel cyn-athrawes, credaf mewn rhoi cyfle i'n pobl ifanc. Mae hyn yn ein dwylo ni. Dewch, gadewch inni gyd gydweithio a rhoi'r cyfle y maent yn ei haeddu i bawb fel y gallwn oll weithio gyda'n gilydd i sicrhau canlyniad cadarnhaol i bawb. Diolch.
Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Back in August I had the privilege of celebrating examination results with the learners at Ysgol Gyfun Gymraeg Glantaf for A-levels and the West Monmouth School on GCSE day. I'd like to congratulate David's niece. I predicted that as a student of STEM she would do well, and clearly she has, and I know that there are other Assembly Members in this Chamber who had a direct interest in GCSE results day, and I know that they had much to celebrate in their own families. I'm sure colleagues will want to congratulate learners across Wales on their own tremendous achievements and agree with me when I take this opportunity to praise our teachers for their hard work across all the areas of education and particularly those who have worked so tirelessly to adapt to changes in delivering the new GCSE qualifications, including the 15 that were awarded for the first time this summer.
I must admit, Deputy Presiding Officer, to being disappointed to read the Conservatives' motion, which completely ignores the positives in this summer's results. For starters, they completely skip over and ignore this year's A-level results as it doesn't fit their narrative. Hopefully they will welcome the fact that 76.3 per cent of learners in Wales gained an A* to C in their A-levels, and that is the highest since 2009. Hopefully they will also welcome the highest ever proportion of students achieving an A-level A*. In fact, when it comes to A* to A performances at A-level, it is only the region of London and the south-east that does better than Wales.
With regard to GCSEs, it is of course correct, and I am the first to acknowledge, that there has been a dip in overall results when compared to last year. What I will not accept, and I do not accept, is that there has been a drop in standards. In fact, quite the opposite. I have been clear that this Government will support all of our learners. We must never lower our expectations for any of our young people, no matter what their background. And that is why I will make no apologies for keeping the pressure up rather than taking the easy option and coasting.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Yn ôl ym mis Awst, cefais y fraint o ddathlu canlyniadau arholiadau gyda'r dysgwyr yn Ysgol Gyfun Gymraeg Glantaf ar gyfer Safon Uwch ac Ysgol Gorllewin Mynwy ar ddiwrnod y canlyniadau TGAU. Hoffwn longyfarch nith David. Fel myfyriwr STEM, rhagwelais y byddai'n gwneud yn dda, ac yn amlwg, mae hi wedi gwneud yn dda, a gwn fod gan Aelodau Cynulliad eraill yn y Siambr ddiddordeb uniongyrchol yn y diwrnod canlyniadau TGAU, a gwn fod ganddynt lawer i'w ddathlu yn eu teuluoedd eu hunain. Rwy'n siŵr y bydd cyd-Aelodau'n dymuno llongyfarch dysgwyr ledled Cymru ar eu cyflawniadau aruthrol eu hunain ac yn cytuno â mi pan fanteisiaf ar y cyfle hwn i ganmol ein hathrawon am eu gwaith caled ym mhob maes addysg ac yn arbennig y rhai sydd wedi gweithio mor ddiflino i addasu i newidiadau wrth gyflwyno'r cymwysterau TGAU newydd, gan gynnwys y 15 cymhwyster a ddyfarnwyd am y tro cyntaf yr haf hwn.
Rhaid imi gyfaddef, Ddirprwy Lywydd, fy mod wedi fy siomi wrth ddarllen cynnig y Ceidwadwyr, sy'n llwyr anwybyddu'r pethau cadarnhaol yn y canlyniadau yr haf hwn. I ddechrau, maent yn anwybyddu'r canlyniadau Safon Uwch eleni'n llwyr am nad yw hynny'n cyd-fynd â'u naratif. Gobeithio y byddant yn croesawu'r ffaith bod 76.3 y cant o ddysgwyr yng Nghymru wedi cael gradd A* i C yn eu Safon Uwch, ac mai dyna'r ffigur uchaf ers 2009. Gobeithio y byddant hefyd yn croesawu'r gyfradd uchaf erioed o fyfyrwyr a gafodd A* yn eu Safon Uwch. Yn wir, o ran perfformiad A* i A Safon Uwch, dim ond rhanbarth Llundain a de-ddwyrain Lloegr sy'n gwneud yn well na Chymru.
O ran TGAU, mae'n gywir wrth gwrs, a fi yw'r cyntaf i gydnabod, fod gostyngiad wedi bod yn y canlyniadau cyffredinol o gymharu â'r llynedd. Ni fyddaf yn derbyn, ac nid wyf yn derbyn, fod gostyngiad wedi bod yn y safonau. Y gwrthwyneb sy'n wir. Rwyf wedi dweud yn glir y bydd y Llywodraeth hon yn cefnogi pob un o'n dysgwyr. Ni ddylem byth ostwng ein disgwyliadau ar gyfer unrhyw un o'n pobl ifanc, ni waeth beth fo'u cefndir. A dyna pam nad wyf am ymddiheuro am ddal i bwyso yn hytrach na dewis y llwybr hawdd a llaesu dwylo.
I welcome the strong action that has been taken by schools in switching from vocational science to GCSE science. Taking vocational qualifications at 16, such as BTEC science, is absolutely the right path for some of our learners in Wales. But it is not acceptable to me, and I would hope to others in the Chamber today, that schools have thought it appropriate for 40 per cent of learners to be taking a vocational course. This might have got them the desired results in terms of school performance measures, but that should never, never ever come before the interests of learners. And you and I, David, are at one on that point.
I am pleased that this year we have seen an increase of 50 per cent in the number of students being entered for GCSE science—I repeat: 50 per cent more entries in GCSE science—with more of those entries gaining A* to C. And it’s also very pleasing to see the individual sciences—biology, chemistry and physics—those entries are up by over 10 per cent. Now, having such a huge increase in a cohort will of course distort the results. We all knew that this difficult decision would make it easier for the opponents to criticise and misrepresent the overall results. It is a tough decision, but it’s also the right decision—raising standards and improving the opportunity for all of our learners and, most of all, for those from a poorer background. This move, alongside others, such as ending the inappropriate use of early entry, does make it difficult to draw meaningful comparisons. It simply makes no sense to compare this year’s results with previous years. Now, that isn’t my view—that’s the view of the independent regulator, Qualifications Wales, who has described making comparisons as 'simplistic', due to the significant shift in the size and the nature of the cohort, let alone the changes to the examinations themselves.
And I have to say, I have been somewhat confused by the approach taken by the new Conservative spokesperson. She fails, it seems, to understand the unitised nature of our new science GCSEs. She wants parity of esteem between vocational qualifications and academic qualifications, but then goes on to criticise a drop in A-level entries. Let’s be absolutely clear why there’s a drop in A-level entries—when there’s a drop in the cohort, there are simply fewer students of that age in our schools and colleges. And for those students who were struggling with A-levels, because they were forced into A-levels, moving to more vocational qualifications is absolutely the right thing. So, you can’t say on one hand you are sorry that less-able students are not doing A-level anymore, and then call for parity of esteem. You absolutely also fail to understand the ongoing impact of early entry on overall figures, but we have changed that policy. We’re also changing performance measures to the very system that you’ve just called for that looks at a more holistic approach to how we judge our schools. We are investing in leadership, we’re investing in our more able and talented children and we're spending more on the pupil deprivation grant than ever before to address the concerns of vulnerable groups that David Melding just mentioned. And let me be absolutely clear: money received by this Government for pay of teachers will be spent on the pay of teachers.
Now, this idea that we somehow sit back and do nothing about schools that are causing concern is simply nonsense. The reason why I know the results of King Henry in Abergavenny is because we look in-depth at each individual school. We double back and check the relationship they have had with their regional consortium. We have asked local authorities to report on each time they’ve used a statutory notice for a school causing concern, and I receive regular reports to understand, from each local authority and consortium, what they have done to support the school that is in special measures. And if I’m not satisfied with that response, then I go back to that regional consortium and I go back to that local authority.
There is so much I could say about Michelle’s characterisation of the Welsh education system. She talked about doctors. How are we going to get doctors to come to Wales? Well, maybe those doctors will be the record number of Welsh students who have achieved a place in medical school for this academic year. They will come back to this country to be doctors, so that their children can receive exactly the same education that they have had that enabled them to go to medical school. And scapegoat? Every day, I am proud to do this job, and I'm even prouder when I remember that by taking this job it kept you, and the pernicious views expressed by your leader yesterday, from getting anywhere near the Government.
With regard to Plaid Cymru's amendments, we will be supporting both of them. I am committed, Llyr, to continuing to invest in our workforce to ensure that we have a whole education workforce that receives sufficient training of a high standard. A £5.85 million professional learning funding allocation was awarded to regional consortia during 2017-18 to support the work of professional learning pioneers and to enhance consortia capacity to develop the national approach to professional learning. We have also made available a further £5.5 million during 2018-19 to develop a national approach to professional learning to ensure that all schools are able to plan appropriately for curriculum change and beyond.
As you will know—it's something that both my party and your party have campaigned on for a number of years—the Welsh Government will assume responsibility for setting teachers' pay and conditions from the end of this month. I am expecting this week to receive an important report from Professor Mick Waters with options on how we can use those new powers to better reward our teachers and attract high-quality recruits to the profession. One thing I will reiterate, though, is that this isn't just about money and salaries. Those who want to work with our children are motivated by something so much more than that—there are better ways to get rich. They are motivated by the desire to be part of the public sector workforce to do something amazing for our children and young people.
So, we also have to look at the issue of conditions. Taking over responsibility for teachers' pay and conditions is an incredibly important step in our education system. Right from the outset, we want to make sure that we have a system based on the values of equity and of excellence, and a commitment to an inclusive public service education. I believe that this is fundamental to supporting and strengthening our teaching profession.
To conclude, Llywydd, we do not support the Conservatives' motion, which simply misrepresents and talks down the changes and the progress that we are making here in Wales. I certainly won't be lectured by them on issues of funding.
Mohammad Asghar was at great pains to quote the OECD, so let me tell him what the OECD says about our system. We are seeing
'Progress in several policy areas and a shift in the Welsh approach to school improvement away from a piecemeal and short-term policy orientation towards one that is guided by a long-term vision.'
I know—I know—that there is no room for complacency, but working together with the sector, we will continue our national mission to raise standards, reduce the attainment gap and deliver an education system that is a source of national pride and enjoys public confidence.
Rwy'n croesawu'r camau cryf gan ysgolion wrth newid o wyddoniaeth alwedigaethol i TGAU gwyddoniaeth. Anelu am gymwysterau galwedigaethol yn 16 oed, fel BTEC gwyddoniaeth, yw'r llwybr cwbl gywir ar gyfer rhai o'n dysgwyr yng Nghymru. Ond nid yw'n dderbyniol i mi, nac i eraill yn y Siambr heddiw rwy'n gobeithio, fod yr ysgolion wedi meddwl ei bod hi'n briodol i 40 y cant o ddysgwyr ddilyn cwrs galwedigaethol. Efallai fod hyn wedi sicrhau'r canlyniadau a ddymunir iddynt o ran mesurau perfformiad ysgol, ond ni ddylai hynny byth bythoedd ddod o flaen buddiannau dysgwyr. Ac rydych chi a minnau, David, yn cytuno ar y pwynt hwnnw.
Rwy'n falch ein bod wedi gweld cynnydd o 50 y cant eleni yn nifer y myfyrwyr a gofrestrwyd ar gyfer TGAU gwyddoniaeth—rwy'n ei ddweud eto: 50 y cant yn fwy o gofrestriadau ar gyfer TGAU gwyddoniaeth—gyda mwy o'r ymgeiswyr hynny'n ennill gradd A* i C. Ac mae hefyd yn braf iawn gweld bod y nifer a gofrestrwyd ar gyfer gwyddorau unigol—bioleg, cemeg a ffiseg—wedi codi dros 10 y cant. Nawr, bydd cynnydd mor enfawr yn y cohort yn ystumio'r canlyniadau wrth gwrs. Roedd pawb ohonom yn gwybod y byddai'r penderfyniad anodd hwn yn ei gwneud hi'n haws i'r gwrthwynebwyr feirniadu a chamgyflwyno'r canlyniadau cyffredinol. Mae'n benderfyniad anodd, ond mae hefyd yn benderfyniad cywir—codi safonau a gwella'r cyfle i bawb o'n dysgwyr ac yn bennaf oll, i rai o gefndir tlotach. Mae'r cam hwn, ochr yn ochr ag eraill, megis rhoi diwedd ar y defnydd amhriodol o gofrestriadau cynnar, yn ei gwneud hi'n anodd ffurfio cymariaethau ystyrlon. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr i gymharu canlyniadau eleni gyda blynyddoedd blaenorol. Nawr, nid fy marn i yw hynny—dyna farn y rheoleiddiwr annibynnol, Cymwysterau Cymru, a ddisgrifiodd y broses o wneud cymariaethau fel un 'or-syml', oherwydd y newid sylweddol ym maint a natur y cohort, heb sôn am y newidiadau i'r arholiadau eu hunain.
A rhaid imi ddweud, cefais fy nrysu braidd gan ymagwedd y llefarydd Ceidwadol newydd. Mae'n ymddangos ei bod hi'n methu deall natur unedol ein cymwysterau TGAU gwyddoniaeth newydd. Mae hi eisiau parch cydradd rhwng cymwysterau galwedigaethol a chymwysterau academaidd, ond wedyn mae'n bwrw iddi i feirniadu gostyngiad yn nifer y cofrestriadau Safon Uwch. Gadewch inni fod yn gwbl glir pam fod cwymp yn nifer yr ymgeiswyr Safon Uwch—pan fydd gostyngiad ym maint y cohort, yn syml iawn, bydd yna lai o fyfyrwyr o'r oedran hwnnw yn ein hysgolion a'n colegau. Ac i'r myfyrwyr a oedd yn cael trafferth gyda Safon Uwch am eu bod wedi cael eu gorfodi i ddilyn cyrsiau Safon Uwch, symud at gymwysterau mwy galwedigaethol yw'r peth hollol iawn i'w wneud. Felly, ni allwch ddweud ar y naill law eich bod yn flin nad yw myfyrwyr llai galluog yn gwneud Safon Uwch mwyach, a galw wedyn am barch cydradd. Rydych yn methu'n llwyr â deall hefyd beth yw effaith barhaus cofrestriad cynnar ar ffigurau cyffredinol, ond rydym wedi newid y polisi hwnnw. Rydym hefyd yn newid mesurau perfformiad i'r union system rydych chi newydd alw amdani sy'n edrych ar ymagwedd fwy cyfannol tuag at y modd y byddwn yn barnu ein hysgolion. Rydym yn buddsoddi mewn arweinyddiaeth, rydym yn buddsoddi yn ein plant mwy galluog a thalentog ac rydym yn gwario mwy ar y grant amddifadedd disgyblion nag erioed o'r blaen i fynd i'r afael â phryderon y grwpiau agored i niwed y soniodd David Melding amdanynt yn awr. A gadewch i mi fod yn hollol glir: bydd arian a dderbyniwyd gan y Llywodraeth hon ar gyfer cyflogau athrawon yn cael ei wario ar gyflogau athrawon.
Nawr, nonsens yw'r syniad ein bod rywsut yn eistedd yn ôl a gwneud dim ynglŷn ag ysgolion sy'n peri pryder. Y rheswm pam y gwn beth yw canlyniadau Ysgol y Brenin Harri yn y Fenni yw ein bod yn edrych yn fanwl ar bob ysgol unigol. Awn yn ôl i wirio'r berthynas a gawsant gyda'u consortiwm rhanbarthol. Rydym wedi gofyn i awdurdodau lleol gyflwyno adroddiad bob tro y byddant wedi defnyddio hysbysiad statudol ar gyfer ysgol sy'n peri pryder, ac rwy'n cael adroddiadau rheolaidd er mwyn deall, gan bob awdurdod lleol a chonsortiwm, beth y maent wedi'i wneud i gefnogi'r ysgol sy'n destun mesurau arbennig. Ac os nad wyf yn fodlon ar yr ymateb hwnnw, rwy'n mynd yn ôl at y consortiwm rhanbarthol hwnnw ac rwy'n mynd yn ôl at yr awdurdod lleol hwnnw.
Mae cymaint y gallwn ei ddweud am y modd y disgrifiodd Michelle system addysg Cymru. Soniodd am feddygon. Sut y gallwn gael meddygon i ddod i Gymru? Wel, efallai y daw'r meddygon hynny o blith y nifer uchaf erioed o fyfyrwyr o Gymru sydd wedi ennill lle mewn ysgol feddygol ar gyfer y flwyddyn academaidd hon. Byddant yn dychwelyd i'r wlad hon i fod yn feddygon, fel y gall eu plant gael yn union yr un addysg ag y cawsant hwy ac a'u galluogodd i fynd i ysgol feddygol. A bwch dihangol? Bob dydd, rwy'n falch o wneud y gwaith hwn, ac rwy'n falchach byth wrth gofio fy mod, drwy gymryd y swydd wedi eich cadw chi, a'r sylwadau niweidiol a fynegwyd gan eich arweinydd ddoe, rhag dod unman yn agos at y Llywodraeth.
O ran gwelliannau Plaid Cymru, byddwn yn cefnogi'r ddau ohonynt. Rwyf wedi ymrwymo, Llyr, i barhau i fuddsoddi yn ein gweithlu i sicrhau bod gennym weithlu addysg cyfan sy'n cael digon o hyfforddiant o safon uchel. Dyfarnwyd £5.85 miliwn o ddyraniad cyllid dysgu proffesiynol i'r consortia rhanbarthol yn ystod 2017-18 i gefnogi gwaith arloeswyr dysgu proffesiynol ac i wella gallu consortia i ddatblygu dull gweithredu cenedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol. Rydym hefyd wedi rhyddhau £5.5 miliwn pellach yn ystod 2018-19 i ddatblygu'r dull gweithredu cenedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol er mwyn sicrhau bod pob ysgol yn gallu cynllunio'n briodol ar gyfer newid y cwricwlwm a thu hwnt.
Fel y gwyddoch—mae'n rhywbeth y mae eich plaid chi a fy mhlaid i wedi ymgyrchu drosto ers nifer o flynyddoedd—bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd cyfrifoldeb dros bennu cyflog ac amodau athrawon o ddiwedd y mis hwn. Rwy'n disgwyl cael adroddiad pwysig yr wythnos hon gan yr Athro Mick Waters gydag opsiynau ar sut y gallwn ddefnyddio'r pwerau newydd hynny i wobrwyo ein hathrawon yn well a denu recriwtiaid o ansawdd uchel i'r proffesiwn. Rwyf am ailadrodd un peth fodd bynnag, sef nad yw hyn yn ymwneud yn unig ag arian a chyflogau. Caiff y rhai sydd am weithio gyda'n plant eu hysgogi gan rywbeth cymaint mwy na hynny—mae yna ffyrdd gwell o ddod yn gyfoethog. Cânt eu hysgogi gan yr awydd i fod yn rhan o'r gweithlu sector cyhoeddus i wneud rhywbeth anhygoel ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc.
Felly, rhaid inni edrych hefyd ar fater amodau. Mae cymryd cyfrifoldeb am gyflog ac amodau athrawon yn gam hynod o bwysig yn ein system addysg. O'r cychwyn cyntaf, rydym am wneud yn siŵr fod gennym system sy'n seiliedig ar werthoedd tegwch a rhagoriaeth, ac ymrwymiad i wasanaeth addysg cyhoeddus cynhwysol. Credaf fod hyn yn hanfodol i gefnogi a chryfhau ein proffesiwn addysgu.
I gloi, Lywydd, nid ydym yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr, sydd ond yn camliwio ac yn bychanu'r newidiadau a'r cynnydd a wnawn yma yng Nghymru. Yn sicr, nid wyf am wrando ar unrhyw bregeth ganddynt ar faterion cyllid.
Aeth Mohammad Asghar i drafferth fawr i ddyfynnu'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, felly gadewch imi ddweud wrtho beth y mae'r sefydliad hwnnw yn ei ddweud am ein system. Rydym yn gweld
cynnydd mewn nifer o feysydd polisi a newid yn y dull o wella ysgolion yng Nghymru o gyfeiriad polisi tameidiog a thymor byr tuag at un sy'n cael ei arwain gan weledigaeth hirdymor.
Rwy'n gwybod—rwy'n gwybod—nad oes unrhyw le i laesu dwylo, ond gan weithio gyda'r sector, byddwn yn parhau ein cenhadaeth genedlaethol i godi safonau, lleihau'r bwlch cyrhaeddiad a darparu system addysg sy'n ffynhonnell balchder cenedlaethol ac sy'n ennyn hyder y cyhoedd.
Thank you. Can I now call on Darren Millar to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank the Cabinet Secretary for responding to our debate, although, obviously, I disagree, largely, with what she said? Our debate, of course, was opened by Suzy Davies, our new spokesperson in this role, and I thought she did an excellent job, despite the disparaging view of the Cabinet Secretary. I certainly welcome her to the role and know that she will be a formidable champion for the Welsh education system and will fight to improve it tooth and nail every step of the way.
She set out very clearly, I thought, the reality of the situation and the challenges that we face. We had, although you wouldn't imagine that this was the case, given the Cabinet Secretary's speech just now, the worst set of GCSE results for over 15 years. How is that something that we can be proud of here in Wales? The Cabinet Secretary seemed to suggest that it was because she'd discouraged people from doing the science BTEC course as a vocational course and encouraged people to take up GCSE sciences, but it wasn't just the sciences that those figures dipped in. We also saw worse results in maths, worse results in English language and worse results in English literature—just three subjects that I've picked out at random. So, you can't simply suggest that it's because you're encouraging more people to take those academic qualifications.
Frankly, I'm fed up of hearing people diss vocational qualifications in this Chamber. We've heard all of this 'parity of esteem' talk from the Government in the past, yet you've actually sought to disincentivise schools from encouraging people to take appropriate vocational qualifications where that is what is best for the children under their care.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ymateb i'n dadl, er fy mod yn anghytuno i raddau helaeth, wrth gwrs, â'r hyn a ddywedodd? Agorwyd ein dadl, wrth gwrs, gan Suzy Davies, ein llefarydd newydd yn y rôl hon, ac roeddwn yn meddwl ei bod hi wedi gwneud gwaith rhagorol, er gwaethaf barn ddifrïol Ysgrifennydd y Cabinet. Yn sicr, rwy'n ei chroesawu i'r rôl ac yn gwybod y bydd hi'n hyrwyddwr ardderchog ar ran y system addysg yng Nghymru ac y bydd yn brwydro hyd eithaf ei gallu i'w gwella bob cam o'r ffordd.
Roeddwn yn credu ei bod hi wedi nodi'n glir iawn beth yw realiti'r sefyllfa a'r heriau sy'n ein hwynebu. Er na fyddech yn dychmygu hynny, o ystyried araith Ysgrifennydd y Cabinet yn awr, rydym wedi cael y set waethaf o ganlyniadau TGAU ers dros 15 mlynedd. Sut y mae hynny'n rhywbeth y gallwn fod yn falch ohono yma yng Nghymru? Roedd Ysgrifennydd y Cabinet fel pe bai'n awgrymu mai oherwydd ei bod hi wedi annog pobl rhag gwneud y cwrs BTEC gwyddoniaeth fel cwrs galwedigaethol ac wedi annog pobl i ddilyn TGAU gwyddoniaeth y digwyddodd hyn, ond nid yn y gwyddorau'n unig y gwelwyd gostyngiad yn y ffigurau. Gwelsom ganlyniadau gwaeth mewn mathemateg, canlyniadau gwaeth mewn Saesneg iaith a chanlyniadau gwaeth mewn Saesneg llenyddiaeth—tri phwnc rwyf wedi'u dewis ar hap. Felly, ni allwch awgrymu'n syml mai am eich bod yn annog mwy o bobl i ymgeisio am y cymwysterau academaidd hynny y digwyddodd hyn.
A dweud y gwir, rwyf wedi alaru ar glywed pobl yn difrïo cymwysterau galwedigaethol yn y Siambr hon. Rydym wedi clywed yr holl siarad am 'barch cydradd' gan y Llywodraeth yn y gorffennol, ac eto rydych wedi ceisio cymell ysgolion rhag annog pobl i ymgeisio am gymwysterau galwedigaethol priodol er mai dyna sydd orau ar gyfer y plant yn eu gofal.
I would be the first person in this Chamber to acknowledge the hard work of teachers across Wales, who do their best to support learners to achieve their potential. I want to congratulate as well those young people across Wales, including my own daughter and my own son, who managed to get decent grades in their GCSEs and A-levels this year. I also think it's appropriate to thank the school governors who've contributed to the success and turnaround in many of our schools. We had David Melding talk about his experience as a school governor and I know that there are many, including myself, that are also school governors in this Chamber. But these people are volunteers, giving of their own time, dedicating themselves to their community by serving on those school governing bodies, and I want to pay tribute to each and every one of them.
The Cabinet Secretary likes to choose and make comparisons with England when it suits her, but doesn't like to make comparisons with other parts of the UK when it doesn't suit her. The reality is that we know that per-pupil funding in Wales is less than it is over the border in England. That has consequences for the opportunities for young people to have the resources in those schools to be able to reach their potential. These are not things that just, you know, I am saying or anybody on these benches; other individuals, the teaching unions, are also adding to a growing chorus of voices, frankly, that are saying you have to do something about this.
And I have to say, Suzy—. [Laughter.] And I have to say, Kirsty, pardon me—Cabinet Secretary—that it's a little bit rich of the Liberal Democrats to do a deal—we would rather Suzy there—to do a deal to go into Government on the basis that an extra £100 million is going to be invested in education to improve school standards, and then whip it away with cuts on the other hand, because you haven't actually increased school spending by £100 million over this term. That is not happening at all and, you know, if you get your calculator out it's very clear that that's not happened because, of course, the spending has been reducing.
I have a lot of sympathy, actually, for what Michelle Brown was saying earlier on in her contribution. Ultimately, it is our economy that will pay a price for this failure in future years. If we don't have a highly educated workforce that is fit for the future, our economy is going to suffer. And in addition, we're not going to attract people in to create the wealth in our country if we've got a poor education system, and we're going to discourage people from staying here also if our education system is poor. So, we've got to raise our game. We've got to make sure that it's better than it currently is.
Mohammad Asghar was absolutely right to point out the failures in recent years. He was absolutely right to talk about the wonderful heritage that we have as well here in Wales, in terms of the pioneering school movements that Griffith Jones of Llanddowror and others established all those many years ago. But the reality is that when we look at those PISA rankings, I'm not sure what the Government's expectation is going to be when the next set of rankings are going to be published, but I think that aspirations are pretty low in this Chamber because no-one feels very confident that we've managed to turn that situation around since the last set of results.
And I've heard what the inspectorate have said—the chief inspector—that we shouldn't expect any significant improvement until 2022. Well, frankly, that's too long for the children, as Caroline Jones rightly pointed out, that are currently in the education system. We've got to be more ambitious than having to wait four years and press the reset button at that point. We need to be turning this situation around right now for those young people, because otherwise they will be another failed generation as a result of this very tired Labour-led Government.
I think also we need to reflect on what is going on elsewhere in the UK, because the situation is improving, actually, in England. The standards are rising. They're holding their own in terms of the world economy and league tables. We're the only ones that are going backwards here to any significant extent. We're the only ones in the bottom half of the world rankings in terms of any home nation in the UK, and that is not something of which we can be proud.
So, I implore you, Cabinet Secretary, I implore you to get more money from the finance Cabinet Secretary in this year's budget round, invest it in our schools so that they have the resources that they need to be able to improve the results in future years. I urge you to pick up the pace of reform so that we don't have to wait for another four years before we see the improvements that we need. I urge you to give a shot in the arm to those teachers—not just in our schools but also in our further education colleges, those lecturers who've helped to deliver decent GCSE and A-level results this year—so that we can really begin to see the sort of potential that we have in Wales being fully realised. Because unless we see that, we won't see the future of Wales being the way that it ought to be.
Fi fyddai'r person cyntaf yn y Siambr hon i gydnabod gwaith caled athrawon ledled Cymru sy'n gwneud eu gorau i gynorthwyo dysgwyr i gyrraedd eu potensial. Hoffwn longyfarch y bobl ifanc hyn ledled Cymru hefyd, gan gynnwys fy merch a fy mab fy hun, a lwyddodd i gael graddau digon da yn eu TGAU a Safon Uwch eleni. Credaf hefyd ei bod yn briodol imi ddiolch i'r llywodraethwyr ysgolion sydd wedi cyfrannu at lwyddiant a gweddnewidiad llawer o'n hysgolion. Clywsom David Melding yn sôn am ei brofiad fel llywodraethwr ysgol, a gwn fod sawl un, gan fy nghynnwys i, hefyd yn llywodraethwyr ysgolion yn y Siambr hon. Ond gwirfoddolwyr yw'r bobl hyn, sy'n rhoi eu hamser eu hunain, gan ymroi i'w cymuned drwy wasanaethu ar gyrff llywodraethu'r ysgolion hynny, a hoffwn dalu teyrnged i bob un ohonynt.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn hoffi dewis a chymharu â Lloegr pan fo'n gyfleus iddi, ond nid yw'n hoffi gwneud cymariaethau â rhannau eraill o'r DU pan nad yw'n gyfleus iddi wneud hynny. Y gwir yw ein bod yn gwybod bod cyllid y disgybl yng Nghymru yn llai na'r hyn ydyw dros y ffin yn Lloegr. Mae canlyniadau'n deillio o hyn o ran y cyfleoedd i bobl ifanc gael yr adnoddau yn yr ysgolion hynny i allu cyrraedd eu potensial. Nid pethau rwyf fi neu unrhyw un arall ar y meinciau hyn yn eu dweud yw'r rhain; mae unigolion eraill, yr undebau athrawon, hefyd yn ychwanegu at y corws cynyddol o leisiau, a bod yn onest, sy'n dweud bod yn rhaid ichi wneud rhywbeth ynglŷn â hyn.
A rhaid imi ddweud, Suzy—. [Chwerthin.] A rhaid imi ddweud, Kirsty, maddeuwch imi—Ysgrifennydd y Cabinet—fod ychydig bach o wyneb gan y Democratiaid Rhyddfrydol yn taro bargen—byddai'n well gennym weld Suzy yno—i ddod yn rhan o'r Llywodraeth ar y sail fod £100 miliwn ychwanegol yn mynd i gael ei fuddsoddi mewn addysg er mwyn gwella safonau ysgolion, a'i chwipio ymaith wedyn gan doriadau ar y llaw arall, oherwydd nid ydych wedi ychwanegu £100 miliwn at y gwariant dros y tymor hwn. Nid yw hynny'n digwydd o gwbl, ac os defnyddiwch eich cyfrifiannell, mae'n glir iawn na ddigwyddodd hynny oherwydd, wrth gwrs, mae'r gwariant wedi bod yn lleihau.
Mae gennyf lawer o gydymdeimlad, mewn gwirionedd, â'r hyn a ddywedodd Michelle Brown yn gynharach yn ei chyfraniad. Yn y pen draw, ein heconomi fydd yn talu'r pris am y methiant hwn yn y blynyddoedd i ddod. Os nad oes gennym weithlu addysgedig iawn sy'n addas ar gyfer y dyfodol, mae ein heconomi'n mynd i ddioddef. Ac yn ogystal, nid ydym yn mynd i ddenu pobl i mewn i greu cyfoeth yn ein gwlad os oes gennym system addysg wael, ac rydym yn mynd i atal pobl rhag aros yma hefyd os yw ein system addysg yn wael. Felly, mae'n rhaid i ni godi ein safonau. Rhaid inni wneud yn siŵr ei bod yn system well nag yw hi ar hyn o bryd.
Roedd Mohammad Asghar yn llygad ei le yn tynnu sylw at y methiannau yn y blynyddoedd diwethaf. Roedd yn llygad ei le yn sôn am y dreftadaeth fendigedig sydd gennym yma yng Nghymru, o ran y mudiadau ysgol arloesol a sefydlodd Griffith Jones Llanddowror ac eraill yr holl flynyddoedd hynny yn ôl. Ond y realiti wrth inni edrych ar y safleoedd PISA, yw nad wyf yn siŵr beth fydd disgwyliad y Llywodraeth pan gyhoeddir y set nesaf o safleoedd, ond credaf fod yr uchelgeisiau'n go isel yn y Siambr hon gan nad oes neb yn teimlo'n hyderus iawn ein bod wedi llwyddo i newid y sefyllfa ers y set ddiwethaf o ganlyniadau.
A chlywais yr hyn a ddywedodd yr arolygiaeth—y prif arolygydd—na ddylem ddisgwyl unrhyw welliannau sylweddol tan 2022. Wel, a dweud y gwir, mae hynny'n rhy hir i'r plant sydd yn y system addysg ar hyn o bryd, fel y nododd Caroline Jones yn gwbl gywir. Rhaid inni fod yn fwy uchelgeisiol na gorfod aros pedair blynedd a phwyso'r botwm ailosod ar y pwynt hwnnw. Mae angen inni newid y sefyllfa hon yn awr ar gyfer y bobl ifanc hynny, oherwydd fel arall byddant yn genhedlaeth arall sydd wedi cael cam o ganlyniad i'r Llywodraeth flinedig hon dan arweiniad Llafur.
Credaf hefyd fod angen inni fyfyrio ar yr hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill yn y DU, oherwydd mae'r sefyllfa'n gwella yn Lloegr mewn gwirionedd. Mae'r safonau'n codi. Maent yn dal eu tir o ran economi byd a thablau cynghrair. Ni yw'r unig rai sy'n mynd tuag yn ôl i raddau sylweddol. Ni yw'r unig un o bedair gwlad y DU sydd yn hanner gwaelod y gynghrair fyd-eang, ac nid yw hynny'n rhywbeth y gallwn ymfalchïo ynddo.
Felly, erfyniaf arnoch, Ysgrifennydd y Cabinet, i gael mwy o arian gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn rownd y gyllideb ar gyfer y flwyddyn hon, i'w fuddsoddi yn ein hysgolion fel bod ganddynt yr adnoddau sydd eu hangen arnynt i allu gwella'r canlyniadau yn y blynyddoedd i ddod. Rwy'n eich annog i gyflymu'r gwaith o ddiwygio fel nad oes yn rhaid inni aros am bedair blynedd arall cyn inni weld y gwelliannau sydd eu hangen arnom. Rwy'n eich annog i roi hwb go iawn i'r athrawon hynny—nid yn unig yn ein hysgolion, ond hefyd yn ein colegau addysg bellach, y darlithwyr sydd wedi helpu i sicrhau canlyniadau TGAU a Safon Uwch boddhaol eleni—fel y gallwn ddechrau gweld y math o botensial sydd gennym yng Nghymru yn cael ei wireddu'n llawn. Oni welwn hynny, ni fydd y dyfodol i Gymru yn debyg i'r hyn y dylai fod.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore we defer voting under this item until voting time.
Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies, gwelliant 2 yn enw Rhun ap Iorwerth, a gwelliant 3 yn enw Julie James. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies, amendment 2 in the name of Rhun ap Iorwerth, and amendment 3 in the name of Julie James. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected.
We now move on to item 7, which is the United Kingdom Independence Party debate on uplands livestock, and I call on David Rowlands to move the motion.
Symudwn ymlaen at eitem 7, sef dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig ar dda byw yr ucheldir, a galwaf ar David Rowlands i wneud y cynnig.
Cynnig NDM6779 Gareth Bennett
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn credu y dylid dychwelyd defaid, y cyfeiriwyd atynt yn y gorffennol fel cynrhon gwlanog, i fryniau Cymru.
2. Yn gresynu at y ffaith bod y penderfyniad i ddileu hawliau pori ar ucheldiroedd Cymru wedi arwain at ddifrod enfawr i ucheldiroedd Cymru, bywyd gwyllt a'r amgylchedd yn gyffredinol.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gael gwared ar unrhyw gymhellion sy'n annog symud da byw o ardaloedd yr ucheldir ac, yn lle hynny, darparu cymhellion i ailboblogi'r ardaloedd hynny â da byw.
Motion NDM6779 Gareth Bennett
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Believes that sheep, which have previously been referred to as woolly maggots, should be returned to Welsh hillsides.
2. Regrets that the decision to remove grazing rights from the Welsh uplands has resulted in huge damage to the Welsh uplands, wildlife and general environment.
3. Calls on the Welsh Government to remove any incentives that encourage the removal of livestock from upland areas and, instead, provide incentives for those areas to be repopulated with livestock.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I start by saying that I cannot support any of the amendments tabled to this motion, firstly because each one is prefaced by that asinine proposition, 'Delete all', meaning of course that they would delete all of my submissions—a patently absurd stance? But also because none of the substitutions address the main thrust of my argument, which is the environmental impact of destocking the uplands. All amendments tabled deal exclusively with the economics of the uplands.
My debate calls upon the Welsh Government to put the woolly maggots back on our mountains. Following the decision, largely under the auspices of Elliot Morley and the now Baroness Barbara Young, to instigate a policy of removing grazing animals—sheep were referred to as 'woolly maggots'—from our hills, commonly known as wilding, we're witnessing the devastation of our upland environment and a catastrophic effect on the wildlife on our uplands. We therefore call upon the Welsh Government to remove any incentives to farmers to take their animals from the hills and put in place measures to reverse this ill-thought-out policy and thus take immediate steps to repopulate these areas.
There is a significant body of evidence that proves that this de-populating of our hillsides is having a hugely detrimental effect on wildlife species and the general environment of our mountains. The removal of livestock has been followed by the spread of pernicious bracken growth and the increased height of ungrazed heather, to the point that heather no longer affords good habitat for nesting birds whilst bracken affords little or no suitable habitat for any of our wildlife species. If we add to this the further effect of uncontrolled grass growth, we're seeing a combination of factors that are having a substantial impact on the number and the variety of species that inhabit our hillsides. The highly toxic drain-off from bracken roots is also known to have a detrimental effect on the ecology of our streams and rivers.
One further consequence of the overgrown nature of our hillsides is the propensity it affords for the spread of wildfires. Tall, often dry grasses and overgrown heather and gorse are some of the most combustible forms of vegetation. The consequence of this is that we are now witnessing a considerable rise in these devastating events. For many hundreds of years, farmers used controlled burning to manage species growth as well as creating fire breaks. We have all seen the devastating effect uncontrolled fires have and are having on our mountain habitat. Unless we have a radical rethink about upland management, then we can expect the frequency and extent of these fires to escalate.
Due again, primarily, to a lack of grazing stock, we're witnessing an unprecedented explosion of tick species on our hills. Long grass is ideal habitat for ticks. This has resulted in a growing number of cases of Lyme disease, especially amongst the hill-walking fraternity and their pets. Lyme disease can have disastrous, debilitating effects on its victims and as there is limited knowledge of the disease amongst general practitioners—and, David, I make no particular comment as far as that's concerned—it can go undiagnosed for long periods, making its effects even more devastating. The long-term effect of this is that tourism will suffer as ramblers, et cetera, become less and less willing to expose themselves to the health risks involved with tick infestation. It is reported that in France, last year, some 60,000 people were affected by tick bites.
Last but not least, we have to acknowledge the economic effect of taking highly valuable stock off our hills. Wales, of course, has a very large number of upland areas. Consequently, the loss of revenue from hill stock is considerable. Although farmers may be individually compensated, though only in the short term of course, the country as a whole is financially disadvantaged. Hill stock contributed substantially to the Welsh agrarian economy.
There are many examples of how the so-called re-wilding of upland habitat has had a disastrous effect. English Nature and now Natural England's policy of destocking Dartmoor is proving to have a hugely negative environmental impact, with many of these consequences outlined above manifesting themselves, with disastrous results. Dartmoor commoners are now witnessing the appalling consequences of the policy of destocking carried out over the last 20 to 25 years.
Closer to home, Geraint Davies, a well-known and well-respected figure in the Welsh farming industry, who runs a large upland farm near Bala, where he and his wife have been engaged in restoring areas of the farm to make it wildlife friendly, is firmly of the opinion that the removal of stock from our hills is having a very detrimental effect on wildlife. It was Geraint who pointed out to me the possible loss to the tourist industry as hillwalkers are finding it more and more difficult to negotiate upland areas due to grass and bracken coverage.
A well-acknowledged expert in the field of upland habitat is Geoff Eyre, whose restoration work on 6,000 acres at Howden moor in the Peak district between 1989 and 2006, which consisted of spraying, managed burning, reseeding of heather and palatable grasses, together with bracken removal and a tenfold commercially viable increase in cattle and sheep, resulted in wildlife returning in quite extraordinary numbers, proving conclusively that destocking uplands is totally counter-productive in sustaining or increasing wildlife in our upland areas. Geoff has managed and restored some 40,000 hectares of upland habitat.
So, given the evidence above, there can be no plausible argument for continuing with current policy. So, I again call upon the Welsh Government to reverse its policy with regard to upland subsidies and put those woolly maggots, together with their larger bovine friends, back on our Welsh hills.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau trwy ddweud na allaf gefnogi unrhyw un o'r gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig hwn, yn gyntaf oherwydd bod pob un yn dechrau gyda'r gosodiad twp hwnnw, 'Dileu popeth', sy'n golygu wrth gwrs y byddent yn dileu popeth rwy'n ei gyflwyno—sy'n safbwynt hollol wirion? Ond hefyd oherwydd nad oes unrhyw beth a osodir yn eu lle yn ymdrin â phrif fyrdwn fy nadl, sef effaith amgylcheddol dadstocio'r ucheldiroedd. Mae'r holl welliannau a gyflwynwyd yn ymdrin yn unig ag economeg yr ucheldir.
Mae fy nadl yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi'r cynrhon gwlanog yn ôl ar ein mynyddoedd. Yn dilyn y penderfyniad, dan law Elliot Morley a'r Farwnes Barbara Young bellach, i gychwyn polisi o gael gwared ar anifeiliaid sy'n pori—cyfeiriwyd at ddefaid fel 'cynrhon gwlanog'—oddi ar ein bryniau, proses a elwir yn gyffredinol yn ddad-ddofi tir, rydym yn gweld dinistrio amgylchedd ein hucheldir ac effaith drychinebus ar y bywyd gwyllt yn ein hucheldiroedd. Felly rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i gael gwared ar unrhyw gymhellion i ffermwyr fynd â'u hanifeiliaid oddi ar y bryniau a gosod mesurau ar waith i wrthdroi'r polisi difeddwl hwn a rhoi camau ar waith ar unwaith i ailboblogi'r ardaloedd hyn.
Ceir corff sylweddol o dystiolaeth sy'n profi bod diboblogi ein bryniau yn y fath fodd yn cael effaith hynod o andwyol ar rywogaethau bywyd gwyllt ac amgylchedd cyffredinol ein mynyddoedd. Yn sgil symud da byw oddi ar yr ucheldir, mae twf rhedyn niweidiol wedi lledaenu ac uchder grug pori wedi cynyddu, i'r graddau nad yw grug mwyach yn cynnig cynefin da ar gyfer adar sy'n nythu ac nid yw rhedyn yn cynnig fawr o gynefin addas os o gwbl i unrhyw un o'n rhywogaethau bywyd gwyllt. Os ychwanegwn at hyn effaith bellach twf glaswellt heb ei reoli, rydym yn gweld cyfuniad o ffactorau sy'n effeithio'n sylweddol ar nifer ac amrywiaeth y rhywogaethau sy'n byw ar ein bryniau. Gwyddys hefyd fod y dŵr hynod wenwynig sy'n llifo o wreiddiau rhedyn yn effeithio'n andwyol ar ecoleg ein nentydd a'n hafonydd.
Un canlyniad pellach sy'n deillio o ordyfiant ar ein bryniau yw'r duedd iddo ledaenu tanau gwyllt. Glaswellt tal, a sych yn aml, a gordyfiant o rug ac eithin yw rhai o'r mathau mwyaf llosgadwy o lystyfiant. Canlyniad hyn yw ein bod bellach yn gweld cynnydd sylweddol yn nifer y digwyddiadau dinistriol hyn. Am ganrifoedd, bu ffermwyr yn defnyddio llosgi dan reolaeth i reoli twf rhywogaethau yn ogystal â chreu bylchau tân. Mae pawb ohonom wedi gweld yr effaith ddinistriol y mae tanau afreolus wedi ei chael ac yn ei chael ar ein cynefin mynyddig. Oni bai ein bod yn ailfeddwl yn sylfaenol ynglŷn â rheoli'r ucheldir, gallwn ddisgwyl i amlder a maint y tanau hyn waethygu.
Unwaith eto, oherwydd diffyg stoc pori yn bennaf, gwelwn cynnydd digyffelyb mewn rhywogaethau trogod ar ein bryniau. Mae glaswellt hir yn gynefin delfrydol ar gyfer trogod. Mae hyn wedi arwain at nifer cynyddol o achosion o glefyd Lyme, yn enwedig ymhlith pobl sy'n cerdded y bryniau a'u hanifeiliaid anwes. Gall clefyd Lyme arwain at effeithiau trychinebus a gwanychol ar y sawl sy'n dioddef ohono a chan mai gwybodaeth gyfyngedig am y clefyd sydd gan feddygon teulu—a David, nid wyf yn gwneud unrhyw sylwadau arbennig o ran hynny—gall fynd heb ddiagnosis am gyfnodau hir, gan wneud ei effeithiau hyd yn oed yn fwy dinistriol. Effaith hirdymor hyn yw y bydd twristiaeth yn dioddef wrth i gerddwyr ac ati fod yn llai a llai parod i wynebu'r risgiau iechyd sy'n gysylltiedig â phla trogod. Yn Ffrainc, y llynedd, cafodd oddeutu 60,000 o bobl eu heffeithio gan frathiadau trogod.
Yn olaf ond nid yn lleiaf, rhaid i ni gydnabod effaith economaidd tynnu stoc werthfawr iawn oddi ar ein bryniau. Wrth gwrs, mae gan Gymru nifer fawr iawn o ardaloedd ucheldirol. O ganlyniad, mae'r golled refeniw o stoc mynydd yn sylweddol. Er y gellir digolledu ffermwyr unigol, yn y tymor byr yn unig wrth gwrs, mae'r wlad i gyd dan anfantais yn ariannol. Roedd stoc mynydd yn cyfrannu'n sylweddol at economi amaethyddol Cymru.
Ceir llawer o enghreifftiau o'r modd y mae dad-ddofi cynefinoedd ucheldir fel y'i gelwir wedi cael effaith drychinebus. Mae polisi English Nature a Natural England o ddadstocio Dartmoor i'w weld yn cael effaith amgylcheddol negyddol iawn, gyda llawer o'r canlyniadau a amlinellwyd uchod yn dod yn amlwg, gyda chanlyniadau trychinebus. Mae cominwyr Dartmoor bellach yn gweld canlyniadau ofnadwy'r polisi dadstocio a gyflawnwyd dros yr 20 i 25 mlynedd diwethaf.
Yn nes at adref, mae Geraint Davies, ffigwr adnabyddus ac uchel ei barch yn y diwydiant ffermio yng Nghymru, sy'n rhedeg fferm fynydd fawr ger y Bala, lle mae ef a'i wraig wedi bod yn adfer rhannau o'r fferm i'w gwneud yn fwy croesawgar ar gyfer bywyd gwyllt, yn credu'n gryf fod cael gwared ar stoc oddi ar ein bryniau yn cael effaith andwyol ar fywyd gwyllt. Geraint a nododd wrthyf y golled bosibl i'r diwydiant twristiaeth wrth i bobl sy'n cerdded y bryniau ei chael hi'n fwyfwy anodd cerdded mewn rhannau o'r ucheldir oherwydd y twf glaswellt a rhedyn.
Un arbenigwr cydnabyddedig ym maes cynefin yr ucheldir yw Geoff Eyre, a wnaeth waith adfer ar 6,000 erw o rostir Howden yn y Peak District rhwng 1989 a 2006, yn cynnwys chwistrellu, llosgi, ail-hadu grug a phorfeydd bwytadwy, a chael gwared ar redyn a chynnydd masnachol hyfyw decplyg yn nifer y gwartheg a defaid, ac arweiniodd at weld bywyd gwyllt yn dychwelyd ar raddfa go anghyffredin, gan brofi'n bendant fod dadstocio ucheldiroedd yn gwbl wrthgynhyrchiol i gynnal neu gynyddu bywyd gwyllt yn ardaloedd yr ucheldir. Mae Geoff wedi rheoli ac adfer tua 40,000 hectar o gynefin ucheldirol.
Felly, o ystyried y dystiolaeth uchod, ni all fod unrhyw ddadl gredadwy dros barhau gyda'r polisi cyfredol. Felly, galwaf eto ar Lywodraeth Cymru i wrthdroi ei pholisi mewn perthynas â chymorthdaliadau ucheldir a rhoi'r cynrhon gwlanog, ynghyd â'u ffrindiau buchol mwy o faint, yn ôl ar fryniau Cymru.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Andrew R.T. Davies.
I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call on Andrew R.T. Davies to move amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Andrew R.T. Davies.
Gwelliant 1—Paul Davies
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd da byw yng Nghymru yn y broses o gefnogi'r diwydiant bwyd-amaeth ledled Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig.
2. Yn credu bod diwydiant da byw Cymru yn sector integredig a bod da byw yr ucheldir a'r iseldir yn ddibynnol ar ei gilydd.
3. Yn nodi pwysigrwydd ffermio ar yr ucheldir i gymunedau gwledig, ac yn credu bod angen i Lywodraeth Cymru roi blaenoriaeth i hybu mwy o gapasiti prosesu yng Nghymru er mwyn ychwanegu gwerth at y sector da byw.
4. Yn annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau newid o ran sut y mae incwm yr ardoll hyrwyddo yn cael ei ddosbarthu a, drwy hynny, sicrhau gwell elw, yn enwedig ar gyfer diwydiant defaid Cymru a Hybu Cig Cymru, y sefydliad sy'n gyfrifol am ddatblygu, hyrwyddo a marchnata cig coch Cymru.
Amendment 1—Paul Davies
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the importance of Welsh livestock in supporting the agri-food industry across Wales and the rest of the United Kingdom.
2. Believes that the Welsh livestock industry is an integrated sector and that upland and lowland livestock are dependent on each other.
3. Notes the importance of upland farming to rural communities, and believes that the Welsh Government needs to prioritise the promotion of greater processing capacity in Wales in order to add value to the livestock sector.
4. Encourages the Welsh Government to work with the UK Government to secure a change in the distribution of the promotional levy income and, by doing so achieve a greater return, particularly for the Welsh sheep industry and Hybu Cig Cymru, the organisation responsible for the development, promotion and marketing of Welsh red meat.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Thank you, Presiding Officer. I formally move amendment 1 in the name of Paul Davies in the debate that UKIP have tabled this afternoon in relation to stocking our upland areas and the general agricultural argument about the livestock sector here in Wales.
I do regret that we are unable to support the motion because I do think it is a negative process when you are deleting motions in their entirety, but I do find that the motion that you have tabled is far too broad to find any real aspect that we could find to support a position on. In particular, there are some cases where there are worthwhile incentives put in place to remove livestock from certain areas because of sites of special scientific interest status for example, the carbon capture argument and other environmental gains that can be achieved in some of our uplands.
That's why we've put an amendment down today that looks at the overall picture of livestock farming, both in the uplands and the lowlands, because the historical livestock pattern here in Wales is one of a joined-up approach, where the uplands and the lowlands cannot be divided. I do find that, sometimes, when we debate in this Chamber, we try and divide the livestock industry into specific sectors at the expense of the other sector. There's that integration that is integral to the fabric of Welsh agriculture that we break at our peril. So, I do believe that we've got to look, when we're talking about agriculture, at the joined-up approach of upland and lowland working together to strengthen and make it more resilient, the livestock sector here in Wales, so that we can add greater value to what our livestock farms produce and, ultimately, keep more money in our rural communities and, above all, offer young people a greater chance in the agricultural community, with new openings in farms the length and breadth of Wales. It cannot be right at the moment that the average age of farmers in Wales is 61. There just is no or little opportunity for young farmers to come in to the industry, and, with Brexit, that does offer us the opportunity—as, in fairness, the Cabinet Secretary has highlighted—that we can craft policies that do drive agriculture here in Wales, that are Welsh-specific and UK-specific.
And, certainly in my new role as the agriculture and rural affairs spokesman for the Conservative benches, I very much look forward to looking at new ways of developing support for the agricultural industry by adding value to the great produce that we produce. And that's why, in point 4 of the amendment that we have before the Assembly today, we do ask and seek clarification from the Cabinet Secretary as to what progress she has been able to make on rebalancing the promotional levy. There has been an ongoing debate and discussion for quite some time, because however many numbers of livestock we have in the uplands, whether they be sheep or cattle, there is this promotional levy that is able to go back into the industry to promote and encourage greater use of Welsh produce and, at the moment, that system is generated at the point of processing, i.e. the abattoir, rather than at the point of rearing. And, so, because of the nature of the processing sector here in Wales and the limited opportunity, especially in the cattle sector, for the animals to be processed here in Wales, many of the cattle that the blood, sweat and tears of the farming community have gone into to finish for the market are processed in England and other parts of the UK and that promotional levy stays within that jurisdiction rather than here in Wales. And I do think that that is an injustice that does need to be rebalanced, and I do hope that the Minister will use the opportunity this afternoon to address it, as it's in our amendment.
The other point I would also like to make, as the amendment touches on, is on the nature of the upland communities in the way that they support the wider economy of rural Wales in particular. The tourist sector, for example—as the mover of the motion highlighted, £250 million is added to the tourist industry here in Wales by having a vibrant uplands sector that has activity at its heart and has a community that is generating wealth. And let's not forget that the livestock sector here in Wales contributes to the £6.9 billion agri-food industry that employs so many people the length and breadth of Wales.
We have gone through 25 years of various European reforms, from the MacSherry reforms in the early 1990s, which, for the first time, moved production subsidies away from producing livestock and more into—as some Members will be familiar with—the set-aside regimes and, obviously, the environmental schemes that came forward in the 1990s and the 2000s. There is a balance to be struck, but what I would suggest to you is that farmers are the original friends of the earth campaigners, because, ultimately, they rely on their living, their livelihoods, coming from the land and they want to see a strong environment with a good agricultural outlook that brings the next generation forward.
And, as I've said, we can have the debate about the European Union and the outcome of the referendum in this Chamber time and time again, but the fact of the matter is that there is an opportunity to create a Welsh agricultural support package, a rural agricultural support package, that keeps the environment and agriculture walking in synch together and developing world-beating solutions. I hope we take those opportunities and, ultimately, deliver a future for youngsters to come into the agricultural industry and a rural economy that is vibrant, is dynamic, and does offer those opportunities, and that's why I move the amendment to the motion in the name of Paul Davies this afternoon.
Diolch i chi, Lywydd. Rwy'n cynnig gwelliant 1 yn ffurfiol yn enw Paul Davies yn y ddadl a gyflwynodd UKIP y prynhawn yma mewn perthynas â stocio ein hardaloedd ucheldir a'r ddadl amaethyddol gyffredinol am y sector da byw yma yng Nghymru.
Rwy'n gresynu nad ydym yn gallu cefnogi'r cynnig oherwydd credaf mai proses negyddol yw dileu cynigion yn eu cyfanrwydd, ond teimlaf fod y cynnig a gyflwynwyd gennych yn llawer rhy eang inni ddod o hyd i unrhyw agwedd go iawn y gallem gefnogi safbwynt arni. Yn benodol, ceir rhai achosion lle mae cymhellion gwerth chweil ar waith i symud da byw o ardaloedd penodol oherwydd statws safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig er enghraifft, y ddadl dal carbon a manteision amgylcheddol eraill y gellir eu cyflawni yn rhai o'n hucheldiroedd.
Dyna pam rydym wedi cyflwyno gwelliant heddiw sy'n edrych ar ddarlun cyffredinol o ffermio da byw, ar ucheldir ac iseldir, oherwydd mae'r patrwm da byw hanesyddol yma yng Nghymru yn un cydgysylltiedig, lle na ellir rhannu'r ucheldir a'r iseldir. Weithiau, pan fyddwn yn trafod yn y Siambr hon, rwy'n teimlo ein bod yn ceisio rhannu'r diwydiant da byw yn sectorau penodol ar draul y sector arall. Ceir integreiddio sy'n rhan annatod o wead amaethyddiaeth Cymru a gwae inni chwalu hwnnw. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid inni edrych, pan fyddwn yn sôn am amaethyddiaeth, ar ddull gweithredu cydgysylltiedig sy'n cynnwys yr ucheldir a'r iseldir yn gweithio gyda'i gilydd i wneud y sector da byw yma yng Nghymru yn gryfach ac yn fwy gwydn, fel y gallwn ychwanegu mwy o werth at yr hyn y mae ein ffermydd da byw yn ei gynhyrchu ac yn y pen draw, cadw mwy o arian yn ein cymunedau gwledig ac yn anad dim, cynnig mwy o gyfle i bobl ifanc yn y gymuned amaethyddol, gydag chyfleoedd newydd mewn ffermydd ar hyd a lled Cymru. Ni all fod yn iawn ar hyn o bryd mai oedran cyfartalog ffermwyr yng Nghymru yw 61. Nid oes fawr o gyfle os o gwbl i ffermwyr ifanc ddod i mewn i'r diwydiant, a chyda Brexit, mae hynny'n cynnig cyfle—fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud, a bod yn deg—i ni allu saernïo polisïau sy'n hybu amaethyddiaeth yma yng Nghymru, polisïau sy'n benodol i Gymru ac i'r DU.
Ac yn sicr yn fy rôl newydd fel y llefarydd dros amaethyddiaeth a materion gwledig ar y meinciau Ceidwadol, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at edrych ar ffyrdd newydd o ddatblygu cymorth ar gyfer y diwydiant amaethyddol drwy ychwanegu gwerth at y cynnyrch gwych a gynhyrchwn. A dyna pam, ym mhwynt 4 y gwelliant sydd ger bron y Cynulliad heddiw, gofynnwn am eglurhad gan Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â pha gynnydd y gallodd ei wneud ar ailgydbwyso'r ardoll hyrwyddo. Cafwyd dadl barhaus a thrafodaeth ers cryn dipyn o amser, oherwydd ni waeth faint o dda byw sydd gennym yn yr ucheldiroedd, boed yn ddefaid neu'n wartheg, ceir ardoll hyrwyddo sy'n gallu mynd yn ôl i mewn i'r diwydiant i hyrwyddo ac annog mwy o ddefnydd o gynnyrch Cymreig ac ar hyn o bryd, cynhyrchir y system honno yn y man prosesu, h.y. y lladd-dy, yn hytrach nag ar adeg magu. Ac felly, oherwydd natur y sector prosesu yma yng Nghymru a'r cyfle cyfyngedig, yn enwedig yn y sector gwartheg, i'r anifeiliaid gael eu prosesu yma yng Nghymru, caiff nifer o'r gwartheg y mae'r gymuned ffermio wedi colli chwys a dagrau yn eu pesgi ar gyfer y farchnad eu prosesu yn Lloegr a rhannau eraill o'r DU ac mae'r ardoll hyrwyddo honno'n aros o fewn yr awdurdodaeth honno yn hytrach nag yma yng Nghymru. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n anghyfiawnder sydd angen ei ailgydbwyso, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn defnyddio'r cyfle y prynhawn yma i roi sylw, gan ei fod yn ein gwelliant.
Y pwynt arall yr hoffwn ei wneud hefyd, fel y mae'r gwelliant yn crybwyll, yw natur y cymunedau yn yr ucheldiroedd o ran y ffordd y maent yn cefnogi economi ehangach cefn gwlad Cymru yn arbennig. Y sector twristiaeth, er enghraifft—fel y mae'r sawl a gynigiodd y cynnig wedi nodi, caiff £250 miliwn ei ychwanegu i'r diwydiant twristiaeth yma yng Nghymru gan sector ucheldir ffyniannus gyda gweithgaredd yn ganolog iddo ac sydd â chymuned sy'n creu cyfoeth. Ac ni ddylem anghofio bod y sector da byw yma yng Nghymru yn cyfrannu at ddiwydiant bwyd-amaeth gwerth £6.9 biliwn sy'n cyflogi cynifer o bobl ar hyd a lled Cymru.
Rydym wedi mynd drwy 25 mlynedd o ddiwygiadau Ewropeaidd amrywiol, o ddiwygiadau MacSherry yn y 1990au cynnar, a aeth ati am y tro cyntaf i symud cymorthdaliadau cynhyrchu oddi wrth gynhyrchu da byw ac yn fwy tuag at—fel y bydd rhai o'r Aelodau yn gyfarwydd â hwy—y trefniadau neilltuo tir ac yn amlwg, y cynlluniau amgylcheddol a gyflwynwyd yn y 1990au a'r 2000au. Mae angen sicrhau cydbwysedd, ond buaswn yn awgrymu mai ffermwyr yw ffrindiau gwreiddiol ymgyrchwyr cyfeillion y ddaear, oherwydd, yn y pen draw, maent yn dibynnu ar y tir am eu bywoliaeth ac maent am weld amgylchedd cryf gyda rhagolygon amaethyddol da sy'n symud y genhedlaeth nesaf yn ei blaen.
Ac fel y dywedais, gallwn gael y ddadl am yr Undeb Ewropeaidd a chanlyniad y refferendwm yn y Siambr hon dro ar ôl tro, ond y ffaith amdani yw bod yna gyfle i greu pecyn cymorth amaethyddol Cymreig, pecyn cymorth amaethyddol gwledig sy'n cadw'r amgylchedd ac amaethyddiaeth i gydsymud gyda'i gilydd a datblygu atebion gorau'r byd. Rwy'n gobeithio y gallwn fanteisio ar y cyfleoedd hynny, ac yn y pen draw, y gallwn sicrhau dyfodol i bobl ifanc allu dod i mewn i'r diwydiant amaethyddol ac economi wledig sy'n ffynnu, sy'n ddynamig, ac sy'n cynnig y cyfleoedd hynny, a dyna pam rwy'n cynnig y gwelliant i'r cynnig yn enw Paul Davies y prynhawn yma.
Galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Llyr Gruffydd.
I call on Llyr Gruffydd to move amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Llyr Gruffydd.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn credu bod ffermydd defaid yr ucheldir yn rhan bwysig o economi Cymru.
2. Yn nodi â phryder y peryglon y mae gadael y farchnad sengl a'r undeb tollau yn eu hachosi i ffermydd defaid yr ucheldir.
3. Yn cefnogi aros yn yr UE fel ffordd o gadw statws y farchnad sengl ond, os byddwn yn gadael yr UE ac yn colli aelodaeth o'r farchnad sengl, yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi cymorth digonol i ffermydd defaid yr ucheldir gan adeiladu ar safonau lles anifeiliaid ac amgylcheddol uchel.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Believes that upland sheep farms are an important part of the Welsh economy.
2. Notes with concern the dangers posed by leaving the single market and customs union on upland sheep farms.
3. Supports remaining in the EU as a means of retaining single market status but, in the event of leaving the EU and losing single market membership, calls on the Welsh Government to provide upland sheep farms with adequate support whilst building on high animal welfare and environmental standards.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Llywydd, ac a gaf i gyfeirio Aelodau at fy nghofrestr buddiannau, sy'n berthnasol i'r pwnc yma, wrth gwrs? Ac a gaf i gychwyn drwy resynu at yr iaith y mae UKIP yn ei defnyddio yn eu cynnig, fel rydym ni wedi'i chlywed? Mae'n gychwyn ymfflamychol i drafodaeth y mae nifer ohonom ni wedi bod yn trio ei hannog mewn modd adeiladol a phositif dros y blynyddoedd diwethaf. Rydw i'n credu ei bod hi'n gwbl anghyfrifol i gyflwyno'r ddadl rydych chi'n ei gwneud gan ddefnyddio'r iaith yr ydych chi yn ei gwneud. Mae yna lawer mwy o gonsensws a thir cyffredin rhwng amaethwyr ac amgylcheddwyr nag, yn amlwg, rŷch chi'n meddwl sydd yna.
Felly, ni fydd yn syndod i chi bod Plaid Cymru yn argymell yn ein gwelliant ni ein bod ni'n dileu'r cyfan o'r cynnig, ond mi ydym ni, wrth gwrs, yn ein gwelliant yn tanlinellu pwysigrwydd ffermydd defaid yn ucheldir Cymru fel rhan gwbl allweddol o'n heconomi ni, ond rŷm ni hefyd, wrth gwrs, yn tanlinellu peryglon gadael y farchnad sengl a'r undeb tollau a'r difrod diamheuol y bydd hynny yn ei greu i ffermydd yr ucheldir. Nid dim ond defaid a fydd wedi gadael yr ucheldir mewn blynyddoedd i ddod. Yn sgil Brexit, mae’n bosib y bydd pobl yn gadael yr ucheldir, oherwydd yr effaith y bydd yn ei chael ar hyfywedd ffermydd teuluol yng Nghymru. Rŷm ni wedi clywed yr ystadegau mewn nifer o ddadleuon yn y Siambr yma: 96 y cant o gig oen Cymru sy’n cael ei allforio i’r Undeb Ewropeaidd; sôn am dariffau allforio a fydd yn cael eu cyflwyno a fydd, wrth gwrs, yn cael effaith negyddol. Dyna pam mae Plaid Cymru wedi bod yn glir ac yn gyson ein bod ni am gadw ein haelodaeth a’n statws o fewn y farchnad sengl, ac, yn wir, y ffordd orau i wneud hynny yw aros o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Ond, os ydym ni yn gadael ac yn colli ein haelodaeth o’r farchnad sengl, yna, yn amlwg, mae angen mesurau cryf i amddiffyn buddiannau amaeth yng Nghymru, yn enwedig ein ffermydd ar yr ucheldiroedd.
Thank you, Llywydd, and may I refer Members to my register of interests, which is pertinent to this topic? May I start by regretting the language used by UKIP in their motion, as we've heard? It is an inflammatory start to a debate that many of us have been trying to encourage in a constructive and positive manner over the last few years. I think it’s entirely irresponsible to present the argument using the language that you have used. There is far more consensus and common ground between farmers and environmentalists than, clearly, you believe to be the case.
So, it’ll be no surprise to you that Plaid Cymru recommends in our amendment that we delete all of the motion. But, of course, in our amendment we do highlight the importance of upland sheep farms as a crucial part of our Welsh economy. But, of course, we also highlight the dangers of leaving the single market and the customs union, and the undoubted damage that that will do to upland farms. It’s not just sheep that will have left the uplands in years to come. As a result of Brexit, it’s possible that people will also be leaving the uplands, because of the impact that it will have on the viability of family farms in Wales. We’ve heard the stats in many debates in this Chamber: 96 per cent of Welsh lamb is exported to the European Union; talk of export tariffs that will be introduced and will have a negative impact. That is why Plaid Cymru has been clear and consistent that we want to retain our membership and status within the single market, and, indeed, the best way to do that is to remain within the European Union. But, if we are to leave and lose our membership of the single market, then, clearly, we need robust measures to safeguard the interests of agriculture in Wales, particularly our upland farms.
I'd like to say a few words now about the Welsh Government's ongoing consultation, 'Brexit and our land'. Now, the last time the Government considered major changes to farm payments in Wales, they assessed how much each business, each sector, each county in Wales would lose or gain through very comprehensive modelling before making any key decisions. Now, these latest proposed changes are some of the biggest changes that we've seen, certainly in recent years, if not probably in this generation. So, maybe the Cabinet Secretary could tell us what assessments have been made this time of how much Anglesey, Ceredigion, Carmarthenshire might gain or lose, the impact it might have on jobs in those and other counties, before pursuing further this never before tried policy, because I'm not aware that that work has been done.
We know as well that Scotland is sticking with the basic payment for their farmers. Northern Ireland is likely to do the same as well and farmers throughout the European Union, as well, will receive it. In fact, because of the financial consequences to the EU of Brexit, it seems that their pillar 2 funds will be cut and that their direct payments will be ring-fenced, so, you know, EU farmers will probably be proportionately better off because of Brexit. But the Welsh Government, of course, is going the other way and proposing to do away with basic payments. The Scottish Government's position paper, if I recall, is called, 'Stability and Simplicity'. Well, somebody suggested to me that maybe the Welsh Government proposals should be called 'instability and complexity'. You're simply following, like the proverbial sheep, the policy of Michael Gove and the Tories in England, and I really have to question the integrity of your consultation process here. I know you've claimed that what the Farmers Union of Wales have been saying are myths—well, they're not; they're valid concerns. There may be a difference of opinion, but they are valid concerns from key stakeholders. Is it right that your letter to farmers, half way through a public consultation—? Is it right that you, as a Cabinet Secretary, intervene to influence people's opinions and to dismiss what I believe are valid concerns from that key stakeholder? You say you want to hear people's views, but then you write and it seems to me that you're not willing to hear people's views unless they agree with you. And it was very telling, I have to say, that, in the statement that accompanied your open letter to farmers in Wales, you say, and I quote:
'Our new Land Management Programme will consist of two new large flexible schemes'.
It 'will consist of'. So, has the decision already been made? I thought we were in mid consultation. In fact, your amendment reflects that very same language as well. So, with your unprecedented intervention and the kind of language that we're seeing—I mean, I'm not sure whether we're in judicial review territory. That's not for me to say; that's for others to consider. But I would, Cabinet Secretary, urge you to put the brakes on your proposals, follow the example of Scotland, of Northern Ireland and the rest of the EU in offering Welsh farmers stability. At this most challenging time in our recent history, let's give our farmers at least an element of certainty of funding and let's give them at least a level playing field.
Hoffwn ddweud ychydig eiriau yn awr am ymgynghoriad parhaus Llywodraeth Cymru, 'Brexit a'n tir'. Nawr, y tro diwethaf y bu'r Llywodraeth yn ystyried newidiadau mawr i daliadau fferm yng Nghymru, aethant ati i asesu faint y byddai pob busnes, pob sector, pob sir yng Nghymru yn ei golli neu'n ei ennill drwy fodelu cynhwysfawr iawn cyn gwneud unrhyw benderfyniadau allweddol. Nawr, y newidiadau arfaethedig diweddaraf hyn yw rhai o'r newidiadau mwyaf a welsom yn ystod y blynyddoedd diwethaf yn sicr, os nad dros y genhedlaeth hon mae'n debyg. Felly, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pa asesiadau a wnaed y tro hwn o faint y gallai Ynys Môn, Ceredigion, sir Gaerfyrddin, ei ennill neu ei golli, ei effaith ar swyddi yn y siroedd hynny a siroedd eraill, cyn mynd ymhellach ar drywydd y polisi hwn na chafodd ei weithredu erioed o'r blaen, oherwydd nid wyf yn ymwybodol fod y gwaith hwnnw wedi'i wneud.
Yn ogystal fe wyddom fod yr Alban yn dal at y taliad sylfaenol ar gyfer eu ffermwyr. Mae Gogledd Iwerddon yn debygol o wneud yr un peth hefyd a bydd ffermwyr ledled yr Undeb Ewropeaidd yn ei gael hefyd. Mewn gwirionedd, oherwydd canlyniadau ariannol Brexit i'r UE, ymddengys y bydd eu cyllid colofn 2 yn cael ei dorri ac y bydd eu taliadau uniongyrchol yn cael eu clustnodi, felly wyddoch chi, bydd ffermwyr yr UE yn well eu byd mewn cymhariaeth oherwydd Brexit. Ond mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn mynd y ffordd arall ac yn bwriadu cael gwared ar y taliadau sylfaenol. Enw papur safbwynt Llywodraeth yr Alban, os cofiaf yn iawn, yw, 'Stability and Simplicity'. Wel, roedd rhywun yn awgrymu y dylid galw cynigion Llywodraeth Cymru yn 'Ansefydlogrwydd a Chymhlethdod' o bosibl. Y cyfan a wnewch yw dilyn polisi Michael Gove a'r Torïaid yn Lloegr fel y defaid diarhebol, ac mae'n rhaid i mi gwestiynu dilysrwydd eich proses ymgynghori yma. Gwn eich bod wedi honni mai mythau yw'r hyn y bu Undeb Amaethwyr Cymru yn ei ddweud—wel, nid dyna ydynt; maent yn bryderon dilys. Efallai fod yna wahaniaeth barn, ond maent yn bryderon dilys gan randdeiliaid allweddol. A yw'n wir fod eich llythyr at ffermwyr, hanner ffordd drwy'r ymgynghoriad cyhoeddus—? A yw'n iawn eich bod chi fel Ysgrifennydd Cabinet yn ymyrryd i ddylanwadu ar safbwyntiau pobl ac yn diystyru'r hyn sy'n bryderon dilys yn fy marn i gan randdeiliaid allweddol? Rydych yn dweud yr hoffech glywed safbwyntiau pobl, ond wedyn rydych yn ysgrifennu ac mae'n ymddangos i mi nad ydych yn barod i glywed barn pobl oni bai eu bod yn cytuno â chi. Ac roedd yn arwyddocaol iawn, rhaid imi ddweud, eich bod yn dweud yn y datganiad a aeth gyda'ch llythyr agored i ffermwyr yng Nghymru, a dyfynnaf:
'Bydd ein rhaglen Rheoli Tir newydd yn cynnwys dau gynllun mawr hyblyg'.
'Bydd yn cynnwys'. Felly, a yw'r penderfyniad wedi'i wneud eisoes? Roeddwn yn meddwl mai ar ganol ymgynghoriad yr oeddem. Yn wir, mae eich gwelliant yn adlewyrchu'r un iaith yn union. Felly, gyda'ch ymyrraeth ddigynsail a'r math o iaith a welwn—hynny yw, nid wyf yn siŵr a ydym yn nhiriogaeth adolygiad barnwrol. Nid fi sydd i ddweud; mae hynny i eraill ei ystyried. Ond Ysgrifennydd y Cabinet, buaswn yn eich annog i arafu eich argymhellion, dilynwch esiampl yr Alban, Gogledd Iwerddon a gweddill yr UE a chynnig sefydlogrwydd i ffermwyr Cymru. Ar yr adeg fwyaf heriol hon yn ein hanes diweddar, gadewch i ni o leiaf roi elfen o sicrwydd o gyllid i'n ffermwyr a gadewch i ni roi chwarae teg iddynt fan lleiaf.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig i gynnig yn ffurfiol gwelliant 3 yn enw Julie James, ac i siarad—Lesley Griffiths.
I call on the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs to move formally amendment 3, tabled in the name of Julie James, and to speak—Lesley Griffiths.
Gwelliant 3—Julie James
Dileu popeth a rhoi yn ei le
Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn credu bod canlyniad refferendwm Brexit a’r heriau masnach a fydd yn deillio ohono i ffermio ucheldir Cymru yn golygu bod angen i ni edrych tua’r dyfodol, ac nid i’r gorffennol, gan ddatblygu model cymorth newydd ar gyfer rheolwyr tir.
2. Yn nodi canlyniadau gwahanol ymarferion cynllunio senarios ar gyfer amaeth ar ôl Brexit yng Nghymru. Mae’r cyfan yn rhagweld dyfodol anodd ar gyfer ffermio defaid yn yr ucheldir os bydd y DU yn ymadael â’r farchnad sengl a’r undeb tollau.
3. Yn cefnogi bwriad Llywodraeth Cymru i greu rhaglen, a fydd yn cynnwys ffermwyr yr ucheldir, a fydd yn mynd i’r afael â’r materion a nodir uchod drwy gyflwyno dau gynllun mawr a hyblyg: sef Cynllun Cadernid Economaidd a chynllun Nwyddau Cyhoeddus.
Amendment 3—Julie James
Delete all and replace with
The National Assembly for Wales:
1. Believes the result of the Brexit referendum and resulting trade challenges for Welsh upland agriculture mean we must look to the future, not the past, in developing a new model of support for land managers.
2. Notes the results of various scenario planning exercises for post-Brexit agriculture in Wales, all of which predict a difficult future for sheep farming in the uplands should the UK leave the single market and customs union.
3. Supports the Welsh Government’s intention to create a programme, to include upland farmers, addressing the issues noted above with two large and flexible schemes: an Economic Resilience scheme and a Public Goods scheme.
Cynigiwyd gwelliant 3.
Amendment 3 moved.
Thank you, and I formally move our amendment.
The motion tabled by UKIP regards proposals to reform agricultural support, and, more specifically, support to upland sheep farmers. As Members are aware, and it's been referred to, we're currently consulting on 'Brexit and our land'. In it, we propose measures that are very different to those in this motion. The consultation runs until 30 October and I would encourage anyone interested to respond. The document was developed following detailed discussions with members of my ministerial Brexit round-table, which included representatives from environmental NGOs and farming unions. Many of those members have told me that there were no surprises in that final document, because they'd been so involved in those discussions. The need for change is a direct result of the UK leaving the EU, and several Members in this Chamber were very keen to call for Brexit, but seem less keen to deal with the consequences and the many challenges it brings. The Welsh Government continues to push the UK Government for guarantees that funding for farming will be maintained at pre-Brexit levels, as was promised by the 'leave' campaign, and that funding will not be Barnettised. The First Minister has said this funding will be ring-fenced for agriculture.
Wales needs a future farming policy that will deal with the specific changes the sector is likely to experience following the UK's exit from the EU, particularly around trade and competitiveness. We can all agree on the need to keep Welsh farmers farming; this is the first principle of our reforms. However, the challenges Welsh agriculture will face in a post-Brexit future require a sophisticated solution that works for all farmers, not a return to failed policies of the past. Simply increasing the number of sheep on the hills will not enable farmers to thrive post Brexit. The outcomes of trade arrangements will need to be taken into account, but, of course, currently we have no idea what access to the EU market will look like.
I note Plaid Cymru's points around risks posed by leaving the single market and customs union. However, the current payment schemes will not enable farmers to mitigate those risks by adapting their businesses to the new economic environment. The basic payment scheme is the largest source of common agricultural policy funding. However, as a form of income support, it does not provide incentives for innovation, nor embed business efficiency. Over the last 10 years, with the current system of payments, productivity has declined. GVA from agriculture in Wales has declined during a period when overall Welsh GVA has increased by over 80 per cent. Over the same period, food security has reduced, and habitats and species associated with agriculture have seen a downward trend.
Diolch i chi, ac rwy'n cynnig ein gwelliant yn ffurfiol.
Mae'r cynnig a gyflwynwyd gan UKIP yn ymwneud â chynigion i ddiwygio cymorth amaethyddol, ac yn fwy penodol, â chymorth i ffermwyr defaid yr ucheldir. Fel y mae'r Aelodau'n gwybod, a chyfeiriwyd at hyn, rydym ar hyn o bryd yn ymgynghori ar 'Brexit a'n tir'. Ynddo, rydym yn cynnig mesurau sy'n wahanol iawn i'r rhai yn y cynnig hwn. Mae'r ymgynghoriad ar agor tan 30 Hydref ac rwy'n annog unrhyw un sydd â diddordeb i ymateb. Datblygwyd y ddogfen yn dilyn trafodaethau manwl gydag aelodau o fy mwrdd crwn gweinidogol ar Brexit, a oedd yn cynnwys cynrychiolwyr o gyrff anllywodraethol amgylcheddol ac undebau ffermio. Mae llawer o'r Aelodau hynny wedi dweud wrthyf nad oedd unrhyw beth annisgwyl yn y ddogfen derfynol honno, oherwydd eu bod wedi chwarae cymaint o ran yn y trafodaethau hynny. Daw'r angen am newid o ganlyniad uniongyrchol i'r DU yn gadael yr UE, ac roedd nifer o Aelodau yn y Siambr hon yn awyddus iawn i alw am Brexit, ond i'w gweld yn llai awyddus i ymdrin â'r canlyniadau a'r heriau niferus a ddaw yn ei sgil. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU am warantau y bydd cyllid ar gyfer ffermio yn cael ei gadw ar lefelau cyn Brexit, fel yr addawodd yr ymgyrch dros adael, ac na fydd yr arian yn ddarostyngedig i fformiwla Barnett. A dywedodd Prif Weinidog Cymru y bydd yr arian wedi'i glustnodi ar gyfer amaethyddiaeth.
Mae angen polisi ffermio ar gyfer y dyfodol i Gymru a fydd yn ymdrin â newidiadau penodol y mae'r sector yn debygol o'u hwynebu wedi i'r DU adael yr UE, yn enwedig mewn perthynas â masnach a chystadleurwydd. Gallwn i gyd gytuno ar yr angen i sicrhau bod ffermwyr Cymru yn parhau i ffermio; dyna egwyddor gyntaf ein diwygiadau. Fodd bynnag, mae'r heriau y bydd amaethyddiaeth Cymru yn eu hwynebu mewn dyfodol ar ôl Brexit yn galw am ateb soffistigedig sy'n gweithio i bob ffermwr, nid dychwelyd at bolisïau aflwyddiannus y gorffennol. Nid yw mynd ati'n syml i gynyddu nifer y defaid ar y bryniau yn galluogi ffermwyr i ffynnu ar ôl Brexit. Bydd angen ystyried canlyniadau trefniadau masnach, ond wrth gwrs, ar hyn o bryd nid oes gennym syniad sut fath o fynediad a fydd i farchnad yr UE.
Nodaf bwyntiau Plaid Cymru ynghylch risgiau a achosir o ganlyniad i adael y farchnad sengl a'r undeb tollau. Fodd bynnag, ni fydd y cynlluniau talu presennol yn galluogi ffermwyr i leihau'r risgiau hynny drwy addasu eu busnesau i'r amgylchedd economaidd newydd. Cynllun y taliad sylfaenol yw'r ffynhonnell fwyaf o arian o'r polisi amaethyddol cyffredin. Fodd bynnag, fel math o gymhorthdal incwm, nid yw'n darparu cymhellion ar gyfer arloesi, nac yn ymgorffori effeithlonrwydd busnes. Dros y 10 mlynedd diwethaf, gyda'r system bresennol o daliadau, mae cynhyrchiant wedi dirywio. Mae gwerth ychwanegol gros o amaethyddiaeth yng Nghymru wedi gostwng dros gyfnod pan fo gwerth ychwanegol gros Cymru wedi cynyddu dros 80 y cant. Dros yr un cyfnod, mae diogelwch y cyflenwad bwyd wedi lleihau, a chynefinoedd a rhywogaethau sy'n gysylltiedig ag amaethyddiaeth wedi profi tuedd ar i lawr.
Will the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Could I just seek clarification on your GVA figure? Because there's an example the First Minister uses very often about how people work in Cardiff but live in the Valleys and so that's why the GVA looks low in the Valleys. I made the point to you about the processing sector predominantly now being in England for milk, for beef in particular, so surely that indicates that the value that we're producing here in Wales is being taken out of Wales and being attributed to England's GVA. Do you not recognise we need to do far more to develop processing here in Wales so we can retain more value here in Wales that would help those GVA figures out?
A gaf fi ofyn chi egluro eich ffigur gwerth ychwanegol gros? Oherwydd ceir enghraifft y mae'r Prif Weinidog yn ei defnyddio'n aml iawn ynglŷn â'r modd y mae pobl yn gweithio yng Nghaerdydd ond yn byw yn y Cymoedd ac felly dyna pam y mae gwerth ychwanegol gros yn ymddangos yn isel yn y Cymoedd. Gwneuthum y pwynt fod y sector prosesu yn Lloegr i raddau helaeth bellach ar gyfer llaeth, ar gyfer cig eidion yn arbennig, felly does bosibl nad yw hynny'n dangos bod y gwerth rydym yn ei gynhyrchu yma yng Nghymru yn cael ei symud allan o Gymru ac yn cael ei briodoli i werth ychwanegol gros Lloegr. Onid ydych yn cydnabod bod angen inni wneud llawer mwy i ddatblygu prosesu yma yng Nghymru er mwyn inni allu cadw mwy o werth yma yng Nghymru a fyddai'n rhoi hwb i'r ffigurau gwerth ychwanegol gros hynny?
I'll address that when I continue with my comments.
We've created a sector where farm businesses rely on support payments for an average of 81 per cent of their farm business income, and this demonstrates why, as the First Minister said in his speech at the Royal Welsh Show, the status quo is not an option. BPS and agri-environment schemes have developed over the past 40 years to support farmers across the European Union. They are a blunt instrument, supporting farmers across countries with widely differing economic and environmental models. The EU's approach to audit and accounting regulations has also been one size fits all. Whatever the outcomes of the Brexit negotiations, here in Wales we plan to give farmers the freedom and flexibility to thrive, the freedom to manage their business in the way they see fit, and the flexibility to adapt their business and grasp future opportunities. Business as usual or a regression to the past will not help Welsh farmers in the long run. A more intelligent, targeted approach that helps farmers increase their productivity and competitiveness is required.
This is why we've launched proposals for a new land management programme through the 'Brexit and our land' consultation. It is made up of two schemes: one on economic resilience, and the other on public goods. Until this programme is in place, farmers will continue to receive funding through the current system. BPS will continue to be paid through 2018 and 2019. We've proposed a transition period, which will end in 2025.
Andrew R.T. Davies, in his comments, raised the issue around the red meat levy, which has been going on for many years and I know has been raised with me by many farmers over the past couple of years. I raised it again with Michael Gove at the quadrilateral meeting in London on Monday. I made it very clear to him, probably going back about a year, that I expected to see provisions in the UK Agriculture Bill. I had hoped to see it on the face of the Bill; he's now told me that's not possible. I do expect—and, again, I raised this with him on Monday—to see it as a Government amendment, because he was saying it may be raised as a backbench amendment. I don't want to see that; I want to see a Government amendment to the Bill to address this as a matter of urgency, and I will be writing to Michael Gove to ensure that that does happen.
Funding through both the economic resilience scheme and the public goods scheme will follow our five principles of land management reform. These principles set out our commitment to supporting food production, keeping land managers on the land, building a prosperous and resilient land management industry, supporting the provision of public goods, and ensuring that all land managers can access the schemes.
The economic resilience scheme will provide funding for specific measures. We will work with farmers to ensure that funding supports improvements in their business. I do, of course, recognise that this is daunting, but incentivising business improvement will produce some more positive results, and support will also be given to collaborative efforts. Measures will target the entire supply chain, including increasing processing capacity, as mentioned in the Conservative amendments. This will lower costs and increase efficiencies for farmers.
Alongside the economic resilience scheme, the public goods scheme aims to provide an additional income stream to farmers. They will be funded for outcomes for which there is no current market, such as reducing flood risk or improvements in water quality. As well as providing an income stream, this will improve the sustainability of farms, contribute to the development of a circular economy, and a reduction in external costs. These schemes offer a way for upland sheep farmers to thrive. With our support, they can diversify, invest in new technologies or equipment, and be paid for providing future and further public goods. More efficient supply chains will also contribute to increase competitiveness.
I just want to refer to the comments from Llyr. In relation to difference of opinion, I don't have a problem with difference of opinion. My concern with the Farmers Union of Wales is that they have asked all their members to just reject all our proposals—a blanket. They are then doing their members a great disservice, because it's really important that we hear their views. So, just to reject our proposals, to me, means that they won't have a say in what we're bringing forward. You're quite right that we are only consulting on those two schemes. We have said quite clearly that direct payments will stop, but it is a very meaningful consultation. This is the longest consultation I've ever had as Minister. It's 16 weeks long, and that was because I knew people would be extremely busy over the summer. So, I do want to hear as many views as possible, but I thought it was really important that we addressed the myths that were being put out there, not necessarily just by the farming unions, but—I was picking up, over the summer, at the agricultural shows—from farmers that I was referring to.
You mentioned Scotland, you mentioned Northern Ireland, and you mentioned England. We must design a uniquely Welsh policy. It's up to those three countries what they do, and that will target—[Interruption.]—I haven't got time, sorry. That will target support where it has the greatest impact by realising the full economic, social, environmental and cultural value of Welsh land.
Fe ddof at hynny wrth imi barhau â fy sylwadau.
Rydym wedi creu sector lle mae busnesau fferm yn dibynnu ar gymorthdaliadau ar gyfer 81 y cant ar gyfartaledd o incwm eu busnesau fferm, ac mae hyn yn dangos pam nad yw'r status quo yn opsiwn, fel y dywedodd y Prif Weinidog yn ei araith yn y Sioe Frenhinol. Mae cynlluniau amaeth-amgylchedd a'r cynllun taliad sylfaenol wedi datblygu dros y 40 mlynedd diwethaf i gefnogi ffermwyr ar draws yr Undeb Ewropeaidd. Arfau di-fin ydynt, sy'n cefnogi ffermwyr ar draws gwledydd sydd â modelau economaidd ac amgylcheddol gwahanol iawn. Mae dull yr UE o weithredu rheoliadau archwilio a chyfrifyddu hefyd wedi bod yn unffurf. Beth bynnag fydd canlyniadau'r trafodaethau Brexit, yma yng Nghymru rydym yn bwriadu rhoi rhyddid a hyblygrwydd i ffermwyr ffynnu, rhyddid i reoli eu busnes yn y ffordd y gwelant yn dda, a hyblygrwydd i addasu eu busnes a manteisio ar gyfleoedd yn y dyfodol. Ni fydd busnes fel arfer neu gamu'n ôl i'r gorffennol yn helpu ffermwyr Cymru yn y tymor hir. Mae angen dull mwy deallus, wedi'i dargedu, sy'n helpu ffermwyr i gynyddu eu cynhyrchiant a'u cystadleurwydd.
Dyna pam ein bod wedi lansio cynigion ar gyfer rhaglen rheoli tir newydd trwy ymgynghoriad 'Brexit a'n tir'. Mae'n cynnwys dau gynllun: un ar gadernid economaidd, a'r llall ar nwyddau cyhoeddus. Hyd nes y bydd y rhaglen hon ar waith, bydd ffermwyr yn parhau i dderbyn cyllid trwy'r system bresennol. Bydd cynllun y taliad sylfaenol yn parhau i gael ei dalu rhwng 2018 a 2019. Rydym wedi argymell cyfnod pontio, a ddaw i ben yn 2025.
Soniodd Andrew R.T. Davies, yn ei sylwadau, am fater yr ardoll cig coch, sydd wedi bod yn mynd rhagddo ers blynyddoedd lawer a gwn fod llawer o ffermwyr wedi ei ddwyn i fy sylw dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Soniais wrth Michael Gove amdano eto yn y cyfarfod pedairochrog yn Llundain ddydd Llun. Dywedais yn glir iawn wrtho, tua blwyddyn yn ôl mwy na thebyg, fy mod yn disgwyl gweld darpariaethau ym Mil Amaethyddiaeth y DU. Roeddwn wedi gobeithio ei weld ar wyneb y Bil; mae wedi dweud wrthyf bellach nad yw hynny'n bosibl. Rwy'n disgwyl ei weld—ac unwaith eto, soniais wrtho am hyn ddydd Llun—fel gwelliant gan y Llywodraeth, oherwydd roedd yn dweud y gallai gael ei godi fel gwelliant meinciau cefn. Nid wyf am weld hynny; rwyf am weld gwelliant gan y Llywodraeth i'r Bil i fynd i'r afael â hyn fel mater o frys, a byddaf yn ysgrifennu at Michael Gove i sicrhau bod hynny'n digwydd.
Bydd ariannu drwy'r cynllun cadernid economaidd a'r cynllun nwyddau cyhoeddus yn dilyn ein pum egwyddor ar gyfer diwygio rheoli tir. Mae'r egwyddorion hyn yn nodi ein hymrwymiad i gefnogi cynhyrchiant bwyd, cadw rheolwyr tir ar y tir, adeiladu diwydiant rheoli tir ffyniannus a chadarn, cefnogi'r gwaith o ddarparu nwyddau cyhoeddus, a sicrhau bod pob rheolwr tir yn gallu cael mynediad at y cynlluniau.
Bydd y cynllun cadernid economaidd yn darparu cyllid ar gyfer mesurau penodol. Byddwn yn gweithio gyda ffermwyr i sicrhau bod cyllid yn cefnogi gwelliannau yn eu busnesau. Wrth gwrs, rwy'n cydnabod bod hyn yn peri braw, ond bydd cymhelliant i wella busnes yn creu canlyniadau mwy cadarnhaol, a rhoddir cymorth hefyd i ymdrechion ar y cyd. Bydd mesurau'n targedu'r gadwyn gyflenwi gyfan, gan gynnwys cynyddu capasiti prosesu, fel y crybwyllwyd yng ngwelliannau'r Ceidwadwyr. Bydd hyn yn arwain at gostau is ac yn cynyddu arbedion effeithlonrwydd i ffermwyr.
Ochr yn ochr â'r cynllun cadernid economaidd, nod y cynllun nwyddau cyhoeddus yw darparu ffrwd incwm ychwanegol i ffermwyr. Byddant yn cael arian am ganlyniadau nad oes unrhyw farchnad ar eu cyfer ar hyn o bryd, megis lleihau perygl llifogydd neu wella ansawdd dŵr. Yn ogystal â darparu ffrwd incwm, bydd hyn yn gwella cynaliadwyedd ffermydd, yn cyfrannu at ddatblygu economi gylchol, a gostyngiad mewn costau allanol. Mae'r cynlluniau hyn yn cynnig ffordd i ffermwyr defaid mynydd allu ffynnu. Gyda'n cymorth ni, gallant arallgyfeirio, buddsoddi mewn technolegau neu offer newydd, a chael eu talu am ddarparu dyfodol a nwyddau cyhoeddus pellach. Bydd cadwyni cyflenwi mwy effeithlon hefyd yn cyfrannu at gynyddu cystadleurwydd.
Hoffwn gyfeirio at y sylwadau gan Llyr. Mewn perthynas â gwahaniaeth barn, nid oes gennyf broblem gyda gwahaniaeth barn. Fy mhryder ynghylch Undeb Amaethwyr Cymru yw eu bod wedi gofyn i'w holl aelodau wrthod ein holl gynigion—yn ddiwahân. Maent yn gwneud anghymwynas â'u haelodau, oherwydd mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn clywed eu barn. Felly, mae gwrthod ein cynigion, i mi, yn golygu na fydd ganddynt lais yn yr hyn rydym yn ei gyflwyno. Rydych chi'n hollol gywir mai ymgynghori ar y ddau gynllun hwnnw'n unig a wnawn. Rydym wedi dweud yn glir iawn y bydd taliadau uniongyrchol yn dod i ben, ond mae'n ymgynghoriad ystyrlon iawn. Dyma'r ymgynghoriad hiraf i mi ei gael erioed fel Gweinidog. Mae'n 16 wythnos o hyd, a hynny oherwydd y gwyddwn y byddai pobl yn eithriadol o brysur dros yr haf. Felly, hoffwn glywed cymaint o safbwyntiau â phosibl, ond roeddwn yn credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn mynd i'r afael â'r mythau a oedd allan yno, nid yn unig gan yr undebau ffermio o reidrwydd, ond—clywais rai dros yr haf yn y sioeau amaethyddol—gan ffermwyr y bûm yn siarad â hwy.
Fe sonioch am yr Alban, fe sonioch am Ogledd Iwerddon, ac fe sonioch am Loegr. Rhaid inni lunio polisi unigryw ar gyfer Cymru. Mater i'r tair gwlad honno yw beth y maent hwy yn ei wneud, a bydd hynny'n targedu—[Torri ar draws.]—Nid oes gennyf amser, mae'n ddrwg gennyf. Bydd yn targedu cymorth lle bydd iddo'r effaith fwyaf drwy wireddu gwerth llawn economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol tir Cymru.
Galwaf ar Neil Hamilton i ymateb i'r ddadl.
I call on Neil Hamilton to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd. Well, we've had quite an interesting debate, but unfortunately it's not been about what the motion addresses, as David Rowlands pointed out in his opening speech, about the nature of the amendments that the other parties have put down. Andrew R.T. Davies tried to justify the Conservative amendment on grounds that our motion couldn't be amended to include the points that the Conservative amendment has on the order paper, but I couldn't see why not. I don't see why the UKIP motion has to be deleted to put down the very constructive points that the Conservative motion addresses, all of which I think we, in our party, could have supported. In which case, we could have had the penny and the biscuit of our motion, as well as the amendments of the Conservative Party.
How Llyr Gruffydd could think that our motion today is inflammatory is entirely beyond me. We were addressing a very specific problem of the wilding of the hills and the environmental impact of the current regime, which causes many difficulties both in land management terms and also with disease control. It's a pity that this debate has turned into yet another debate on Brexit, which, in one sense, we should be very happy about in UKIP, but we really were trying today to put down a motion that was not going to concentrate upon the merits or otherwise of leaving the EU for the agricultural sector, important, obviously, as that is as a background to everything. But I thank Andrew R.T. Davies and Llyr Gruffydd, in addition of course to the Cabinet Secretary, for their interesting contributions and I'll refer to some of the points that they made.
Diolch yn fawr, Lywydd. Wel, rydym wedi cael dadl go ddiddorol, ond yn anffodus nid oedd yn ymwneud â'r hyn y mae'r cynnig yn sôn amdano, fel y nododd David Rowlands yn ei araith agoriadol am natur y gwelliannau a gyflwynwyd gan y pleidiau eraill. Ceisiodd Andrew R.T. Davies gyfiawnhau gwelliant y Ceidwadwyr ar y sail na ellid diwygio ein cynnig i gynnwys y pwyntiau sydd gan welliant y Ceidwadwyr ar y papur trefn, ond ni allwn weld pam lai. Nid wyf yn gweld pam y mae'n rhaid dileu cynnig UKIP er mwyn cyflwyno'r pwyntiau adeiladol iawn y mae cynnig y Ceidwadwyr yn rhoi sylw iddynt, a gallem ni yn ein plaid ni fod wedi cefnogi pob un ohonynt. Ac o'r herwydd, gallem fod wedi cael ein cynnig ni, yn ogystal â gwelliannau'r Blaid Geidwadol.
Nid oes gennyf syniad sut y gallai Llyr Gruffydd gredu bod ein cynnig heddiw yn ymfflamychol. Roeddem yn mynd i'r afael â phroblem benodol iawn sef dad-ddofi'r bryniau ac effaith amgylcheddol y gyfundrefn bresennol, sy'n achosi llawer o anawsterau o ran rheoli tir a hefyd o ran rheoli clefydau. Mae'n drueni fod y ddadl hon wedi troi'n ddadl arall eto am Brexit, ac ar un ystyr, dylem fod yn hapus iawn am hynny yn UKIP, ond roeddem o ddifrif yn ceisio cyflwyno cynnig heddiw nad oedd yn mynd i ganolbwyntio ar rinweddau neu wendidau gadael yr UE ar gyfer y sector amaethyddol, er mor bwysig yw hynny wrth gwrs fel cefndir i bopeth. Ond diolch i Andrew R.T. Davies a Llyr Gruffydd, yn ogystal ag Ysgrifennydd y Cabinet wrth gwrs, am eu cyfraniadau diddorol ac fe gyfeiriaf at rai o'r pwyntiau a wnaethant.
But, just to go back to what this debate is actually all about, the wilding of the hills of Wales, following on from the EU habitats directive, has caused a catastrophic increase in most predators, and declines towards extinction of some species, and particularly vulnerable ones. Leaving the EU does give us an opportunity to improve the environment of the uplands and gives power to this Assembly to take a very different approach to the one that has been adopted hitherto. The Cabinet Secretary did refer to the opportunities that this gives to Wales to design an agricultural policy that suits the specific climatic and topographical problems of our upland areas in particular. In the course of her speech she described the current common agricultural policy and the basic payments scheme as a very blunt instrument, and indeed it is. I fully agree with her on that. The one-size-fits-all policy for agriculture for the whole of Europe does ignore many important elements in the agricultural regime here in Wales, and I applaud her words in saying that she wants to introduce more freedoms for farmers to increase productivity and run their businesses in a more productive way. That seems to me to be a very good point to make, rather than the usual party political dogfight points about exports of lamb, and so on and so forth, and I'll deal with what Llyr Gruffydd says about that next.
Yes, of course, we know that about a third of Welsh output of lamb is exported to the EU. Two thirds is consumed within the United Kingdom, so let's keep this in perspective. The farming sector itself as a proportion of the national income is quite small. Total exports of lamb from the United Kingdom amount to about £300 million a year. We're not dealing with large figures here. Insofar as there are going to be transitional problems for sheep farmers, then they can easily be dealt with within the budgets that will become available as a result of leaving the EU because there will be a Brexit dividend, as we know. Instead of subsidising farmers in other parts of Europe, we can now subsidise farmers within the United Kingdom, and in particular within Wales, and it will be the Welsh Government that has the responsibility and the opportunity to do that. I'm amazed that they're so pessimistic and so defeatist about the opportunities for British agriculture that Brexit gives. What a pathetic spectacle to see a Welsh Government saying, 'We'd much rather that Brussels should take these decisions than we should take them ourselves'. What sort of government is it that doesn't believe in itself and its own abilities to provide best for the people of Wales, and in particular for the farmers and consumers of Wales?
So, UKIP has an optimistic view of the future, and we certainly have faith and confidence in our own country and our own ability not only to survive in the world, but also to prosper on the basis of an agricultural policy that is designed by us for us, and for our own people. If an agricultural policy is introduced, the consequences of which are failure, then we know where to look to put the finger of blame. It'll be upon those on the front bench opposite here.
So, just to return to what this debate is all about for a moment, we have seen, as David Rowlands explained, a rise in rank and unpalatable grasses infested with ticks, and, as a result of unburnt mature heather, that also becomes infested with heather beetle. Out-of-control bracken produces sterile landscapes that are both unsafe for tourists and walkers and also vectors of Lyme disease. So, these are all important points that are very important to the prosperity of the countryside in upland areas as well, as he explained, and the policy of the rewilding of the hills really goes against the whole grain of the impact and importance of agriculture in the life of any country, and in particular in the life of Wales because 84 per cent of Wales is characterised as a less favoured area. We have a much higher proportion of upland areas than other parts of the UK, and therefore to improve the quality of upland areas is not only better for farmers but also, as he pointed out, for walkers, for tourists and for all those who enjoy the countryside, as well as those who just like looking at it.
The countryside, as we know it, isn't something that is produced by nature; it's actually produced by those who manage the land and in particular by farmers who run businesses on it. So, we need to have a completely different approach to upland areas than has occurred hitherto. The habitats directive of the EU has spawned a lot of detailed legislation that has not been to the benefit of the agricultural community, or, indeed, in general to the public at large. The problems that are created by the spread of bracken and so on on the hills by people who don't really understand the need for land management, I think, are a potentially disastrous effect.
So, the consequence of the freedoms that we'll get as a result of leaving the EU can be, if those freedoms are intelligently used, an improvement in the quality of life and the quality of land for all. I can't see that there can be any downside to that. So, I invite Members of the Assembly to put aside party political considerations in this debate, to turn over a new leaf and to follow UKIP's lead in this particular respect to vote for our motion and show us some dignity and respect that, on this occasion, we are not seeking to debate in a partisan political way. This was a genuine attempt to improve the lives of the people of Wales and to bring the parties in this house together on an issue that is well able to sustain that approach. So, on that basis, I invite Members to vote for our motion and against their own amendments.
Ond i fynd yn ôl at yr hyn y mae'r ddadl hon yn ymwneud ag ef mewn gwirionedd, sef bod dad-ddofi tir mynyddig Cymru, yn dilyn o gyfarwyddeb cynefinoedd yr UE, wedi achosi cynnydd trychinebus yn niferoedd y rhan fwyaf o ysglyfaethwyr, ac wedi sicrhau bod rhai rhywogaethau ar eu ffordd i ddifodiant, yn enwedig rhai sy'n agored i niwed. Mae gadael yr UE yn rhoi cyfle inni wella amgylchedd yr ucheldir ac yn rhoi pŵer i'r Cynulliad hwn fabwysiadu ymagwedd wahanol iawn i'r un a fabwysiadwyd hyd yma. Cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet at y cyfleoedd y mae hyn yn eu rhoi i Gymru lunio polisi amaethyddol sy'n addas ar gyfer problemau topograffig a hinsoddol penodol ein hardaloedd ucheldirol yn benodol. Yn ystod ei haraith disgrifiodd y polisi amaethyddol cyffredin presennol a'r cynllun taliadau sylfaenol fel offer di-fin iawn, ac mae hynny'n wir. Rwy'n cytuno'n llwyr â hi ar hynny. Mae'r polisi amaethyddol unffurf ar gyfer Ewrop gyfan yn anwybyddu llawer o elfennau pwysig yn y gyfundrefn amaethyddol yma yng Nghymru, a chymeradwyaf ei geiriau yn dweud ei bod am gyflwyno mwy o ryddid i ffermwyr gynyddu cynhyrchiant a chyflawni eu busnes mewn modd mwy cynhyrchiol. Ymddengys i mi fod hwnnw'n bwynt da iawn i'w wneud, yn hytrach na'r pwyntiau cynhennus pleidiol arferol am allforio cig oen, ac ati ac ati, ac fe wnaf ymdrin â'r hyn a ddywed Llyr Gruffydd am hynny nesaf.
Wrth gwrs, fe wyddom fod tua thraean o gynnyrch cig oen Cymru yn cael ei allforio i'r UE. Caiff dwy ran o dair ei fwyta yn y Deyrnas Unedig, felly gadewch i ni gadw hyn mewn persbectif. Mae'r sector ffermio ei hun fel cyfran o'r incwm cenedlaethol yn eithaf bach. Mae cyfanswm allforion cig oen o'r Deyrnas Unedig oddeutu £300 miliwn y flwyddyn. Nid ydym yn ymdrin â ffigurau mawr yma. I'r graddau bod ffermwyr defaid yn mynd i wynebu problemau pontio, gellid yn hawdd ymdrin â hwy o fewn y cyllidebau a ddaw ar gael o ganlyniad i adael yr UE oherwydd ceir difidend Brexit, fel y gwyddom. Yn hytrach na rhoi cymhorthdal i ffermwyr mewn rhannau eraill o Ewrop, bellach gallwn roi cymhorthdal i ffermwyr yn y Deyrnas Unedig, ac yng Nghymru'n benodol, a Llywodraeth Cymru fydd â'r cyfrifoldeb a'r cyfle i wneud hynny. Rwy'n rhyfeddu eu bod mor wangalon a phesimistaidd ynglŷn â'r cyfleoedd y mae Brexit yn eu cynnig i amaethyddiaeth Prydain. Am druenus yw gweld Llywodraeth Cymru yn dweud, 'Byddai'n llawer gwell gennym i Frwsel wneud y penderfyniadau hyn na'u gwneud ein hunain'. Pa fath o lywodraeth sy'n gwrthod credu ynddi ei hun a'i gallu ei hun i ddarparu'r gorau i bobl Cymru, ac yn enwedig i ffermwyr a defnyddwyr Cymru?
Felly, mae gan UKIP olwg optimistaidd ar y dyfodol, ac yn sicr mae gennym ffydd a hyder yn ein gwlad ein hunain a'n gallu ein hunain nid yn unig i oroesi yn y byd, ond hefyd i ffynnu ar sail polisi amaethyddol a gynlluniwyd gennym ni ar ein cyfer ni, ac ar gyfer ein pobl ein hunain. Os cyflwynir polisi amaethyddol, a'i fod yn arwain at fethiant, fe wyddom ble i roi'r bai. Y rhai ar y fainc flaen gyferbyn yma fydd i'w beio.
Felly, os caf ddychwelyd at yr hyn y mae'r ddadl hon yn ymwneud ag ef am eiliad, fel yr eglurodd David Rowlands, gwelsom gynnydd mewn glaswellt trwchus ac anfwytadwy yn llawn trogod, ac o ganlyniad i rug aeddfed heb ei losgi, daw hwnnw hefyd yn gartref i blâu chwilod y grug. Mae rhedyn heb ei reoli yn cynhyrchu tirweddau anffrwythlon sy'n anniogel ar gyfer twristiaid a cherddwyr a hefyd yn fectorau clefyd Lyme. Felly, mae'r rhain yn bwyntiau sy'n hollbwysig i ffyniant cefn gwlad mewn ardaloedd ucheldirol yn ogystal, fel yr eglurodd, ac mae polisi dad-ddofi tir y bryniau yn mynd yn gwbl groes i effaith a phwysigrwydd amaethyddiaeth ym mywyd unrhyw wlad, ac yn enwedig ym mywyd Cymru oherwydd disgrifir 84 y cant o Gymru fel ardal lai ffafriol. Mae gennym gyfran lawer uwch o ardaloedd ucheldirol na rhannau eraill o'r DU, ac felly mae gwella ansawdd yr ardaloedd ucheldirol yn well i ffermwyr a hefyd, fel y nododd, i gerddwyr, i dwristiaid ac i bawb sy'n mwynhau cefn gwlad, yn ogystal â'r rhai sydd ond yn hoffi edrych arno.
Fel y gwyddom, nid yw cefn gwlad yn rhywbeth a gynhyrchir gan natur; mewn gwirionedd caiff ei gynhyrchu gan y rhai sy'n rheoli'r tir, ac yn arbennig gan ffermwyr sy'n gweithredu eu busnesau arno. Felly, mae angen inni gael agwedd gwbl wahanol tuag at ardaloedd yr ucheldir na'r hyn a gafwyd hyd yma. Mae cyfarwyddeb cynefinoedd yr UE wedi esgor ar lawer o ddeddfwriaeth fanwl nad yw wedi bod o fudd i'r gymuned amaethyddol, nac yn wir, i'r cyhoedd yn gyffredinol. Credaf fod y problemau sy'n cael eu creu gan ledaeniad rhedyn ac ati ar y bryniau gan bobl nad ydynt yn deall yr angen i reoli tir yn cael effaith a allai fod yn drychinebus.
Felly, o ganlyniad i'r rhyddid a gawn o ganlyniad i adael yr UE, os defnyddir y rhyddid hwnnw'n ddeallus, gall arwain at wella ansawdd bywyd ac ansawdd tir i bawb. Ni allaf weld y gall fod unrhyw anfantais i hynny. Felly, rwy'n gwahodd Aelodau'r Cynulliad i roi ystyriaethau pleidiol o'r neilltu yn y ddadl hon, i droi dalen newydd ac i ddilyn arweiniad UKIP yn y cyswllt arbennig hwn a phleidleisio o blaid ein cynnig a dangos rhywfaint o barch tuag atom nad ydym, ar yr achlysur hwn, yn ceisio dadlau mewn modd gwleidyddol a phleidiol. Roedd hon yn ymgais ddiffuant i wella bywydau pobl Cymru ac i ddod â'r pleidiau yn y tŷ hwn at ei gilydd ar fater a allai gynnal ymagwedd o'r fath. Felly, ar y sail honno, rwy'n gwahodd yr Aelodau i bleidleisio o blaid ein cynnig ac yn erbyn eu gwelliannau eu hunain.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, rwy'n symud yn syth i'r bleidlais. Mae'r bleidlais gyntaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar safonau ysgolion. Rwy'n galw, felly, am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal a 35 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
Voting time now proceeds. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the vote. The first vote is on the Welsh Conservatives’ debate on school standards. I call, therefore, for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 35 against, therefore the motion is not agreed.
NDM6776 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: O blaid: 16, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6776 - Welsh Conservatives debate: For: 16, Against: 35, Abstain: 0
Motion has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, neb yn ymatal a 23 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 1 wedi ei gymeradwyo.
The next vote is on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 29, no abstentions, 23 against, therefore amendment 1 is agreed.
NDM6776 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 1: O blaid: 29, Yn erbyn: 23, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6776 - Welsh Conservatives debate - Amendment 1: For: 29, Against: 23, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Gwelliant 2—galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal a dau yn erbyn, ac felly derbyniwyd gwelliant 2.
Amendment 2—I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 50, no abstentions and two against, therefore amendment 2 is agreed.
NDM6776 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 2: O blaid: 50, Yn erbyn: 2, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6776 - Welsh Conservatives debate - Amendment 2: For: 50, Against: 2, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Gwelliant 3—galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal ac un yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 3.
Amendment 3—I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 50, no abstentions and one against, therefore amendment 3 is agreed.
NDM6776 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 3: O blaid: 50, Yn erbyn: 1, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6776 - Welsh Conservatives debate - Amendment 3: For: 50, Against: 1, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Pleidlais nawr, felly, ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM6776 fel y'i digwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn:
1. Croesawu:
a. bod cyfran y disgyblion sy’n cael y graddau uchaf, sef A*-A yn TGAU a Safon Uwch wedi cynyddu;
b. bod cynnydd o 50% yn nifer y cofrestriadau ar gyfer TGAU Gwyddoniaeth, gyda mwy o gofrestriadau yn cael A*-C;
c. bod cynnydd yn nifer y disgyblion sy’n cael A*-C yn TGAU Mathemateg a Mathemateg-Rhifedd gan gydnabod y canlyniadau gorau a gafwyd gan blant 16 oed yng nghyfresi Tachwedd a’r haf;
d. bod 76.3 y cant o ddisgyblion a oedd yn gwneud Safon Uwch wedi cael A*-C, y gyfradd uchaf ers 2009.
2. Nodi:
a. rhybudd Cymwysterau Cymru, o ystyried maint a chymhlethdod newidiadau diweddar, y dylid bod yn ofalus wrth lunio unrhyw gasgliadau drwy gymharu canlyniadau TGAU Haf 2018 a chanlyniadau blynyddoedd blaenorol, ond bod perfformiad cyffredinol yn sefydlog ar y cyfan;
b. bod y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi nodi cynnydd mewn sawl maes polisi, a nodi bod ymagwedd Cymru wedi newid o fod yn un dameidiog a byrdymor i fod yn un sy’n cael ei llywio gan weledigaeth hirdymor; a
c. casgliad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, sef bod gwariant ysgolion fesul disgybl wedi cwympo mwy yn Lloegr nac yng Nghymru dros yr wyth mlynedd ddiwethaf, a bod hyn, i bob pwrpas, wedi cael gwared ar y bwlch gwariant fesul disgybl rhwng y ddwy wlad.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fuddsoddi digon mewn addysg i sicrhau bod yr holl weithlu addysg yn derbyn hyfforddiant digonol ac o safon uchel.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fuddsoddi digon mewn addysg i sicrhau bod tal ac amodau’r holl weithlu addysg yn denu gweithlu gyda lefel uchel o sgiliau.
Motion NDM6776 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Welcomes:
a. that the proportion of pupils being awarded top grades at A*-A in GCSE and A-levels has increased;
b. an increase of 50 per cent in the number of entries for GCSE Science, with more entries gaining A*-C;
c. an increase in A*-C in GCSE Mathematics and Mathematics-Numeracy when recognising best outcome obtained by 16-year-olds across November and summer series; and
d. that 76.3 per cent of A-Level pupils gained A*-C, the highest since 2009.
2. Notes:
a. Qualification Wales’s warning that with the scale and complexity of recent changes, care should be taken when drawing any conclusions from comparing summer 2018 GCSE results and previous years but overall performance remains broadly stable;
b. that the OECD reported progress in several policy areas and a shift in the Welsh approach to school improvement away from a piecemeal and short-term policy orientation towards one that is guided by a long-term vision; and
c. the Institute for Fiscal Studies’ conclusion that school spending per pupil has fallen by more in England than in Wales over the last eight years, virtually eliminating the gap in spending per pupil between the two countries.
3. Calls on the Welsh Government to provide enough investment in education to ensure that the whole education workforce receives sufficient training of a high standard.
4. Calls on the Welsh Government to provide enough investment in education to ensure that the pay and conditions on the whole education workforce attracts a highly skilled workforce.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 35, neb yn ymatal ac 16 yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig wedi'i ddiwygio.
Open the vote. Close the vote. In favour 35, no abstentions, 16 against, therefore the motion as amended is agreed.
NDM6776 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 35, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6776 - Welsh Conservatives debate - Motion as amended: For: 35, Against: 16, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl UKIP ar dda byw yn yr ucheldir, ac rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid pedwar, neb yn ymatal a 48 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on the UKIP debate on upland livestock, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Gareth Bennett. Open the vote. Close the vote. In favour four, no abstentions, 48 against, therefore the motion is not agreed.
NDM6779 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: O blaid: 4, Yn erbyn: 48, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6779 - UKIP Debate: For: 4, Against: 48, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1—os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Rwy'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 39 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
Amendment 1—if amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 39 against, therefore amendment 1 is not agreed.
NDM6779 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig - Gwelliant 1: O blaid: 13, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6779 - UKIP Debate - Amendment 1: For: 13, Against: 39, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galw am bleidlais, felly, ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid chwech, un yn ymatal, 45 yn erbyn. Ac felly gwrthodwyd gwelliant 2.
Amendment 2. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour six, one abstention, 45 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
NDM6779 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig - Gwelliant 2: O blaid: 6, Yn erbyn: 45, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6779 - UKIP Debate - Amendment 2: For: 6, Against: 45, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Gwelliant 3, felly. Galw am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 30, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 3 wedi ei gymeradwyo.
Amendment 3, therefore. I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 30, no abstentions, 22 against. Therefore, amendment 3 is agreed.
NDM6779 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig - Gwelliant 3: O blaid: 30, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6779 - UKIP Debate - Amendment 3: For: 30, Against: 22, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Y bleidlais olaf, felly, ar y cynnig wedi'i ddiwygio. Agor y bleidlais.
The final vote, therefore, on the motion as amended. Open the vote.
Cynnig NDM6779 fel y'i diwygiwyd:
Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn credu bod canlyniad refferendwm Brexit a’r heriau masnach a fydd yn deillio ohono i ffermio ucheldir Cymru yn golygu bod angen i ni edrych tua’r dyfodol, ac nid i’r gorffennol, gan ddatblygu model cymorth newydd ar gyfer rheolwyr tir.
2. Yn nodi canlyniadau gwahanol ymarferion cynllunio senarios ar gyfer amaeth ar ôl Brexit yng Nghymru. Mae’r cyfan yn rhagweld dyfodol anodd ar gyfer ffermio defaid yn yr ucheldir os bydd y DU yn ymadael â’r farchnad sengl a’r undeb tollau.
3. Yn cefnogi bwriad Llywodraeth Cymru i greu rhaglen, a fydd yn cynnwys ffermwyr yr ucheldir, a fydd yn mynd i’r afael â’r materion a nodir uchod drwy gyflwyno dau gynllun mawr a hyblyg: sef Cynllun Cadernid Economaidd a chynllun Nwyddau Cyhoeddus.
Motion NDM6779 as amended:
The National Assembly for Wales:
1. Believes the result of the Brexit referendum and resulting trade challenges for Welsh upland agriculture mean we must look to the future, not the past, in developing a new model of support for land managers.
2. Notes the results of various scenario planning exercises for post-Brexit agriculture in Wales, all of which predict a difficult future for sheep farming in the uplands should the UK leave the single market and customs union.
3. Supports the Welsh Government’s intention to create a programme, to include upland farmers, addressing the issues noted above with two large and flexible schemes: an Economic Resilience scheme and a Public Goods scheme.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 30, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Ac felly derbyniwyd y cynnig wedi ei ddiwygio.
Open the vote. Close the vote. In favour 30, no abstentions, 22 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
NDM6779 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 30, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6779 - UKIP Debate - Motion as amended: For: 30, Against: 22, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
If you're leaving the Chamber, can you do so quietly, please, and quickly?
We're going to now move to the short debate, and I call on Jack Sargeant to speak on the topic he has chosen. Jack Sargeant.
Os ydych yn gadael y Siambr, a allwch wneud hynny'n dawel, os gwelwch yn dda, ac yn gyflym?
Rydym yn symud yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Jack Sargeant i siarad ar y pwnc a ddewiswyd ganddo. Jack Sargeant.
Diolch, Deputy Presiding Officer, and thank you for this opportunity to lead my first short debate in the Senedd on improving our democracy and political debate: why Wales must lead the way in creating and delivering a kinder politics. I'm also very pleased today to be giving a minute of my time to colleagues from across the Chamber, including Adam Price, Julie Morgan and Darren Millar.
I entered this Assembly during the hardest time of my life and my family's life, and for many of us it still is the hardest time of our lives. Back then, I pledged to my constituents, the people of the Labour Party and, indeed, people across Wales that I would play my part in delivering a kinder politics and also building on my dad's legacy. He embodied a kinder politics, with his ability and willingness to never be a bystander and always strive to work cross-party. He called out bullying when he saw it and supported people through their difficulties. I intend to do the same: to build a kinder politics, not just in politics itself, but kindness in life in general.
We will at times hurt people, because that is life. However, we should never intentionally do so, and we should all be conscious to be kinder to each other. To achieve that, we need fundamental change in culture. Change in culture of our politics to make it more accessible to the people that we represent, treating each other with respect, regardless of our views and listening to ideas and working across party divides for the good of the country, because that’s what the people expect from their elected representatives.
I believe this debate is a timely one, with recent news headlines and statistics revealing a rise in hate crime, politicians receiving hate messages online and public unease on the rise. A huge increase in social media, social and political challenges are all factors in why our modern politics has become a diverse and tribal one. For all the great progress we have made as a country, Wales is part of a UK that faces many divisions, not just on the issues of remain or leave, but young or old, north and south, rich and poor, urban and rural. Many people look to my party to lead the way and heal these divisions, but it is our duty, all of our duty, to play our own part and lead the change we need.
The next generation of people across Wales look to us to act in their interests. In the Senedd Oriel there is a display board with things that people from across Wales and further afield want to see, and in my first speech in the Senedd I said that I hoped, as a representative of a new generation in this Assembly, I could do something to build a better, kinder politics for all for the future. And this means getting more of the younger generation involved—our future generation with fresh ideas—in this place and in other political institutions.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch ichi am y cyfle hwn i gyflwyno fy nadl fer gyntaf yn y Senedd ar wella ein democratiaeth a thrafodaeth wleidyddol: pam y mae'n rhaid i Gymru arwain y ffordd o ran creu a darparu gwleidyddiaeth fwy caredig. Rwy'n falch iawn heddiw hefyd i roi munud o fy amser i gyd-Aelodau ar draws y Siambr, gan gynnwys Adam Price, Julie Morgan a Darren Millar.
Deuthum i'r Cynulliad hwn ar yr adeg anoddaf yn fy mywyd i a bywyd fy nheulu, ac i lawer ohonom mae'n dal i fod yn amser anoddaf ein bywydau. Bryd hynny, addewais i fy etholwyr, pobl y Blaid Lafur ac yn wir, i bobl ledled Cymru y buaswn yn chwarae fy rhan i sicrhau gwleidyddiaeth fwy caredig a hefyd yn adeiladu ar waddol fy nhad. Roedd yn ymgorffori gwleidyddiaeth fwy caredig, gyda'i allu a'i barodrwydd i weithredu ac i ymdrechu bob amser i weithio'n drawsbleidiol. Byddai'n tynnu sylw at fwlio pan fyddai'n dod ar ei draws a bob amser yn cynorthwyo pobl i ddod drwy eu hanawsterau. Rwy'n bwriadu gwneud yr un peth: adeiladu gwleidyddiaeth fwy caredig, nid yn unig mewn gwleidyddiaeth ei hun, ond caredigrwydd mewn bywyd yn gyffredinol.
Byddwn yn brifo pobl ar adegau, am mai dyna yw bywyd. Fodd bynnag, ni ddylem wneud hynny'n fwriadol byth, a dylem oll fod yn ymwybodol fod angen i ni fod yn fwy caredig wrth ein gilydd. I gyflawni hynny, mae angen newid diwylliant yn sylfaenol: newid yn niwylliant ein gwleidyddiaeth i'w gwneud yn fwy hygyrch i'r bobl a gynrychiolwn, trin ein gilydd gyda pharch, waeth beth yw ein safbwyntiau a gwrando ar syniadau a gweithio ar draws rhaniadau pleidiol er lles y wlad, am mai dyna y mae pobl yn ei ddisgwyl gan eu cynrychiolwyr etholedig.
Credaf fod y ddadl hon yn un amserol gyda phenawdau newyddion diweddar ac ystadegau'n dangos cynnydd mewn troseddau casineb, gwleidyddion yn cael negeseuon casineb ar-lein ac anesmwythyd cyhoeddus ar gynnydd. Mae cynnydd enfawr yn y defnydd o gyfryngau cymdeithasol, a heriau cymdeithasol a gwleidyddol oll yn ffactorau sy'n egluro pam y mae ein gwleidyddiaeth fodern wedi dod yn un amrywiol a llwythol. Er gwaethaf yr holl gynnydd a wnaed gennym fel gwlad, mae Cymru'n rhan o'r DU sy'n wynebu llawer o raniadau, nid yn unig materion yn ymwneud ag 'aros' neu 'adael' yr UE, ond rhwng yr ifanc a'r hen, y gogledd a'r de, y cyfoethog a'r tlawd, y trefol a'r gwledig. Mae llawer o bobl yn disgwyl i fy mhlaid arwain y ffordd a gwella'r rhaniadau hyn, ond mae'n ddyletswydd ar bawb ohonom i chwarae ein rhan ein hunain ac arwain y newid sydd ei angen arnom.
Mae'r genhedlaeth nesaf o bobl ledled Cymru yn disgwyl inni weithredu er eu budd. Yn Oriel y Senedd mae yna fwrdd arddangos gyda phethau y mae pobl o bob rhan o Gymru a thu hwnt am eu gweld, ac yn fy araith gyntaf yn y Senedd dywedais fy mod yn gobeithio, fel cynrychiolydd cenhedlaeth newydd yn y Cynulliad hwn, y gallwn wneud rhywbeth i adeiladu gwleidyddiaeth well a mwy caredig i bawb ar gyfer y dyfodol. Ac mae hyn yn golygu annog mwy o'r genhedlaeth iau i gymryd rhan—cenhedlaeth y dyfodol gyda syniadau ffres—yn y lle hwn ac mewn sefydliadau gwleidyddol eraill.
Yesterday, I had the opportunity to read through some of these ideas on the board in the Oriel and I stress that many people across this Chamber should go and have a look for themselves, because I wasn't surprised to see that so many children and young people refer to the need for better mental health services and to ensure that we end bullying in schools. This, of course, will take time, but with the right leadership we can ensure that, within our own political parties, we lead the way to end bullying within our ranks. I firmly believe that leadership is about listening, and for my party, it's about listening to the people of Wales and reaching out to our new members and those current members, and supporters of this Assembly and the Welsh Government. It's about involving people in our debates on policy and decision making.
The public look to all our political parties, often without much trust, to lead by example, but they also look at us as individuals to act, and it's just not good enough to notice the need for kindness in our political opponents; we also have to look at ourselves. For democracy to be effective, parties, at the very least, have to function. Implosion and infighting attitudes are all impacts that parties across the board have, and ultimately, the current tribal nature of UK politics runs the risk of all MPs and AMs no longer being able to unite those people at the furthest end of society.
The job of Government is to take the anger and frustration that so many groups across the UK and across Wales are feeling about their future and turn that anger and frustration into action and success. Governance is about healing those divisions and unifying the very best of all these ideals, not just the mainstream ones, but all those that stir the most emotions. We know that from our political division there has been an increase in hate crime, and the harsh reality is that race, ethnicity, religion, gender, disability status and all related categories all continue to determine the life chances and well-being of people in Britain in ways that are totally unacceptable.
Now, some will argue whether a kinder politics is possible at all, but a kinder politics is only possible if more of those who will benefit can vote, for example. Politics should be the space where the battle of ideas allows our dialects between different political positions, and we've seen, in past years, the rise of identity politics as a simplistic answer to complex problems, but there is more to offer and it is important to start crafting new and competing political projects. A return to kinder politics means also the possibility to offer more viable policy alternatives for the people to choose from, rooted in fairness and social and factual analysis. A route to kinder politics also means tearing down the echo of the chambers and the disconnect between the public and elected Members. And, what happens on both sides of the Chamber and all sides of the Chamber, be it in the media, in Parliament and the Assembly and in public forums, is the creation of echo chambers, and we no longer see the exchange of proper ideas, but rather, a solidification of one's ready-formed mindset—the bubble mindset. One consequence of this is that extremist positions can thrive more easily than they used to. Personal interaction has now become virtual and that has allowed the radicalisation and the risk of radicalisation in a tone of discourse, with the news and debates on social networks being turned nasty.
For politics to work at its best it also needs compromise, and compromise is a form of kindness. It is about respecting others to genuinely take their views on board. Sometimes in politics we agree to things that don't necessarily benefit us, but because it is the right thing to do, and in such circumstances, it is an unkind thing to try and reframe or redefine that compromise. It appears that some, including the powerful in our economy across the UK and in political life, cannot imagine that kindness works as a political strategy. Many see kindness as a weakness. It is a character trait avoided and mocked. Well, I do not agree with that, and I will not give in to those who suggest that a change in culture, a kinder politics and a kindness in life isn't possible. Diolch, Deputy Presiding Officer.
Ddoe, cefais gyfle i ddarllen drwy rai o'r syniadau hyn ar y bwrdd yn yr Oriel ac rwy'n pwysleisio y dylai llawer o bobl ar draws y Siambr hon fynd i edrych drostynt eu hunain, oherwydd nid oeddwn yn synnu gweld bod cynifer o blant a phobl ifanc yn cyfeirio at yr angen i wella gwasanaethau iechyd meddwl a sicrhau ein bod yn rhoi diwedd ar fwlio mewn ysgolion. Wrth gwrs, bydd yn cymryd amser, ond gyda'r arweinyddiaeth gywir, gallwn sicrhau, o fewn ein pleidiau gwleidyddol ein hunain, ein bod yn arwain y ffordd tuag at roi terfyn ar fwlio yn ein rhengoedd. Rwy'n credu'n gryf fod arweinyddiaeth yn ymwneud â gwrando, ac i fy mhlaid i, mae'n ymwneud â gwrando ar bobl Cymru ac estyn allan at ein haelodau newydd a'r aelodau presennol, a chefnogwyr y Cynulliad hwn a Llywodraeth Cymru. Mae'n ymwneud â chynnwys pobl yn ein dadleuon ar bolisi a gwneud penderfyniadau.
Mae'r cyhoedd yn disgwyl i'n pleidiau gwleidyddol, yn aml heb lawer o ffydd, i arwain drwy esiampl, ond maent hefyd yn disgwyl i ni fel unigolion weithredu, ac nid yw'n ddigon da inni sylwi ar yr angen am garedigrwydd yn ein gwrthwynebwyr gwleidyddol; rhaid inni edrych arnom ni ein hunain hefyd. Er mwyn i ddemocratiaeth fod yn effeithiol, rhaid i'r pleidiau allu gweithredu, fan lleiaf. Mae agweddau ymffrwydrol a brwydro mewnol oll yn effeithiau a welir mewn pleidiau o bob lliw, ac yn y pen draw, mae natur lwythol gyfredol gwleidyddiaeth y DU yn creu risg na fydd modd mwyach i ASau ac ACau uno'r bobl ar gyrion pellaf y gymdeithas.
Gwaith y Llywodraeth yw cymryd y dicter a'r rhwystredigaeth y mae cynifer o grwpiau ar draws y DU ac ar draws Cymru yn ei deimlo am eu dyfodol a throi'r dicter a'r rhwystredigaeth yn weithgarwch a llwyddiant. Mae llywodraethu yn ymwneud â gwella'r rhaniadau a chyfuno'r gorau o'r holl ddelfrydau hyn, nid yn unig rhai prif ffrwd, ond y rhai sy'n cyffroi fwyaf o emosiynau. O'n rhaniadau gwleidyddol, gwyddom fod cynnydd mawr wedi bod mewn troseddau casineb, a'r gwir cas yw bod hil, ethnigrwydd, crefydd, rhyw, statws anabledd a'r holl gategorïau cysylltiedig yn parhau i benderfynu beth fydd cyfleoedd bywyd a lles pobl ym Mhrydain mewn ffyrdd sy'n gwbl annerbyniol.
Nawr, bydd rhai yn dadlau nad yw gwleidyddiaeth fwy caredig yn bosibl, ond ni fydd gwleidyddiaeth fwy caredig yn bosibl heblaw bod mwy o'r rhai sy'n mynd i elwa yn gallu pleidleisio, er enghraifft. Dylai gwleidyddiaeth lenwi'r gofod lle mae'r frwydr rhwng syniadau yn caniatáu inni drafod rhwng gwahanol safbwyntiau gwleidyddol, ac rydym wedi gweld, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, y cynnydd yng ngwleidyddiaeth hunaniaeth fel ateb gor-syml i broblemau cymhleth, ond mae mwy i'w gynnig ac mae'n bwysig dechrau ffurfio prosiectau gwleidyddol newydd sy'n cystadlu. Mae dychwelyd at wleidyddiaeth garedicach hefyd yn golygu'r posibilrwydd o gynnig dewisiadau polisi amgen sy'n fwy hyfyw i bobl i ddewis o'u plith, yn seiliedig ar degwch a dadansoddi cymdeithasol a ffeithiol. Mae'r llwybr at wleidyddiaeth fwy caredig hefyd yn golygu cael gwared ar y siambr atsain a'r diffyg cysylltiad rhwng y cyhoedd ac aelodau etholedig. A'r hyn fydd yn digwydd ar ddwy ochr y Siambr, a phob ochr i'r Siambr, boed yn y cyfryngau, yn y Senedd a'r Cynulliad ac mewn fforymau cyhoeddus, fydd creu siambr atsain, ac ni fyddwn yn gweld syniadau go iawn yn cael eu cyfnewid mwyach, ond yn hytrach, fe welwn galedu meddylfryd sydd wedi ymffurfio'n barod—meddylfryd y swigen. Un canlyniad i hyn yw y gall safbwyntiau eithafol ffynnu'n haws nag o'r blaen. Mae rhyngweithio personol wedi troi'n ryngweithio rhithiol bellach ac mae hynny wedi caniatáu radicaleiddio a'r perygl o radicaleiddio yng nghywair trafod, gyda'r newyddion a dadleuon ar rwydweithiau cymdeithasol yn troi'n gas.
Er mwyn i wleidyddiaeth weithio ar ei gorau mae angen cyfaddawd hefyd, ac mae cyfaddawd yn ffurf ar garedigrwydd. Mae'n golygu parchu eraill er mwyn ystyried eu barn o ddifrif. Weithiau mewn gwleidyddiaeth rydym yn cytuno i bethau nad ydynt o reidrwydd o fudd inni ond oherwydd mai dyna'r peth cywir i'w wneud, ac mewn amgylchiadau o'r fath, mae'n angharedig i geisio ailfframio neu ailddiffinio'r cyfaddawd hwnnw. Mae'n ymddangos na all rhai, gan gynnwys y pwerus yn ein heconomi ar draws y DU ac mewn bywyd gwleidyddol, ddychmygu bod caredigrwydd yn gweithio fel strategaeth wleidyddol. Mae llawer yn gweld caredigrwydd fel gwendid. Mae'n nodwedd cymeriad sy'n cael ei hosgoi a'i gwawdio. Wel, nid wyf yn cytuno â hynny, ac nid wyf am ildio i'r rhai sy'n awgrymu nad yw newid diwylliant, gwleidyddiaeth fwy caredig a charedigrwydd mewn bywyd yn bosibl. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
In the 1960s, the American writer James Baldwin argued for a new politics of love. It was a brave call at a time when freedom riders were literally being lynched in cold blood and hot rage. Hannah Arendt wrote Baldwin a letter in response arguing that politics and love must be strangers. She saw in it a slippery slope to sentimentalism and the banishment of reason. When you leave the door ajar to love, she argued, you also leave it open to its opposite, hate, and she had experience of that, brutally, of course, in Nazi Germany. Baldwin—black and gay—disagreed:
'Love takes off the masks that we fear we cannot live without and know we cannot live within.'
Loving each other means that we have to be fully ourselves with all our vulnerability, and learning that to be heard we also must learn to listen. Kindness is not weakness. It's a different type of strength, what Baldwin described as
'the tough and universal sense of quest and daring and growth',
and it's in that spirit that I'm glad to support the call for a new kind of politics where love is our motivation, our ideal, our virtue and our common goal.
Yn y 1960au, dadleuai'r awdur Americanaidd James Baldwin o blaid gwleidyddiaeth newydd yn seiliedig ar gariad. Roedd yn alwad ddewr ar adeg pan oedd ymgyrchwyr rhyddid yn llythrennol yn cael eu lladd mewn gwaed oer a chynddaredd eirias. Ysgrifennodd Hannah Arendt lythyr at Baldwin yn ymateb gan ddadlau bod yn rhaid i wleidyddiaeth a chariad fod yn ddieithriaid. Gwelai ynddo lwybr llithrig tuag at sentimentaliaeth a dileu rheswm. Pan fyddwch yn gadael y drws yn gilagored i gariad, dadleuodd, byddwch hefyd yn ei adael yn agored i'w wrthwyneb, sef casineb, ac roedd hi wedi cael profiad enbyd iawn o hwnnw, wrth gwrs, yn yr Almaen Natsïaidd. Roedd Baldwin—dyn du a hoyw—yn anghytuno:
Mae cariad yn diosg y mygydau yr ofnwn na allwn fyw hebddynt ac y gwyddom na allwn fyw o'u mewn.
Mae caru'n gilydd yn golygu bod yn rhaid inni fod yn ni'n hunain yn gyfan gwbl ac yn agored, a deall bod yn rhaid i ni ddysgu gwrando er mwyn i ni gael ein clywed. Nid gwendid yw caredigrwydd. Mae'n fath gwahanol o gryfder, a'r hyn a ddisgrifiodd Baldwin fel
yr ymdeimlad cadarn a chynhwysol o ymgyrch a her a thwf,
ac yn yr ysbryd hwnnw rwy'n falch o gefnogi'r alwad am fath newydd o wleidyddiaeth lle mae cariad yn ysgogiad, yn ddelfryd, yn rhinwedd ac yn nod cyffredin i ni.
Thank you very much for giving me the opportunity to say a few words in this very important debate. I'd like to congratulate Jack Sargeant for putting forward this subject, because I think this is a difficult subject and I think he shows courage in putting it forward. I do think we need a kinder politics—a politics of mutual respect—and I think in the short time he's been here Jack has contributed to that mutual respect.
Before I came here as an Assembly Member, along with others in this Chamber, I was a Member in the House of Commons, and when I came here it did seem a more consensual Chamber. It did seem that people looked to where they agreed as well as where they disagreed, and I felt that there was a great deal of mutual respect. But I do feel that that has deteriorated over the last few years, and I feel that as an example, as Jack has said, to the public, in this Chamber we have not always been very good examples recently, and I think it has become more confrontational. There's been more shouting and there's been less tolerance of each other as individuals.
I'd like to support this debate very strongly, because I do believe it is possible to hold passionate views, to differ very strongly, but to still respect each other, and I think that we ought to do that in this Chamber. I think Jack's debate today highlights that, and I'd like to give it my fullest support.
Diolch yn fawr iawn ichi am roi cyfle imi ddweud ychydig eiriau yn y ddadl bwysig iawn hon. Hoffwn longyfarch Jack Sargeant am gyflwyno'r pwnc, oherwydd rwy'n credu bod hwn yn bwnc anodd a chredaf ei fod yn dangos dewrder yn ei gyflwyno. Credaf fod arnom angen gwleidyddiaeth fwy caredig—gwleidyddiaeth o gyd-barch—a chredaf yn yr amser byr y mae wedi bod yma fod Jack wedi cyfrannu at y cyd-barch hwnnw.
Cyn imi ddod yma fel Aelod Cynulliad, fel eraill yn y Siambr hon, roeddwn yn aelod o Dŷ'r Cyffredin, a phan ddeuthum yma roedd i'w gweld yn Siambr fwy cydsyniol. Roedd hi'n ymddangos bod pobl yn chwilio i weld lle roeddent yn cytuno yn ogystal â lle roeddent yn anghytuno, ac roeddwn yn teimlo bod llawer o gyd-barch. Ond teimlaf fod hynny wedi dirywio dros y blynyddoedd diwethaf, a theimlaf, fel y dywedodd Jack, nad ydym ni yn y Siambr wedi bod yn esiamplau da iawn i'r cyhoedd bob amser yn ddiweddar, a chredaf fod mwy o wrthdaro bellach. Mae mwy o weiddi wedi bod a cheir llai o oddefgarwch tuag at ein gilydd fel unigolion.
Hoffwn gefnogi'r ddadl hon yn gadarn iawn, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bosibl arddel safbwyntiau angerddol, a choleddu barn wahanol iawn, a dal i barchu ein gilydd, a chredaf y dylem wneud hynny yn y Siambr hon. Rwy'n credu bod dadl Jack heddiw yn tynnu sylw at hynny, a hoffwn roi fy nghefnogaeth lawnaf iddi.
I too, Presiding Officer, also want to rise in support of Jack's calls for a kinder politics here in Wales, which respects the dignity of every human being. After all, we're all equal, we're all made in the image of God, and we all have a right, I think, to be heard. We forget sometimes, I think, and lose ourselves in the theatre that is this Assembly Chamber. I would be the first one to acknowledge that sometimes, when passions run high, we say things that we'd like to stuff back down our throats. But one thing that is for sure is that there is a great deal of unity, and there has been in my 11 years in this Assembly Chamber, and I would concur with the view of Julie Morgan that there is much more that unites us than divides us, and I think that it's very important that we should be people who disagree well, so that even if we don't share the same views, we can at least appreciate the views of those that we disagree with.
I think that Jack's call certainly hasn't fallen on deaf ears as far as I'm concerned, and I very much hope that we will all do what we can in this Chamber and outside of this Chamber, to make sure that that respect is there, that the kindness is always shown in the words that we share and in the actions that we take towards other people. So, congratulations to you, Jack. I'm fully behind your calls, and I'm sure I speak for all on my benches in saying so.
Rwyf finnau hefyd, Lywydd, yn awyddus i godi i gefnogi galwadau Jack am wleidyddiaeth fwy caredig yma yng Nghymru, gwleidyddiaeth sy'n parchu urddas pob bod dynol. Wedi'r cyfan, rydym oll yn gyfartal, rydym oll wedi ein creu ar ddelw Duw, ac mae gan bawb ohonom hawl, rwy'n credu, i gael ein clywed. Rydym yn anghofio weithiau, rwy'n meddwl, ac yn colli ein hunain yn theatr Siambr y Cynulliad. Fi fyddai'r cyntaf i gydnabod weithiau, pan fo'r angerdd ar ei fwyaf dwys, ein bod yn dweud pethau y byddem yn hoffi eu stwffio'n ôl i lawr ein gyddfau. Ond un peth sy'n sicr yw bod llawer iawn o undod, ac yn fy 11 mlynedd yn Siambr y Cynulliad hwn, buaswn yn cytuno â barn Julie Morgan fod yna lawer mwy sy'n ein huno nag sy'n ein rhannu, a chredaf ei bod yn bwysig iawn inni fod yn bobl sy'n anghytuno'n dda, fel y gallwn o leiaf werthfawrogi safbwynt y rhai rydym yn anghytuno â hwy hyd yn oed os nad ydym yn rhannu'r un farn.
Credaf yn sicr nad yw galwad Jack wedi syrthio ar glustiau byddar o'm rhan i, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd pob un ohonom yn gwneud ein gorau yn y Siambr hon a'r tu allan i'r Siambr hon, i wneud yn siŵr fod yma barch, fod caredigrwydd bob amser yn cael ei ddangos yn y geiriau a rannwn ac yn ein gweithredoedd tuag at bobl eraill. Felly, llongyfarchiadau i chi, Jack. Rwy'n cefnogi eich galwadau'n llawn, ac rwy'n siŵr fy mod yn siarad ar ran pawb ar fy meinciau wrth ddweud hynny.
Thank you. Can I now call the leader of the house to reply to the debate? Julie James.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar arweinydd y tŷ i ymateb i'r ddadl? Julie James.
Diolch, Llywydd. I'm also extremely grateful to Jack for tabling this debate today, because of course Wales can and should lead the way to promote kinder and more diverse politics. The quality of the discourse in this Chamber and elsewhere in public life of course should set the tone for public debate in Wales, and, Deputy Presiding Officer, I too think that the level of debate in the Chamber has changed significantly over the last year or so, and I regret that as well.
I didn't hear the exchange between my colleague Kirsty Williams and Darren Millar earlier on, but I would like to say something that I have been very struck by here—we can often have very vigorous disagreements, vigorous debate, vigorous argument, and Darren and I have exchanged vigorous and passionate views on opposite sides of the spectrum, but what the public don't see is that, actually, we're friendly outside, that we have much more in common than that which divides us. If you wanted to do it as a percentage, we actually agree on a very large amount—we're arguing about a very small amount of difference. We're actually all here for the same reason: we're here because we want to make Wales a better place for constituents and for all of us, and we have a different route-map to get there, but we're all trying to get to the same place. So, I think what the debate does is it highlights that.
So often in public life, it's regarded as a sort of adversarial thing, but we all know that, actually, much of what we do here is consensual, that we argue about small bits of factual detail and nuance, but, actually, very largely we agree. Otherwise, we wouldn't be able to get legislation through. We're often going in the same direction, but perhaps we have a slightly different route. If you want to use the Google Maps analogy: your estimated time of arrival might be two minutes slower if you go down this route, but we're trying to get to the same place.
Actually, I think that's something we should talk about more. In encouraging, for example, young women to come forward into politics, it's often a surprise to them that we get on very well, that we all, across the parties, get on well outside of the Chamber, that we often have that discourse, because what they see, of course, is the vigorous debate in here. They assume that that goes out into the committees and so on, because, actually, people don't watch the committees as much. They don't see the consensual working, the hard work and the detail that goes on in them. I think, actually, we've got a duty to make sure that people do see that bit of consensual—to quote the Jo Cox quote that Darren used, we do have
'more in common than that which divides us.'
It sometimes takes a horrific act like the death of the MP Jo Cox to bring forward that kind of surge of emotion. I was very struck by how, after Jo died, for a moment, the media talked about politicians as the public servants we all know they are, and this terrible dichotomy that we all have where a local politician is often very admired locally, but, actually, politicians in general are not. There was a little surge, wasn't there, of people actually understanding all of that work, and then we relapsed back into the hurly-burly of everyday life? But I think that the positive behaviour and role modelling should actually be something we celebrate, and when we do talk to the young people in our youth parliament, for example, and Jack's highlighted this, we should get them to have that kind of consensus building, because you know that we all achieve more when we build that consensus, and we're often trying to go in the same direction.
I think there are several things that we need to also really consider very hard in this Chamber. There are things we could do, the Commission could do and we could all do, around things like internships—paid internships, proper internships—that encourage people who are not currently represented in the Chamber to be here. So, specific internships for people with disabilities, for example, or people from diverse communities who are not currently represented here could be offered so that we can show people that this place is a welcoming place for all of them.
I recently met with a group, just like the Deputy Presiding Officer, of young people from a diverse range of ethnic minority backgrounds, and I was very struck by them saying that they had not felt welcome in the building because, when they looked through the glass walls into the building, they didn't see anybody who looked like them, and so they didn't feel it was a place for them. I was quite shocked by that. I think we need to do something about that. We need to make sure that this place is a welcoming, transparent place for all of our communities in Wales, for our young people as well as—well, for every community. That's the point. And people do look to see somebody who looks like them, to see if that place is a welcoming place for them. I personally, for example, would find it very difficult to walk into a coffee shop or a bar that didn't have anyone that looked like me in it. I think I probably wouldn't be very welcome there, and you can extrapolate that into public life. And you do see that that lack of role model really matters.
In terms of things like hate crime, Jack mentioned the rise in hate crime. We are working very hard to make sure that we encourage people to come forward and report all of the crime that happens, because we know that there is under-reporting, and part of that issue is people—and we've spoken to all of our police commissioner colleagues on this as well—understanding that something will be done if they report it because, actually, there's a lot of assumption around that. The police commissioners across the party spectrum have worked very hard to ensure that, actually, something will be done if you report such a crime and that we highlight that—that this is not an acceptable way to behave in modern Wales, and we've worked very hard to do that.
Similarly with our asylum and refugee plan and our nation of sanctuary plan, which we are very proud of and which we are just analysing the responses to. We want to make sure that everyone in Wales can make a proper contribution to our life, that they can use the talents that they brought with them in Wales for all of our benefit. We know that we couldn't run our national health service, we couldn't run many of our public services without the contribution of people who came here, escaping sometimes the most horrendous situations and then are able to turn themselves around and use their skills for our benefit. I'm never happier than when I see that happen, and I hope you will see the really lovely video that's available on Facebook—it comes up very often on my feed anyway—of the two young people in traditional Muslim dress in Carmarthenshire speaking Welsh over a stream. It's extremely heart-warming, and they talk about how their lives have changed since they've been in Wales in Welsh, which is just absolutely lovely. I think it's that kind of role model that we need—those young people to come forward into public life having made a life here that Jack is highlighting. So, I'm delighted that he said that.
I just want to say one last thing about that. [Interruption.] Of course, Angela.
Diolch, Lywydd. Rwyf innau hefyd yn hynod o ddiolchgar i Jack am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, oherwydd wrth gwrs, fe all ac fe ddylai Cymru arwain y ffordd yn hyrwyddo gwleidyddiaeth fwy caredig a mwy amrywiol. Wrth gwrs, dylai ansawdd y drafodaeth yn y Siambr hon ac mewn mannau eraill mewn bywyd cyhoeddus osod y cywair ar gyfer dadleuon cyhoeddus yng Nghymru, ac rwyf innau hefyd yn credu, Ddirprwy Lywydd, fod lefel y ddadl yn y Siambr wedi newid yn sylweddol dros y flwyddyn ddiwethaf, ac rwy'n gresynu at hynny.
Ni chlywais y ddadl rhwng fy nghyd-Aelod Kirsty Williams a Darren Millar yn gynharach, ond hoffwn ddweud rhywbeth sydd wedi fy nharo'n fawr yma—gallwn gael anghytundeb egnïol iawn yn aml, trafodaeth fywiog, dadl fywiog, ac mae Darren a minnau wedi cyfnewid safbwyntiau egnïol ac angerddol ar wahanol ochrau'r sbectrwm, ond yr hyn nad yw'r cyhoedd yn ei weld yw ein bod yn gyfeillgar iawn tu allan mewn gwirionedd, fod gennym lawer mwy yn gyffredin na'r hyn sy'n ein rhannu. Pe baech am ei ddangos fel canran, rydym yn cytuno ar lawer iawn—rydym yn dadlau am swm bach iawn o wahaniaeth. Mae pawb ohonom yma am yr un rheswm mewn gwirionedd: mae pawb ohonom yma oherwydd ein bod am wneud Cymru yn lle gwell i etholwyr ac i bawb ohonom, ac mae gennym fap llwybr gwahanol i gyrraedd yno, ond mae pawb ohonom yn ymdrechu i gyrraedd yr un man. Felly, rwy'n credu mai'r hyn y mae'r ddadl yn ei wneud yw amlygu hynny.
Mor aml mewn bywyd cyhoeddus, mae'n cael ei ystyried yn waith gwrthwynebol, ond mae pawb ohonom yn gwybod bod llawer o'r hyn a wnawn yma'n gydsyniol mewn gwirionedd, ein bod yn dadlau am ddarnau bach o fanylion ffeithiol a phwyslais gwahanol, ond mewn gwirionedd, i raddau helaeth rydym yn cytuno. Fel arall, ni fyddem yn gallu pasio deddfwriaeth. Rydym yn aml yn symud i'r un cyfeiriad, ond efallai fod gennym lwybr ychydig yn wahanol. Os ydych am ddefnyddio'r gyfatebiaeth â mapiau Google: efallai y bydd eich amser cyrraedd ddau funud yn arafach os ewch ar hyd y llwybr hwn, ond rydym yn ceisio cyrraedd yr un lle.
Mewn gwirionedd, credaf fod hynny'n rhywbeth y dylem sôn mwy amdano. Er enghraifft, wrth annog menywod ifanc i ddod i mewn i wleidyddiaeth, mae'n aml yn syndod iddynt ein bod yn cyd-fynd yn dda iawn, a bod pawb ohonom ar draws y pleidiau yn cyd-fynd yn dda y tu allan i'r Siambr, fel ein bod yn aml yn cael trafodaeth, oherwydd yr hyn a welant, wrth gwrs, yw dadl fywiog i mewn yma. Maent yn rhagdybio bod hynny'n lledaenu i'r pwyllgorau ac ati, oherwydd, mewn gwirionedd, nid yw pobl yn gwylio'r pwyllgorau i'r fath raddau. Nid ydynt yn gweld y gweithio caled cydsyniol a'r gwaith manwl sy'n digwydd ynddynt. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod dyletswydd arnom i wneud yn siŵr fod pobl yn gweld y rhan honno o'r gwaith cydsyniol—i ddyfynnu dyfyniad Jo Cox a ddefnyddiodd Darren, mae gennym
fwy yn gyffredin na'r hyn sy'n ein rhannu.
Weithiau mae'n cymryd gweithred erchyll fel marwolaeth Jo Cox AS i greu ton o emosiwn o'r fath. Gwnaed argraff fawr arnaf, ar ôl i Jo farw, gan y modd y siaradai'r cyfryngau, am ennyd, am wleidyddion fel gweision cyhoeddus, fel y gwyddom sy'n wir, a'r ddeuoliaeth ofnadwy sy'n wynebu pawb ohonom lle caiff gwleidydd lleol ei edmygu'n fawr yn lleol, ond mewn gwirionedd, ni chaiff gwleidyddion yn gyffredinol eu hedmygu. Cafwyd ymchwydd bach, oni chafwyd, pan oedd pobl yn deall yr holl waith hwnnw, ac yna aethom yn ôl at y miri beunyddiol. Ond rwy'n credu y dylai'r ymddygiad cadarnhaol a modelau rôl fod yn rhywbeth rydym yn ei ddathlu mewn gwirionedd, a phan fyddwn yn siarad â'r bobl ifanc yn ein senedd ieuenctid, er enghraifft, a thynnodd Jack sylw at hyn, dylem sicrhau eu bod yn adeiladu'r math hwnnw o gonsensws, oherwydd fe wyddoch ein bod i gyd yn cyflawni mwy pan fyddwn yn adeiladu'r consensws hwnnw, ac rydym yn aml yn ceisio mynd i'r un cyfeiriad.
Credaf fod yna nifer o bethau sydd angen inni eu hystyried o ddifrif yn y Siambr hon hefyd. Mae yna bethau y gallem eu gwneud, y gallai'r Comisiwn eu gwneud ac y gallai pawb ohonom eu gwneud, pethau fel interniaethau—interniaethau cyflogedig, interniaethau priodol—sy'n annog pobl nad ydynt ar hyn o bryd yn cael eu cynrychioli yn y Siambr i fod yma. Felly, gellid cynnig interniaethau penodol ar gyfer pobl ag anableddau, er enghraifft, neu bobl o gymunedau amrywiol nad ydynt yn cael eu cynrychioli yma ar hyn o bryd fel y gallwn ddangos i bobl fod y lle hwn yn lle croesawgar ar gyfer pob un ohonynt.
Yn ddiweddar, fel y Dirprwy Lywydd, cyfarfûm â grŵp o bobl ifanc o ystod o gefndiroedd lleiafrifol ethnig amrywiol, a gwnaed argraff fawr arnaf gan y modd yr oeddent yn dweud nad oeddent wedi teimlo croeso yn yr adeilad oherwydd, pan wnaethant edrych drwy'r waliau gwydr i mewn i'r adeilad, nid oeddent yn gweld unrhyw un a edrychai'n debyg iddynt hwy, ac felly nid oeddent yn teimlo ei fod yn lle ar eu cyfer hwy. Cefais fy syfrdanu'n fawr gan hynny. Credaf fod angen inni wneud rhywbeth ynglŷn â hynny. Mae angen inni wneud yn siŵr fod y lle hwn yn lle croesawgar a thryloyw i'n holl gymunedau yng Nghymru, ar gyfer ein pobl ifanc yn ogystal â—wel, i bob cymuned. Dyna'r pwynt. Ac mae'r bobl yn edrych am rywun sy'n edrych yn debyg iddynt hwy, i weld a yw'r lle'n eu croesawu. Yn bersonol, er enghraifft, buaswn i'n ei chael hi'n anodd iawn cerdded i mewn i siop goffi neu far nad oedd yn cynnwys unrhyw un a edrychai'n debyg i fi. Rwy'n credu na fyddai llawer o groeso i mi yno yn ôl pob tebyg, a gallwch allosod hynny i fywyd cyhoeddus. Ac fe welwch fod diffyg modelau rôl yn wirioneddol bwysig.
O ran pethau fel troseddau casineb, soniodd Jack am y cynnydd mewn troseddau casineb. Rydym yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr ein bod yn annog pobl i roi gwybod am yr holl droseddau sy'n digwydd, oherwydd gwyddom nad yw'r holl droseddau'n cael eu cofnodi, a rhan o'r broblem honno yw sicrhau bod pobl yn deall—ac rydym wedi siarad â phob un o'n cydweithwyr ymhlith comisiynwyr yr heddlu am hyn hefyd—y bydd rhywbeth yn cael ei wneud os ydynt yn rhoi gwybod am drosedd oherwydd, mewn gwirionedd, mae llawer o ragdybiaeth ynghylch hynny. Mae comisiynwyr yr heddlu ar draws y sbectrwm pleidiol wedi gweithio'n galed iawn i sicrhau y bydd rhywbeth yn cael ei wneud os ydych yn rhoi gwybod am drosedd o'r fath ac rydym yn pwysleisio hynny—nad yw hon yn ffordd dderbyniol o ymddwyn yn y Gymru fodern, ac rydym wedi gweithio'n galed iawn i wneud hynny.
Yn yr un modd gyda'n cynllun ar gyfer ceiswyr lloches a ffoaduriaid a'n cynllun cenedl noddfa sy'n destun balchder i ni ac rydym wrthi'n dadansoddi ymatebion iddo. Rydym am wneud yn siŵr y gall pawb yng Nghymru wneud cyfraniad priodol i'n bywyd, y gallant ddefnyddio'r doniau sydd ganddynt yng Nghymru er lles pawb ohonom. Rydym yn gwybod na allem weithredu ein gwasanaeth iechyd gwladol, ni allem weithredu llawer o'n gwasanaethau cyhoeddus heb gyfraniad pobl a ddaeth yma, gan ddianc weithiau rhag y sefyllfaoedd mwyaf echrydus ac sydd wedyn yn gallu trawsnewid eu hunain a defnyddio'u sgiliau er ein lles. Nid wyf byth yn hapusach na phan welaf hynny'n digwydd, a gobeithio y gwelwch y fideo hyfryd iawn sydd ar gael ar Facebook—mae'n ymddangos yn aml iawn ar fy ffrwd i beth bynnag—o'r ddau berson ifanc mewn gwisg draddodiadol Fwslimaidd yn siarad Cymraeg dros nant yn sir Gaerfyrddin. Mae'n galonogol dros ben, ac maent yn siarad yn Gymraeg ynglŷn â sut y mae eu bywydau wedi newid ers iddynt ddod i Gymru, sy'n wirioneddol hyfryd. Rwy'n credu mai dyna'r math o fodel rôl sydd ei angen arnom—i'r bobl ifanc hynny ddod i mewn i fywyd cyhoeddus ar ôl gwneud bywyd yma fel y mae Jack yn ei ddweud. Felly, rwy'n falch ei fod wedi dweud hynny.
Rwyf am ddweud un peth olaf ynglŷn â hynny. [Torri ar draws.] Wrth gwrs, Angela.
Thank you for taking an intervention, because I think, actually, the one thing that we haven't mentioned is the role the media play, and I think it's vital that the media desist on some of the ways that they portray people, politicians, refugees, so that these good role models, these good stories, the broadening of our understanding and the acceptance of different ways of life are portrayed in a far more positive way because, to be frank, you can pick up any paper, broadsheet or tabloid, and it's always the negative thing that comes out. It's the politician who spends 32p on cat food or the person in Muslim dress walking down a street and saying something that's misinterpreted. You know, we always look for the worst, and I'm afraid to say that I think that the media have to be part of helping everyone to develop a new and kinder type of politics. One of the reasons I think it is so important is if we do not do this—leave the fabric of our society open to just the extremes of all the edges. The good people won't want to take part in it, because they'll take one look and say, 'This isn't for me', and they will go away. Once we do that, we vacate that, and one of the things we know for a fact is that nature abhors a vacuum. If we leave that vacuum, then it will be filled by people who don't have that love that you talked about, and that Adam so wisely spoke of, at the centre of it.
Diolch ichi am gymryd ymyriad, oherwydd rwy'n credu, mewn gwirionedd, mai'r un peth nad ydym wedi sôn amdano yw'r rôl y mae'r cyfryngau yn ei chwarae, a chredaf ei bod hi'n hanfodol fod y cyfryngau'n ymatal rhag rhai o'r ffyrdd y maent yn portreadu pobl, gwleidyddion, ffoaduriaid, fel bod y modelau rôl da hyn, y straeon da hyn, ehangu ein dealltwriaeth a derbyn gwahanol ffyrdd o fyw, yn cael eu portreadu mewn ffordd lawer mwy cadarnhaol oherwydd i fod yn onest, gallwch godi unrhyw bapur, yn bapur tabloid neu fel arall, a'r pethau negyddol sy'n cael eu hamlygu bob amser. Y gwleidydd sy'n gwario 32c ar fwyd cathod neu'r person mewn gwisg Fwslimaidd sy'n cerdded ar hyd y stryd ac yn dweud rhywbeth sy'n cael ei gamddehongli. Wyddoch chi, rydym bob amser yn edrych am y gwaethaf, ac rwy'n ofni fy mod yn credu bod yn rhaid i'r cyfryngau fod yn rhan o'r broses o helpu pawb i ddatblygu math newydd a mwy caredig o wleidyddiaeth. Un o'r rhesymau y credaf ei bod mor bwysig yw os na wnawn hyn, byddwn yn gadael gwead ein cymdeithas yn agored i eithafion yr ymylon yn unig. Ni fydd y bobl dda am gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth, oherwydd byddant yn edrych arno ac yn dweud, 'Nid yw'n rhywbeth i mi', a byddant yn troi cefn. Pan wnawn hynny, pan fyddwn yn gadael lle wag, un o'r pethau y gwyddom i sicrwydd yw bod natur yn casáu gwactod. Os byddwn yn gadael gwagle, bydd yn cael ei lenwi gan bobl nad oes ganddynt mo'r cariad y buoch yn sôn amdano, ac y siaradodd Adam mor ddoeth yn ei gylch, yn ganolog iddo.
I couldn't agree with you more, Angela. One of the things that we've been very pleased to be doing is collecting a series of positive stories from around Wales to get them into the media, and to interest journalists in better magazine-type pieces than the kind of stuff that you're talking about.
I wanted to finish by saying that without young role models like Jack, it's very difficult to get that picture across, and I would encourage all of you—. So, one of the things I do, and I speak in a lot of schools—I know Suzy does and Caroline does because I see them there, because they're from the same bit as me—I speak to a lot of young people in schools, a really diverse range of people, and I say, 'Look, you'll have heard all that stuff about politicians, you'll have heard that women politicians get a load of grief and all the rest of it, and some of that is true. But I do this job because I love it and because, actually, it really is a valuable thing to do. You come to realise that you're doing something that's very important and, actually, you have a serious chance to change the way that your nation does certain things.' That's the thing that we need to get across, because it's lost in the gloss of difficulty and the lack of kindness. But if we were to show the kind of strength that Adam talked about in kindness, and Julie talked about as well, in the way that we debate things, if we were to show some of that consensus and the real satisfaction you get out of doing a public service—not just an elected one, other public service lives are possible—then we will get a kinder sort of politics, because we will be emphasising the part of our job that is that part and not emphasising the part of our job that is the kind of cut and thrust that you sometimes get in First Minister's questions and all the rest of it. And I don't think there's anything wrong with us pointing out that, actually, Darren's rather more of a pussycat outside the Chamber than he sometimes is—to quote my colleague Kirsty Williams. Not to spoil your reputation, Darren. [Laughter.] But, also, that we do have more in common than that which divides us, and I think, Deputy Presiding Officer, that's a good place to stop. Thank you, Jack, for the debate.
Rwy'n cytuno'n llwyr, Angela. Un o'r pethau rydym wedi bod yn falch iawn o fod yn ei wneud yw casglu cyfres o straeon cadarnhaol o bob rhan o Gymru i sicrhau eu bod yn y cyfryngau, ac i fod o ddiddordeb i newyddiadurwyr mewn darnau math cylchgrawn gwell na'r math o bethau rydych yn sôn amdanynt.
Roeddwn am orffen trwy ddweud, heb fodelau rôl ifanc fel Jack, mae'n anodd iawn cyfleu'r darlun hwnnw, a buaswn yn annog pob un ohonoch—. Felly, un o'r pethau rwy'n ei wneud, ac rwy'n siarad mewn llawer o ysgolion—gwn fod Suzy yn ei wneud a gwn fod Caroline yn ei wneud oherwydd rwy'n eu gweld yno, oherwydd eu bod o'r un rhan â fi—byddaf yn siarad â llawer o bobl ifanc mewn ysgolion, amrywiaeth eang iawn o bobl, ac rwy'n dweud, 'Edrychwch, byddwch wedi clywed yr holl stwff am wleidyddion, byddwch wedi clywed bod gwleidyddion benywaidd yn cael llwyth o ofid ac yn y blaen, ac mae rhywfaint o hynny'n wir. Ond rwy'n gwneud y gwaith hwn oherwydd fy mod wrth fy modd yn ei wneud ac oherwydd, mewn gwirionedd, ei fod yn beth gwerthfawr i'w wneud. Fe ddowch i sylweddoli eich bod yn gwneud rhywbeth sy'n bwysig iawn ac mewn gwirionedd, mae gennych gyfle o ddifrif i newid y ffordd y mae eich cenedl yn gwneud rhai pethau.' Dyna'r peth y mae angen inni ei gyfleu, oherwydd caiff ei golli yn yr holl anhawster a diffyg caredigrwydd. Ond pe baem am ddangos y math o gryfder y siaradodd Adam amdano mewn caredigrwydd, ac y soniodd Julie amdano yn ogystal, yn y modd y trafodwn bethau, pe baem yn dangos peth o'r consensws hwnnw a'r gwir foddhad a gewch o wneud gwasanaeth cyhoeddus—nid gwasanaeth etholedig yn unig, mae mathau eraill o fywydau mewn gwasanaeth cyhoeddus yn bosibl—cawn fath mwy caredig o wleidyddiaeth, oherwydd byddwn yn pwysleisio'r rhan honno o'n gwaith ac nid yn pwysleisio'r rhan o'n gwaith sy'n fath o ymryson fel y cewch chi weithiau adeg y cwestiynau i'r Prif Weinidog ac yn y blaen. Ac nid wyf yn meddwl fod dim o'i le ar nodi, mewn gwirionedd, fod Darren yn fwy o gath fach y tu allan i'r Siambr nag y mae weithiau—i ddyfynnu fy nghyd-Aelod, Kirsty Williams. Nid wyf am ddifetha eich enw da, Darren. [Chwerthin.] Ond hefyd, fod gennym fwy yn gyffredin na'r hyn sy'n ein rhannu, ac rwy'n meddwl, Ddirprwy Lywydd, fod y fan honno'n lle da i ddod i ben. Diolch yn fawr iawn am y ddadl, Jack.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:40.
The meeting ended at 18:40.