Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
06/03/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
Good afternoon, everybody. I call the Assembly to order, please.
Prynhawn da, bawb. Galwaf y Cynulliad i drefn, os gwelwch yn dda.
The first item on our agenda this afternoon is item 1, which is questions to the First Minister, and question 1 is Llyr Gruffydd.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw eitem 1, sef cwestiynau i'r Prif Weinidog, a daw cwestiwn 1 gan Llyr Gruffydd.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth i hawlwyr grant byw'n annibynol Cymru yn dilyn dirwyn y grant i ben? OAQ51831
1. Will the First Minister make a statement on support for claimants of the Welsh independent living grant following its cessation? OAQ51831
Diolch. A gaf i ddechrau, os gallaf, drwy roi diolch i'r gwirfoddolwyr sydd wedi gweithio mor galed yn ystod y tywydd garw, y rheini, wrth gwrs, sydd wedi helpu i gael staff y gwasanaeth iechyd i'w gwaith, a hefyd, wrth gwrs, y rheini sydd wedi gweithio mor galed er mwyn sicrhau bod yna lai o bwysau ar y gwasanaeth iechyd, llywodraeth leol ac, wrth gwrs, y gwasanaethau argyfwng?
Rydym ni'n darparu cyllid llawn o £27 miliwn i’r awdurdodau lleol i’w galluogi i ddiwallu anghenion gofal a chymorth y rhai sy’n cael taliadau ar hyn o bryd oddi wrth grant byw’n annibynnol Cymru.
Thank you. May I begin by thanking those volunteers who’ve worked so hard during the very inclement weather, and especially those who have helped to transport health service staff to their places of work, and those who have worked so hard to ensure that there is less pressure on the NHS, local government and, of course, the emergency services?
We are providing full funding of £27 million to local authorities to enable them to meet the care and support needs of those who currently receive payments from the Welsh independent living grant.
Mae pobl ag anableddau ac sy'n derbyn y grant byw'n annibynnol yn dweud wrthyf i mai eu pryder nhw yw colli'r elfen yna o annibyniaeth y mae'r grant yn ei roi iddyn nhw ar lefel bersonol. Maen nhw'n gwerthfawrogi'r annibyniaeth yn fwy nag unrhyw beth arall. Felly, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y byddan nhw'n parhau i fwynhau yr un annibyniaeth pan fydd eich Llywodraeth chi yn dirwyn y grant yna i ben?
People with disabilities who are in receipt of this grant tell me that their greatest concern is losing that element of independence that the grant provides them on a personal level. They appreciate the independence more than anything else. So, what assurance can you give that they will continue to enjoy the same independence when that grant is brought to an end by your Government?
Rydym ni wedi bod yn monitro beth mae'r awdurdodau lleol yn ei wneud, a bydd hynny'n parhau yn ystod y sefyllfa sydd gyda ni ar hyn o bryd, sef y cyfnod newid. O ddechrau'r cyfnod hwnnw ym mis Ebrill y llynedd i ddiwedd y cyfnod hwnnw, bydd beth mae awdurdodau lleol yn eu wneud yn cael ei fonitro. Rydym ni'n gwybod, wrth gwrs, fod unigolion wedi cael eu hasesu hefyd yn ystod yr amser hynny. Rwy'n gwybod hefyd fod y Gweinidog yn gwybod bod eisiau monitro beth yw profiad unigolion ynglŷn â'r broses ar hyn o bryd, ac mae'r Gweinidog yn ystyried pa fath o ffordd ymlaen a ddylai ddigwydd nawr er mwyn sicrhau bod yna fwy o sicrwydd i'r rheini sydd yn derbyn y grant.
We’ve been monitoring what the local authorities have been doing, and that monitoring will continue in the current situation, namely the transition period. From the beginning of that period in April of last year to the end of that period, we will be monitoring the actions of local government. We know, of course, that individuals have been assessed during that same period. I know that the Minister is aware of the need to monitor the experience of individuals as regards the process at present, and the Minister is considering the way forward in order to ensure that there is assurance for those in receipt of the grant.
Thanks for that partial clarification. The independent living fund, pre-devolution, was about giving individuals choice and control over how they spent their money, their fund, to live independently. Initially, the Welsh independent living grant worked that way, but, unlike Scotland and Northern Ireland that have developed their models in partnership with the third sector, you're requiring local authorities to meet with people receiving the grant to agree the support they need to do this. The Save the Welsh Independent Living Grant campaign says that independent living is a rights issue and closing the Welsh independent living grant is a betrayal of disabled people, their families, friends, staff and community because it takes their voice, choice, control and independence away from them. I know that the leader of the campaign met Huw Irranca-Davies in January, and the leader of that campaign subsequently said that this was probably the most important meeting of his life. That's how important this is. Will you, at this final point, please listen to this community and recognise that independence means giving them choice and control, and not having to agree how they should spend their money with well-meaning experts in county hall when they are the real experts in their own lives?
Diolch am yr eglurhad rhannol yna. Diben y gronfa byw'n annibynnol, cyn datganoli, oedd rhoi dewis a rheolaeth i unigolion dros sut yr oeddent yn gwario eu harian, eu cronfa, i fyw'n annibynnol. Ar y cychwyn, dyna sut yr oedd grant byw'n annibynnol Cymru yn gweithio, ond, yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon sydd wedi datblygu eu modelau mewn partneriaeth â'r trydydd sector, rydych chi'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gyfarfod â phobl sy'n cael y grant i gytuno ar y cymorth sydd ei angen arnynt i wneud hyn. Mae ymgyrch Achub Grant Byw'n Annibynnol Cymru yn dweud bod byw'n annibynnol yn fater o hawliau a bod cau grant byw'n annibynnol Cymru yn bradychu pobl anabl, eu teuluoedd, eu ffrindiau, aelodau staff a'r gymuned gan ei fod yn cymryd eu llais, eu dewis, eu rheolaeth a'u hannibyniaeth oddi arnynt. Gwn fod arweinydd yr ymgyrch wedi cyfarfod â Huw Irranca-Davies ym mis Ionawr, a dywedodd arweinydd yr ymgyrch honno wedyn ei bod yn debygol mai hwn oedd cyfarfod pwysicaf ei fywyd. Dyna pa mor bwysig yw hyn. A wnewch chi, ar y pwynt terfynol hwn, wrando ar y gymuned hon os gwelwch yn dda, a chydnabod bod annibyniaeth yn golygu rhoi dewis a rheolaeth iddyn nhw, ac nid gorfod cytuno ar sut y dylen nhw wario eu harian gydag arbenigwyr â bwriadau da yn neuadd y sir pan mai nhw yw'r arbenigwyr gwirioneddol yn eu bywydau eu hunain?
In terms of how we got to where we are, there was an advisory group, as the Member will know, which recommended providing future support through local authorities' social services. Now, the principle behind that was to ensure that all disabled people in Wales were supported to live in the same way, and to ensure that the finite funding—let's remember that transferred from the UK Government—is used directly for that purpose and not on the operating costs of separate arrangements for only some disabled people. We've made sure in Wales that every penny of that money has gone to recipients. That has not been the case elsewhere in the UK.
O ran sut y daethom ni i'r sefyllfa bresennol, roedd grŵp cynghori, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, a argymhellodd ddarparu cymorth yn y dyfodol trwy wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol. Nawr, yr egwyddor y tu ôl i hynny oedd sicrhau bod yr holl bobl anabl yng Nghymru yn cael eu cynorthwyo i fyw yn yr un ffordd, ac i sicrhau bod y cyllid cyfyngedig—a drosglwyddwyd gan Lywodraeth y DU, gadewch i ni gofio—yn cael ei ddefnyddio'n uniongyrchol at y diben hwnnw ac nid ar gostau gweithredu trefniadau ar wahân ar gyfer rhai pobl anabl yn unig. Rydym ni wedi gwneud yn siŵr yng Nghymru bod pob ceiniog o'r arian hwnnw wedi mynd i dderbynwyr. Ni fu hynny'n wir mewn mannau eraill yn y DU.
First Minister, I've been contacted by a number of constituents who are also concerned about the future working of the grant. My constituents are not concerned as to where this funding comes from, whether it's Welsh Government or local authorities. All that concerns them is that they will be given the same level of support. So, what can the Welsh Government do to monitor this new system to ensure that local authorities continue to provide that level of support?
Prif Weinidog, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi sydd hefyd yn bryderus am y ffordd y bydd y grant yn gweithio yn y dyfodol. Nid yw fy etholwyr yn hidio ynghylch o ble daw'r cyllid hwn, pa un a yw hynny gan Lywodraeth Cymru neu awdurdodau lleol. Y cwbl sydd o bwys iddyn nhw yw eu bod yn cael yr un lefel o gymorth. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i fonitro'r system newydd hon i sicrhau bod awdurdodau lleol yn parhau i ddarparu'r lefel honno o gymorth?
Well, that monitoring is continuing. We know that local authorities had reviewed, or were in the process of reviewing, the future support needs of just over 350 of the former ILF recipients in Wales. Out of these, just over 30 had already agreed and were receiving their future support either direct from the authority or by receiving direct payments in order to obtain their support themselves. Now, there is a need, of course, to continue with the monitoring arrangements, as I mentioned earlier on. We want to monitor recipients' experience of the process, and that is what the Minister is considering at the moment in terms of how that might be taken forward.
Wel, mae'r gwaith monitro hwnnw'n parhau. Rydym ni'n gwybod bod awdurdodau lleol wedi adolygu, neu wrthi'n adolygu anghenion cymorth ychydig dros 350 o gyn-dderbynwyr y gronfa byw'n annibynnol yng Nghymru yn y dyfodol. O'r rhain, roedd ychydig dros 30 eisoes wedi cytuno ac yn derbyn eu cymorth yn y dyfodol naill ai'n uniongyrchol gan yr awdurdod neu drwy dderbyn taliadau uniongyrchol er mwyn cael gafael ar eu cymorth eu hunain. Nawr, mae angen, wrth gwrs, parhau gyda'r trefniadau monitro, fel y soniais yn gynharach. Rydym ni eisiau monitro profiad derbynwyr o'r broses, a dyna'r hyn y mae'r Gweinidog yn ei ystyried ar hyn o bryd o ran sut y gellid bwrw ymlaen â hynny.
First Minister, many local authorities appear to be struggling to meet their obligations under the Social Services and Well-being Act (Wales) 2014. For example, many carers across the country have not received carer assessments. The end of the independent living grant places additional pressures on local authority social services. First Minister, can you guarantee that those in receipt of the independent living grant will receive support that is equal to or better than the support they currently receive once local authorities have to provide that support?
Prif Weinidog, mae'n ymddangos bod llawer o awdurdodau lleol yn cael anhawster o ran bodloni eu rhwymedigaethau o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Er enghraifft, mae llawer o ofalwyr ledled y wlad nad ydyn nhw wedi cael asesiadau gofalwyr. Mae diwedd y grant byw'n annibynnol yn rhoi pwysau ychwanegol ar wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol. Prif Weinidog, a allwch chi sicrhau y bydd y rheini sy'n cael y grant byw'n annibynnol yn derbyn cymorth sydd yr un fath neu'n well na'r cymorth y maen nhw'n ei gael ar hyn o bryd pan mai awdurdodau lleol fydd yn darparu'r cymorth hwnnw?
Well, the money has been transferred to local authorities. We want to make sure that the level of care remains at least as good as it has been in the past. And I remind the Member, of course, that the amount we spend on social services per head in Wales is significantly higher than in England.
Wel, mae'r arian wedi ei drosglwyddo i awdurdodau lleol. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod lefel y gofal yn parhau i fod cystal ag y mae wedi bod yn y gorffennol o leiaf. Ac atgoffaf yr Aelod, wrth gwrs, fod y swm yr ydym ni'n ei wario ar wasanaethau cymdeithasol fesul pen yng Nghymru yn sylweddol uwch nag yn Lloegr.
2. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed o ran gostwng yr oed pleidleisio ar gyfer etholiadau yng Nghymru? OAQ51871
2. Will the First Minister provide an update on progress to lower the minimum age for voting in elections in Wales? OAQ51871
Well, we consulted on lowering the voting age for local government elections recently. That change will be implemented for the next elections, given effect through the local government Bill in the autumn. And I know the Llywydd is consulting separately in respect of elections to the Assembly.
Wel, cynhaliwyd ymgynghoriad gennym ar ostwng yr oedran pleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol yn ddiweddar. Bydd y newid hwnnw'n cael ei gyflwyno ar gyfer yr etholiadau nesaf, ac yn cael ei roi ar waith drwy'r Bil llywodraeth leol yn yr hydref. A gwn fod y Llywydd yn ymgynghori ar wahân o ran etholiadau'r Cynulliad.
I thank the First Minister for that reply. There are strong arguments for reducing the voting age to 16, but would the First Minister agree with me that consistency is also an important element in the law, and if somebody is adult enough to be able to participate in choosing the Government of the country at the age of 16, they should be able to drive a car lawfully, to decide for themselves whether to get their bodies tattooed or pierced, they should be able to buy alcohol lawfully, they shouldn't be subject to any rules on film censorship, and so on and so forth? If we are not to have any consistency across the whole range of the law, what possible justification could there be?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Ceir dadleuon cryf dros ostwng yr oedran pleidleisio i 16, ond a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod cysondeb yn elfen bwysig yn y gyfraith hefyd, ac os yw rhywun yn ddigon aeddfed i allu cymryd rhan mewn dewis Llywodraeth y wlad yn 16 oed, y dylai gael gyrru car yn gyfreithlon, penderfynu drosto ei hun a ddylai gael tatŵ neu dwll yn ei gorff, y dylai gael prynu alcohol yn gyfreithlon, ni ddylai fod yn ddarostyngedig i unrhyw reolau ar sensoriaeth ffilmiau, ac yn y blaen? Os nad ydym ni'n mynd i gael unrhyw gysondeb ar draws ystod gyfan y gyfraith, pa gyfiawnhad posibl a allai fod?
Well, there's no consistency in that case now. I believe that 16-year-olds are well able to vote. They're able, for example, to give their consent for medical procedures. Why then should they not be able to form their own minds, make up their own minds, in terms of who to vote for? They can't drive until they're 17, they can't consume alcohol until they're 18, they can't be a competent driver until they're 21, they can't ride any motorcycle of any engine size until they're 24. There are inconsistencies, of course, but, nevertheless, to my mind, 16 is an appropriate age, and the Scots showed this in their referendum, for young people to be able to vote at.
Wel, nid oes unrhyw gysondeb yn hynny o beth nawr. Rwy'n credu bod y gallu gan bobl 16 oed i bleidleisio yn sicr. Maen nhw'n cael, er enghraifft, rhoi eu caniatâd ar gyfer triniaethau meddygol. Pam felly na ddylen nhw gael gwneud eu penderfyniadau eu hunain, ynghylch pwy i bleidleisio drosto? Ni chânt yrru tan eu bod yn 17 oed, ni chânt yfed alcohol tan eu bod yn 18 oed, ni chânt fod yn yrrwr cymwys tan eu bod yn 21 oed, ni chânt reidio unrhyw feic modur o unrhyw faint injan tan eu bod yn 24 oed. Ceir anghysondebau, wrth gwrs, ond, serch hynny, yn fy marn i, mae 16 yn oedran priodol, a dangosodd yr Albanwyr hyn yn eu refferendwm, pan gafodd pobl ifanc bleidleisio ynddo.
First Minister, perhaps you've noted that, in Scotland, in the referendum on Scottish independence, the number of 16 and 17-year-olds who voted was 75 per cent. That compares to 54 per cent for the age group just after that—18 to 24—and a very similar differential was present in the 2017 Scottish local elections. Do you agree with me that engraining a habit to vote early offers great benefit to society and allows us to focus on the responsibilities of citizenship, but also our ability to influence what goes on around us in the world in which we live?
Prif Weinidog, efallai eich bod chi wedi sylwi, yn yr Alban, yn y refferendwm ar annibyniaeth i'r Alban, bod 75 y cant o bobl 16 a 17 oed wedi pleidleisio. Mae hynny'n cymharu â 54 y cant ar gyfer y grŵp oedran yn uniongyrchol ar ôl hynny—18 i 24—ac roedd gwahaniaeth tebyg iawn yn bodoli yn etholiadau lleol yr Alban yn 2017. A ydych chi'n cytuno â mi fod greddfu arfer o bleidleisio yn gynnar yn cynnig budd mawr i gymdeithas ac yn caniatáu i ni ganolbwyntio ar gyfrifoldebau dinasyddiaeth, ond hefyd ein gallu i ddylanwadu ar yr hyn sy'n digwydd o'n cwmpas yn y byd yr ydym ni'n byw ynddo?
Absolutely. In Northern Ireland, in many years gone by, the slogan was, 'Vote early, vote often'. The second bit of it, I suspect, we need to leave out. But the figures speak for themselves. The fact that 16 to 18-year-olds turned out at a far higher rate than those in the immediate age group beyond shows how enthusiastic they are, how engaged they are with the political process, and how important it is that that sense of engagement continues as they get older.
Yn sicr. 'Pleidleisiwch yn gynnar, pleidleisiwch yn aml' oedd y slogan yng Ngogledd Iwerddon flynyddoedd lawer yn ôl. Mae angen i ni adael yr ail ran ohono allan, rwy'n amau. Ond mae'r ffigurau yn siarad drostynt eu hunain. Mae'r ffaith fod pobl 16 i 18 oed wedi pleidleisio ar gyfradd uwch o lawer na'r rheini yn y grŵp oedran uniongyrchol nesaf yn dangos pa mor frwdfrydig ydyn nhw, faint o gysylltiad sydd ganddyn nhw â'r broses wleidyddol, a pha mor bwysig yw hi bod y synnwyr hwnnw o gysylltiad yn parhau wrth iddynt fynd yn hŷn.
Mae Plaid Cymru yn cefnogi estyn yr etholfraint i bobl ifanc 16 ac 17 yn sicr, ond rydym ni'n moyn cael pobl i bleidleisio mewn niferoedd mwy o bob oedran, wrth gwrs. Mae'n rhaid rhoi rheswm da iddyn nhw i bleidleisio ac allwch chi ddim jest disgwyl i bobl bleidleisio oherwydd eich bod chi wedi rhoi'r hawl iddyn nhw. Felly, yn eich cynigion ar gyfer gwella pleidleisio ar gyfer awdurdodau lleol, ble ydych chi'n rhoi'r flaenoriaeth? Ai drwy wneud pob pleidlais i gyfrif drwy system bleidleisio gyfranogol, er enghraifft, drwy newid y dull pleidleisio, gwahanol ddiwrnodau, pleidleisio electronig, pleidleisio mewn gwahanol ddulliau? Lle ydych chi'n meddwl y byddwch chi nid yn unig yn cael y bobl ifanc â'r hawl i bleidleisio, ond yn eu hannog nhw i bleidleisio yn ogystal?
Plaid Cymru supports extending the franchise to young people at 16 and 17-years-old, certainly, but we want to encourage people of all ages to vote in higher numbers, and, to do that, we need to give them good reasons to vote, and you can’t just expect people to vote because you’ve given them the right to do so. So, in your proposals for reforming local authority elections, where are you putting the priority? Is it by ensuring that all votes count via a proportional system, by changing the voting system, elections on different days, electronic voting, voting using different methods? Where do you think you will not only get young people to have the right to vote, but how you will encourage them to vote, too?
Mae yna sgôp i ystyried y ffyrdd y mae pobl yn pleidleisio. Er enghraifft, nid oes dim rheswm pam y dylai pob etholiad fod ar ddydd Iau. Pam na allwn ni gael etholiadau ar y penwythnos? Mae hynny'n digwydd mewn sawl gwlad arall, wrth gwrs. Mae dydd Sul, wrth gwrs, yn hanesyddol, yn mynd i fod yn anodd yng Nghymru, ond mae dydd Sul yn cael ei ddefnyddio mewn sawl gwlad, lle mae mwy o bobl yn gallu mynd mas i bleidleisio. Mewn amser, rwyf i'n credu y gwelwn ni amser lle mae pobl yn gallu pleidleisio mewn ffordd electronig. Mae yna gwestiynau, wrth gwrs, ynglŷn â diogelwch, ond rwyf i'n siwr, ymhen amser, y byddai hynny'n cael ei ddatrys. Ond beth sy'n hollbwysig yw sicrhau bod pobl eisiau pleidleisio, eu bod nhw'n gwybod sut mae'r system yn gweithio, eu bod nhw eisiau pleidleisio, ac wedyn, wrth gwrs, ystyried ym mha ffyrdd yn y dyfodol y bydd modd ei wneud e'n rhwyddach iddyn nhw wneud hynny.
Well, there is scope to consider the methods that people use to vote. For example, there’s no reason why every election has to be on a Thursday. Why can’t we have elections on the weekend? That happens in a number of other countries. Historically, Sunday would be difficult in Wales, but voting happens on the weekend in a number of countries, where more people can go out to vote. In time, I’m sure we will see people being able to vote electronically. Of course, there are issues regarding the security of doing that, but I’m sure they will be resolved. What is crucial is that we ensure that people want to vote, that they understand how the system works, that they have a desire to vote, and then, of course, consider how we could facilitate that further.
First Minister, the proposals announced by the Welsh Government in January to lower the voting age to 16 in local council elections achieved wide cross-party support, and, as the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services has stated,
'Local democracy is all about participation.'
First Minister, it is our duty to ensure the political rights that we bestow on all our children are allied with commensurate political activity and literacy. What actions, therefore, can the Welsh Government take to ensure that every Welsh child, wherever they are born and educated in Wales, has access to comprehensive and universal civic education at the heart of their education to ensure that they are politically literate on the governance of Wales and the United Kingdom?
Prif Weinidog, cafodd y cynigion a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Ionawr i ostwng yr oedran pleidleisio i 16 mewn etholiadau cyngor lleol gefnogaeth drawsbleidiol eang, ac, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus wedi ei ddatgan,
'Mae democratiaeth leol yn dibynnu'n llwyr ar y rhai sy'n cymryd rhan.'
Prif Weinidog, mae'n ddyletswydd arnom i sicrhau bod yr hawliau gwleidyddol yr ydym ni'n eu rhoi i'n holl blant wedi eu hategu gan weithgaredd a llythrennedd gwleidyddol cymesur. Pa gamau, felly, all Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru, ble bynnag y mae wedi ei eni a'i addysgu yng Nghymru, yn cael mynediad at addysg ddinesig gynhwysfawr a chyffredinol a bod hynny wrth wraidd ei addysg i sicrhau ei fod yn wleidyddol llythrennog ynghylch llywodraethiad Cymru a'r Deyrnas Unedig?
Well, we are developing a new curriculum for Wales and one of the four purposes of the new curriculum is that young people leave education as ethical, informed citizens who are able to understand and exercise their human and democratic responsibilities and rights. Of course, making sure that happens in practice will be an important part of the curriculum, because we know that education is about qualifications, yes, but it's also about developing the whole person and the whole person's knowledge of society around them.
Wel, rydym ni'n datblygu cwricwlwm newydd i Gymru, ac un o bedwar diben y cwricwlwm newydd yw bod pobl ifanc yn gadael addysg fel dinasyddion moesegol a gwybodus sy'n gallu deall ac arfer eu cyfrifoldebau a'u hawliau dynol a democrataidd. Wrth gwrs, bydd gwneud yn siŵr bod hynny'n digwydd mewn gwirionedd yn rhan bwysig o'r cwricwlwm, oherwydd rydym ni'n gwybod bod addysg yn ymwneud â chymwysterau, ydy, ond mae'n ymwneud hefyd â datblygu'r unigolyn cyfan a gwybodaeth yr unigolyn cyfan am y gymdeithas o'i gwmpas.
We'll now turn to the party leaders to question the First Minister, and the first up today is the leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.
Trown nawr at arweinwyr y pleidiau i holi'r Prif Weinidog, ac arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood, sydd gyntaf heddiw.
Diolch yn fawr iawn. First Minister, the media has reported today that at least 271 highly vulnerable mental health patients have died over the last six years after failings in NHS care, and that 136 NHS bodies have been given legal warnings by coroners. As is often the case, the report refers to patients in England and Wales. Can you tell us whether any Welsh NHS body has been subject to a legal warning by coroners regarding the death of a mental health patient?
Diolch yn fawr iawn. Prif Weinidog, mae'r cyfryngau wedi adrodd heddiw fod o leiaf 271 o gleifion iechyd meddwl agored iawn i niwed wedi marw dros y chwe blynedd diwethaf yn dilyn methiannau yng ngofal y GIG, a bod 136 o gyrff y GIG wedi cael rhybuddion cyfreithiol gan grwneriaid. Fel sy'n aml yn wir, mae'r adroddiad yn cyfeirio at gleifion yng Nghymru a Lloegr. A allwch chi ddweud wrthym pa un a oes unrhyw gorff GIG yng Nghymru wedi bod yn destun rhybudd cyfreithiol gan grwneriaid ynghylch marwolaeth claf iechyd meddwl?
I'm not aware of one, but I will write to the leader of Plaid Cymru with more information on that.
Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw un, ond byddaf yn ysgrifennu at arweinydd Plaid Cymru gyda mwy o wybodaeth am hynny.
Okay, thank you for that.
There have been many calls for an inquiry into these deaths, including calls from your own party. Now, we know that there have been failings in mental health care in Wales. We can all remember the Tawel Fan scandal. So, I don't think there's any room for complacency on this question. Suicide rates are higher in Wales than they are in Scotland and England, yet we also know that a minority of people who lose their lives have had contact with mental health services in the year prior to their death. This suggests that the mental health needs of all, but possibly young people in particular, are not being met. Can our public services be more proactive in identifying and supporting people who are experiencing mental health crises to get help earlier, and do you have an access problem with your mental health services?
Iawn, diolch am hynny.
Bu llawer o alwadau am ymchwiliad i'r marwolaethau hyn, gan gynnwys galwadau gan eich plaid eich hun. Nawr, rydym ni'n gwybod y bu methiannau ym maes gofal iechyd meddwl yng Nghymru. Rydym ni i gyd yn gallu cofio sgandal Tawel Fan. Felly, nid wyf yn credu bod unrhyw le i laesu dwylo o ran y cwestiwn hwn. Mae cyfraddau hunanladdiad yn uwch yng Nghymru nag y maen nhw yn yr Alban a Lloegr, ac eto rydym ni hefyd yn gwybod bod lleiafrif o bobl sy'n colli eu bywydau wedi bod mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y flwyddyn cyn eu marwolaeth. Mae hyn yn awgrymu nad yw anghenion iechyd meddwl pawb, ond pobl ifanc yn enwedig o bosibl, yn cael eu diwallu. A all ein gwasanaethau cyhoeddus fod yn fwy rhagweithiol o ran nodi a chynorthwyo pobl sy'n dioddef argyfyngau iechyd meddwl i gael cymorth yn gynharach, ac a oes gennych chi broblem mynediad gyda'ch gwasanaethau iechyd meddwl?
I think there are issues with certain sections of the population not accessing services, not wanting to or not recognising where they may have symptoms that imply a negative state of mental health. Of course, through the schools, we have a support system now that helps young people, and we would encourage GPs, as they talk to people who come to see them perhaps with physical ailments, to actually try to identify whether there is something deeper that is affecting a person's overall state of health.
Rwy'n credu bod problemau gyda rhannau penodol o'r boblogaeth nad ydynt yn cael gafael ar wasanaethau, sydd ddim eisiau neu ddim yn cydnabod y gallai fod ganddyn nhw symptomau sy'n awgrymu cyflwr iechyd meddwl negyddol. Wrth gwrs, drwy'r ysgolion, mae gennym ni system gymorth erbyn hyn sy'n helpu pobl ifanc, a byddem yn annog meddygon teulu, gan eu bod nhw'n siarad â phobl sy'n dod i'w gweld gydag anhwylderau corfforol efallai, i geisio canfod pa un a oes rhywbeth dyfnach sy'n effeithio ar gyflwr iechyd cyffredinol rhywun.
I think you can do much more than that, First Minister. We know that children and young people with mental health difficulties go an average of 10 years between first becoming unwell and getting any help. And many of us here in this room, I'm sure, will have casework of patients who have had to fight to get any support at all.
Now, I've got reason to believe that the number of people detained by the police under section 136 for their own safety, which is due to be published soon, will have gone up dramatically. I've also been informed that because some patients are not deemed to be at immediate risk, despite having been sectioned, they can be waiting days for transfer. Service capacity is clearly inadequate to deal with crisis, and reducing the usage of section 136 has to now be a priority for your Government.
I will come back to this issue when those figures are published, but wouldn't you agree with me now that it's a good time to have a wider inquiry into our emergency mental health system to identify these failings? Isn't it time to stop pretending that everything is fine, when clearly these figures demonstrate that it's not?
Rwy'n credu y gallwch chi wneud llawer mwy na hynny, Prif Weinidog. Rydym ni'n gwybod bod 10 mlynedd ar gyfartaledd yn mynd heibio rhwng yr adeg y bydd plant a phobl ifanc ag anawsterau iechyd meddwl yn mynd yn sâl gyntaf a'r adeg y byddant yn cael cymorth. A bydd gan lawer ohonom ni yma yn yr ystafell hon, rwy'n siŵr, waith achos cleifion sydd wedi gorfod brwydro i gael unrhyw gymorth o gwbl.
Nawr, mae gen i reswm i gredu y bydd nifer y bobl a gedwir gan yr heddlu o dan adran 136 i sicrhau eu diogelwch eu hunain, a fydd yn cael ei gyhoeddi'n fuan, wedi cynyddu'n aruthrol. Fe'm hysbyswyd hefyd, gan nad ystyrir bod rhai cleifion mewn perygl uniongyrchol, er iddynt gael eu cadw o dan y gyfraith, y gallant fod yn aros diwrnodau am gael eu trosglwyddo. Mae capasiti'r gwasanaeth yn amlwg yn annigonol i ymdrin ag argyfwng, ac mae'n rhaid i leihau'r defnydd o adran 136 fod yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth chi erbyn hyn.
Byddaf yn dychwelyd at y mater hwn pan fydd y ffigurau hynny'n cael eu cyhoeddi, ond oni fyddech chi'n cytuno â mi nawr ei bod hi'n amser da i gael ymchwiliad ehangach i'n system iechyd meddwl brys i nodi'r methiannau hyn? Onid yw'n amser rhoi'r gorau i esgus bod popeth yn iawn, pan fod y ffigurau hyn yn dangos yn eglur nad yw popeth yn iawn?
I think it's important to wait to see what those figures actually show, and then, on the basis of what we find, to see what action needs to be taken. In terms of mental health in Wales, we've seen the provision for children and young people improve substantially with the extra money—£8 million, if I remember—that went into those services, and, of course, what is being done in schools to assist young people as well. She mentions figures that are yet to come out. I think it's important to wait until those figures are out and then make an assessment of what more needs to be done in order to bring the figure down—those who are subject to section 136 orders and, of course, those who, tragically, take their own lives.
Mae'n bwysig i ni aros i weld beth mae'r ffigurau hynny yn ei ddangos mewn gwirionedd, ac yna, ar sail yr hyn a welwn, gweld pa gamau sydd angen eu cymryd. O ran iechyd meddwl yng Nghymru, rydym ni wedi gweld y ddarpariaeth i blant a phobl ifanc yn gwella'n sylweddol gyda'r arian ychwanegol—£8 miliwn, os cofiaf—a aeth i mewn i'r gwasanaethau hynny, ac, wrth gwrs, yr hyn sy'n cael ei wneud mewn ysgolion i gynorthwyo pobl ifanc hefyd. Mae hi'n sôn am y ffigurau nad ydynt wedi eu cyhoeddi eto. Rwy'n credu ei bod yn bwysig aros tan i'r ffigurau hynny gael eu cyhoeddi ac yna gwneud asesiad o beth arall sydd angen ei wneud i ostwng y ffigur—y rheini sy'n destun gorchmynion adran 136 ac, wrth gwrs, y rheini sydd, yn drasig, yn lladd eu hunain.
The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. First Minister, I join you in your comments earlier, when you answered question 1, on the heroic efforts of the emergency services and everyone over the winter weather that we had back last Thursday. There have been some heroic stories, but also some heart-warming ones as well. Equally, it boils down to the fact that what local authorities, health boards and other public bodies are facing once the clean-up operation is complete is a rather large financial bill that will land in treasurers' departments the length and breadth of local authorities across Wales. What discussions, if any, at this very early stage, has the Welsh Government had with public sector bodies—health boards and local authorities—in helping them meet this financial bill, which they weren't expecting this late in the winter?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, ymunaf â chi yn eich sylwadau yn gynharach, wrth ateb cwestiwn 1, ar ymdrechion arwrol y gwasanaethau brys a phawb yn ystod y tywydd gaeafol a gawsom ddydd Iau diwethaf. Bu rhai hanesion arwrol, ond rhai calonogol hefyd. Ond hefyd, hanfod hyn yw'r ffaith mai'r hyn y mae awdurdodau lleol, byrddau iechyd a chyrff cyhoeddus eraill yn ei wynebu ar ôl cwblhau'r gwaith glanhau yw bil ariannol braidd yn fawr a fydd yn cyrraedd adrannau trysoryddion ar hyd a lled awdurdodau lleol ledled Cymru. Pa drafodaethau, os o gwbl, ar yr adeg gynnar iawn hon, mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda chyrff sector cyhoeddus—byrddau iechyd ac awdurdodau lleol—i'w helpu i dalu'r bil ariannol hwn, nad oeddent yn ei ddisgwyl mor hwyr â hyn yn y gaeaf?
There have been discussions with local authorities. At this moment in time, we have asked local authorities to quantify what the extra pressures might be in order for us to better understand the situation.
Cafwyd trafodaethau gydag awdurdodau lleol. Ar hyn o bryd, rydym ni wedi gofyn i awdurdodau lleol roi syniad o beth allai'r pwysau ychwanegol fod fel y gallwn ddeall y sefyllfa yn well.
I take it from that that there will be Welsh Government support coming forward for local authorities, First Minister, in particular some of the ones here in the south, which seem to have had the biggest quantity of snow dropped on them.
But I would like to ask you a question about the National Procurement Service, which the Public Accounts Committee looked at yesterday and which the auditor general has highlighted as being particularly poor value for money for the Welsh pound. When it was first brought forward, the then finance Secretary to the Welsh Government said that this was going to be a collaborative model to actually deliver savings in public procurement—£4 billion of public procurement goes on here in Wales. The initial sum allocated was to try to save money—around £1 billion of public procurement on electricity costs and other costs that are met. It was deemed a
'very Welsh way to meet Welsh business needs but also value for money for the Welsh pound'.
Well, virtually on all counts it seems to have missed its goals. What are you doing, First Minister, as a Government, to either make this system work better or actually reform it totally so we can get better value for the Welsh pound?
Rwy'n deall felly y bydd cymorth gan Lywodraeth Cymru yn cael ei roi i awdurdodau lleol, Prif Weinidog, yn enwedig rhai o'r rheini yma yn y de, y mae'n ymddangos y disgynnodd y rhan fwyaf o'r eira arnynt.
Ond hoffwn ofyn cwestiwn i chi am y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, yr edrychodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus arno ddoe ac y mae'r archwilydd cyffredinol wedi amlygu ei fod yn werth arbennig o wael am arian am y bunt Gymreig. Pan gafodd ei gyflwyno gyntaf, dywedodd Ysgrifennydd cyllid Llywodraeth Cymru ar y pryd bod hwn yn mynd i fod yn fodel cydweithredol i gyflawni arbedion o ran caffael cyhoeddus—mae gwerth £4 biliwn o gaffael cyhoeddus yn digwydd yma yng Nghymru. Bwriad y swm cychwynnol a ddyrannwyd oedd ceisio arbed arian—gwerth tua £1 biliwn o gaffael cyhoeddus ar gostau trydan a chostau eraill a delir. Ystyriwyd ei bod yn
ffordd Gymreig iawn o ddiwallu anghenion busnes Cymru ond hefyd gwerth am arian am y bunt Gymreig.
Wel, mae'n ymddangos ei fod wedi methu ei dargedau ar bob agwedd bron. Beth ydych chi'n ei wneud, Prif Weinidog, fel Llywodraeth, i naill ai wneud i'r system hon weithio'n well neu ei diwygio'n llwyr fel y gallwn ni gael gwell gwerth am y bunt Gymreig?
First of all, it has to be said that the NPS hasn't lost money. It's not yet at the point where it can pay for itself from levy subscriptions, but the service is on target to secure the public purchasing services envisaged, and that's about £40 million so far. The NPS actually belongs to its 73 members across the public service. It is governed by an independently chaired board, comprised of representatives of the membership. We have hosted the service and we have supported it financially, but we don't actually own the NPS alone.
I can say that uptake of NPS frameworks has increased steadily since it became fully operational in 2015, and it's still increasing. An indicative figure for spend for 2016 was £234 million, an increase of over 50 per cent on the previous year, and that means indicative savings of £14.8 million. So, we know that the service is growing. It wouldn't be the case to say that it has lost money, but it's not yet in a position where its levy subscriptions are covering its costs.
Yn gyntaf oll, mae'n rhaid dweud nad yw'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi colli arian. Nid yw wedi cyrraedd y pwynt eto lle y gall dalu amdano ei hun o gyfraniadau ardoll, ond mae'r gwasanaeth ar y trywydd iawn i sicrhau'r gwasanaethau prynu cyhoeddus a ragwelwyd, ac mae hynny oddeutu £40 miliwn hyd yma. Mae'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn eiddo i'r 73 o aelodau ar draws y gwasanaeth cyhoeddus mewn gwirionedd. Caiff ei lywodraethu gan fwrdd dan gadeiryddiaeth annibynnol, sy'n cynnwys cynrychiolwyr o blith yr aelodaeth. Rydym ni wedi cynnal y gwasanaeth ac wedi ei gynorthwyo'n ariannol, ond nid ydym ni'n berchen ar y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar ein pennau ein hunain.
Gallaf ddweud bod y nifer sy'n manteisio ar fframweithiau'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi cynyddu'n gyson ers iddo ddod yn gwbl weithredol yn 2015, ac mae'n dal i gynyddu. £234 miliwn oedd y ffigur dangosol ar gyfer gwariant yn 2016, cynnydd o dros 50 y cant o'r flwyddyn flaenorol, ac mae hynny'n golygu arbedion dangosol o £14.8 miliwn. Felly, rydym ni'n gwybod bod y gwasanaeth yn tyfu. Ni fyddai'n wir dweud ei fod wedi colli arian, ond nid yw mewn sefyllfa eto lle mae ei gyfraniadau ardoll yn talu ei gostau.
First Minister, it's unable to pay the initial capital that you made available to it of £6 million, or its annual running costs of £2.5 million. In its first year, it was only able to attract £330,000 of levy money, as you put it. It has missed virtually every target that was set in its first year—it's now in year 3. By any measure, what could have been an exciting National Procurement Service, actually delivering real value back to the taxpayer, has failed to achieve its goals. If you look at Welsh Government procurement, only 32 per cent of its own procurement is localised here in Wales. With your document 'Prosperity for All', you talk about delivering greater payback to communities across the length and breadth of Wales. Well, using the procurement service, you've failed in its first three years. How are you going to actually meet the policy initiative that is in your 'Prosperity for All' document with, obviously, delivering that Welsh pound back to businesses?
Prif Weinidog, nid yw'n gallu talu'r cyfalaf cychwynnol o £6 miliwn a roesoch chi ar gael iddo, na'i gostau rhedeg blynyddol o £2.5 miliwn. Yn ei flwyddyn gyntaf, llwyddodd i ddenu dim ond £330,000 o arian ardoll, fel yr ydych chi'n ei ddweud. Mae wedi methu bron bob targed a bennwyd ar ei gyfer yn ei flwyddyn gyntaf—mae ym mlwyddyn 3 erbyn hyn. Ar sail unrhyw fesuriad, mae'r hyn a allasai fod wedi bod yn Wasanaeth Caffael Cenedlaethol cyffrous, ac yn cynnig gwerth gwirioneddol yn ôl i'r trethdalwr, wedi methu â chyrraedd ei nodau. Os edrychwch chi ar gaffael Llywodraeth Cymru, dim ond 32 y cant o'i gaffael ei hun sy'n lleol yma yng Nghymru. Yn eich dogfen 'Ffyniant i Bawb', rydych chi'n trafod ad-dalu mwy i gymunedau ar hyd a lled Cymru. Wel, gan ddefnyddio'r gwasanaeth caffael, rydych chi wedi methu yn ystod ei dair blynedd cyntaf. Sut ydych chi'n mynd i gyflawni'r fenter polisi sydd yn eich dogfen 'Ffyniant i Bawb' mewn gwirionedd gan, yn amlwg, ddarparu'r bunt Gymreig honno yn ôl i fusnesau?
We're confident that the NPS is on target. What the NPS needs to consider is whether to increase the subscription in order to provide more revenue for itself to cover those costs in the future. But we're confident that it's on course to meet its target and, as I say, the public purchasing savings that are envisaged as part of that target we believe we will meet. What we do know is that around £40 million has been saved so far through the procurement service.
Rydym ni'n ffyddiog bod y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar y trywydd iawn. Yr hyn y mae angen i'r gwasanaeth ei ystyried yw pa un a ddylid cynyddu'r cyfraniad er mwyn darparu mwy o refeniw i'w hun i dalu'r costau hynny yn y dyfodol. Ond rydym ni'n ffyddiog ei fod ar y trywydd iawn i gyrraedd ei darged ac, fel y dywedais, rydym ni'n credu y byddwn yn bodloni'r arbedion prynu cyhoeddus a ragwelwyd yn rhan o'r targed hwnnw. Yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw bod tua £40 miliwn wedi cael ei arbed hyd yma drwy'r gwasanaeth caffael.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Thank you, Deputy Presiding Officer. All Members, I'm sure, are pleased, albeit in varying degrees, to see the return safely of the First Minister from the United States of America. I read the written statement that was published this morning by the Welsh Government of what he did on his trip there, and I was quite surprised to see that there was no mention of any meetings with members of the United States Government administration. And on the very day President Trump announced that he was intending to see tariffs introduced on steel from all parts of the world, the First Minister was meeting the person who lost to President Trump in the presidential election, Hillary Clinton. Shouldn't the First Minister be more interested in playing power politics than the politics of impotence?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r holl Aelodau, rwy'n siŵr, yn falch, er i wahanol raddau, o weld y Prif Weinidog yn dychwelyd yn ddiogel o Unol Daleithiau America. Darllenais y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd y bore yma gan Lywodraeth Cymru ar yr hyn a wnaeth ar ei daith yno, a chefais fy synnu braidd o weld nad oedd unrhyw sôn am unrhyw gyfarfodydd ag aelodau gweinyddiaeth Llywodraeth yr Unol Daleithiau. Ac ar yr union ddiwrnod y cyhoeddodd yr Arlywydd Trump ei fod yn bwriadu cyflwyno tariffau ar ddur o bob rhan o'r byd, roedd y Prif Weinidog yn cyfarfod y sawl a gollodd i'r Arlywydd Trump yn yr etholiad arlywyddol, Hillary Clinton. Oni ddylai fod gan y Prif Weinidog fwy o ddiddordeb mewn chwarae gwleidyddiaeth bŵer na gwleidyddiaeth analluedd?
I'm not sure whether the leader of UKIP thinks I should have broken down the door of the White House in order to demand a meeting with the President of the US. It doesn't work that way, I can assure him. But, of course, the issue of steel tariffs puts a very big hole in his view of the world, a post-Brexit world, because we were told by him and by others that the way was now open for us to do a deal, a free trade agreement, with the US, and yet one of the first things the US has done is impose tariffs on steel that we actually export to the US. It's not a very friendly action, is it?
Nid wyf i'n siŵr a yw arweinydd UKIP yn credu y dylwn i fod wedi torri drws y Tŷ Gwyn i lawr er mwyn mynnu cyfarfod gydag Arlywydd yr Unol Daleithiau. Nid yw'n gweithio felly, gallaf ei sicrhau. Ond, wrth gwrs, mae mater y tariffau ar ddur yn rhoi twll mawr iawn yn ei safbwynt o'r byd, byd ar ôl Brexit, oherwydd fe'n hysbyswyd ganddo ef a chan eraill bod y ffordd yn agored bellach i ni ddod i gytundeb, cytundeb masnach rydd, gyda'r Unol Daleithiau, ac eto un o'r pethau cyntaf y mae'r Unol Daleithiau wedi ei wneud yw cyflwyno tariffau ar ddur yr ydym ni'n ei allforio i'r Unol Daleithiau. Nid yw'n gam cyfeillgar iawn, yw e'?
The First Minister knows that the United States' concern about steel exports to the United States is not with Britain, because actually there's been an 11 per cent reduction in the volume and value of steel that is exported from the UK to the US in the last two years. The quarrel is with countries like China, which produces half the world's steel and where there's massive excess capacity equivalent to the entire consumption of steel in the United States over one year, and countries like Vietnam and Canada, which export to the United States 10 times as much steel as we do. The President is concerned about the effect of the North American free trade agreement with Canada and Mexico. We happen to be caught up in the slipstream of all this. The response of the European Union to the President's announcement is likely to be disastrous whilst we are within the customs union, because the European Commission now says it wants to retaliate by introducing tariffs on cars, perhaps, and other manufactured goods, which could have massive impacts upon British workers' jobs and Welsh workers' jobs over many parts of the country. If we had an independent trade policy outside the customs union of the EU, we would perhaps be able to strike our own deals with other countries, in particular the United States, which is our biggest single trading partner apart from the 27 countries of the EU.
Mae'r Prif Weinidog yn gwybod nad yw pryder yr Unol Daleithiau am allforion dur i'r Unol Daleithiau yn ymwneud â Phrydain, oherwydd bu gostyngiad o 11 y cant i gyfanswm a gwerth dur sy'n cael ei allforio o'r DU i'r Unol Daleithiau yn ystod y ddwy flynedd diwethaf. Mae'r ddadl gyda gwledydd fel Tsieina, sy'n cynhyrchu hanner dur y byd a lle ceir capasiti dros ben enfawr sy'n cyfateb i'r holl ddefnydd o ddur yn yr Unol Daleithiau mewn blwyddyn, a gwledydd fel Fiet-nam a Chanada, sy'n allforio 10 gwaith gymaint o ddur i'r Unol Daleithiau ag yr ydym ni. Mae'r Arlywydd yn poeni am effaith cytundeb masnach rydd Gogledd America gyda Chanada a Mecsico. Rydym ni'n digwydd bod wedi ein dal yng nghysgod hyn i gyd. Mae ymateb yr Undeb Ewropeaidd i gyhoeddiad yr Arlywydd yn debygol o fod yn drychinebus tra ein bod ni yn yr undeb tollau, gan fod y Comisiwn Ewropeaidd yn dweud nawr ei fod eisiau dial trwy gyflwyno tariffau ar geir, efallai, a nwyddau eraill a weithgynhyrchir, a allai gael effaith enfawr ar swyddi gweithwyr Prydain a swyddi gweithwyr yng Nghymru mewn sawl rhan o'r wlad. Pe byddai gennym ni bolisi masnach annibynnol y tu allan i undeb tollau yr UE, efallai y byddem ni'n gallu cytuno ein cytundebau ein hunain gyda gwledydd eraill, yn enwedig yr Unol Daleithiau, sef ein partner masnachu unigol mwyaf heblaw am 27 gwlad yr UE.
Let me try and educate him. First of all, US businesses want to see free trade. That much is true. The US Government does not. It does not. These steel tariffs are being imposed on all countries. He may be right in saying that China and other countries are the main target, but this is a blunt instrument that's being used against all. No-one has said in the US administration that the UK will be exempt in some way, or the EU will be exempt in some way. This is a tariff against all. He then criticises the European Union for suggesting that there may be retaliation. What does he expect? Is he saying that if the UK was not in the EU, there would be no action by the UK Government? Because if he wants a definition of impotence, he's just given it.
Gadewch i mi geisio ei addysgu. Yn gyntaf oll, mae busnesau'r Unol Daleithiau eisiau gweld masnach rydd. Mae cymaint â hynny'n wir. Nid yw Llywodraeth yr Unol Daleithiau eisiau gweld hynny. Dyw hi ddim. Mae'r tariffau dur hyn yn cael eu gosod ar bob gwlad. Efallai ei fod yn iawn wrth ddweud mai Tsieina a gwledydd eraill yw'r prif darged, ond mae hwn yn erfyn di-awch sy'n cael ei ddefnyddio yn erbyn pawb. Does neb wedi dweud yng ngweinyddiaeth yr Unol Daleithiau y bydd y DU wedi ei heithrio mewn rhyw ffordd, neu y bydd yr UE wedi ei eithrio mewn rhyw ffordd. Mae hwn yn dariff yn erbyn pawb. Mae wedyn yn beirniadu'r Undeb Ewropeaidd am awgrymu y bydd dial. Beth mae e'n ei ddisgwyl? A yw e'n dweud pe na byddai'r DU yn yr UE, na fyddai unrhyw gamau gan Lywodraeth y DU? Oherwydd os mai diffiniad o analluedd y mae ef ei eisiau, mae ef newydd ei roi.
The question is whether we should attempt to solve these problems by diplomacy and sensible talking to other parties, or engage in the kind of megaphone bellicosity that has come out of Brussels in the last few days. There are very serious issues at stake her. Other countries like Germany and Spain export far more steel to the United States than Britain does. So, Britain is not the cause of the current problems and concerns in the United States. Whilst it's true the announcement that's been made so far is on the basis of this tariff applying universally throughout the world, the details of what's proposed are not yet published, of course, and those are up for negotiation. The US commerce secretary has said as much.
So, I revert to the first question I asked the First Minister: does he not think it would have been sensible to open some channels of communication, even if it wasn't at the level of the President of the United States himself, who is very pro-British—it's obvious from the things that he's said in the time that he's been in office—[Interruption.] Well, Members can laugh, but the United States is globally a vastly important influence upon the economy and in particular on jobs and the livelihoods of people in this country. We should surely want to get on as well as we could with the leader of the free world and with one of our most important trading partners.
Y cwestiwn yw a ddylem ni geisio datrys y problemau hyn trwy ddiplomyddiaeth a siarad synhwyrol a phartïon eraill, neu gymryd rhan yn y math o gwerylgarwch megaffon a glywyd o Frwsel yn y dyddiau diwethaf. Mae materion difrifol iawn yn y fantol yn y fan yma. Mae gwledydd eraill fel yr Almaen a Sbaen yn allforio llawer mwy o ddur i'r Unol Daleithiau nag y mae Prydain. Felly, nid Prydain yw achos y problemau a'r pryderon presennol yn yr Unol Daleithiau. Er ei bod hi'n wir bod y cyhoeddiad a wnaed hyd yma ar sail y ffaith y bydd y tariff hwn yn berthnasol yn gyffredinol ledled y byd, nid yw manylion yr hyn a gynigir wedi eu cyhoeddi eto, wrth gwrs, ac mae'r rheini i'w trafod. Mae ysgrifennydd masnach yr Unol Daleithiau wedi dweud hynny.
Felly, trof yn ôl at y cwestiwn cyntaf a ofynnais i'r Prif Weinidog: onid yw'n credu byddai wedi bod yn synhwyrol agor rhai sianelau cyfathrebu, hyd yn oed os nad oedd ar lefel Arlywydd yr Unol Daleithiau ei hun, sy'n sicr o blaid Prydain—mae'n amlwg o'r pethau y mae wedi eu dweud yn ystod y cyfnod y mae wedi bod yn y swydd—[Torri ar draws.] Wel, gall yr Aelodau chwerthin, ond mae'r Unol Daleithiau yn ddylanwad aruthrol o bwysig ar yr economi yn fyd-eang, ac yn enwedig ar swyddi a bywoliaeth pobl yn y wlad hon. Does bosib na ddylem ni fod eisiau cyd-dynnu cystal ag y gallwn gydag arweinydd y byd rhydd a chydag un o'n partneriaid masnachu pwysicaf.
Well, he talks about megaphone bellicosity without any sense of irony and blames Brussels for it. I have to say, the reality is that the current US Government—I don't believe this is a view shared by US businesses at all, nor those who invest in Wales—wants to impose 24 per cent tariffs on steel from the UK. I agree with him; the UK is not the main target for these tariffs, but is caught up in it anyway. Now, the Prime Minister herself has spoken to the President, to no effect at all, in terms of these tariffs being lifted. Now, is he really saying that if the US imposes tariffs on goods coming into the US, that the UK and the EU should do nothing at all in response? I'm afraid that's not the way the world works.
I'd prefer to see a situation where the US has freer trade with the EU and, by definition, the UK, but it may have escaped his attention that the US has the most protectionist Government it has had for many, many decades. It is not interested in free trade deals that are not wholly of benefit to the US. When I was in the US, one of the themes that emerged was that the NAFTA negotiations are based on the US demanding everything for itself and no flexibility as far as Canada and Mexico are both concerned. You cannot be a protectionist Government on the one hand and then say you want to have free trade on the other. I very much regret the announcement that was made by the US President in terms of steel tariffs. It may have an effect on the Welsh steel industry, but to sit back and do nothing is the most impotent response imaginable.
Wel, mae'n sôn am gwerylgarwch megaffon heb unrhyw synnwyr o eironi ac yn rho'r bai ar Frwsel am hynny. Mae'n rhaid imi ddweud, y realiti yw bod Llywodraeth bresennol yr Unol Daleithiau—nid wyf yn credu bod hon yn farn a rennir gan fusnesau'r Unol Daleithiau o gwbl, na'r rheini sy'n buddsoddi yng Nghymru—eisiau cyflwyno tariffau o 24 y cant ar ddur o'r DU. Rwy'n cytuno ag ef; nid y DU yw'r prif darged ar gyfer y tariffau hyn, ond mae'n rhan ohonynt beth bynnag. Nawr, mae Prif Weinidog y DU ei hun wedi siarad â'r Arlywydd, heb unrhyw effaith o gwbl, o ran dileu'r tariffau hyn. Nawr, a yw ef wir yn dweud os bydd yr Unol Daleithiau yn cyflwyno tariffau ar nwyddau sy'n dod i mewn i'r Unol Daleithiau, na ddylai'r DU a'r UE wneud dim byd o gwbl mewn ymateb? Mae gen i ofn nad dyna'r ffordd y mae'r byd yn gweithio.
Byddai'n well gen i weld sefyllfa lle mae gan yr Unol Daleithiau fasnach fwy rhydd gyda'r UE a, thrwy ddiffiniad, y DU, ond efallai nad yw wedi sylwi bod gan yr Unol Daleithiau y Llywodraeth fwyaf ddiffyndollol y bu ganddynt ers degawdau lawer iawn. Nid oes ganddi ddiddordeb mewn cytundebau masnach rydd nad ydynt yn gyfan gwbl o fudd i'r Unol Daleithiau. Pan oeddwn i yn yr Unol Daleithiau, un o'r themâu a ddaeth i'r amlwg oedd bod y trafodaethau NAFTA wedi eu seilio ar yr Unol Daleithiau yn mynnu popeth i'w hun a dim hyblygrwydd cyn belled ag y mae Canada a Mecsico yn y cwestiwn. Ni allwch fod yn Llywodraeth ddiffyndollol ar y naill law ac yna dweud eich bod chi eisiau cael masnach rydd ar y llall. Rwy'n gresynu'n fawr y cyhoeddiad a wnaed gan Arlywydd yr Unol Daleithiau o ran tariffau dur. Efallai y bydd yn cael effaith ar ddiwydiant dur Cymru, ond eistedd yn ôl a gwneud dim yw'r ymateb mwyaf analluog y gellir ei ddychmygu.
Thank you. We now move back to questions on the order paper. Question 3, Mark Reckless.
Diolch. Symudwn yn ôl at gwestiynau ar y papur trefn nawr. Cwestiwn 3, Mark Reckless.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynnydd a wnaed o ran hyrwyddo masnach Cymru ag Unol Daleithiau America? OAQ51877
3. Will the First Minister make a statement on progress made in promoting Welsh trade with the United States of America? OAQ51877
Yes. I refer the Member to my written statement, which was issued earlier today.
Gwnaf. Cyfeiriaf yr Aelod at fy natganiad ysgrifenedig, a gyhoeddwyd yn gynharach heddiw.
The First Minister went to the United States promoting a free trade deal between the UK and the United States. He came back saying we have to leave it to the EU. Isn't the truth that his policy of a new customs union with the EU is the worst of all worlds, in that we would have no independent trade policy yet we would have no say and no vote over the EU's trade policy? As with Turkey, the EU would set our trade policy and we would have no say. The US or Russia could specifically target UK exports and we would have no power to respond. How on earth would that be in our interests?
Aeth y Prif Weinidog i'r Unol Daleithiau i hyrwyddo cytundeb masnach rydd rhwng y DU a'r Unol Daleithiau. Daeth yn ôl yn dweud wrthym fod yn rhaid i ni ei adael i'r UE. Onid y gwir yw bod ei bolisi o undeb tollau newydd gyda'r UE yn cynnig y gwaethaf o'r ddau fyd, o'r safbwynt na fyddai gennym ni bolisi masnach annibynnol ac eto ni fyddai gennym ni unrhyw ddylanwad a dim pleidlais dros bolisi masnach yr UE? Yn yr un modd â Thwrci, yr UE fyddai'n pennu ein polisi masnach ac ni fyddai gennym unrhyw ddylanwad. Gallai'r Unol Daleithiau neu Rwsia dargedu allforion y DU yn benodol ac ni fyddai gennym unrhyw rym i ymateb. Sut ar y ddaear fyddai hynny o fudd i ni?
Well, size and mass are important. The UK is just 60 million. The EU is far, far bigger. The US is far, far bigger. We are surely in a better position when we work with other countries in order to develop a common goal. That seems to me to be perfect common sense. But I have to say to him—. He mentions the customs union. Once again I say in this Chamber: offer a better alternative to the customs union—none has been offered—and secondly, solve Ireland. How many times have I said it? I was saying it three years ago in this Chamber, that Ireland was at the heart of the problem when it came to a deal between the UK and the EU. Nobody has come forward with any suggestion that involves the possibility of an open border between the north and south in Ireland and yet still have the UK out of the customs union and the republic inside the customs union. That would create a situation where smuggling would be rife, there's no question about that. That is the question that was never answered in the referendum, hasn't been answered now and still has no solution, apart from the obvious solution which is to stay in the customs union.
Wel, mae maint a màs yn bwysig. Dim ond 60 miliwn yw'r DU. Mae'r UE yn llawer, llawer mwy. Mae'r Unol Daleithiau yn llawer, llawer mwy. Does bosib nad ydym ni mewn sefyllfa well pan fyddwn ni'n gweithio gyda gwledydd eraill i ddatblygu nod cyffredin. Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n synnwyr cyffredin perffaith. Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrtho—. Mae'n sôn am yr undeb tollau. Dywedaf unwaith eto yn y Siambr hon: cynigwch ddewis arall gwell yn hytrach nag undeb tollau—nid oes yr un wedi ei gynnig—ac yn ail, dewch o hyd i ateb ar gyfer Iwerddon. Sawl gwaith wyf i wedi ei ddweud? Roeddwn i'n ei ddweud dair blynedd yn ôl yn y Siambr hon, bod Iwerddon wrth wraidd y broblem pan ddaw i gytundeb rhwng y DU a'r UE. Does neb wedi cynnig unrhyw awgrym sy'n cynnwys y posibilrwydd o ffin agored rhwng y gogledd a'r de yn Iwerddon ac eto bod y DU y tu allan i'r undeb tollau, a'r weriniaeth y tu mewn i'r undeb tollau. Byddai hynny'n creu sefyllfa lle byddai smyglo yn rhemp, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. Dyna yw'r cwestiwn na chafodd erioed ei ateb yn y refferendwm, ac na chafwyd ateb iddo o hyd ac nad oes datrysiad iddo o hyd, ac eithrio'r datrysiad amlwg, sef aros yn yr undeb tollau.
Yn eich cyfarfod gyda chynrychiolwyr o Lywodraeth Quebec yr wythnos diwethaf, a oeddech chi wedi cael cyfle i drafod y feto sydd ganddyn nhw yn Quebec dros gytundebau masnach rhyngwladol? Rŷch chi, yn eich sylwadau hyd yma, wedi dweud eich bod chi eisiau i Gymru gael dylanwad, ond nid y math o feto sydd gan daleithiau yng Nghanada, er enghraifft, ac, a dweud y gwir, ranbarthau Ewropeaidd fel Fflandrys a Wallonie hefyd. A ydych chi wedi newid eich barn yn sgil yr ymweliad?
During your meetings with representatives of the Government of Quebec last week, did you have an opportunity to discuss the veto that they have in Quebec over international trade deals? You, in your comments to date, have said that you want Wales to have an influence, but not the kind of veto that territories of Canada, for example, and, truth be told, European regions such as Flanders and Wallonie have. Have you changed your view given your visit?
Wel, gwnaethom ni ddim ei godi fe yn ystod y trafodaethau. Wrth gwrs, mae Llywodraeth Quebec yn Llywodraeth sydd yn credu yn undod Canada, ond nid ydyn nhw’n gweld hyn fel unrhyw fath o broblem. Ond, wrth gwrs, un o’r pethau y gwnes i ei drafod gyda nhw oedd y system o sofraniaeth sydd wedi cael ei rhannu sydd yn bodoli yng Nghanada. Ac mae honno’n system, yn fy marn i, y dylem ni ei hystyried yn y Deyrnas Unedig.
Well, it wasn't raised during the discussions. Of course, the Quebec Government is one that believes in the unity of Canada, but they don't view it as any kind of a problem. But, of course, one of the things I did discuss with them was the system of shared sovereignty that exists in Canada. And that is a system that, in my view, should be considered in the United Kingdom.
First Minister, the leader of the UKIP group has already raised the issue that President Trump tweeted about the trade tariffs on steel. Unlike him, I and my constituents—many are steelworkers—have deep concerns about the content of that tweet and the implications it has for the steel industry. Will you raise as a Government with the UK Government as much as possible the actions to be taken within the UK to protect the steel industry because the cost to the UK steel industry is unacceptable? It might be 10 per cent going out to the United States because of Tata, but that 10 per cent has major financial implications for steel and implications for Port Talbot. Will you therefore protect the steel industry as much as you can and make sure the UK Government does so and works with the EU this time, rather than hinders it, in actually addressing this issue?
Prif Weinidog, mae arweinydd grŵp UKIP eisoes wedi codi'r mater bod yr Arlywydd Trump wedi trydar am y tariffau masnach ar ddur. Yn wahanol iddo fe, mae gen i a'm hetholwyr—mae llawer ohonynt yn weithwyr dur—bryderon dwys ynghylch cynnwys y trydariad hwnnw a'r goblygiadau sydd ganddo i'r diwydiant dur. A wnewch chi godi fel Llywodraeth gyda Llywodraeth y DU gymaint â phosibl y camau sydd i'w cymryd o fewn y DU i amddiffyn y diwydiant dur oherwydd mae'r gost i ddiwydiant dur y DU yn annerbyniol? Efallai mai 10 y cant sy'n mynd allan i'r Unol Daleithiau oherwydd Tata, ond mae'r 10 y cant hwnnw yn arwain at oblygiadau ariannol mawr i ddur a goblygiadau i Bort Talbot. A wnewch chi felly amddiffyn y diwydiant dur cymaint ag y gallwch a gwneud yn siŵr bod Llywodraeth y DU yn gwneud hynny ac yn gweithio gyda'r UE y tro hwn, yn hytrach na'i rwystro, i fynd i'r afael â'r mater hwn?
Absolutely. I know that a letter has gone from UK Steel to the UK Government emphasising this point, saying the obvious point that whatever is not able to be exported will seek to find a market within the EU, and that will inevitably mean a depression in the price of steel, and that will have an effect on all European steelmakers, including, of course, those in Wales.
I very much regret the blunt imposition of tariffs that has been imposed by the US Government. Look, I have argued for tariffs in the past against steel from China. I've said it in this Chamber. But the whole point is that you look to be selective in order to make sure that you protect your industries against those products that carry the greatest risk. Welsh steel is not a risk to US steel. It's not a risk to American security, it's not a risk to the US steel industry because we produce products that, by and large, are not manufactured in the US, and yet here we have the US Government trying to use the blunt instrument of a tariff against all goods coming into the US, and that is a point that we have made to the UK Government, that this is something that's not acceptable. In fairness, the UK Government has accepted that point. We know that the Prime Minister has spoken to the President of the US expressing her grave concern at what's being proposed.
Yn sicr. Gwn fod llythyr wedi ei anfon gan UK Steel i Lywodraeth y DU yn pwysleisio'r pwynt hwn, gan wneud y pwynt amlwg y bydd unrhyw beth nad oes modd ei allforio yn ceisio dod o hyd i farchnad yn yr UE, a bydd hynny yn anochel yn golygu gostyngiad i bris dur, a bydd hynny'n cael effaith ar holl wneuthurwyr dur Ewrop, gan gynnwys, wrth gwrs, y rhai yng Nghymru.
Rwy'n gresynu'n fawr y cyflwyniad diseremoni o dariffau gan Lywodraeth yr Unol Daleithiau. Edrychwch, rwyf i wedi dadlau dros dariffau yn y gorffennol yn erbyn dur o Tsieina. Rwyf i wedi ei ddweud yn y Siambr hon. Ond yr holl bwynt yw eich bod chi'n ceisio dewis a dethol i wneud yn siŵr eich bod chi'n amddiffyn eich diwydiannau rhag y cynhyrchion hynny sy'n peri'r risg fwyaf. Nid yw dur Cymru yn achosi perygl i ddur yr Unol Daleithiau. Nid yw'n achosi perygl i ddiogelwch America, nid yw'n achosi perygl i ddiwydiant dur yr Unol Daleithiau gan ein bod ni'n creu cynhyrchion nad ydynt, ar y cyfan, yn cael eu cynhyrchu yn yr Unol Daleithiau, ac eto mae gennym ni Lywodraeth yr Unol Daleithiau yn ceisio defnyddio'r erfyn di-awch o dariff yn erbyn yr holl nwyddau sy'n dod i mewn i'r Unol Daleithiau, ac mae hwnnw'n bwynt yr ydym ni wedi ei wneud i Lywodraeth y DU, sef bod hynny'n rhywbeth nad yw'n dderbyniol. Er tegwch, mae Llywodraeth y DU wedi derbyn y pwynt hwnnw. Rydym ni'n gwybod bod Prif Weinidog y DU wedi siarad ag Arlywydd yr Unol Daleithiau yn mynegi ei phryder difrifol am yr hyn sy'n cael ei gynnig.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys ledled Cymru? OAQ51837
4. Will the First Minister make a statement on ambulance response times across Wales? OAQ51837
We expect the Welsh ambulance service to work with partners to deliver sufficient emergency ambulance cover to ensure all patients who require an emergency response receive that in a time commensurate to their clinical need.
Rydym ni'n disgwyl i wasanaeth ambiwlans Cymru weithio gyda phartneriaid i ddarparu gwasanaeth ambiwlans wrth gefn digonol i sicrhau bod pob claf sydd angen ymateb brys yn cael hynny mewn amser sy'n gymesur â'i angen clinigol.
Well, I thank the First Minister for that answer, but does he feel that it is unacceptable that one of my elderly constituents, after suffering a fall, had to wait over 10 hours for an ambulance to arrive? This was before the recent inclement weather. During this time, she was advised by response staff not to move in case she exacerbated her injuries. Dutifully, she lay on the bathroom floor until the ambulance arrived. I would like to state here that the care she received from the ambulance crew once they attended was excellent in all respects. Nevertheless, does the First Minister not agree with me that it is totally unacceptable that, in twenty-first century Wales, a patient has to wait 10 hours for an ambulance response?
Wel, diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ond a yw'n teimlo ei bod hi'n annerbyniol y bu'n rhaid i un o'm hetholwyr oedrannus, ar ôl dioddef codwm, aros dros 10 awr i ambiwlans gyrraedd? Roedd hyn cyn y tywydd garw diweddar. Yn ystod y cyfnod hwn, fe'i cynghorwyd gan staff ymateb i beidio â symud rhag ofn iddi waethygu ei hanafiadau. Yn ufudd, gorweddodd ar lawr yr ystafell ymolchi tan i'r ambiwlans gyrraedd. Hoffwn ddweud yn y fan yma fod y gofal a gafodd gan griw'r ambiwlans ar ôl iddyn nhw gyrraedd yn rhagorol ym mhob ffordd. Serch hynny, onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi ei bod hi'n gwbl annerbyniol, yng Nghymru yr unfed ganrif ar hugain, bod yn rhaid i glaf aros 10 awr am ymateb ambiwlans?
It's very difficult to offer an answer to the scenario that the Member has posed because I'm not familiar with all the facts. However, I'd be more than happy to investigate this for him, if you were to write to me with further details, to see what happened in this—. I've got no reason to doubt what he's saying, of course, but in order for me to give him a full answer and his constituent a full answer, if he were to write to me, I will provide that answer.
Mae'n anodd iawn cynnig ateb i'r sefyllfa y mae'r Aelod wedi ei disgrifio gan nad wyf i'n gyfarwydd â'r holl ffeithiau. Fodd bynnag, byddwn yn fwy na pharod i ymchwilio i hyn iddo, pe byddech chi'n ysgrifennu ataf gyda mwy o fanylion, i weld beth ddigwyddodd yn—. Nid oes gen i unrhyw reswm i amau'r hyn y mae'n ei ddweud, wrth gwrs, ond er mwyn i mi roi ateb llawn iddo ac ateb llawn i'w etholwr, pe byddai'n ysgrifennu ataf, byddaf yn rhoi'r ateb hwnnw.
Cwestiwn yn benodol ynglŷn ag amseroedd aros yn ystod y tywydd garw—rydym ni yn ymwybodol o’r straen ychwanegol sydd wedi cael ei roi ar y gwasanaeth ambiwlans oherwydd yr eira. Rydw i wedi clywed un adroddiad arbennig o bryderus ynglŷn ag effaith aros yn hir iawn ar un claf yn arbennig. Nid ydy eira mawr yn rhywbeth sy’n digwydd yn wythnosol, ond nid ydy o chwaith yn rhywbeth cwbl eithriadol. A all y Prif Weinidog ein cyfeirio ni at wybodaeth all roi sicrwydd i ni fod y gwasanaeth ambiwlans yn cynllunio gymaint ag y gall o i allu ymdopi pan ydym ni yn cael sefyllfaoedd o dywydd eithriadol fel y cawsom ni'r wythnos diwethaf?
A specific question on waiting times during the bad weather that we've just experienced—we are aware of the particular pressures put on the ambulance service because of the snow. I've heard one particularly concerning report about the impact of waiting a very long time on a specific patient. Heavy snow isn't something that happens on a weekly basis, but neither is it something that's entirely exceptional. Can the First Minister refer us to information that will provide us with assurances that the ambulance service does plan as much as possible in order to cope when we do experience circumstances of extreme weather as we had last week?
Fe wnaf i roi peth o’r cefndir ac wedyn mynd ymlaen at beth yn gwmws a ddigwyddodd yn ystod y tywydd garw. Yn gyntaf, roedd yna gynnydd yn nifer y galwadau, fel y byddai Aelodau yn ei ddisgwyl. Roedd yna 103 galwad coch ar ddydd Sul, ac mae hynny amboutu 20 y cant yn fwy nag yn yr wythnos cyn hynny, felly roedd yna fwy o alw, fel y byddai pobl yn ei erfyn. Beth felly a wnaeth y gwasanaeth ambiwlans? Fe wnaethant weithio’n agos gyda byrddau iechyd a phartneriaid yn y gwasanaethau argyfwng, trwy’r gold command, achos dyna’r ffordd y mae hwn yn cael ei ddatrys a’i weithredu, er mwyn sicrhau bod pob adnodd yn cael ei ddefnyddio er mwyn eu helpu nhw. Beth mae hynny’n ei feddwl yn ymarferol? Wel, cerbyd 4x4, a hefyd, wrth gwrs, yr ambiwlans awyr, sef yr hofrennydd, er mwyn eu bod nhw'n gallu mynd at bobl a oedd eisiau cael triniaeth argyfwng yn ystod yr wythnos diwethaf.
Felly, beth sy'n digwydd yw bod yr ymateb yn cael ei weithredu trwy'r gold command er mwyn sicrhau bod pob gwasanaeth argyfwng ar gael i helpu ei gilydd ac, wrth gwrs, i helpu'r cyhoedd.
I will give you some of the background and then go on to say what actually happened during the bad weather. First, there was an increase in the number of calls, as Members would expect. There were 103 red alert calls on the Sunday, which was 20 per cent higher than the previous week, so there was an increase in calls, as people would expect. What, then, did the ambulance service do? They worked very closely with the health boards and their emergency service partners, through the gold command, because that is how it is resolved and co-ordinated, in order to ensure that every resource is used to support them. What does that mean practically? Well, a 4x4 vehicle and also, of course, the air ambulance helicopter to ensure that they could reach people who needed emergency treatment during the last week.
So, what happens is that the response is co-ordinated through gold command to ensure that all the emergency services work together to help each other and, of course, to help the public.
Thank you. Sorry, I was just listening to the end of the translation, which was slightly behind you. Question 5, Mike Hedges.
Diolch. Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i'n gwrando ar ddiwedd y cyfieithiad, a oedd ychydig y tu ôl i chi. Cwestiwn 5, Mike Hedges.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl prifysgolion yng Nghymru fel gyrwyr economaidd? OAQ51829
5. Will the First Minister make a statement on the role of universities in Wales as economic drivers? OAQ51829
Through their teaching and research activities, Welsh universities are contributing to the wider prosperity and well-being of Wales, raising the country’s profile internationally and attracting investment. And, of course, they have an important role to play in delivering our economic action plan.
Trwy eu gweithgareddau addysgu ac ymchwil, mae prifysgolion Cymru yn cyfrannu at ffyniant a llesiant ehangach Cymru, yn codi proffil y wlad yn rhyngwladol ac yn denu buddsoddiad. Ac, wrth gwrs, mae ganddyn nhw ran bwysig i'w chwarae o ran darparu ein cynllun gweithredu economaidd.
Can I thank the First Minister for that response? Across Europe, North America and parts of England, universities act as major drivers of economic development and not just as major employers. For example, Mannheim has the Mannheim Center for Entrepreneurship and Innovation and provides a founder and incubator platform for students, young entrepreneurs and investors. Aarhus has, like Cambridge, a research park fostering innovation and employment. Does the Welsh Government have any proposals to emulate those two successful European cities within the two city regions of Wales?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? Ledled Ewrop, Gogledd America a rhannau o Loegr, mae prifysgolion yn gweithredu fel ysgogwyr pwysig o ddatblygiad economaidd ac nid yn unig fel cyflogwyr mawr. Er enghraifft, ceir Canolfan Entrepreneuriaeth ac Arloesedd Mannheim yn Mannheim ac mae'n cynnig llwyfan sylfaenydd a deori i fyfyrwyr, entrepreneuriaid ifanc a buddsoddwyr. Mae gan Aarhus, fel Caergrawnt, barc ymchwil sy'n meithrin arloesedd a chyflogaeth. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynigion i efelychu'r ddwy ddinas Ewropeaidd lwyddiannus hynny yn nwy ddinas-ranbarth Cymru?
Well, I would argue, of course, that they are already in place, to a great extent, and are being developed. If we look, for example, at the Menai science park development around Bangor University, it's one example of collaboration between Government, industry and Bangor University itself. Other examples? Well, Swansea University's second innovation campus, of course—one of the largest knowledge economy developments in the UK, which, I know, before the Member for Aberavon points out to me, is in his constituency, but nevertheless, of course, it's an important driver for both neighbouring constituencies and beyond.
We have the Trinity Saint David SA1 innovation quarter and that is estimated to contribute more than £3 billion to the regional economy over the next 10 years. We have SPECIFIC, based, of course, at Swansea University, collaborating with Tata Steel, with NSG Pilkington and AkzoNobel, and that focuses on the generation storage and release of energy related to buildings, and, of course, more widely, a compound semiconductor cluster infrastructure between Cardiff University and IQE and Aberystwyth's innovation and enterprise campus. So, we are seeing now the development in a number of universities of innovation and—the example I've given in Bangor—science parks in order to turn intellectual property and research into jobs.
Wel, byddwn yn dadlau, wrth gwrs, eu bod ar waith eisoes, i raddau helaeth, ac yn cael eu datblygu. Os edrychwn ni, er enghraifft, ar ddatblygiad parc gwyddoniaeth Menai o amgylch Prifysgol Bangor, mae'n un enghraifft o gydweithio rhwng y Llywodraeth, diwydiant a Phrifysgol Bangor ei hun. Enghreifftiau eraill? Wel, ail gampws arloesedd Prifysgol Abertawe, wrth gwrs—un o'r datblygiadau economi gwybodaeth mwyaf yn y DU, sydd, mi wn, cyn i'r Aelod dros Aberafan dynnu fy sylw at y ffaith, yn ei etholaeth ef, ond serch hynny, wrth gwrs, mae'n ysgogwr pwysig i etholaethau cyfagos a thu hwnt.
Mae gennym ni ardal arloesedd SA1 y Drindod Dewi Sant ac amcangyfrifir y bydd honno'n cyfrannu mwy na £3 biliwn at yr economi ranbarthol dros y 10 mlynedd nesaf. Mae gennym ni SPECIFIC sydd wedi ei leoli, wrth gwrs, ym Mhrifysgol Abertawe, gan gydweithio gyda Tata Steel, gyda NSG Pilkington ac AkzoNobel, ac mae hwnnw'n canolbwyntio ar gynhyrchu, storio a rhyddhau ynni sy'n gysylltiedig ag adeiladau, ac, wrth gwrs, yn fwy eang, seilwaith clwstwr lled-ddargludo cyfansawdd rhwng Prifysgol Caerdydd ac IQE a champws arloesedd a menter Aberystwyth. Felly, rydym ni'n gweld nawr y datblygiad o arloesedd mewn nifer o brifysgolion ac—yr enghraifft yr wyf i wedi ei rhoi ym Mangor—parciau gwyddoniaeth er mwyn troi eiddo deallusol ac ymchwil i mewn i swyddi.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddiwygio llywodraeth leol? OAQ51870
6. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's plans for local government reform? OAQ51870
Mae’r dull gweithredu o ran cryfhau llywodraeth leol yn cael ei ystyried ar hyn o bryd. Caiff cynigion eu hamlinellu maes o law.
The approach to strengthening local government is under consideration at present. Proposals will be set out in due course.
Diolch yn fawr. Yn fan hyn, yr wythnos diwethaf, fe gadarnhaodd eich Ysgrifennydd Cabinet dros lywodraeth leol na fydd yn cario ymlaen efo'r cynigion cynharaf i ranbartholi, a hynny ar sail fandadol, ac felly, i bob pwrpas, mae cynigion ei ragflaenydd yn mynd i'r bin, hyd y gwelaf i. A oes cytundeb yn eich Cabinet chi am y newid cyfeiriad sylfaenol yma?
Thank you. Here, last week, your Cabinet Secretary for local government confirmed that he will not proceed with the earlier proposals made to regionalise on a mandatory basis, and therefore, to all intents and purposes, his predecessor’s proposals are going to be binned, as far as I can see. Is there an agreement within your Cabinet on this fundamental change of direction?
Wel, nid yw'r sefyllfa wedi newid ynglŷn â'r ffordd ymlaen. Beth mae pawb yn derbyn, wrth gwrs, rwy'n siŵr, yw bod yn rhaid ystyried y ffordd y mae llywodraeth leol yn gweithio. Nid oes neb yn dadlau bod y system bresennol yn un sy'n gweithio'n dda, ac, wrth gwrs, rŷm ni'n moyn gweithio gyda phleidiau eraill er mwyn sicrhau bod y strwythur yn fwy cynaliadwy yn y pen draw.
Well, the situation hasn’t changed with regard to the way forward. What everybody accepts, I’m sure, is that we must consider the way in which local government works. Nobody’s arguing that the current system is one that works well, and, of course, we want to work with other parties to ensure that the structure is more sustainable ultimately.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am reoleiddio cwmnïau rheoli ystadau ar ystadau tai sydd heb eu mabwysiadu? OAQ51876
7. Will the First Minister make a statement on the regulation of estate management companies on unadopted housing estates? OAQ51876
Yes. This is one of the areas the Minister for Housing and Regeneration will be looking at as part of a wider review of leasehold and service charge issues.
Gwnaf. Mae hwn yn un o'r meysydd y bydd y Gweinidog dros Dai ac Adfywio yn eu hystyried yn rhan o adolygiad ehangach o faterion lesddaliad a ffioedd gwasanaeth.
I'd like to take the opportunity to commend the Minister for Housing and Regeneration on the work done to minimise the leasehold contract. There is one area where leaseholders actually have more rights than freeholders and that is where leaseholders can challenge what they see as unreasonable service charges by estate management companies. Freeholders' rights in this regard are much more limited. Indeed, when a freeholder constituent in my constituency e-mailed an estate management company to complain, they had an e-mail back from the company director of the estate management company telling them to get a life.
I'm introducing a Member's legislative proposal in this Chamber next week to enhance the regulation of estate management companies and to strengthen freeholder rights. I don't expect the First Minister to commit the Welsh Government to support it now, but would the First Minister be willing to meet with me and the Minister for Housing and Regeneration to discuss this in advance of next week?
Hoffwn achub ar y cyfle i ganmol y Gweinidog dros Dai ac Adfywio am y gwaith a wnaed i sicrhau bod y contract lesddaliad cyn lleied â phosibl. Ceir un maes lle mae gan lesddeiliaid fwy o hawliau na rhydd-ddeiliaid mewn gwirionedd, sef lle gall lesddeiliaid herio'r hyn y maen nhw'n ei ystyried yn ffioedd gwasanaeth afresymol gan gwmnïau rheoli ystadau. Mae hawliau rhydd-ddeiliaid yn hyn o beth yn llawer mwy cyfyngedig. Yn wir, pan anfonodd etholwr sy'n rhydd-ddeiliad yn fy etholaeth i e-bost at gwmni rheoli ystadau i wneud cwyn, cafodd e-bost yn ôl gan gyfarwyddwr cwmni y cwmni rheoli ystadau gyda'r ateb sarhaus 'get a life'.
Rwy'n cyflwyno cynnig deddfwriaethol Aelod yn y Siambr hon yr wythnos nesaf i wella'r broses o reoleiddio cwmnïau rheoli ystadau ac i gryfhau hawliau rhydd-ddeiliad. Nid wyf yn disgwyl i'r Prif Weinidog ymrwymo Llywodraeth Cymru i'w gefnogi nawr, ond a fyddai'r Prif Weinidog yn fodlon cyfarfod â mi a'r Gweinidog Tai ac Adfywio i drafod hyn cyn yr wythnos nesaf?
Yes, the issue he raises is an important one, because, increasingly, what I'm seeing is that new housing estates are built and instead of the local authority adopting not just the roads but the environment, a service charge is imposed on all residents, even though they own their house as a freehold, which they have to pay. Now, it's not clear, of course, what arbitration mechanisms are in place in order to make sure that the amount paid is reasonable. Some developers will insert in the contract of sale that there will be a particular increase in the level specified every few years or so, but that's not universal practice. So, I think the Member has identified an important point here. Usually, we assume that freeholders have greater rights than leaseholders, but this is one area where that doesn't happen. If we are to see a situation in the future where more and more housing developers develop houses on the basis that they say to local authorities, 'Look, there's no cost to you', then the issue becomes more acute, and I'd be more than happy, of course, for discussions to take place with him in order to see how this can be taken forward.
Ie, mae'r mater y mae'n ei godi yn un pwysig, oherwydd, yn gynyddol, yr hyn yr wyf i'n ei weld yw bod ystadau tai newydd yn cael eu hadeiladu ac yn hytrach na'r awdurdod lleol yn mabwysiadu nid yn unig y ffyrdd ond yr amgylchedd, mae ffi gwasanaeth yn cael ei chodi ar yr holl drigolion, er eu bod yn berchen ar eu tai fel rhydd-ddaliad, y mae'n rhaid iddyn nhw ei thalu. Nawr, nid yw'n eglur, wrth gwrs, pa fecanweithiau cyflafareddu sydd ar waith i wneud yn siŵr bod y swm a delir yn rhesymol. Bydd rhai datblygwyr yn cynnwys yn y contract gwerthu y bydd cynnydd penodol i'r lefel a bennir bob ychydig o flynyddoedd, ond nid yw hwnnw'n arfer cyffredinol. Felly, rwy'n credu bod yr Aelod wedi nodi pwynt pwysig yn y fan yma. Fel rheol, rydym ni'n tybio bod gan rydd-ddeiliaid fwy o hawliau na lesddeiliaid, ond mae hwn yn un maes lle nad yw hynny'n digwydd. Os ydym ni'n mynd i weld sefyllfa yn y dyfodol lle mae mwy a mwy o ddatblygwyr tai yn datblygu tai ar y sail eu bod nhw'n dweud wrth awdurdodau lleol, 'Edrychwch, nid oes unrhyw gost i chi', yna mae'r mater yn fwy difrifol, a byddwn yn fwy na hapus, wrth gwrs, i drafodaethau gael eu cynnal ag ef i weld sut y gellir bwrw ymlaen â hyn.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru? OAQ51874
8. What steps is the Welsh Government taking to improve public transport services in Wales? OAQ51874
We are moving forward with our ambitious vision to reshape public transport infrastructure and services across Wales, including local bus services, following their devolution, rail services through the next Wales and borders franchise, and, of course, the south-east and north Wales metro projects.
Rydym ni'n symud ymlaen â'n gweledigaeth uchelgeisiol i ail-lunio seilwaith a gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru, gan gynnwys gwasanaethau bws lleol, ar ôl eu datganoli, gwasanaethau rheilffyrdd trwy fasnachfraint nesaf Cymru a'r gororau, ac, wrth gwrs, prosiectau metro y de-ddwyrain a'r gogledd.
Thank you. First Minister, in the past 12 months, the A55 has now been closed 55 times. That, of course, brings about huge delays for our bus services, our commuters and, generally, really affects business, our tourism industry and everything. Can you provide an update on the works to follow the A55 resilience study and confirm how many of the quick wins that have been identified will be carried out by your Government?
Diolch. Prif Weinidog, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae'r A55 wedi bod ar gau 55 o weithiau erbyn hyn. Mae hynny, wrth gwrs, yn arwain at oediadau enfawr i'n gwasanaethau bysiau, ein cymudwyr ac, yn gyffredinol, mae'n cael effaith wirioneddol ar fusnes, ein diwydiant twristiaeth a phopeth. A allwch chi roi diweddariad ar y gwaith i ddilyn astudiaeth cydnerthedd yr A55 a chadarnhau faint o'r enillion cyflym a nodwyd fydd yn cael eu cyflawni gan eich Llywodraeth?
First of all, the A55 was built to a standard below the standard that would be build to now. But it's there, and we have to deal with it as it is. What can we do, then, to improve the flow of traffic along the A55? Well, there are two specific projects that I'd refer the Member to: firstly, the removal of the roundabouts in Llanfairfechan and Penmaenmawr. That work is ongoing, in terms of the design stage. That will help to move traffic more quickly. And, of course, the work that's being done to look at a third Menai crossing that would turn the A55 into a proper dual carriageway, rather than having one section where it's reduced to one lane either way.
Yn gyntaf oll, adeiladwyd yr A55 i safon is na'r safon y byddai'n cael ei hadeiladu nawr. Ond mae hi yno, ac mae'n rhaid i ni ymdrin â hi fel ag y mae hi. Beth allwn ni ei wneud, felly, i wella llif y traffig ar hyd yr A55? Wel, ceir dau brosiect penodol y byddwn yn cyfeirio'r Aelod atynt: yn gyntaf, cael gwared ar y cylchfannau yn Llanfairfechan a Phenmaenmawr. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo, o ran y cam dylunio. Bydd hynny'n helpu i symud traffig yn gyflymach. Ac, wrth gwrs, y gwaith sy'n cael ei wneud i ystyried trydedd croesfan dros y Fenai a fyddai'n troi'r A55 yn ffordd ddeuol go iawn, yn hytrach na bod ag un rhan lle mae wedi ei chyfyngu i un lôn i'r ddau gyfeiriad.
9. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU am ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol i Gymru? OAQ51873
9. What discussions has the First Minister had with the UK Government on the devolution of the criminal justice system to Wales? OAQ51873
We set forward a coherent approach in the context of the Wales Bill, but the UK Government didn't accept those arguments. It's why I have established the Commission on Justice in Wales to provide an expert, independent, long-term view.
Cyflwynwyd dull cydlynol gennym yng nghyd-destun Bil Cymru, ond ni dderbyniwyd y dadleuon hynny gan Lywodraeth y DU. Dyna pam yr wyf i wedi sefydlu'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru i gynnig barn arbenigol, annibynnol a hirdymor.
Thank you for that answer. As you say, the criminal justice system is more than just one piece; it's made up of various elements, and one of those elements actually is the prison service and that's something that I believe should be devolved to Wales.
The conclusion from the research into the size of prisons is that smaller prisons have better outcomes than larger ones, both for prisoners and communities. Small prisons are very often more effectively run, have lower levels of violence, better staff-prisoner relationships, greater focus on resettlement and better facilitate contact between prisoners and their families. In other words, they're totally better than the larger prisons. And that's supported by the experiences we are seeing in HMP Berwyn at the moment, which opened last year, as you know, in Wrexham. It's faced substantial problems, despite currently holding fewer than half the prisoners it should hold: 15 fires, 46 cells have ended up out of use due to damage, and three call-outs to the national tactical response group. Clearly, superprisons do not work. Therefore, do you agree with me that superprisons have no future in Wales and that the proposals by the Ministry of Justice for the one in Baglan should be withdrawn and the land used for real economic growth, just as the covenant on it says?
Diolch am yr ateb yna. Fel y dywedwch, mae'r system cyfiawnder troseddol yn fwy nag un darn yn unig; ceir gwahanol elfennau iddi, a'r gwasanaeth carchardai yw un o'r elfennau hynny, ac mae hynny'n rhywbeth a ddylai gael ei ddatganoli i Gymru yn fy marn i.
Y casgliad o'r gwaith ymchwil i faint carchardai yw bod gwell canlyniadau mewn carchardai llai na rhai mwy o faint, i garcharorion ac i gymunedau. Yn aml iawn, mae carchardai bach yn cael eu rhedeg yn fwy effeithiol, mae ganddynt lefelau is o drais, gwell perthynas rhwng y staff a'r carcharorion, mwy o bwyslais ar adsefydlu ac yn hwyluso cyswllt rhwng carcharorion a'u teuluoedd yn well. Mewn geiriau eraill, maen nhw'n well na'r carchardai mwy ym mhob ffordd. Ac mae hynny'n cael ei gefnogi gan y profiadau yr ydym ni'n eu gweld yng Ngharchar Ei Mawrhydi Berwyn ar hyn o bryd, a agorodd y llynedd, fel y gwyddoch, yn Wrecsam. Mae wedi wynebu problemau sylweddol, er gwaethaf y ffaith ei fod yn dal llai na hanner y carcharorion a ddylai fod yno ar hyn o bryd: 15 o danau, nid oes modd defnyddio 46 o gelloedd oherwydd difrod, a chafwyd tair galwad i'r grŵp ymateb tactegol cenedlaethol. Yn amlwg, nid yw uwch-garchardai yn gweithio. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi nad oes gan uwch-garchardai unrhyw ddyfodol yng Nghymru ac y dylai'r cynigion gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder ar gyfer yr un ym Maglan gael eu tynnu'n ôl ac y dylid defnyddio'r tir ar gyfer twf economaidd gwirioneddol, yn union fel y mae'r cyfamod arno yn ei ddweud?
Well, the Member has been extremely strong in his view on this, and it is a matter that's not devolved, but I will seek to answer some of the questions that he poses. When the Parc prison was opened in Bridgend, in the council ward that I represented, it did not work well. It did not work well for its first few years. There were a number of serious incidents within the prison. It went through prison governors at the rate of knots. One prisoner escaped by hanging onto the underside of a lorry and was never found, and staff from Swansea and Cardiff had to be brought in to deal with unrest within the prison. That is something, clearly, that nobody wants to see. But he raises an important point, and it's this: if we get to the point where we are looking to devolve criminal justice, then we need to develop a Welsh penal policy. I've always argued that you can devolve the police separately, but if you take the courts, then you have the probation service, you have the prison service, you have sentencing policy, the Crown Prosecution Service—it all hangs together; it's all part of the justice system. It is time, I think, as he rightly points out, for us to start the debate on what a Welsh penal policy might look like if criminal justice is devolved. He makes the case for smaller prisons. I've got no reason to doubt what he is putting forward, but I think it's hugely important that he has started a debate on what Welsh policy would look like in the event of criminal justice being devolved.
Wel, mae safbwyntiau'r Aelod ar hyn wedi bod yn gryf iawn, ac mae'n fater nad yw wedi ei ddatganoli, ond byddaf yn ceisio ateb rhai o'r cwestiynau y mae'n eu gofyn. Pan agorwyd carchar y Parc ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yn y ward gyngor yr oeddwn i'n ei chynrychioli, nid oedd yn gweithio'n dda. Ni weithiodd yn dda am yr ychydig flynyddoedd cyntaf. Cafwyd nifer o ddigwyddiadau difrifol yn y carchar. Roedd y carchar yn newid llywodraethwr yn arbennig o aml. Llwyddodd un carcharor i ddianc trwy hongian o dan lori ac ni ddaethpwyd o hyd iddo byth, a bu'n rhaid dod â staff o Abertawe a Chaerdydd i mewn i ymdrin ag anniddigrwydd yn y carchar. Mae hynny'n rhywbeth, yn amlwg, nad oes neb eisiau ei weld. Ond mae e'n codi pwynt pwysig, sef hwn: os byddwn ni'n cyrraedd y pwynt lle'r ydym ni'n ystyried datganoli cyfiawnder troseddol, yna mae angen i ni ddatblygu polisi cosbi i Gymru. Rwyf i wedi dadlau erioed y gallwch chi ddatganoli'r heddlu ar wahân, ond os cymerwch chi'r llysoedd, yna mae gennych chi'r gwasanaeth prawf, mae gennych chi'r gwasanaeth carchardai, mae gennych chi bolisi dedfrydu, Gwasanaeth Erlyn y Goron—mae'r cwbl yn gysylltiedig â'i gilydd; mae'r cwbl yn rhan o'r system gyfiawnder. Mae'n amser, rwy'n credu, fel y mae ef yn ei nodi'n briodol, i ni ddechrau'r ddadl ar sut y gallai polisi cosbi Cymru edrych os bydd cyfiawnder troseddol yn cael ei ddatganoli. Mae'n dadlau'r achos dros garchardai llai. Nid oes gen i unrhyw reswm i amau'r hyn y mae'n ei gynnig, ond rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig ei fod wedi cychwyn trafodaeth ar sut y byddai polisi Cymru yn edrych pe byddai cyfiawnder troseddol yn cael ei ddatganoli.
Thank you very much, First Minister. Thank you. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Diolch. Diolch.
Item 2 on our agenda this afternoon is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James.
Eitem 2 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James.
Thank you, Deputy Presiding Officer. There are no changes to this week's business. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael yn electronig i'r Aelodau.
I call for a single Welsh Government statement, hopefully from the health Secretary, on multiparametric—or mp—MRI scans for suspected prostate cancer patients from NHS Wales. When I wrote to the health Secretary regarding this, he wrote back to me last week saying that the current guideline from the National Institute for Health and Care Excellence—or NICE—doesn't recommend pre-biopsy mpMRI, and there's no clinical consensus on the optimum design of a prostate cancer pathway including this.
When the community health council for north Wales wrote to him, welcoming his commitment to expect health boards to revise their diagnostic pathways to incorporate these scans, if recommended by NICE in revised guidelines after April 2019, they also expressed concern that this would be too late, that patients in north Wales will continue to be left behind, and their discussions with neurologists in north Wales suggest that we need to be developing the service now in preparation for NICE accreditation. The reply on this occasion was,
'Once the clinical benefits have been assessed, and if the guidance is updated, I would expect health boards to revise their diagnostic pathways.'
However, the current guidance says that the key priorities for implementation in the prostate cancer diagnosis and management, from NICE, includes:
'Consider multiparametric MRI...for men with a negative transrectal ultrasound 10–12 core biopsy to determine whether another biopsy is needed.'
Well, last Friday, I met constituents—patients—who have had to spend large sums of money after that guidance was followed by a consultant in Wrexham, but the NHS in north Wales would not fund the essential scans that they ultimately received across the border in England. One told me he'd spent £1,020. He also told me that these scans were more than twice as accurate as those currently available. That gentleman was from Flintshire. Another one told me—a gentleman from Llangollen—that the buck stops with the Welsh Government because they put the the health board into special measures, and that he is amongst nine men from north Wales who have now had to pay for this despite it being available in England and south Wales. They want to meet the Minister. They say that they want him to accept that the same should be happening in north Wales, and they ask why people like him aren't being refunded when they've had to pay for this potentially life-saving procedure themselves.
Waiting for 2019 is not good enough, Cabinet Secretary. These men's lives are at risk. It's available in parts of Wales. You say you believe in a single NHS Wales. Well, please deliver on that now.
Rwy'n galw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru, gobeithio gan yr Ysgrifennydd iechyd, ar sganio MRI amlbarametrig—neu mp—ar gyfer cleifion GIG Cymru y mae amheuaeth bod canser y brostad arnynt. Pan ysgrifennais at yr Ysgrifennydd iechyd ynghylch y mater hwn, ysgrifennodd yn ôl ataf yr wythnos diwethaf yn dweud nad yw'r canllawiau presennol gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal—neu NICE—yn argymell mpMRI cyn biopsi, ac nad oes unrhyw gonsensws clinigol ar y cynllun gorau posibl ar gyfer llwybr canser y brostad sy'n cynnwys hyn.
Pan ysgrifennodd cyngor iechyd cymuned gogledd Cymru ato, yn croesawu ei ymrwymiad i ddisgwyl bod byrddau iechyd yn adolygu eu llwybrau diagnostig i ymgorffori'r sganiau hyn, pe byddai NICE yn argymell hynny mewn canllawiau diwygiedig ar ôl mis Ebrill 2019, mynegwyd pryder hefyd y byddai hyn yn rhy hwyr, y bydd cleifion yn y gogledd yn parhau i gael eu gadael ar ôl, ac mae eu trafodaethau â niwrolegwyr yn y gogledd yn awgrymu bod angen inni ddatblygu'r gwasanaeth yn awr er mwyn paratoi ar gyfer achrediad NICE. Yr ateb y tro hwn oedd,
'Pan fydd y manteision clinigol wedi eu hasesu, ac os caiff y canllawiau eu diweddaru, byddwn i'n disgwyl i fyrddau iechyd adolygu eu llwybrau diagnostig.'
Fodd bynnag, mae'r canllawiau presennol yn dweud bod y blaenoriaethau gweithredu allweddol o ran diagnosis a rheoli canser y brostad, gan NICE, yn cynnwys:
'Ystyried MRI amlbarametrig...ar gyfer dynion â biopsi craidd 10-12 uwchsain trawsrectol negyddol i benderfynu ar ba un a oes angen biopsi arall.'
Wel, ddydd Gwener diwethaf, cwrddais i ag etholwyr—cleifion—sydd wedi gorfod gwario symiau mawr o arian ar ôl i ymgynghorydd yn Wrecsam ddilyn y canllawiau hynny, ond nid oedd y GIG yn y gogledd yn fodlon ariannu'r sganiau hanfodol a gawsant dros y ffin yn Lloegr, yn y pen draw. Dywedodd un wrthyf ei fod wedi gwario £1,020. Dywedodd wrthyf hefyd fod y sganiau hyn fwy na ddwywaith yn fwy cywir na'r rhai sydd ar gael ar hyn o bryd. Roedd y gŵr bonheddig hwnnw o Sir y Fflint. Dywedodd un arall wrthyf—gŵr bonheddig o Langollen—mai cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw hyn oherwydd mai nhw roddodd y Bwrdd Iechyd mewn mesurau arbennig, a'i fod yn un o naw o ddynion o'r gogledd sydd wedi gorfod talu am hyn er ei fod ar gael yn Lloegr ac yn y de. Maen nhw eisiau cwrdd â'r Gweinidog. Maen nhw'n dweud eu bod eisiau iddo dderbyn y dylai'r un peth fod yn digwydd yn y gogledd, ac maen nhw'n gofyn pam nad yw pobl fel fe yn cael eu had-dalu pan fu'n rhaid iddyn nhw dalu eu hunain am y weithdrefn hon a allai achub eu bywydau.
Nid yw'n ddigon da aros tan 2019, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae bywydau'r dynion hyn mewn perygl. Mae ar gael mewn rhannau o Gymru. Rydych chi'n dweud eich bod chi'n credu mewn un GIG Cymru. Wel, cyflawnwch ar hynny nawr os gwelwch yn dda.
Well, I'm not entirely certain what I was being asked, but the Cabinet Secretary was here to listen to the Member's constituency case load, and he's obviously in correspondence with the Cabinet Secretary, which, I imagine, will continue.
Wel, nid wyf yn gwbl sicr beth yw'r cwestiwn a ofynnwyd i mi, ond roedd Ysgrifennydd y Cabinet yma i wrando ar lwyth achosion etholaeth yr Aelod, ac mae'n amlwg yn cyfathrebu ag Ysgrifennydd y Cabinet, a bydd hynny, rwy'n tybio, yn parhau.
Can I just say this to the business manager? I note from the business statement that the Government has still not stated when it will make a statement and publish the report on producer responsibility as regards packaging and recycling, which was promised by the First Minister in February. So, can the business manager confirm when this will be?
Yesterday I visited Natural Weigh in Crickhowell along with Kirsty Williams, which is the first zero-waste shop in Wales, and a very welcome private initiative. But the odds are stacked against shops like Natural Weigh because the supermarkets at the moment can package what they sell us in whatever they want and it's the taxpayer that picks up the tab for paying for it to be recycled, hopefully, but in many cases, of course, not recycled but disposed of in general waste. So, the key report on producer responsibility unlocks some of the ability for shops like Natural Weigh in Crickhowell now to make their way and be successful, and of course I wish them all the best.
Secondly, can I request a timely debate on the serious problems experienced with the north-south rail service last week? The very bad weather, which I admit would have led to service cancellations anyway, did obscure what, in fact, I think, was the most serious maintenance failure on the Wales and borders franchise that I can certainly recall. Last Tuesday a fault was found in a train wheel, which led by the end of the day to the withdrawal of 27 train units and the suspension of the south Wales to Manchester service, which is a vital link for those travelling from north and mid Wales, and vice versa, of course. It took until Monday this week—six full days later—for this to be resolved. It seems a fault at the track at Maindee, Newport was damaging train wheels.
Now, when you think about it, this is actually an absolute disgrace. Can you imagine what would have been the reaction had the east coast main line in England been out of action for six days? I don't know who's responsible, though as it was a track fault, Network Rail have some serious explaining to do. I do know, however, that it's shameful that we have to put up with such a sub-standard service in a modern economy.
This is the price we pay for an atrocious under-investment in our rail infrastructure, running at at least £1 billion. It's what you get with 5 per cent of the rail infrastructure but 1.5 per cent of the investment. And as we see huge investments in England in Crossrail and high-speed rail, we're left with track that actually damages trains and no service for a week. It's an appalling state of affairs, so can we have an opportunity very soon to debate these issues? I appreciate there have been written statements from the Cabinet Secretary, but if we debate these issues, we can also explore the possible ramifications for the new franchise, the financial investment profile of which I still think has yet to be made publicly available. We may also seek answers as to what compensation may also be available.
Finally, Deputy Presiding Officer, on a very different topic, can I say I was moved to host a meeting of Kurds living in Wales last week, focusing on the attack by Turkey in and around Afrin in northern Syria? They had moving and very powerful stories to tell and, as citizens of Wales, it is right that their stories and experiences are heard in our Parliament. So, would the First Minister please convey their concerns as Welsh citizens directly to the UK authorities and make a statement on that to the Assembly? To see a NATO ally attacking our allies against Isis, and those working for a secular democracy in Syria and Iraq, which is a very fragile flower indeed, is an abomination. It would serve the Welsh Government well to speak out for our Welsh citizens from Kurdistan.
A gaf i ddweud hyn wrth y rheolwr busnes? Rwy'n nodi o'r datganiad busnes nad yw'r Llywodraeth wedi datgan pryd y bydd yn gwneud datganiad ac yn cyhoeddi adroddiad ar gyfrifoldeb cynhyrchwyr o ran deunydd pecynnu ac ailgylchu, a addawyd gan y Prif Weinidog ym mis Chwefror. Felly, a wnaiff y rheolwr busnes gadarnhau pryd y bydd hyn yn digwydd?
Ddoe es i gyda Kirsty Williams i ymweld â Natural Weigh yng Nghrucywel, sef y siop ddiwastraff gyntaf yng Nghymru a menter breifat a groesewir yn fawr. Ond mae'n annhebygol y bydd siopau fel Natural Weigh yn llwyddo oherwydd caiff yr archfarchnadoedd becynnu yr hyn maen nhw eisiau ei werthu i ni ym mha fodd bynnag maen nhw'n dymuno ei wneud ar hyn o bryd, a'r trethdalwr sy'n talu am ei ailgylchu, gobeithio, ond mewn llawer o achosion, wrth gwrs, nid yw'n cael ei ailgylchu, mae'n mynd yn hytrach i'r gwastraff cyffredinol. Felly, mae'r adroddiad allweddol ar gyfrifoldeb cynhyrchwyr yn datgloi rhan o'r gallu i siopau fel Natural Weigh yng Nghrucywel bellach i wneud eu ffordd a llwyddo, ac wrth gwrs rwy'n dymuno'r gorau iddyn nhw.
Yn ail, a gaf i ofyn am ddadl amserol ar y problemau difrifol a gafwyd gyda'r gwasanaeth rheilffordd rhwng y de a'r gogledd yr wythnos diwethaf? Fe wnaeth y tywydd garw iawn, a fyddai wedi arwain at ganslo'r gwasanaeth beth bynnag, rwy'n cyfaddef, guddio, mewn gwirionedd, yn fy marn i, y methiant cynnal a chadw mwyaf difrifol ar fasnachfraint Cymru a'r Gororau y gallaf i ei gofio yn sicr. Ddydd Mawrth diwethaf canfuwyd nam ar olwyn trên, a arweiniodd erbyn diwedd y dydd at dynnu 27 o unedau trên yn ôl ac atal y gwasanaeth o'r de i Fanceinion, sy'n gyswllt hanfodol ar gyfer y rhai hynny sy'n teithio o'r gogledd a'r canolbarth, ac i'r gwrthwyneb, wrth gwrs. Cymerodd tan ddydd Llun yr wythnos hon—chwe diwrnod cyfan yn ddiweddarach—i ddatrys hyn. Mae'n ymddangos bod nam ar y cledrau ym Maendy, Casnewydd yn niweidio olwynion y trenau.
Nawr, wrth feddwl am y peth, mae hyn mewn gwirionedd yn gwbl warthus. A allwch chi ddychmygu'r ymateb pe byddai prif reilffordd arfordir dwyrain Lloegr yn methu â gweithredu am chwe diwrnod? Nid wyf yn gwybod pwy sy'n gyfrifol, er, gan mai nam ar y cledrau ydoedd, mae gan Network Rail lawer o waith esbonio i'w wneud. Rwyf yn gwybod, fodd bynnag, ei bod yn gywilyddus bod yn rhaid i ni ddioddef gwasanaeth mor eilradd mewn economi fodern.
Dyma'r pris yr ydym yn ei dalu am y tanfuddsoddiad echrydus yn ein seilwaith rheilffyrdd, sy'n £1 biliwn o leiaf ar hyn o bryd. Dyma sy'n digwydd pan fo gennych 5 y cant o'r seilwaith rheilffyrdd ond 1.5 y cant o'r buddsoddiad. Ac wrth i ni weld buddsoddiadau enfawr yn Crossrail a rheilffyrdd cyflym yn Lloegr, mae gennym ni reilffordd sydd, mewn gwirionedd, yn niweidio trenau ac yn arwain at atal y gwasanaeth am wythnos. Mae'n sefyllfa warthus, felly a gawn ni gyfle yn fuan iawn am ddadl ar y materion hyn? Rwy'n gwerthfawrogi bod datganiadau wedi'u hysgrifennu gan Ysgrifennydd y Cabinet, ond os cawn ni ddadl ar y materion hyn, gallwn ni hefyd archwilio'r goblygiadau posibl ar gyfer y fasnachfraint newydd, er nad yw proffil y buddsoddiad ariannol ar gael yn gyhoeddus eto hyd y gwn i. Efallai y gallem ni hefyd geisio atebion o ran pa iawndal a allai fod ar gael.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, ar bwnc gwahanol iawn, a gaf i ddweud y gofynnwyd i mi arwain cyfarfod o bobl Gwrdaidd sy'n byw yng Nghymru yr wythnos diwethaf, a oedd yn canolbwyntio ar ymosodiad Twrci yn Afrin a'r cyffiniau yng ngogledd Syria? Roedd ganddynt straeon dirdynnol a grymus iawn ac, fel dinasyddion Cymru, mae'n iawn ein bod yn clywed eu hanesion a'u profiadau yn ein Senedd. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog gyfleu eu pryderon fel dinasyddion Cymru yn uniongyrchol i awdurdodau'r DU a gwneud datganiad ar hynny i'r Cynulliad? Mae'n atgas gweld cynghreiriad NATO yn ymosod ar ein cynghreiriaid yn erbyn Isis, a'r rhai hynny sy'n gweithio ar ran democratiaeth seciwlar yn Syria ac Irac, sy'n flodyn bregus iawn yn wir. Byddai'n dda i Lywodraeth Cymru godi llais dros ein dinasyddion Cymru o Kurdistan.
The Member raises three very important and very diverse points. On the producer responsibilities, the Minister is indicating to me that she's in negotiation with producer organisations in Wales and will be bringing a statement forward once those negotiations are complete. I would like to just say that I do share the Member's frustration at some of the producer packaging that we have, and in some ways our modern, digital way of living has made that worse, because when we order things over the internet they do come rather ludicrously packaged. If you'll forgive me, Presiding Officer, just for one moment, I ordered a small lead for my phone—I won't mention the make of my phone—and it came in a box this big, and it had quite a lot of completely unrecyclable packaging inside it that, if it had contained a fragile piece of china, might have been understandable, but it was a piece of plastic lead. I've actually written to the company in question, complaining, and with lots of photographs to say, 'What on earth was the purpose of this?' So, I share his frustration, and I know the Minister shares his frustration as well, so I'm sure she will be bringing forward that statement once those discussions are complete.
My Cabinet Secretary colleague for economy and transport is indicating that he'd be more than happy to have a Government debate on the subject of the service failure, and in fact the franchise in its entirety and our aspirations, if you like, for what sort of control we should have, and indeed some calls for further devolution of some parts of the network. I think the service in question is one of the areas in which it's not entirely certain whose responsibility it is. I share some frustrations of that as I'm from Swansea and we have the Great Western issue as well. So, I think we are saying that a debate in Government time would be a very good way of exploring some of those issues and seeing what level of consensus there is across the Chamber on that.
And in terms of our Welsh citizens who have Kurdish links, I also share his sorrow and regret at some of the things that are going on. I'm more than happy to pass on his concerns and the concerns of this Chamber to the First Minister, who I'm sure will act accordingly.
Mae'r Aelod yn codi tri phwynt pwysig a gwahanol iawn. Ynghylch cyfrifoldebau cynhyrchwyr, mae'r Gweinidog yn arwyddo i mi ei bod hi yn trafod â sefydliadau cynhyrchu yng Nghymru ac y bydd yn cyflwyno datganiad pan fydd y trafodaethau hynny wedi'u cwblhau. Hoffwn i ddweud fy mod i yn rhannu rhwystredigaeth yr Aelod o ran rhai o'r deunyddiau pecynnu gan gynhyrchwyr sydd gennym, ac mewn rhai ffyrdd mae ein ffordd gyfoes, ddigidol o fyw wedi gwaethygu hynny, oherwydd wrth i ni archebu pethau dros y rhyngrwyd maen nhw'n cael eu danfon wedi'u pecynnu mewn modd braidd yn hurt. Maddeuwch imi, Llywydd, am eiliad, archebais i gebl bach ar gyfer fy ffôn—nid wyf am ddweud beth yw gwneuthuriad fy ffôn—a daeth mewn blwch mor fawr â hyn, ac roedd cryn dipyn o ddeunyddiau pecynnu na ellir eu hailgylchu o gwbl ynddo, a byddai hynny wedi bod yn ddealladwy pe byddai'n cynnwys llestr bregus efallai, ond darn o gebl plastig oedd hwn. Rwyf wedi ysgrifennu at y cwmni dan sylw, mewn gwirionedd, yn cwyno, a gyda llawer o ffotograffau i ddweud, 'Beth ar y ddaear oedd diben hyn?' Felly, rwy'n rhannu ei rwystredigaeth, a gwn fod y Gweinidog yn rhannu ei rwystredigaeth hefyd, felly rwy'n sicr y bydd yn cyflwyno'r datganiad hwnnw pan fydd y trafodaethau hynny wedi'u cwblhau.
Mae fy nghyd-Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a thrafnidiaeth yn nodi y byddai ef yn fwy na hapus i gael dadl y Llywodraeth ar destun methiant y gwasanaeth, ac, yn wir, am y fasnachfraint yn ei chyfanrwydd a'n dyheadau, os mynnwch chi, am y math o reolaeth y dylai fod gennym, ac yn wir, galwadau i ddatganoli rhai rhannau o'r rhwydwaith ymhellach. Rwy'n credu bod y gwasanaeth dan sylw yn un o'r meysydd hynny nad wyf i'n hollol sicr pwy sy'n gyfrifol amdanynt. Rwy'n rhannu rhywfaint o'r rhwystredigaeth honno gan fy mod i'n dod o Abertawe ac mae gennym ni broblem y Great Western hefyd. Felly, rwy'n credu ein bod yn dweud y byddai dadl yn amser y Llywodraeth yn ffordd dda iawn o edrych ar rai o'r materion hynny a gweld pa lefel o gonsensws a welir ar draws y Siambr ynglŷn â hynny.
Ac o ran ein dinasyddion Cymreig sydd â chysylltiadau Cwrdaidd, rwyf innau hefyd yn rhannu ei dristwch a gofid ynglŷn â rhai o'r pethau sy'n digwydd. Rwy'n fwy na pharod i fynegi ei bryderon, a phryderon y Siambr hon, i'r Prif Weinidog, ac rwy'n sicr y bydd ef yn gweithredu'n unol â hynny.
I had two points I wanted to bring up with the leader of the house. I'm very pleased we're having an individual debate tomorrow on prisons and I'm hoping to use that opportunity to talk about women prisoners, but I wanted to draw to the attention of the leader of the house the activities of the Koestler Trust, which is a prison arts charity. This week, I'm expecting a painting to go up in my office that has been painted by a woman prisoner, and is there to mark International Women's Day week. So, I thought this initiative has got such worth that I wondered if it would be possible at some point to have a statement about initiatives like this in Wales, which as well as the intrinsic merit of the paintings themselves, are a form of rehabilitation. So, I wondered if there was something we could look at there.
Secondly, a week ago, hordes of women descended on the Whitchurch rugby club in my consistency. The roads were blocked and they weren't able to get into the room that had been set aside. This was for a meeting organised by our MP, Anna McMorrin, addressed by Carolyn Harris MP and myself, and this was all to do with the absolute fury about what's happened to their pensions—the so-called WASPI women. It did seem to be such a matter of such huge concern to so many women, and I know so many women throughout Wales, that I was wondering whether there was anything at all that we could do through our business here in the Assembly to look at this issue and to look at the huge implications it's having for women in the planning of their lives, such as whether they give up a job or not, affecting their roles as carers—all things that do impinge on our devolved responsibilities, although of course the issue itself is non-devolved.
Roedd gen i ddau bwynt yr oeddwn i'n dymuno eu codi gydag arweinydd y tŷ. Rwy'n falch iawn ein bod yn cael dadl unigol yfory ar garchardai ac rwy'n gobeithio defnyddio'r cyfle hwnnw i siarad am fenywod sy'n garcharorion, ond roeddwn i'n awyddus i dynnu sylw arweinydd y tŷ at weithgareddau yr Ymddiriedolaeth Koestler, sef elusen ar gyfer celfyddydau yn y carchar. Yr wythnos hon, rwy'n disgwyl i ddarlun gael ei osod ar wal fy swyddfa sydd wedi'i beintio gan garcharor sy'n fenyw, a'i fwriad yw nodi wythnos Diwrnod Rhyngwladol y Merched. Felly, roeddwn i'n meddwl bod cymaint o werth i'r fenter hon, a tybed a fyddai'n bosibl rywbryd i gael datganiad ar fentrau fel hyn yng Nghymru sydd, yn ogystal â gwerth cynhenid y darluniau eu hunain, yn ffordd o adsefydlu. Felly, tybed a oes rhywbeth y gallem ni roi ystyriaeth iddo yn hynny o beth.
Yn ail, wythnos yn ôl, daeth llu o fenywod i glwb rygbi yr Eglwys Newydd yn fy etholaeth i. Roedd tagfeydd ar y ffyrdd ac roedd yr ystafell a oedd wedi'i neilltuo dan ei sang. Roedd hyn ar gyfer cyfarfod a drefnwyd gan ein AS, Anna McMorrin, ac anerchiadau gan Carolyn Harris AS a minnau, ac roedd hyn i gyd yn ymwneud â'r dicter llwyr ynghylch beth sydd wedi digwydd i'w pensiynau—y menywod WASPI fel y'u gelwir. Roedd yn ymddangos yn fater o bryder enfawr i gynifer o fenywod, a chymaint o fenywod ledled Cymru, ac roeddwn i'n meddwl tybed a oedd unrhyw beth o gwbl y gallem ei wneud drwy ein busnes yma yn y Cynulliad i edrych ar y mater hwn ac edrych ar y goblygiadau enfawr y mae'n eu cael ar fenywod wrth iddynt gynllunio eu bywydau, fel a ydynt yn rhoi'r gorau i'w swydd ai peidio, sy'n effeithio ar eu swyddogaeth fel gofalwyr—yr holl bethau sydd yn amharu ar ein cyfrifoldebau datganoledig, er nad yw'r mater ei hun wedi'i ddatganoli wrth gwrs.
Indeed. Well, two very important points indeed. In terms of the art project, I'm delighted to hear that there's a painting going up in her office; I look forward to having a look at it. Of course, it isn't devolved to us, but it impinges on a lot of devolved Government services: employability, social services, caring, and so on. So, what I'll do is I'll have a conversation with various Cabinet colleagues to see what we can do in terms of a cross-Government response to that, and I'd be more than happy to come and look at the painting and have a further discussion with her about what can be done. It seems like a very good project indeed. I'm sure we can do something with it.
In terms of the WASPI women, as they're called, I must declare an interest at this point, Presiding Officer, to say that I'm actually one of the WASPI women. I'm in the age group of the women who've had their pensions moved. Mine's been moved by seven years. And that's fine if you're actually still in employment, but not if you're not still in employment, or your whole family responsibility was predicated on your being able to retire at a particular point in time. The issue isn't that we don't have pension parity, which is what we're often asked. That's not the issue. The issue is the amount of time with which you have to prepare and plan for the amount of income that you'll have. So, it's not the move to parity across the genders; the issue is how long you had to plan for that and how much you would have had to save in order to make sure that your plans stayed in place. I think it's really important to make that point, because the issue here is that was not long enough for people who are not fortunate enough to stay in employment past their sixtieth birthday to be able to put those plans into preparation. And as a result of that, a very large number of people are actually suffering severe hardship as a result of not getting their pension for those years. So, it isn't a devolved matter, but it does impact on our services very, very much. I know that my colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport has made our views on the impact on the Welsh economy overall well known. I'm more than happy, as the equalities Minister, to make that point again forcibly to the UK Government.
Yn wir. Wel, dau bwynt pwysig iawn yn wir. O ran y prosiect celf, rwyf wrth fy modd yn clywed bod darlun yn cael ei osod ar wal ei swyddfa; edrychaf ymlaen at gael golwg arno. Wrth gwrs, nid yw wedi'i ddatganoli i ni, ond mae'n amharu ar lawer o wasanaethau Llywodraeth sydd wedi'u datganoli: cyflogadwyedd, gwasanaethau cymdeithasol, gofal, ac ati. Felly, yr hyn a wnaf yw cael sgwrs ag amryw o gyd-aelodau'r Cabinet i weld beth y gallwn ni ei wneud o ran ymateb trawslywodraethol i hynny, a byddwn i'n fwy na hapus i ddod i edrych ar y darlun a chael trafodaeth bellach â hi ynghylch yr hyn y gellir ei wneud. Mae'n ymddangos fel prosiect da iawn yn wir. Rwy'n siŵr y gallwn ni wneud rhywbeth gydag ef.
O ran y menywod WASPI, fel y'u gelwir, mae'n rhaid imi ddatgan buddiant ar y pwynt hwn, Llywydd, gan ddweud fy mod i mewn gwirionedd yn un o'r menywod WASPI. Rwyf yng ngrŵp oedran y menywod y mae'r symud pensiynau wedi effeithio arnynt. Mae fy un i wedi'i symud saith mlynedd. Ac mae hynny'n iawn os ydych chi'n dal i gael eich cyflogi mewn gwirionedd, ond nid yw'n iawn os nad ydych chi'n dal i fod mewn cyflogaeth, neu os oedd eich cyfrifoldeb teulu cyfan wedi'i seilio ar eich gallu i ymddeol ar adeg benodol mewn amser. Nid yw'r broblem yn ymwneud â'r ffaith nad oes cydraddoldeb i ni yn y pensiwn, sef y cwestiwn a gaiff ei ofyn i ni yn aml. Nid dyna'r broblem. Y broblem yw faint o amser sydd gennych chi i baratoi a chynllunio ar gyfer faint o incwm y bydd gennych. Felly, nid yw'n ymwneud â symud tuag at gydraddoldeb rhwng y rhywiau; mae'n ymwneud â pha mor hir oedd gennych i gynllunio ar gyfer hynny a faint y byddech wedi gorfod ei gynilo er mwyn gwneud yn siŵr bod eich cynlluniau yn parhau i fod yn bosibl. Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig i wneud y pwynt hwnnw, oherwydd y broblem yn y fan yma yw nad oedd hynny'n ddigon hir i bobl nad ydynt yn ddigon ffodus i aros mewn cyflogaeth ar ôl eu pen-blwydd yn 60 allu paratoi'r cynlluniau hynny. Ac o ganlyniad i hynny, mae nifer fawr iawn o bobl mewn gwirionedd yn dioddef caledi difrifol o ganlyniad i beidio â chael eu pensiwn am y blynyddoedd hynny. Felly, nid yw'n fater sydd wedi'i ddatganoli, ond mae'n effeithio ar ein gwasanaethau yn fawr iawn, iawn. Gwn fod fy nghyd-Aelod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth wedi mynegi a lledaenu ein barn ar yr effaith ar economi Cymru yn gyffredinol. Rwy'n fwy na pharod, fel y Gweinidog cydraddoldeb, i wneud y pwynt hwnnw eto yn rymus i Lywodraeth y DU.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Leader of the house, I would like to ask for a statement from the Cabinet Secretary for Economy and Transport on support for businesses affected by the proposed M4 relief road. I have been contacted by a manufacturing company in Newport that would suffer considerable and irrecoverable loss of business, as well as incurring relocation costs, due to the forced closure of their existing site in Newport. Although this company has been in contact with the Welsh Government since 2016, they are deeply frustrated about the lack of clarity with regard to the level of practical and financial support they can expect to receive to enable them to continue to operate in Wales. Leader of the house, could I ask you for a statement by the Cabinet Secretary on this matter as soon as possible? Thank you.
Arweinydd y tŷ, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar gymorth i fusnesau yr effeithiwyd arnynt gan ffordd liniaru arfaethedig yr M4. Mae cwmni gweithgynhyrchu yng Nghasnewydd wedi cysylltu â mi gan ddweud y byddai'n dioddef colled sylweddol i'w fusnes na ellir ei hadennill, yn ogystal â mynd i gostau adleoli, oherwydd gorfod cau ei safle presennol yng Nghasnewydd. Er bod y cwmni hwn wedi bod yn cysylltu â Llywodraeth Cymru ers 2016, maen nhw'n teimlo rhwystredigaeth fawr ynghylch y diffyg eglurdeb o ran y lefel o gymorth ymarferol ac ariannol y gallant ddisgwyl ei derbyn i'w galluogi i barhau i weithredu yng Nghymru. Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn ichi am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y mater hwn cyn gynted â phosibl? Diolch.
Yes. The Cabinet Secretary has already said that there will be a debate on the floor of the house about the M4 and all of its ramifications as soon as the outcome of the public inquiry is known. So, I'm sure that that is an aspect—businesses displaced by the proposals, whatever they might be as a result of the public inquiry, I'm sure will form part of that debate.
Ie. Mae Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi dweud y bydd dadl ar lawr y tŷ ynglŷn â'r M4 a'r holl oblygiadau cyn gynted ag y byddwn yn gwybod canlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus. Felly, rwy'n siŵr y bydd honno'n agwedd—busnesau a ddadleolir gan y cynigion, pa ganlyniadau bynnag a geir o'r ymchwiliad cyhoeddus, yr wyf yn siŵr y bydd rhan o'r ddadl honno.
I'd like to ask the leader of the house for a Government statement from the Cabinet Secretary for local government if possible, and, indeed, for further guidance on the obligations on local authorities under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. I'm sure the Cabinet Secretary will be aware that in our community the leisure centre at Pontllanfraith is under threat of closure. It's had a last-minute reprieve temporarily because of the hard work of local people campaigning to save that asset. It does enhance people's well-being. It's had record numbers of users in the last financial year, but the local authority, like every other, is caught in this position, due to the fiscal policies of the British state, of desperately trying to raise money, and they would like to sell off the land for the leisure centre in order to sell to developers to make money to pay for services. And Caerphilly council is now having an overall leisure and well-being review, and I think, as part of that review, having greater clarity on their obligation under the well-being Act would enhance that review, and would make it very clear to them their obligations, and, hopefully, will lead to an outcome where citizens can continue to enjoy the outstanding facilities at Pontllanfraith and elsewhere for the future.
Hoffwn ofyn i arweinydd y tŷ am ddatganiad Llywodraeth gan Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol os yw'n bosibl, ac, yn wir, am arweiniad pellach ar y rhwymedigaethau ar awdurdodau lleol o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol bod y ganolfan hamdden yn ein cymuned ym Mhontllanfraith dan fygythiad o gau. Mae wedi'i harbed ar y funud olaf dros dro oherwydd gwaith caled y bobl leol sy'n ymgyrchu i gadw'r ased hwnnw. Mae yn gwella lles pobl. Y mae wedi cofnodi'r nifer mwyaf o ddefnyddwyr erioed yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, ond mae'r awdurdod lleol, fel pob un arall, wedi'i ddal yn y sefyllfa hon, oherwydd polisïau cyllidol y wladwriaeth Brydeinig, o ymdrechu'n daer i godi arian, a byddent yn hoffi gwerthu tir y ganolfan hamdden a'i werthu i ddatblygwyr i wneud arian i dalu am wasanaethau. Ac mae cyngor Caerffili bellach yn cynnal adolygiad cyffredinol o hamdden a lles, ac rwy'n credu, yn rhan o'r adolygiad hwnnw, byddai cael mwy o eglurder ynghylch eu rhwymedigaeth o dan y Ddeddf llesiant yn gwella'r adolygiad hwnnw, ac yn datgan eu rhwymedigaethau iddynt yn glir iawn, a, gobeithio, yn arwain at ganlyniad lle gall dinasyddion barhau i fwynhau'r cyfleusterau rhagorol ym Mhontllanfraith ac mewn mannau eraill yn y dyfodol.
The Member makes a very important point. It's one of the very desperate effects of the austerity agenda overall, and although councils in Wales have been protected by this Government in a way that hasn't been possible for councils in England, nevertheless the austerity agenda bites hard. And it bites hardest on some of our hard-fought-for and much-loved community facilities. And that's happening right across Wales, and lots of councils are indeed struggling with that. And it's a real dilemma between supporting statutory services that councils must maintain and the so-called discretionary, but nevertheless absolutely essential, services that the Member points out.
It's not for us to second-guess the individual decisions of different councils and so on, but I know that my Cabinet Secretary colleague is in constant dialogue with the Welsh Local Government Association and with individual councils about their well-being duties, and I'm sure that he'd be more than happy to write out again to them expressing the overarching strategic nature of their duties under the Act, although I would emphasise that individual decisions are very much a matter for the local democratic institution.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Mae'n un o effeithiau enbyd iawn yr agenda cyni yn gyffredinol, ac er bod cynghorau yng Nghymru wedi'u diogelu gan y Llywodraeth hon mewn ffordd na fu'n bosibl i gynghorau yn Lloegr, serch hynny, mae'r agenda cyni yn achosi cryn broblemau. Ac mae'n gwneud hynny fwyaf ar rai o'n cyfleusterau cymunedol agosaf at ein calonnau y mae pobl wedi brwydro'n galed i'w cael. Ac mae hynny'n digwydd ledled Cymru gyfan, ac mae llawer o gynghorau yn wir yn gweld hynny'n anodd. Ac mae'n benbleth wirioneddol rhwng cefnogi gwasanaethau statudol y mae'n rhaid i gynghorau eu cynnal a'r gwasanaethau dewisol fel y'u gelwir, ond rhai sy'n gwbl hanfodol serch hynny, fel y mae'r Aelod yn ei nodi.
Nid ein lle ni yw rhagweld penderfyniadau unigol y gwahanol gynghorau ac ati, ond gwn fod fy nghyd Ysgrifennydd y Cabinet yn trafod yn gyson â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac â chynghorau unigol ynghylch eu dyletswyddau llesiant, ac rwy'n siŵr y byddai'n fwy na pharod i ysgrifennu atynt eto yn mynegi natur strategol trosfwaol eu dyletswyddau o dan y Ddeddf, er y byddwn i'n pwysleisio bod penderfyniadau unigol yn sicr yn fater i'r sefydliad democrataidd lleol.
A allaf ddiolch i arweinydd y tŷ am ei datganiad, a mynd ar ôl agwedd sydd yn bwysig yn gyfoes rŵan? Mae llygredd awyr yn parhau i fod yn broblem sy'n wynebu llawer o bobl yn fy rhanbarth i, fel rŷch chi'n ymwybodol, yn dod o Abertawe eich hunan. Yn yr Hafod yn Abertawe, yn Nhreforys, a hefyd ym Mhort Talbot, mae llygredd awyr yn achosi afiechyd a marwolaethau dianghenraid. Pan gymerodd ClientEarth y Llywodraeth hon i'r llys, cyfaddefwyd bod diffyg gweithredu'r Llywodraeth ar lygredd aer yn anghyfreithlon. Rydym ni nawr yn disgwyl i gynllun awyr glân i Gymru a'r parthau awyr glân gael eu lansio. A allaf felly ofyn am ddadl a diweddariad cyn gynted ag y bo modd ar y cynllun yma, a hefyd ofyn pryd y gall y Cynulliad ddisgwyl gwybodaeth bellach ar y parthau awyr glân? Diolch yn fawr.
May I thank the leader of the house for her statement and pursue an issue that is important these days? Air pollution continues to be a problem facing many people in my region, as you will know, coming from Swansea yourself. In Hafod in Swansea, in Morriston and in Port Talbot, air pollution causes ill health and unnecessary deaths. Now, when ClientEarth took this Government to court, it was admitted that the Government’s lack of action on air pollution was unlawful. We are now waiting for the clean air plan for Wales and the clean air zones to be launched. Can I ask you, therefore, for a debate and an update as soon as possible on this plan, and ask when this Assembly can expect further information on the clean air zones? Thank you.
The Minister's listening to your remarks, which I'm sure she concurs with, and she will be bringing forward a statement for the house to consider shortly. I would like also to say, though, that there's very much an equalities issue here as well. One of the interesting things, if Members have access to university studies about clean air, is that, in Swansea for example, much of the pollution generated by the cars on the seafront in Swansea, from the very wealthy parts of the city, actually flows up the hill in a perfect storm to the poorer part of the cities at the top. So, the pollution generated by the wealthy parts of the city actually impacts heaviest on the poorer parts of the city. So, I'm not sure that everybody is entirely aware of quite how air flows work in that way, and the complexity of actually managing variable traffic speeds, for example, in order to reduce the way that air flow actually happens, given particular climatic conditions. We didn't suffer from the snow in Swansea particularly over the weekend, but we had severe wind, and that caused some very serious pollution issues in the city in pockets, as it pocketed in particular aspects of the city. And Swansea University has been very proactive in its pursuit of that as an issue. And I know the Minister is very well aware of these issues, and she will be taking those into account when she brings her statement forward.
Mae'r Gweinidog yn gwrando ar eich sylwadau, ac rwy'n sicr ei bod yn cytuno â nhw, a bydd hi'n cyflwyno datganiad er mwyn i'r tŷ ei ystyried cyn bo hir. Fodd bynnag, hoffwn i hefyd ddweud bod mater o gydraddoldeb yn y fan yma hefyd yn sicr. Un o'r pethau diddorol, os oes gan Aelodau fynediad at astudiaethau prifysgol ar aer glân, yw, yn Abertawe er enghraifft, bod llawer o'r llygredd o ganlyniad i geir ar lan y môr yn Abertawe, o rannau cyfoethog iawn y ddinas, yn llifo mewn gwirionedd i fyny'r rhiw mewn storm berffaith i rannau tlotach y ddinas ar y brig. Felly, mae'r llygredd a gynhyrchir gan rannau cyfoethog y ddinas yn effeithio fwyaf ar rannau tlotaf y ddinas mewn gwirionedd. Felly, nid wyf yn sicr bod pawb yn hollol ymwybodol o sut yn union y mae llif yr aer yn gweithio yn y ffordd honno, a chymhlethdod rheoli cyflymder traffig amrywiol mewn gwirionedd, er enghraifft, er mwyn lleihau y ffordd y mae llif yr aer hwnnw yn digwydd mewn gwirionedd, o gofio'r amodau hinsoddol arbennig. Ni wnaethom ddioddef yn arbennig o'r eira yn Abertawe dros y penwythnos, ond cawsom wynt difrifol, ac achosodd hynny broblemau llygredd difrifol iawn mewn rhannau o'r ddinas, gan ei fod wedi effeithio ar agweddau penodol ar y ddinas. Ac mae Prifysgol Abertawe wedi bod yn rhagweithiol iawn wrth fynd ar drywydd y mater. A gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o'r materion hyn, ac y bydd yn rhoi ystyriaeth i hynny pan fydd yn cyflwyno ei datganiad.
Diolch i ysgrifennydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar werthfawrogi gweithlu'r gwasanaeth iechyd. Ac rydw i'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet, Vaughan Gething, i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.
The next item, therefore, is the statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on valuing the NHS workforce. And I call on the Cabinet Secretary, Vaughan Gething, to make his statement. Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd.
A statement on the NHS workforce is, of course, timely, particularly given the extraordinary weather experience over the last week. I am grateful for the opportunity to join the First Minister in placing on record my gratitude and appreciation for the response of public service workers across local government, the national health service, emergency services, the third sector, and, of course, the wider public. The extraordinary commitment shown by NHS staff that we have all seen in the past few days is just another example of why they are held in such high regard by this Government and, of course, the people of Wales.
I want to highlight the work already under way to support, develop and expand the workforce, both now and in the future. We regularly discuss the recruitment challenges facing the national health services. The challenges are real, and, of course, I expect scrutiny. However, it is an undeniable fact that, despite eight years of austerity at the hands of the UK Government, tough financial choices made by this Welsh Government have seen the NHS workforce grow to record levels. Official statistics show that we have a record number of total staff working in NHS Wales. We have record numbers of qualified nurses and midwives, hospital consultants, and ambulance staff.
And this Government continues to take positive action, through our 'Train. Work. Live.' initiative, to support NHS organisations to train and recruit the workforce that they and we need. Already our return on investment has been significant, particularly in terms of the number of doctors choosing Wales to undertake their GP training. This May, I will be in Belfast for the launch of year two of the nurse 'Train. Work. Live.' campaign. And, later in the summer, 'Train. Work. Live.' will expand to include allied health professionals, with a focus on increasing the mix of healthcare professionals in primary care.
As well as recruitment initiatives, the continued investment that this Government has chosen to make in the education and training of the current and future NHS workforce is critical. Members will know that the budget for non-medical healthcare professionals has grown year on year. In December last year, I announced a £107 million package of support for 2018-19, and that is a £12 million increase on the year before.
And this continued investment during the past five years means that there has been a sustained increase in training places in Wales. This includes, over that time, 68 per cent more nurses in training, health visitor training places have more than doubled, an increase of 42 per cent in midwifery training places, 51 per cent extra occupational therapy training places, and an increase of 53 per cent in physiotherapy training places. We have invested and will continue to invest in training for healthcare scientists, dental hygienists and therapists, and in key emerging areas like training in genetics.
The role of the paramedic is changing, and will continue to evolve within a wide variety of care settings. There will continue to be a greater emphasis on critical decision making, treatment and management, rather than the historic focus on transporting patients to accident and emergency. And we are supporting those changes in the paramedics' role, and, since 2014, the number of paramedic training places available in Wales has increased by 139 per cent.
Unlike some other parts of the UK, this Welsh Government recognises how important it is to support our healthcare students during their study. That's why we have kept the NHS bursary. Last year, I announced that we would consult on future plans for the longer term financial support for healthcare students. That consultation will begin in the coming weeks, and I look forward to receiving a wide range of views from organisations and individuals to help inform future arrangements on a long-term basis.
As Members will of course be aware, there has been significant interest in the level of medical student places available in Wales. And in north Wales the debate around a new medical school has, of course, continued. And I have made the Government’s position clear. Our view is that Bangor University, working with Cardiff and Swansea medical schools, can and will deliver increased opportunities for medical education and training in north Wales. I know there has been a significant amount of work already undertaken to inform proposals for the future.
I hope to be in a position to say more about those proposals in the coming weeks. But I want to make sure that we have a plan that is both deliverable and sustainable, and a plan that delivers the ability for students to undertake and complete their medical degree programmes in north Wales. While much of the focus has been on north Wales, many of the challenges we face in the north are also present in other parts of the country, particularly in west Wales, and I want to ensure that we also address those as part of a coherent plan for Wales.
Despite the record staff figures, we know that demand continues to grow. That is part of the reason for our need to reform health and care services. We need more staff in certain professions and specialties, but we know that is only part of the answer. The fact that the challenges we currently face are taking place within the context of record numbers of staff demonstrates this. We owe it not only to the citizens of Wales, but to our NHS workforce too, to do this. We need to create a system that allows them to succeed in delivering the best possible care. That is why, when discussing our workforce, we cannot separate it from real and meaningful reform, including, of course, the need for new models of care that were highlighted in the parliamentary review.
Part of the system reform we're committed to, of course, specifically in relation to the workforce, is the establishment of Health Education and Improvement Wales. This is a major and significant change. It demonstrates this Government’s commitment to a new, multidisciplinary approach to our health services. HEIW is not simply a structural change. It is a new, strategic approach to the long-term future of the health workforce. I was pleased that the recent parliamentary review recognised, in a number of significant ways, how the creation of HEIW could be harnessed to deliver the vision of seamless health and care in Wales. The review also identified the opportunity for HEIW and Social Care Wales to lead the way for partnership across the health and social care system. I expect those two bodies to be working as one across many of the challenges that will face our care workforce in the years ahead.
Like all of the public sector workforce, staff in NHS Wales have suffered at the hands of UK Government austerity. That is why we have repeatedly called on the UK Government to end the cap on public sector pay and give workers across the UK a much deserved pay rise, and it remains our view that that pay rise must be fully funded by the UK Government. One of the strengths in Wales is our commitment to social partnership and collaboration between the Welsh Government, the NHS and trade unions. This strength is something we will build on in moving forward once we have received the pay review body's recommendations in May to agree on a fair and affordable pay award.
Our NHS looks forward to its seventieth birthday this year. It remains a truly great achievement of political will and community values to create and sustain our national health service. The NHS that we celebrate is, of course, the story of our staff: people drawn from all communities and all corners of the globe. I am tremendously proud of the people who make up our national health service and I look forward to continuing to serve them as we redesign the future for health here in Wales.
Diolch ichi, Llywydd.
Mae datganiad ynglŷn â gweithlu'r GIG wrth gwrs, yn amserol, yn enwedig o ystyried y tywydd eithriadol dros yr wythnos diwethaf. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i ategu'r Prif Weinidog drwy fynegi fy niolch a'm gwerthfawrogiad o ran y ffordd yr ymatebodd gweithwyr y gwasanaeth cyhoeddus yn llywodraeth Leol, y gwasanaeth iechyd gwladol, gwasanaethau brys, y trydydd sector, ac, wrth gwrs, am ymateb y cyhoedd ehangach. Mae'r ymrwymiad anhygoel a ddangoswyd gan staff y GIG a welwyd gan bob un ohonom yn yr ychydig ddyddiau diwethaf yn un enghraifft arall o pam y maent mor fawr eu parch gan y Llywodraeth hon ac, wrth gwrs, gan bobl Cymru.
Rwyf eisiau tynnu sylw at y gwaith sydd eisoes ar y gweill i gefnogi, datblygu ac ehangu'r gweithlu, yn awr ac yn y dyfodol. Rydym yn trafod yn rheolaidd yr heriau recriwtio sy'n wynebu'r gwasanaethau iechyd cenedlaethol. Mae'r heriau yn rhai go iawn, ac, wrth gwrs, rwy'n disgwyl y bydd craffu ar hyn. Fodd bynnag, mae'n ffaith ddiymwad bod dewisiadau ariannol anodd a wnaed gan Lywodraeth bresennol Cymru er gwaethaf wyth mlynedd o gyni dan law Llywodraeth y DU, wedi gweld gweithlu'r GIG yn tyfu i'r mwyaf y bu erioed. Mae ystadegau swyddogol yn dangos bod gennym y nifer mwyaf erioed o staff yn gweithio yn GIG Cymru. Mae gennym y nifer mwyaf erioed o nyrsys a bydwragedd cymwys, ymgynghorwyr ysbytai a staff y gwasanaeth ambiwlans.
Ac mae'r Llywodraeth hon yn parhau i weithredu'n gadarnhaol, drwy ein menter 'Hyfforddi. Gweithio. Byw', i gynorthwyo sefydliadau'r GIG i hyfforddi a recriwtio'r gweithlu sydd eu hangen arnyn nhw a ninnau. Eisoes mae ein hadenillion ar fuddsoddiad wedi bod yn sylweddol, yn enwedig o ran nifer y meddygon sy'n dewis Cymru ar gyfer ymgymryd â'u hyfforddiant meddyg teulu. Ym mis Mai, byddaf yn Belfast ar gyfer lansio blwyddyn dau yr ymgyrch nyrsio 'Hyfforddi. Gweithio. Byw'. Ac, yn ddiweddarach yn yr haf, bydd 'Hyfforddi. Gweithio. Byw' yn ehangu i gynnwys gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, gan ganolbwyntio ar gynyddu'r gymysgedd o weithwyr gofal iechyd proffesiynol ym maes gofal sylfaenol.
Yn ogystal â mentrau recriwtio, mae'r buddsoddiad parhaus y mae'r Llywodraeth hon wedi dewis ei wneud mewn addysg a hyfforddiant gweithlu'r GIG presennol ac yn y dyfodol yn hollbwysig. Bydd yr Aelodau'n gwybod bod y gyllideb ar gyfer gweithwyr gofal iechyd proffesiynol anfeddygol wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ym mis Rhagfyr y llynedd, cyhoeddais becyn cymorth £107 miliwn ar gyfer 2018-19, ac mae hynny'n gynydd o £12 miliwn ar y flwyddyn flaenorol.
Ac mae'r buddsoddiad parhaus hwn yn ystod y pum mlynedd diwethaf yn golygu bod cynnydd parhaus mewn lleoedd hyfforddi yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys, dros y cyfnod hwnnw, 68 y cant yn fwy o nyrsys dan hyfforddiant, mae lleoedd hyfforddiant ar gyfer ymwelwyr iechyd wedi mwy na dyblu, bu cynnydd o 42 y cant mewn lleoedd hyfforddi bydwreigiaeth, 51 y cant o leoedd hyfforddi therapi galwedigaethol ychwanegol, a chynnydd o 53 y cant yn y lleoedd hyfforddi ffisiotherapi. Rydym wedi buddsoddi, a byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn hyfforddiant ar gyfer gwyddonwyr gofal iechyd, therapyddion a hylenyddion deintyddol, ac mewn meysydd allweddol sy'n amlwg eu hunain megis hyfforddiant mewn geneteg.
Mae swyddogaeth y parafeddyg yn newid, a bydd yn parhau i ddatblygu o fewn amrywiaeth eang o leoliadau gofal. Bydd mwy o bwyslais yn dal i fod ar benderfyniadau, trin a rheoli critigol yn hytrach na ffocws hanesyddol ar gludo cleifion i adrannau damweiniau ac achosion brys ac rydym yn cefnogi'r newidiadau hynny yn swyddogaeth y parafeddygon, ac, ers 2014, cynyddodd nifer y lleoedd hyfforddi parafeddygon yng Nghymru gan 139 y cant.
Yn wahanol i rannau eraill o'r DU, mae'r Llywodraeth hon yn cydnabod pa mor bwysig yw cefnogi ein myfyrwyr gofal iechyd yn ystod eu cyfnod astudio. Dyna pam yr ydym wedi cadw bwrsariaeth y GIG. Y llynedd, cyhoeddais y byddem yn ymgynghori ar gynlluniau ar gyfer cymorth ariannol mwy hirdymor ar gyfer myfyrwyr gofal iechyd yn y dyfodol. Bydd yr ymgynghoriad hwnnw yn dechrau yn ystod yr wythnosau nesaf, ac edrychaf ymlaen at dderbyn amrywiaeth eang o safbwyntiau gan sefydliadau ac unigolion er mwyn helpu i osod sylfaen ar gyfer trefniadau yn y dyfodol ac yn y tymor hir.
Fel y gŵyr Aelodau wrth gwrs, bu cryn ddiddordeb mewn faint o leoedd myfyrwyr meddygol sydd ar gael yng Nghymru. Ac yn y gogledd mae'r ddadl am ysgol feddygol newydd wrth gwrs, wedi parhau. Ac rwyf wedi egluro safbwynt y Llywodraeth. Ein barn ni yw y gall ac y bydd Prifysgol Bangor, gan weithio gydag ysgolion meddygol Caerdydd ac Abertawe, yn darparu mwy o gyfleoedd ar gyfer addysg a hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru. Rwy'n gwybod bod cryn dipyn o waith wedi'i wneud eisoes i lunio cynigion ar gyfer y dyfodol.
Gobeithiaf fod mewn sefyllfa i ddweud mwy am y cynigion hynny yn ystod yr wythnosau nesaf. Ond rwyf am wneud yn siŵr bod gennym ni gynllun ymarferol a chynaliadwy, a chynllun sy'n rhoi'r modd i fyfyrwyr astudio a chwblhau eu rhaglenni gradd meddygol yn y gogledd. Er y bu llawer o bwyslais ar y gogledd, mae llawer o'r heriau a wynebwn yn y gogledd hefyd yn bod mewn rhannau eraill o'r wlad, yn enwedig yn y gorllewin, ac rwyf eisiau sicrhau ein bod hefyd yn ymdrin â hynny fel rhan o gynllun cydlynol ar gyfer Cymru.
Er gwaethaf y ffigurau staff gorau erioed, rydym yn gwybod bod galw yn parhau i gynyddu. Mae hynny'n rhan o'r rheswm pam mae angen inni ddiwygio gwasanaethau iechyd a gofal. Mae angen mwy o staff arnom ni mewn proffesiynau ac arbenigeddau penodol, ond gwyddom mai dim ond rhan o'r ateb yw hynny. Mae'r ffaith bod yr heriau sy'n ein hwynebu ar hyn o bryd yn digwydd yng nghyd-destun y niferoedd gorau erioed o staff yn dangos hyn. Mae'n ddyletswydd arnom ni i wneud hyn nid yn unig i ddinasyddion Cymru, ond i weithlu ein GIG hefyd. Mae angen inni greu system sy'n caniatáu iddyn nhw allu darparu'r gofal gorau posibl. Dyna pam, wrth drafod ein gweithlu, na allwn ni ei wahanu o ddiwygio go iawn ac ystyrlon, gan gynnwys, wrth gwrs, yr angen am fodelau gofal newydd a ddaeth i'r amlwg yn yr arolwg seneddol.
Rhan o ddiwygiad y system yr ydym yn ymrwymedig iddi, wrth gwrs, yn benodol o safbwynt y gweithlu, yw sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Mae hwn yn newid mawr a sylweddol. Mae'n dangos ymrwymiad y Llywodraeth hon i ymdrin â'n gwasanaethau iechyd mewn ffordd newydd, amlddisgyblaethol. Nid dim ond newid strwythurol yw AaGIC. Mae'n ffordd newydd, strategol o roi sylw i ddyfodol tymor hir y gweithlu iechyd. Roeddwn yn falch bod yr arolwg seneddol diweddar yn cydnabod, mewn nifer o ffyrdd arwyddocaol, sut y gellid manteisio ar greu AaGIG i gyflawni'r weledigaeth o gael iechyd a gofal di-dor yng Nghymru. Adnabu'r adolygiad hefyd y cyfle i AaGIC a Gofal Cymdeithasol Cymru arwain y ffordd ar gyfer partneriaeth ar draws y system gofal ac iechyd cymdeithasol. Disgwyliaf i'r ddau gorff hynny weithio fel un i ymrafael â llawer o'r heriau fydd yn wynebu ein gweithlu gofal yn y blynyddoedd i ddod.
Fel pob un o weithluoedd y sector cyhoeddus, mae staff GIG Cymru wedi dioddef dan law cyni Llywodraeth y DU. Dyna pam yr ydym ni wedi galw dro ar ôl tro ar i Lywodraeth y DU roi terfyn ar y cap ar gyflogau'r sector cyhoeddus a rhoi codiad cyflog haeddiannol i weithwyr ledled y DU, a'n barn o hyd yw bod yn rhaid i'r codiad cyflog gael ei ariannu yn llawn gan Lywodraeth y DU. Un o'r cryfderau yng Nghymru yw ein hymrwymiad i bartneriaeth gymdeithasol a chydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, y GIG a'r undebau llafur. Mae'r cryfder hwn yn rhywbeth y byddwn yn adeiladu arno wrth symud ymlaen unwaith y byddwn wedi derbyn argymhellion y corff adolygu cyflog ym mis Mai i gytuno ar ddyfarniad cyflog teg a fforddiadwy.
Mae ein GIG yn edrych ymlaen at ei ben-blwydd yn 70 eleni. Mae'n dal yn gyflawniad gwirioneddol ragorol o ewyllys gwleidyddol a gwerthoedd cymunedol i greu a chynnal ein gwasanaeth iechyd gwladol. Stori ein staff yw'r GIG yr ydym yn ei ddathlu, wrth gwrs: pobl sy'n hannu o bob cymuned ac yn dod o bob cwr o'r byd. Rwy'n hynod falch o'r bobl sy'n ffurfio ein gwasanaeth iechyd gwladol ac edrychaf ymlaen at barhau i'w gwasanaethu wrth i ni ailgynllunio dyfodol iechyd yma yng Nghymru.
Thank you very, very much for your statement, Cabinet Secretary. Apologies that I'm not Angela Burns for you today. Can I just associate myself with your remarks thanking the NHS staff for their work, particularly during this last week? I think we've all been surprised and delighted in some ways by the pictures of people stumbling through the snow in order to fulfil what they think are their duties to the population of Wales.
I think one obvious way perhaps to recognise that commitment would be to fast track the staff in the NHS when they need the services of the NHS, not least so that they can get the quickest treatment or attention that they need for themselves, but because of the potential effect of that in making them able to come back into the workforce as soon as possible in order to offer their services, perhaps, in so doing, reducing the strain and stress on health boards when they're having to consider taking on agency staff. We know that 330,000 days were lost to stress-related conditions only last year, 2016-17, and, if those could have been acted on a little bit sooner, perhaps it would have been quicker or easier for those members of staff to come back into the workforce and continue offering the exemplary care to the people of Wales. I think agency staff cost £178.8 million last year. That's quite a big saving, if you can get people back into work as quickly as they would like. And, if you're worried at all that this sounds like preferential treatment, I'd ask you to consider the effect of behaving in this particular way, because it means that those NHS staff are back in work sooner and offering their services to the people who need them.
We also talked about—. I appreciate that this is a statement on the NHS workforce here, but, following the parliamentary review, I think it's become a little bit less meaningful, if I can put it like that, to talk about the NHS workforce in isolation from the social care workforce. I certainly welcome the investment in the training places for the prevention and rehabilitation professions, and for those training in medical care, but if you're looking at a seamless service—you mentioned it in your statement—I think these kinds of statements need to start talking also now about the impact and career paths of those in non-medical care. So, I was wondering whether we might have a similar statement fairly soon on the social care workforce, not just the NHS workforce.
I'm very, very pleased to hear about the growth in the NHS workforce, but could you give us an indication of where that growth has been concentrated geographically? Where are the staff in certain disciplines, and has reconfiguration and some of the noises off that we've heard fairly recently, not least with Hywel Dda, already been seen to have an effect on where people are interested in working, particularly in the hospital setting but not specifically?
Yes, we certainly do need more staff in certain professions and specialities. The role of the deanery has come up several times in arguments on this in the past, and I'm wondering whether you can give us some indication of whether there's a specific issue—I'll call it that, as there's not necessarily a problem—with the deanery promoting those specialisms that we need at the moment.
Just two more, if you'll bear with me, please, Llywydd. Obviously, I'm very pleased to see that more people are doing their GP training in Wales. Can you tell us how many of those people are actually from Wales and what we're doing to keep them once they've been trained here?
Then, finally, paramedic training—I was very pleased to see that. Can you confirm whether the pay rise that paramedics have recently been proffered, if you like, is conditional in any way on the particular training that you've referred to? Is it a generic pay rise or is it specifically allied to this new training that you mentioned in your statement? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, iawn am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Ymddiheuriadau nad Angela Burns ydw i i chi heddiw. A gaf i ategu eich sylwadau yn diolch i staff y GIG am eu gwaith, yn enwedig yn ystod yr wythnos diwethaf? Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi synnu ac yn falch iawn mewn rhai ffyrdd gan y lluniau o bobl yn straffaglu drwy'r eira er mwyn cyflawni'r hyn y maent yn ystyried yw eu dyletswyddau i boblogaeth Cymru.
Credaf mai un ffordd amlwg efallai i gydnabod yr ymrwymiad hwnnw fyddai blaenoriaethu staff yn y GIG pan fo angen gwasanaethau'r GIG arnyn nhw, nid lleiaf fel y gallan nhw gael y driniaeth neu'r sylw cyflymaf sydd ei angen arnyn nhw, ond oherwydd effaith bosib hynny yn gwneud iddyn nhw allu dod yn ôl i'r gweithlu cyn gynted â phosib er mwyn cynnig eu gwasanaethau, ac efallai, wrth wneud hynny, leihau straen a phwysau ar y byrddau iechyd pan fyddant yn gorfod ystyried defnyddio staff asiantaeth. Gwyddom fod 330,000 diwrnod wedi'u colli i anhwylderau sy'n gysylltiedig â straen y llynedd yn unig, 2016-17, a, pe gellid bod wedi gwneud rhywbeth ynghylch hynny ychydig yn gynt, efallai y byddai wedi bod yn gynt neu'n haws i'r aelodau hynny o staff ddod yn ôl i'r gweithlu a pharhau i gynnig y gofal rhagorol i bobl Cymru. Credaf fod staff asiantaeth wedi costio £178.8 miliwn y llynedd. Mae hynny'n arbediad eithaf mawr, os gallwch chi gael pobl yn ôl i'r gwaith mor gyflym ag y byddent yn hoffi. Ac, os ydych chi'n poeni o gwbl fod hyn yn swnio fel triniaeth ffafriol, gofynnaf i chi ystyried yr effaith o wneud hyn, oherwydd mae'n golygu bod staff y GIG yn ôl yn y gwaith yn gynt ac yn cynnig eu gwasanaethau i bobl sydd eu hangen.
Fe wnaethom ni sôn hefyd am—. Rwy'n sylweddoli mai datganiad ynglŷn â gweithlu'r GIG yw hwn, ond, yn dilyn yr arolwg seneddol, rwy'n meddwl ei bod hi bellach ychydig yn llai ystyrlon, os caf ei fynegi yn y geiriau hynny, i siarad am weithlu'r GIG ar wahân i'r gweithlu gofal cymdeithasol. Rwy'n sicr yn croesawu'r buddsoddiad yn y lleoedd hyfforddi ar gyfer y proffesiynau atal ac adsefydlu, ac i'r sawl sy'n hyfforddi mewn gofal meddygol, ond os ydych chi'n bwriadu cynnig gwasanaeth di-dor—a grybwyllwyd gennych yn eich datganiad—credaf fod yn rhaid i'r mathau hyn o ddatganiadau ddechrau sôn yn awr am effaith a llwybrau gyrfa'r rheini mewn gofal anfeddygol. Felly, tybed a allem ni gael datganiad tebyg yn weddol fuan ynglŷn â'r gweithlu gofal cymdeithasol, nid dim ond gweithlu'r GIG.
Rwy'n falch iawn o glywed am y twf yng ngweithlu'r GIG, ond a allwch chi roi syniad o ble mae'r twf hwnnw wedi ei ganolbwyntio yn ddaearyddol? Ble mae'r staff mewn rhai disgyblaethau, ac a yw ad-drefnu a pheth o'r anhrefn a welsom ni yn weddol ddiweddar, yn enwedig gyda Hywel Dda, eisoes yn ymddangos i gael effaith ar ble mae pobl yn ymddiddori mewn gweithio, yn enwedig mewn ysbytai ond nid yn benodol?
Oes, yn sicr mae angen mwy o staff mewn proffesiynau ac arbenigeddau penodol. Mae swyddogaeth y ddeoniaeth wedi codi droeon mewn dadleuon ar hyn yn y gorffennol, ac rwy'n meddwl tybed a allwch roi inni ryw syniad a oes mater penodol—byddaf yn ei alw'n hynny, gan nad oes problem o reidrwydd—gyda'r ddeoniaeth yn hybu rhai o'r arbenigeddau hynny sydd eu hangen arnom ni ar hyn o bryd.
Dim ond dau beth arall, os allwch chi fod yn amyneddgar â mi, os gwelwch yn dda, Llywydd. Yn amlwg, rwy'n falch iawn o weld bod mwy o bobl yn gwneud eu hyfforddiant meddygon teulu yng Nghymru. Allwch chi ddweud wrthym ni faint o'r bobl hynny sydd mewn gwirionedd o Gymru a beth ydym yn ei wneud i'w cadw ar ôl iddyn nhw gael eu hyfforddi yma?
Yna, yn olaf, hyfforddiant parafeddygon—roeddwn yn falch iawn o weld hynny. A allwch chi gadarnhau a yw'r codiad cyflog a gynigiwyd i barafeddygon yn ddiweddar, os mynnwch chi, yn amodol mewn unrhyw ffordd ar yr hyfforddiant penodol yr ydych wedi cyfeirio ato? A yw'n godiad cyflog cyffredinol neu benodol yn gysylltiedig â'r hyfforddiant newydd hwn a grybwyllwyd gennych chi yn eich datganiad? Diolch.
Thank you for that series of questions. Again, I think the commitment of staff that we've all seen—stories of people walking miles and miles through the snow to get in—and the tremendous support of the public, with people giving lifts and going up and down roads to give staff lifts as they've seen them coming in, really is tremendously heart-warming, which, again, reinforces the public value that is placed on the service.
I'm going to deal with the range of points. On your point about whether we could fast-track treatment for NHS staff, there's a piece of work already looking at this following previous comments made in the Chamber. I do think that we need to add a note of caution about this, because if we decide to advantage groups of staff, wherever they're from—whether it's the NHS, or whether it's the emergency services, carers or whoever it may be—and if we say that it won't be their clinical need but who they work for that will see them advantaged in the system, I think we need to think very carefully about what that means.
So, I certainly wouldn't stand up in the Chamber today and say that the NHS workforce will get prioritised over and above other people, but there are challenges about the NHS as an employer in any event. Any employer should support their employees with good occupational health support either to keep them in work or to help them return to work if they're out of work, and to understand the reasons for that as well. That's a different point to, potentially, seeing them leapfrog other citizens of the country for treatment.
On the social care workforce, actually, Rebecca Evans, in her previous role, made a number of statements about promoting the social care workforce and a career path for them. You'll hear more from Huw Irranca-Davies on those points in the coming months as well. Also, that will be linked into the commitments that the Government has made in 'Prosperity for All', about the social care sector being a priority sector as part of the foundational economy. So, you will hear more about the social care workforce individually as well as together, as I've indicated in my statement about the development of skills for and with that workforce that is, understandably, integrated, and will be more so, with the national health service.
On the geographical growth in numbers of staff, some of our areas have actually done particularly well with this. In nurse recruitment, for example, Hywel Dda have done particularly well on actually recruiting more nurses in the last year or two. Part of the challenge in different grades of staff is that it can be difficult recruiting in different parts of the country—that's why 'Train. Work. Live' was designed, because you can actually have a great life living in the western parts of Wales, whether north, mid or south, and it's about how you make those opportunities available and then understand what that means for those healthcare staff and their families to move there and to make a positive choice to live in or near that part of the country.
Some of that also, though, goes back to the points that I made in my statement about the models of care that are provided, because there's something about understanding and taking on board the challenges the parliamentary review set out for all of us that if we want to try and run our current models of care, then they won't work—they won't work for the staff or the public. So, our current way of running the whole service isn't fit for the future, and changing that really does matter. And I've given previous indications in the past of models of care that have changed that have made recruitment easier. Stroke care in Gwent is a good example of where change in the way care is delivered has made it easier to recruit the right staff to deliver that improved quality of care.
I can't tell you what the percentage of Welsh-domiciled GP trainees is, but I'll investigate to see if I can give a meaningful figure and write back to Members on that. And on band 6 and paramedics, you'll have seen that England announced a band 6 paramedic status some time ago. They've yet to agree how to get there, though, so that isn't in place there. We went through that, and, again, in social partnership we had a conversation with employers, with trade unions as well, and we not only agreed a road map for band 6—so, what that should mean—but, actually, how to get there too, because it is about new skills and those skills being consistently applied to have the band 6 pay that goes with it. Not every paramedic will want to do that. There will still be a role for band 5 paramedics within the service. So, we're in a good place, and that is money for reform and improvement. It's good for the workforce to do a job they will find interesting and the skills we will all benefit from in the public at large. We made a difficult choice to invest money in doing so, and that means there is money that we've invested there that isn't available in other parts of our workforce, but that is a choice we have made, again, for the future of the NHS and the people that it serves.
Diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. Unwaith eto, credaf fod yr ymrwymiad staff yr ydym i gyd wedi'i weld—straeon am bobl yn cerdded milltiroedd drwy'r eira i gyrraedd eu gwaith—a chefnogaeth aruthrol y cyhoedd, gyda phobl yn rhoi lifft ac yn tramwyo ffyrdd i roi lifft i staff wrth iddynt eu gweld yn mynd i'w gwaith, mewn gwirionedd yn hynod galonogol, sydd, unwaith eto, yn atgyfnerthu'r gwerth cyhoeddus a roddir ar y gwasanaeth.
Rwy'n mynd i ymdrin â'r amrywiaeth o bwyntiau. Ynglŷn â'ch pwynt ynghylch a allem ni flaenoriaethu staff y GIG, mae darn o waith eisoes yn rhoi sylw i hyn yn dilyn sylwadau blaenorol a wnaed yn y Siambr. Rwy'n meddwl bod angen inni ymbwyllo ynglŷn â hyn, oherwydd os ydym yn penderfynu rhoi mantais i grwpiau o staff, o ble bynnag y maen nhw—p'un a ydyn nhw yn y GIG, neu yw y gwasanaethau brys, gofalwyr neu bwy bynnag—ac os ydym yn dweud nad eu hangen clinigol ond i bwy maen nhw'n gweithio fydd yn eu gweld yn cael mantais yn y system, rwy'n credu bod angen inni feddwl yn ofalus iawn am yr hyn y mae hynny'n ei olygu.
Felly, yn sicr ni fyddwn yn sefyll yn y Siambr heddiw a dweud y bydd gweithlu'r GIG yn cael blaenoriaeth dros bobl eraill, ond mae heriau am y GIG fel cyflogwr beth bynnag. Dylai unrhyw gyflogwr gefnogi eu gweithwyr gyda chymorth iechyd galwedigaethol da naill ai i'w cadw mewn gwaith neu i'w helpu i ddychwelyd i'r gwaith os nad ydyn nhw yn y gwaith, ac i ddeall y rhesymau dros hynny yn ogystal. Mae hynny'n bwynt gwahanol, o bosib, i'w gweld yn cael blaenoriaeth dros ddinasyddion eraill y wlad ar gyfer triniaeth.
O ran y gweithlu gofal cymdeithasol, mewn gwirionedd, gwnaeth Rebecca Evans, yn ei swyddogaeth flaenorol, nifer o ddatganiadau ynglŷn â hyrwyddo'r gweithlu gofal cymdeithasol a llwybr gyrfa ar eu cyfer. Byddwch yn clywed mwy gan Huw Irranca-Davies ynghylch y pwyntiau hynny yn y misoedd nesaf yn ogystal. Hefyd, bydd hynny yn gysylltiedig ag ymrwymiadau a wnaed gan y Llywodraeth yn 'Ffyniant i bawb', bod y sector gofal cymdeithasol yn sector blaenoriaeth yn rhan o'r economi sylfaenol. Felly, byddwch yn clywed mwy am y gweithlu gofal cymdeithasol yn unigol yn ogystal â gyda'i gilydd, fel yr wyf wedi dangos yn fy natganiad ynghylch datblygu sgiliau ar gyfer a chyda'r gweithlu hwnnw sydd, yn ddealladwy, yn integredig, a bydd yn fwy felly, gyda'r gwasanaeth iechyd gwladol.
O ran y twf daearyddol yn nifer y staff, mae rhai o'n hardaloedd mewn gwirionedd wedi gwneud yn dda iawn yn hyn o beth. O ran recriwtio nyrsys, er enghraifft, mae Hywel Dda wedi gwneud yn dda iawn mewn gwirionedd o ran recriwtio rhagor o nyrsys yn y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf. Rhan o'r her ar gyfer gwahanol raddau o staff yw y gall fod yn anodd recriwtio mewn gwahanol rannau o'r wlad—dyna pam y cynlluniwyd 'Hyfforddi. Gweithio. Byw', oherwydd gallwch gael bywyd gwych yn byw yn rhannau gorllewinol Cymru, boed y gogledd, y canolbarth neu'r de, ac mae'n ymwneud â sut yr ydych chi'n sicrhau bod y cyfleoedd hynny ar gael ac yna yn deall beth y mae hynny'n ei olygu i staff gofal iechyd a'u teuluoedd i symud yno a gwneud y dewis cadarnhaol o fyw yn neu ger y rhan honno o'r wlad.
Mae rhywfaint o hynny hefyd, fodd bynnag, yn mynd yn ôl at y pwyntiau a wneuthum yn fy natganiad am y modelau gofal a ddarperir, oherwydd mae a wnelo hyn i raddau â dealltwriaeth ac ystyried yr heriau a nododd yr arolwg seneddol ar gyfer pob un ohonom ni os ydym yn dymuno rhedeg ein modelau gofal presennol, yna ni fyddan nhw'n gweithio—ni fyddan nhw'n gweithio ar gyfer y staff na'r cyhoedd. Felly, nid yw ein ffordd bresennol o redeg y gwasanaeth cyfan yn addas ar gyfer y dyfodol, ac mae newid hynny yn bwysig mewn gwirionedd. Ac rwyf wedi sôn o'r blaen yn y gorffennol am fodelau gofal sydd wedi newid sydd wedi gwneud recriwtio yn haws. Mae gofal strôc yng Ngwent yn enghraifft dda o ble mae newid yn y ffordd y cyflwynir gofal yn ei gwneud hi'n haws recriwtio'r staff cywir i ddarparu'r gofal hwnnw o ansawdd gwell.
Ni allaf ddweud wrthych beth yw'r ganran o hyfforddeion meddyg teulu sy'n hanu o Gymru, ond byddaf yn ymchwilio i weld os gallaf roi ffigur ystyrlon ac yn ysgrifennu at yr Aelodau ynghylch hynny. Ac ynglŷn â band 6 a pharafeddygon, byddwch wedi gweld bod Lloegr wedi cyhoeddi statws parafeddygon band 6 beth amser yn ôl. Maen nhw eto i gytuno ar sut i gyflawni hynny, serch hynny, felly dyw hynny ddim ar waith yno. Fe wnaethom ni hynny, ac, unwaith eto, mewn partneriaeth gymdeithasol cawsom sgwrs â chyflogwyr, gydag undebau llafur yn ogystal, ac fe wnaethom ni gytuno nid yn unig ar gynllun ar gyfer band 6—felly, beth ddylai hynny ei olygu—ond, mewn gwirionedd, sut i gyflawni hynny hefyd, oherwydd mae'n ymwneud â sgiliau newydd a'r sgiliau hynny'n cael eu defnyddio'n gyson i gael y cyflog band 6 sy'n gysylltiedig â hynny. Ni fydd pob parafeddyg yn dymuno gwneud hynny. Bydd swyddogaeth yn dal i fod ar gyfer parafeddygon ym mand 5 yn y gwasanaeth. Felly, rydym mewn sefyllfa dda, ac arian ar gyfer diwygio a gwella yw hwnnw. Mae'n dda ar gyfer y gweithlu i wneud gwaith y maent yn ei chael yn ddiddorol ac i feithrin y sgiliau y byddwn oll yn elwa arnyn nhw yn y byd cyhoeddus yn gyffredinol. Rydym ni wedi gwneud dewis anodd i fuddsoddi arian wrth wneud hynny, ac mae hynny'n golygu bod arian yr ydym wedi'i fuddsoddi yn yr agwedd honno nad yw ar gael mewn rhannau eraill o'n gweithlu, ond dyna'r dewis a wnaethom ni, unwaith eto, ar gyfer dyfodol y GIG a'r bobl y mae'n eu gwasanaethu.
I think the stories that we've heard from across the NHS in the recent extreme weather conditions show the extreme dedication of staff to provide care for their patients, and I hope that they hear our gratitude for their commitment to their work and the service they provide.
Credaf fod y straeon yr ydym ni wedi'u clywed am bob rhan o'r GIG yn yr amodau tywydd eithafol diweddar yn dangos ymroddiad anhygoel y staff i ddarparu gofal ar gyfer eu cleifion, a gobeithiaf y byddant yn clywed ein diolch am eu hymrwymiad i'w gwaith a'r gwasanaeth y maen nhw'n ei ddarparu.
Diolch yn fawr iawn, i holl staff yr NHS, am eich ymroddiad chi.
Mae nifer o gwestiynau gen i i'w gofyn. Mi fyddai rhywun yn gallu taeru bod popeth yn iawn o ran lefelau staffio yn y gwasanaeth iechyd o wrando ar y datganiad yma, ond mae gen i nifer o bethau rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig i'w pwysleisio a thynnu sylw atyn nhw yn fan hyn. Yr honiad yma bod yna record o nifer o staff yn gweithio yn yr NHS. Mae gennym ni'n dal lai o GPs, er enghraifft, yn gweithio yn yr NHS yng Nghymru nag oedd gennym ni yn 2013. Nid yw StatsWales wedi cyhoeddi ffigurau ar gyfer nifer cyfatebol o swyddi llawn amser ers tair blynedd, tra eu bod nhw'n edrych ar safon y data. Mae gennym ni lai o feddygon ysbytai nag yn 2014 unwaith yr ydych chi'n tynnu'r categori 'general practice doctors in training' allan o'r ffigurau—rhywbeth a gafodd ei ychwanegu o rywle at y ffigurau yn 2015.
Mae'n wir i ddweud bod ffigurau swyddogol yn dangos bod mwy o bobl yn gweithio mewn roles nyrsio, bydwreigiaeth ac ymwelwyr iechyd. Nid yw hi, serch hynny, o'ch datganiad chi y prynhawn yma, yn glir faint o nyrsys wedi eu cymhwyso sydd yn gweithio—hynny ydy, wedi eu cymhwyso'n llawn—o fewn ein gwasanaeth iechyd ni. Ac rydym ni'n gwybod o gais rhyddid gwybodaeth gan y Daily Post yn ddiweddar fod yna 750 yn llai o nyrsys wedi cymhwyso yn llawn ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr nag oedd gennym ni bum mlynedd yn ôl.
Ac ychwanegwch at hyn bryderon ynglŷn â Brexit, ac nid ydym wedi gweld effaith hynny eto, er bod yna dystiolaeth anecdotaidd, yn sicr, ynglŷn â'r effaith negyddol. Ond a fyddech chi'n cyfaddef bod y darlun gawsom ni gennych chi yn y datganiad yn un anghyflawn? A wnewch chi gyfaddef hefyd fod rhaid i ni roi ystyriaeth wastad i'r darlun cyflawn, yn cynnwys yr elfennau negyddol—y problemau o ran cynllunio gweithlu—yn hytrach na'r elfennau positif sydd yna, heb gwestiwn, neu allwn ni ddim mynd i'r afael â datrys rhai o'r problemau hynny.
O ran lleoedd hyfforddiant wedyn, unwaith eto rydych chi'n sôn am leoedd hyfforddiant nyrsio, parafeddygon a gweithwyr iechyd eraill. Rwy'n dathlu unrhyw gynnydd sydd yna mewn niferoedd hyfforddiant, ond allwn ni ddim osgoi y cwestiwn anodd sydd yna ynglŷn â hyfforddiant meddygon a GPs yn benodol. Rwy'n eiddgar iawn i weld y Llywodraeth yma'n dod â ffigur i ni—faint o feddygon ydych chi'n gobeithio y gallwn ni weld yn cael eu hyfforddi yng Nghymru yn y blynyddoedd i ddod, ble bynnag y mae'r rheini? Hynny ydy, beth ydy ein hallbwn ni i fod o ran nifer y meddygon sy'n cael eu hyfforddi yma?
Mae hynny'n dod â ni ymlaen at y cynlluniau ar gyfer canolfan feddygol ym Mangor. Rydych chi'n hollol iawn, gyda llaw, fod y gorllewin hefyd yn bwysig iawn o ran cynyddu niferoedd pobl sy'n cael eu hyfforddi, ond, o ran Bangor, rwy'n falch iawn bellach fod sôn am hyfforddi meddygon ym Mangor yn rhan ganolog o unrhyw ddatganiad ar gynllunio ar gyfer y gweithlu. Rydw i a Siân Gwenllian yn sicr yn falch iawn i weld ein bod ni'n ennill tir yn fan hyn. Rwy'n hyderus iawn ar ôl trafodaethau efo Prifysgol Bangor ein bod ni'n mynd i'r cyfeiriad iawn, ond mi wnaf i, fel rwy'n ei wneud bob tro, ofyn i chi am ychydig llai o amwyster. Rydych chi'n sôn am gyfleon hyfforddi. Dywedwch wrthym ni rŵan eto y bydd hyfforddiant llawn yn digwydd ym Mangor o flwyddyn 1 i 5, achos dyna'r cyfeiriad rydym ni angen mynd iddo fo ac rydw i'n hyderus ein bod ni yn mynd i'r cyfeiriad hwnnw. Hefyd, mae'n bosib bod aderyn mewn llaw yn werth dau mewn llwyn, ac mae'n bosib na ddylwn i ganolbwyntio dim ond ar y meddygon, ond rwy'n dweud wrthych chi fod yna bwysau yn barod i gynnwys hyfforddiant deintyddol yn y ganolfan newydd ym Mangor. Rydw i eto, yr wythnos diwethaf, wedi cael pwysau i gyflwyno elfen o hyfforddiant fferyllol yn y ganolfan ym Mangor. Hynny ydy, nid dim ond meddygon yr ydym ni'n sôn amdanyn nhw ond yr holl ystod o weithwyr proffesiynol ar draws y gwasanaeth iechyd.
Yn fyr iawn, o ran nyrsio, a allwch chi roi sylw i ni ynglŷn â datblygiad proffesiynol parhaus ar gyfer nyrsys yn benodol? Rwy'n gwybod ei fod o'n rhywbeth y mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn bryderus ynglŷn ag o, sef fod yna ddiffyg amser a sylw yn cael eu rhoi i CPD. Hefyd, nid oedd dim cyfeiriad yn y datganiad at ddarparu ar gyfer y Bil lefelau staffio diogel. A oes yna ddatganiad ynglŷn â ble yr ydym ni arni?
Thank you, to all the NHS staff, for your commitment.
I have a number of questions to ask. One could insist that everything was fine in terms of staffing levels in the NHS in listening to this statement, but I do have a number of issues that I think are important to emphasise and to highlight here. This claim that there’s a record number of staff working in the NHS. We still have fewer GPs working in the NHS in Wales than we had in 2013. StatsWales hasn’t published figures for corresponding numbers of full-time posts for three years, whilst they are looking at the quality of the data. We have fewer hospital doctors than we had in 2014 once you remove that 'general practice doctors in training' category from the figures—something that was added from somewhere to the figures in 2015.
It’s true to say that official figures do show that there are more people working in nursing, midwifery and health visitor roles. It isn’t clear, however, from your statement this afternoon, how many qualified nurses are working—that is to say, fully qualified nurses—within our national health service. And we know from a freedom of information request from the Daily Post recently that 750 fewer nurses are fully qualified in the Betsi Cadwaladr health board than we had five years ago.
And add to that concerns about Brexit, and we haven’t felt the impact of that as of yet, although there is anecdotal evidence about the negative impact it will have. But would you admit that the picture that you painted in your statement is incomplete? Would you also admit that we must give consideration to the full picture, including those negative elements—the problems in terms of workforce planning—rather than just looking at the positives that there undoubtedly are, or we can’t truly get to grips and resolve some of those problems?
In terms of training places, once again you refer to paramedics, nurses and other health professionals in relation to training places. I celebrate any increase in training places, but we can't avoid the difficult question on GP and doctor training specifically. I am very eager to see this Government bringing us a figure as to how many doctors you hope to see trained in Wales in ensuing years, wherever they may be. What is our output to be in terms of the number of doctors trained here?
And that brings us on to plans for a medical centre in Bangor. You’re entirely right in saying that the west is also very important in terms of increasing the numbers trained, but, in terms of Bangor, I’m very pleased now that talk of medical training in Bangor is a central part of any statement on NHS workforce planning. Siân Gwenllian and I are certainly pleased to see that we are gaining ground here, and I’m very confident, having had discussions with Bangor University, that we are moving in the right direction. But, as I always do, I will ask you for a little less ambiguity. You talk about training opportunities; tell us once again that full training will be available in Bangor from year 1 to year 5, because that’s the direction we need to travel in—and I’m confident that we are going in that direction. Also, a bird in the hand may be worth two in the bush, and perhaps I should not just focus on doctors, because I can tell you that there is pressure already to include dental training in the new centre in Bangor. Again, last week, I was asked about introducing an element of pharmaceutical training in Bangor. So, it’s not just doctors that we’re talking about here, but the whole range of professionals across the health service.
And just very briefly in terms of nursing, can you comment on continuing professional development for nurses specifically? I know it’s something that the RCN is concerned about, namely the lack of time and attention given to CPD. Also, there was no reference in the statement to provisions for the safe staffing levels Bill. Is there a statement on where we are with that?
Thank you for that series of questions. I'll try and take them in a sensible order. I want to start at the outset by saying that I don't think my statement does avoid the reality of some of the challenges we face. I'm very explicit about those challenges in this statement as well. It's certainly not any desire on my part not to paint the full picture. If you wanted a complete, detailed picture, I'd still be on my feet for some time, which I might be happy to be but other Members may not be so. But, it is an undeniable fact, not a claim—it is an undeniable fact—that we do have record numbers of NHS staff. That is an undeniable fact. But, within that, we recognise there are challenges within different staff groups and also how we get our staff groups to work in a different way now and in the future. That's so much of what we have to spend our time upon.
I'll try and deal with your questions about doctor recruitment at this point as well, and training. I don't think we have really been ambiguous about our expectation for north Wales. I've been clear that I wanted to see as much medical training and education as possible taking place within north Wales. I've deliberately not committed to saying absolutely what that would be because I don't have a plan in front of me to do so, and I need to understand the evidence of what is possible, the discussions that I've indicated in my statement that are taking place, and then there will be a signed-off plan. At that point, there'll be more detail.
Not only that though, but hearing the Cabinet Secretary for Education intervene, there's a serious point about the work that we have to do together—that we have to continue to do together—on funding, because there are pressures in the budget, as everyone in this room will know. So, it's not just about having a plan that looks and sounds great, but actually we have to fund it. If we're going to fund a plan to do that, about who we expect to take up those places, and really then see a benefit for us as a whole and actually see more doctors from Wales being able to train, work and live within Wales, but also more doctors then staying in Wales, wherever they come from, at the end of their period of study, we can't avoid these very real and practical discussions that we need to have and it can't simply be that I announce a great policy position and I then say to the Cabinet Secretary for Education, 'You now need to pay for it.' It's not as simple as that and nor should it be.
On the broader point about the future of the workforce, that's why I made reference to Health Education and Improvement Wales, and actually what will come from that and the long-term plan for health and care in Wales. We'll need to understand, for that future workforce, the models of care we want to have and the staff we'll need to be able to deliver that too. I just want to make this point about—. You mentioned GP challenges; well, that's why the first phase of ‘Train. Work. Live.’ with GPs has been so successful and such good news for us that we overfilled our places as a country. But it's also worth pointing out when we talk about GP numbers that the great majority of GPs are not employed by the national health service. They contract with the national health service to provide services, and part of our challenge in delivering a future NHS workforce is having models of employment that allow us to do that.
I'll deal with your questions about nurse recruitment as well. We do have a record number of qualified nurses right across the national health service. Some of that varies from one health board to another. I recognise that you were making points about north Wales, but I'm really clear that this is about qualified nurses, and this goes back to the point about the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016, which will be commenced in April. Commencement is not being delayed, and I expect to report in the future to this place on the early stages of doing that to see the impact of that and to see whether we are seeing improvements in the quality of care as a result, because that was the point of the Act. It is to make sure that we see improvements in the quality of care delivered. But there's something about saying that those will be qualified nurses, so we're not moving down the track with the NHS workforce that they've been taking in England where they're introducing nurse associates. The Nursing and Midwifery Council have agreed to regulate them, but I am genuinely concerned, as are indeed the chief nursing officers of Wales, Scotland and Northern Ireland, about whether this is really about role substitution and really about the financial saving rather than having appropriately qualified staff to do the right jobs and deliver the right quality of care.
I'll make one final point, because you mentioned Brexit. We have real challenges in nurse recruitment in Wales and across the UK and across the wider western world. We know that we'll need more nurses. It's part of the reason why we continue to invest more money in nurse training—because we know we need to grow lots more of our own. But also, to keep the service running, we need to continue to recruit staff from other parts of the world. That's also why I made it explicitly clear that the national health service has always relied on staff from every community but also from every country around the world as well. It's part of our success story that the national health service has actually made the country more cosmopolitan and multicultural. If you look at the people who exist within Wales now in different communities, they're here because of the national health service.
That's why I really do hope at some point for an outbreak of common sense on Brexit and the position we will take on actually having equivalence in both standards, whether it's pharmaceutical issues or about qualifications, and our ability to recruit staff from within the European Union and also much further afield than this. I don't often say pleasant things about Jeremy Hunt in public, but I actually think that, on the challenge of recruiting staff from outside the European Union and the wider world, I think Jeremy Hunt wants to be able to do that in a way that's sensible. The challenge is that, within the UK Government, the Home Office continue to stand in the way of doing that. That is a challenge for all of us. I really do hope there'll be an outbreak of common sense within the UK Government for the Home Office to get out of the way of recruiting the right sort of healthcare staff for every part of the national health service in all four nations of the UK.
Diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. Byddaf yn ceisio ymdrin â nhw mewn trefn synhwyrol. Rwyf am ddechrau yn y dechrau drwy ddweud nad wyf yn meddwl bod fy natganiad yn osgoi realiti rhai o'r heriau a wynebwn. Rwy'n bendant iawn am yr heriau hynny yn y datganiad hwn yn ogystal. Yn sicr nid oes unrhyw awydd ar fy rhan i beidio â rhoi'r darlun llawn. Pe byddech yn dymuno cael darlun cyflawn a manwl, byddwn yn dal ar fy nhraed am beth amser, efallai y byddwn i'n hapus i fod ond efallai na fyddai Aelodau eraill. Ond, mae'n ffaith ddiymwad, nid honiad—mae'n ffaith ddiymwad—bod gennym y nifer mwyaf erioed o staff yn y GIG. Mae hon yn ffaith ddiymwad. Ond, o fewn hynny, rydym yn cydnabod bod heriau o fewn gwahanol grwpiau o staff, a hefyd sut y cawn ein grwpiau staff i weithio mewn ffordd wahanol yn awr ac yn y dyfodol. Dyna lawer o'r hyn y mae'n rhaid i ni dreulio ein hamser arno.
Byddaf yn ceisio ymdrin â'ch cwestiynau am recriwtio meddygon ar y pwynt hwn hefyd, a hyfforddiant. Nid wyf yn credu mewn gwirionedd y buom ni'n amwys am ein disgwyliad ar gyfer y gogledd. Rwyf wedi bod yn glir fy mod am weld cymaint o hyfforddiant meddygol ac addysg â phosib yn digwydd yn y gogledd. Rwyf yn fwriadol heb ymrwymo i ddweud yn hollol beth fyddai hynny oherwydd does gen i ddim cynllun o'm blaen i wneud hynny, ac mae angen imi ddeall y dystiolaeth o'r hyn sy'n bosib, y trafodaethau yr wyf wedi nodi yn fy natganiad sy'n mynd rhagddyn nhw, ac yna fe fydd cynllun wedi'i gymeradwyo. Bryd hynny, bydd mwy o fanylion.
Nid dim ond hynny, ond o glywed Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn ymyrryd, mae pwynt difrifol am y gwaith y mae'n rhaid inni ei wneud gyda'n gilydd—y mae'n rhaid inni barhau i'w wneud gyda'n gilydd—ynglŷn ag ariannu, oherwydd mae pwysau yn y gyllideb, fel y bydd pawb yn yr ystafell hon yn gwybod. Felly, nid yw'n ymwneud yn unig â chael cynllun sy'n edrych ac yn swnio'n dda iawn, ond mewn gwirionedd mae'n rhaid i ni ei ariannu. Os ydym yn mynd i ariannu cynllun i wneud hynny, ynghylch pwy a ddisgwyliwn i lenwi'r lleoedd hynny, ac mewn gwirionedd wedyn i weld budd inni yn ei chyfanrwydd a gweld mwy o feddygon o Gymru yn gallu hyfforddi, gweithio a byw yng Nghymru, ond hefyd mwy o feddygon wedyn yn aros yng Nghymru, o ble bynnag y dônt, ar ddiwedd eu cyfnod astudio, ni allwn ni osgoi'r trafodaethau gwirioneddol ac ymarferol iawn hyn y mae angen inni eu cael. Mae a wnelo hyn â mwy na fi yn cyhoeddi safbwynt polisi gwych ac yna'n dweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, 'Mae angen i chi dalu amdano yn awr.' Nid yw mor syml â hynny ac ni ddylai fod.
Ynglŷn â'r agwedd fwy cyffredinol ynglŷn â dyfodol y gweithlu, dyna pam yr wyf wedi cyfeirio at Addysg a Gwella Iechyd Cymru, ac mewn gwirionedd beth a ddaw o hynny a'r cynllun tymor hir ar gyfer iechyd a gofal yng Nghymru. Bydd angen i ni ddeall, er mwyn creu'r gweithlu hwnnw ar gyfer y dyfodol, y modelau gofal y byddwn yn dymuno eu cael a'r staff y bydd eu hangen arnom i allu cyflawni hynny yn ogystal. Rwyf am wneud y pwynt hwn am—. Fe wnaethoch chi sôn am heriau meddygon teulu; wel, dyna pam fod cam cyntaf 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' gyda meddygon teulu wedi bod mor llwyddiannus ac yn newyddion mor dda inni fel ein bod wedi gorlenwi ein lleoedd fel gwlad. Ond mae hefyd yn werth nodi pan fyddwn yn sôn am niferoedd meddygon teulu nad yw mwyafrif helaeth y meddygon teulu yn cael eu cyflogi gan y Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Maent yn llunio contract gyda'r gwasanaeth iechyd gwladol i ddarparu gwasanaethau, a rhan o'n her wrth gyflenwi gweithlu'r GIG yn y dyfodol yw cael modelau cyflogaeth sy'n caniatáu inni wneud hynny.
Byddaf yn ymdrin â'ch cwestiynau am recriwtio nyrsys yn ogystal. Mae gennym ni'r nifer mwyaf erioed o nyrsys cymwys yn y gwasanaeth iechyd gwladol. Mae hynny yn amrywio i raddau o un bwrdd iechyd i'r llall. Rwy'n cydnabod mai cyfeirio at y gogledd yr ydych chi, ond rwy'n glir iawn bod hyn ynghylch nyrsys cymwys, ac mae hyn yn mynd yn ôl at y pwynt ynghylch Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016, a fydd yn cychwyn ym mis Ebrill. Nid oes oedi ynglŷn â chychwyn hynny, a disgwyliaf allu sôn yn y dyfodol yn y lle hwn ynglŷn â'r camau cynnar o wneud hynny i weld effaith hynny ac i weld a ydym yn gweld gwelliannau yn ansawdd y gofal o ganlyniad i hynny, oherwydd dyna oedd diben y Ddeddf. Mae'n gwneud yn siŵr ein bod yn gweld gwelliannau yn ansawdd y gofal a ddarperir. Ond mae a wnelo hyn i raddau â dweud y bydd y rhain yn nyrsys cymwys, felly nid ydym yn troedio'r llwybr y buont yn ei droedio yn Lloegr o ran gweithlu'r GIG lle maen nhw'n cyflwyno cymdeithion nyrsio. Mae'r Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth wedi cytuno i'w rheoleiddio, ond rwyf yn wirioneddol bryderus, fel yn wir y mae prif swyddogion nyrsio Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, a yw hyn mewn gwirionedd ynglŷn â chyfnewid swyddogaethau ac mewn gwirionedd am yr arbediad ariannol yn hytrach na chael staff wedi'u cymhwyso'n briodol i wneud y swyddi cywir a sicrhau'r ansawdd cywir o ofal.
Fe wnaf i un sylw terfynol, oherwydd fe wnaethoch chi gyfeirio at Brexit. Mae gennym ni heriau gwirioneddol o ran recriwtio nyrsys yng Nghymru a ledled y DU ac yn y byd gorllewinol yn fwy cyffredinol. Gwyddom y bydd angen mwy o nyrsys. Mae hynny'n rhan o'r rheswm pam ein bod yn parhau i fuddsoddi mwy o arian mewn hyfforddi nyrsys—oherwydd gwyddom fod angen i ni feithrin llawer mwy o'n rhai ein hunain. Ond hefyd, er mwyn cynnal y gwasanaeth, mae angen inni barhau i recriwtio staff o rannau eraill o'r byd. Dyna hefyd pam yr wyf yn ei gwneud hi'n glir bod y gwasanaeth iechyd gwladol bob amser wedi dibynnu ar staff o bob cymuned, ond hefyd o bob gwlad ledled y byd yn ogystal. Mae'n rhan o'n llwyddiant mewn gwirionedd bod y gwasanaeth iechyd gwladol wedi gwneud y wlad yn fwy cosmopolitan ac amlddiwylliannol. Os edrychwch chi ar y bobl sy'n bodoli yng Nghymru yn awr mewn gwahanol gymunedau, maen nhw yma oherwydd y gwasanaeth iechyd gwladol.
Dyna pam fy mod i wir yn gobeithio ar ryw adeg cael ffrwydrad o synnwyr cyffredin ynglŷn â Brexit a'r safbwynt y byddwn yn ei chymryd mewn gwirionedd ar gael cyfatebiaeth yn y ddwy safon, boed hynny yn faterion fferyllol neu'n ymwneud â chymwysterau, a'n gallu i recriwtio staff o'r Undeb Ewropeaidd a hefyd llawer pellach na hyn. Pur anaml fy mod i'n dweud pethau dymunol am Jeremy Hunt yn gyhoeddus, ond mewn gwirionedd, credaf, ynglŷn â'r her o recriwtio staff o'r tu allan i'r Undeb Ewropeaidd a'r byd ehangach, credaf fod Jeremy Hunt eisiau gallu gwneud hynny mewn ffordd synhwyrol. Yr her yw, yn Llywodraeth y DU, bod y Swyddfa Gartref yn parhau i fod yn rhwystr rhag gwneud hynny. Mae hynny'n her i bob un ohonom ni. Mewn gwirionedd rwy'n gobeithio y bydd ffrwydrad o synnwyr cyffredin yn Llywodraeth y DU i'r Swyddfa Gartref symud o'r ffordd fel y gellir recriwtio'r math cywir o staff gofal iechyd ar gyfer pob rhan o'r gwasanaeth iechyd gwladol ym mhob un o bedair gwlad y DU.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. The past weekend highlighted just what amazing people we have working in our NHS and the wider health and social care sector: doctors and nurses doing double shifts, GPs sleeping in their surgeries, staff walking miles in blizzard conditions, all to ensure that patients continued to receive world-class care, despite sub-zero temperatures and snowdrifts. Therefore, I wish to place on record my thanks to all our NHS staff for the amazing job they do, day in, day out, whatever the conditions and the pressures they are put under. I may disagree with you from time to time on policy, but I will always stand shoulder to shoulder with you in defending our NHS staff.
The only problem with our NHS workforce is that there aren't enough of them. Cabinet Secretary, I welcome the additional investment your Government has made in non-medical healthcare professionals and the increase in training places in Wales. However, there are increasing shortages in some areas of our NHS. As our NHS evolves, the staff requirements will change. Therefore, Cabinet Secretary, how will the LHBs and Health Education and Improvement Wales work together to take a more strategic approach to workforce planning in our NHS? Planning is essential to embrace the changes ahead. Will HEIW be undertaking an audit of staff within each speciality in order to address any shortfalls? When we look at diagnostic staff, Cancer Research UK tell us that there is no data on vacancy levels within endoscopy. If we are to maximise the effect of the faecal immunochemical test on bowel cancer, we must ensure that there are sufficient numbers of staff able to conduct colonoscopies. Cabinet Secretary, do you or HEIW have any plans to create a non-medical endoscopist training programme within NHS Wales?
Of course, the majority of patient interaction within the NHS comes at the GP surgery, despite the fact that general practice receives just over 7 per cent of the NHS budget. Cabinet Secretary, do you support the Royal College of General Practitioners's call to increase the spending on general practice to at least 11 per cent? The royal college have also stated that GP training places need to be around 200 per year. You have made progress in increasing the number of training places in recent years, but do you have any plans to increase this further?
Finally, Cabinet Secretary, NHS England have announced a state-backed indemnity scheme for GPs over the border. Therefore, do you have any plans to introduce a similar scheme for Welsh GPs? As we celebrate the NHS’s seventieth birthday, it is important to highlight that it wouldn’t exist without our excellent staff, and we must do all we can to show our NHS staff how much we value them, both in monetary terms and also in terms of increasing staff.
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Dangosodd y penwythnos diwethaf pobl mor rhyfeddol sydd gennym ni'n gweithio yn ein GIG a'r sector iechyd a gofal cymdeithasol ehangach: meddygon a nyrsys yn gweithio shifftiau dwbl, meddygon teulu yn cysgu yn eu meddygfeydd, staff yn cerdded milltiroedd mewn storm eira, er mwyn sicrhau bod cleifion yn parhau i dderbyn gofal o'r radd flaenaf, er gwaethaf tymheredd o dan y rhewbwynt a lluwchfeydd. Felly, fe hoffwn i ddiolch ar goedd i holl staff ein GIG am y gwaith rhyfeddol y maent yn ei wneud, ddydd ar ôl dydd, waeth beth fo'r amodau a'r pwysau sydd arnynt. Efallai y byddaf yn anghytuno gyda chi o dro i dro ar bolisi, ond byddaf bob amser yn sefyll ysgwydd yn ysgwydd â chi wrth amddiffyn staff y GIG.
Yr unig broblem gyda gweithlu ein GIG yw nad oes digon ohonynt. Ysgrifennydd y Cabinet, croesawaf y buddsoddiad ychwanegol a wnaeth eich Llywodraeth mewn gweithwyr proffesiynol gofal iechyd anfeddygol a'r cynnydd mewn lleoedd hyfforddiant yng Nghymru. Fodd bynnag, ceir prinder cynyddol mewn rhai meysydd yn ein GIG. Wrth i'n GIG ddatblygu, bydd y gofynion staff yn newid. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, sut fydd y byrddau iechyd lleol ac Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn gweithio gyda'i gilydd i ystyried cynllunio gweithlu yn ein GIG mewn modd mwy strategol? Mae cynllunio yn hanfodol i fanteisio ar y newidiadau sydd ar y gorwel. A fydd AaGIC yn cynnal archwiliad o'r staff ym mhob arbenigedd er mwyn ymdrin ag unrhyw ddiffygion? Pan edrychwn ar staff diagnostig, mae Cancer Research UK yn dweud wrthym nad oes unrhyw ddata ynglŷn â faint o swyddi gwag sy'n bodoli ym maes endosgopi. Os ydym am fanteisio i'r eithaf ar effaith y prawf imiwnocemegol carthion ar ganser y coluddyn, rhaid inni sicrhau bod nifer digonol o staff sy'n gallu cynnal colonosgopi. Ysgrifennydd y Cabinet, a oes gennych chi neu AaGIC unrhyw gynlluniau i greu rhaglen hyfforddiant endoscopi anfeddygol o fewn GIG Cymru ?
Wrth gwrs, mae ymwneud y rhan fwyaf o gleifion gyda'r GIG yn digwydd ym meddygfa'r meddyg teulu, er gwaethaf y ffaith bod meddygfeydd cyffredinol yn derbyn ychydig dros 7 y cant o gyllideb y GIG. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cefnogi galwad Coleg Brenhinol Meddygon Teulu i gynyddu gwariant ar feddygfeydd teulu i 11 y cant o leiaf? Mae'r coleg brenhinol hefyd yn datgan bod angen tua 200 o leoedd y flwyddyn ar gyfer hyfforddi meddygon teulu. Rydych chi wedi gwneud cynnydd wrth gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi yn y blynyddoedd diweddar, ond a oes gennych chi unrhyw gynlluniau i gynyddu hyn ymhellach?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, mae NHS England wedi cyhoeddi cynllun indemniad a gefnogir gan y wladwriaeth ar gyfer meddygon teulu dros y ffin. Felly, a oes gennych chi unrhyw gynlluniau i gyflwyno cynllun tebyg ar gyfer meddygon teulu yng Nghymru? Wrth i ni ddathlu pen-blwydd y GIG yn 70, mae'n bwysig pwysleisio na fyddai'n bodoli heb ein staff ardderchog, a rhaid inni wneud popeth a allwn ni i ddangos i staff y GIG cymaint yw ein gwerthfawrogiad ohonyn nhw, mewn termau ariannol a hefyd o ran cynyddu staff.
Thank you for the comments and questions. I'll start with your first point about, 'We don't have enough staff'. Well, we have record numbers of staff. We will always need to be thinking about how we have those staff organised in the best way to deliver the best possible care, regardless of the financial picture or otherwise. We always have a responsibility to do that, but we are eight years into austerity, and the choices that we are making to put more money into the national health service come at a real cost to every other part of public services and public spending in Wales. If the Cabinet Secretary for Education were on her feet, she would tell me about real pressures, and if the local government Secretary were on his feet, he would tell you about pressures in those sectors as well and beyond. So, let's not pretend that this is simply a matter of political will; this is a matter of our budget being reduced deliberately. You know, people voted for a Government that promised to impose austerity in three successive general elections, and I wish they had not, but that is the choice that people made and I really do think that people who have stood up and campaigned for a Government to do that over three successive general elections need to take some responsibility in those parts of the country in Wales where they are now faced with having to make choices that are as a direct consequence of United Kingdom Government austerity.
On Health Education and Improvement Wales, the purpose of this is to improve strategic planning of the workforce. That's what they will do. As they move into the shadow form for the first six months, I will have more to say specifically about that, so rather than talking off piste now I'll come back, I'm sure, in the future with more to say about them and their way of working.
Just briefly on your point about non-medical endoscopists, we already have some within our system already. I've met a nurse endoscopist within Powys. I think it was actually in Russell George's constituency. So, those people do exist and our challenge is how we have a route for them to continue to do that, as opposed to that person being a one-off.
On your point about the percentage for primary care, I've stood on my feet in this Chamber more than once in the past and talked about the percentage of NHS spend that goes into primary care—it's actually more than 11 per cent. The regular response then back is from the Royal College of GPs, who are actually talking about the general medical services side of it, so a specific part of primary care, not primary care in total. But you will have seen the ambitions that are set out by this Government, but also within the Parliamentary review, to have not just an increasing level of activity within local healthcare, but to actually make sure that resources follow that and we have a plan to deliver more resources in local healthcare where more activity will take place.
On your final point about GPs, I just want to go back to the points that I've made about where our workforce comes from. Many of our GPs, from the implementation of the national health service, have come from other parts of the world. Myself and many other people meet BAPIO, the British Association of Physicians of Indian Origin—a huge part of the history of the national health service and of its future. They too are concerned, as are all GPs, about indemnity. The state-backed scheme that was announced as a preferred option for the UK Government in England is still something we don't have clarity on in terms of what it means and its application. I say again: if there is to be a scheme that is negotiated with the British Medical Association and others to support GPs in England, and the UK Government and the UK Treasury stand behind that, I would expect no less favourable terms to be made available to GPs in every other part of the United Kingdom. But those discussions are not complete. So, I'm not in a position to tell you, because I know that the UK Government Minister is not in a position to tell anybody else whether there's agreement on what that will look like. But there is recognition that indemnity is a real mischief for us to conquer.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Byddaf yn dechrau gyda'ch pwynt cyntaf ynglŷn â, 'Nid oes gennym ddigon o staff'. Wel, mae gennym y nifer mwyaf erioed o staff. Mae angen inni wastad fod yn meddwl ynglŷn â sut y mae'r staff wedi'u trefnu yn y ffordd orau i ddarparu'r gofal gorau posib, waeth beth fo'r darlun ariannol neu fel arall. Mae gennym ni gyfrifoldeb bob amser i wneud hynny, ond mai hi'n wyth mlynedd ers dechrau cyni, a daw'r dewisiadau yr ydym yn eu gwneud i roi mwy o arian i'r gwasanaeth iechyd gwladol ar gost real i bob rhan arall o'r gwasanaethau cyhoeddus a gwariant cyhoeddus yng Nghymru. Pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar ei thraed, byddai'n sôn wrthyf am bwysau gwirioneddol, a phe byddai'r Ysgrifennydd Llywodraeth Leol ar ei draed, byddai'n dweud wrthych am y pwysau yn y sectorau hynny hefyd a thu hwnt. Felly, gadewch inni beidio ag esgus bod hwn yn fater o ewyllys gwleidyddol; mae a wnelo hyn â'n cyllideb yn cael ei lleihau yn fwriadol. Wyddoch chi, pleidleisiodd pobl dros Lywodraeth a addawodd weithredu polisi o gyni mewn tri etholiad cyffredinol olynol, a byddai'n well gen i na fydden nhw wedi gwneud hynny, ond dyna'r dewis a wnaeth pobl ac rwy'n wirioneddol gredu bod angen i'r bobl sydd wedi mynd ati ac ymgyrchu i'r Llywodraeth wneud hynny dros dri etholiad cyffredinol olynol gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb yn y rhannau hynny o'r wlad yng Nghymru lle maent yn awr yn wynebu gorfod gwneud dewisiadau sydd yn ganlyniad uniongyrchol i gyni Llywodraeth y Deyrnas Unedig.
O ran Addysg a Gwella Iechyd Cymru, diben hyn yw gwella gwaith cynllunio strategol y gweithlu. Dyna'r hyn y byddant yn ei wneud. Wrth iddynt symud i ffurf gysgodol ar gyfer y chwe mis cyntaf, bydd gennyf fwy i'w ddweud yn benodol am hynny, felly yn hytrach na dilyn yr ysgyfarnog honno yn awr byddaf yn dod yn ôl, rwy'n siŵr, yn y dyfodol gyda mwy i'w ddweud amdanynt ac am eu ffordd o weithio.
Dim ond yn fyr ynglŷn â'ch pwynt am endoscopyddion anfeddygol, mae gennym eisoes rhai yn ein system. Rydw i wedi cyfarfod nyrs endoscopydd ym Mhowys. Credaf mewn gwirionedd mai yn etholaeth Russell George roedd hynny. Felly, mae'r bobl hynny yn bodoli a'n her yw sut y gallwn ni lunio llwybr gyrfa iddynt barhau i wneud hynny, yn hytrach na bod y person hwnnw yn eithriad.
Ynglŷn â'ch pwynt am y ganran ar gyfer gofal sylfaenol, rwyf wedi sefyll ar fy nhraed yn y Siambr hon fwy nag unwaith yn y gorffennol, a sôn am y ganran o wariant y GIG sy'n mynd i faes gofal sylfaenol—mae mewn gwirionedd yn fwy nag 11 y cant. Yr ymateb rheolaidd a geir wedyn yw hwnnw gan Goleg Brenhinol Meddygon Teulu, sydd mewn gwirionedd yn sôn am hynny o safbwynt gwasanaethau meddygol cyffredinol, felly rhan benodol o ofal sylfaenol, nid gofal sylfaenol yn ei grynswth. Ond byddwch wedi gweld yr uchelgeisiau a nodir gan y Llywodraeth hon, ond hefyd o fewn yr arolwg seneddol, i gael nid yn unig lefel gynyddol o weithgarwch o fewn gofal iechyd lleol, ond mewn gwirionedd i wneud yn siŵr bod adnoddau yn deillio o hynny a bod gennym ni gynllun i gyflawni mwy o adnoddau mewn gofal iechyd lleol lle bydd mwy o weithgarwch.
Ynglŷn â'ch pwynt olaf ynglŷn â meddygon teulu, hoffwn ddychwelyd at y pwyntiau a wneuthum ynghylch o ble y daw ein gweithlu. Mae llawer o'n meddygon teulu, ers sefydlu ein gwasanaeth iechyd gwladol, yn dod o rannau eraill o'r byd. Rwyf i a llawer o bobl eraill yn cwrdd â BAPIO, Cymdeithas Brydeinig y Ffisigwyr o Darddiad Indiaidd—rhan enfawr o hanes y gwasanaeth iechyd gwladol a'i ddyfodol. Maent hefyd yn pryderu, fel y mae pob meddyg teulu, am indemniad. Mae'r cynllun mae'r wladwriaeth yn ei gefnogi ac a gyhoeddwyd fel hoff ddewis Llywodraeth y DU yn Lloegr yn dal yn rhywbeth nad oes gennym eglurder yn ei gylch o ran beth mae'n ei olygu a sut y caiff ei weithredu. Dywedaf eto: os bydd cynllun sy'n cael ei negodi gyda Chymdeithas Feddygol Prydain ac eraill i gefnogi meddygon teulu yn Lloegr, a bod Llywodraeth y DU a'r Trysorlys y DU yn ei gefnogi, byddwn yn disgwyl i delerau yr un mor ffafriol fod ar gael i feddygon teulu ym mhob rhan arall o'r Deyrnas Unedig. Ond nid yw'r trafodaethau hynny wedi'u cwblhau. Felly, nid wyf mewn sefyllfa i ddweud wrthych chi, oherwydd rwy'n gwybod nad yw Gweinidog Llywodraeth y DU mewn sefyllfa i ddweud wrth neb arall a oes cytundeb ynglŷn â sut beth fydd hynny. Ond cydnabyddir bod indemniad yn her fawr y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â hi.
Like others, Cabinet Secretary, can I also join you in thanking the health and social services staff, emergency responders, public service workers and volunteers, of course, in the efforts that they've shown over this winter and especially over the last few days?
In my former role—I may have mentioned this once or twice—I was a trade union official, and I did represent NHS staff. It's particularly pleasing, I think, to see the paramedic band 6 coming to fruition. I was there at the outset of those negotiations, and seeing that come to fruition is really quite pleasing, and I'm glad that's now happening. When I was in that role, I was aware on a daily basis of the kind of heroic efforts that we saw NHS staff performing over the last few days. It has perhaps been more in the news, it has been more public over the last few days, but actually, if you're in the service, you see people going a step further than they need to every day of every week. I remember very clearly having to talk to some politicians and political parties about the need to be careful in their criticisms of the NHS, which play out, intentional or not, as criticisms of the staff who deliver our service, and the demoralising impact that that had then and continues to have.
So, I'd certainly echo your views, Cabinet Secretary, that if the Conservatives in particular are so keen on supporting and thanking our NHS workers for the terrific job they do week in and week out, then their move certainly should be to lift the pay cap and make sure that all of our NHS staff get the pay rise they so richly deserve. And I'd certainly also echo your views that just calling for extra staff in a vacuum is not going to take us any further forward when we are, as you've said, eight years into a period of austerity that one particular party in this Chamber seem to continue to advocate.
But my questions to you, Cabinet Secretary, are: despite the undoubted record numbers of staff, the pressures are still huge for all the reasons that you've set out, and given those types of pressures, specifically, that we've just witnessed, would you agree that staff well-being has to be a very high priority and that people will need now some time and space to recover from these recent pressures so that we can sustain the services over the medium to long term? And can I ask you what more you think we can do to help manage those pressures on those hard-working staff, both in health and social care?
Fel pobl eraill, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i hefyd ymuno â chi i ddiolch i staff iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ymatebwyr brys, gweithwyr y gwasanaethau cyhoeddus a'r gwirfoddolwyr, wrth gwrs, am eu hymdrechion dros y gaeaf hwn ac yn enwedig dros yr ychydig ddyddiau diwethaf?
Yn fy swyddogaeth flaenorol—efallai fy mod wedi crybwyll hyn unwaith neu ddwy—roeddwn yn swyddog undeb llafur, a oedd yn cynrychioli staff y GIG. Mae'n arbennig o braf, mi gredaf, i weld y parafeddyg band 6 yn dod i fodolaeth. Roeddwn yno ar ddechrau'r trafodaethau hynny, ac mae gweld hynny'n dwyn ffrwyth yn braf iawn ac rwy'n falch bod hynny'n digwydd bellach. Pan oeddwn yn y swyddogaeth honno, roeddwn yn ymwybodol yn feunyddiol o'r math o ymdrechion arwrol y gwelsom gan staff y GIG dros yr ychydig ddyddiau diwethaf. Efallai y buont yn fwy amlwg yn y newyddion, mae wedi bod yn fwy cyhoeddus dros yr ychydig ddyddiau diwethaf, ond mewn gwirionedd, os ydych yn y gwasanaeth, rydych yn gweld pobl yn mynd gam ymhellach nag y mae angen iddynt bob dydd o bob wythnos. Cofiaf yn glir iawn orfod siarad â rhai gwleidyddion a phleidiau gwleidyddol am yr angen i fod yn ofalus ynghylch eu beirniadaethau o'r GIG, oherwydd cânt eu gweld, yn fwriadol neu beidio, fel beirniadaeth ar y staff sy'n darparu ein gwasanaeth, a daw effaith dorcalonnus yn sgil hynny wedyn, effaith sydd yn parhau.
Felly, yn sicr rwyf yn adleisio eich barn, Ysgrifennydd y Cabinet, os yw'r Ceidwadwyr yn benodol mor awyddus i gefnogi a diolch i'n gweithwyr yn y GIG am y gwaith ardderchog a wnânt wythnos ar ôl wythnos, yna'r hyn y dylen nhw ei wneud yn sicr yw codi'r cap cyflog a gwneud yn siŵr bod holl staff y GIG yn cael y codiad cyflog y maent yn ei haeddu. A byddwn yn sicr hefyd yn adleisio eich barn nad yw galw am staff ychwanegol mewn gwagle yn mynd i fynd â ni ddim pellach ymlaen pan ydym ni wedi gweld, fel rydych chi wedi dweud, wyth mlynedd o gyni yr ymddengys bod un blaid benodol yn y Siambr hon yn parhau i eiriol o'i blaid.
Ond fy nghwestiynau i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw: er gwaethaf y nifer fwyaf erioed o staff, a does dim amau hynny, mae'r pwysau yn dal yn enfawr am yr holl resymau yr ydych chi wedi'u nodi, ac o ystyried y mathau hynny o bwysau, yn benodol, yr ydym ni newydd eu gweld, a fyddech chi'n cytuno bod yn rhaid i les staff fod yn flaenoriaeth uchel iawn ac y bydd pobl bellach angen rhywfaint o amser a lle i ddod dros y pwysau diweddar hwn fel y gallwn gynnal y gwasanaethau dros y tymor canolig a mwy hir dymor? A gaf i ofyn ichi beth yn rhagor yn eich barn chi allwn ni ei wneud i helpu i reoli'r pwysau hwnnw ar y staff hynny sy'n gweithio'n galed, ym meysydd iechyd a gofal cymdeithasol fel ei gilydd?
Thank you for the comments and questions. You're right about the band 6 conversation; I remember you in a different role when those conversations started, and I recognise you are in Unison and suffragette purple today as well. I do recognise there's something about the good will and the commitment of staff. It's a regular part of what keeps the service going, because NHS staff do not work to the letter of their job description; they go above and beyond it on a regular basis. If that stopped, then large parts of our service wouldn't take place in the way that they do.
On the point about the negative public and political debate, it does impact on staff. I remember meeting, as the then Deputy Minister for health, paramedics, and they were particularly downcast for the way that they felt they were talked about. They didn't feel it was the Government that was being talked about every month when ambulance response times were published, and it did affect their morale in a real and material way. There's something about the wider public debate and the impact it has on the current workforce, but also, potentially, the workforce of the future, because there are some people who are opting not to pursue a career in medicine or in the health service because of the way the NHS is regularly talked about. They see that on the first few pages of newspapers on a regular basis—and the distance and the speed at which the negative news travels about the national health service. So, that's why I try to take every opportunity to thank and praise NHS staff for what they do.
On your point about the pay cap, I know that matters too, and there's something about the value that people feel placed upon them as well. Having seen teachers having the continuation of a 1 per cent pay cap and having seen other public service workers having that pay cap continue, what next happens with the pay review body's reporting, and the terms on which any pay rise is offered, will matter a great deal to today and tomorrow's workforce as well. I sincerely hope the UK Government recognise their responsibilities and do the right thing in providing a fully-funded, decent pay rise.
On your point about staff well-being, I recognise this all too well. For those staff who work really hard, you can't keep going at 100 mph every single day, because at some point people end up breaking. So, they need to have time to recover and the space to do so. That's why we have decent terms and conditions for NHS staff, but it's also why it's important to look again at what the parliamentary review said about staff well-being. I think it's really interesting their proposal about the emphasis that we should have on the well-being of our staff and how they're treated and managed, and, actually, how they feel genuinely empowered to make choices about the future of the service because that matters too. So, there's a range of things.
It comes back to my point about the NHS as an employer, employing over 90,000 individuals in the country, and it needs to make sure that it's a good employer and looks critically at itself and the way it treats all of its staff and recognises opportunities for improvement. I've never said the NHS is a perfect employer because it is not, and that is something we will always continually need to look at and that will definitely form part of our response to the parliamentary review.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rydych chi'n iawn am y sgwrs band 6; rwy'n eich cofio mewn swyddogaeth wahanol pan ddechreuodd y sgyrsiau hynny, ac rwy'n gweld eich bod yn gwisgo porffor Unsain a'r swffragétiaid heddiw yn ogystal. Rwy'n cydnabod bod a wnelo hyn ag ewyllys da ac ymroddiad y staff. Mae'n rhan reolaidd o beth sy'n cadw'r gwasanaeth i fynd, oherwydd nid yw staff y GIG yn gweithio i lythyren eu disgrifiad swydd; maent yn mynd y tu hwnt i hynny yn rheolaidd. Pe byddai hynny'n dod i ben, yna ni fyddai rhannau helaeth o'n gwasanaeth yn gweithio yn y ffordd y maent ar hyn o bryd.
Ynglŷn â'r pwynt am y drafodaeth negyddol yn gyhoeddus a gwleidyddol, mae yn effeithio ar staff. Cofiaf gyfarfod, pan oeddwn yn Ddirprwy Weinidog iechyd ar y pryd, â pharafeddygon, ac roeddent yn arbennig o ddigalon am y ffordd yr oeddent yn teimlo y siaradwyd amdanynt. Nid oeddent yn teimlo mai'r Llywodraeth oedd yn cael ei thrafod bob mis pan gyhoeddwyd amseroedd ymateb ambiwlans, ac roedd yn effeithio ar eu morâl mewn ffordd real a sylweddol. Mae a wnelo hyn yn rhannol â'r drafodaeth gyhoeddus ehangach ac effaith hynny ar y gweithlu presennol, ond hefyd, o bosibl, y gweithlu yn y dyfodol, oherwydd mae rhai pobl sy'n dewis peidio â dilyn gyrfa mewn meddygaeth neu yn y gwasanaeth iechyd oherwydd y ffordd y siaredir yn rheolaidd am y GIG. Maent yn gweld hynny ar ychydig dudalennau cyntaf papurau newydd yn rheolaidd—a pha mor bell a pha mor gyflym y mae'r newyddion negyddol yn teithio am y gwasanaeth iechyd gwladol. Felly, dyna pam rwy'n ceisio manteisio ar bob cyfle i ddiolch ac i ganmol staff y GIG am eu gwaith.
O ran eich pwynt am y cap cyflog, rwy'n gwybod bod hynny'n bwysig hefyd, ac mae'n gysylltiedig yn rhannol â'r gwerth y mae pobl yn teimlo a roddir arnynt yn ogystal. Ar ôl gweld y cap cyflog yn parhau ar 1 y cant i athrawon, ac ar ôl gweld y cap cyflog yn parhau ar gyfer gweithwyr yn y gwasanaethau cyhoeddus eraill, bydd yr hyn sy'n digwydd nesaf gydag adroddiadau'r corff adolygu cyflogau a'r telerau ar gyfer cynnig unrhyw godiad cyflog, yn bwysig iawn i weithlu heddiw ac yfory hefyd. Rwy'n mawr obeithio bod Llywodraeth y DU yn cydnabod eu cyfrifoldebau ac yn gwneud y peth iawn drwy roi codiad cyflog gweddus, a'i ariannu'n llawn.
Ynglŷn â'ch sylw am les staff, rwy'n gyfarwydd iawn â hyn. Ar gyfer y staff hynny sy'n gweithio'n galed iawn, ni allwch ddal ati, ar 100 milltir yr awr bob dydd, oherwydd ar ryw bwynt mae pobl yn y pen draw yn torri. Felly, mae angen iddynt gael amser i adfer a'r lle i wneud hynny. Dyna pam fod gennym ni delerau ac amodau gweddus ar gyfer staff y GIG, ond dyna hefyd pam ei bod hi'n bwysig edrych eto ar yr hyn a ddywedodd yr arolwg seneddol am les staff. Rwy'n credu ei bod hi'n wirioneddol ddiddorol eu cynnig am y pwyslais y dylem ni ei roi ar les ein staff a sut y cawn nhw eu trin a'u rheoli, ac, mewn gwirionedd, sut maen nhw'n teimlo wedi eu grymuso yng ngwir ystyr y gair i wneud dewisiadau ynglŷn â dyfodol y gwasanaeth oherwydd mae hynny'n bwysig hefyd. Felly, mae amrywiaeth o bethau.
Daw hyn yn ôl at fy mhwynt am y GIG fel cyflogwr, yn cyflogi dros 90,000 o unigolion yn y wlad, ac mae angen iddo wneud yn siŵr ei fod yn gyflogwr da ac edrych yn feirniadol ar ei hun a'r ffordd y mae'n trin ei holl staff ac yn gallu adnabod cyfleoedd ar gyfer gwella. Nid wyf erioed wedi dweud bod y GIG yn gyflogwr perffaith oherwydd nid yw, ac mae hynny'n rhywbeth y bydd angen i ni roi ystyriaeth barhaus iddo ac a fydd yn bendant yn ffurfio rhan o'n hymateb i'r adolygiad seneddol.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement on valuing the NHS workforce? Following on from Dawn Bowden about staff well-being, I was going to concentrate on junior hospital doctors and their continuing well-being, and ask specifically of the Cabinet Secretary what he is doing to address the concerns of junior hospital doctors in Wales today and to explore the culture of how their rotas are managed within our hospitals.
Obviously, there's been mention of 70 years of the NHS this year, and some of us have been working in the NHS for more than half that time, now, I shudder to think back. But anyway, back in the day, as junior hospital doctors, we worked in fixed firms—consultant, senior registrar, registrar, senior house officer or SHO and house officer. It was fixed, you had the same team day in, day out, and it was the same team for six months. There was no problem with rotas; we worked very hard—over 100 hours a week. There was no problem getting time off for study or exams and there was no problem getting time off to get married. Even the administrators were there all hours, helping us all out—one big happy family. Fast-forward to today and our juniors feel undervalued and unloved. They no longer work in fixed teams. Modernising medical careers has wrecked that firm and juniors now work with different people every day; they're not in a fixed team. Litigation has risen, they're held to blame, as individual errors, for systemic failures, when the gaps in the rota mean that they have to cover two or three and sometimes four or five wards on call. If something happens, it is automatically their fault and not the fact that there just weren't enough doctors around and they were having to cover multiple wards.
There is a schism between hospital administrators, particularly the ones who arrange the rotas—they're no longer part of the team, so juniors now have to battle to get time off for holidays, time off for study leave, time off to study for the exams that they need to progress in their careers, and even have to battle for time off to get married and have a honeymoon and things. Now, that wasn't the way it was; there's been a subtle change in culture. Juniors feel harassed, bullied and exploited and that's why they're leaving. So, in terms of valuing the NHS workforce, Cabinet Secretary, can I ask what you're doing specifically to address the concerns of junior hospital doctors in Wales today? Diolch yn fawr.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad ynglŷn â gwerthfawrogi gweithlu'r GIG? Yn dilyn sylw Dawn Bowden am les staff, roeddwn yn mynd i ganolbwyntio ar feddygon iau mewn ysbytai a'u lles parhaus, a gofyn yn benodol i Ysgrifennydd y Cabinet beth y mae'n ei wneud i fynd i'r afael â phryderon meddygon iau mewn ysbytai yng Nghymru heddiw ac i archwilio'r diwylliant o sut y rheolir eu hamseroedd gweithio yn ein hysbytai.
Yn amlwg, bu sôn bod eleni yn 70 mlynedd ers sefydlu'r GIG, ac mae rhai ohonom ni wedi bod yn gweithio yn y GIG am fwy na hanner yr amser hwnnw, erbyn hyn, rwy'n arswydo wrth feddwl nôl. Ond beth bynnag, yn y gorffennol, fel meddygon iau mewn ysbytai, roeddem yn gweithio mewn timau penodol—ymgynghorydd, uwch gofrestrydd, cofrestrydd, uwch-swyddog preswyl neu SHO a swyddog preswyl. Roedd yn benodol, roeddech yn cael yr un tîm ddydd ar ôl dydd, a'r un tîm ydoedd am chwe mis. Nid oedd problem gyda rotâu; roeddem yn gweithio'n galed iawn—dros 100 awr yr wythnos. Nid oedd problem cael amser o'r gwaith ar gyfer astudiaethau neu arholiadau ac nid oedd problem cael amser o'r gwaith i briodi. Roedd hyd yn oed y gweinyddwyr yno bob awr o'r dydd ar nos, yn ein helpu i gyd—un teulu mawr hapus. O wibio ymlaen i heddiw ac mae ein meddygon iau yn teimlo nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi'n ddigonol ac nad oes neb yn hidio amdanynt. Nid ydynt bellach yn gweithio mewn timau penodol. Mae moderneiddio gyrfaoedd meddygol wedi difetha hynny ac mae'r meddygon iau bellach yn gweithio gyda gwahanol bobl bob dydd; dydyn nhw ddim mewn tîm sefydlog. Mae ymgyfreitha wedi codi, maent yn cael eu beio, fel gwallau unigol, am fethiannau systemig, pan fo bylchau yn y rota yn golygu bod yn rhaid ymdrin â dwy neu dair ac weithiau bedair neu bum ward pan fyddan nhw'n gweithio. Os bydd rhywbeth yn digwydd, nhw sydd ar fai yn awtomatig ac nid y ffaith nad oedd digon o feddygon o gwmpas a'u bod yn gorfod ymdrin â wardiau lluosog.
Ceir hollt rhwng gweinyddwyr ysbyty, yn enwedig y rhai sy'n trefnu rotâu—nid ydynt mwyach yn rhan o'r tîm, felly erbyn hyn mae meddygon iau yn gorfod brwydro i gael amser i ffwrdd ar gyfer gwyliau, amser i ffwrdd ar gyfer seibiant i astudio, amser o'r gwaith i astudio ar gyfer yr arholiadau sydd eu hangen arnyn nhw i symud ymlaen yn eu gyrfaoedd, a hyd yn oed gorfod brwydro am amser i ffwrdd i briodi a chael mis mêl a phethau. Nawr, nid felly yr oedd pethau; bu newid cynnil mewn diwylliant. Mae meddygon iau yn teimlo eu bod yn cael eu herlid, eu bwlio a'u hecsbloetio, a dyna pam maen nhw'n gadael. Felly, o ran gwerthfawrogi gweithlu'r GIG, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn beth yr ydych yn ei wneud yn benodol i fynd i'r afael â phryderon meddygon iau mewn ysbytai yng Nghymru heddiw? Diolch yn fawr.
Thank you for the comments and questions. I think it's a reflection of the fact about how much the NHS has progressed in terms of the level of activity that now takes place—the level of demand that comes through the doors of the national health service in local healthcare and in hospital settings and the ability of the national health service to do more. This is part of our challenge. It also goes along, of course, together with the demographic rise and the fact that more of us live longer—a celebration, yes, but also a challenge for the health service. But also the fact that the health of the nation has not improved in every single aspect. Part of the challenges we see coming through our doors are driven by poor population health outcomes.
I agree with you that individual staff, particularly—and this is almost always where it happens— . I go back to my previous life when I, at one point, represented some of Dawn Bowden's members and others in and around healthcare services, in Health and Care Professions Council and Nursing and Midwifery Council hearings and fitness-to-practice hearings, and, actually, you tend to see more junior staff carrying the can for individual system failures and you tend not to see senior registrars being brought for those regulatory hearings. I don't think that's right and we need to think again about the culture we create and the regulatory environment that recognises individual and collective responsibility in doing so.
I also recognise that part of the reason why juniors feel particularly put upon—. I don't think you can really underestimate this, but I'm still struck, even in Wales, by the anger that exists about the junior doctors' dispute and strike. Even though lots of juniors said they felt grateful for the fact they were in Wales and not in England at the time, it really has poisoned the well in terms of how juniors feel about the whole health service and their willingness to not just train here but then to commit to remaining within the UK as well. That contract is part of where we are in our conversation with junior doctors. So, I meet the British Medical Association on a regular basis and they regularly bring the chair of their junior doctors committee to that, partly because it's time we had a conversation about the contract and the dispute, but it's more about what we then do, because rotas—that's all part of the conversation that we have. So, I continue to have an open and constructive conversation with the British Medical Association, and I expect to continue to see representatives from their junior doctors, because we need to particularly understand the particular challenges they face, because, after all, they're part of the future of the service.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Credaf ei bod hi'n adlewyrchiad o'r ffaith ynglŷn â faint mae'r GIG wedi datblygu o ran lefel y gweithgarwch sy'n digwydd yn awr—lefel y galw a ddaw drwy ddrysau'r gwasanaeth iechyd gwladol mewn gofal iechyd lleol ac mewn ysbytai a gallu'r gwasanaeth iechyd gwladol i wneud mwy. Mae hyn yn rhan o'n her. Mae hefyd yn gysylltiedig, wrth gwrs, â'r cynnydd demograffig a'r ffaith bod mwy ohonom yn byw yn hirach—rhywbeth i'w ddathlu, ie, ond mae hefyd yn her i'r gwasanaeth iechyd. Ond hefyd y ffaith nad yw iechyd y genedl wedi gwella ym mhob agwedd. Mae rhan o'r heriau yr ydym yn eu gweld yn dod drwy ein drysau yn ganlyniad i iechyd gwael ymhlith y boblogaeth.
Cytunaf â chi fod staff unigol, yn arbennig—a dyma bron bob amser ble mae hynny'n digwydd—. Af yn ôl i gyfnod blaenorol yn fy mywyd pan oeddwn, ar un adeg, yn cynrychioli rhai o aelodau Dawn Bowden ac eraill o ran gwasanaethau gofal iechyd ac agweddau cysylltiedig, mewn gwrandawiadau Cyngor Proffesiynau Iechyd a Gofal a Chyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth a gwrandawiadau addasrwydd i ymarfer, ac, mewn gwirionedd, rydych yn tueddu i weld mwy o staff iau yn cael y bai am fethiannau yn y system unigol ac rydych yn tueddu i beidio â gweld uwch gofrestryddion yn cael gwŷs ar gyfer y gwrandawiadau rheoleiddio hynny. Nid wyf yn meddwl bod hynny'n iawn ac mae angen inni feddwl eto am y diwylliant y byddwn yn ei greu a'r amgylchedd rheoleiddiol sy'n cydnabod cyfrifoldeb unigol a chyfunol wrth wneud hynny.
Rwyf hefyd yn cydnabod mai rhan o'r rheswm pam bod meddygon iau yn teimlo y cymerir mantais arnynt yn arbennig—. Nid wyf yn meddwl y gallwch synied yn rhy isel am hyn mewn gwirionedd, ond rwy'n dal i synnu, hyd yn oed yng Nghymru, gan y dicter a deimlir am anghydfod a streic y meddygon iau. Er bod llawer o'r meddygon iau yn dweud eu bod yn teimlo'n ddiolchgar am y ffaith eu bod yng Nghymru ac nid yn Lloegr ar y pryd, mae'n wir wedi gwenwyno'r ffynnon o ran sut y mae meddygon iau yn teimlo am y gwasanaeth iechyd cyfan a'u parodrwydd nid yn unig i hyfforddi yma ond wedyn i ymrwymo i aros o fewn y DU yn ogystal. Mae'r contract hwnnw yn rhan o ble'r ydym ni arni yn ein sgwrs gyda meddygon iau. Felly, rwy'n cyfarfod â Chymdeithas Feddygol Prydain yn rheolaidd ac maent yn rheolaidd yn dod â chadeirydd eu pwyllgor meddygon iau i hwnnw, yn rhannol oherwydd ei bod hi'n bryd i ni gael sgwrs am y contract a'r anghydfod, ond mae'n fwy ynglŷn â'r hyn a wnawn wedyn, oherwydd rotâu—mae hynny i gyd yn rhan o'r sgwrs a gawn. Felly, rwy'n dal i gael sgwrs agored ac adeiladol gyda Chymdeithas Feddygol Prydain, ac rwy'n disgwyl parhau i weld cynrychiolwyr eu meddygon iau, oherwydd mae arnom ni angen deall yr heriau penodol y maent yn eu hwynebu, yn arbennig oherwydd, wedi'r cyfan, maent yn rhan o ddyfodol y gwasanaeth.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement today, and I think it's important that we remind ourselves of the importance of the workforce in the NHS. Can I join you and others across the Chamber—and I'm sure I'm speaking for everybody who might not even speak today about the support we give to the NHS staff, the appreciation we have for their commitment, particularly during recent days and the difficulty in travelling? Even at times when police have said only to travel if it's essential, NHS and care staff believe their attendance to look after patients and clients is essential, and they've made that effort. I was at Neath Port Talbot Hospital on Friday morning—we weren't as badly affected—dropping my wife off to get into work, but I saw staff bringing in overnight bags, because they'd come from areas that were affected and they knew that they needed to be at that place of work to deliver the care for the patients. We should always appreciate that and never forget that.
You also highlight today that, clearly, there are record levels of staff in the workforce. I totally agree. There are record levels of staff in the workforce. But we also have to recognise that we're no longer generalists, we have a lot more specialists in different areas and, therefore, we have large numbers of staff, but some of them now specialise in areas that were far more general before. I will take my wife's area as an example. In radiography, we've got ultrasound, MRI, CT—computerised tomography, nuclear medicine, ordinary extra diagnostics, radiotherapy—[Inaudible.] There are so many specialisms in that one area that we might have more radiographers, per se, but perhaps less per different area. So, I'm also pleased to see the intent statement yesterday that highlights the work being done in that particular imaging area, which is good news, as well. We do have to recognise that that means there are going to be shortages elsewhere.
Dai Lloyd mentioned junior doctors, but let's not forget the out-of-hours GPs, which are also a big issue we have to address, because we are facing challenges with out-of-hours GPs. That's not necessarily the number of GPs, that's just some people being able to have time to do out-of-hours work and not feeling so stressed in their normal day work. That's part of the problem we need to look at.
But we also have to recognise that training is great, but it takes years. It doesn't happen overnight. There are several years of training and then they need experience, and, sometimes, we need the cover now. So, I'll go on to one of the issues for nursing, for example. Banking is an issue I think we need to look at very carefully across all health boards to ensure banking is consistent. I have met with trade unions that have concerns that—there is a limit on banking, or if you're going to do banking, you actually take out a new contract, so you're not being paid overtime. Therefore, the value of NHS staff—make them feel valued by simply not saying to them, 'You can't have overtime, you've got your own different contract and therefore you're getting flat-rate pay for maybe working 70 hours in a week.' We need to look at banking to ensure it's consistent across Wales and it rewards staff, because it's cheaper than having agency staff. Many people don't do banking now, and you get agencies in, and that costs you a lot more money. So, please will you look at talking to the boards to address this issue on banking?
You also talked about paramedics—fantastic news about paramedics, but we are also seeing a wider range of paramedics now—they're being used in GP practices as well. So, as we train more, they are being spread across areas more. So, I think we need to increase the numbers of paramedics being trained.
Similarly, as has been mentioned by Suzy Davies, the deanery—. The Welsh Government need to address some of the issues the deanery raised, to increase the number of doctors being trained to be GPs. The numbers have to go up to the limits of 170 that were being talked about. Now, I understand—. Can we fill the 170? That's the question, but if we don't put the number there, we'll never know. So, I think we should be addressing that as well.
Llywydd, I'll stay at that, because I see I'm out of time. But I think it's issues of valuing staff, not just simply saying the words, but putting into action the value we have for our staff.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad heddiw, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig inni atgoffa ein hunain o bwysigrwydd y gweithlu yn y GIG. A gaf i ymuno â chi ac eraill ar draws y Siambr—ac rwy'n sicr fy mod yn siarad ar ran pawb na fyddant hyd yn oed yn siarad heddiw efallai am y cymorth a roddwn i staff y GIG, y gwerthfawrogiad sydd gennym o'u hymrwymiad, yn enwedig yn ystod y dyddiau diwethaf a'r anhawster o ran teithio? Hyd yn oed ar adegau pan fydd yr heddlu wedi dweud na ddylid ond teithio os yw'n hanfodol, mae staff y GIG a gofal yn credu bod eu presenoldeb i ofalu am gleifion a chleientiaid yn hanfodol, ac maen nhw wedi gwneud yr ymdrech honno. Roeddwn yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot fore Gwener—ni chawsom ein heffeithio mor ddrwg—yn gollwng fy ngwraig i fynd i'r gwaith, ond gwelais staff yn dod â bagiau dros nos, oherwydd roeddent yn dod o ardaloedd yr effeithiwyd arnynt ac roeddent yn gwybod bod angen iddynt fod yn y man gwaith hwnnw i ddarparu'r gofal i gleifion. Dylem werthfawrogi hynny bob amser a byth anghofio hynny.
Roeddech hefyd yn pwysleisio heddiw, yn amlwg, fod y niferoedd mwyaf erioed o staff yn y gweithlu. Cytunaf yn llwyr. Mae mwy o staff nag erioed o'r blaen yn y gweithlu. Ond rhaid inni hefyd gydnabod nad ydym bellach yn gyffredinolwyr, mae gennym lawer mwy o arbenigwyr mewn gwahanol feysydd ac, felly, mae gennym nifer fawr o staff, ond mae rhai ohonynt bellach yn arbenigo mewn meysydd a oedd yn llawer mwy cyffredinol cyn hyn. Byddaf yn cymryd maes fy ngwraig fel enghraifft. Mewn radiograffeg, mae gennym uwchsain, MRI, CT— tomograffeg gyfrifiadurol, meddygaeth niwclear, diagnosteg ychwanegol arferol, radiotherapi—[Anghlywadwy.] Mae cymaint o arbenigeddau yn yr un maes hwnnw fel y gallem ni gael mwy o radiograffyddion, fel y cyfryw, ond efallai llai fesul meysydd unigol. Felly, rwyf hefyd yn falch o weld y datganiad o fwriad ddoe sy'n tynnu sylw at y gwaith a wneir yn y maes delweddu penodol hwnnw, sydd yn newyddion da, yn ogystal. Mae yn rhaid inni gydnabod mai ystyr hynny yw y bydd prinder mewn mannau eraill.
Soniodd Dai Lloyd am feddygon iau, ond gadewch inni beidio ag anghofio'r meddygon teulu y tu allan i oriau, sydd hefyd yn fater o bwys y mae angen inni fynd i'r afael ag e, oherwydd rydym yn wynebu heriau gyda meddygon teulu y tu allan i oriau. Nid nifer y meddygon teulu yw hynny o reidrwydd, dim ond bod rhai pobl yn gallu cael amser i wneud gwaith y tu allan i oriau heb deimlo dan gymaint o straen yn eu gwaith bob dydd arferol. Mae hynny'n rhan o'r broblem y mae angen inni edrych arni.
Ond rhaid inni hefyd gydnabod bod hyfforddiant yn wych, ond mae'n cymryd blynyddoedd. Nid yw'n digwydd dros nos. Mae yna sawl blwyddyn o hyfforddiant ac yna y mae arnynt angen profiad, ac, weithiau, mae arnom angen y cyflenwi nawr. Felly, af ymlaen at un o'r materion ar gyfer nyrsio, er enghraifft. Mae cronfa nyrsys yn fater y credaf fod angen inni edrych yn ofalus iawn arno ym mhob bwrdd iechyd i sicrhau bod y gronfa yn gyson. Rwyf wedi cyfarfod ag undebau llafur sydd â phryderon bod—y ceir terfyn ar gronfa, neu os ydych chi'n mynd i wneud cronfa, rydych mewn gwirionedd yn gwneud contract newydd, fel na thelir goramser i chi. Felly, mae gwerth staff y GIG—gwnewch iddynt deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi drwy beidio â dweud wrthyn nhw, 'Ni allwch gael tâl goramser, mae gennych eich contract gwahanol eich hunan ac felly rydych yn cael cyflog cyfradd safonol ar gyfer gweithio 70 awr mewn wythnos efallai.' Mae angen inni ystyried creu cronfa i sicrhau ei fod yn gyson ledled Cymru a'i fod yn gwobrwyo staff, oherwydd ei bod yn rhatach na chael staff asiantaeth. Mae llawer o bobl nawr sy'n dewis peidio â chael cronfa, ac rydych yn defnyddio asiantaethau, ac mae hynny'n costio llawer mwy o arian i chi. Felly, os gwelwch yn dda ystyriwch siarad â byrddau iechyd i fynd i'r afael â'r mater hwn ynglŷn â chronfeydd.
Fe wnaethoch chi sôn hefyd am barafeddygon—newyddion gwych am barafeddygon, ond rydym hefyd yn gweld ystod ehangach o barafeddygon bellach—maent yn cael eu defnyddio mewn meddygfeydd teulu yn ogystal. Felly, fel yr ydym yn hyfforddi mwy, maent yn cael eu gwasgaru'n fwy eang mewn meysydd gwahanol. Felly, credaf fod angen inni gynyddu nifer y parafeddygon sy'n cael eu hyfforddi.
Yn yr un modd, fel y crybwyllwyd gan Suzy Davies, y ddeoniaeth—. Mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â rhai o'r materion y soniodd y ddeoniaeth amdanynt, i gynyddu nifer y meddygon sy'n cael eu hyfforddi i fod yn feddygon teulu. Rhaid i'r niferoedd gynyddu i'r terfyn o 170 yr oedd trafodaeth yn ei gylch. Nawr, rwy'n deall—. Allwn ni lenwi'r 170? Dyna'r cwestiwn, ond os nad ydym yn nodi nifer, fyddwn ni byth yn gwybod. Felly, credaf y dylem ni roi sylw i hynny yn ogystal.
Llywydd, terfynnaf ar hynny, oherwydd gwelaf fy mod yn brin o amser. Ond credaf fod hyn yn ymwneud â materion o werthfawrogi staff, nid dim ond dweud y geiriau, ond gweithredu ar y gwerthfawrogiad sydd gennym ni tuag at ein staff.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you. That's a really helpful point about the appreciation and the value that we do place on the staff, not just at extraordinary times, but, as Dawn Bowden has mentioned, all throughout the year, and the remarkable service that we are privileged to have within this country. I recognise your point about the balance of generalists and specialists to see—[Inaudible.]—about the shape of training in the medical field, but it's a part of what we need to understand and part of the work that Healthcare Inspectorate Wales will be there to understand and help the system to understand as it plans the different levels of staff and the different numbers of staff and how we then expect them to work together.
I'm pleased to hear you recognise the imaging statement of intent. I think you're the only Member to have mentioned that, but it is an important step forward, and it's been worked through with staff in the field as well to have a coherent vision for those staff in the service that we know that we'll need them to deliver. This impacts on a wide range of the national health service.
On the bank arrangements, I recognise there's a challenge for us here, and a real challenge about the rates of pay, how it's organised, how convenient it is, and I think there's a link to e-rostering as well—how we can make it work for staff to undertake shifts that work for them and for the service. There is a piece of work already under way on those areas. So, in the coming months I expect to be able to report back on those for you in any event.
On GP training numbers, you're right—I'm interested in seeing how we go this year, and if we again fill or overfill, we'll then have a different conversation about the infrastructure we have for how many training places we could accommodate, as well as an understanding of how many more people we think we can actually have to undertake GP training numbers here within Wales, and, of course, that conversation about the budget to support those people as well.
I'll finish with the point about paramedics. Again, there'll be comments about the numbers of paramedics we need to train. Paramedics themselves are a highly desirable commodity, and lots of people look to recruit them outside the Welsh system as well. But also the roles—and you're right, the roles are changing, as I recognised in my statement. There's something also about the rotas and how we expect them to work. Because if you take a paramedic out of the emergency ambulance service and you place that paramedic into primary care, if they're there for a long period of time, they may not be able to easily move back into the emergency service, and there's a potential to de-skill them for all parts of their role. There's something about understanding how experienced paramedics, in particular, have a rota and a job description, and a role map that allows them to move into different parts of the service and to continue to add value to those parts of the service. If it's about a regular rotation in different parts of the service, we may well see greater value both in terms of the delivery, but also for that person still feeling valued and having a job that they want to do and not being burned out by one part of it or the other.
Diolch. Mae hwnnw'n bwynt defnyddiol iawn am y gwerthfawrogiad a'r gwerth a roddwn ar y staff, nid yn unig ar adegau eithriadol, ond, fel y crybwyllwyd gan Dawn Bowden, drwy gydol y flwyddyn, a'r gwasanaeth rhyfeddol yr ydym yn freintiedig i'w gael yn y wlad hon. Rwy'n cydnabod eich pwynt am y cydbwysedd o ran y swyddogaethau cyffredinol ac arbenigol i weld—[Anghlywadwy.]—am ffurf o hyfforddiant yn y maes meddygol, ond mae'n rhan o'r hyn sydd angen i ni ei ddeall, a rhan o'r gwaith y bydd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yno i'w ddeall ac i helpu'r system i ddeall wrth iddo gynllunio'r gwahanol lefelau o staff a'r gwahanol niferoedd o staff a sut wedyn y disgwyliwn iddynt weithio gyda'i gilydd.
Rwy'n falch o'ch clywed yn cydnabod y datganiad o fwriad am ddelweddu. Credaf mai chi yw'r unig Aelod sydd wedi crybwyll hynny, ond mae'n gam pwysig ymlaen, ac mae wedi cael ei drefnu gyda staff yn y maes yn ogystal er mwyn cael gweledigaeth gydlynol ar gyfer y staff hynny o'r gwasanaeth y gwyddom y bydd angen iddynt ei gyflawni. Mae hyn yn effeithio ar ystod eang o'r gwasanaeth iechyd gwladol.
Ynglŷn â'r trefniadau cronfeydd, rwy'n cydnabod bod her i ni yma, a her go iawn am y cyfraddau cyflog, sut y caiff ei drefnu, pa mor gyfleus yw, a chredaf ei fod yn gysylltiedig ag e-amserlennu yn ogystal—sut y gallwn ni wneud iddo weithio ar gyfer staff i ymgymryd â shifftiau sy'n gweithio iddyn nhw ac i'r gwasanaeth. Mae gwaith eisoes ar y gweill ar y meysydd hynny. Felly, yn y misoedd nesaf, disgwyliaf allu adrodd yn ôl ynglŷn â'r rheini i chi beth bynnag.
O ran niferoedd hyfforddi meddygon teulu, rydych yn iawn—mae gennyf ddiddordeb mewn gweld sut hwyl gawn ni eleni, ac os ydym eto yn llenwi neu'n gorlenwi, yna bydd gennym wahanol sgwrs am y seilwaith sydd gennym ar gyfer faint o leoedd hyfforddi y gallem ni ddarparu ar eu cyfer, yn ogystal â dealltwriaeth o faint mwy o bobl y gallwn eu cael mewn gwirionedd i gynnal niferoedd hyfforddiant meddygon teulu yma yng Nghymru, ac, wrth gwrs, y sgwrs am y gyllideb i gefnogi'r bobl hynny yn ogystal.
Gorffennaf gyda'r pwynt am barafeddygon. Unwaith eto, bydd sylwadau am y nifer o barafeddygon y mae angen i ni eu hyfforddi. Mae parafeddygon eu hunain yn adnodd dymunol iawn, a llawer o bobl yn ceisio eu recriwtio y tu allan i system Cymru yn ogystal. Ond hefyd y swyddogaethau—ac rydych chi'n iawn, mae swyddogaethau yn newid, fel y gwneuthum gydnabod yn fy natganiad. Mae a wnelo hyn hefyd â'r rotâu a sut yr ydym yn disgwyl iddynt weithio. Oherwydd os cymerwch barafeddyg allan o'r gwasanaeth ambiwlans brys, ac yr ydych yn rhoi'r parafeddyg mewn gofal sylfaenol, os ydyn nhw yno am gyfnod hir o amser, efallai na fyddant yn gallu symud yn ôl yn hawdd i'r gwasanaethau brys, ac mae potensial i'w dad-sgilio ar gyfer pob rhan o'u swyddogaeth. Mae'n ymwneud yn rhannol â deall sut mae parafeddygon profiadol, yn benodol, yn cael rota a disgrifiad swydd, ac amlinelliad o'u swyddogaeth sy'n caniatáu iddynt symud i rannau gwahanol o'r gwasanaeth ac i barhau i ychwanegu gwerth at y rhannau hynny o'r gwasanaeth. Os yw'n ymwneud â chylchdroi rheolaidd mewn gwahanol rannau o'r gwasanaeth, gallwn yn wir weld mwy o werth o ran darparu, ond hefyd i'r person hwnnw ddal i deimlo bod gwerth iddynt a bod ganddynt swydd y maent am ei gwneud ac nad ydyn nhw'n cael eu gorweithio gan un rhan ohoni neu'r llall.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 4 on the agenda is a statement by the leader of the house on International Women's Day. I call on the leader of the house, Julie James.
Eitem 4 ar yr agenda yw datganiad gan arweinydd y tŷ ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod. Rwy'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James.
Thank you, Deputy Presiding Officer. International Women’s Day, 8 March, is recognised around the world. It is a day to acknowledge and celebrate the achievements of women and girls everywhere. This year’s theme is Press for Progress. I want to take this opportunity to highlight the progress we are making in Wales and the challenges we continue to face.
Gender stereotyping is both a cause and consequence of gender inequality. All too often, women and girls are still not given the opportunities to fulfil their potential. We are working hard to change and challenge this on many fronts. Our work around STEM—science, technology, engineering and mathematics—is an example of how we are working across the Welsh Government to tackle gender stereotyping. We are training physics teachers across Wales in gender-inclusive teaching methods. We fund computer coding classes, including specific workshops to engage and motivate girls. Gender equity is now being addressed in all our STEM-related funding. It's also being raised through the national networks of excellence in science and technology and maths. Our STEM Cymru 2 programme aims to encourage more young women to progress into engineering careers. To date, over 3,000 young women have engaged with the programme.
We are committed to delivering 100,000 all-age apprenticeships. Tackling gender bias is at the forefront of our approach to apprenticeships, and we have employed an equality champion to take this work forward.
This year, International Women’s Day coincides with the National Apprenticeship Week. Our network of training providers have a number of events taking place to encourage women to consider non-traditional routes.
We need more women at all levels of management in our private sector businesses. The Agile Nation 2 project aims specifically to develop women to take on management roles. It is supported by £8 million of European funding. Through this project we have seen that the right combination of leadership training, one-to-one support and encouragement can really pay dividends and help women to obtain a better job, a promotion or a pay rise. We've also seen how women, when they reach the top levels of management, can help lead organisational change to promote equality for their whole workforce, such as introducing flexible working arrangements.
We also need more diversity in decision-making roles and in public life, but progress is being made. In 2016-17, 47.8 per cent of new public appointments and 50 per cent of reappointments were female. Following the May 2017 local elections, four councils are now being led by women. We confidently expect to see more in the future.
All the organisations funded through our equality and inclusion programme have committed to delivering a more diverse pool of decision makers. As a part of this work, the Women’s Equality Network Wales has launched a mentoring programme for women, which begins later this month. Like many of you, I have signed up to be a mentor and look forward to supporting the participants to become the leaders of the future.
The Welsh Government has pledged its commitment to the 50:50 by 2020 campaign. Signing up to the campaign shows employers’ public commitment to working towards equal gender representation in decision-making and influencing roles in Wales. We have also pledged our commitment to the Equality and Human Rights Commission’s Working Forward campaign. We are committed to ensuring women do not face discrimination in the workplace in relation to pregnancy or maternity. I believe the public sector in Wales can lead the way and be an exemplar in showcasing good practice and by promoting the benefits of discrimination-free workplaces.
We are also working hard to support the women who face barriers when trying to access training and employment. We recognise re-employment is the best route out of poverty, and our key focus is on maximising people’s employability. The Communities for Work programme provides bespoke support to those who face significant and often complex barriers that prevent them taking up training or employment. It will provide over £70 million in employment support services in the most deprived communities in Wales until 2020. As of January, 5,730 women had received support from the programme.
The Parents, Childcare and Employment programme aims to support parents become more employable and to move into work when childcare is their main barrier to accessing education, training or employment. Over 95 per cent of PaCE participants are female, and over 84 per cent of the participants are lone parents as well. We know that affordable, available and accessible childcare will give parents greater employment choices, enable parents to work, and support our drive to increase economic growth, tackle poverty and reduce inequalities. This is why we have committed to provide 30 hours of Government-funded early education and childcare to working parents of three and four-year-olds for up to 48 weeks a year.
We must also ensure that children are taught about healthy relationships from a young age. The new curriculum for Wales includes, as one of its four purposes, that all young people should leave our education system as healthy, confident individuals who can form positive relationships based on trust and mutual respect. Learning about healthy relationships at a young age is an important step in tackling gender stereotyping now and for future generations.
And, finally, I want to highlight the very important work being undertaken to tackle violence against women, domestic abuse and sexual violence. Statistics show that women are more likely than men to have experienced all forms of domestic abuse and sexual violence. This includes forced marriage, crimes committed in the name of honour, and female genital mutilation. Following on from the landmark Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act in 2015, the national training framework was published in 2016. Over 70,000 professionals have been trained through the framework so far. That’s 70,000 more confident, more aware and more knowledgeable professionals working in our public services.
In January, the This is Me campaign was launched to tackle gender stereotyping and to encourage people to live fear free from gender constraints and gender norms. In the four weeks following its launch, it has been viewed over 200,000 times and use of the Live Fear Free website has increased by nearly 2,000 per cent. I will be making an announcement on Thursday, on International Women’s Day itself, highlighting the next step in our work to tackle violence against women, domestic abuse and sexual violence. It is important that those for whom this policy is made are able to influence and guide that policy and share what works for them. The next step will be to make proposals about how we do this. Ultimately, we intend to build a society that does not tolerate violence against women, domestic abuse or sexual violence.
But to come back to the focus of today, it is about celebrating the women of Wales and their contribution to all areas of Welsh life. Our role as a Government is to press for progress and to ensure that women and girls have the same opportunities to fulfil their potential. We are pressing for progress, and we are making that progress, but we are not complacent. There is much more to be done. We all have a duty to tackle gender stereotyping, in all its forms, to ensure that current and future generations are not subjected to it, limited by it or harmed by it, to create a Wales where everyone can aspire and achieve and be the person they were intended to be. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Caiff Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, ar 8 Mawrth, ei gydnabod ledled y byd. Mae'n ddiwrnod i gydnabod a dathlu llwyddiannau menywod a merched ym mhob man. Y thema eleni yw Pwyso am Gynnydd. Hoffwn i achub ar y cyfle hwn i dynnu sylw at y cynnydd yr ydym yn ei wneud yng Nghymru a'r heriau yr ydym ni'n parhau i'w hwynebu.
Mae stereoteipio ar sail rhyw yn achos ac yn ganlyniad i anghydraddoldeb rhwng y rhywiau. Yn rhy aml o lawer, dydy menywod a merched ddim yn cael cyfleoedd i wireddu eu potensial o hyd. Rydym ni'n gweithio'n galed i newid a herio hyn mewn sawl maes. Mae ein gwaith ar STEM—gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg—yn enghraifft o sut yr ydym ni'n gweithio ar draws Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw. Rydym ni'n hyfforddi athrawon ffiseg ledled Cymru ynghylch dulliau addysgu cynhwysol o ran rhywedd. Rydym yn ariannu dosbarthiadau codio cyfrifiadur, gan gynnwys gweithdai penodol i ennyn diddordeb ac ysgogi merched. Mae tegwch rhwng y rhywiau yn cael sylw yn ein holl drefniadau cyllido sy'n gysylltiedig â STEM. Mae hefyd yn cael ei godi drwy'r rhwydweithiau cenedlaethol o ragoriaeth mewn gwyddoniaeth a thechnoleg a mathemateg. Nod ein rhaglen STEM Cymru 2 yw annog mwy o fenywod ifanc i symud ymlaen i yrfaoedd peirianneg. Hyd yma, mae dros 3,000 o fenywod ifanc wedi ymgysylltu â'r rhaglen.
Rydym wedi ymrwymo i ddarparu 100,000 o brentisiaethau ar gyfer pobl o bob oed. Mae mynd i'r afael â rhagfarn ar sail rhyw yn flaenllaw yn ein hymagwedd tuag at brentisiaethau, ac rydym wedi cyflogi hyrwyddwr cydraddoldeb i ddatblygu'r gwaith hwn.
Eleni, mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn cyd-daro â'r Wythnos Prentisiaethau Genedlaethol. Mae nifer o ddigwyddiadau yn cael eu cynnal gan ein rhwydwaith o ddarparwyr hyfforddiant i annog menywod i ystyried llwybrau anhraddodiadol.
Mae angen mwy o fenywod arnom ar bob lefel rheoli yn ein busnesau sector preifat. Nod benodol y prosiect Cenedl Hyblyg 2 yw datblygu menywod i ymgymryd â swyddi rheoli. Caiff ei gefnogir gan £8 miliwn o arian Ewropeaidd. Drwy'r prosiect hwn, rydym ni wedi gweld bod y cyfuniad cywir o hyfforddiant arweinyddiaeth, cefnogaeth ac anogaeth unigol yn gallu talu ar ei ganfed mewn gwirionedd a helpu menywod i gael swyddi gwell, dyrchafiadau neu godiadau cyflog. Rydym ni hefyd wedi gweld sut y gall menywod, pan fyddant yn cyrraedd y lefelau uchaf o reoli, helpu i arwain newid sefydliadol i hyrwyddo cydraddoldeb ar gyfer eu gweithlu cyfan, fel cyflwyno trefniadau gweithio hyblyg.
Mae angen mwy o amrywiaeth arnom hefyd mewn rolau lle gwneir penderfyniadau ac mewn bywyd cyhoeddus, ond rydym ni yn gwneud cynnydd. Yn 2016-17, roedd 47.8 y cant o'r bobl a benodwyd i swyddi cyhoeddus newydd a 50 y cant o'r ailbenodiadau yn fenywod. Yn dilyn etholiadau lleol mis Mai 2017, mae pedwar cyngor bellach yn cael eu harwain gan fenywod. Rydym yn disgwyl yn ffyddiog gweld mwy yn y dyfodol.
Mae'r holl sefydliadau a ariennir drwy ein rhaglen cydraddoldeb a chynhwysiant wedi ymrwymo i ddarparu cronfa fwy amrywiol o benderfynwyr. Yn rhan o'r gwaith hwn, mae Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru wedi lansio rhaglen fentora ar gyfer menywod, sy'n dechrau yn ddiweddarach y mis hwn. Fel llawer ohonoch chi, rwyf wedi ymrwymo i fod yn fentor ac rwy'n edrych ymlaen at gefnogi'r cyfranogwyr i ddod yn arweinwyr y dyfodol.
Mae Llywodraeth Cymru wedi addo ei hymrwymiad i 50:50 erbyn ymgyrch 2020. Mae bod yn rhan o'r ymgyrch yn dangos ymrwymiad cyhoeddus cyflogwyr i weithio tuag at gynrychiolaeth gyfartal rhwng y rhywiau mewn swyddi sy'n penderfynu ac yn dylanwadu yng Nghymru. Rydym hefyd wedi addo ein hymrwymiad i ymgyrch Working Forward y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau nad yw merched yn wynebu gwahaniaethu yn y gweithle yn gysylltiedig â beichiogrwydd neu famolaeth. Credaf y gall y sector cyhoeddus yng Nghymru arwain y ffordd a bod yn esiampl wrth arddangos arferion da a thrwy hyrwyddo manteision gweithleoedd heb wahaniaethu.
Rydym ni hefyd yn gweithio'n galed i gefnogi menywod sy'n wynebu rhwystrau wrth geisio cael hyfforddiant a chyflogaeth. Rydym ni'n cydnabod mai ailgyflogi yw'r llwybr gorau allan o dlodi, a'n prif bwyslais yw sicrhau bod pobl mor gyflogadwy â phosibl. Mae'r rhaglen Cymunedau dros Waith yn rhoi cefnogaeth bwrpasol i'r rhai hynny sy'n wynebu rhwystrau sylweddol a chymhleth, yn aml, sy'n eu hatal rhag dilyn hyfforddiant neu gael cyflogaeth. Bydd yn darparu dros £70 miliwn mewn gwasanaethau cymorth cyflogaeth yn y cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru tan 2020. Erbyn mis Ionawr, roedd 5,730 o fenywod wedi cael cymorth gan y rhaglen.
Nod y rhaglen Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth yw cefnogi rhieni i fod yn fwy cyflogadwy ac i gael gwaith mewn achosion pan mai gofal plant yw eu prif rwystr rhag cael addysg, hyfforddiant neu gyflogaeth. Mae dros 95 y cant o gyfranogwyr PaCE yn fenywod, a thros 84 y cant o'r cyfranogwyr yn unig rieni hefyd. Rydym ni'n gwybod y bydd sicrhau bod gofal plant fforddiadwy a hygyrch ar gael yn rhoi mwy o ddewisiadau cyflogaeth i rieni, yn galluogi rhieni i weithio, ac yn cefnogi ein hymgyrch i gynyddu twf economaidd, trechu tlodi a lleihau anghydraddoldebau. Dyna pam yr ydym wedi ymrwymo i ddarparu 30 awr o addysg gynnar a gofal plant a ariennir gan y Llywodraeth i rieni sy'n gweithio sydd â phlant tair a phedair blwydd oed, a hynny am hyd at 48 wythnos y flwyddyn.
Mae'n rhaid inni hefyd sicrhau bod plant yn cael eu dysgu am berthynas iach ag eraill o oedran ifanc. Mae'r cwricwlwm newydd ar gyfer Cymru yn cynnwys, fel un o'i bedwar o ddibenion, y dylai pob person ifanc adael ein system addysg yn unigolion iach, hyderus sy'n gallu meithrin perthynas gadarnhaol ag eraill, yn seiliedig ar ymddiriedaeth a pharch at ei gilydd. Mae dysgu am berthynas iach ag eraill yn ifanc yn gam pwysig wrth fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw nawr ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Ac, yn olaf, hoffwn dynnu sylw at y gwaith pwysig iawn sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae ystadegau'n dangos bod menywod yn fwy tebygol na dynion o fod wedi profi pob math o gam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae hyn yn cynnwys priodasau dan orfod, troseddau a gyflawnir er anrhydedd, ac anffurfio organau cenhedlu benywod. Yn dilyn Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) yn 2015, a oedd yn gam pwysig, cyhoeddwyd y fframwaith hyfforddi cenedlaethol yn 2016. Mae mwy na 70,000 o weithwyr proffesiynol wedi'u hyfforddi drwy'r fframwaith hwn hyd yma. Mae hynny'n 70,000 o weithwyr proffesiynol mwy hyderus, mwy ymwybodol a mwy gwybodus sy'n gweithio yn ein gwasanaethau cyhoeddus.
Ym mis Ionawr, lansiwyd ymgyrch Dyma Fi i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw ac i annog pobl i fyw heb ofni cyfyngiadau ar sail rhyw a normau ar sail rhyw. Yn y pedair wythnos ar ôl ei lansio, mae wedi ei weld dros 200,000 o weithiau a gwelwyd cynnydd o bron i 2,000 y cant yn y defnydd o wefan Byw Heb Ofn. Byddaf yn gwneud cyhoeddiad ddydd Iau, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod ei hun, gan dynnu sylw at y cam nesaf yn ein gwaith i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae'n bwysig bod y bobl hynny y gwnaethpwyd y polisi hwn ar eu cyfer yn gallu dylanwadu a llywio'r polisi hwnnw a rhannu'r hyn sy'n gweithio iddyn nhw. Y cam nesaf fydd gwneud cynigion ynghylch sut yr ydym yn gwneud hyn.
Yn y pen draw, rydym yn bwriadu adeiladu cymdeithas nad yw'n goddef trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig neu drais rhywiol. Ond i ddod yn ôl at y pwyslais heddiw, mae'n ymwneud â dathlu menywod Cymru a'u cyfraniad i bob maes o fywyd Cymru. Ein swyddogaeth ni fel Llywodraeth yw pwyso am gynnydd a sicrhau bod gan fenywod a merched yr un cyfleoedd i wireddu eu potensial. Rydym ni'n pwyso am gynnydd, ac rydym yn gwneud y cynnydd hwnnw, ond nid ydym yn hunanfodlon. Mae llawer mwy i'w wneud. Mae gennym ni i gyd ddyletswydd i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw, yn ei holl ffurfiau, i sicrhau nad yw'r cenedlaethau presennol a chenedlaethau'r dyfodol yn destun iddo, yn cael eu cyfyngu ganddo neu eu niweidio ganddo, i greu Cymru lle gall pawb ddyheu a chyflawni a bod y bobl y bwriadwyd iddynt fod. Diolch.
Thank you very, very much, leader of the house, for your statement today. It's very difficult to criticise anything in there, and I don't intend to do so. And I certainly welcome the list of activities that the Welsh Government has been involved in, and the number of women that have been encouraged to take part in those activities. I've no doubt that they will feel the benefits of that and progress well with those ambitions in their lives. But I'm wondering if there's any way—or even whether it's appropriate, actually—that we could monitor the progress of the women, and particularly the younger women, who have been involved in those programmes. I certainly don't want to spy on them, and of course their choices are their choices, but if we can come up with strong evidence—I don't know, even in 10 years' time—to prove that these have been really, really worthwhile and repeatable activities, then I think that that's good for all of us.
I'm really pleased to see that there's a focus on apprenticeships in the statement you've made today. I'd like to do a quick shout-out for Bridgend College, which has just won the apprenticeship provider of the year award—I've done my duty to my constituents there.
But there's still some very concerning information out there about gender stereotyping, and I refer in particular to a piece of work done by the Careers and Enterprise Company very recently, which found that young people have more, not less, gender-conservative views of the world than their parents did. Fifty-six per cent of young women aged between 17 and 19 believe that their gender limits their career options—only 37 per cent of young men felt that. And the research went on to confirm that career aspirations showed particular gender disparity, with 18 per cent more young men than women wanting to be engineers and IT professionals—perhaps not something we're surprised to hear here. But it showed that those biases are projected onto others by young people themselves, so that it's peers, in one way, who are encouraging young women in particular to go into careers that perhaps they went into. And the fact that gender equality, if you like, isn't a given, I think, is demonstrated in these brand-new figures, and a good reason why these debates, and these statements that you make, Minister, are still essential. I'd love to say that the job is done, but we're miles away from it, judging by these new figures.
As well as apprenticeships, I wonder if the Welsh Government has given some consideration to returnships as well—I don't know if that's a word I can use. The UK Government's just announced some money to support people back into the private sector after time off for caring. Of those people, 90 per cent are women—perhaps again no huge surprise. And I find this interesting if we're asking women in particular to go back into careers, rather than jobs, as certainly when you consider the recent statistics we had from 'Who Runs Wales? 2017', despite the good work that we're doing here, only 6 per cent of chief executives in the top 100 per cent businesses are women—that's in the private sector. Surely, we can be doing better than that. So, if there is a particular work stream here that you think you might be interested in developing, we'd be certainly happy to support you in that.
On childcare, obviously we want this to work. And I'm wondering if I could just draw attention to the pilot on childcare in my area—which, of course, is yours as well—where it seems that nannies aren't included in the scheme, for reasons of registration; I completely get why they're not. But it would be easy to jump to the conclusion that nannies are just for families who can afford them, rather than, on occasion, it is the welfare of the child that demands it. And the reason I'm raising it is because, apart from potentially reducing the number of jobs available to nannies, who tend to be women, there's a risk that it's the women in those families who will choose to stay at home to look after the children, rather than going out into the workplace, because of the needs of that particular child. So, I'm hoping that's something—I believe that it's an unintended consequence of the policy—that could perhaps be looked at.
And then I just want to welcome your very important comments on violence generally. I'm very pleased to see the level of training taken up by professionals, which you referred to. But even that's only going to pay dividends if you get the healthy relationships part of this right. I appreciate what you say that the curriculum will now involve that, but we do have the sort of pre-Donaldson gap, which I think—you may not be able to give me information today—we need to have some information on, particularly at secondary school level, where both young men and young women will have missed the opportunity for this to be very normalised at primary school level. So, if you're able to share any information on that, that would be great. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, iawn arweinydd y tŷ, am eich datganiad heddiw. Mae'n anodd iawn i feirniadu unrhyw beth yn y fan honno, a dydw i ddim yn bwriadu gwneud hynny. Ac yn sicr, rwy'n croesawu'r rhestr o weithgareddau y mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd rhan ynddynt, a nifer y menywod sydd wedi cael eu hannog i gymryd rhan yn y gweithgareddau hynny. Does dim amheuaeth gen i y byddan nhw'n elwa ar hynny ac yn bwrw ymlaen yn dda â'r uchelgeisiau hynny yn eu bywydau. Ond meddwl ydw i tybed a oes unrhyw ffordd—neu hyd yn oed a yw'n briodol, mewn gwirionedd—y gallem ni fonitro cynnydd y menywod, a'r merched iau yn arbennig, sydd wedi cymryd rhan yn y rhaglenni hynny. Dydw i, yn sicr, ddim eisiau ysbïo arnyn nhw, ac wrth gwrs eu dewisiadau nhw yw eu dewisiadau nhw, ond os gallwn ni gael tystiolaeth gref—dydw i ddim yn gwybod, hyd yn oed ymhen 10 mlynedd—i brofi bod y rhain wedi bod yn weithgareddau hynod werth chweil, mewn gwirionedd, y gellid eu hailadrodd, yna rwy'n credu bod hynny'n beth da i bob un ohonom ni.
Rwy'n falch iawn o weld bod pwyslais ar brentisiaethau yn y datganiad a wnaethoch chi heddiw. Hoffwn i sôn yn gyflym am Goleg Penybont, sydd newydd ennill gwobr darparwr prentisiaethau y flwyddyn—rwyf wedi gwneud fy nyletswydd i'm hetholwyr yn y fan yna.
Ond mae yna wybodaeth sy'n achosi pryder mawr am stereoteipio ar sail rhyw o hyd, ac rwy'n cyfeirio yn benodol at ddarn o waith a wnaethpwyd gan The Careers and Enterprise Company yn ddiweddar, a ganfu fod gan bobl ifanc safbwyntiau mwy, nid llai ceidwadol am y rhywiau yn y byd nag oedd gan eu rhieni. Mae 56 y cant o fenywod ifanc rhwng 17 ac 19 oed yn credu bod eu rhyw yn cyfyngu ar eu dewisiadau gyrfa—dim ond 37 y cant o ddynion ifanc a oedd o'r farn honno. Ac aeth yr ymchwil ymlaen i gadarnhau bod dyheadau gyrfa yn dangos gwahaniaethau penodol rhwng y rhywiau, a 18 y cant yn fwy o ddynion ifanc na menywod eisiau bod yn beirianwyr ac yn weithwyr TG proffesiynol—efallai nad yw hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n synnu o'i glywed yn y fan hon. Ond roedd yn dangos bod y rhagfarnau hynny yn cael eu rhoi i eraill gan bobl ifanc eu hunain, felly cyfoedion, mewn un ffordd, sydd wedi annog menywod ifanc yn arbennig i fynd i'r gyrfaoedd yr aethant iddynt, efallai. Ac rwy'n credu bod y ffaith bod y ffigurau newydd hyn yn dangos nad yw cydraddoldeb rhwng y rhywiau, os mynnwch chi, yn fater o drefn, rwy'n credu bod hynny'n rheswm da pam mae'r dadleuon hyn, a'r datganiadau hyn yr ydych chi'n eu gwneud, Gweinidog, yn dal yn hanfodol. Byddwn i wrth fy modd yn dweud bod y gwaith ar ben, ond rydyn ni'n ymhell iawn o hynny, o farnu yn ôl y ffigurau hyn.
Yn ogystal â phrentisiaethau, tybed a yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi rhywfaint o ystyriaeth i ddychweliaethau hefyd—dydw i ddim yn gwybod a yw hwnnw'n air y gallaf ei ddefnyddio. Mae Llywodraeth y DU newydd gyhoeddi rhywfaint o arian i gefnogi pobl yn y sector preifat i fynd yn ôl ar ôl cael amser i ffwrdd at ddibenion gofalu. O'r bobl hynny, menywod yw 90 y cant ohonyn nhw—efallai nad yw hynny eto yn syndod mawr. Ac mae hyn yn ddiddorol os ydym ni'n gofyn i fenywod yn benodol i fynd yn ôl i yrfa, yn hytrach na swyddi, oherwydd yn sicr pan fyddwch chi'n ystyried yr ystadegau diweddar a gawsom o 'Pwy sy'n rhedeg Cymru? 2017', er gwaethaf y gwaith da yr ydym ni'n ei wneud yn y fan yma, dim ond 6 y cant o'r prif weithredwyr yn y 100 busnes uchaf sy'n fenywod—a mae hynny yn y sector preifat. Siawns y gallwn ni fod yn gwneud yn well na hynny. Felly, os oes ffrwd waith benodol yma yr ydych chi'n credu y gallai fod gennych chi ddiddordeb yn ei datblygu, byddem ni yn sicr yn hapus i'ch cefnogi chi yn hynny o beth.
O ran gofal plant, yn amlwg rydym ni eisiau i hyn weithio. Ac rwy'n meddwl tybed a allaf i dim ond tynnu sylw at y cynllun treialu ar ofal plant yn fy ardal i—sef, wrth gwrs, eich ardal chi hefyd—lle mae'n ymddangos nad yw nanis wedi eu cynnwys yn y cynllun, am resymau sy'n ymwneud â chofrestru; rwy'n deall yn iawn pam nad ydyn nhw. Ond byddai'n hawdd neidio i'r casgliad bod nanis dim ond ar gyfer teuluoedd sy'n gallu eu fforddio, yn hytrach na, ar adegau, bod lles y plentyn yn galw am hynny. A'r rheswm yr wyf yn ei godi yw oherwydd, ar wahân i leihau, o bosibl, nifer y swyddi sydd ar gael i nanis, sy'n tueddu i fod yn fenywod, mae perygl mai'r menywod yn y teuluoedd hynny a fydd yn dewis aros gartref i ofalu am y plant, yn hytrach na mynd allan i'r gweithle, oherwydd anghenion y plentyn penodol hwnnw. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny yn rhywbeth—rwy'n credu ei fod yn un o ganlyniadau anfwriadol y polisi—y gellid ei ystyried efallai.
Ac yna hoffwn i groesawu eich sylwadau pwysig iawn ar drais yn gyffredinol. Rwy'n falch iawn o weld cymaint o hyfforddiant a wneir gan weithwyr proffesiynol, y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw. Ond dim ond os byddwch yn gwneud yr elfen perthynas iach ag eraill o hyn yn iawn y bydd hynny'n talu ar ei ganfed. Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud y bydd y cwricwlwm yn cynnwys hynny bellach, ond mae gennym ni'r math o fwlch cyn-Donaldson, ac rwyf i o'r farn—efallai na fyddwch chi'n gallu rhoi gwybodaeth i mi heddiwi—bod angen i ni gael rhywfaint o wybodaeth, yn enwedig ar lefel ysgolion uwchradd, lle mae dynion a menywod ifanc wedi colli'r cyfle i hyn fod wedi'i normaleiddio ar lefel ysgol gynradd. Felly, os ydych chi'n gallu rhannu unrhyw wybodaeth ar hynny, byddai hynny'n wych. Diolch.
Well, going in reverse order, because that last one is very important indeed, I do think there's a real issue about teaching healthy relationships, in the context of gender stereotyping, and some of the cultural things that are going on in our society today. We are running several schemes across Wales, actually, pre-Donaldson, as you put it, and I went to see one run by Hafan Cymru only very recently. And the young woman running it was amazing, I have to say; I had the privilege of sitting through one of the sessions. But she told me, Deputy Presiding Officer, something that really cuts to every one of our hearts. Before the session—and this was for year 5 and year 6 students—she asked a mixed gender group whether boys or girls were better, and it will be no shock to anyone to know that the boys thought the boys were better and the girls thought the girls were better, because that's what you do. But then she asked the boys why they thought they were better, and they said that they thought that boys were better because they were stronger and better at sport. And then she asked the girls why they thought girls were better, and they couldn't come up with anything, which is really horrible, isn't it?
I had the privilege of being there, so I asked them if they'd heard of Jessica Ennis, and I happened to have a photograph of her on my phone, because I'd been at a different event. And they had heard of Jessica Ennis, and I asked them if they thought she was both strong and good at sport and they agreed that she was. So, we had quite an interesting discussion about what that gender stereotype was about. But it was quite shocking to me that those young women wanted themselves to be better—if 'better' is the right word—but they couldn't actually come up with anything, because already at that young age they'd been subjected to such gender stereotyping that they struggled to say a characteristic that is associated with femaledom that is 'better'.
This is not about being better, this is about every single human being being able to be the best person that they can be regardless. It's nothing to do with your gender. I happen to like mucking about with cars. My son happens to like cooking. Apparently, that's against the gender stereotype. Well, that was news to me when I was growing up and it's news to him as well. And that's the point, isn't it?
So, we support in the Government a large number of these schemes. We support the campaign Let Toys be Toys, for example, where we don't encourage people to gender stereotype their toys. If you want, in your shop, to segregate your toys for ease of shopping, then do it by age appropriateness. I'm sure you all know my anecdote about stopping in a local shop in Swansea, and having a go at the manager and asking him what was in the aisle of boys' toys and girls' toys and telling him that he and I were going to have to go outside if there were engineering toys in one aisle and domestic appliances in the other. And he cordially invited me to have a cup of tea, while he checked and sorted it out. So, he wasn't too sure himself, is the point. In fairness, when I went back to that shop the next week, they'd organised it back into age, so, he took the point straight away. I was very grateful for that. But it shows you how pervasive this stuff is and how destructive it is of relationships. We know that domestic violence is driven by some of this gender stereotyping as people try to live in to roles that actually don't suit them and they are stressed by trying to do that. It's a very important part of that.
In terms of some of the specific things she said, I was delighted to see that Bridgend College had won the award, and it is very well deserved. We have worked very hard to put some equality gender stereotyping awareness into some of the apprenticeship things and we have initiatives that encourage both boys and girls to take part in experiential learning across the gender divide—so, programming a robot, plaiting hair, planning childcare activities—for both genders simultaneously regardless, because, why not? And that's been very well received and very well taken up.
Just in terms of returnships, it is worth mentioning the Sêr Cymru scheme at this point, which is now being copied by the UK Government—I'm always delighted when they do that for Wales. One very large part of the Sêr Cymru programme has been to encourage researchers who have gone out of research—usually because of a career break, but sometimes just because they've gone some place else—to come back in to science. And you'd be amazed to discover that about 95 per cent of those returnships are female, because they've taken career breaks and are coming back. So, we are on that, but I think there is undoubtedly a great deal more to do before we get anywhere near, unfortunately, gender equality.
Wel, gan ddechrau â'r olaf yn gyntaf, oherwydd mae'r un olaf yna yn bwysig iawn, rwy'n credu bod addysgu am berthynas iach ag eraill yn fater pwysig iawn, yng nghyd-destun stereoteipio ar sail rhyw, a rhai o'r pethau diwylliannol sy'n digwydd yn ein cymdeithas heddiw. Rydym ni'n rhedeg sawl cynllun ledled Cymru, mewn gwirionedd, cyn-Donaldson, fel yr ydych chi'n ei ddweud, ac es i i weld un sy'n cael ei redeg gan Hafan Cymru yn ddiweddar iawn. Ac roedd y ferch ifanc a oedd yn ei redeg yn anhygoel, mae'n rhaid i mi ddweud; cefais y fraint o eistedd drwy un o'r sesiynau. Ond dywedodd hi wrthyf, Dirprwy Lywydd, rywbeth sy'n torri calonnau pob un ohonom mewn gwirionedd. Cyn y sesiwn—ac roedd y sesiwn hon ar gyfer disgyblion blwyddyn 5 a blwyddyn 6—gofynnodd i grŵp cymysg o ran rhywedd a oedd bechgyn neu ferched yn well, ac ni fydd neb yn synnu i glywed bod y bechgyn yn credu bod y bechgyn yn well a'r merched yn credu bod y merched yn well, oherwydd dyna fel ag y mae hi. Ond wedyn gofynnodd i'r bechgyn pam yr oedden nhw o'r farn eu bod nhw yn well, a gwnaethon nhw ddweud bod bechgyn yn well oherwydd eu bod nhw'n gryfach ac yn well am wneud chwaraeon. Ac yna gofynnodd i'r merched pam yr oedden nhw'n meddwl bod merched yn well, ac ni allen nhw feddwl am unrhyw beth, sy'n ofnadwy, on'd yw e'?
Cefais y fraint o fod yno, felly gofynnais iddyn nhw os oedden nhw wedi clywed am Jessica Ennis, a digwydd bod, roedd gen i lun ohoni hi ar fy ffôn, gan fy mod i wedi bod mewn digwyddiad gwahanol. Ac roedden nhw wedi clywed am Jessica Ennis, a gofynnais iddyn nhw a oedden nhw'n meddwl ei bod hi'n gryf ac yn dda am wneud chwaraeon ac roedden nhw'n cytuno ei bod hi. Felly, cawsom drafodaeth eithaf diddorol ynghylch beth oedd y stereoteip rhywedd hwnnw. Ond roedd yn eithaf brawychus i mi bod y menywod ifanc hynny eisiau iddyn nhw fod yn well—os 'gwell' yw'r gair cywir—ond doedden nhw ddim yn gallu meddwl am unrhyw beth, mewn gwirionedd, oherwydd eu bod nhw eisoes, hyd yn oed ar yr oedran ifanc hwnnw, wedi bod yn destun cymaint o stereoteipio ar sail rhyw, eu bod yn ei chael hi'n anodd nodi un nodwedd sy'n gysylltiedig â bod yn fenyw sy'n 'well'.
Nid oes a wnelo hyn â bod yn well, mae hyn yn ymwneud â galluogi pob un bod dynol i fod y person gorau y gallan nhw ei fod, er gwaethaf popeth. Nid yw'n ymwneud â'ch rhyw. Rwyf i'n digwydd fod yn hoffi chwarae o gwmpas â cheir. Mae fy mab yn hoffi coginio. Mae hynny yn ôl pob tebyg, yn erbyn y stereoteip rhywedd. Wel, roedd hynny'n newyddion i mi pan oeddwn i'n tyfu i fyny ac mae'n newyddion iddo fe hefyd. A dyna'r pwynt, ynte?
Felly, rydym ni yn y Llywodraeth yn cefnogi nifer fawr o'r cynlluniau hyn. Rydym ni'n cefnogi'r ymgyrch Let Toys be Toys, er enghraifft, lle nad ydym ni'n annog pobl i ddefnyddio stereoteip rhyw o ran eu teganau. Os ydych chi, yn eich siop, eisiau gwahanu eich teganau i'w gwneud yn fwy hwylus i siopa, yna gwnewch hynny yn ôl oedran priodol. Rwy'n siŵr eich bod chi i gyd yn gwybod fy hanesyn am stopio mewn siop leol yn Abertawe, a dweud y drefn wrth y rheolwr a gofyn iddo beth oedd yn y rhes o deganau i fechgyn a theganau i ferched a dweud wrtho ei fod ef a minnau yn mynd i orfod mynd y tu allan os oedd yna deganau peirianneg mewn un rhes ac offer domestig yn y llall. Estynnodd wahoddodd i mi gael cwpanaid o de, tra yr aeth ef i edrych a datrys y mater. Felly, nid oedd ef yn rhy siŵr ei hun, a dyna'r pwynt. A bod yn deg, pan es i yn ôl i'r siop honno yr wythnos nesaf, roedden nhw wedi eu trefnu yn ôl oedran, felly, derbyniodd y pwynt ar unwaith. Roeddwn i'n ddiolchgar iawn am hynny. Ond mae'n dangos pa mor dreiddiol yw hyn a pha mor ddinistriol yw hyn o ran perthnasoedd. Rydym ni'n gwybod bod trais yn y cartref yn cael ei ysgogi gan rywfaint o'r stereoteipio ar sail rhyw hyn wrth i bobl geisio byw yn unol â rôl nad yw'n addas ar eu cyfer, mewn gwirionedd, ac maen nhw'n teimlo'r straen drwy geisio gwneud hynny. Mae'n rhan bwysig iawn o hynny.
O ran rhai o'r pethau penodol a ddywedodd, roeddwn i'n falch o weld bod Coleg Penybont wedi ennill y wobr, ac mae'n haeddiannol iawn. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn i gynnwys rhywfaint o ymwybyddiaeth o stereoteipio ar sail rhyw a chydraddoldeb yn rhai o'r pethau prentisiaeth ac mae gennym ni fentrau sy'n annog bechgyn a merched i gymryd rhan mewn dysgu drwy brofiad ar draws y rhaniad rhwng y rhywiau—felly, rhaglennu robot, plethu gwallt, cynllunio gweithgareddau gofal plant—ar gyfer y ddau ryw ar yr un pryd er gwaethaf popeth, oherwydd, pam lai? Ac mae hynny wedi ei dderbyn yn dda iawn ac mae llawer yn manteisio ar hynny.
O ran dychweliaethau, mae'n werth sôn am y cynllun Sêr Cymru ar y pwynt hwn, sydd bellach yn cael ei gopïo gan Lywodraeth y DU—rwyf i bob amser yn falch iawn pan fyddan nhw'n gwneud hynny. Un rhan fawr iawn o raglen Sêr Cymru fu annog ymchwilwyr sydd wedi gadael y maes ymchwil—fel arfer oherwydd seibiant gyrfa, ond weithiau dim ond oherwydd eu bod wedi mynd rywle arall—i ddod yn ôl yn i'r maes gwyddoniaeth. Fe fyddech chi'n synnu i ddarganfod bod tua 95 y cant o'r rhai hynny sy'n dychwelyd yn fenywod, oherwydd eu bod wedi cymryd seibiant gyrfa a'u bod yn dod yn ôl. Felly, rydym yn gwneud hynny, ond rwy'n credu nad oes amheuaeth bod llawer mwy i'w wneud, yn anffodus, cyn inni gyflawni unrhyw beth tebyg i gydraddoldeb rhwng y rhywiau.
Bob blwyddyn, mi ydym yn nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod. Rydym ni'n cofio llwyddiannau'r menywod a aeth o'n blaenau ac yn addo y gwnawn ni bopeth yn ein gallu i wneud pethau'n well i'r menywod a fydd yn ein dilyn ni. Rydw i'n meddwl bod eleni'n teimlo'n wahanol. Yn sgil y sgandalau yn y diwydiant ffilm a theledu, mewn gwleidyddiaeth, newyddiaduraeth ac mewn llawer maes arall o fywyd, mae yna sgwrs newydd wedi cychwyn, ac rydw i'n credu bod mudiad Me Too wedi creu ymwybyddiaeth newydd am ymddygiad a oedd gynt yn cael ei weld yn dderbyniol. Mae menywod ifanc a dynion ifanc yn herio stereoteipiau ac yn galw am derfyn ar anghydraddoldeb, rhywiaeth, aflonyddu rhywiol a thrais yn seiliedig ar rywedd. Mae yna newid yn y gwynt, ac ni wnawn bellach dderbyn aflonyddu rhywiol fel elfen o fywyd na ellir ei hosgoi. Nid wyf yn credu y gallwn osgoi cael y sgwrs honno yng Nghymru chwaith.
Mi ddylem ni, mewn gwirionedd, fod ar flaen y gad wrth fwrw ymlaen â'r cynnydd, sydd wedi cael ei gyflymu yn wir gan Me Too. Felly, hoffwn i wybod, arweinydd y tŷ, pa waith sydd wedi cael ei wneud i ddeall yn well profiadau menywod yng Nghymru o gamwahaniaethu, ac, yn benodol, am aflonyddu. Mae angen i ni ddysgu mwy am y ffordd orau i newid ymddygiad amhriodol fel unigolion, ac ar y cyd fel cymdeithas. Felly, un syniad rydw i'n ceisio ymchwilio iddo fo'r prynhawn yma: a fyddai'r Llywodraeth yn ystyried cynnal arolwg cenedlaethol fel ffordd o gychwyn y sgwrs genedlaethol sydd ei hangen, ac yn benodol o gwmpas aflonyddu rhywiol?
Gwaetha'r modd, mae trais yn erbyn menywod a cham-drin yn y cartref yn dal yn rhan o fywydau gormod o bobl, ac rydw i'n gwybod eich bod chi'n rhannu'r un dyhead â mi i weld hyn yn cael ei ddileu, ond, yn anffodus, mae'n cynyddu. Mae dros un o bob pedwar o fenywod yng Nghymru a Lloegr yn ddioddef cam-drin domestig yn ystod eu bywydau—13 y cant o ddynion. I newid ymddygiad, mae angen i ni gychwyn o'r oedran cynnar, gan ddysgu plant a phobl ifanc am berthynas iach, a darparu addysg rhyw gynhwysfawr. Rydych chi newydd ddisgrifio'r broblem yna oherwydd bod yna ddiffyg o'r math yna o addysg, ond rydw i'n chwilio am ddatrysiad. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru rhoi'r gorau i fod yn chwit-chwat ac ymrwymo i gyflwyno addysg orfodol a chynhwysfawr am ryw a pherthynas iach yn ein hysgolion cyn gynted ag y bo modd?
Nid oes yn rhaid i'r newidiadau i'r cwricwlwm Cymreig ddod i rym. Mae angen i ni symud ar hwn, a symud yn gyflym. Rydym ni hefyd angen mynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n atal menywod ifanc rhag manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd addysgol sydd ganddyn nhw. Gall rhywbeth mor syml i'w unioni â chael trafferth fforddio cynhyrchion iechydol ar gyfer mislif gael effaith enfawr ar hyder a lles merched. A wnewch chi, felly, ymuno â mi i ddiolch i'r Cynghorydd Elyn Stephens am ei hymgyrch yn y Rhondda i gyflwyno polisi o ddarparu cynhyrchion iechydol am ddim mewn ysgolion? Mi fydd ei gwaith hi yn helpu menywod ifanc sy'n dioddef tlodi mislif, ac yn mynd i'r afael â'r cywilydd sy'n dal i ddal merched yn ôl yn y maes yma. A wnewch chi fel Llywodraeth asesu'r sefyllfa hon, ac asesu hefyd cyflwyno polisi cyffelyb i'r hon sydd ar y gweill yn y Rhondda, a hynny ar draws Cymru?
Yn olaf, mae angen i ni gymryd camau cadarnhaol i greu cynrychiolaeth gyfartal rhwng menywod a dynion fel cynrychiolwyr etholedig. Sut yn y byd gallai fod yn iawn fod hanner y boblogaeth wedi'u tangynrychioli mor enbyd mewn bywyd cyhoeddus? Dim ond 27 y cant o gynghorwyr sy'n fenywod, er enghraifft, ac mi ddylem ni fod yn gosod esiampl o gydraddoldeb, byddai wedyn yn helpu i greu newid mewn meysydd eraill o fywyd. Felly, a ydych chi yn cytuno bod angen gwahaniaethu cadarnhaol os ydym ni'n mynd i wneud i ffwrdd â chenedlaethau o anghydbwysedd rhwng y rhywiau?
Every year, we do mark International Women’s Day. We recall the successes of our predecessors, and pledge to do everything within our ability to improve things for the women who will follow us. I do believe that this year feels different. In light of the scandals in film and television, in politics, journalism and many other areas of life, there is a new conversation that has started, and I do believe that the Me Too movement has created a new awareness of behaviours that have been seen in the past as being acceptable. Now, younger women and younger men are challenging these stereotypes and are calling for an end to sexual inequality, sexual harassment and violence based on gender. There is change in the wind, and we will no longer accept sexual harassment as an element of life that is unavoidable. I don’t believe that we can avoid having that conversation here in Wales, either.
We should be in the vanguard of taking forward the progress that has been hastened by the Me Too movement. So, I’d like to know, leader of the house, what work has been done to better understand the experiences of women in Wales of discrimination, and, specifically, of harassment. We need to learn more about the best way of changing inappropriate behaviours, as individuals and as a broader society. So, one idea that I am looking into this afternoon is whether the Government would be willing to carry out a national survey as a means of starting the national conversation that we need, and specifically around sexual harassment.
Unfortunately, violence against women and domestic abuse is still a part of the lives of too many people, and I know that you share the same aspiration as me to see this eradicated, but, unfortunately, it is increasing. More than one in four women in Wales and England suffer domestic abuse during their lifetimes—13 per cent of men. If we’re to change behaviour, we need to start from the early years, educating children and young people about healthy relationships, and provide comprehensive sex education. You’ve just described that problem, because there are deficiencies in terms of that sort of education, but I am seeking solutions here. So, will the Welsh Government cease flip-flopping on this and commit to introducing compulsory, comprehensive education on sex and healthy relationships in our schools as soon as possible?
We don’t have to wait for changes to the Welsh curriculum. We need to take action on this as a matter of urgency. We also need to tackle the barriers that prevent young women from taking full advantage of the educational opportunities available to them, and something as simple to put right as having problems in accessing sanitary products can have a huge impact on the confidence and well-being of women. So, will you join with me in thanking Councillor Elyn Stephens for her campaign in the Rhondda to introduce a policy of free sanitary products in schools? Her work will assist young women who suffer period poverty and will tackle the shame that occasionally still holds women back in this area. And will you, as a Government, assess this situation and also consider introducing a similar policy to what is being introduced in the Rhondda, and do so across Wales?
Finally, we need to take positive steps to create equal representation between men and women as elected representatives. How on earth can it be right that half the population is under-represented so appallingly in public life? Only 27 per cent of councillors are women, for example, and we should be setting an example of equality, which would then help in generating change in other areas of public life. So, would you agree with me that we do need positive discrimination if we are to do away with generations of imbalance between the genders?
Yes, I largely agree with everything you said, Siân Gwenllian. There are some nuances, but the nuance isn't awfully important. I'm going to jump about all over the place just because that happens to be the way my particular papers are, but, for example, in the diversity and democracy programme, we ran that programme and we have kept in touch with the mentees—I should have said that to Suzy Davies, actually—because they voluntarily want to keep in touch with us, and we know that a large number of those stood for election in 2017, and four of them were elected and they were all women. Those programmes work, so we're going to pursue those, and I hope that we all take part in the mentee programme, men as well as women, because actually the larger the number of young women who we can make understand what public office looks like, the more likely they are to put themselves forward.
I've also asked Chwarae Teg to refresh a piece of work it did under the previous Minister around equality and public life for me, and they should be bringing that forward very shortly so that we can accelerate the progress of equality in public life. We have done reasonably well, but reasonably well is not where I want to be. I want to be equal. So, I don't see any reason why, in this Assembly term, we shouldn't get to 50:50 on every public body sponsored by this Government, and Chwarae Teg is going to bring some proposals forward for me to consider to see how we might manage that, and that's very important indeed.
In terms of period poverty, I've got officials working very hard indeed on what we can do here, alongside education officials. We're closely looking at RCT; they have done something that is very interesting indeed, and we have been having long conversations with the Trussell Trust—that's hard to say, Trussell Trust—about where they are with work with homeless young women as well, but I'm determined to do something very soon in that regard. So, as soon as I've got some data together, we will be announcing some schemes that we can take forward to see what works best. Even if we provided free sanitary products to every woman who requires them in Wales, that's not that many people. This is a thing that I'm determined to take forward in one way or another. So, it's just about the best way of doing it, which is where we are at the moment.
In terms of sex education—absolutely right, we do need to do something. We've just had the sex and relationships education panel report, and it was a very good report in my view. The Cabinet Secretary for Education and I have been considering that for just a little while. She'll be responding formally to it shortly, but I don't think I'm pre-announcing too many things by saying that we both thought it was a very good report indeed. And, as I said, we are sponsoring some organisations already to take forward some of that work in healthy relationships. We will be considering what the best way of getting that into the education system is, and that may well be that we make a change to the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 itself, or we include it in the curriculum reforms that we'll be taking through the Assembly shortly. There are a number of ways of doing it, but we will be doing that as fast as possible.
Then just to say at the end, because we know—all the research shows us this—it's this gender stereotyping thing that's actually at the bottom of all of this. People are taught, from the second they open their eyes, that their gender matters, and actually it doesn't matter—unless you're actually looking to form a family and have a sexual relationship with a person, why on earth does it matter? I just really don't understand that genderisation of five-day-old babies and so on. We've really got to work very hard as a society to stop that happening. We need to make sure that all of our processes in Government don't in any way assume that that's a good thing to do, and that they afford equal opportunities right across the piece. But I'm not in any way complacent; we have a long way to go yet.
Ie, rwy'n cytuno i raddau helaeth â phopeth a ddywedasoch chi, Siân Gwenllian. Mae yna gysgodion o wahaniaeth, ond dydy'r cysgodion ddim yn bwysig iawn. Rwy'n mynd i neidio dros y lle dim ond oherwydd dyna'r drefn y mae fy mhapurau penodol yn digwydd bod ynddi ond, er enghraifft, yn y rhaglen democratiaeth ac amrywiaeth, gwnaethom ni gynnal y rhaglen honno ac rydym ni wedi cadw mewn cysylltiad â'r mentoreion—dylwn i fod wedi dweud hynny wrth Suzy Davies, mewn gwirionedd—oherwydd maen nhw eisiau cadw mewn cysylltiad â ni o'u gwirfodd, ac rydym ni'n gwybod bod nifer fawr o'r rhai hynny wedi sefyll etholiad yn 2017, ac etholwyd pedwar ohonyn nhw ac roeddyn nhw i gyd yn fenywod. Mae'r rhaglenni hynny yn gweithio, felly rydym ni'n mynd i fynd ar drywydd y rhai hynny, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni i gyd yn cymryd rhan yn y rhaglen fentora, dynion yn ogystal â menywod, oherwydd mewn gwirionedd, po fwyaf o fenywod ifanc y gallwn ni wneud iddyn nhw ddeall beth yw swyddi cyhoeddus, y mwyaf tebygol ydynt o gyflwyno eu hunain ar eu cyfer.
Rwyf hefyd wedi gofyn i Chwarae Teg adnewyddu darn o waith a wnaeth o dan y Gweinidog blaenorol ynghylch cydraddoldeb a bywyd cyhoeddus i mi, a dylen nhw fod yn cyflwyno hynny cyn bo hir fel y gallwn ni gyflymu'r cynnydd o ran cydraddoldeb mewn bywyd cyhoeddus. Rydym ni wedi gwneud yn eithaf da, ond rwyf am wneud yn well nag eithaf da. Rwyf i eisiau bod yn gyfartal. Felly, dydw i ddim yn gweld unrhyw reswm pam, yn nhymor y Cynulliad hwn, na ddylem ni gyrraedd 50:50 ar bob corff cyhoeddus a noddir gan y Llywodraeth hon, ac mae Chwarae Teg yn mynd i gyflwyno rhai cynigion imi eu hystyried i weld sut y gallem ni reoli hynny, ac mae hynny'n bwysig iawn.
O ran tlodi mislif, mae gen i swyddogion yn gweithio'n galed iawn ar yr hyn y gallwn ni ei wneud yn y fan yma, ochr yn ochr â swyddogion addysg. Rydym ni'n edrych yn agos ar Rondda Cynon Taf; maen nhw wedi gwneud rhywbeth sy'n ddiddorol iawn, ac rydym ni wedi bod yn cael sgyrsiau hir gyda'r Ymddiriedolaeth Trussell—mae hwnnw'n anodd ei ddweud, yr Ymddiriedolaeth Trussell—ynghylch lle y maen nhw o ran gwaith gyda menywod ifanc ddigartref hefyd, ond rwy'n benderfynol o wneud rhywbeth yn fuan iawn ynghylch hynny. Felly, cyn gynted ag y bydd gen i rywfaint o ddata wedi'u casglu at ei gilydd, byddaf yn cyhoeddi rhai cynlluniau y gallwn ni fwrw ymlaen â nhw i weld beth sy'n gweithio orau. Hyd yn oed os ydym ni'n darparu cynhyrchion mislif yn rhad ac am ddim i bob menyw sydd eu hangen yng Nghymru, nid yw hynny'n llawer o bobl. Mae hwn yn rhywbeth yr wyf i'n benderfynol o fwrw ymlaen ag ef mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Felly, mae hyn yn ymwneud â'r ffordd orau o wneud hynny, a dyna'r sefyllfa yr ydym ynddi ar hyn o bryd.
O ran addysg rhyw—rydych chi yn llygad eich lle, mae angen i ni wneud rhywbeth. Rydym ni newydd gael adroddiad y panel addysg rhyw a pherthnasoedd, ac roedd yn adroddiad da iawn yn fy marn i. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a minnau wedi bod yn ystyried hynny ers ychydig bach o amser. Bydd hi'n ymateb yn ffurfiol iddo cyn hir, ond dydw i ddim yn meddwl fy mod yn cyhoeddi o flaen amser gormod drwy ddweud bod y ddwy ohonom ni yn credu ei fod yn adroddiad da iawn yn wir. Ac, fel y dywedais i, rydym ni'n noddi rhai sefydliadau eisoes i fwrw ymlaen â rhywfaint o'r gwaith hwnnw ar berthynas iach ag eraill. Byddwn ni'n ystyried beth yw'r ffordd orau o gynnwys hynny yn y system addysg, ac mae'n ddigon posibl y byddwn yn newid y Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 ei hun, neu y byddwn yn ei chynnwys yn y diwygiadau cwricwlwm y byddwn yn eu harwain drwy'r Cynulliad cyn bo hir. Mae nifer o ffyrdd o wneud hynny, ond byddwn ni'n gwneud hynny mor gyflym â phosib.
Dim ond dweud wedyn ar y diwedd, oherwydd gwyddom—mae'r holl waith ymchwil yn dangos i ni—y mater stereoteipio sydd wrth wraidd hyn i gyd, mewn gwirionedd. Caiff pobl eu haddysgu o'r eiliad y maen nhw'n agor eu llygaid fod eu rhyw yn bwysig, ac mewn gwirionedd nid yw'n bwysig—oni bai eich bod yn ffurfio teulu a chael perthynas rywiol gydag unigolyn, pam ar y ddaear y mae hynny'n bwysig? Dydw i ddim, mewn gwirionedd, yn deall pam y mae babanod pum diwrnod oed ac ati yn cael eu gwahaniaethu wrth ei gilydd ar sail rhyw. Mae'n rhaid inni weithio'n galed iawn fel cymdeithas i atal hynny rhag digwydd. Mae angen inni wneud yn siŵr nad yw'r un o'n prosesau yn y Llywodraeth, mewn unrhyw ffordd, yn tybio bod hynny'n beth da i'w wneud, a'n bod yn rhoi cyfle cyfartal yn gyffredinol. Ond nid wyf mewn unrhyw ffordd yn hunanfodlon; mae gennym ffordd bell i fynd eto.
Thank you to the Government for bringing forward this statement today. With permission, I'd just like to put on the record that, four months ago today, we lost a true advocate for women's rights and someone who stood up for women's suffering, domestic abuse and sexual violence. I don't think there's any one of my dad's suits that doesn't have a white ribbon pin badge on, and I'm very proud to be standing here today in the Chamber wearing mine.
I have three questions for the leader of the house. Firstly, we know my dad supported the White Ribbon campaign, and that my colleague Joyce Watson has played a vital part in that, with her annual event. Will the Government join me in my campaign to ensure that all public service providers in Wales, like the police, like the fire service, follow south Wales police and fire service and Gwent's lead in having white ribbons on their vehicles all year around?
Secondly, I also want to pay tribute to RCT council and all the campaigners that made the announcement that free sanitary products could soon be available to all schoolgirls possible. I know that my colleague Jenny Rathbone just here has been a vital advocate in that as well and she was working closely with my dad on this issue. So, I also wanted to know if the Government will commit to ensuring this is replicated across Wales and help make that happen.
Just finally, I'd like to finish with: can I just urge the leader of the house and all Members and staff who work in the Assembly to read Rachel Williams's new book, The Devil at Home? Rachel's story as a survivor of domestic abuse is devastating but truly, truly inspiring. Her story of hope tells all of us how you can always find light, even in the very, very darkest of times. She's a true inspiration and I urge you all to read that book at your leisure. Thank you, leader of the house.
Diolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r datganiad hwn heddiw. Gyda chaniatâd, hoffwn i roi ar y cofnod ein bod, bedwar mis yn ôl i heddiw, wedi colli gwir eiriolwr dros hawliau menywod a rhywun a safodd dros fenywod sy'n dioddef cam-drin domestig a thrais rhywiol. Dydw i ddim yn meddwl nad oes yr un o siwtiau fy nhad nad oes arni fathodyn pin rhuban gwyn arni, ac rwy'n falch iawn o fod yn sefyll yma heddiw yn y Siambr yn gwisgo fy un i.
Mae gen i dri chwestiwn i arweinydd y tŷ. Yn gyntaf, rydym ni'n gwybod bod fy nhad yn cefnogi'r ymgyrch Rhuban Gwyn, a bod fy nghyd-Aelod Joyce Watson wedi bod â rhan hollbwysig yn hynny o beth, gyda ei digwyddiad blynyddol. A wnaiff y Llywodraeth ymuno â mi yn fy ymgyrch i sicrhau bod yr holl ddarparwyr gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, fel yr heddlu, fel y gwasanaeth tân, yn dilyn heddlu a gwasanaeth tân de Cymru ac arweiniad Gwent o fod â rhubanau gwyn ar eu cerbydau drwy gydol y flwyddyn?
Yn ail, hoffwn i hefyd dalu teyrnged i gyngor Rhondda Cynon Taf a'r holl ymgyrchwyr sydd wedi gwneud y cyhoeddiad y gallai cynhyrchion mislif rhad ac am ddim fod ar gael i bob merch ysgol o bosibl. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Jenny Rathbone yn y fan yma wedi eirioli mewn modd allweddol yn hynny o beth hefyd, ac roedd hi'n gweithio'n agos gyda fy nhad ar y mater hwn. Felly, roeddwn i eisiau gwybod hefyd a wnaiff y Llywodraeth ymrwymo i sicrhau bod hyn yn cael ei adlewyrchu ledled Cymru a helpu i sicrhau bod hynny'n digwydd.
Yn olaf, hoffwn i orffen gyda hyn: a gaf i annog arweinydd y tŷ a'r holl Aelodau a'r staff sy'n gweithio yn y Cynulliad i ddarllen llyfr newydd Rachel Williams, The Devil at Home? Mae stori Rachel, un sydd wedi goroesi cam-drin domestig, yn ofnadwy ond mae'n gwbl gwbl ysbrydoledig. Mae ei stori hi o obaith yn dweud wrth bob un ohonom sut y gallwch chi bob amser ddod o hyd i olau, hyd yn oed ar adegau tywyll iawn, iawn. Mae hi wir yn ysbrydoliaeth, ac rwy'n eich annog chi, bob un ohonoch, i ddarllen y llyfr yn eich amser hamdden. Diolch i chi, arweinydd y tŷ.
Absolutely. I hadn't actually realised it was an anniversary date, but we all very much remember your father's contributions here in the Senedd. He managed to be both amusing and forthright and also compassionate and committed on a subject that he clearly cared a lot about, and I'm very proud to have inherited some part of his portfolio and to be able to, in some small way, step into his shoes and take that forward. I do have a great photograph of him, actually—talking of gender stereotypes—wearing the worst red high heels you've ever seen in all of your life. I had to support his weight on my shoulders as we tried to walk a mile—it wasn't a mile, it was about five steps—in somebody else's shoes. [Laughter.] I'm not too sure whether I was worse at standing in high heels or he was, but we weren't—it wasn't a great sight, but it was funny. So, it's a fitting tribute, and I hadn't realised it.
In terms of the White Ribbon campaign, I know that the Cabinet Secretary for public services has been working very hard with first line responders and other public services on this, and I'm sure he will be taking it forward. We're very proud of the police for having done what they've done and the multi-agency work that they're undertaking and absolutely committed to taking that forward as fast as possible. It's a very important symbol, actually—it's not just about the campaign; it's a very important symbol of the commitment of public services to that kind of equality, and, of course, just to remind ourselves—Joyce has worked endlessly in this regard as well—of that pledge about never committing violence or condoning or being silent in the face of violence. The white ribbon is a very public reminder of that pledge, which is very important to have, especially for first responders, who are often going into situations where domestic violence is the issue.
In terms of period poverty, as I just said to Siân Gwenllian, we are looking at it very carefully. I'm absolutely committed to doing something. I'm not yet convinced that one scheme fits every single woman in Wales, so it's just a question of trying to tailor it so that we get it right and to persuade the Cabinet Secretary for Finance that we can afford some of it. I'm sure he—. Look—he's not demurring. [Laughter.] But we are committed to doing it—absolutely committed to doing it.
In terms of Rachel Williams's book, I haven't read the whole book, but I've read extracts from it. One of the things that's absolutely front and centre in our policy in terms of tackling all kinds of domestic violence and sexual violence is to have the survivor's voice right there in the centre of the policy so we can understand the effect that it has both during and after, and in the recovery phase, for all of the victims of that kind of domestic violence. So, I certainly am hoping to read it when I do have some leisure time—I'm not too sure when exactly that will be—but I have read extracts from it, and I've heard Rachel talk, actually, and she's a very powerful voice. We're very keen that our policy takes that survivor voice into account, and, in fact, Carl Sargeant, your father, was the first to put that right at the centre of our policy, and I certainly will be carrying on in his good footsteps.
Cewch siŵr. Doeddwn i ddim wedi sylweddoli, mewn gwirionedd, fod pedwar mis wedi mynd heibio, ond rydym ni i gyd yn cofio'n iawn gyfraniadau eich tad yma yn y Senedd. Llwyddodd i fod yn ddoniol ac yn ddi-lol ac yn dosturiol hefyd ac roedd wedi ymrwymo i bwnc a oedd yn amlwg yn bwysig iddo, ac rwy'n falch iawn o fod wedi etifeddu rhan o'i bortffolio ac i allu, mewn rhyw ffordd fach, gamu i'w esgidiau a bwrw ymlaen â hynny. Mae gennyf lun gwych ohono, mewn gwirionedd—a sôn am stereoteipiau rhyw—yn gwisgo'r sodlau uchel coch gwaethaf yr ydych chi erioed wedi'u gweld. Roedd yn rhaid i mi ddal ei bwysau ar fy ysgwyddau wrth i ni geisio cerdded milltir—doedd hi ddim yn filltir, tua pum cam—yn esgidiau rhywun arall. [Chwerthin.] Dydw i ddim yn rhy siŵr a oeddwn i yn waeth am sefyll mewn sodlau uchel nag yr oedd ef, ond doeddem ni ddim—doedd hi ddim yn olygfa wych, ond roedd yn ddoniol. Felly, mae'n deyrnged briodol, a doeddwn i heb sylweddoli hynny.
O ran ymgyrch y Rhuban Gwyn, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus wedi bod yn gweithio'n galed iawn gyda'r ymatebwyr cyntaf a gwasanaethau cyhoeddus eraill ar hyn, ac rwy'n siŵr y bydd ef yn bwrw ymlaen â hyn. Rydym ni'n falch iawn o'r heddlu am fod wedi gwneud yr hyn y maen nhw wedi'i wneud a'r gwaith aml-asiantaeth y maen nhw'n ei wneud, ac y maen nhw'n gwbl ymrwymedig i fwrw ymlaen â hynny cyn gynted â phosibl. Mae'n symbol pwysig iawn, mewn gwirionedd—nid yn unig am yr ymgyrch; mae'n symbol pwysig iawn o ymrwymiad gwasanaethau cyhoeddus i'r math hwnnw o gydraddoldeb, ac, wrth gwrs, dim ond i atgoffa ein hunain—mae Joyce wedi gweithio'n ddiddiwedd ar hyn hefyd—o'r addewid hwnnw am beidio byth â chyflawni trais na'i oddef na bod yn dawel yn wyneb trais. Mae'r rhuban gwyn yn symbol cyhoeddus iawn i'n hatgoffa o'r addewid hwnnw, sy'n bwysig iawn i'w gael, yn enwedig i ymatebwyr cyntaf, sy'n aml yn mynd i mewn i sefyllfaoedd lle mae trais domestig yn broblem.
O ran tlodi mislif, fel y dywedais wrth Siân Gwenllian, rydym ni'n ei ystyried yn ofalus iawn. Rwy'n gwbl ymrwymedig i wneud rhywbeth. Nid wyf eto yn argyhoeddedig bod un cynllun yn addas i bob un fenyw yng Nghymru, felly mae'n fater o geisio ei deilwra fel ein bod yn gwneud hyn yn iawn ac i argyhoeddi Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid y gall fforddio rhywfaint ohono. Rwy'n siŵr ei fod—. Edrychwch—nid yw'n gwrthwynebu. [Chwerthin.] Ond rydym ni wedi ymrwymo i wneud hynny—yn gwbl ymrwymedig i wneud hynny.
O ran llyfr Rachel Williams, nid wyf wedi darllen y llyfr i gyd, ond rwyf wedi darllen darnau ohono. Un o'r pethau sy'n gwbl blaen yn ein polisi o ran mynd i'r afael â phob math o drais yn y cartref a thrais rhywiol yw bod llais y goroeswr yno yng nghanol y polisi, fel y gallwn ni ddeall yr effaith y mae'n ei chael yn ystod ac ar ôl y cyfnod adfer, i bawb sy'n dioddef y math hwnnw o drais yn y cartref. Felly, rwy'n sicr yn gobeithio ei ddarllen pan gaf i rywfaint o amser hamdden—nid wyf yn rhy siŵr pryd fydd hynny yn union—ond rwyf wedi darllen darnau ohono, ac rwyf wedi clywed Rachel yn siarad, mewn gwirionedd, ac mae hi'n llais pwerus iawn. Rydym ni'n awyddus iawn bod ein polisi ni yn ystyried llais y goroeswr, ac, yn wir, Carl Sargeant, eich tad, oedd y cyntaf i gynnwys hynny wrth wraidd ein polisi, a byddaf i yn sicr yn parhau ar y trywydd da hwnnw.
Thank you very much for your statement, leader of the house. I certainly welcome the work being done to encourage girls to enter non-traditional professions, to study STEM subjects and to tackle gender inequality and stereotyping. I note the STEM Cymru 2 scheme and would like to ask: out of the 3,000 young women who have engaged with the scheme, how many of those have gone on to a career in engineering? I really do welcome these efforts, but girls need to have the confidence in maths before they can excel at subjects such as physics, and it's essential that we get the basics right.
The more girls who leave primary school and enter secondary school confident in their ability to do maths, and the more who are encouraged to think about studying for STEM subjects and to go on to study STEM subjects, the more women we'll find in engineering and the scientific professions. So, I would be really, really interested to know how you're monitoring the effectiveness of the programmes that you've introduced. I think, potentially, they're very good programmes, but we need to know how effective they're being and, hopefully, there'll be some very good news there.
What worries me, and I'm sure you're also concerned about this, is that it's been more than 40 years since the advent of the Equal Pay Act 1970, and women are still earning 80 per cent of men's pay. Roughly about 20 years ago, women were earning 75 per cent of male earnings, which means that the narrowing of the gap by 5 per cent over 20 years is progress of sorts, but at this rate it's going to take another 80 years to eliminate the gender pay gap. The Welsh public sector could lead the way here and empower working women in the public sector by introducing pay transparency, so I'd be interested to know what your thoughts are about that.
I welcome the programmes that the Welsh Government have set in place to tackle gender stereotyping, but I'd suggest that gender stereotyping needs to be tackled much, much earlier, and I think you probably agree with me there. Girls and boys absorb gender norms along with all of the other norms and values that they learn from the people around them, and this process begins at birth. So, how are staff in nurseries and infant schools, as well as adults working with older children, being trained to spot gender stereotyping and how to avoid it?
I welcome the efforts made by the Welsh Government to tackle domestic violence, and the training of professionals is a very good move. Can the leader of the house give us an update on the progress of those schemes in due course? I realise that you wouldn't be able to give a detailed update now.
But coming on to another big issue, no practice exemplifies the subordination and abuse of women more than female genital mutilation, and yet there have been no meaningful prosecutions. So, can the leader of the house please tell me what Welsh Government policy is regarding referring cases of FGM for investigation by the police? And can she also tell us what Welsh Government is doing to directly challenge the patriarchal cultures of the communities in which FGM occurs, and that result in FGM? Thank you.
Diolch yn fawr iawn am eich datganiad, arweinydd y tŷ. Rwyf i'n sicr yn croesawu y gwaith a wneir i annog merched i ymuno â phroffesiynau nad ydynt yn draddodiadol, i astudio pynciau STEM ac i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau a stereoteipio. Rwy'n nodi'r cynllun STEM Cymru 2 a hoffwn ofyn: allan o'r 3,000 o fenywod ifanc sydd wedi ymgysylltu â'r cynllun, faint o'r rheini sydd wedi mynd ymlaen i ddewis gyrfa mewn peirianneg? Rwyf wir yn croesawu'r ymdrechion hyn, ond mae angen i ferched fod â'r hyder mewn mathemateg cyn iddyn nhw allu rhagori mewn pynciau fel ffiseg, ac mae'n hanfodol inni gael y pethau sylfaenol yn iawn.
Po fwyaf o ferched sy'n gadael yr ysgol gynradd ac yn mynd i'r ysgol uwchradd yn ffyddiog yn eu gallu i wneud mathemateg, a pho fwyaf sy'n cael eu hannog i feddwl am astudio ar gyfer pynciau STEM ac i fynd ymlaen i astudio pynciau STEM, y mwyaf o fenywod y byddwn ni'n eu gweld ym maes peirianneg ac yn y proffesiynau gwyddonol. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mawr, mawr i wybod sut ydych chi'n monitro effeithiolrwydd y rhaglenni yr ydych chi wedi'u cyflwyno. Rwy'n credu bod ganddynt y potensial i fod yn rhaglenni da iawn, ond mae angen inni wybod pa mor effeithiol ydyn nhw a, gobeithio, y bydd newyddion da iawn yn hynny o beth.
Yr hyn sy'n fy mhoeni i, ac rwy'n siŵr eich bod chithau hefyd yn pryderu am hyn, yw bod mwy na 40 mlynedd ers dyfodiad Deddf Cyflog Cyfartal 1970, ac mae menywod yn dal i ennill dim ond 80 y cant o gyflog dynion. Tua 20 mlynedd yn ôl, roedd menywod yn ennill 75 y cant o enillion dynion, sy'n golygu bod cau'r bwlch gan oddeutu 5 y cant dros 20 mlynedd yn gynnydd o fath, ond os awn ni ymlaen fel hyn mae'n mynd i gymryd 80 mlynedd arall i gael gwared ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Gallai sector cyhoeddus Cymru arwain y ffordd yn hyn o beth a grymuso menywod sy'n gweithio yn y sector cyhoeddus drwy gyflwyno tryloywder cyflog, felly byddai gennyf ddiddordeb mewn cael gwybod beth yw eich barn chi ar hynny.
Rwy'n croesawu'r rhaglenni y mae Llywodraeth Cymru wedi eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw, ond byddwn i'n awgrymu bod angen mynd i'r afael â llawer o stereoteipio ar sail rhyw, yn llawer, llawer cynharach, ac mae'n debyg eich bod yn cytuno â mi yn hynny o beth. Mae merched a bechgyn yn amsugno normau rhyw ynghyd â'r holl normau a gwerthoedd eraill y maen nhw'n eu dysgu oddi wrth y bobl o'u cwmpas nhw, ac mae'r broses hon yn dechrau ar adeg eu geni. Felly, sut mae staff mewn meithrinfeydd ac ysgolion babanod, yn ogystal ag oedolion sy'n gweithio gyda phlant hŷn, yn cael eu hyfforddi i sylwi ar stereoteipio ar sail rhyw a sut i osgoi hynny?
Rwy'n croesawu'r ymdrechion a wnaed gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thrais yn y cartref, ac mae hyfforddi gweithwyr proffesiynol yn gam da iawn. A wnaiff arweinydd y tŷ roi diweddariad inni ar gynnydd y cynlluniau hynny maes o law? Rwy'n sylweddoli na fyddwch yn gallu rhoi diweddariad manwl ar hyn o bryd.
Ond i ddod at fater pwysig arall, nid oes unrhyw arfer yn fwy o enghraifft o ddarostyngiad a cham-drin menywod nag anffurfio organau cenhedlu benywod, ac eto ni fu unrhyw erlyniadau ystyrlon. Felly, a wnaiff arweinydd y tŷ ddweud wrthyf beth yw polisi Llywodraeth Cymru ynglŷn â chyfeirio achosion o anffurfio organau cenhedlu benywod i'w hymchwilio gan yr heddlu os gwelwch yn dda? Ac a wnaiff hi ddweud wrthym hefyd beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i herio'n uniongyrchol diwylliannau patriarchaidd y cymunedau y mae anffurfio organau cenhedlu benywod yn digwydd ynddynt, ac sy'n arwain at anffurfio organau cenhedlu benywod? Diolch.
The Member makes a very important point—that last point, in particular, is a really important point. We have been working extremely hard in a range of areas to make sure that reporting and prosecution takes place. They tend to be very complex cases to prosecute and, actually, prevention is better than prosecution anyway. So, we've been rolling out our training across all professionals who have contact with young girls, particularly young girls who are in the at-risk category, so just before puberty, to spot the signs of a young girl that's at risk and start the protection programme as early as possible. But also, we've been working very carefully with the criminal justice authorities across the UK to make sure that we have the right training in place, so that the police and the first responders also pick up the right signs. And also that we work inside the communities so that communities themselves start to self-police. So, it's hugely complicated, but we will be seeing some more prosecutions shortly. I don't think it is just about the prosecution. It's much more about changing the culture—as you say, the patriarchal culture—in some of those, although, actually, in a large number of the cultures, it's the women themselves who are actually involved in it. So, there's a huge cultural issue here that we have to be very cognisant of and we have to work very hard to change. That's partly why we're having the whole-society approach to the gender stereotyping issue, because that's the fundamental basis of this.
In terms of some of the specifics that you asked me about—in terms of physics, for example—one of the contributors to the Val Feld plaque unveiling that we had just outside the Senedd now said something that really resonated with me. She said she was looking forward to the day when somebody addressed a young woman about her figures, and what they meant was her contribution in maths or scientific advancement, and not what she looked like without her clothes on. I, too, would second that. I hope you've all seen the film Hidden Figures, which was a very good demonstration of the contribution that women have made throughout scientific history, which is then hidden over completely. I have to say that I was completely unaware of the contribution of black women on the space programme until I'd read the book and seen the film.
That's what the unveiling of that plaque was about. It's about making sure that young women across Wales understand the contribution that women have made in those fields, and therefore aspire to that contribution themselves. Because if you haven't seen it, how can you aspire to be it? So, I think the plaque was a very good first step. My next step, Deputy Presiding Officer, is to make sure that we have one of those QR codes on the bottom of it so that when you put your phone up to it, it gives you a biography of the woman being honoured in that way, so that young women across Wales can have the positive role models that will make them succeed.
But in terms of how we'll know we're succeeding, when the number of women in Wales goes above 20 per cent taking A-level physics, that will be a very standard place. That hasn't moved for 40 years, so I'm very much hoping that, in the next five, the measures we're putting in place now will move that.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn—mae'r pwynt olaf, yn arbennig, yn bwynt pwysig iawn. Rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn mewn amrywiaeth o feysydd i wneud yn siŵr bod troseddau'n cael eu hadrodd a'u herlyn. Maent yn tueddu i fod yn achosion cymhleth iawn i'w herlyn ac, mewn gwirionedd, mae atal yn well nag erlyn beth bynnag. Felly, rydym ni wedi bod yn cyflwyno ein hyfforddiant i weithwyr proffesiynol sy'n dod i gysylltiad â merched ifanc, yn arbennig merched ifanc sydd yn y categori mewn perygl, felly ychydig cyn oed aeddfedrwydd, er mwyn iddynt allu gweld arwyddion bod merch ifanc mewn perygl, a dechrau'r rhaglen amddiffyn mor gynnar ag sy'n bosibl. Ond hefyd, rydym wedi bod yn gweithio'n ofalus gyda'r awdurdodau cyfiawnder troseddol ledled y DU i wneud yn siŵr ein bod yn cynnig yr hyfforddiant cywir, er mwyn sicrhau bod yr heddlu ac ymatebwyr cyntaf hefyd yn adnabod yr arwyddion. Rydym hefyd yn gweithio o fewn y cymunedau, fel bod y cymunedau eu hunain yn dechrau plismona'u hunain. Felly, mae hyn yn gymhleth dros ben, ond byddwn yn gweld mwy o erlyniadau cyn bo hir. Rwy'n credu bod a wnelo hyn â mwy nag erlyn yn unig. Mae'n ymwneud yn llawer mwy â newid diwylliant—y diwylliant batriarchaidd fel yr ydych chi'n ei ddweud—mewn rhai, mewn gwirionedd, mewn nifer fawr o'r diwylliannau hynny, y menywod eu hunain sy'n ymwneud ag ef. Felly, ceir problem ddiwylliannol anferth yma y mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol iawn ohoni ac mae'n rhaid inni weithio'n galed iawn i'w newid. Dyna'n rhannol pam yr ydym ni'n mabwysiadu dull y gymdeithas gyfan o fynd i'r afael â stereoteipio yn ôl rhyw, oherwydd dyna, yn ei hanfod, yw sail hyn i gyd.
O ran rhai o'r manylion y gofynasoch i mi amdanynt—o ran ffiseg, er enghraifft—dywedodd un o'r cyfranwyr i seremoni dadorchuddio'r plac Val Feld sydd newydd ei chynnal y tu allan i'r Senedd rywbeth sy'n taro tant gyda mi. Dywedodd ei bod hi'n edrych ymlaen at y diwrnod pan fyddai'r bobl sy'n siarad â menywod ifanc am eu ffigurau, yn golygu eu cyfraniadau mewn mathemateg neu ddatblygiadau gwyddonol, yn hytrach na sut y maent yn edrych heb ddillad. Byddwn innau hefyd yn eilio hynny. Rwy'n gobeithio eich bod chi i gyd wedi gweld y ffilm Hidden Figures, a oedd yn dangos yn dda iawn y cyfraniad y mae menywod wedi'i wneud drwy gydol hanes gwyddonol, sydd wedyn wedi'i gelu'n llwyr. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn gwbl anymwybodol o gyfraniad menywod du i'r rhaglen ofod hyd nes i mi ddarllen y llyfr a gweld y ffilm.
Dyna beth oedd dadorchuddio'r plac hwnnw yn ymwneud ag ef. Mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr bod menywod ifanc ledled Cymru yn deall y cyfraniad y mae menywod wedi'i wneud yn y meysydd hynny, ac yna'n ceisio gwneud cyfraniad tebyg eu hunain. Oherwydd, os nad ydych chi wedi ei weld, sut y gallwch chi ymgeisio tuag ato? Felly, rwy'n credu bod y plac yn gam cyntaf da iawn. Fy ngham nesaf, Dirprwy Lywydd, yw gwneud yn siŵr bod gennym un o'r codau QR hynny oddi tano, felly pan fyddwch chi'n defnyddio'ch ffôn i ddarllen y cod, bydd yn rhoi bywgraffiad i chi o'r fenyw sy'n cael ei hanrhydeddu yn y ffordd honno, fel bod gan fenywod ifanc ledled Cymru esiamplau cadarnhaol a fydd yn rhoi hwb iddynt i lwyddo.
Ond o ran sut y byddwn ni'n gwybod ein bod ni'n llwyddo, pan fydd nifer y menywod yng Nghymru sy'n sefyll arholiadau safon uwch mewn ffiseg yn codi'n uwch nag 20 y cant, bydd honno'n sefyllfa safonol iawn. Nid yw'r ganran honno wedi newid ers 40 mlynedd, felly rwy'n gobeithio'n fawr iawn y bydd y mesurau yr ydym ni'n eu rhoi ar waith nawr yn arwain at newid hynny yn y pum mlynedd nesaf.
Thank you. We have nine minutes left on this statement to run and we have five speakers, so I shall leave you all to do the maths on that. So, what I'm asking for is: can we have short contributions and short answers? Then we'll get you all in. Dawn Bowden.
Diolch. Mae gennym ni naw munud ar ôl ar y datganiad hwn ac mae gennym ni bum siaradwr, felly rwy'n gadael i chi wneud y mathemateg ar hynny. Rwy'n gofyn nawr felly: a gawn ni gyfraniadau byr ac atebion byr? Drwy wneud hynny, bydd modd i bawb cael cyfle i siarad. Dawn Bowden.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I will try to keep it brief, but I do have a couple of points I want to make. Firstly, can I thank you for your statement and the positive actions that, clearly, the Welsh Government have been carrying out already? And can I say in particular that today was absolutely fantastic when we saw the unveiling of the purple plaque for Val Feld, and that campaign to deliver other purple plaques across Wales for remarkable women? I'd like to congratulate Chwarae Teg for taking that campaign forward.
It's in that same spirit of recognising remarkable women across Wales that I'd like to ask you, leader of the house, to join me in making that call for action towards women across Wales, for me particularly in Merthyr Tydfil and Rhymney, obviously, but across the whole of Wales, to celebrate the contribution of women to all our local communities. In my constituency, for example, we could look at perhaps women from the past like Rose Mary Crawshay, who was a suffragette, or women who served civic life as councillors, mayors and leaders. It could be the contribution of women, again in my constituency, like Laura Ashley, in design and fashion, Marion Jones, leading the fight for equal pay at Hoover, Winifred Agnes who was the international president for the confederation of midwives, the amazing Aberfan wives, and, of course, those incredible women that supported the miners through the strike through Women Against Pit Closures. In truth, we have very little public recognition of many of the incredible women who have made a mark in my constituency throughout the years.
On International Women's Day 2018, can I ask you to join me in making that call to the whole country to work together to celebrate the contribution of women in our local communities so that we see purple plaques and other forms of recognition in all our communities right the way across Wales?
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd, a byddaf yn ceisio bod yn gryno, ond mae gennyf ychydig o bwyntiau yr wyf eisiau eu gwneud. Yn gyntaf, a gaf i ddiolch ichi am eich datganiad ac am y camau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru, yn amlwg, wedi eu cymryd eisoes? Ac a gaf i ddweud bod heddiw, yn arbennig, wedi bod yn hollol wych, wrth i ni weld y plac porffor i Val Feld yn cael ei ddadorchuddio, a'r ymgyrch honno i ddarparu placiau porffor eraill ledled Cymru ar gyfer menywod arbennig? Hoffwn longyfarch Chwarae Teg am ddatblygu'r ymgyrch honno.
Gan barhau â'r thema o gydnabod menywod rhyfeddol ledled Cymru, hoffwn i ofyn i chi, arweinydd y tŷ, i ymuno â mi i alw am weithredu dros fenywod ledled Cymru, i mi, yn arbennig menywod ym Merthyr Tudful a Rhymni, yn amlwg, ond ledled Cymru gyfan, i ddathlu cyfraniad menywod i bob un o'n cymunedau lleol. Yn fy etholaeth i, er enghraifft, efallai y gallem ystyried menywod o'r gorffennol fel Mary Rose Crawshay, a oedd yn swffragét, neu fenywod a wasanaethodd fywyd cyhoeddus fel cynghorwyr, meiri ac arweinwyr. Gallem ddathlu cyfraniad menywod fel Laura Ashley, eto yn fy etholaeth i, at y byd dylunio a ffasiwn; Marion Jones, sy'n arwain y frwydr dros gyflog cyfartal yn Hoover; Winifred Agnes, a oedd yn llywydd rhyngwladol ar gyfer cydffederasiwn y bydwragedd, gwragedd anhygoel Aberfan, ac, wrth gwrs, y menywod rhyfeddol hynny a gefnogodd y glowyr yn ystod y streic, drwy'r ymgyrch Menywod yn erbyn Cau'r Pyllau Glo. Y gwir amdani yw nad ydym ni wedi rhoi fawr ddim cydnabyddiaeth i lawer o fenywod anhygoel sydd wedi gadael eu hôl ar fy etholaeth i dros y blynyddoedd.
Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod 2018, a gaf i ofyn ichi ymuno â mi i wneud yr alwad honno i'r wlad gyfan weithio gyda'i gilydd i ddathlu cyfraniad menywod yn ein cymunedau lleol, fel ein bod ni'n gweld placiau porffor a mathau eraill o gydnabyddiaeth ym mhob un o'n cymunedau ym mhob cwr o Gymru?
Indeed. Very swiftly, Deputy Presiding Officer, I would say that absolutely, I agree with that. There's an enormous list in every constituency of women who've been absolutely instrumental in moving every walk of life in Wales on. I'm looking forward to the 100 notable women campaign that WEN Wales will be putting forward and we've already said that we will put Government money behind the purple plaque campaign to get as many of those purple plaques as we possibly can, and there'll be a public appeal to do that as well. I'm determined to get those QR codes on as well, not just the name and the fact that they lived there. I want somebody to actually be able to understand what that woman actually did and what you, therefore, can aspire to in each of our communities across Wales.
Yn wir. Yn gyflym iawn, Dirprwy Lywydd, byddwn yn dweud fy mod i'n cytuno i'r carn â hynny. Mae rhestr hir ym mhob etholaeth o fenywod sydd wedi bod yn gwbl allweddol wrth ddatblygu pob agwedd ar fywyd yng Nghymru. Rwy'n edrych ymlaen at yr ymgyrch 100 o fenywod nodedig y bydd WEN Cymru yn ei chyflwyno ac rydym eisoes wedi dweud y byddwn ni'n defnyddio arian y Llywodraeth i gefnogi'r ymgyrch plac porffor, er mwyn cael cymaint o'r placiau porffor hynny ag y gallwn ni, a bydd yna apêl gyhoeddus i wneud hynny hefyd. Rwy'n benderfynol o gael y codau QR hynny hefyd, nid dim ond yr enw a'r ffaith eu bod wedi byw yno. Rwyf eisiau i rywun ddeall mewn gwirionedd beth yn union wnaeth y fenyw honno, a beth y gallwch chi, felly, ymgyrraedd ato ym mhob un o'n cymunedau ledled Cymru.
I think the thing about the plaque unveiling today, for me, was the enthusiasm with which Val Feld's granddaughters were taking part in the ceremony—that's absolutely wonderful.
Anyway, just moving back to period poverty, there's no doubt in my mind that there are people who are amongst the most disadvantaged in society who are having to use socks and rags and other materials in order to deal with their period. In the sixth largest economy in the world, that is completely out of order. I'm delighted to hear that you're working on that with the Trussell Trust. I read with great interest the RCT report, which included the input from retired teacher Jayne Brencher, who's obviously very experienced in the matter of period poverty and schools. I think there were several things to take away from the report. One is that I'm not convinced that it's period poverty that is keeping some pupils away from school during their period; I think it's much more to do with dignity and people feeling good about themselves and confident. So, I know that RCT has allocated £50,000 for the trial period in their schools and up to £98,000, but most of it is to do with making sure that there are bins for disposal of sanitary pads and towels in schools, which one would expect to see as a matter of course.
I think that it's very interesting to hear from the girls themselves. Nearly 800 pupils took part and I was really interested to see that 15 per cent of them said they would like Mooncups to be made available, which is obviously the most sustainable solution because otherwise we're simply adding to the refuse mountain, which we've got to put to landfill or incineration. So, I'd hope that you might look at that as a sustainable solution for ensuring everybody has a method for dealing with their period. But, obviously, if you're going to have Mooncups in schools, you're going to have to have hand washing facilities in the toilet. So, it is a complicated issue. I was very surprised, however, to see that whilst most schools do provide sanitary towels or tampons in a few cases, and most of them for free, they didn't have any sort of budget for this beyond, in some cases, £100. Either staff were buying them themselves to ensure that girls who were caught out were not embarrassed or they were getting it reimbursed from petty cash. And 17 per cent of headteachers reported that they did not provide sanitary bins for disposing of towels and tampons, which is just a recipe for a blocked drain, frankly.
I think this is a really interesting issue. I think it's fantastic that we are able to talk about it today in light of International Women's Day, because we have to remember that, around the world, girls are not able to take part in prayer, they're not able to take part in school. In some cultures, they're actually thrown out of their house during the time of their period because they are considered unclean. Instead, we must be celebrating periods as a demonstration of women's fertility, which is what it is. Therefore, it's really important that everybody understands the importance of periods and that it is a natural process. Girls don't need to be missing school because of it. They need to be provided with the wherewithal to ensure that they're able to do it with dignity.
Rwy'n meddwl mai'r peth arbennig am ddadorchuddio'r plac heddiw, i mi, oedd brwdfrydedd wyresau Val Feld wrth iddynt gymryd rhan yn y seremoni—mae hynny'n hollol wych.
Beth bynnag, gan symud yn ôl i dlodi mislif. Does dim amheuaeth gen i fod yna bobl sydd ymhlith y mwyaf difreintiedig yn y gymdeithas sy'n gorfod defnyddio sanau a chadachau a deunyddiau eraill er mwyn ymdopi â'u mislif. Yn y chweched economi fwyaf yn y byd, mae hynny'n gwbl annerbyniol. Rwy'n falch iawn o glywed eich bod chi'n gweithio ar hynny gydag Ymddiriedolaeth Trussell. Darllenais adroddiad Rhondda Cynon Taf gyda diddordeb mawr, a oedd yn cynnwys sylwadau gan y cyn-athrawes Jayne Brencher, sy'n amlwg yn wybodus iawn am y mater o dlodi mislif ac ysgolion. Credaf fod nifer o bethau i'w hystyried yn yr adroddiad. Un o'r rheini yw nad wyf wedi fy argyhoeddi mai tlodi mislif sy'n cadw rhai disgyblion i ffwrdd o'r ysgol yn ystod eu mislif; rwy'n credu ei bod yn ymwneud yn llawer mwy ag urddas a phobl yn teimlo'n dda amdanynt eu hunain ac yn hyderus. Felly, gwn fod Rhondda Cynon Taf wedi dyrannu £50,000 ar gyfer y cyfnod treialu mewn ysgolion a hyd at £98,000, ond mae'r rhan fwyaf ohono yn ymwneud â gwneud yn siŵr bod biniau ar gyfer gwaredu padiau mislif a thyweli mewn ysgolion, a byddai rhywun yn disgwyl gweld y biniau hynny fel mater o drefn.
Credaf ei bod yn ddiddorol iawn clywed gan y merched eu hunain. Fe wnaeth bron i 800 o ddisgyblion gymryd rhan ac roedd gen i ddiddordeb mawr mewn gweld bod 15 y cant wedi dweud y byddent yn dymuno i Mooncups fod ar gael, sef yr ateb mwyaf cynaliadwy yn amlwg, oherwydd fel arall rydych chi'n ychwanegu at y mynydd sbwriel, sy'n gorfod mynd i safleoedd tirlenwi neu cael ei losgi. Felly, byddwn yn gobeithio y gallech chi edrych ar hynny fel ateb cynaliadwy ar gyfer sicrhau bod gan bawb fodd o ymdopi â'u mislif. Ond, yn amlwg, os ydych chi'n mynd i gael Mooncups mewn ysgolion, bydd yn rhaid cael cyfleusterau golchi dwylo yn y toiled. Felly, mae'n fater cymhleth. Yr oeddwn yn synnu'n fawr, fodd bynnag, o weld er bod y rhan fwyaf o'r ysgolion yn darparu tyweli, neu damponau mewn rhai achosion, a'r rhan fwyaf ohonynt am ddim, nid oedd mwy nag oddeutu £100 ar gael yn y gyllideb ar gyfer hyn, mewn rhai achosion. Roedd staff naill ai'n eu prynu nhw eu hunain i sicrhau nad oedd merched yn gorfod dioddef cywilydd, neu roeddent yn cael yr arian o'r pot arian parod. A nododd 17 y cant o benaethiaid nad ydynt yn darparu biniau hylendid ar gyfer cael gwared ar dyweli a thamponau, sy'n ffordd dda o sicrhau bod y draeniau'n blocio, a dweud y gwir.
Rwy'n credu ei fod yn fater diddorol iawn. Rwy'n credu ei bod yn wych ein bod ni'n gallu siarad am y peth heddiw yng ngoleuni Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, oherwydd mae'n rhaid inni gofio, o amgylch y byd, nad yw merched yn cael cymryd rhan mewn gweddi, nid ydyn nhw'n cael cymryd rhan yn yr ysgol. Mewn rhai diwylliannau, cânt eu taflu allan o'u tŷ yn ystod eu mislif oherwydd ystyrir nad ydynt yn lân. Mae'n rhaid i ni, yn hytrach, ddathlu mislif fel arwydd o ffrwythlondeb menywod, sef yr hyn ydyw. Felly, mae'n bwysig iawn bod pawb yn deall pwysigrwydd y mislif a'i fod yn broses naturiol. Nid oes angen i ferched golli'r ysgol oherwydd hynny. Mae angen rhoi'r adnoddau a'r cyfleusterau iddynt a all sicrhau eu hurddas yn ystod eu mislif.
I completely agree with absolutely everything you've said. There is an issue about dignity and embarrassment, and that's very much part of the sex and healthy relationships agenda. Actually, there's a real issue in primary schools as well, because many girls start menstruating before they're 11 and move on to secondary schools, and that's a real issue for them. So, it is about making sure our entire education system is geared up to make sure that people have dignity and respect and privacy and the right equipment of whatever sort.
We are investigating the whole sustainability agenda as well, which is a huge issue, and the issue about sanitary protection, both for the individual and for the disposal and washing facilities and all the rest of it. That's why I'm saying that we want to be sure that when we bring a scheme forward it actually works for everybody in Wales, because we have various women in different stages of their menstrual and reproductive cycles, obviously.
So, it's a very important point. We are working very hard on it. We will be looking very closely at some of the trials that are going on in RCT and elsewhere, and we are talking to various homelessness charities and so on, and I've been working with the Minister for housing on some of this as well. We will be bringing forward a scheme; I just want to make sure that that scheme works for everyone and fits in with our sex and healthy relationships agenda in general.
Rwy'n cytuno'n llwyr â popeth yr ydych chi wedi'i ddweud. Mae'n fater sy'n ymwneud ag urddas a chywilydd, ac mae hynny'n rhan bwysig iawn o'r agenda rhyw a pherthynas iach. Mewn gwirionedd, mae hwn yn fater mewn ysgolion cynradd hefyd, gan fod llawer o ferched yn dechrau eu mislif cyn iddyn nhw droi'n 11 oed a chyn iddyn nhw fynd ymlaen i'r ysgol uwchradd, ac mae hynny'n broblem wirioneddol iddynt. Felly, mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr bod ein system addysg gyfan yn barod i sicrhau urddas a phfarch a phreifatrwydd i bobl, ynghyd â'r adnoddau cywir o ba fath bynnag.
Rydym yn edrych ar yr agenda cynaliadwyedd gyfan hefyd, sydd yn broblem enfawr, a materion yn ymwneud ag adnoddau mislif, a hynny ar gyfer yr unigolyn ac ar gyfer gwaredu a chyfleusterau golchi ac yn y blaen. Dyna pam yr wyf yn dweud bod yn rhaid i ni sicrhau, wrth gyflwyno cynllun, fod y cynllun hwnnw yn gweithio mewn gwirionedd i bawb yng Nghymru, gan fod gennym ni fenywod ar wahanol gyfnodau o'u cylchred mislifol ac atgenhedlol, yn amlwg.
Felly, mae'n bwynt pwysig iawn. Rydym ni'n gweithio'n galed iawn arno. Byddwn yn edrych yn agos iawn ar rai o'r treialon sy'n cael eu cynnal yn Rhondda Cynon Taf ac mewn mannau eraill, ac rydym yn siarad â gwahanol elusennau digartrefedd ac ati, ac rwyf wedi bod yn gweithio gyda'r Gweinidog tai ar rywfaint o hyn hefyd. Fe fyddwn ni'n cyflwyno cynllun; rwyf yn awyddus i sicrhau bod y cynllun yn gweithio i bawb ac yn gydnaws â'n hagenda rhyw a pherthynas iach gyffredinol.
Minister, I'd like to ask about automation, which, as far as we can tell, is likely to have a hugely gendered impact. There is no reliable study or prediction about what is going to happen, but the World Economic Forum estimates that, for every new job created, three male jobs will be lost but that, for every new job created, five female jobs will be lost, because many of the jobs with a high chance of automation are back-office administrative functions, and many of the new jobs are in STEM professions, where women remain vastly under-represented. So, will the Welsh Government commit to undertaking a wholescale gender impact assessment of automation in Wales? As Annalise Moser reminded us,
'what gets measured is more likely to get addressed',
and undertaking a gender impact assessment won't just reveal the extent of the challenge we face but will spur action to ensure simply that women aren't left to feel the brunt of automation.
Gweinidog, hoffwn holi ynghylch awtomatiaeth, sydd, hyd y gallwn ddweud, yn debygol o gael effaith anghyfartal iawn o ran y rhywiau. Nid oes unrhyw astudiaeth na rhagfynegiad dibynadwy ynghylch yr hyn sy'n mynd i ddigwydd, ond mae Fforwm Economaidd y Byd yn amcangyfrif, am bob un swydd newydd a gaiff ei chreu, y bydd tri o ddynion yn colli eu swyddi, ond am bob un swydd a gaiff ei chreu, bydd pump o fenywod yn colli eu swyddi, gan fod llawer o'r swyddi hynny sy'n debygol o gael eu colli o ganlyniad i awtomatiaeth yn swyddogaethau gweinyddol swyddfa gefn, ac mae llawer o'r swyddi newydd yn y proffesiynau STEM, lle mae menywod yn dal i fod wedi'u tangynrychioli'n aruthrol. Felly, a fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i gynnal asesiad o effaith cynhwysfawr ar sail rhyw yn sgil awtomatiaeth yng Nghymru? Fel y gwnaeth Annalise Moser ein hatgoffa ni,
'mae'r hyn a gaiff ei fesur yn fwy tebygol o fod yn destun gweithredu',
a bydd ymgymryd ag asesiad o effaith ar sail rhyw yn gwneud mwy na dangos maint yr her yr ydym yn ei hwynebu, bydd hefyd yn sicrhau nad yw menywod yn gorfod cario pen trymaf y faich o awtomatiaeth.
Yes, indeed, that's a very important point. I've actually been discussing with the First Minister and a number of other colleagues various gender impact assessments that we should be making—budget gender impact assessments not least—and we will be bringing forward some proposals in that regard. I had not thought of automation, but I'm more than happy to include that in it. The real issue there, of course, is just making sure that we have the largest number of people with the flexible number of skills necessary to be able to ride that wave rather than be pushed under by it. That's very much part of our STEM agenda in general. We need more engineers in general, not just women engineers, but clearly we need everyone with every kind of protected characteristic to have the best chance available to make sure that we actually stay on top of that curve. So, I'm more than happy to say that we'll do that.
Ie, yn wir, dyna bwynt pwysig iawn. Rydym wedi bod yn trafod â'r Prif Weinidog a nifer o gydweithwyr eraill yr amrywiol asesiadau effaith ar sail rhyw y dylem fod yn eu cynnal—ac mae asesiadau effaith cyllidebu ar sail rhyw yn rhan bwysig o hyn—ac fe fyddwn yn cyflwyno rhai cynigion yn hynny o beth. Nid oeddwn wedi ystyried awtomatiaeth, ond rwy'n fwy na hapus i'w gynnwys. Y broblem wirioneddol yma, wrth gwrs, yw sicrhau bod gennym cymaint o bobl ag sy'n bosibl â'r nifer mwyaf o sgiliau hyblyg sydd eu hangen er mwyn i ni allu hwylio'r don honno yn hytrach na chael ein boddi ganddi. Mae hynny'n rhan fawr o'n hagenda STEM yn gyffredinol. Mae angen mwy o beirianwyr arnom yn gyffredinol, nid dim ond peirianwyr sy'n fenywod, ond yn amlwg, mae angen i bawb sydd â nodwedd warchodedig o unrhyw fath i gael y siawns orau sydd ar gael iddynt, ac mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n aros ar flaen y gad. Felly, rwy'n fwy na pharod i ddweud y gwnawn ni hynny.
I thank the leader of the house for her statement. This year, we are celebrating the centenary of women getting the vote, but of course it wasn't every woman, was it? Let's be clear. It was those with property and older than 30. So, immediately, we see the Representation of the People Act 1918 deliberately excluding working-class women from voting, and that, in my opinion, set immediately the difference and the fight that women would have to have thereafter. Feminism has always been aligned to social justice because they are two sides of the same coin. International Women's Day is rooted in a fight for workers' rights, and it did begin in a garment workers' factory in New York City, protesting pay and conditions. In 1917 in Russia, women protesters started a workers' revolution. So, we must remember where those fights started. I don't suppose many of you here—if any of you here—have heard of Rachel Parsons. She was the first woman to read mechanical science at the University of Cambridge in 1910. So, if you take that then, I don't suppose she actually had her degree because she would have been denied it, and I think that we need to clearly understand where the fight has come from.
The fight has come here, because we are all aware of the unveiling, and rightly, of the Val Feld plaque today, where it was immediately embedded that we would have equality within our system. And it is always a process when we're talking about equality, and women's equality is no different. One of the issues I believe that requires legislative attention right now is something that is called 'upskirting', whereby intimate pictures are taken underneath the victim's clothes. At the moment, it is not a criminal offence, but it is extremely offensive, and it is extremely disturbing for all those individuals who are affected. So, whilst we seem to think that we travel a road and we reach equality, somebody, somewhere, thinks about the next way of offending another person by the new tools that they have in their hand. So, could you please have some discussions with the UK Government about bringing forward some legislation to make upskirting a criminal offence? The report in The Guardian either today or yesterday clearly states that this isn't only women, but these are girls as young as 10 who are being subjected to this. Thank you.
Diolch i arweinydd y tŷ am ei datganiad. Eleni, rydym yn dathlu canmlwyddiant menywod yn cael y bleidlais, ond wrth gwrs nid oedd hynny'n golygu pob menyw oedd hi? Gadewch inni fod yn glir. Roedd yn golygu y menywod hynny ag eiddo, a'r rhai hynny a oedd dros 30 oed. Felly, yn syth, dyma ni'n gweld Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1918 yn eithrio menywod dosbarth gweithiol yn fwriadol rhag pleidleisio, ac fe wnaeth hynny, yn fy marn i, osod ar unwaith y gwahaniaeth a'r frwydr y byddai'n rhaid i fenywod ei hymladd wedi hynny. Mae ffeministiaeth wedi bod erioed yn gydnaws â chyfiawnder cymdeithasol, gan fod y naill a'r llall yn ddwy ochr i'r un geiniog. Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod wedi'i wreiddio yn y frwydr dros hawliau gweithwyr, ac fe ddechreuodd mewn ffatri dillad yn ninas Efrog Newydd, wrth i weithwyr brotestio ynghylch tâl ac amodau. Ym 1917 yn Rwsia, dechreuodd protestwyr benywaidd chwyldro'r gweithwyr. Felly, mae'n rhaid inni gofio ym mhle y dechreuodd y brwydrau hynny. Go brin bod llawer ohonoch chi yma—os unrhyw un o gwbl yma—wedi clywed am Rachel Parsons. Hi oedd y fenyw gyntaf i ddarllen gwyddoniaeth fecanyddol ym Mhrifysgol Caergrawnt ym 1910. Felly, o gofio hynny, mae'n debyg na chafodd hi ei gradd am y byddai'r radd wedi'i gwadu iddi, ac rwy'n meddwl bod angen i ni i gyd ddeall o ble y daeth y frwydr hon.
Mae'r frwydr wedi cyrraedd y fan hon, oherwydd rydym ni i gyd yn ymwybodol o ddadorchuddio plac Val Feld heddiw, yn briodol iawn, ac fe sefydlwyd ar unwaith y byddem ni'n sicrhau cydraddoldeb o fewn ein system ni. Ac mae bob amser yn broses pan fyddwn ni'n sôn am gydraddoldeb, ac nid yw cydraddoldeb i fenywod yn ddim gwahanol. Un o'r materion sydd angen sylw deddfwriaethol ar hyn o bryd, yn fy marn i, yw rhywbeth a elwir yn 'upskirting', lle caiff lluniau o natur bersonol iawn eu cymryd sy'n targedu corff y fenyw o dan ei dillad. Ar hyn o bryd, nid yw'n drosedd, ond mae'n eithriadol o dramgwyddus, ac mae'n hynod o annymunol i'r holl unigolion hynny y mae hyn yn digwydd iddynt. Felly, er ein bod ni'n credu ein bod ni'n troedio'r llwybr ac yn cyrraedd cydraddoldeb, mae rhywun, yn rhywle, yn meddwl am y ffordd nesaf o droseddu yn erbyn person arall gan ddefnyddio'r offer newydd sydd ganddynt yn eu llaw. Felly, a wnewch chi gael trafodaethau â Llywodraeth y DU ynghylch cyflwyno rhywfaint o ddeddfwriaeth i wneud tynnu lluniau i fyny sgertiau menywod, neu 'upskirting' yn drosedd os gwelwch yn dda? Mae'r adroddiad yn The Guardian naill ai heddiw neu ddoe yn datgan yn glir nad menywod yn unig sy'n dioddef hyn, ond mae hyn yn cael ei wneud i ferched mor ifanc â 10 oed. Diolch
I think that's appalling, and I most certainly will do exactly that. I'm very happy to do that. Deputy Presiding Officer, I will just say this, because the clichés sometimes make the point: we've all heard of the congresswoman's sign on her desk in America—'To do this job, you have to be twice as good as any man. Fortunately that's not difficult.' But, actually, I was taught while I was at university by a feminist woman called Cora Kaplan, and I know that the Cabinet Secretary for Finance knows this quote, but she said, tellingly, and you have to really think about the phrase:
'We'll know that we have true equality when there are as many mediocre women in power as there are mediocre men.'
Deputy Presiding Officer, we have a long way to go before we get to there. [Laughter.]
Rwy'n credu bod hynny'n warthus, a byddaf i yn sicr yn gwneud yr union beth hwnnw. Rwy'n hapus iawn i wneud hynny. Dirprwy Lywydd, dyma'r cwbl yr wyf am ei ddweud, oherwydd weithiau mae ystrydebau yn gwneud y pwynt: rydym ni i gyd wedi clywed am arwydd y gyngreswraig ar ei desg yn America—i wneud y swydd hon, mae'n rhaid ichi fod ddwywaith cystal ag unrhyw ddyn. Yn ffodus nid yw hynny'n anodd. Ond, mewn gwirionedd, cefais i fy nysgu tra yr oeddwn i yn y brifysgol gan fenyw ffeministaidd o'r enw Cora Kaplan, ac rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn gwybod am y dyfyniad hwn, ond dywedodd hi, yn arwyddocaol, ac mae'n rhaid i chi feddwl o ddifrif am yr ymadrodd:
Byddwn ni'n gwybod bod gennym wir gydraddoldeb pan fydd cymaint o fenywod diddrwg didda mewn grym ag sydd o ddynion diddrwg didda.
Dirprwy Lywydd, mae gennym ffordd bell i fynd cyn inni gyflawni hynny. [Chwerthin.]
And finally, Jane Hutt.
Ac yn olaf, Jane Hutt.
How do I follow that, leader of the house? I just want to thank everyone who attended the purple plaque ceremony today; it provides now a lasting memory of former Swansea East AM, Val Feld, a champion for equality. Now, Cerys Furlong, chief executive of Chwarae Teg, was at the event. She spoke about her commitment to progressing women's equality, very much in line with your statement today. Do you welcome the Chwarae Teg LeadHerShip initiative, which brought 16 to 25-year-old young women into the Assembly last week, shadowing many of us as Assembly Members—young women like Nia Watkins and Chloe Pierce from Barry and Llantwit Major in my constituency—inspired by what they saw and how they could take this forward? And secondly, will the Welsh Government sign up to the Chwarae Teg fair play employer benchmark? It was launched last November, and obviously, the Welsh Government needs to be at the forefront as an exemplar employer, and I think the commissioner's already signed up, so Welsh Government must follow suit.
Sut mae dilyn hynna, arweinydd y tŷ? Hoffwn i ddiolch i bawb a oedd yn bresennol yn y seremoni plac porffor heddiw; mae hwn nawr yn goffa parhaol i gyn-Aelod Cynulliad Dwyrain Abertawe, Val Feld, hyrwyddwr cydraddoldeb. Nawr, roedd Cerys Furlong, prif weithredwr Chwarae Teg, yn y digwyddiad. Siaradodd hi am ei hymrwymiad i ddatblygu cydraddoldeb i fenywod, sy'n cyd-fynd yn llwyr â'ch datganiad chi heddiw. A ydych chi'n croesawu menter LeadHerShip Chwarae Teg, a ddaeth â menywod ifanc 16 i 25 mlwydd oed i'r Cynulliad yr wythnos diwethaf, i gysgodi llawer ohonom ni fel Aelodau Cynulliad—menywod ifanc fel Nia Watkins a Chloe Pierce o'r Barri a Llanilltud Fawr yn fy etholaeth i—a gafodd eu hysbrydoli gan yr hyn a welsant a sut y gallen nhw fwrw ymlaen â hyn? Ac yn ail, a fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i feincnod cyflogwr teg Chwarae Teg? Cafodd ei lansio fis Tachwedd diwethaf, ac yn amlwg, mae angen i Lywodraeth Cymru fod ar flaen y gad fel cyflogwr rhagorol, ac rwy'n credu bod y comisiynydd eisoes wedi ymrwymo, felly mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud hynny hefyd.
Yes, on that second one, I'm in advanced negotiations with the various parts of the Government in order to make sure that we do sign up to that initiative. I was very proud to be able to speak, if only briefly, to the LeadHerShip event last week. I did say to the protagonist there that I was about to do FMQs and I was completely and utterly terrified and that I was going to do it anyway. The same feminist who taught me at the University of Sussex all those years ago introduced me to a book called Fear of Flying, which I could recommend to people even now, which is 'feel the fear and do it anyway' expressed in modern-day parlance.
One of the reasons I was delighted to be at the Val Feld plaque unveiling was because Val was just such a person—she was an incredible human being, she was really funny. When she related back some of the tales that she'd—you know, when she'd taken her current campaign to those on high and she'd come back and tell you the story afterwards, you'd be in stitches—literally in stitches—but it never took away from the seriousness with which she pursued equality. I thought her children and grandchildren were a real inspiration to us all. And we are indeed standing on the shoulders of the women who went before us, Deputy Presiding Officer, and, as I said earlier, we have a long way to go before we get that equality.
Bydd, o ran yr ail un, rwyf wedi cael llawer o drafodaethau â gwahanol rannau o'r Llywodraeth er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn ymrwymo i'r fenter honno. Roeddwn i'n falch iawn o gael siarad, dim ond yn fyr, yn y digwyddiad LeadHerShip yr wythnos diwethaf. Dywedais i wrth yr arweinydd yno fy mod i ar fin gwneud cwestiynau i'r Prif Weinidog a bod hynny'n codi cryn arswyd arnaf ond fy mod yn mynd i'w wneud serch hynny. Cyflwynodd y ffeminist honno a'm dysgodd ym Mhrifysgol Sussex yr holl flynyddoedd hynny yn ôl i mi lyfr o'r enw Fear of Flying, a byddwn yn ei argymell i bobl hyd yn oed yn awr, sef teimlwch yr ofn ond ei wneud serch hynny, wedi'i fynegi mewn iaith fodern.
Un o'r rhesymau yr oeddwn i wrth fy modd o fod yn nadorchuddiad plac Val Feld oedd oherwydd bod Val yn berson o'r math hwnnw yn union—roedd hi'n berson anhygoel, roedd hi'n ddoniol iawn. Pan fyddai hi'n adrodd rhai o'r hanesion—wyddoch chi, pan yr oedd hi wedi mynd â'i hymgyrch bresennol i bobl uchel eu parch a dod yn ôl ac yn dweud y stori wrthych wedyn, byddech chi yn eich dwble—yn llythrennol yn eich dwble—ond doedd hynny byth yn tynnu oddi ar ba mor o ddifrif yr oedd hi ynghylch mynd i'r afael â chydraddoldeb. Roeddwn i'n meddwl bod ei phlant a'i hwyrion yn ysbrydoliaeth wirioneddol i ni i gyd. Ac yn wir rydym ni'n sefyll ar ysgwyddau'r menywod a aeth o'n blaenau ni, Dirprwy Lywydd, ac, fel y dywedais yn gynharach, mae gennym ffordd bell i fynd cyn y cawn ni'r cydraddoldeb hwnnw.
Thank you, leader of the house.
Diolch ichi, arweinydd y tŷ.
Item 5 on the agenda this afternoon is the Waste Enforcement (England and Wales) Regulations 2018, and I call on the Minister for Environment to move the motion. Hannah Blythyn.
Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw Rheoliadau Gorfodi Gwastraff (Cymru a Lloegr) 2018, ac rwy'n galw ar y Gweinidog dros yr Amgylchedd i wneud y cynnig. Hannah Blythyn.
Cynnig NDM6676 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o’r Rheoliadau Gorfodi Gwastraff (Cymru a Lloegr) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Ionawr 2018.
Motion NDM6676 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft Waste Enforcement (England and Wales) Regulations 2018 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 25 January 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion to approve the Waste Enforcement (England and Wales) Regulations 2018. Whilst most of the waste industry operate responsibly, we see significant problems from a small part of the industry that fails to meet the required standard or that operates outside the law. Illegally deposited waste and poorly managed sites pose a risk of fire, pollution of water courses and can cause odour, litter and fly infestations. Sadly, we know that it's the surrounding communities who suffer and that it's public bodies and owners of land who are left to clear up the mess and deal with the consequences.
We've worked with Natural Resources Wales to identify what more can be done to prevent problematic and abandoned waste sites. I've listened to the views of industry, who responded to the consultation of new enforcement powers for the regulators, and I'm now pleased to introduce these regulations that are part of a suite of measures aimed at tackling waste crime in Wales.
The regulations provide two new powers. The first power will enable Natural Resources Wales to restrict access to a waste site and stop further importation of waste by physical means, such as locking the gates or barring access to prevent a risk of serious pollution or to stop pollution from continuing.
Natural Resources Wales estimate about three sites a year are abandoned. To reduce the impact of abandoned waste, the second power enables Natural Resources Wales and local authorities to serve notice on an occupier or landowner to require them to move waste that is unlawfully present on a site, regardless of whether they were originally deposited lawfully. They will also have the power to make occupiers and landowners take action to eliminate or reduce any consequences caused by keeping or disposing of the waste on the land.
Following consultations with the industry, I've introduced a two-month transitional period before the power to remove waste from land will come into force. This will give occupiers and landowners time to understand the changes and new legislative powers. It's vital for the regulation enforcement of the waste sector to be underpinned by legislation if we are to protect the environment and human health, and to reduce the impact of abandoned waste sites.
Increased powers to take action against illlegal operators will also help create a level playing field in the industry and help ensure legitimate operators do not lose out to those who undermine and undercut the law-abiding majority. I therefore urge Members to support this legislation. Diolch yn fawr.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig i gymeradwyo Rheoliadau Gorfodi Gwastraff (Cymru a Lloegr) 2018. Er bod y rhan fwyaf o'r diwydiant gwastraff yn gweithredu mewn ffordd gyfrifol, rydym yn gweld problemau sylweddol o du rhan fechan o'r diwydiant sydd yn methu â bodloni'r safon ofynnol neu sydd yn gweithredu yn groes i'r gyfraith. Mae gwastraff a gaiff ei waddodi yn anghyfreithlon a safleoedd wedi eu rheoli'n wael yn achosi perygl o dân ac yn achosi llygredd yn llwybrau'r dŵr, a gall achosi arogleuon, sbwriel a phlâu pryfetach. Yn anffodus, gwyddom mai'r cymunedau cyfagos sy'n dioddef ac mai cyrff cyhoeddus a pherchnogion tir sy'n cael eu gadael i glirio'r llanast ac ymdrin â'r canlyniadau.
Rydym wedi cydweithio â Chyfoeth Naturiol Cymru i nodi beth arall y gellir ei wneud i atal safleoedd gwastraff segur sy'n achosi problemau. Rwyf wedi gwrando ar farn y diwydiant, a ymatebodd i'r ymgynghoriad ar y pwerau gorfodi newydd i'r rheolyddion, ac rwy'n falch nawr o gyflwyno'r rheoliadau hyn sydd yn rhan o gyfres o fesurau sy'n anelu at fynd i'r afael â throseddau sy'n ymwneud â gwastraff yng Nghymru.
Mae'r rheoliadau yn darparu dau bŵer newydd. Bydd y pŵer cyntaf yn galluogi Cyfoeth Naturiol Cymru i gyfyngu ar fynediad i safle gwastraff a rhwystro mewnforio mwy o wastraff drwy gloi'r fynedfa neu wahardd mynediad er mwyn atal y perygl o lygredd difrifol neu i atal parhad y llygredd.
Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn amcangyfrif bod tua thri safle yn cael eu gadael yn segur bob blwyddyn. I leihau'r effaith yn sgil y gwastraff a gaiff ei adael, mae'r ail bŵer yn galluogi Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol i roi hysbysiad i feddiannydd neu berchennog tir yn gofyn iddynt symud gwastraff sydd yno'n anghyfreithlon ar y safle, hyd yn oed os cafodd ei waddodi yno'n gyfreithlon yn wreiddiol. Bydd ganddyn nhw hefyd y pŵer i orfodi meddianwyr a thirfeddianwyr i gymryd camau i ddileu neu leihau unrhyw ganlyniadau a achosir gan gadw neu waredu'r gwastraff ar y tir.
Yn dilyn ymgynghoriadau gyda'r diwydiant, rwyf wedi cyflwyno cyfnod trosiannol o ddeufis cyn y bydd y pŵer i symud gwastraff o'r tir yn dod i rym. Bydd hyn yn rhoi amser i feddianwyr a thirfeddianwyr ddeall y newidiadau a'r pwerau deddfwriaethol newydd. Mae'n hanfodol i orfodaeth rheoliad y sector gwastraff gael ei ategu gan ddeddfwriaeth os ydym yn mynd i ddiogelu'r amgylchedd ac iechyd pobl, ac i leihau effaith safleoedd gwastraff segur.
Bydd mwy o bwerau i gymryd camau yn erbyn masnachwyr anghyfreithlon hefyd yn helpu i roi cyfle teg i bawb yn y diwydiant ac yn helpu i sicrhau na fydd masnachwyr cyfreithlon yn colli busnes i'r rhai sy'n tanseilio'r mwyafrif sy'n parchu'r gyfraith. Felly, rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r ddeddfwriaeth hon. Diolch yn fawr iawn.
Bydd Plaid Cymru’n cefnogi'r rheoliadau ac yn croesawu, yn arbennig, y grym newydd a fydd gan Gyfoeth Naturiol Cymru i rwystro'r defnydd pellach o safle anghyfreithlon. Byddai sawl person yn synnu nad yw’r grym erbyn hyn gyda’r mudiad, y corff, i wneud hynny. Yn sicr, fe fydd yn ffordd o atal llygru pellach i ddigwydd, ac rwy’n croesawu hynny.
Un cwestiwn sydd gyda fi i’r Gweinidog mewn perthynas â'r rheoliadau hyn. Yn amlwg, dylai unrhyw dirfeddiannwr sydd wedi caniatáu i’w dir gael ei ddefnyddio at y pwrpas anghyfreithlon yma wynebu cosb os oes angen. Ond mae yna enghreifftiau o dir sydd wedi cael ei ddefnyddio ar gyfer dymchwel sbwriel anghyfreithlon, dros gyfnod weithiau hefyd, heb fod y tirfeddiannwr bob tro yn gwybod hynny, ac weithiau mae tirfeddiannwr wedi’i gau allan o’r tir yn ogystal. Rwyf jest eisiau gofyn i’r Gweinidog pa fath o ddiogelwch fydd yn y system i sicrhau bod rhywun nad yw’n ymwybodol bod ei dir wedi’i ddefnyddio at y pwrpas yma ddim yn cael ei ddal gan y rheoliadau hyn.
Plaid Cymru will support the regulations and particularly welcome the new power that NRW will have to prevent the further use of an illegal site. Many people would be surprised that that power does not exist with that body by now to do that. Certainly, it will be a means of avoiding further pollution, and I welcome that.
I do have one question for the Minister in relation to these regulations. Clearly, any landowner who has allowed his or her land to be used for this illegal purpose should face a penalty where necessary, but there are examples of land that’s been used for the illegal depositing of waste, over a long period of time sometimes, without the knowledge of the landowner, and occasionally the landowner is excluded from the land. So, I just wanted to ask the Minister what kind of safeguards will there be in the system to ensure that someone who isn't aware that their land has been used for this purpose isn't caught up under these regulations.
The Minister to respond to debate.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
Thank you very much, and thank you very much for the question. I don't think it would be a debate on regulations if Simon Thomas didn't ask a question or contribute.
I'm grateful for your contribution, and these regulations will help our regulators tackle poor-performing and illegal waste sites and reduce the impact of abandoned waste sites on the surrounding communities.
You raise the landowners who may not be aware—we expect the regulations to make those leasing land aware of longer term implications, and having the forward-looking power gives landlords an opportunity to make the changes, and the way they lease and manage land will provide for change in the future. And there will be steps that Natural Resources Wales will be able to take to make sure that landowners are in a position to best protect themselves going forward. Steps could include making sure that landowners are aware of what the implications are. Some landowners may not be aware that they are committing an offence by allowing waste to be stored on land or certain property without the relevant permissions, and this cost could leave them liable to prosecution and significant clean-up costs. Part of that is raising awareness and that's why we're having the transition period—to give that time to landowners to be able to make those adjustments that they may need to make, so that, hopefully, they don't find themselves in a position where they are penalised.
We know that more needs to be done to improve the performance of the waste industry and remove that rogue element, when we know that most operators and landowners do behave within the letters of the law. As a Welsh Government, we will continue to work with Natural Resources Wales to identify where any further action can be taken to lessen the impacts and the cost of waste crime on the surrounding communities.
These regulations are not the end of the work to tackle waste crime. In January, I issued a further consultation jointly with the Department for Environment, Food and Rural Affairs on further proposals to improve performance of the waste sector, including reform of the exemptions regime and the competency arrangement for people applying to operate a waste facility. I look forward to being able to bring further legislation proposals to the Assembly in order to boost our efforts to tackle waste crime and actually fulfil our ambition of an effective circular economy in Wales.
prydlesu tir yn ymwybodol o oblygiadau tymor hwy, ac mae cael y grym sy’n edrych ymlaen yn rhoi cyfle i
Diolch yn fawr iawn ichi, a diolch yn fawr am y cwestiwn. Nid wyf yn credu y byddai'n ddadl ar reoliadau heb gwestiwn neu gyfraniad gan Simon Thomas.
Rwy'n ddiolchgar am eich cyfraniad, a bydd y rheoliadau hyn yn helpu ein rheolyddion i fynd i'r afael â safleoedd gwastraff sy'n perfformio'n wael a safleoedd anghyfreithlon, ac yn lleihau'r effaith sydd gan safleoedd gwastraff segur ar y cymunedau cyfagos.
Rydych yn crybwyll y tirfeddianwyr nad ydyn nhw'n ymwybodol efallai—rydym yn disgwyl i'r rheoliadau wneud y rhai sy'n prydlesu tir yn ymwybodol o oblygiadau tymor hwy, ac mae cael y grym sy’n edrych ymlaen yn rhoi cyfle i landlordiaid wneud y newidiadau, a bydd y ffordd y maen nhw'n prydlesu ac yn rheoli tir yn darparu ar gyfer newid i'r dyfodol. A bydd camau y gall Cyfoeth Naturiol Cymru eu cymryd i wneud yn siŵr bod tirfeddianwyr yn y sefyllfa orau i'w hamddiffyn eu hunain wrth fynd ymlaen. Gallai'r camau hyn gynnwys sicrhau bod tirfeddianwyr yn ymwybodol o'r goblygiadau. Efallai na fydd rhai tirfeddianwyr yn ymwybodol eu bod yn cyflawni trosedd drwy ganiatáu i wastraff gael eu storio ar dir neu ar eiddo penodol heb ganiatâd, a gallai'r gost hon eu gadael yn agored i erlyniad a chostau glanhau sylweddol Rhan o hynny yw codi ymwybyddiaeth a dyna pam yr ydym yn cael cyfnod pontio—i roi'r amser hwnnw i dirfeddianwyr allu gwneud yr addasiadau hynny sydd angen eu gwneud, fel nad ydyn nhw, gobeithio, yn cael eu hunain mewn sefyllfa o gael eu cosbi.
Gwyddom fod angen i fwy gael ei wneud i wella perfformiad y diwydiant gwastraff a chael gwared ar yr elfen dwyllodrus honno, pan ydym yn gwybod bod y rhan fwyaf o fasnachwyr a thirfeddianwyr yn gweithredu o fewn y gyfraith. Yn Llywodraeth Cymru, byddwn yn parhau i weithio gyda Chyfoeth Naturiol Cymru i nodi ymhle y gellir cymryd unrhyw gamau pellach i leihau effeithiau a chost troseddau gwastraff ar gymunedau cyfagos.
Nid diwedd y gwaith yw'r rheoliadau hyn i fynd i'r afael â throseddau gwastraff. Ym mis Ionawr, cyhoeddais ymgynghoriad pellach ar y cyd ag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ar gynigion pellach i wella perfformiad y sector gwastraff, gan gynnwys diwygio'r drefn eithriadau a'r trefniant cymhwysedd i bobl sy'n gwneud cais i weithredu cyfleuster gwastraff. Edrychaf ymlaen at allu cyflwyno cynigion deddfwriaeth pellach gerbron y Cynulliad i roi hwb i'n hymdrechion i fynd i'r afael â throseddau gwastraff ac yn wir i gyflawni ein huchelgais o gael economi gylchol effeithiol yng Nghymru.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? Therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno ar y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, cytunir ar y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 on the agenda is the Children (Secure Accommodation) (Wales) (Amendment) Regulations 2018, and I call on the Minister for Children and Social Care to move that motion—Huw Irranca-Davies.
Eitem 6 ar yr agenda yw Rheoliadau Plant (Llety Diogel) (Cymru) (Diwygio) 2018, ac rwy'n galw ar y Gweinidog dros Blant a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig hwnnw—Huw Irranca-Davies.
Cynnig NDM6674 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Plant (Llety Diogel) (Cymru) (Diwygio) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 1 Chwefror 2018.
Motion NDM6674 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft Children (Secure Accommodation) (Wales) (Amendment) Regulations 2018 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 1 February 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf yn symud y cynnig.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion.
The Children (Secure Accommodation) (Wales) (Amendment) Regulations 2018 amend the regulations on secure accommodation for children that were made in 2015. Secure accommodation forms a small but important part of residential provision for looked-after children. Placements by local authorities are only used where a child is likely to abscond from any other type of placement and is a significant risk of harm to themselves or to others. In each case, the local authority must apply to the court for a secure accommodation order. Now, this should only be done where absolutely necessary and where other alternatives have been considered.
The amendments brought forward today seek to achieve two things. Firstly, there are amendments consequential upon a change to section 25 of the Children Act 1989, which allows local authorities in England and Wales to place children in secure accommodation in Scotland. Now, I should stress that our policy remains that children who need a secure placement should, wherever possible and appropriate, be accommodated within Wales. However, due to the specialist nature of this provision and its short-term nature, placements of Welsh children in England are fairly common, and occasionally, placements are made in Scotland. Although these placements from Wales to Scotland are exceptional, we would still wish this option to be open to Welsh authorities. We consulted on this in the autumn and most responses, including that from the Children's Commissioner for Wales, were supportive of this provision, provided that it was used on an exceptional basis only.
Secondly, Dirprwy Lywydd, we are making some technical amendments to the 2015 regulations that are aimed principally at ensuring that there is clarity about the way the regulations operate for cross-border placements. These are desirable to guarantee the cross-border application of the regulations, especially in respect of placements from Wales to England and vice versa. In effect, they ensure that the Welsh and the English regulations dovetail together seamlessly and work in the very best interests of children.
I therefore commend these regulations to Members.
Mae'r Rheoliadau Plant (Llety Diogel) (Cymru) (Diwygio) 2018 yn diwygio'r rheoliadau a wnaed yn 2015 ar lety diogel ar gyfer plant. Mae llety diogel yn ffurfio rhan fechan ond bwysig iawn o ddarpariaeth llety plant sy'n derbyn gofal. Defnyddir lleoliadau gan awdurdodau lleol dim ond pan fo plentyn yn debygol o ddianc o unrhyw fath arall o leoliad a bod perygl sylweddol iddo wneud niwed iddo'i hun neu i rywun arall. Ym mhob achos, bydd yn rhaid i awdurdod lleol wneud cais i'r llys am orchymyn llety diogel. Nawr, ni ddylid gwneud hyn ond pan fo hynny'n gwbl angenrheidiol, a phan fo dewisiadau eraill wedi eu hystyried.
Mae'r gwelliannau a gyflwynwyd heddiw yn ceisio cyflawni dau beth. Yn gyntaf, ceir diwygiadau sy'n ganlyniad i newid i adran 25 o Ddeddf Plant 1989, sy'n caniatáu i awdurdodau lleol yng Nghymru a Lloegr leoli plant mewn llety diogel yn yr Alban. Nawr, dylwn bwysleisio mai ein polisi ni o hyd yw y dylai plant sydd angen lleoliadau diogel, lle bynnag y bo'n bosibl ac yn briodol, gael lle i aros yng Nghymru. Fodd bynnag, oherwydd natur arbenigol y ddarpariaeth hon a'i natur byrdymor, mae lleoliadau i blant o Gymru yn Lloegr yn eithaf cyffredin, ac ambell waith, maent yn mynd i leoliadau yn yr Alban. Er bod y lleoliadau hyn i blant o Gymru yn yr Alban yn anghyffredin, rydym yn dal i fod eisiau gweld y dewis hwn ar gael i'r awdurdodau yng Nghymru. Buom yn ymgynghori ar hyn yn yr hydref ac roedd y rhan fwyaf o'r ymatebion, gan gynnwys yr un gan Gomisiynydd Plant Cymru, yn cefnogi'r ddarpariaeth hon, ar yr amod nad oedd i'w defnyddio ond ar sail eithriadol yn unig.
Yn ail, Dirprwy Lywydd, rydym yn gwneud rhai diwygiadau technegol i reoliadau 2015 sy'n anelu at sicrhau bod eglurder ynghylch y ffordd y caiff rheoliadau eu gweithredu ar gyfer lleoliadau trawsffiniol yn bennaf. Mae'r rhain yn ddymunol i warantu gweithrediad trawsffiniol y rheoliadau, yn enwedig o ran lleoliadau o Gymru i Loegr ac i'r gwrthwyneb. Yn wir, maen nhw'n sicrhau bod y rheoliadau o Gymru a Lloegr yn asio'n ddi-dor ac yn gweithio er lles gorau'r plant.
Felly, cymeradwyaf y rheoliadau hyn i'r Aelodau.
It was just to comment, basically, on what you've said already in relation to the exceptional circumstances. We agree with the direction of the regulations, as you say, in dovetailing with England, Wales and Scotland, but I think, for the record, we want to make it clear that it would only be for exceptional circumstances where finding provision in Wales would not be possible. And do you have statistics that you could share with us at some point as to how many children are then moved to Scotland? Because, of course, I'm sure we speak positively of Scotland on many occasions here in this Chamber, especially on these benches, but we want to be assured that, because it's a distance from Wales, they have the support mechanisms in place. However difficult that child may be, they do need those support mechanisms to follow them through when they are moved to that country. So, that was the main point we wanted to make sure that we heard here today.
Rwyf eisiau gwneud sylwadau, yn y bôn, am yr hyn yr ydych wedi ei ddweud yn barod o ran amgylchiadau eithriadol. Rydym yn cytuno â chyfeiriad y rheoliadau, fel y dywedwch, o ran asio Lloegr, Cymru a'r Alban, ond rwy'n credu, ar gyfer y cofnod, ein bod yn awyddus i'w gwneud yn glir mai dim ond dan amgylchiadau eithriadol y byddai hynny'n digwydd lle nad oes modd dod o hyd i ddarpariaeth yng Nghymru. Ac a oes gennych ystadegau y gallech eu rhannu gyda ni ryw dro ynghylch faint o blant sy'n cael eu symud wedyn i'r Alban? Oherwydd, wrth gwrs, rwy'n siŵr inni siarad mewn ffordd gadarnhaol am yr Alban ar sawl achlysur yma yn y Siambr hon, yn enwedig ar y meinciau hyn, ond rydym yn dymuno bod yn sicr, gan ei bod gryn bellter o Gymru, fod ganddyn nhw systemau cymorth ar waith. Pa mor anhydrin bynnag y gallasai'r plentyn hwnnw fod, mae angen i'r mecanweithiau cefnogi hynny fynd gyda nhw wrth gael eu symud i'r wlad honno. Felly, dyna oedd y prif bwynt yr oeddem am wneud yn siŵr ei fod yn cael ei glywed yma heddiw.
The Minister to respond.
Y Gweinidog i ymateb.
Bethan, thank you very much for that, and we concur entirely with what you're saying. It needs to be on an exceptional basis. We'd only want secure accommodation used when it is the appropriate option and other things have been ruled out. We'd want secure accommodation used in Wales where it is available, but because of the nature of this, and very often the temporary nature of this specialist accommodation, sometimes we need to extend—in fact, it's not infrequent that we'll extend into England and, very exceptionally, to Scotland. But in that situation, we would expect options to be looked at for returning that child closer to their local environment as soon as possible, but sometimes it's a necessary position.
At the moment, the process of doing that, particularly in Scotland, is highly convoluted. It requires an immense legalistic process to go through. What this will do now is, pursuant to the legal changes that this house is considering this afternoon, actually put in place a much more seamless way of making that effective. But, yes, I agree with you entirely, it should be used on an exceptional basis. The children's commissioner made that clear, we agree with that as well, but it's just making this technical amendment so that it can be done where it needs to be done, when everything else has gone out of the window and everything else has been considered.
Bethan, diolch yn fawr am hynny, ac rydym yn cytuno'n llwyr â'r hyn yr ydych yn ei ddweud. Mae angen iddo fod ar sail eithriadol. Ni fyddem eisiau gweld defnydd o lety diogel ond pan fyddo'n ddewis priodol a bod pethau eraill wedi cael eu diystyru. Byddem yn hoffi gweld y defnydd o lety diogel yng Nghymru pan fydd ar gael, ond, oherwydd ei natur, ac yn aml iawn natur byrhoedlog y llety arbenigol hwn, o bryd i'w gilydd bydd angen inni ymestyn—yn wir, nid yn anfynych y byddwn yn ymestyn hyd Loegr ac, fel eithriad mawr, i'r Alban. Ond yn y sefyllfa honno, byddem yn disgwyl i ddewisiadau gael eu hystyried i ddod â'r plentyn hwnnw yn nes at ei gynefin cyn gynted â phosibl, ond mae'n sefyllfa angenrheidiol ambell waith.
Ar hyn o bryd, mae'r broses o wneud hynny, yn enwedig yn yr Alban, yn astrus iawn. Mae'n gofyn mynd drwy broses ddeddfol aruthrol. Yr hyn a wna hyn yma nawr mewn gwirionedd yw, yn unol â'r newidiadau cyfreithiol y mae'r tŷ hwn yn eu hystyried y prynhawn yma, gweithredu ffordd fwy di-dor o wneud hynny'n effeithiol. Ond ie, cytunaf â chi yn llwyr y dylid defnyddio hyn fel eithriad. Gwnaeth y comisiynydd plant hynny'n glir, rydym ninnau'n cytuno â hynny hefyd, ond mae'n golygu gwneud y gwelliant technegol hwn er mwyn gallu ei wneud felly pan fo angen ei wneud, pan fydd popeth arall wedi mynd allan trwy'r ffenestr a phopeth arall wedi cael ei ystyried.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno ar y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, cytunir ar y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move on to the next item on the agenda, which is a debate on the second supplementary budget of 2017-18, and I call on the Cabinet Secretary for Finance to move the motion. Mark Drakeford.
Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf ar yr agenda, y ddadl ar ail gyllideb atodol 2017-18, a galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid i wneud y cynnig. Mark Drakeford.
Cynnig NDM6657 Julie James
Cynnig bod y Cynulliad, yn unol â Rheol Sefydlog 20.30, yn cymeradwyo'r Ail Gyllideb Atodol ar gyfer y flwyddyn ariannol 2017-18 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ac a e-bostiwyd at Aelodau'r Cynulliad ddydd Mawrth, 9 Chwefror 2018.
Motion NDM6657 Julie James
To propose that the Assembly, in accordance with Standing Order 20.30, approves the Second Supplementary Budget for the financial year 2017-18 laid in the Table Office and emailed to Assembly Members on Tuesday, 6 February 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r ail gyllideb atodol hon yn rhan safonol o'r broses rheolaeth ariannol flynyddol. Mae'n gyfle olaf inni addasu'r cynlluniau cyllidebol ar gyfer y flwyddyn ariannol hon a gafodd eu cymeradwyo gan y Cynulliad y llynedd. Hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith craffu ar yr ail gyllideb atodol. Byddaf yn ymateb i'r Cadeirydd maes o law.
Yn bennaf, mae'r gyllideb hon yn gyfle i roi trefn ar y newidiadau sydd eu hangen o ganlyniad i reolaeth ariannol yn ystod y flwyddyn. Mae'n alinio'r adnoddau sydd ar gael gyda blaenoriaethau'r Llywodraeth. Mae'r mwyafrif o newidiadau i gynlluniau yn rhai gweinyddol yn bennaf.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The second supplementary budget is a standard part of the annual financial management process. It is a final opportunity for us to adapt the budgetary proposals for this financial year, which were approved by the Assembly last year. I would like to thank the Finance Committee for their scrutiny work on this second supplementary budget. I will be responding to the Chair in due time.
This budget is mainly an opportunity to make the necessary changes, as a result, to financial management during the year, reconciling the resources available with the Government’s priorities. The majority of the changes to plans are mainly administrative.
The second supplementary budget, therefore, Dirprwy Lywydd, details adjustments as a result of transfers within ministerial expenditure groups, transfers between MEGs, allocations from reserves, changes to the overall departmental expenditure limit, including consequentials and other adjustments resulting from HM Treasury decisions, and latest annually managed expenditure forecasts agreed with HM Treasury.
As for reserves allocations, the NHS remains a key priority for this Government, and this budget includes revenue allocations of over £146 million from our reserves to support the Welsh NHS. This includes the £50 million announced by the Cabinet Secretary for health in August, to support improvements in referral-to-treatment, diagnostic and therapy waiting times. A further £10 million was announced in January to help relieve winter pressures in the NHS. Additional funding has also been provided to help the same MEG respond to deficits in two local health boards and the estimated shortfall of income from the pharmaceutical price regulation scheme.
In other revenue allocations, Dirprwy Lywydd, this supplementary budget allocates £4.1 million revenue for the coastal communities fund, £4 million for public sector broadband aggregation collaboration and makes provision for the new Welsh Revenue Authority.
Turning now, Dirprwy Lywydd, to capital, an additional £41 million has been allocated to the Welsh health service to support its all-Wales capital programme, including the Grange university hospital development, neonatal developments in Cardiff and Vale, the Velindre transforming cancer services programme and ongoing works at Ysbyty Glan Clwyd.
Addressing housing needs in Wales is a major priority for this Government. This supplementary budget therefore provides an additional capital investment in housing of £49.8 million and continues to support our commitment to provide 20,000 affordable homes. A further £10 million of financial transaction capital has been allocated for the Help to Buy scheme.
We continue, also, to find new and innovative ways to support our objectives. For instance, this budget provides financial transaction capital of £32 million to support a total £40 million investment to set up a Wales stalled sites fund. This will provide a development loan to sites where financial viability is a barrier to progression and where the market fails to provide affordable financing.
Dirprwy Lywydd, as discussed with Plaid Cymru, this budget provides further capital investment of £30 million for projects dedicated to supporting and growing the use of the Welsh language in education. It will contribute to the growth of Welsh speakers, supporting this Government's Welsh language strategy.
Earlier this year, the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services announced a £30 million investment for local authorities to maintain and prevent the deterioration of the local roads network. This will support a substantive refurbishment programme and improve future resilience of the local authority roads network.
Mae'r ail gyllideb atodol, felly, Dirprwy Lywydd, yn rhoi manylion am yr addasiadau o ganlyniad i drosglwyddiadau o fewn grwpiau gwariant gweinidogol, trosglwyddiadau rhwng prif grwpiau gwariant, dyraniadau o gronfeydd wrth gefn, newidiadau yn y terfyn gwariant adrannol cyffredinol, gan gynnwys symiau canlyniadol ac addasiadau eraill sy'n deillio o benderfyniadau Trysorlys EM, a rhagolygon diweddaraf gwariant a reolir yn flynyddol y cytunwyd arnynt â Thrysorlys EM.
O ran dyraniadau cronfeydd wrth gefn, mae'r GIG yn parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon, ac mae'r gyllideb hon yn cynnwys dyraniadau refeniw o dros £146 miliwn o'n cronfeydd wrth gefn i gefnogi GIG Cymru. Mae hyn yn cynnwys £50 miliwn a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ym mis Awst, i gefnogi gwelliannau mewn atgyfeirio i driniaethau, amseroedd aros diagnosteg a therapi. Cyhoeddwyd £10 miliwn pellach ym mis Ionawr i helpu i leddfu'r pwysau ar y GIG yn y gaeaf. Darparwyd arian ychwanegol hefyd i helpu'r un prif grŵp gwariant i ymateb i ddiffygion mewn dau fwrdd iechyd lleol a diffyg incwm amcangyfrifedig gan y cynllun rheoleiddio prisiau fferyllol.
Mewn dyraniadau refeniw eraill, Dirprwy Lywydd, mae'r gyllideb atodol hon yn dyrannu £4.1 miliwn o arian refeniw ar gyfer y gronfa cymunedau arfordirol, £4 miliwn ar gyfer cydweithredu rhaglen cydgasglu band eang y sector cyhoeddus, ac yn gwneud darpariaeth i'r Awdurdod Refeniw Cymru newydd.
Gan droi nawr, Dirprwy Lywydd, at gyfalaf, dyrannwyd £41 miliwn ychwanegol i'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru i gefnogi ei raglen gyfalaf Cymru gyfan, gan gynnwys y datblygiad yn ysbyty athrofaol y Faenor, datblygiadau i wasanaethau newyddenedigol yng Nghaerdydd a'r Fro, rhaglen gweddnewid gwasanaethau canser Felindre a'r gwaith parhaus yn Ysbyty Glan Clwyd.
Mae mynd i'r afael ag anghenion tai yng Nghymru yn flaenoriaeth bwysig i'r Llywodraeth hon. Mae'r gyllideb atodol hon felly yn buddsoddi cyfalaf ychwanegol o £49.8 miliwn mewn tai ac yn parhau i gefnogi ein hymrwymiad i ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy. Dyrannwyd £10 miliwn pellach o'r cyfalaf trafodion ariannol ar gyfer y cynllun Cymorth i Brynu.
Rydym yn parhau, hefyd, i ddod o hyd i ffyrdd newydd ac arloesol o gefnogi ein hamcanion. Er enghraifft, mae'r gyllideb hon yn darparu cyfalaf trafodion ariannol o £32 miliwn i gefnogi cyfanswm o £40 miliwn yn fuddsoddiad i sefydlu cronfa safleoedd segur Cymru. Bydd hyn yn rhoi benthyciad ar gyfer datblygu i safleoedd pan fo hyfywedd ariannol yn rhwystr i gynnydd a phan fo'r farchnad yn methu â darparu'r cyllid mewn modd fforddiadwy.
Dirprwy Lywydd, fel y trafodwyd gyda Phlaid Cymru, bydd y gyllideb hon yn darparu buddsoddiad cyfalaf ychwanegol o £30 miliwn ar gyfer prosiectau penodol i gefnogi a datblygu'r defnydd o'r iaith Gymraeg mewn addysg. Bydd yn cyfrannu at y twf o siaradwyr Cymraeg gan gefnogi strategaeth iaith Gymraeg y Llywodraeth hon.
Yn gynharach eleni, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus fuddsoddiad o £30 miliwn ar gyfer awdurdodau lleol i gynnal ac i atal y dirywiad yn y rhwydwaith ffyrdd lleol. Bydd hyn yn cefnogi rhaglen sylweddol o adnewyddu ac yn gwella cydnerthedd rhwydwaith ffyrdd yr awdurdodau lleol i'r dyfodol.
Dirprwy Lywydd, fel y dywedais i yn gynharach, cyllidebau gweinyddol yw cyllidebau atodol yn bennaf. Mae’r gyllideb hon yn rhoi manylion i addasiadau amrywiol eraill sydd i’w gwneud i’n cyllideb yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Mae’r rhain yn cynnwys unrhyw newidiadau i grant bloc Cymru, adolygiadau o ragolygon ar wariant a reolir yn flynyddol, a throsglwyddiadau eraill rhwng ac o fewn portffolios Gweinidogion. Hoffwn ddiolch, unwaith eto, i’r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith yn craffu ar y gyllideb atodol hon, a gofynnaf i’r Aelodau ei chefnogi.
Deputy Presiding Officer, as I said earlier, these supplementary budgets are mainly administrative, and this budget provides details in terms of various adaptations that are to be made to our budget during this financial year. These include any changes to the Welsh block grant, reviews of the annually managed spending forecast, and other transfers between and within ministerial portfolios. I'd like to, once again, thank the Finance Committee for their scrutiny work on this supplementary budget, and I ask Members to support it.
Thank you. Can I now call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas?
Diolch. A gaf i alw nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas?
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am amlinellu blaenoriaethau’r Llywodraeth ar gyfer y gyllideb atodol. Mae’r Pwyllgor Cyllid, wrth gwrs, wedi cyfarfod i graffu ar y gyllideb gyda’r Ysgrifennydd Cabinet, ac roedd y pwyllgor yn gymharol fodlon wrth ystyried y gyllideb atodol hon, ac nid ydym wedi gwneud unrhyw argymhellion y tro yma, ond rydym wedi dod i bedwar casgliad.
Yn gyntaf, daethom i'r casgliad nad oes digon o fanylion, er bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi sôn amdanyn nhw. Nid oes digon o fanylion yn y gyllideb atodol ynghylch blaenoriaethau a sut mae blaenoriaethu yn cael ei wneud gan y Llywodraeth yn wyneb rhaglenni megis 'Ffyniant i Bawb', y rhaglen lywodraethu ei hun ac, wrth gwrs, Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae hon yn thema sy’n codi'n gyson wrth i ni graffu ar y gyllideb, a byddem yn annog y Llywodraeth i ddarparu cymaint o dystiolaeth ag sy’n bosib o sut mae’r dyraniadau'n bodloni amcanion y rhaglenni hyn. At hynny, credwn y byddai’n ddefnyddiol ac yn fwy tryloyw pe bai manylion penodol ar gael i esbonio sut y caiff yr ymrwymiadau eu hariannu. Er enghraifft, a ydyw cyllid yn dod o gronfeydd wrth gefn, neu o danwariant mewn meysydd eraill?
Mae ein trydydd casgliad ni yn ymwneud â chyfalaf trafodion ariannol. Yn ystod y gwaith craffu, soniodd Ysgrifennydd y Cabinet am y problemau sy'n gysylltiedig â'r ffrwd ariannu hon—mae e newydd sôn am un ateb i’r broblem yma, wrth gwrs—ac fe roddodd y wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor am ei drafodaethau â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys. Fe wnaeth y Pwyllgor Cyllid ystyried cyfalaf trafodion ariannol wrth graffu ar y gyllideb ddrafft gwreiddiol ar gyfer 2018-19, a gwnaethom gydnabod cyfyngiadau'r ffrwd ariannol hon bryd hynny, gan ddod i'r casgliadau ein bod ni, wrth ddyfynnu:
'yn pryderu am y problemau sy’n gysylltiedig â’r cyfalaf trafodion ariannol y mae’n rhaid ei ad-dalu, a’r modd y gallai cyfyngiadau o ran defnyddio’r arian hwn gyfyngu ar Lywodraeth Cymru wrth iddi geisio cael y gwerth gorau am arian yn y modd y mae’n dyrannu’r arian hwn.'
Yn y gwaith craffu hwn, gwnaethom gydnabod unwaith eto gyfyngiadau'r ffrwd ariannu, ond byddem yn annog Ysgrifennydd y Cabinet i barhau i ystyried pob ffordd bosibl o ddefnyddio'r cyllid sydd ar gael.
Mae ein casgliad olaf yn ymwneud â'r cyllidebau atodol a gyflwynwyd gan y cyrff a ariennir yn uniongyrchol gan y Cynulliad, sef Comisiwn y Cynulliad, Swyddfa Archwilio Cymru ac Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru. Ac i Aelodau sydd ddim wedi sylweddoli, nid dim ond cyllideb atodol y Llywodraeth sydd gyda chi ger eich bron heddiw, ond cyllideb atodol ar gyfer y tri chorff yma hefyd. Fel pwyllgor, cawsom olwg ar y cyllidebau atodol hyn, ar gyfer pob un corff, cyn bod cynnig y gyllideb wedi ei gyhoeddi, ac roedd y dull hwnnw o gael rhagflas a rhagolwg ar y gyllideb atodol, yn ein barn ni, yn werthfawr, a byddem ni’n annog y ffordd yma o weithredu yn y dyfodol. Diolch yn fawr.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I thank the Cabinet Secretary for outlining the priorities of the Government for this supplementary budget. The Finance Committee did meet to scrutinise the budget with the finance Secretary, and the committee was relatively content in considering this supplementary budget, and we haven't made any recommendations this time, but we have come to four conclusions.
First, we have concluded that there is a lack of detail, even though the Cabinet Secretary did mention them. There is a lack of detail in the supplementary budget about prioritisation and how decisions are made by the Government in line with programmes such as 'Prosperity for All', the programme for government and, of course, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. This is a recurring theme in all our budget scrutiny, and we would urge the Government to provide as much evidence as possible of how allocations meet the objectives of these programmes. Additionally, we believe that it would be useful and more transparent if more explicit details were made available to explain how commitments are funded; for example, whether funding is coming from reserves or underspends in other areas.
Our third conclusion relates to financial transactions capital. During the scrutiny process, the Cabinet Secretary outlined the problems associated with this funding stream—and he's just mentioned one answer to those problems, of course—and he updated the committee on his discussions with the Chief Secretary to the Treasury. The Finance Committee considered financial transactions capital in our scrutiny of the original 2018-19 draft budget, and we recognised the limitations of this funding stream at that time, concluding that we were—and I quote:
'concerned by the issues associated with the repayable financial transactions capital, and how restrictions around the use of this funding may limit the Welsh Government to get best value for money in allocating these funds.'
During this scrutiny process, we again acknowledged the constraints of the funding streams, but we would urge the Cabinet Secretary to continue to explore all possible avenues of using the available funding.
Our last conclusion relates to supplementary budgets submitted by the directly funded bodies—the Assembly Commission, the Wales Audit Office, and the Public Services Ombudsman for Wales. For Members who haven't realised, you don't just have the Welsh Government's supplementary budget before you, but the supplementary budgets for these three bodies as well. As a committee, we took an in-principle view on the supplementary budgets of each of these bodies prior to the publication of the supplementary budget motion, and this approach of having a preview of the supplementary budget was helpful, in our view, and we would commend that approach for future use. Thank you very much.
Thank you. There are a number of speakers in this debate, and the debate is for 30 minutes only, therefore, I am going to ask Members to consider their contributions being at three minutes. I realise that some of you may have prepared for more than three. I will be lenient, but I won't be lenient to the point of—once we get past four and a half minutes I will ask you to come to a conclusion. So, we'll see how we go. Nick Ramsay.
Diolch. Mae nifer o siaradwyr yn y ddadl hon, a dim ond 30 munud sydd gennym ar gyfer y ddadl, felly, rwyf am ofyn i'r Aelodau ystyried mai am dri munud y bydd eu cyfraniadau nhw. Rwy'n sylweddoli y gall fod rhai ohonoch chi wedi paratoi ar gyfer mwy na thri munud. Rwyf am fod yn haelfrydig, ond nid wyf am fod mor hael hyd at—pan fydd pedwar munud a hanner wedi mynd heibio byddaf yn gofyn ichi gau pen y mwdwl. Felly, cawn weld sut yr aiff hi. Nick Ramsay.
I don't think you have to worry about me going on, Deputy Presiding Officer. I was going to make a joke, but I won't.
It will not surprise the Cabinet Secretary to learn that we will not be supporting today's supplementary budget. I think we've been over this ground before, so I know he'll understand that. Although I will admit there are some aspects that we welcome. We certainly welcome the changes brought about by the UK Government's 2017 autumn budget, under which Wales has benefited from an extra £1.2 billion in financing over the next four years, along with an extra £160 million for the Welsh NHS and local authorities over the next two years as a result of Barnett consequentials.
There are of course increases in fiscal and capital allocations, as the Cabinet Secretary has outlined. And we do fully appreciate the pressures that the Welsh Government has been under. I know often in this Chamber we banter back and forth about the failings of—well, in your case, the failings of the UK Government, and in ours the failings of the Welsh Government. Of course, all Governments, UK and Welsh Governments, have been under pressure due to the need to deal with the deficit over recent years, and to balance the books. It has not been an easy time, but we do know from the good economic news of the last few days that there is now a £3.8 million budget surplus—a modest surplus, but nonetheless the first surplus for some considerable time, getting on for 20 years. So, that is to be welcomed.
We support the Welsh Government in receiving more funding via the block grant, and we do welcome, as the Cabinet Secretary knows, the fiscal framework. The Cabinet Secretary knows that I have supported that from the start and I'm more than willing to say that I commend both the Welsh Government and the UK Government for the hard work that went on in developing that fiscal framework over a long time. I know a lot went on behind the scenes that wasn't always public, but I think that it was in the interests of Wales, and this place and the Welsh Government at their best. So, there is good news.
If I can turn briefly to the Finance Committee's report, I concur with the words of the Chair of the Finance Committee. We would like to see more transparency in the way supplementary budget allocations are arrived at. This is going to become increasingly important with the devolution of tax powers now imminent next month—a process not an event, to coin an old phrase from Assembly history. It's going to be very important with those new tax powers, and the devolution of income tax powers, that the process is as transparent as possible, and that the Finance Committee under the Chair, Simon Thomas, has a full part to play in that. I'm pleased that the committee report has urged the Cabinet Secretary to continue to explore all avenues to utilise the available funding within the UK Treasury rules.
Supplementary budgets are strange beasts by their very nature, and probably always will be, but I think that there are good suggestions in this report that could be taken on board for future supplementary budgets, and I know the Finance Committee looks forward to working with the Cabinet Secretary in future budgets to try and improve the structuring and the system of forming budgets.
Of concern in this budget before us is something that's been highlighted in the past, and on page 16 of this report. The deficits being run by the local health boards across Wales have been an issue of concern for some time now, and it looks like they're still going to be an issue of concern. We, the Welsh Conservatives, are concerned that the additional funding for the NHS, whilst welcome, if we're not careful, will go into plugging deficits and not necessarily raising the standard of healthcare as we'd like to see. This isn't just a party point from me. I know Mike Hedges himself has expressed concerns about the ability of the NHS to absorb money without it always being completely transparent where all of that money is going. So, I make that caveat, although we do welcome the extra spending on the NHS. So, it would be good if we could have an assurance from the Cabinet Secretary that this new money will be made the most of.
Anyway, I set out at the start that the Welsh Conservatives' position on this budget is that whilst we welcome the additional funding today, we will not be supporting the budget. We will be abstaining, because as far as we are concerned, whilst a supplementary budget, it does follow on from the previous, main budget that we did not support.
Ni chredaf y bydd angen ichi ofidio y byddaf i'n hirwyntog, Dirprwy Lywydd. Roeddwn yn mynd i ddweud jôc, ond ni wnaf hynny.
Ni fydd yn syndod i Ysgrifennydd y Cabinet gael gwybod na fyddwn yn cefnogi'r gyllideb atodol heddiw. Credaf ein bod ni wedi agor y rhych hwn o'r blaen, felly gwn y bydd ef yn deall hynny. Er hynny, rwy'n derbyn bod rhai agweddau yr ydym yn eu croesawu. Rydym yn sicr yn croesawu'r newidiadau a ddaeth gyda chyllideb hydref 2017 Llywodraeth y DU, y mae Cymru wedi elwa ar £1.2 biliwn ychwanegol yn yr ariannu dros y pedair blynedd nesaf yn ei sgil, ynghyd â £160 miliwn ychwanegol ar gyfer GIG Cymru ac awdurdodau lleol dros y ddwy flynedd nesaf oherwydd symiau canlyniadol Barnett.
Wrth gwrs, ceir yma gynnydd mewn dyraniadau cyllidol a chyfalaf, fel yr amlinellodd Ysgrifennydd y Cabinet. Ac rydym yn llawn ddeall y pwysau sydd wedi bod ar Lywodraeth Cymru. Rwy'n gwybod ein bod ni yn aml yn y Siambr hon yn tynnu coes fel hyn ac fel arall am fethiannau—wel, yn eich achos chi, fethiannau Llywodraeth y DU, ac yn ein hachos ninnau fethiannau Llywodraeth Cymru. Wrth gwrs, mae'r holl Lywodraethau—y DU a Llywodraeth Cymru—wedi bod o dan bwysau oherwydd yr angen i ymdrin â'r diffyg ariannol dros y blynyddoedd diwethaf, ac i fantoli'r cyfrifon. Ni fu hwn yn gyfnod hawdd, ond rydym yn gwybod oherwydd y newyddion economaidd da a gafwyd yn y tridiau diwethaf fod cyllideb dros ben bellach o £3.8 miliwn—swm cymharol fychan o arian dros ben, ond serch hynny, yr arian dros ben cyntaf ers cryn amser, bron i 20 mlynedd. Felly, mae hynny i'w groesawu.
Rydym yn cefnogi Llywodraeth Cymru yn derbyn mwy o arian drwy'r grant bloc, ac rydym yn croesawu, fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, y fframwaith cyllidol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod fy mod wedi cefnogi hynny o'r cychwyn ac rwy'n fwy na pharod i ddweud fy mod i'n cymeradwyo Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU am y gwaith caled a wnaed i ddatblygu'r fframwaith cyllid hwnnw dros gyfnod hir o amser. Gwn fod llawer wedi digwydd y tu ôl i'r llenni na ddaeth bob amser i sylw'r cyhoedd, ond rwyf i o'r farn fod hynny wedi bod er budd Cymru, a'r lle hwn a Llywodraeth Cymru ar eu gorau. Felly, mae yna newyddion da i'w gael.
Os caf i droi yn fyr at adroddiad y Pwyllgor Cyllid, rwy'n cytuno â geiriau Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Byddem yn hoffi gweld mwy o dryloywder yn y modd y pennir dyraniadau cyllideb atodol. Fe ddaw hyn yn gynyddol bwysig gyda'r datganoli o bwerau treth sydd ar fin digwydd fis nesaf—proses ac nid digwyddiad, os goddefir hen ymadrodd o hanes y Cynulliad. Bydd yn bwysig iawn gyda'r pwerau treth newydd hynny, a datganoli pwerau treth incwm, fod y broses mor dryloyw â phosibl, a bod y Pwyllgor Cyllid o dan y Cadeirydd, Simon Thomas, â rhan lawn i'w chwarae yn hynny. Rwyf yn falch fod adroddiad y pwyllgor wedi annog Ysgrifennydd y Cabinet i ddal ati i archwilio pob ffordd o ddefnyddio'r arian sydd ar gael o fewn rheolau Trysorlys y DU.
Pethau rhyfedd yw cyllidebau atodol yn eu hanfod, ac felly y bydd hi byth mae'n debyg. Ond credaf fod yna awgrymiadau da yn yr adroddiad hwn y gellid eu hystyried ar gyfer cyllidebau atodol y dyfodol, ac rwy'n gwybod bod y Pwyllgor Cyllid yn edrych ymlaen at weithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet ar gyllidebau'r dyfodol er mwyn ceisio gwella'r strwythur a'r system o lunio cyllidebau.
Achos pryder yn y gyllideb hon ger ein bron yw rhywbeth sydd wedi cael ei bwysleisio yn y gorffennol, ac ar dudalen 16 yr adroddiad hwn. Mae'r diffygion ariannol y mae'r byrddau iechyd lleol ledled Cymru yn eu dwyn wedi bod yn destun pryder ers peth amser bellach, ac mae'n debyg y byddan nhw'n fater o bryder o hyd. Rydym ni, Geidwadwyr Cymru, yn pryderu y bydd y cyllid ychwanegol ar gyfer y GIG, er bod croeso iddo, os nad ydym yn ofalus, yn mynd tuag at gau'r bylchau ariannol ac nid o reidrwydd yn codi safon gofal iechyd fel yr hoffem ni ei weld. Nid pwynt pleidiol yn unig o'm rhan i yw hwn. Gwn fod Mike Hedges ei hunan wedi mynegi pryderon am allu'r GIG i amsugno arian heb iddo fod yn gwbl dryloyw bob amser lle mae'r holl arian hwnnw yn mynd. Felly, rwy'n gwneud y cafeat hwnnw, er ein bod yn croesawu'r gwariant ychwanegol ar y GIG. Felly, da o beth fyddai inni gael sicrwydd gan Ysgrifennydd y Cabinet y gwneir yn fawr o'r arian newydd hwn.
Beth bynnag, nodais ar y dechrau mai safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig ar y gyllideb hon yw, er ein bod yn croesawu'r arian ychwanegol heddiw, na fyddwn yn cefnogi'r gyllideb. Byddwn yn atal ein pleidlais, oherwydd yn ein barn ni, er mai cyllideb atodol yw hi, mae'n dilyn y brif gyllideb flaenorol nad oeddem ni yn ei chefnogi.
Rydw i hefyd yn gallu cadarnhau y bydd fy mhlaid i yn dilyn, wrth gwrs, ein patrwm cyson o ran y gyllideb yma ac yn ymatal ar y bleidlais fel rhan o'r cytundeb sydd rhyngom ni.
I can also confirm that my party will follow our consistent pattern in terms of this budget and will abstain on this vote as part of the agreement that we have.
Mae yna bethau i'w croesawu, wrth gwrs—yn benodol, fel yr oedd yr Ysgrifennydd Cabinet wedi sôn, y £30 miliwn ychwanegol ar gyfer addysg Gymraeg fel rhan o'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth. O'i natur, wrth gwrs, mae cyllideb atodol, fel yr oedd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei ddweud, yn dueddol o fod yn dechnegol weinyddol. Er gwaethaf hynny, wrth gwrs, byddwn i'n ategu'n sicr prif fyrdwn y neges a glywsom ni gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid: yr angen, a dweud y gwir, inni ddeall yn well y stori tu ôl i'r ffigurau. Hynny yw, mae ffigurau, wrth gwrs, yn greiddiol bwysig i unrhyw gyllideb, ond mae geiriau hefyd, y naratif, yn hynod allweddol hefyd i ni ddeall y broses o ddod at y penderfyniadau ynglŷn â'r dyraniadau a'r trosglwyddiadau ac yn y blaen.
Yn benodol, wrth gwrs, mae hwn yn codi o ran sut y mae egwyddorion ac amcanion Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol wedi cael eu gweithredu. Mae'n rhywbeth yr oedd adroddiad y pwyllgor yn cyfeirio ato fe yn benodol, fe ddaeth lan yn nhystiolaeth yr Ysgrifennydd Cabinet, ac mi oedd e'n gallu rhoi rhai enghreifftiau lle yr oedd yr egwyddorion wedi cael eu gweithredu. Ond rydw i yn rhyw feddwl bod angen dynesiad sydd yn fwy systemataidd, hynny yw, rhywbeth ar hyd y llinellau lle byddai efallai yn y memorandwm esboniadol neu mewn adroddiad cyfatebol—bod yna ddadansoddiad ynglŷn â sut mae'r Llywodraeth wedi mynd ati i weithredu'r egwyddorion wrth ddod i'w hargymhellion o ran y gyllideb.
Jest ar gwpwl o bethau penodol—. Roedd Simon Thomas wedi cyfeirio at y trafodiadau ariannol. Rwy'n deall bod yna gyfyngiadau ynglŷn â sut y mae modd defnyddio nhw, wrth gwrs, ond pan fo yna gyfyngiadau, wrth gwrs, mae'n rhaid wedyn bod yn greadigol. Rydw i'n sylwi yn yr Alban, er enghraifft, fod Llywodraeth yr Alban wedi defnyddio trafodiadau ariannol ar gyfer benthyciadau i fusnesau bychain, er enghraifft, ar gyfer ariannu buddsoddiadau o ran carbon isel, y diwydiant carbon isel. Nawr, maen nhw wedi cyhoeddi'r bwriad i greu banc buddsoddi cenedlaethol i'r Alban gyda chyfalaf o £2 biliwn—£2 biliwn—felly tipyn yn fwy o ran sgôp na'r banc datblygu sydd gyda ni ar hyn o bryd, a thrafodiadau ariannol maen nhw'n mynd i'w defnyddio er mwyn cyrraedd y nod uchelgeisiol hwnnw. Felly tybed a oes yna sgôp i'r Llywodraeth gael trafodaeth gydag arweinwyr y banc datblygu i weld a ydym ni'n gallu efelychu'r Alban yn hynny o beth.
Cyfeiriais at yr arian ychwanegol ar gyfer addysg Gymraeg—mae hwnnw i'w groesawu. Mae'r ychydig o arian hefyd ar gyfer prosiect datblygu gyda'r Mudiad Ysgolion Meithrin hefyd i'w groesawu. Jest cwestiwn technegol—os nad yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu ateb nawr, gall ysgrifennu ataf i—mae yna drosglwyddiad yn y cynnig o £2.3 miliwn, o Gymraeg mewn addysg i hyrwyddo'r Gymraeg. Mae yna gyllideb eisoes yn bodoli wrth gwrs, drwy'r cytundeb rhyngom ni, ond mae yna £300 miliwn ar gyfer prosiectau eraill sydd yn ymwneud â hyrwyddo'r Gymraeg. Rydym ni'n sôn am arian ychwanegol ar ben y £2 filiwn ar gyfer hyrwyddo'r Gymraeg a wnaethom ni negodi fel rhan o'r cytundeb, rydw i'n cymryd. Byddwn i'n ddiolchgar pe bai'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu cadarnhau hynny i ni.
Un peth negyddol rydw i'n becso ychydig bach amdano yn y gyllideb ydy dau drosglwyddiad: o'r gronfa wyddoniaeth neu o'r llinell gwariant gwyddoniaeth i eiddo yn gyffredinol, ac £1.7 miliwn yn cael ei drosglwyddo o arloesedd i wybodaeth i fusnes yn gyffredinol. Mae hynny ar adeg, wrth gwrs, lle mae'r Llywodraeth yn y gyllideb nesaf yn mynd i dorri'r arian sydd ar gael ar gyfer arloesedd o 78 y cant. Rwy'n poeni i weld rhagor o arian yn cael ei drosglwyddo o'r cronfeydd ar gyfer gwyddoniaeth ac arloesedd pan, a dweud y gwir, ddylem ni fod—ar adeg Brexit ar y gorwel ac yn y blaen, oni ddylem ni fod yn buddsoddi yn fwy yn ein sylfaen gwyddonol ac arloesol?
There are things to be welcomed, of course—specifically, as the Cabinet Secretary mentioned, the £30 million in additional funding for Welsh-medium education as part of the agreement between Plaid Cymru and the Government. By its very nature, a supplementary budget, as the Cabinet Secretary said, tends to be technical and administrative. Despite that, I would echo the main thrust of the message that we heard from the Chair of the Finance Committee: the need, to tell you the truth, for us to understand better the story behind the figures. That is, figures are vital, of course, to any budget, but words, the narrative, are vital as well for us to understand the process of making decisions about transfers and allocations and so forth.
Specifically, of course, this arises in terms of how the principles and objectives of the well-being of future generations Act have been implemented. That’s something that the committee’s report did refer to specifically, and it came up, of course, in evidence from the Cabinet Secretary, and he was able to give some examples of where the principles had been implemented. But I do think that we need an approach that’s more systematic, something along the lines of where, perhaps in the explanatory memorandum or in a corresponding report—that there is an analysis of how the Government has implemented the principles in coming to its recommendations on the budget.
Just on a couple of specific points—. Simon Thomas referred to the financial transactions. I do understand that there are restrictions about how you can use those, but, when there are restrictions, you then have to be creative, and I do notice that, in Scotland, the Scottish Government has used financial transactions for loans to small businesses, for example, and to fund investment in terms of low-carbon industries. Now, they have announced an intention to create a national investment bank for Scotland, with capital of £2 billion—£2 billion—so, rather more in terms of scope than the development bank that we have, and financial transactions are what they’re going to use in order to reach that ambitious aim. So, I wonder whether there is scope for the Government to have a discussion with the leaders of the development bank to see whether we can emulate Scotland in that sense.
I referred to the additional funding for Welsh-medium education, and that’s to be welcomed. There is some money also for a development project with Mudiad Ysgolion Meithrin, which is also to be welcomed. Just a technical question—if the Cabinet Secretary can't answer it now, perhaps he could write to me—there is a transfer in the motion of £2.3 million from Welsh in education to the promotion of the Welsh language. There is already an existing budget, of course, through the agreement between us, but there’s £300 million for other projects related to promoting Welsh. We’re talking about additional funds in addition to the £2 million for promotion of the Welsh language that we negotiated as part of the agreement, I assume. I would be grateful if the Cabinet Secretary could confirm that to us.
One negative thing that I’m concerned about in your budget is two transfers: from the science fund or the expenditure line for science to property in general, and £1.7 million being transferred from innovation to information for business in general. That’s at a time when the Government in the next budget is going to cut the funding available for innovation by 78 per cent. I’m concerned to see more funding being transferred from the science and innovation funds when, in truth, we should—with Brexit on the horizon, and so on, shouldn't we be investing more in our science base and our innovation base?
By this stage in the financial cycle, I feel that the Cabinet Secretary is a bit like the man who follows the Lord Mayor's show with a shovel to tidy up the streets after the main event. So, although we voted against the main budget, like Nick Ramsay I can say on behalf of my party that we will not be voting against this supplementary budget. Although it does make some substantive changes, a lot of it is just tidying up.
We certainly support the additional £30 million for Welsh-medium education to provide a capital funding stream for the Cabinet Secretary for Education in future years, which is an essential part of realising the Government's objective of having a million Welsh speakers by 2050. I certainly support everything that the Chairman of the Finance Committee said also, and, indeed, Adam Price, in relation to understanding the methodology by which changes in priorities have taken place, even though they are at the edges of the budgets concerned, in relation to the broadly stated objectives of the Government in documents like 'Prosperity for All'.
I'd like to commend the Cabinet Secretary also for the evidence that he gave to the committee in this respect and his obvious willingness to work with the committee in that respect. Certainly, the main thing that came out of the consideration of the budget in committee for me was the evidence that we received in relation to the overspends in the national health service and the local health boards. This is clearly an endemic problem, and I had sympathy with the Cabinet Secretary at the time with the difficulties that it causes him when we have these unplanned deficits, which, therefore, constrain the Government in other areas as well. Given the importance of health to the public at large, and the scale of health spending as a proportion of the Welsh Government's budget, any significant overspend by local health boards is bound, therefore, to have repercussive effects on other parts of the budget.
Sadly, things do seem to be getting worse rather than better, because, in paragraphs 25 and 26 of the committee's report, as we say:
'The aggregate position for all Local Health Boards for the three-year period to 2016-17 was a net overspend of £253 million',
and, for the period to December 2017, the defict was £135 million, with
'an estimate for the full year...of over £170 million',
which compares with an actual deficit for the previous year of only £147.8 million. So, this is clearly something that needs to be dealt with on a longer term basis than merely in a supplementary budget, so I hope that there will be some recognition of this in the next full budget next year—clearly, it can't be dealt with in this supplementary budget.
So, with that, I'm at my three-minute limit, Deputy Presiding Officer, and I will show an example that others may not have done to keep to the suggestion that you made. So, we will, therefore, be abstaining on this vote.
Erbyn y cam hwn yn y cylch ariannol, teimlaf fod Ysgrifennydd y Cabinet yn debyg i'r dyn sydd yn dilyn sioe yr Arglwydd Faer gyda rhaw er mwyn tacluso'r strydoedd ar ôl y prif ddigwyddiad. Felly, er inni bleidleisio yn erbyn y brif gyllideb, fel Nick Ramsay gallaf ddweud ar ran fy mhlaid i na fyddwn yn pleidleisio yn erbyn y gyllideb atodol hon. Er ei bod yn gwneud rhai newidiadau sylweddol, tacluso'n unig yw llawer ohoni.
Rydym yn sicr yn cefnogi'r £30 miliwn ychwanegol ar gyfer addysg cyfrwng Cymraeg i ddarparu ffrwd cyllid cyfalaf i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i'r blynyddoedd sydd i ddod, sef rhan hanfodol o wireddu amcan y Llywodraeth o gael miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Rwy'n sicr yn cefnogi popeth a dywedodd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid hefyd, ac, yn wir, Adam Price, o ran deall y fethodoleg o ran y newidiadau i flaenoriaethau, er eu bod ar ymylon y cyllidebau dan sylw, mewn perthynas â'r amcanion a nodwyd yn gyffredinol gan y Llywodraeth mewn dogfennau fel 'Ffyniant i Bawb'.
Hoffwn ganmol Ysgrifennydd y Cabinet hefyd am y dystiolaeth a roddodd i'r pwyllgor yn y cyswllt hwn a'i barodrwydd amlwg i weithio gyda'r pwyllgor yn hynny o beth. Yn sicr, y prif beth a ddaeth yn sgil ystyried y gyllideb yn y pwyllgor yn fy marn i oedd y dystiolaeth a gawsom am y gorwariant yn y gwasanaeth iechyd gwladol a'r byrddau iechyd lleol. Mae hon yn amlwg yn broblem gynhenid, a roeddwn yn cydymdeimlo ag Ysgrifennydd y Cabinet ar y pryd a'r anawsterau y mae hynny'n ei achosi iddo pan fyddwn yn gweld y diffygion ariannol annisgwyl hyn, sydd, gan hynny, yn cyfyngu ar y Llywodraeth mewn meysydd eraill hefyd. O ystyried pwysigrwydd iechyd yng ngolwg y cyhoedd, a maint y gwariant ar iechyd fel cyfran o gyllideb Llywodraeth Cymru, bydd gan unrhyw orwariant sylweddol gan awdurdodau iechyd lleol o reidrwydd sgil-effeithiau ar rannau eraill o'r gyllideb.
Yn anffodus, mae'n ymddangos mai gwaethygu y mae pethau yn hytrach na gwella, oherwydd, ym mharagraffau 25 a 26 o adroddiad y pwyllgor, fel y dywedwn ni:
'Roedd y sefyllfa gyfanredol ar gyfer yr holl Fyrddau Iechyd Lleol am y cyfnod o dair blynedd hyd at 2016-17 yn orwariant net o £253 miliwn',
ac, ar gyfer y cyfnod hyd at fis Rhagfyr 2017, y diffyg oedd £135 miliwn, gydag
'amcangyfrif ar gyfer blwyddyn lawn 2017-18 dros £170 miliwn’,
sy'n cymharu â diffyg gwirioneddol ar gyfer y flwyddyn flaenorol o ddim ond £147.8 miliwn. Felly, mae hyn yn amlwg yn rhywbeth y mae angen ymdrin ag ef ar sail mwy hirdymor na dim ond mewn cyllideb atodol, ac rwy'n gobeithio y bydd yna rywfaint o gydnabyddiaeth o hyn yn y gyllideb lawn nesaf y flwyddyn nesaf—yn amlwg, ni ellir ymdrin â hynny yn y gyllideb atodol hon.
Gan hynny, mae fy nhair munud wedi dod i ben, Dirprwy Lywydd, a byddaf yn dangos esiampl nad yw eraill wedi ei gwneud efallai wrth imi gadw at eich awgrym. Felly, byddwn ni'n ymatal ar y bleidlais hon.
Thank you. I'm not issuing gold stars today, so sorry about that. Mike Hedges.
Diolch. 'Does gen i'r un seren aur i'w rhoi i neb heddiw, felly mae'n ddrwg gennyf am hynny. Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I speak in support of the second supplementary budget and the Finance Committee's report. I agree entirely with the Finance Committee's recommendations, and would welcome more detail around how significant new allocations within the supplementary budget have been prioritised. I would, however, go further and ask: what are the projected outcomes of this expenditure? Because we talk a lot about the money going in, but we don't often talk very much about what we're actually going to achieve by it.
We are agreeing to see additional money for health—£146 million revenue, £41 million capital. I think we've reached the stage where additional money for health in the annual supplementary budget is just something we've come to expect. The deficits were just gone through by Neil Hamilton, so I will not go through them. I'll just go to Betsi Cadwaladr, £75.9 million predicted deficit, and Hywel Dda, £88.3 million predicted deficit. I ask this question: are they underfunded? is that where the problem is? Are they badly managed? Or is the health board structure fundamentally wrong? Or is it a combination of all three? Unless the Cabinet Secretary can give me another reason, I can see nothing outside those three to be a reason why they're having those problems, and they're fairly substantial problems.
I agree with the Finance Committee when it acknowledges the constraints of financial transactions funding, and I agree that we urge the Cabinet Secretary to continue to explore all avenues to utilise the available funding, and I think the Cabinet Secretary is committed to doing that.
Can I quote a Westminster document? In 2012-13, the UK Government introduced an additional type of capital funding in order to boost investment, the so-called financial transactions capital. Financial transactions capital transactions do not strictly add to capital expenditure per se, as they are not regarded by Her Majesty's Treasury as spending transactions. The distinguishing feature of financial transactions capital is that the funds can only be deployed by the public sector as a loan to, or equity investment in, a private sector entity. 'Private sector' is defined by Office for National Statistics classification guidance and is determined by where control lies, rather than by ownership or whether or not the entity is publicly financed.
Transactions capital cannot be used for building new schools, cannot be used for building new hospitals and, under the current ONS classification, cannot be given to housing associations for building houses. This is a self-imposed Treasury rule that allows expenditure, but not to add it to the total capital expenditure of the Government. It makes no sense whatsoever that it's treated as a loan, but it does constrain the ability of the Welsh Government and us as an Assembly to spend money on the things that we want to do.
Finally, on student loans, the committee noted the increase in non-cash revenue relating to the student resource accounting and budgeting charge in relation to student loans rose by £300 million in this supplementary budget. Can I give a prediction? Another £300 million next year. While this additional non-cash allocation is provided by Her Majesty's Treasury to cover student loan debt and is not money that we could actually spend on anything else, I would hope everyone would share my concern that the percentage of the student loan book that is anticipated not to be paid back, and hence written off, is increasing annually. This is a problem that will not go away. Tuition fees were a huge mistake, but increasing them to £9,000 was a disaster.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siarad o blaid yr ail gyllideb atodol ac adroddiad y Pwyllgor Cyllid. Cytunaf yn llwyr ag argymhellion y Pwyllgor Cyllid, a byddwn yn croesawu mwy o fanylion am sut y mae dyraniadau arwyddocaol newydd wedi cael eu blaenoriaethu. Byddwn, er hynny, yn mynd ymhellach ac yn gofyn: beth fydd canlyniadau amcanol y gwariant hwn? Oherwydd rydym yn sôn llawer am yr arian yn mynd i mewn, ond nid ydym yn sôn llawer iawn am yr hyn yr ydym mewn gwirionedd yn mynd i'w gyflawni o'i herwydd.
Rydym yn cytuno y dylid cael arian ychwanegol ar gyfer iechyd—£146 miliwn mewn refeniw, £41 miliwn o arian cyfalaf. Rwy'n credu ein bod ni wedi cyrraedd y cam lle mae arian ychwanegol ar gyfer iechyd yn y gyllideb atodol flynyddol yn rhywbeth y gallwn ei ddisgwyl. Mae Neil Hamilton newydd fynd â ni drwy'r diffygion, felly nid wyf i am fynd dros hynny eto. Rwy'n troi at Betsi Cadwaladr, diffyg a ragwelwyd o £75.9 miliwn, a Hywel Dda, diffyg a ragwelwyd o £88.3 miliwn. Gofynnaf y cwestiwn hwn: a ydyn nhw'n cael eu tangyllido? Ai dyna'r broblem? A ydyn nhw'n cael eu rheoli'n wael? Neu a oes rhywbeth o'i le ar y strwythur bwrdd iechyd yn ei hanfod? Neu ai cyfuniad o'r tri pheth sydd yma? Os na all Ysgrifennydd y Cabinet roi rheswm arall i mi, ni allaf weld dim byd y tu hwnt i'r tri rheswm hyn am y problemau hynny, a phroblemau gweddol fawr ydyn nhw.
Rwy'n cytuno â'r Pwyllgor Cyllid pan mae'n cydnabod y cyfyngiadau o ran cyllid trafodiadau ariannol, a chytunaf ein bod yn annog Ysgrifennydd y Cabinet i barhau i archwilio pob ffordd o ddefnyddio'r arian sydd ar gael, a chredaf fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymrwymo i wneud hynny.
A gaf i ddyfynnu dogfen o Westminster? Yn 2012-13, cyflwynodd Llywodraeth y DU ddull ychwanegol o gyllido cyfalaf er mwyn rhoi hwb i fuddsoddi, sef y cyfalaf trafodiadau ariannol fel y'i gelwir. Nid yw cyfalaf trafodiadau ariannol yn ychwanegu gwariant cyfalaf fel y cyfryw, ac nid yw Trysorlys ei Mawrhydi yn eu hystyried yn drafodiadau gwariant. Y nodwedd sy'n gwahaniaethu cyfalaf trafodiadau ariannol yw na all y cronfeydd ond cael eu defnyddio gan y sector cyhoeddus yn fenthyciad i, neu'n fuddsoddiad ecwiti mewn, endid sector preifat. Caiff 'sector preifat' ei ddiffinio gan ganllawiau dosbarthu'r Swyddfa Ystadegau Gwladol a chaiff ei bennu gan bwy sy'n rheoli, yn hytrach na pherchnogaeth neu a yw'r endid yn derbyn arian cyhoeddus neu beidio.
Ni all cyfalaf trafodiadau gael eu defnyddio i adeiladu ysgolion newydd, ni ellir eu defnyddio ar gyfer adeiladu ysbytai newydd ac, o dan ddosbarthiad cyfredol y Swyddfa Ystadegau Gwladol, ni ellir ei roi i gymdeithasau tai i adeiladu tai. Mae hon yn rheol a osodwyd gan y Trysorlys ei hun sy'n caniatáu gwariant, ond nid ychwanegu at gyfanswm gwariant cyfalaf y Llywodraeth. Nid yw ei drin fel benthyciad yn gwneud synnwyr o gwbl ond mae'n cyfyngu ar allu Llywodraeth Cymru a ninnau fel Cynulliad i wario arian ar y pethau a ddymunwn.
Yn olaf, ar fenthyciadau i fyfyrwyr, nododd y pwyllgor fod y cynnydd mewn refeniw nad yw'n arian parod sy'n ymwneud â chyfrifyddu adnoddau myfyriwr a chyllidebu ffioedd o ran benthyciadau i fyfyrwyr wedi cynyddu oddeutu £300 miliwn yn y gyllideb atodol. A gaf i ddarogan? Bydd £300 miliwn arall y flwyddyn nesaf. Mae'r dyraniad ychwanegol hwn nad yw'n arian parod gan Drysorlys ei Mawrhydi yno i dalu dyled benthyciadau myfyrwyr ac nid yw'n arian y gellid ei wario mewn gwirionedd ar unrhyw beth arall. Felly byddwn yn gobeithio bod pawb yn rhannu fy mhryder y bydd y canran o'r benthyciad i fyfyriwr y rhagwelir na chaiff ei dalu'n ei ôl, ac a gaiff ei ddileu, yn cynyddu bob blwyddyn. Mae hon yn broblem na fydd yn diflannu. Camgymeriad enfawr oedd ffioedd dysgu, ond trychineb oedd eu codi i £9,000.
Thank you. Jane Hutt.
Diolch. Jane Hutt.
In your second supplementary budget, Cabinet Secretary, you were able to release some funding as a result of your careful preparation for the Chancellor's 2017 November budget and other fiscal factors, and I'm particularly interested in positive outcomes for education and housing in relation to Welsh Government priorities. Can you clarify what you were able to achieve via capital and/or revenue to support these priorities?
Can I take the opportunity, Dirprwy Lywydd, to comment on the challenging context of the second supplementary budget, which I fully support and, indeed, fully support the Finance Committee's report as well? I note that the Institute for Fiscal Studies has acknowledged the overall UK deficit budget has been eliminated. Due you agree that this is by no means an achievement, as George Osborne has declared, when the impact of balancing the budget has fallen most severely on women and low-income groups? And do you agree with economist Ann Pettifor that this so-called achievement has decimated our public services, and under George Osborne's watch total managed expenditure was cut by £14 billion in real terms, and public sector investment went from £60 billion in 2010 to £35 billion in 2016? This is the context in which you have had to work, and do you agree that the UK Government needs to acknowledge the real needs of our public services and health, education and housing and change track after nine years of austerity?
Yn eich ail gyllideb atodol, Ysgrifennydd y Cabinet, roeddech chi'n gallu rhyddhau rhywfaint o arian o ganlyniad i'ch gwaith paratoi gofalus ar gyfer cyllideb mis Tachwedd 2017 y Canghellor a ffactorau cyllidol eraill. Mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn canlyniadau cadarnhaol i addysg a thai mewn perthynas â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru. A wnewch chi egluro'r hyn yr oeddech yn gallu ei gyflawni drwy gyfalaf a/neu refeniw i gefnogi'r blaenoriaethau hyn?
A gaf i achub ar y cyfle, Dirprwy Lywydd, i roi sylwadau ar gyd-destun heriol yr ail gyllideb atodol, yr wyf yn ei llwyr gefnogi ac, yn wir, yn llwyr gefnogi adroddiad y Pwyllgor Cyllid hefyd? Nodaf fod y Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi cydnabod bod y diffyg cyffredinol yng nghyllideb y DU wedi ei ddileu. A gytunwch chi nad yw hynny'n gamp, fel y datganodd George Osborne, pan fo effaith mantoli'r gyllideb wedi bod yn bennaf ar fenywod a grwpiau incwm isel? Ac a ydych chi'n cytuno â'r economegydd Ann Pettifor fod y cyflawniad hwn, fel y'i gelwir, yn dinistrio ein gwasanaethau cyhoeddus, ac o dan oruchwyliaeth George Osborne torrwyd £14 biliwn ar gyfanswm y gwariant a reolir mewn termau real, ac aeth buddsoddiad y sector cyhoeddus o £60 biliwn yn 2010 i £35 biliwn yn 2016? Dyma'r cyd-destun y bu'n rhaid i chi weithio oddi mewn iddo, ac a ydych yn cytuno bod angen i Lywodraeth y DU gydnabod anghenion gwirioneddol ein gwasanaethau cyhoeddus ac iechyd, addysg a thai, a newid trywydd ar ôl naw mlynedd o galedi?
Thank you very much. I now call the Cabinet Secretary for Finance to reply to the debate—Mark Drakeford.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n galw nawr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid i ymateb i'r ddadl—Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i Simon Thomas am beth ddywedodd e? Rydw i'n edrych ymlaen i ystyried y casgliadau yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid. Rydw i'n siŵr fod pethau yna i ni eu dysgu, ac rydw i'n edrych ymlaen i ymateb i'r adroddiad.
Fe glywais i beth ddywedodd Cadeirydd y pwyllgor am gyfalaf, a financial transaction capital, yn enwedig. Rŷm ni yn trio gweithio yn greadigol i ddefnyddio yr arian sydd wedi dod atom ni yn y ffordd yna. Rydw i'n gallu dweud wrth Adam Price ein bod ni yn gweithio gyda Gweinidogion yn yr Alban. Cwrddais i gyda Derek Mackay cyn y Nadolig jest i rannu syniadau. Maen nhw'n wynebu yr un problemau â ni wrth drial defnyddio'r arian sy'n dod yn y ffordd yna, fel esboniodd Mike Hedges pan oedd e'n rhoi mas i ni gyd y rheoliadau sy'n dod gyda'r cyfalaf yn y ffordd yna.
Thank you, Deputy Presiding Officer. May I thank Simon Thomas for his contribution? I look forward to considering the conclusions in the Finance Committee report. I'm sure that there are things there that we can learn from, and I look forward to responding to that report.
I heard the comments of the committee Chair on financial transaction capital and capital more generally. We are trying to work creatively to use the funds provided to us through that avenue. I can tell Adam Price that we are working with Ministers in Scotland. I met with Derek Mackay before Christmas just to share ideas. They are facing the same problems as us in trying to use the funds approved through that method, as Mike Hedges explained when he was setting out the regulations applicable to that capital.
I'm very happy, of course, to write to Adam Price on the specific points that he raised.FootnoteLink I believe I'm right in saying that the changes within the education MEG are designed to support the agreement that we've reached with Plaid Cymru, and that's why you see money moving around. It's as a result of our agreement to make sure that we can deliver it, rather than anything else.
On some of the other points that Adam raised, I think we will find—but I will check the detail—that those changes are as a result of us being able to bring forward some European funding. So, it's not a reduction in spend, it's just using other money while we're able to for those purposes so that we can release money then to do other things as well.
Byddaf yn hapus iawn, wrth gwrs, i ysgrifennu at Adam Price ar y pwyntiau penodol a gododd ef.FootnoteLink Credaf fy mod yn iawn i ddweud bod y newidiadau o fewn y prif grŵp gwariant addysg wedi eu cynllunio i gefnogi'r cytundeb yr ydym wedi dod iddo gyda Phlaid Cymru, a dyna pam yr ydych yn gweld arian yn cael ei symud o gwmpas. Mae hynny o ganlyniad i'n cytundeb i wneud yn siŵr y gallwn gyflawni hynny, yn hytrach nag unrhyw beth arall.
Ar rai o'r pwyntiau eraill a godwyd gan Adam, credaf y byddwn yn canfod—ond byddaf yn gwirio'r manylion—fod y newidiadau hynny yn sgil ein gallu i gyflwyno rhywfaint o gyllid Ewropeaidd. Felly, nid gostyngiad mewn gwariant yw hyn, ond defnyddio arian arall, tra y gallwn ni, at y dibenion hynny fel y gallwn ryddhau arian i wneud pethau eraill hefyd.
Just before he moves on to other matters and we still have financial transaction capital in our minds, the Finance Committee hopes to do a little bit of extra work around this about the funding mechanism behind this. Is he able to share with us any more information he has from the Treasury around the expectation of paying this back, and at what rate or percentage he's expected to pay it back? There's obviously some risk involved in some of the projects that he's mentioned so far and I think some of the projects mentioned in Scotland as well also have risk built into them.
Cyn iddo symud ymlaen at faterion eraill a thra bod cyfalaf trafodiadau ariannol ar ein meddyliau ni o hyd, mae'r Pwyllgor Cyllid yn gobeithio gwneud ychydig o waith ychwanegol ar hyn o ran y mecanwaith ariannu tu ôl i hyn. A yw'n gallu rhannu mwy o wybodaeth a gafodd gan y Trysorlys gyda ni am y disgwyliad o dalu hwn yn ôl, ac ar ba gyfradd neu ganran y disgwylir ei fod yn ei ad-dalu? Mae'n amlwg fod rhywfaint o risg ynglŷn â rhai o'r prosiectau y mae ef wedi cyfeirio atyn nhw hyd yma a chredaf fod risg gyda rhai o'r prosiectau y soniwyd amdanynt yn yr Alban hefyd.
Yes, they do, Dirprwy Lywydd, exactly that. I did set out in my letter to Mike Hedges, which I've placed in the library, the rules that surround financial transaction capital, including the fact that 80 per cent of it has to be paid back, not the full amount. That is a bit of a recognition by the UK Government that there is a risk involved and that not all FT capital will be repaid. There are varying interest rates that you can use depending on the risk involved in the use of the money and so on. I hope that any Member who is interested in some of the more arcane detail of financial transaction capital will take a chance to look at the letter that Mike Hedges caused me to write. [Interruption.] I was pleased to write it.
In reply to Nick Ramsay, he is right to say that we are beginning to see the first fruits of the fiscal framework, and I'm happy to acknowledge that that was joint work that we did together there. Neil Hamilton referred to the second supplementary budget as sweeping up after the horse has passed by, but people who do that serve a useful social purpose so I take his remark to be an endorsement of the work we do in bringing this budget in front of the Assembly.
A number of Members have referred to the NHS. I'll never make an apology on behalf of a Labour-led Government for investing in the health service and making sure that, in those parts of Wales where the struggle is greatest to live within the available means, the consequence of the struggle is not felt in the lives of patients who rely on that service. That's why we've worked so hard to find the extra money that is necessary for it and why my colleague Vaughan Gething works so hard to try to make sure that we get the very best value for the investment that we make.
Jane Hutt asked for some further details in relation to housing and education investments, and Mike Hedges referred to some of the same matters. In housing in particular, it's my top priority in relation to capital to support the determination of this Assembly Government to provide 20,000 affordable houses during the lifetime of this Assembly. Housing is such a fundamental building block in the lives of our fellow citizens, and we're determined to find the money to invest in that. Nearly £50 million moves in this supplementary budget to support that. In education, as you have heard, there are a range of different investments in the supplementary budget, but £30 million to invest in capital, in Welsh-medium education, will allow the Cabinet Secretary for Education to draw forward investments into this financial year and then to create a stream of investment in Welsh-medium education in the future. She has ambitious plans to make sure that we are able to create the next generation of Welsh speakers, to which we are committed around this Assembly Chamber, and that investment is there to do exactly that.
Let me end, Dirprwy Lywydd, by just echoing what Jane Hutt said in her final contribution: the spectre that hangs over the whole of this supplementary budget, as it does over everything we do, is the age of austerity. Why we should be expected to stand up and cheer after eight years of austerity because the Tories are finally able to say that they have reached some point of surplus in the budget—. They've done it because of the way that they have slashed and burned their way through public services. Had this Assembly had available to it the growth in budgets that every other Government since 1945 has provided—in other words that the investment in public services simply reflected the growth in the economy as a whole—we would have £4.5 billion more to invest in our vital public services than was available to us in our budget that we set before Christmas. That is such a telling figure: £4.5 billion that we do not have for our health service, for our social services, to invest in our education services and everything else that we need to do. Jane Hutt was absolutely right to point to the fact that, underneath all the detail we've discussed this afternoon, that basic fact remains. There is so much more we could do had we had a fair sense of investment in the services on which we all rely.
Bydd, Dirprwy Lywydd, yn union felly. Nodais yn fy llythyr i Mike Hedges, yr wyf wedi ei roi yn y llyfrgell, y rheolau sy'n gysylltiedig â chyfalaf trafodiadau ariannol, gan gynnwys y ffaith bod yn rhaid i 80 y cant ohono gael ei dalu'n ôl, nid y swm llawn. Dyna ychydig o gydnabyddiaeth gan Lywodraeth y DU y ceir risg ac na chaiff holl gyfalaf trafodiadau ariannol ei ad-dalu. Ceir cyfraddau llog amrywiol y gallwch eu defnyddio yn dibynnu ar y risg sy'n ymwneud â defnyddio'r arian ac yn y blaen. Gobeithio y bydd unrhyw Aelod sydd â diddordeb yn rhai o'r manylion astrus ynglŷn a chyfalaf trafodiadau ariannol yn cael cyfle i edrych ar y llythyr yr achosodd Mike Hedges i mi ei ysgrifennu. [Torri ar draws.] Roeddwn yn falch o'i ysgrifennu.
Wrth ateb Nick Ramsay, mae ef yn iawn i ddweud ein bod yn dechrau gweld blaenffrwyth y fframwaith cyllid, ac rwy'n hapus i gydnabod mai gwaith ar y cyd oedd hwnnw. Cyfeiriodd Neil Hamilton at yr ail gyllideb atodol fel carthu ar ôl y ceffyl, ond mae'r bobl sydd yn gwneud peth felly o fudd i gymdeithas a chan hynny rwy'n derbyn ei sylw yn gymeradwyaeth o'r gwaith a wnawn wrth gyflwyno'r gyllideb hon gerbron y Cynulliad.
Mae nifer o'r Aelodau wedi cyfeirio at y GIG. Ni wnaf i byth ymddiheuro ar ran Llywodraeth Lafur am fuddsoddi yn y gwasanaeth iechyd a gwneud yn siŵr, yn y rhannau hynny o Gymru lle mae'r frwydr galetaf i fyw o fewn y gyllideb sydd ar gael, nad yw canlyniadau'r frwydr yn cael eu teimlo ym mywydau'r cleifion sy'n dibynnu ar y gwasanaeth hwnnw. Dyna pam yr ydym wedi gweithio mor galed i ddod o hyd i'r arian ychwanegol hwnnw sy'n angenrheidiol a pham mae fy nghydweithiwr Vaughan Gething yn gweithio mor galed i geisio gwneud yn siŵr ein bod yn cael y gwerth gorau un am y buddsoddiad a wnawn.
Gofynnodd Jane Hutt i mi am ragor o fanylion o ran buddsoddiadau tai ac addysg ac roedd Mike Hedges yn cyfeirio at rai o'r un materion. Ynglŷn â thai yn arbennig, fy mhrif flaenoriaeth i o ran cyfalaf yw cefnogi penderfyniad Llywodraeth y Cynulliad hwn i ddarparu 20,000 o dai fforddiadwy yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Mae tai yn un o brif gonglfeini bywydau ein cyd-ddinasyddion, ac rydym yn benderfynol o ddod o hyd i'r arian i fuddsoddi yn hynny. Mae bron £50 miliwn yn symud yn y gyllideb atodol i gefnogi hynny. O ran addysg, fel y clywsoch, ceir amrywiaeth o wahanol fuddsoddiadau yn y gyllideb atodol, ond bydd £30 miliwn i'w fuddsoddi mewn cyfalaf, mewn addysg cyfrwng Cymraeg, yn caniatáu i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ddwyn buddsoddiadau ymlaen i'r flwyddyn ariannol hon ac yna i greu llif o fuddsoddiad mewn addysg cyfrwng Cymraeg i'r dyfodol. Mae ganddi hi gynlluniau uchelgeisiol i wneud yn siŵr ein bod yn gallu llunio'r genhedlaeth nesaf o siaradwyr Cymraeg, yr ydym wedi ymrwymo i hynny ledled y Siambr hon, ac mae'r buddsoddiad hwnnw i'w gael yno i wneud hynny.
Gadewch i mi orffen, Dirprwy Lywydd, drwy adleisio'r hyn a ddywedodd Jane Hutt yn ei chyfraniad olaf: y bwgan sydd yn gwmwl dros yr holl gyllideb atodol hon, fel y mae dros bopeth a wnawn, yw'r oes o galedi. Pam ddylid disgwyl i ni godi ar ein traed a churo dwylo ar ôl wyth mlynedd o galedi oherwydd bod y Torïaid yn gallu dweud o'r diwedd eu bod wedi cyrraedd rhyw nod o arian dros ben yn y gyllideb—. Fe wnaethon nhw hynny drwy'r ffordd y maen nhw wedi torri a llosgi eu ffordd drwy'r gwasanaethau cyhoeddus. Pe bai'r twf mewn cyllidebau, a gafodd pob Llywodraeth arall ers 1945, wedi bod ar gael i'r Cynulliad hwn—mewn geiriau eraill fod y buddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus yn adlewyrchu yn syml y twf yn yr economi yn ei chyfanrwydd—byddai gennym ni £4.5 biliwn yn fwy i fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus hanfodol na'r hyn oedd ar gael i ni yn y gyllideb a bennwyd gennym cyn y Nadolig. Mae hwnnw'n ffigwr arwyddocaol dros ben: £4.5 biliwn nad yw ar gael ar gyfer ein gwasanaeth iechyd, ein gwasanaethau cymdeithasol, i fuddsoddi yn ein gwasanaethau addysg a phopeth arall y mae angen inni ei wneud. Roedd Jane Hutt yn gwbl gywir i dynnu sylw at y ffaith, o dan yr holl fanylion yr ydym wedi eu trafod y prynhawn yma, fod y ffaith sylfaenol honno yn aros. Mae llawer mwy y gallem ni ei wneud pe byddem wedi cael buddsoddiad teg yn y gwasanaethau yr ydym ni oll yn dibynnu arnyn nhw.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw cytuno â’r cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, rydym yn gohirio'r pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth.
Item 8 on the agenda this afternoon is a debate on the Estyn annual report, and I call on the Cabinet Secretary for Education to move the motion—Kirsty Williams.
Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad blynyddol Estyn, a galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg i gynnig y cynnig—Kirsty Williams.
Cynnig NDM6675 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad blynyddol Prif Arolygydd Ei Mawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru ar gyfer 2016-17.
Motion NDM6675 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the annual report for 2016-17 of Her Majesty’s Chief Inspector of Education and Training in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Deputy Presiding Officer, I open this debate today by thanking Meilyr Rowlands for his third annual report as chief inspector of education and training in Wales. As well as providing evidence on performance and standards, the chief inspector's report will inform policy development and drive improvements in education. Estyn's 2016-17 annual report looks at progress over the past seven years, back to 2010, when Estyn's current inspection cycle began, and the inspection findings for the sectors. I welcome this long-term approach. It is encouraging to see that the biggest trend over the last seven years has been the move towards a culture of self-improvement, and this remains a key priority for me and the Government.
The report shows increased collaboration between schools, particularly in the way the new curriculum is being developed. We are supporting schools to collaborate and play their full part in a self-improving system, and this effort is facilitated through the educational regional consortia. I welcome the findings that show that many strengths exist in nursery settings, maintained special schools and further education colleges. The quality of education is good or better in most cases, and there has been continued progress with early years provision, literacy and numeracy, behaviour and attendance and the performance of disadvantaged learners.
I am pleased to see that, between 2010 and 2017, there were also improvements in primary school performance, particularly of boys and those pupils eligible for free school meals. It is encouraging that schools and settings are committed to good foundation phase practice. Children make good progress and show increased motivation and enjoyment of learning where settings get it right. I note, however, that the application of the foundation phase has been inconsistent. I recognise that more needs to be done to embed consistent practice across Wales and to ensure that the right framework exists to support effective teaching and learning through foundation phase pedagogy. Last year, I announced the development of a foundation phase excellence network, which primarily will support the sharing of effective practice and work closely with the networks of excellence in science, technology and mathematics.
Deputy Presiding Officer, it's heartening that looking after pupils' well-being, care, support and guidance and the learning environment are strong features of our education system. We know that well-being is strongly linked to educational outcomes, and children with higher levels of emotional, behavioural, social and school well-being, on average, have higher levels of achievement and are more engaged in their schooling.
I note the report's findings that seven in 10 primary schools inspected this year are good or excellent, which is similar to last year. While this is positive, and I recognise the dedication and hard work of our schools in achieving this, there is clearly more to be done. Half of the secondary schools inspected are good or excellent, which is an improvement on last year. I'm also pleased to see the report's findings that there are good and excellent providers in all sectors, including in areas of relative poverty. We are committed to creating an inclusive education system for all learners, regardless of their needs, to ensure that all learners are able to access a high standard of education. The report is clear that we are making progress, although I believe, Deputy Presiding Officer, there is still too much variability in some sectors and challenges still remain in raising standards in numeracy, raising standards in Welsh in English-medium schools, improving pupils' progress in digital skills, and in continuing to reduce the attainment gap.
The report, however, does show that there are now far more examples of schools collaborating to improve aspects of provision, such as literacy and numeracy projects, improving teaching and developing leadership, which will, I believe, all help reduce variability in the system. There is now a more systematic approach to planning opportunities for pupils to apply and practice their numeracy across the curriculum, resulting from schools' implementation of the national literacy and numeracy framework.
Standards of Welsh in many English-medium secondary schools are improving, with the numbers achieving qualifications in Welsh at the end of key stage 4 increasing by over 12 percentage points between 2010 and 2016. However, the chief inspector's foreword notes that some schools focus too much on examination technique rather than on providing broad education, and this is because the secondary schools' accountability system is linked to external examination results, and I recognise this. We are continuing to work with key stakeholders and partners to develop a new evaluation framework and a new model of accountability. We will establish constructive evaluation and accountability mechanisms to reinforce the purposes of reform and bring system alignment to curriculum, assessment and accountability arrangements.
I note that in 2016-17, the number of trainees on both undergraduate and postgraduate initial teacher education programmes fell short of intake targets. Recruitment to primary programmes was around 90 per cent of the target, and secondary programmes only attracted 66 per cent of the target. Therefore, I have established a new teacher recruitment and retention advisory board, which will consider these issues and how we can support a high-quality education workforce, able to meet the demands of the curriculum and wider education reform. Let me be clear: our teachers are absolutely integral to our national mission. A profession that collaborates is always learning and, therefore, always raising standards. It is clear from the report that the policies we have put in place are helping to drive improvement, but it's really important that we maintain momentum to secure further and more consistent advances across our education system.
The Estyn report will play a key role in highlighting areas in need of improvement and supporting the implementation of our wide-reaching reforms. Our focus must continue to ensure that we properly implement our national mission of education reform to drive up standards and help every learner, whatever their background, to fulfil their potential. Deputy Presiding Officer, I'm grateful to all the teachers, the school leaders and managers throughout the sector for their contributions. We all share the same ambition for our children and young people: an excellent education system. Therefore, it only remains for me to thank Meilyr Rowlands and his team for the work that has gone in to producing this annual report. Diolch yn fawr.
Dirprwy Lywydd, rwy’n agor y ddadl hon heddiw drwy ddiolch i Meilyr Rowlands am ei drydydd adroddiad blynyddol fel prif arolygydd addysg a hyfforddiant yng Nghymru. Yn ogystal â darparu tystiolaeth ar berfformiad a safonau, bydd adroddiad y prif arolygydd yn llywio datblygiad polisi ac yn ysgogi gwelliannau i addysg. Mae adroddiad blynyddol Estyn 2016-17 yn edrych ar gynnydd dros y saith mlynedd diwethaf, yn ôl at 2010, pan ddechreuodd cylch arolygu presennol Estyn, a chanfyddiadau arolygu’r sectorau. Rwy’n croesawu’r dull hirdymor hwn. Mae'n galonogol gweld mai’r duedd fwyaf dros y saith mlynedd diwethaf oedd symudiad tuag at ddiwylliant o hunanwella, ac mae hyn yn dal i fod yn flaenoriaeth allweddol i mi ac i'r Llywodraeth.
Mae'r adroddiad yn dangos mwy o gydweithredu rhwng ysgolion, yn enwedig yn y ffordd y datblygir y cwricwlwm newydd. Rydym yn cefnogi ysgolion i gydweithio ac i chwarae rhan lawn mewn system hunanwella, ac mae’r ymdrech hon yn cael ei hwyluso drwy'r consortia addysgol rhanbarthol. Rwy’n croesawu’r canfyddiadau sy'n dangos bod llawer o gryfderau’n bodoli mewn lleoliadau meithrin, mewn ysgolion arbennig a gynhelir ac mewn colegau addysg bellach. Mae ansawdd yr addysg yn dda neu'n well yn y rhan fwyaf o achosion, a bu cynnydd parhaus o ran darpariaeth y blynyddoedd cynnar, llythrennedd a rhifedd, ymddygiad a phresenoldeb a pherfformiad dysgwyr dan anfantais.
Rwy’n falch o weld, rhwng 2010 a 2017, y cafwyd gwelliannau hefyd i berfformiad ysgolion cynradd, yn benodol bechgyn a’r disgyblion hynny sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Mae'n galonogol bod ysgolion a lleoliadau wedi ymrwymo i arfer da yn y cyfnod sylfaen. Mae plant yn gwneud cynnydd da ac yn dangos mwy o gymhelliant a mwynhad o ddysgu mewn lleoliadau sy’n gwneud hyn yn iawn. Rwy’n nodi, fodd bynnag, fod cymhwyso’r cyfnod sylfaen wedi bod yn anghyson. Rwy’n cydnabod bod angen gwneud mwy i sefydlu arferion cyson ledled Cymru ac i sicrhau bod y fframwaith cywir yn bodoli i gefnogi addysgu a dysgu effeithiol drwy addysgeg y cyfnod sylfaen. Y llynedd, cyhoeddais ddatblygiad rhwydwaith rhagoriaeth y cyfnod sylfaen, a fydd yn bennaf yn cynorthwyo gyda'r gwaith o rannu arferion effeithiol ac yn gweithio'n agos gyda rhwydweithiau rhagoriaeth mewn gwyddoniaeth, technoleg a mathemateg.
Dirprwy Lywydd, mae'n galonogol bod gofalu am les disgyblion, gofal, cymorth ac arweiniad, a'r amgylchedd dysgu yn nodweddion cryf yn ein system addysg. Rydym yn gwybod bod cysylltiad cryf rhwng lles a deilliannau addysgol, a bod plant sydd â lefelau uwch o les emosiynol, ymddygiadol, cymdeithasol ac ysgol, ar gyfartaledd, yn cyflawni at lefelau uwch ac yn dangos mwy o ddiddordeb yn eu haddysg.
Rwy’n nodi canfyddiadau'r adroddiad bod saith o bob 10 ysgol gynradd a gafodd ei harolygu eleni’n dda neu'n rhagorol, sy’n debyg i'r llynedd. Er bod hyn yn gadarnhaol, ac rwy'n cydnabod ymroddiad a gwaith caled ein hysgolion i gyflawni hyn, mae'n amlwg bod angen gwneud mwy. Mae hanner yr ysgolion uwchradd a gafodd eu harolygu’n dda neu'n rhagorol, sy’n welliant ar y llynedd. Rwyf hefyd yn falch o weld canfyddiadau'r adroddiad bod darparwyr da a rhagorol ym mhob sector, gan gynnwys mewn ardaloedd o dlodi cymharol. Rydym wedi ymrwymo i greu system addysg gynhwysol ar gyfer pob dysgwr, waeth beth fo'i anghenion, i sicrhau bod pob dysgwr yn gallu cael addysg o safon uchel. Mae'r adroddiad yn glir ein bod yn gwneud cynnydd, er fy mod yn credu, Dirprwy Lywydd, fod gormod o amrywioldeb o hyd mewn rhai sectorau a bod heriau’n dal i fodoli o ran codi safonau rhifedd, codi safonau Cymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg, gwella cynnydd disgyblion o ran sgiliau digidol, a pharhau i leihau'r bwlch cyrhaeddiad.
Fodd bynnag, mae’r adroddiad yn dangos bod llawer mwy o enghreifftiau erbyn hyn o ysgolion yn cydweithio i wella agweddau ar eu darpariaeth, fel prosiectau llythrennedd a rhifedd, gwella addysgu a datblygu arweinyddiaeth, a fydd, rwy’n credu, i gyd yn helpu i leihau amrywioldeb yn y system. Bellach, ceir dull mwy systematig o gynllunio cyfleoedd i ddisgyblion ddefnyddio ac ymarfer eu rhifedd ar draws y cwricwlwm, ers i ysgolion roi’r fframwaith llythrennedd a rhifedd cenedlaethol ar waith.
Mae safonau'r Gymraeg mewn llawer o ysgolion uwchradd cyfrwng Saesneg yn gwella; cynyddodd y niferoedd a enillodd gymwysterau Cymraeg ar ddiwedd cyfnod allweddol 4 dros 12 pwynt canran rhwng 2010 a 2016. Fodd bynnag, mae rhagair y prif arolygydd yn nodi bod rhai ysgolion yn canolbwyntio gormod o lawer ar dechneg arholiad yn hytrach nag ar ddarparu addysg eang, ac mae hyn oherwydd bod system atebolrwydd yr ysgolion uwchradd yn gysylltiedig â chanlyniadau arholiadau allanol, ac rwy’n cydnabod hyn. Rydym yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid allweddol a phartneriaid i ddatblygu fframwaith gwerthuso newydd a model newydd o atebolrwydd. Byddwn yn sefydlu mecanweithiau adeiladol ar gyfer gwerthuso ac atebolrwydd i atgyfnerthu dibenion diwygio ac alinio systemau trefniadau cwricwlwm, asesu ac atebolrwydd.
Rwy’n nodi, yn 2016-17, fod nifer yr hyfforddeion ar raglenni addysg gychwynnol i athrawon ôl-raddedig ac israddedig wedi methu â chyrraedd y targedau niferoedd. Roedd y niferoedd ar raglenni cynradd tua 90 y cant o'r targed, a dim ond 66 y cant o'r targed gafodd eu denu at raglenni uwchradd. Felly, rwyf wedi sefydlu bwrdd cynghori newydd ar gyfer recriwtio a chadw athrawon, a fydd yn ystyried y materion hyn a sut y gallwn gefnogi gweithlu addysg o safon uchel, sy’n gallu bodloni gofynion y cwricwlwm a diwygio addysg ehangach. Gadewch imi fod yn glir: mae ein hathrawon yn gwbl ganolog i'n cenhadaeth genedlaethol. Mae proffesiwn sy'n cydweithio’n dysgu drwy’r amser ac, felly, yn codi safonau drwy’r amser. Mae'n glir o'r adroddiad bod y polisïau yr ydym wedi eu rhoi ar waith yn helpu i ysgogi gwelliant, ond mae'n bwysig iawn ein bod yn cynnal momentwm i sicrhau datblygiadau pellach a mwy cyson ar draws ein system addysg.
Bydd adroddiad Estyn yn chwarae rhan allweddol wrth dynnu sylw at feysydd sydd angen eu gwella a helpu i roi ein diwygiadau pellgyrhaeddol ar waith. Rhaid inni barhau i ganolbwyntio ar sicrhau bod ein cenhadaeth genedlaethol i ddiwygio addysg yn cael ei rhoi ar waith yn iawn, i godi safonau a helpu pob dysgwr, beth bynnag ei gefndir, i wireddu ei botensial. Dirprwy Lywydd, rwy’n ddiolchgar i'r holl athrawon, arweinwyr a rheolwyr ysgolion ledled y sector am eu cyfraniadau. Rydym i gyd yn rhannu'r un uchelgais ar gyfer ein plant a’n pobl ifanc: system addysg ragorol. Felly, yr oll sy’n weddill imi yw diolch i Meilyr Rowlands a'i dîm am y gwaith a wnaed i gynhyrchu'r adroddiad blynyddol hwn. Diolch yn fawr.
Thank you. I have selected the amendment to the motion, and I call on Llyr Gruffydd to move amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.
Gwelliant 1. Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu fel pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi bod y Prif Arolygydd yn datgan yn yr adroddiad bod 'gwella’r cwricwlwm a phrofiadau dysgu disgyblion yn mynd law yn llaw â gwella ansawdd addysgu. Mae gwella addysgu yn mynnu gwell cymorth, dysgu proffesiynol a datblygiad staff ar gyfer athrawon presennol, yn ogystal â recriwtio gwell ac addysg a hyfforddiant cychwynnol gwell'.
Amendment 1. Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Notes that the Chief Inspector notes in the report that 'improving the curriculum and the learning experiences of pupils goes hand in hand with improving the quality of teaching. Improving teaching requires better support, professional learning and staff development for current teachers as well as improved recruitment and initial education and training'.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. A gaf i gynnig y gwelliant yn enw Plaid Cymru? A gaf i ddiolch i brif arolygydd Ei Mawrhydi dros addysg a hyfforddiant yng Nghymru—i roi'r teitl llawn—am yr adroddiad blynyddol sydd yn sicr yn cyfrannu yn helaeth at ein dealltwriaeth ni o'r sefyllfa? Mae e, wrth gwrs, yn rhywbeth rydym ni'n rhoi pwys arno fe ac yn ei werthfawrogi'n fawr iawn. Rwyf hefyd yn ategu cydnabyddiaeth Ysgrifennydd y Cabinet o'r gwaith aruthrol sydd yn digwydd yn y maes ymhlith y sector, a hynny mewn amgylchiadau anodd—amgylchiadau sydd yn mynd yn anos, hefyd, oherwydd y cyfyngiadau ariannol sydd, wrth gwrs, wedi dod yn real drwy gyllidebau nifer o'r awdurdodau lleol dros yr wythnosau diwethaf yma. Rydw i'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni yn cydnabod y realiti yna i'r rhai sydd yn gweithio ar y ffas lo.
Rwy’n meddwl bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi rhoi crynodeb digon teg inni o’r sefyllfa. Mae yna elfennau positif, ac mi oedd hi’n iawn i gyfeirio atyn nhw, ac yn enwedig y ffocws yma ar y diwylliant yma sydd yn dod yn ei flaen nawr o safbwynt mwy o bwyslais ar hunanwella a chydweithio rhwng ysgolion. Er, efallai, mai rhywbeth sydd mewn cyflwr o egino yw hynny, mae e’n sicr yn ein symud ni i’r cyfeiriad y byddem ni'n dymuno mynd iddo fe.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. May I move the amendment in the name of Plaid Cymru? And may I thank Her Majesty’s chief inspector for education and training in Wales—to give him his full title—for the annual report, which certainly makes a great contribution to our understanding of the situation? It is something that we place great importance on and appreciate very much. I also endorse the recognition of the Cabinet Secretary of the excellent work happening in the sector, in difficult circumstances—circumstances that are becoming more difficult because of the financial limitations that have become a reality in the budgets of many local authorities over the past few weeks. I think it’s important that we recognise that reality for those working on the coalface.
I think the Cabinet Secretary has given us a fair summary of the situation. There are positives, and she was right to refer to those, and particularly this focus on the culture that is developing now in terms of more emphasis on self-improvement and collaboration between schools. Although it is perhaps something that's at a very early stage, it is certainly taking us in the direction that we would wish to travel in.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Ar y llaw arall, wrth gwrs, fel y mae hi hefyd wedi cydnabod, mae yna elfennau llai positif. Un o’r agweddau mwyaf, efallai, siomedig i fi yw—. Hynny yw, yn amlwg mae hanner ysgolion uwchradd a 70 y cant o rai cynradd yn cael eu barnu’n 'dda' neu’n 'rhagorol', ond, wrth gwrs, mae hynny’n golygu bod hanner o’r ysgolion hefyd, fel yr oedd hi’n cydnabod, ond yn 'ddigonol' neu, yn wir, yn 'anfoddhaol'. Ac yn y cyd-destun hwnnw, wrth gwrs, mae Estyn yn ein hatgoffa ni fod hynny’n gyson â’r canlyniadau ers 2010. Felly, er ei bod hi’n dweud eu bod yn well na'r flwyddyn ddiwethaf, nid ydym wedi gweld y cynnydd efallai y byddai nifer ohonom wedi gobeithio—dros y cyfnod hirach, beth bynnag.
Mae amrywiad, hefyd—variability—wrth gwrs, yn dal i fod yn broblem. Mae’n bwnc sy’n cael ei godi bob blwyddyn, bron iawn, pan fydd yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi, ac mae rhywun yn teimlo erbyn hyn, efallai, y dylem ni fod yn gweld ychydig mwy o wella ar y ffrynt yna.
Mae amser yn gymharol brin i ddelio gyda phopeth, so fe wnaf i jest ffocysu ar un neu ddau o agweddau.
Mae’r sylwadau ar y cyfnod sylfaen yn rhai mae’r Ysgrifennydd Cabinet wedi cyfeirio atyn nhw. Mae pawb yn cydnabod, wrth gwrs, bwysigrwydd addysg blynyddoedd cynnar o ansawdd uchel fel blaenoriaeth, a’r effaith mae hynny’n ei gael ar ddatblygiad a chyrhaeddiad tymor hir disgyblion. Mae gweld datganiadau yn yr adroddiad blynyddol—. Er enghraifft, mae'r un sy’n tynnu sylw at y ffaith, mewn tri chwarter o ysgolion, nid yw penaethiaid yn llawn ddeall egwyddorion ac addysgeg arfer da'r cyfnod sylfaen yn reit frawychus, fel rwy'n ei ddweud. Mae angen mwy o ffocws ar hyn, rwy’n meddwl, ac mae angen mynd i’r afael â hyn, oherwydd mae’r cyfnod sylfaen wedi cael trafferthion yn y gorffennol, fel rŷm ni'n gwybod. Ond hefyd mae cyfeiriad yn yr adroddiad at yr effaith uniongyrchol mae rhai o’r toriadau cyllidebol yn eu cael ar hynny. Er enghraifft, yn sôn bod yna lai o athrawon cymwysedig nawr yn ymwneud â’r cyfnod sylfaen o ganlyniad i rai o'r toriadau ariannol. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn mynd yn gwbl i'r gwrthwyneb o'r naratif rŷm ni'n ei glywed ac mae nifer ohonom ni'n awyddus i'w weld yn cael ei wireddu, o safbwynt creu'r gweithlu mwy cymwysedig yma, er mwyn, wrth gwrs, i hynny gael dylanwad positif ar gyrhaeddiad addysgol.
Yn y cyd-destun yna, os caf i jest holi'r Ysgrifennydd Cabinet ynglŷn â’r cynnig gofal plant. Nawr, rwy’n gwybod nad yw’n rhan o’i phortffolio hi’n uniongyrchol, ond mae goblygiadau llwyddiant, neu fel arall, y polisi hwnnw ar y blynyddoedd cynnar mewn addysg ac mewn ysgolion, yn cael effaith uniongyrchol. Yn amlwg, rŷm ni fel plaid yn awyddus i weld hwnnw’n gynnig sydd yn cael ei estyn i bawb, nid dim ond i rieni sy’n gweithio. Mi wrthododd yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd a’r Gweinidog plant, yn y pwyllgor ieuenctid yn ddiweddar, rannu’r uchelgais hwnnw fel nod hirdymor. Byddwn i jest yn licio gwybod beth yw eich barn chi ynglŷn â hynny. A ydych chi'n cytuno gyda'r comisiynydd plant, er enghraifft, ac Achub y Plant yng Nghymru hefyd, sydd oll yn dweud bod yna risg gwirioneddol y bydd y bwlch cyrhaeddiad wedi agor ymhellach rhwng y plant mwyaf difreintiedig, o gartrefi sydd ddim â rhieni’n gweithio, wrth gwrs, os nad ydyn nhw hefyd yn cael mynediad i’r cynnig gofal plant—efallai ddim yn syth, ond yn sicr fel uchelgais mwy tymor canol?
Rwy'n cydnabod bod gwelliant Plaid Cymru, mae'n bosib, yn un o'r gwelliannau lleiaf dadleuol mae'r Cynulliad yma wedi'i weld mewn tipyn o amser, ond, yn sicr, mae e'n crynhoi i fi un o’r prif agweddau sydd yn mynd i galon yr adroddiad. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cydnabod hynny, i raddau, yn ei sylwadau agoriadol, sef, wrth gwrs, yr angen i wella’r gefnogaeth o ran datblygiad proffesiynol, a hefyd i wella recriwtio a hyfforddi cychwynnol i athrawon newydd. Bron iawn fod yna restr o enghreifftiau o wendidau yn y maes yna sy’n cael effaith ar, er enghraifft, dysgu rhifedd—mae yna gyfeiriad at ddiffyg gwybodaeth a hyder mathemategol athrawon, sydd yn rhywbeth sydd angen ei ddatrys; y ffaith nad yw athrawon yn cael eu harfogi â’r sgiliau sydd eu hangen i ddarparu ystod o dechnoleg gwybodaeth sydd yn angenrheidiol mewn ysgolion. Rwyf wedi cyfeirio at rai o'r sylwadau ynglŷn â'r cyfnod sylfaen yn gynharach, a hefyd, wrth gwrs, y diffyg cynllunio ym maes addysg Gymraeg, sydd yn rhywbeth y mae'r Ysgrifennydd wedi'i gydnabod yn benodol hefyd—y diffyg recriwtio a hyfforddi athrawon cyfrwng Cymraeg.
Mwy o'r un problemau rŷm ni wedi eu cael eto eleni yn yr adroddiad, mewn gwirionedd, i'r hyn rŷm ni wedi'i glywed yn y blynyddoedd diwethaf. Felly, nid yw'r cynnydd yn yr agweddau yma wedi digwydd mor sydyn, rwy'n siŵr, ag y byddai rhai ohonom ni'n ei ddymuno. Mae rhywun yn cydnabod bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn cymryd camau i fynd i'r afael â rhai ohonyn nhw, ond y neges greiddiol yr ydw i'n ei chymryd o'r adroddiad yma yw, wrth gwrs, os nad ŷm ni'n mynd i'r afael â rhai o'r problemau sylfaenol, megis ariannu digonol i ysgolion yng Nghymru, megis recriwtio a chadw athrawon yn fwy effeithiol o fewn y sector, yna y risg yw y bydd rhai o'r gwelliannau rŷm ni'n dechrau eu gweld yn dod i'r amlwg yn y sector yn ddim byd mwy nag adeiladu tŷ ar dywod.
On the other hand, she’s also recognised there are less positive elements, and one of the most disappointing elements for me is—. Clearly, half of secondary schools and 70 per cent of primary schools are judged to be 'good' or 'excellent', but that, of course, means that half of the schools—as she recognised and acknowledged—are only 'adequate' or 'unsatisfactory'. And in that context, of course, Estyn reminds us that that is consistent with the results since 2010. So, although she said that it’s an improvement on last year, we haven’t seen the progress that many of us would have liked to have seen—over the longer term, anyway.
Variability, of course, is still a problem. It’s an issue that’s raised every year, nearly, when this report is published, and one does feel now that we should be seeing a little more improvement on that front.
Time is relatively short to deal with all of the issues, so I will just focus on a few specifics.
The comments on the foundation phase are ones that the Cabinet Secretary’s referred to. Everyone acknowledges the importance of high-quality early years education as a priority, and the impact that that has on the long-term achievement of pupils. Seeing statements in the annual report—. For example, the one that highlights the fact that in 75 per cent of schools heads don’t fully understand the principles and best-practice pedagogy of the foundation phase is quite frightening, as I’ve said. We need a greater focus on this, in my opinion, and we do need to tackle the issue, because the foundation phase has had difficulties in the past, as we know. But there’s also a reference in the report to the direct impact that some of the budget cuts are having in that area. For example, there is mention that there are fewer qualified teachers now working within the foundation phase because of some of the budgetary cuts, and that goes entirely contrary to the narrative that we heard and the narrative that many of us want to see delivered, in terms of creating the even more qualified workforce, so that that can have a positive impact on the educational attainment of pupils.
In that context, if I may just ask the Cabinet Secretary about the childcare offer. Now, I know it’s not directly a part of her portfolio, but the implications of the success or otherwise of that policy on the early years in education and in schools will have a direct impact. Clearly, we as a party want to see that as an offer extended to all, not just to working parents. The Cabinet Secretary for health and the Minister for children, in the children and young people committee, refused to share that ambition as a long-term aim. I would just want to know what your views are on that. Do you agree with the children’s commissioner, for example, and Save the Children in Wales, who all say that there is a very real risk that the attainment gap will have widened even further between the most disadvantaged children from homes where the parents don’t work, of course, unless they too have access to the childcare offer—perhaps not immediately, but certainly as a medium-term ambition?
I admit that the Plaid Cymru amendment is possibly one of the least contentious amendments this Assembly has seen for quite some time, but it does summarise for me one of the main aspects that gets to the very heart of the report. I know that the Cabinet Secretary has recognised that, to a certain extent, in her opening comments, namely the need to improve the support in terms of professional development, and also to improve recruitment and initial training for new teachers. There’s almost a list of examples of weaknesses in that area that are having an impact on, for example, numeracy—there’s mention of a lack of confidence among teachers, which is something that needs to be resolved; that teachers aren’t properly prepared with the skills they need to provide the range of information technology required in schools. I’ve already referred to some of the comments on the foundation phase, and also, of course, the lack of planning in Welsh-medium education, which is something that the Minister has referred to—the lack of recruitment of Welsh-medium teachers.
More of the same problems have been highlighted in the report, truth be told, as we've heard in previous years. So, progress in these areas hasn't happened as swiftly as many of us would've liked. One recognises that the Cabinet Secretary is taking steps to address some of these issues, but the core message that I take from this report is, of course, that unless we truly tackle some of the fundamental problems, such as sufficient funding for schools in Wales, such as recruitment and retention of teachers more effectively within the sector, then the risk is that some of the improvements that we start to see emerge in the sector will be nothing more than building a house on sand.
Can I thank the Cabinet Secretary for having this debate in the Chamber today? Indeed, I fully support the amendment that has been tabled by the Plaid Cymru group.
I always get concerned when I pick up an annual Estyn report and see a refrain of things that have been said in the past, because it suggests that insufficient progress is being made, and I know that that's a concern of the Cabinet Secretary and others in this Chamber. We must remind ourselves that, yes, we've had some improvements, but we must never forget the failures, really, of successive Labour Governments, in recent years, to get to grips with the problems in our education system across Wales.
We know that our PISA results, back in 2016, were worse than they were a decade before. We know that last year, we saw our worst GSCE results for a decade. We know that this Estyn report suggests that, when you compare the numbers in there, there were 160 fewer primary schools in Wales than there were back in January 2011—160 schools have closed, many of those were decent schools with very good standards. Now, of course, some schools, quite rightly, had to close because they were not meeting the needs of the local communities, but I've got some concerns about that. I'm also concerned that if we look at the schools that are in special measures in Wales, it would appear that the inspectorate, the regional consortia and local education authorities are failing to get those schools turned around quickly enough. We've got two schools, for example, in special measures in Wales at the moment—one of which is in the Cabinet Secretary's constituency—that have been in special measures since 2014. That's a long time for children to be in schools that are not performing satisfactorily. That's unacceptable. So, there's clearly a significant challenge that we have in Wales in getting to grips with these problems.
I know, Cabinet Secretary, that you have a review of Estyn, as an inspectorate, which is under way at the moment, and I'd be grateful if you could provide us an update on where that review is at, and when you expect to receive some recommendations from that review, so that we can make sure that Estyn is fit for purpose. I'm grateful to Estyn for the work that it does, I'm grateful for the interventions that it necessarily makes in our schools, but I do think that some of these issues, frankly, ought to have been dealt with by now with the support of Estyn. And, of course, as I say, I'm grateful that there is some progress being made in some areas, but it's not nearly rapid enough. It's not nearly rapid enough for those youngsters who are in our education system at the moment.
Now, part of that is, of course, as Llyr Huws Gruffydd quite rightly said, as a result of funding. We know that, for every £1 spent on the education system in England, £1.20 comes to Wales so that we have the opportunity to spend more on our children here. And yet, in spite of that, according to the unions, there's a spending gap of £678 per learner in Wales versus the investment that's made over the border in England. I think that that's partly why we've got such poor results here, frankly, in terms of the outcomes for our children. It's not good enough and we need to understand why education isn't getting the sort of priority from the Welsh Government that it needs to be getting in terms of the Welsh Government's cake being carved up when it comes to budgets.
I know that the Cabinet Secretary, just in this last week, has made an additional £14 million available to our schools, and that's a very welcome move, particularly given the £15 million cuts that are going to be made as a result of the change in the education improvement grants. But, again, I think, even with that, we still have this very wide gap per learner with England, and I think we need an explanation from the Government as to why that is the case.
Llyr Huws Griffiths has already made reference to a number of the points that I wanted to cover, but one of the startling ones, I think, that we need a great deal more focus on is adult learning and the further education sector. Now this, I think, is the one part of the education system in Wales that is leading the way, if you like, in terms of the quality of its leadership, in terms of the outcomes that it has for our learners, and I wonder, Cabinet Secretary, when you will harness the opportunity that there is to work with the FE sector to bring improvements and to drive improvements in our schools. We know that we have an industrial strategy here in Wales. That needs to be complemented by some of the work that goes on in our FE sector, and particularly when it comes to adult learning, I think we need to make sure that we are tracking people through the system to see how many youngsters are going through FE and getting into employment. This is information that isn't routinely collected by the Welsh Government, and, of course, Estyn have mentioned this in their report. I think it is something that we would like to see you reflecting on in the future.
When it comes to initial teacher education and training, perhaps you can give us an update on where things are at with the accreditation of the new courses, as well, in our universities. I know that this is something that the Education Workforce Council has been looking at at the moment, and, very clearly, we need to turn around the reputation of our initial teacher training in Wales. I wonder if you could tell us how confident you are that the new courses that are being accredited are going to help get us out of this problem that we've got with recruitment, because we're not able to attract the people into the profession that we need to in the future.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am gael y ddadl hon yn y Siambr heddiw? Yn wir, rwy’n cefnogi’n llawn y gwelliant a gyflwynwyd gan grŵp Plaid Cymru.
Rwyf bob amser yn pryderu wrth godi adroddiad blynyddol gan Estyn a gweld byrdwn o bethau sydd wedi cael eu dweud yn y gorffennol, oherwydd mae'n awgrymu nad oes digon o gynnydd yn cael ei wneud, ac rwy’n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet ac eraill yn y Siambr hon yn pryderu am hynny. Rhaid inni atgoffa ein hunain, ydym, rydym ni wedi gweld rhai gwelliannau, ond ni ddylem ni byth anghofio methiannau, a dweud y gwir, Llywodraethau Llafur olynol, yn y blynyddoedd diwethaf, i ddatrys y problemau yn ein system addysg ledled Cymru.
Rydym ni'n gwybod bod ein canlyniadau PISA, yn 2016, yn waeth nag yr oeddent ddegawd ynghynt. Rydym ni'n gwybod ein bod, y llynedd, wedi gweld ein canlyniadau TGAU gwaethaf ers degawd. Rydym ni'n gwybod bod yr adroddiad Estyn hwn yn awgrymu, wrth ichi gymharu’r niferoedd yno, fod 160 yn llai o ysgolion cynradd yng Nghymru nag a oedd yn ôl ym mis Ionawr 2011—mae 160 o ysgolion wedi cau, ac roedd llawer o'r rheini’n ysgolion boddhaol â safonau da iawn. Nawr, wrth gwrs, roedd yn gwbl briodol bod rhai ysgolion wedi gorfod cau oherwydd nad oeddent yn diwallu anghenion cymunedau lleol, ond mae gen i rai pryderon am hynny. Rwyf hefyd yn pryderu, os edrychwn ni ar yr ysgolion sy'n destun mesurau arbennig yng Nghymru, ei bod yn ymddangos bod yr arolygiaeth, y consortia rhanbarthol ac awdurdodau addysg lleol yn methu â gwella’r ysgolion hynny’n ddigon cyflym. Mae gennym ddwy ysgol, er enghraifft, sy’n destun mesurau arbennig yng Nghymru ar hyn o bryd—mae un ohonynt yn etholaeth Ysgrifennydd y Cabinet—sydd wedi bod yn destun mesurau arbennig ers 2014. Mae hwnnw'n gyfnod hir i blant fod mewn ysgolion nad ydynt yn perfformio'n foddhaol. Mae hynny'n annerbyniol. Felly, yn amlwg mae her sylweddol yn ein hwynebu yng Nghymru i ddatrys y problemau hyn.
Rwy’n gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, fod gennych adolygiad o Estyn, fel arolygiaeth, sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am yr adolygiad hwnnw, a phryd yr ydych chi'n disgwyl cael argymhellion o’r adolygiad hwnnw, fel y gallwn ni wneud yn siŵr bod Estyn yn addas at ei ddiben. Rwy’n ddiolchgar i Estyn am y gwaith y mae'n ei wneud, rwy’n ddiolchgar am yr ymyriadau angenrheidiol y mae'n eu gwneud yn ein hysgolion, ond rwy'n meddwl y dylai fod rhai o'r materion hyn, a dweud y gwir, wedi eu datrys erbyn hyn gyda chymorth Estyn. Ac, wrth gwrs, fel y dywedaf, rwy’n ddiolchgar bod rhywfaint o gynnydd yn cael ei wneud mewn rhai meysydd, ond nid yw’n ddigon cyflym o bell ffordd. Nid yw’n ddigon cyflym o bell ffordd i’r bobl ifanc hynny sydd yn ein system addysg ar hyn o bryd.
Nawr, mae rhan o hynny, wrth gwrs, fel y dywedodd Llyr Huws Gruffydd yn gwbl gywir, o ganlyniad i gyllid. Rydym yn gwybod, am bob £1 sy’n cael ei gwario ar y system addysg yn Lloegr, fod £1.20 yn dod i Gymru fel bod gennym y cyfle i wario mwy ar ein plant yma. Ac eto, er gwaethaf hynny, yn ôl yr undebau, mae bwlch gwariant o £678 fesul dysgwr yng Nghymru o gymharu â’r buddsoddiad a wneir dros y ffin yn Lloegr. Rwy’n meddwl mai dyna, yn rhannol, pam mae gennym ganlyniadau mor wael yma, a dweud y gwir, o ran y deilliannau i’n plant. Nid yw'n ddigon da ac mae angen inni ddeall pam nad yw addysg yn cael y math o flaenoriaeth gan Lywodraeth Cymru sydd ei hangen o ran rhannu cacen Llywodraeth Cymru ar gyfer cyllidebau.
Rwy’n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet, yn yr wythnos ddiwethaf, wedi darparu £14 miliwn ychwanegol i'n hysgolion, ac mae’r cam hwnnw i'w groesawu'n fawr, yn enwedig o ystyried y toriadau gwerth £15 miliwn a gaiff eu gwneud o ganlyniad i'r newid i’r grantiau gwella addysg. Ond, unwaith eto, rwy’n meddwl, hyd yn oed gyda hynny, fod gennym y bwlch llydan iawn hwn fesul dysgwr o gymharu â Lloegr o hyd, ac rwy’n meddwl bod angen i’r Llywodraeth egluro pam.
Mae Llyr Huws Gruffydd eisoes wedi cyfeirio at nifer o'r pwyntiau yr oeddwn i eisiau rhoi sylw iddynt, ond un o'r rhai syfrdanol, rwy'n meddwl, y mae angen inni ganolbwyntio llawer mwy arno yw dysgu oedolion a’r sector addysg bellach. Nawr dyma, rwy’n meddwl, yr un rhan o'r system addysg yng Nghymru sy’n arwain y ffordd, os mynnwch chi, o ran ansawdd arweinyddiaeth, o ran ei deilliannau i’n dysgwyr, ac ys gwn i, Ysgrifennydd y Cabinet, pryd y gwnewch chi harneisio'r cyfle sydd yna i weithio gyda'r sector addysg bellach i sicrhau gwelliannau ac i sbarduno gwelliannau yn ein hysgolion? Rydym ni'n gwybod bod gennym strategaeth ddiwydiannol yma yng Nghymru. Mae angen ategu honno â rhywfaint o’r gwaith sy'n digwydd yn ein sector addysg bellach, ac yn enwedig o ran dysgu oedolion, rwy’n meddwl bod angen inni wneud yn siŵr ein bod yn tracio pobl drwy'r system i weld faint o bobl ifanc sy’n mynd drwy addysg bellach ac yn mynd i gyflogaeth. Dydy’r wybodaeth hon ddim yn cael ei chasglu fel mater o drefn gan Lywodraeth Cymru, ac, wrth gwrs, mae Estyn wedi sôn am hyn yn eu hadroddiad. Rwy’n meddwl ei fod yn rhywbeth y byddem ni'n hoffi eich gweld yn ei ystyried yn y dyfodol.
Pan ddaw i addysg a hyfforddiant cychwynnol i athrawon, efallai y gwnewch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni am achredu’r cyrsiau newydd, hefyd, yn ein prifysgolion. Rwy’n gwybod bod hyn yn rhywbeth y mae Cyngor y Gweithlu Addysg wedi bod yn ei ystyried ar hyn o bryd, ac, yn amlwg iawn, mae angen inni adfer enw da ein hyfforddiant cychwynnol i athrawon yng Nghymru. Tybed a wnewch chi ddweud wrthym ni pa mor hyderus yr ydych bod y cyrsiau newydd sy'n cael eu hachredu’n mynd i helpu ni i ddatrys ein problem recriwtio, oherwydd dydyn ni ddim yn gallu denu’r bobl i'r proffesiwn y bydd eu hangen arnom yn y dyfodol.
I'm grateful for the opportunity to contribute to the debate on Estyn's annual report. It is important that the Assembly has the opportunity to scrutinise the work of the chief inspector, both in this annual debate and in committee. The Children, Young People and Education Committee is itself taking evidence from the chief inspector on the annual report next week, and I'm sure that what has been said in the debate today will give the committee much food for thought ahead of that session.
This annual report has been written at the end of Estyn's seven-year reporting cycle and reflects on that period. As the report sets out, a lot has changed in education over that time. However, as we are all aware, some of the most significant changes are yet to come. One of the key messages in the report, which has been highlighted in the Plaid Cymru amendment, is that ensuring the quality of teaching is crucial as we move forward with curriculum reform. Estyn's report also states that
'Improving teaching requires better support, professional learning and staff development'.
The preparedness of the teaching profession for curriculum reform was one of the main concerns raised by the Children, Young People and Education Committee during its recent inquiry into teachers' professional learning and education. The committee's report makes a number of recommendations to help ensure that the teaching profession is prepared for the forthcoming changes. Our report also contains some key recommendations about improvements that could be made to the delivery of professional learning and development for the education workforce, all of which we believe will help ensure better quality of teaching and a better learning experience for children and young people. It is clear that urgent action is required to give our teaching professionals every opportunity to thrive through their careers, creating cultures of personal development and returning esteem to a profession that so vitally needs it.
On 14 March, the committee will hold its Plenary debate on our report into teachers' professional learning and education. I look forward to working with the Cabinet Secretary to help deliver the improvements needed in teachers' professional learning, a concern that is clearly shared by Estyn.
Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu at y ddadl am adroddiad blynyddol Estyn. Mae'n bwysig bod y Cynulliad yn cael cyfle i graffu ar waith y prif arolygydd, yn y ddadl flynyddol hon ac yn y pwyllgor. Mae’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ei hun yn cymryd tystiolaeth gan y prif arolygydd am yr adroddiad blynyddol yr wythnos nesaf, ac rwy'n siŵr y bydd yr hyn a ddywedwyd yn y ddadl heddiw’n rhoi llawer i’r pwyllgor feddwl amdano cyn y sesiwn hwnnw.
Mae’r adroddiad blynyddol hwn wedi'i ysgrifennu ar ddiwedd cylch adrodd saith mlynedd Estyn ac mae’n adlewyrchu ar y cyfnod hwnnw. Fel mae'r adroddiad yn ei nodi, mae llawer wedi newid ym maes addysg dros y cyfnod hwnnw. Fodd bynnag, fel yr ydym ni i gyd yn gwybod, mae rhai o'r newidiadau mwyaf arwyddocaol eto i ddod. Un o'r negeseuon allweddol yn yr adroddiad, a gafodd sylw yng ngwelliant Plaid Cymru, yw bod sicrhau ansawdd addysgu’n hollbwysig wrth inni symud ymlaen â diwygio’r cwricwlwm. Dywed adroddiad Estyn hefyd
'I wella addysgu, mae angen gwella cymorth, dysgu proffesiynol a datblygiad staff'.
Parodrwydd y proffesiwn addysgu i ddiwygio'r cwricwlwm oedd un o'r prif bryderon a godwyd gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn ystod eu hymchwiliad diweddar i ddysgu ac addysgu proffesiynol athrawon. Mae adroddiad y pwyllgor yn gwneud nifer o argymhellion i helpu i sicrhau bod y proffesiwn addysgu’n barod am y newidiadau sydd i ddod. Mae ein hadroddiad hefyd yn cynnwys argymhellion allweddol ynglŷn â gwelliannau y gellid eu gwneud i ddarparu dysgu proffesiynol a datblygiad i’r gweithlu addysg, ac rydym yn credu y bydd hyn i gyd yn helpu i sicrhau gwell ansawdd addysgu a gwell profiad dysgu i blant a phobl ifanc. Mae'n amlwg bod angen gweithredu ar frys i roi pob cyfle i’n gweithwyr addysgu proffesiynol i ffynnu drwy eu gyrfa, gan greu diwylliannau o ddatblygiad personol a dychwelyd hunan-barch i broffesiwn y mae ei angen mor ddybryd arno.
Ar 14 Mawrth, bydd y Pwyllgor yn cynnal eu dadl Cyfarfod Llawn ar ein hadroddiad ar ddysgu ac addysgu proffesiynol athrawon. Rwy’n edrych ymlaen at weithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet i helpu i gyflawni'r gwelliannau angenrheidiol i ddysgu proffesiynol athrawon—mae'n amlwg bod Estyn yn rhannu'r pryder hwn.
I'm grateful to Estyn for their substantive annual report. Reading through it, I wasn't always clear whether Estyn is a mechanism through which Welsh Government seeks to secure its policy objectives, or whether it's more of a law unto itself, its degree of autonomy and independence, and the extent to which it may be judging the implications of its own assessment criteria. So, for instance, the assessment and how Estyn assesses schools is of huge significance in terms of what teachers do and how schools prioritise different objectives. I just wonder the extent to which those objectives are those of the Welsh Government, or whether Estyn, at least in some areas, ploughs its own furrow. I hope this review that we are having will clarify some of those issues—whether there's the right degree of autonomy or independence for Estyn, whether there is an argument for, Cabinet Secretary, you having more powers subject to this Assembly to set down what the priorities should be for Estyn, and I think, in some areas at least, there may be some sense to that.
Rwy’n ddiolchgar i Estyn am eu hadroddiad blynyddol sylweddol. Wrth ddarllen drwyddo, nid oeddwn i bob amser yn glir a yw Estyn yn fecanwaith i Lywodraeth Cymru ei ddefnyddio i geisio sicrhau eu hamcanion polisi, ynteu a yw'n sefydliad ar wahân, o ran ei ymreolaeth a’i annibyniaeth, ac i ba raddau y gallai fod yn barnu goblygiadau ei feini prawf asesu ei hun. Felly, er enghraifft, mae’r asesiad a sut y mae Estyn yn asesu ysgolion yn eithriadol o bwysig o ran yr hyn y mae athrawon yn ei wneud a sut y mae ysgolion yn blaenoriaethu gwahanol amcanion. Tybed i ba raddau y mae’r amcanion hynny’n perthyn i Lywodraeth Cymru, ynteu a yw Estyn, o leiaf mewn rhai meysydd, yn torri eu cwys eu hunain. Rwy'n gobeithio y bydd yr adolygiad hwn yr ydym yn ei gynnal yn egluro rhai o'r materion hynny—a oes y radd briodol o ymreolaeth neu annibyniaeth i Estyn, a oes dadl, Ysgrifennydd y Cabinet, y dylech chi gael rhagor o bwerau yn amodol ar y Cynulliad hwn i bennu blaenoriaethau Estyn, ac rwy’n meddwl, mewn rhai meysydd o leiaf, y gallai fod rhywfaint o synnwyr i hynny.
If I may just take an example—it's an area where I think my view and perhaps the view of many, at least in the Conservative group, may be different from yours, Cabinet Secretary, and from the Labour Government, but it's about accountability for schools and transparency over how they are doing. We have Estyn's own assessment and the rating it gives. We then have this red, amber and green, which I think comes from Welsh Government. And the messages coming from those two measures—at least for some schools—I find sometimes contradictory. Then, there is the harder evidence of what schools are getting in terms of their results. At least relative to England, there is less transparency about what those results are. There seems to be this huge fear of there being league tables whereas, to me, it is obvious that, if you are transparent and if you are accountable, and if you are open with information rather than suppressing it and hiding it from parents, then that is likely to assist your school system in becoming better. I speak with a certain degree of frustration, as a parent myself, in seeking to compare schools.
But what I don't understand is the sort of mixed system that we've ended up with where, since 2014, Estyn has changed its approach and, in its inspection reports on individual schools, has become more transparent in how much it tells parents and others about what results those schools are getting. Before 2014, there were very vague comparisons of key stage 2 results. It was a family of schools, and it wasn't clear how it went to the nation as a whole, and it didn't tell you actually what the results were for a particular school. Since 2014, that policy has changed, but I'm just a little puzzled by it because I don't see any evidence of the approach of Welsh Government particularly having changed or our having won the argument in Wales that schools should be more transparent and we should be open about this data. It just seems that Estyn took a decision. Perhaps this was approved by Welsh Government. Perhaps the Cabinet Secretary can tell me, but since 2014, you do have this information on individual schools, but then if you try and compare it to other schools, the information is taken at different dates, making those comparisons less reliable for parents. I just don't understand what is the purpose of that or how that helps anyone.
Two areas I just want to comment on, briefly, about the report is the increased emphasis that Estyn seems to be putting on the need to give better support to able and talented students, and particularly the absence of this at primary level in many schools, and particularly those schools that are performing particularly poorly. To some extent, it may be understandable, if a school is doing very badly in terms of its results, that it focuses on lifting the floor or trying to get perhaps the average of those results up, but if at the time, through doing that, that perhaps a number of children who are able and talented in that school really aren't getting support and aren't having their particular needs met, I think that is a concern, and if you are able and talented and are in a school that is doing poorly, things are going to be so much worse because of that lack of focus. I hope Estyn will also look at how it can, at the secondary level, link in support for able and talented students with the Seren network, and ensure that schools engage with that properly and actually push and encourage their pupils to link into Seren on a more consistent basis.
Finally—and excuse my cough, Llywydd; I think others may be suffering from that too—just looking at the career and the future educational advice that children get, Estyn seems to be relatively satisfied with what's happening in year 9, but there are some more criticisms of what happens in year 11. While Welsh Government seems to be sort of pushing against school sixth forms and encouraging mergers and amalgamations and a focus on further education colleges for A-levels to a degree—I may perhaps just be talking about some local examples in my south-east region—Estyn as a whole seem to be suggesting that schools are biased, or some schools at least, to pushing children to go to their own sixth form. Of course, I understand why a school would want to promote its own sixth form, but we also need to ensure that young people are getting proper advice and an ability to consider other options on a fair basis. I would welcome, Cabinet Secretary, if you could say a few words on perhaps what more we could do to ensure that young people do get that.
Os caf i gymryd un enghraifft—mae'n faes lle'r wyf i'n meddwl y gallai fod fy marn i ac efallai farn llawer o bobl, o leiaf yn y grŵp Ceidwadol, yn wahanol i’ch un chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac i’r Llywodraeth Lafur, ond mae’n ymwneud ag atebolrwydd i ysgolion a thryloywder dros sut maent yn gwneud. Mae gennym asesiad Estyn eu hunain a’r sgôr mae'n ei roi. Wedyn mae gennym y coch, ambr a gwyrdd, sy'n dod gan Lywodraeth Cymru, rwy’n meddwl. Ac rwy’n gweld y negeseuon sy’n dod o'r ddau fesur hyn—o leiaf ar gyfer rhai ysgolion—yn anghyson weithiau. Yna, ceir tystiolaeth fwy cadarn o'r hyn y mae ysgolion yn ei gael o ran eu canlyniadau. O leiaf o gymharu â Lloegr, ceir llai o dryloywder ynghylch y canlyniadau hynny. Mae’n ymddangos bod ofn enfawr o dablau cynghrair, ond, i mi, mae'n amlwg, os ydych chi'n dryloyw ac os ydych chi'n atebol, ac os ydych chi'n agored gyda gwybodaeth yn hytrach na’i chelu a’i chuddio rhag rhieni, bod hynny’n debygol o gynorthwyo eich system ysgol i wella. Rwy'n siarad â rhywfaint o rwystredigaeth, fel rhiant fy hun, sy’n ceisio cymharu ysgolion.
Ond yr hyn nad wyf yn ei ddeall yw'r math o system gymysg sydd gennym nawr lle, ers 2014, mae Estyn wedi newid eu dulliau gweithredu ac, yn eu hadroddiadau arolygu ar ysgolion unigol, maent wedi dod yn fwy tryloyw o ran faint y maent yn ei ddweud wrth rieni ac eraill am y canlyniadau y mae’r ysgolion hynny'n eu cael. Cyn 2014, roedd canlyniadau cyfnod allweddol 2 yn cael eu cymharu’n amwys iawn. Roedd yn deulu o ysgolion, ac nid oedd yn glir sut yr oedd yn mynd i’r genedl gyfan, ac nid oedd yn dweud wrthych beth oedd canlyniadau gwirioneddol ysgol benodol. Ers 2014, mae'r polisi hwnnw wedi newid, ond mae’n peri ychydig o benbleth imi oherwydd nid wyf yn gweld dim tystiolaeth bod ymagwedd Llywodraeth Cymru wedi newid yn arbennig na’n bod ni wedi ennill y ddadl yng Nghymru y dylai ysgolion fod yn fwy tryloyw ac y dylem ni fod yn agored am y data hyn. Mae'n ymddangos mai dim ond penderfyniad gan Estyn oedd hwn. Efallai fod Llywodraeth Cymru wedi ei gymeradwyo. Efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthyf, ond ers 2014, mae gennych y wybodaeth hon am ysgolion unigol, ond wedyn os ydych chi'n ceisio ei chymharu ag ysgolion eraill, mae’r wybodaeth wedi’i chymryd ar ddyddiadau gwahanol, sy’n gwneud y cymariaethau hynny’n llai dibynadwy i rieni. Yn y bôn, dydw i ddim yn deall beth yw diben hynny na sut mae hynny'n helpu neb.
Dau faes yr hoffwn i sôn amdanynt, yn fyr, yn yr adroddiad yw'r pwyslais cynyddol y mae’n ymddangos bod Estyn yn ei roi ar yr angen i roi gwell cymorth i fyfyrwyr abl a thalentog, ac yn benodol absenoldeb hyn ar lefel gynradd mewn llawer o ysgolion, ac yn enwedig yn yr ysgolion hynny sy'n perfformio'n arbennig o wael. I ryw raddau, gallai fod yn ddealladwy, os yw ysgol yn gwneud yn wael iawn o ran ei chanlyniadau, ei bod yn canolbwyntio ar godi'r llawr neu geisio efallai cynyddu cyfartaledd y canlyniadau hynny, ond os oes ar y pryd, drwy wneud hynny, efallai nifer o blant sy'n abl a thalentog yn yr ysgol honno ddim wir yn cael cymorth a bod ganddynt anghenion penodol sydd ddim yn cael eu diwallu, rwy’n meddwl bod hynny’n destun pryder, ac os ydych chi'n abl a thalentog ac mewn ysgol sy’n gwneud yn wael, mae pethau'n mynd i fod gymaint gwaeth oherwydd y diffyg ffocws hwnnw. Rwy'n gobeithio y gwnaiff Estyn hefyd edrych ar sut y gallant, ar y lefel uwchradd, gysylltu cymorth i fyfyrwyr abl a thalentog â rhwydwaith Seren, a sicrhau bod ysgolion yn ymwneud yn briodol â hwnnw ac wir yn gwthio ac yn annog eu disgyblion i gysylltu â Seren yn fwy cyson.
Yn olaf—ac esgusodwch fy mheswch, Llywydd; rwy’n meddwl efallai fod eraill yn dioddef o hwnnw hefyd—dim ond i edrych ar y cyngor mae disgyblion yn ei gael am yrfaoedd ac addysg yn y dyfodol, mae’n ymddangos bod Estyn yn gymharol fodlon â’r hyn sy'n digwydd ym mlwyddyn 9, ond bod mwy o feirniadaethau o'r hyn sy'n digwydd ym mlwyddyn 11. Er ei bod yn ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn rhyw wthio yn erbyn chweched dosbarth mewn ysgolion ac yn annog uno a chyfuno a phwyslais ar golegau addysg bellach ar gyfer safon uwch i raddau—efallai mai dim ond sôn yr wyf am rai enghreifftiau lleol yn fy rhanbarth de-ddwyreiniol—mae’n ymddangos bod Estyn yn gyffredinol yn awgrymu bod ysgolion yn tueddu, neu rai ysgolion o leiaf, i wthio plant i fynd i’w chweched dosbarth eu hunain. Wrth gwrs, rwy’n deall pam byddai ysgol am hyrwyddo ei chweched dosbarth ei hun, ond mae angen inni hefyd sicrhau bod pobl ifanc yn cael cyngor priodol ac yn gallu ystyried dewisiadau eraill mewn modd teg. Byddwn yn croesawu, Ysgrifennydd y Cabinet, pe gallech ddweud ychydig eiriau am efallai beth arall y gallem ni ei wneud i sicrhau bod pobl ifanc yn cael hynny.
I was very proud to read in the annual report that the Bryngwyn and Glan y môr confederation in my constituency in Llanelli and Burry Port has been cited for its good practice on leadership; the Cabinet Secretary's own old primary school, Ysgol y Bynea, highlighted; and the Heol Goffa special school was also singled out for special mention. We do have some excellent leadership and practice in Llanelli and across Wales.
But I'd like to focus on the significant areas of concern in this report, and in particular around digital. I think, as Darren Millar implied earlier, there's no point us soft-soaping this debate; we need to be rigorous and unforgiving in looking at the weaknesses, and I am frankly alarmed by what this report says yet again around digital learning.
In just under two thirds of primary schools there are, I quote, 'important shortcomings' in the standards of ICT. Two thirds of primary schools—important shortcomings in ICT. This is what Estyn says: 'In these schools'—and in many secondary schools—'teachers lack knowledge and confidence.' There is
'a lack of a clear vision about ICT from senior leaders.'
Pupils are not being given the chance to apply skills in relevant contexts. It goes on: across Welsh schools as a whole, pupils' progress in ICT has not kept up with advancements in technology, and
'pupils do not apply their...skills well across the curriculum and their ICT skills are often limited to a narrow range of applications.'
It also says schools are not auditing the digital competence of their staff to allow them to train and upskill teachers, and nor do initial teacher training centres equip trainee teachers with the skills they need.
We should let that sink in, Llywydd. In two thirds of primary schools there are important shortcomings and in many secondary schools teachers lack knowledge and confidence. This is alarming. Any one of those sentences should, in any normal news day, grab the headlines as being a massive cause for concern, especially given what we know about how vital digital skills already are, and are becoming more so by the month. This is a deeply worrying account of the way our schools are teaching young people. I really do think this is a stop-the-clocks moment, Llywydd. We talk of a self-improving system, but there is little sign of improvement when it comes to digital skills. Last year's report said much the same.
Now, there is criticism due to the Welsh Government here, and I'll come to that in a moment, but most of all there's culpability on the whole school system for its failure to rise to this challenge: on the consortia; on governors; on heads; on individual professionals. This is not good enough.
I've raised this with the First Minister and the Cabinet Secretary—the need to equip pupils with coding skills—on a number of occasions, and this criticism goes way beyond coding; it goes across the whole digital spectrum. Coding is just an important subset. Last June, the Welsh Government launched 'Cracking the code' with £1.3 million spread over the whole Assembly term to help develop these skills before the new curriculum is brought in, and a further £930,000 for the technocamps—together, just over £2 million for the whole of Wales over the next three years. They're also piloting Minecraft for Education to inspire first-time coders with Minecraft code builder, and given the enthusiasm my own kids have for Minecraft, I think this is an excellent initiative, just the sort of thing we should be doing. But it's being run in 10 schools. Ten schools. There are more than 1,600 schools in Wales, and we are running this coding project in 10 of them. Again, this is not good enough.
Just as oil fueled the industrial age, data and digital are fuelling advances in the artificial intelligence age. There is a reason why China is teaching artificial intelligence and deep learning in their middle schools. We are hugely disadvantaging young people by not giving them the skills and confidence to thrive in this world.
And we are missing a trick also, Cabinet Secretary, by not harnessing advances in artificial intelligence and machine learning in the way we teach. So-called edtech innovations offer the promise of relieving teachers from the tyranny of marking, data tracking and developing differentiated teaching strategies for individual learners. Edtech can do all of this. Teachers can be freed from all this to do what they came to do—to teach. We should be all over this like a rash, but, as Estyn’s quite frankly terrifying findings yet again this year show, we are not.
Roeddwn yn falch iawn o ddarllen yn yr adroddiad blynyddol bod cydffederasiwn Bryngwyn a Glan y môr yn fy etholaeth i yn Llanelli a Phorth Tywyn wedi cael sylw am ei arfer da ar arweinyddiaeth; bod hen ysgol gynradd Ysgrifennydd y Cabinet, Ysgol y Bynie, wedi cael sylw; a bod ysgol arbennig Heol Goffa hefyd wedi cael ei chrybwyll yn arbennig. Mae gennym arweinyddiaeth ac arfer rhagorol yn Llanelli a ledled Cymru.
Ond hoffwn i ganolbwyntio ar y meysydd pryder sylweddol yn yr adroddiad hwn, ac yn enwedig ynglŷn â digidol. Rwy’n meddwl, fel yr awgrymodd Darren Millar yn gynharach, nad oes pwynt inni seboni'r ddadl hon; mae angen inni fod yn llym ac anfaddeugar wrth edrych ar y gwendidau, ac a dweud y gwir mae’r hyn y mae’r adroddiad hwn yn ei ddweud eto fyth am ddysgu digidol yn fy nychryn.
Mewn ychydig llai na dau draean o ysgolion cynradd mae, ac rwy’n dyfynnu, 'diffygion pwysig' o ran safonau TGCh. Dau draean o ysgolion cynradd—diffygion pwysig mewn TGCh. Dyma mae Estyn yn ei ddweud: 'Yn yr ysgolion hyn'—ac mewn llawer o ysgolion uwchradd—'mae diffyg gwybodaeth a hyder gan athrawon.' Ceir
'diffyg gweledigaeth glir am TGCh gan uwch arweinwyr.'
Dydy disgyblion ddim yn cael y cyfle i gymhwyso sgiliau mewn cyd-destunau perthnasol. Mae'n mynd ymlaen: ar draws ysgolion Cymru gyfan, dydy cynnydd TGCh disgyblion ddim wedi cadw i fyny â datblygiadau technoleg, ac
'nid yw disgyblion yn cymhwyso eu...sgiliau’n dda ar draws y cwricwlwm ac mae eu sgiliau TGCh yn aml yn gyfyngedig i ystod gul o gymwysiadau.'
Mae hefyd yn dweud nad yw ysgolion yn archwilio cymhwysedd digidol eu staff i ganiatáu iddynt hyfforddi athrawon a gwella eu sgiliau, ac nid yw canolfannau hyfforddiant cychwynnol i athrawon ychwaith yn rhoi’r sgiliau sydd eu hangen i athrawon dan hyfforddiant.
Dylem adael i hynny dreiddio i’r cof, Llywydd. Ceir diffygion pwysig mewn dau draean o ysgolion cynradd, ac mewn llawer o ysgolion uwchradd mae gan athrawon ddiffyg gwybodaeth a hyder. Mae hyn yn frawychus. Dylai unrhyw un o'r brawddegau hynny, ar unrhyw ddiwrnod newyddion arferol, hawlio’r penawdau fel achos o bryder enfawr, yn enwedig o ystyried yr hyn a wyddom am ba mor hanfodol yw sgiliau digidol eisoes, a’u bod yn mynd yn fwy felly bob mis. Mae’r disgrifiad hwn o sut y mae ein hysgolion yn addysgu pobl ifanc yn peri gofid mawr. Rwyf wir yn meddwl bod hon yn foment stopiwch-y-clociau, Llywydd. Rydym yn sôn am system hunanwella, ond does fawr o arwydd o welliant o ran sgiliau digidol. Roedd adroddiad y llynedd yn dweud llawer o'r un peth.
Nawr, mae lle i feirniadu Llywodraeth Cymru yma, a dof at hynny mewn munud, ond yn bennaf oll mae’r system ysgolion gyfan yn euog o fethu ag ymateb i'r her hon: y consortia; llywodraethwyr; penaethiaid; gweithwyr proffesiynol unigol. Nid yw hyn yn ddigon da.
Rwyf wedi sôn am hyn wrth y Prif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet—yr angen i sicrhau bod gan ddisgyblion sgiliau codio—ar nifer o achlysuron, ac mae’r feirniadaeth hon yn mynd ymhell y tu hwnt i godio; mae'n mynd ar draws yr holl sbectrwm digidol. Dim ond un is-set bwysig yw codio. Fis Mehefin diwethaf, lansiodd Llywodraeth Cymru ‘Cracio’r cod’ a oedd yn rhannu £1.3 miliwn dros dymor cyfan y Cynulliad i helpu i ddatblygu'r sgiliau hyn cyn i'r cwricwlwm newydd gyrraedd, a £930,000 arall i’r Technocamps—gyda'i gilydd, ychydig dros £2 miliwn i Gymru gyfan dros y tair blynedd nesaf. Maen nhw hefyd yn treialu Minecraft ar gyfer Addysg i ysbrydoli pobl sy’n codio am y tro cyntaf ag adeiladwr cod Minecraft, ac o wybod pa mor frwdfrydig yw fy mhlant i dros Minecraft, rwy’n meddwl bod hon yn fenter ragorol, yr union fath o beth y dylem fod yn ei wneud. Ond mae’n cael ei gynnal mewn 10 ysgol. Deg ysgol. Mae dros 1,600 o ysgolion yng Nghymru, ac rydym yn cynnal y prosiect codio hwn mewn 10 ohonynt. Unwaith eto, nid yw hyn yn ddigon da.
Yn union fel roedd olew’n danwydd i’r oes ddiwydiannol, mae data a digidol yn danwydd i ddatblygiadau yn yr oes deallusrwydd artiffisial. Mae yna reswm pam mae Tsieina yn addysgu deallusrwydd artiffisial a dysgu dwfn yn eu hysgolion canol. Rydym yn rhoi pobl ifanc dan anfantais enfawr drwy beidio â rhoi’r sgiliau a'r hyder iddynt i ffynnu yn y byd hwn.
Ac rydym yn colli cyfle hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet, drwy beidio â harneisio datblygiadau mewn deallusrwydd artiffisial a dysgu peiriannau yn y ffordd yr ydym yn addysgu. Mae newyddbethau edtech fel y'u gelwir yn cynnig yr addewid o ryddhau athrawon o ormes marcio, tracio data a datblygu strategaethau addysgu gwahaniaethol ar gyfer dysgwyr unigol. Gall edtech wneud hyn i gyd. Gallwn ni ryddhau athrawon o hyn i gyd i wneud yr hyn y daethant i’w wneud—i addysgu. Dylem fod yn awyddus iawn i wneud hyn, ond, fel y mae canfyddiadau gwirioneddol arswydus Estyn yn ei ddangos eleni eto fyth, dydyn ni ddim.
I welcome the chance to debate Estyn's annual report today. Having spent 16 years in a classroom as a secondary school teacher, I know all too well the anticipation caused by an upcoming inspection. It is therefore a welcome change to now be in the position of considering the work of Estyn in turn.
Despite the disruption, school inspections have a critical role to play. They shine a light on best practice so we can praise what is good, and more importantly work to spread the exceptional throughout the Welsh education system. They also offer us the chance to monitor progress, to expose what is wrong, unacceptable or just not working, and make changes where these are needed to ensure better outcomes for learners and the educational workforce.
This report shows we can be proud of much in our education system. The commitment to drive up standards is shared across the board. Indeed, the report notes the spirit of co-operation in terms of the new curriculum. The report also describes a positive momentum behind improvement. Policy interventions and reforms from Welsh Government are having beneficial effects. Actions to improve leadership are welcomed.
For my substantive remarks, I want to focus on three areas of the report. The first of these is tackling the effects of disadvantage. The report notes that this is one of the main priorities for Welsh Government, and this is rightly so. From my own teaching career, I have seen first hand the disparity in outcomes between pupils who are eligible for free school meals and their peers. Such differentials are unfair and unacceptable. It should be welcomed that schools are now more focused on tackling this than they were seven years ago, making interventions and determined to improve performance. As Estyn notes, this means the outcomes for EFSM pupils are improving at each phase of education.
However, as the report notes, some schools are leading the way on this. Positive measures are taken around attendance. Actions are taken by working with the local community. Interventions are even, in a few cases, taken before children have started school. These lessons must be cascaded throughout the system. This is also an area where we must ensure a joined-up approach across all policy areas, tackling the effects of disadvantage requires a truly holistic approach.
The Welsh Government lunch and fun clubs are an excellent intervention, offering eligible children worthwhile summer activities so that any progress made during term time is not lost in the summer months. Importantly, they also contribute to tackling holiday hunger. We know that food bank usage spikes during summer months. I mentioned in FMQs last week a pilot project being held in North Lanarkshire that aims to feed EFSM pupils a full 365 days a year. I hope that the Welsh Government will pay close attention to this project. Children and young people cannot learn effectively if they are hungry.
Secondly, I want to refer to the section on secondary schools. Estyn found that over half of Welsh secondary schools are now good or better. Similarly, it is welcome that the percentage of excellent schools in 2016-17 is higher than the 2010-17 average, but conversely Estyn has also noticed a general increase in unsatisfactory practice. This cannot be accepted, and these schools must be supported so that they can swiftly turn around and ensure their students can truly fulfil their potential. The positive approach to learning that the report notes amongst young people in good schools must be the minimum we aspire to and deliver for all in Wales.
My teaching career also involved a significant pastoral role, and I know full well how important this is to ensuring the well-being of our pupils in the round. It's good to see that pupil well-being, care, support and guidance were such positively marked features during the longer term cycle of inspection.
Thirdly, I want to touch on the report's comments on work-based learning, which I think is a really important strand if we are to deliver the nimble and upskilled workforce that we need for the future in Wales. Estyn state that, during 2010-17, standards were good or better in around half of providers. However, of the three providers inspected in 2016-17, only two were adequate and the third was unsatisfactory. Whilst the number of providers inspected during the year means that we're dealing with a very small sample, we can't dismiss these findings out of hand. As Estyn notes:
'Where standards are unsatisfactory, learners do not make strong enough progress.'
Provision of work-based learning is something that the Economy, Infrastructure and Skills Committee has briefly considered during our inquiry into apprenticeships in Wales. I hope it is a topic that we can return to, as Estyn shows clear grounds for concern here. I hope it's an area where outcomes are more positive come the next Estyn inspection.
Rwy’n croesawu’r cyfle i gael dadl am adroddiad blynyddol Estyn heddiw. Ar ôl treulio 16 mlynedd mewn ystafell ddosbarth fel athrawes ysgol uwchradd, rwy’n gwybod yn iawn sut beth yw disgwyl am arolwg. Felly rwy’n croesawu’r newid i fod yn awr mewn sefyllfa lle rwy’n ystyried gwaith Estyn yn eu tro.
Er gwaethaf y tarfu, mae gan arolygon ysgolion ran hanfodol i'w chwarae. Maent yn taflu goleuni ar arferion gorau fel y gallwn ganmol beth sy'n dda, ac yn bwysicach maent yn gweithio i ledaenu’r eithriadol drwy holl system addysg Cymru. Maent hefyd yn rhoi cyfle inni i fonitro cynnydd, i ddangos beth sy’n anghywir, yn annerbyniol neu ddim yn gweithio, ac i wneud newidiadau lle mae eu hangen i sicrhau deilliannau gwell i ddysgwyr ac i'r gweithlu addysgol.
Mae'r adroddiad hwn yn dangos y gallwn fod yn falch o lawer yn ein system addysg. Mae’r ymrwymiad i godi safonau’n cael ei rannu gan bob adran. Yn wir, mae'r adroddiad yn nodi’r ysbryd cydweithredu o ran y cwricwlwm newydd. Mae'r adroddiad hefyd yn disgrifio momentwm cadarnhaol i wella. Mae ymyriadau polisi a diwygiadau gan Lywodraeth Cymru yn cael effeithiau buddiol. Mae gweithredu i wella arweinyddiaeth yn cael ei groesawu.
Yn fy mhrif sylwadau, hoffwn ganolbwyntio ar dri maes yn yr adroddiad. Y cyntaf o'r rhain yw ymdrin ag effeithiau anfantais. Mae'r adroddiad yn nodi bod hyn yn un o brif flaenoriaethau Llywodraeth Cymru, ac mae hynny’n gwbl briodol. O fy ngyrfa addysgu fy hun, rwyf wedi gweld drosof fy hun y gwahaniaeth rhwng deilliannau disgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim a’u cyfoedion. Mae gwahaniaethau o'r fath yn annheg ac yn annerbyniol. Dylid croesawu’r ffaith bod ysgolion nawr yn canolbwyntio mwy ar unioni hyn nag yr oeddent saith mlynedd yn ôl, a’u bod yn gwneud ymyriadau ac yn benderfynol o wella perfformiad. Fel y mae Estyn yn ei nodi, mae hyn yn golygu bod deilliannau disgyblion sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn gwella ar bob cam addysg.
Fodd bynnag, fel y mae’r adroddiad yn ei nodi, mae rhai ysgolion yn arwain y ffordd ar hyn. Maent yn cymryd camau cadarnhaol ynghylch presenoldeb. Maent yn gweithredu drwy weithio gyda'r gymuned leol. Mewn rhai achosion, hyd yn oed, derbynnir ymyriadau cyn i blant ddechrau yn yr ysgol. Rhaid rhaeadru'r gwersi hyn drwy'r system gyfan. Mae hwn hefyd yn faes lle mae'n rhaid inni sicrhau ymagwedd gydgysylltiedig ar draws pob maes polisi; mae ymdrin ag effeithiau anfantais yn gofyn am ymagwedd wirioneddol gyfannol.
Mae clybiau cinio a hwyl Llywodraeth Cymru yn ymyriad rhagorol, gan gynnig gweithgareddau gwerth chweil dros yr haf i blant cymwys fel nad ydynt yn colli unrhyw gynnydd a wnaethant yn ystod y tymor ym misoedd yr haf. Yn bwysig, maent hefyd yn cyfrannu at ymdrin â newyn gwyliau. Rydym yn gwybod bod banciau bwyd yn cael eu defnyddio’n fwy yn ystod misoedd yr haf. Soniais yn ystod y sesiwn cwestiynau yr wythnos diwethaf am brosiect peilot sy’n cael ei gynnal yng Ngogledd Swydd Lanark gyda’r nod o fwydo disgyblion sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim ar bob un o 365 diwrnod y flwyddyn. Rwy’n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn talu sylw agos i'r prosiect hwn. Ni all plant a phobl ifanc ddysgu'n effeithiol os ydynt yn llwglyd.
Yn ail, hoffwn gyfeirio at yr adran ar ysgolion uwchradd. Canfu Estyn fod dros hanner ysgolion uwchradd Cymru nawr yn dda neu'n well. Yn yr un modd, mae'n braf bod canran yr ysgolion rhagorol yn 2016-17 yn uwch na chyfartaledd 2010-17, ond ar y llaw arall mae Estyn hefyd wedi sylwi ar gynnydd cyffredinol mewn arfer anfoddhaol. Ni ellir derbyn hyn, a rhaid cefnogi’r ysgolion hyn fel y gallant newid yn gyflym a sicrhau y gall eu myfyrwyr gyflawni eu gwir botensial. Rhaid i’r agwedd gadarnhaol at ddysgu y mae’r adroddiad yn ei nodi ymysg pobl ifanc mewn ysgolion da fod yr isafswm yr ydym yn anelu ato, a chyflawni i bawb yng Nghymru.
Roedd fy ngyrfa addysgu hefyd yn cynnwys swyddogaeth fugeiliol sylweddol, a gwn yn iawn pa mor bwysig yw hyn i sicrhau lles ein disgyblion ym mhob agwedd. Mae'n dda gweld bod lles, gofal, cymorth ac arweiniad i ddisgyblion yn nodweddion mor amlwg gadarnhaol yn ystod y cylch arolygu tymor hwy.
Yn drydydd, hoffwn sôn am sylwadau'r adroddiad am ddysgu seiliedig ar waith; rwy’n meddwl bod hyn yn elfen bwysig iawn os ydym am gyflawni’r gweithlu hyblyg a medrus sydd ei angen arnom ar gyfer y dyfodol yng Nghymru. Mae Estyn yn dweud, yn ystod 2010-17, fod safonau'n dda neu'n well mewn tua hanner y darparwyr. Fodd bynnag, o'r tri darparwr a arolygwyd yn 2016-17, dim ond dau oedd yn ddigonol ac roedd y trydydd yn anfoddhaol. Er bod nifer y darparwyr a arolygwyd yn ystod y flwyddyn yn golygu ein bod ni'n sôn am sampl bach iawn, ni allwn ddiystyru'r canfyddiadau hyn yn llwyr. Fel y dywed Estyn:
'Lle mae safonau'n anfoddhaol, nid yw dysgwyr yn gwneud cynnydd digon cryf.'
Mae darparu dysgu seiliedig ar waith yn rhywbeth y mae Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi ei ystyried yn fyr yn ystod ein hymchwiliad i brentisiaethau yng Nghymru. Rwy’n gobeithio bod hwn yn bwnc y gallwn ddychwelyd ato, oherwydd mae Estyn yn dangos testun pryder clir yma. Rwy’n gobeithio ei fod yn faes lle bydd y canlyniadau’n fwy cadarnhaol yn arolygiad nesaf Estyn.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i'r ddadl—Kirsty Williams.
I call on the Cabinet Secretary to reply to the debate—Kirsty Williams.
Thank you very much, Presiding Officer. Could I thank everybody for their contributions this afternoon?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. A gaf i ddiolch i bawb am eu cyfraniadau y prynhawn yma?
We're both struggling.
Rydym ill dau’n cael trafferth.
Yes. [Interruption.] I'll try to get through as many of them as I—
Ydyn. [Torri ar draws.] Rwy’n mynd i geisio rhoi sylw i gynifer ohonynt â—
The Cabinet Secretary is struggling with her voice, as I am. If you're quiet, I'm sure we can hear her.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn cael trafferth â’i llais, fel fi. Os byddwch chi'n dawel, rwy’n siŵr y gallwn ei chlywed hi.
Thank you, Presiding Officer. I'll try to get through as many of the comments and questions that were raised as possible in the time allowed.
I think that what's really important, Llyr, is that the chief inspector recognises that there is a significant shift in the culture of education in Wales. We have to rely on those people out on the ground to make the changes we need to make. Whether you stand in this position and berate, as some have done in the past, or you stand in this position and you try and cajole and persuade and support, the system has to want this for itself. The thing that gives me hope that things are improving is that I believe the system does want this for itself, and there is a renewed sense of optimism, commitment and professionalism to drive change forward. For me, that's the bit that I see recognised by Estyn, and that's absolutely crucial to go forward.
Now, the foundation phase findings are really worrying to me. Where people get it, it's delivering really well and making a fantastic difference for those children, but there is still a tendency in too many schools to formalise learning too soon in year 1 and year 2 and go back to old ways of delivering education. That's why I, last year, before I'd even seen this evidence, recognised there was more to do in the foundation phase, and we are setting up our national network of excellence in this particular sector. That was due to be formally launched at a school last Friday, which, of course, formally we weren't able to do, but that doesn't mean that there isn't significant work going on to build that network, and we will do a formal launch later on this month.
Again, with the Welsh in education strategic plans, this is something that the Welsh Government is alive to and alert to, and that's why early in this Government Aled Roberts was asked to come in to independently review the robustness of the WESP plans, and there is action in that area.
There are improvements that are recognised in the inspector's reports, in terms of the quality of our initial teacher education, but there is a way to go—that's, again, why we've established the new panel and why we have new recruitment incentives, especially for those teaching through the medium of Welsh. We continue to look to see what we can do to make the profession as attractive as it possibly can be.
Darren, you talked about the review into Estyn. It's not my review into Estyn—it's Estyn's review into Estyn, although I welcome very much that they had the foresight to ask Graham Donaldson to look at whether the current regime is fit for purpose as we go forward. I understand that Graham Donaldson will be reporting later on this springtime. Obviously, the recommendations he made will be a matter for Estyn, but, obviously, I'm keeping a close watch on this whole circumstance.
Now, I don't shy away from the fact that there are challenging financial circumstances facing our schools system, but I think it is fair to say that it is not possible to make direct comparisons. I know, because that used to be my favourite trick when I used to sit over there and I would regularly ask the First Minister about this issue. But when there was then a publication by the chief statistician, independent of Government, that said, 'Actually, you can't do this any more on a fair basis', even I had to leave that one alone. But I recognise that these are challenging circumstances for our schools, and that's why I use every opportunity to get money to the front line. That's why we have made the £14 million available to local authorities to get to their schools to address issues around repairs and costs and small-scale maintenance, because I don't want that money being spent on that when it could be spent on teaching and learning.
I recognise that there are challenges around the education improvement grant, and that's why, in the new financial year, following discussions with the finance Secretary, we recognise that some of the changes will have particularly disadvantaged certain local authorities, and that's why we will make an additional £5 million available for that too. I will take every opportunity to get money to the front line, as the finance Minister knows all too well.
With regard to ITE, I have visited all ITE providers since Christmas to see first hand what they're doing at the moment and to challenge them on their preparedness for the new regime. That process is ongoing and I'm not involved in that process at this date; that has to be independent of me. But let me tell you: my challenge to universities delivering ITE is that it's not just about the accreditation of their course; it is about sustained investment in their education faculties. Too often, that is seen as a workhorse of universities. It's not the glory department. It's not the likes of the other high-profile subjects. I want education faculties to be the glory departments in our universities if they're delivering ITE. I want to see more universities in Wales in this area submitting research, for instance, and applying for grants so that we build up the capacity of education research in Wales. That's my challenge when I go around them. It's not just about accreditation; it is improving the strength of our universities in this sector that is also really important.
We are going to introduce, as part of our accountability regime for post-16 work, tracking mechanisms. We need to know where those children go, and that'll be part of the work that we're doing to have an increased focus, actually, on outcomes at post-16 level, something that has not been particularly strong in the past. In the past, people, for instance, who did A-levels were seen perhaps as a minority and they could look after themselves. With so many children now doing A-levels, that's not good enough. We have to have a much greater focus.
Lynne, any education system cannot surpass the quality of the teachers that work within it, therefore continual professional learning is absolutely key. And I recognise that the inspector said that some improvement has been made, but there is more to do.
And, Mark Reckless, Estyn is independent of me, as we would expect it to be. They don't pull any punches, as we've seen; where we do well, they tell us, where we're not doing well, they don't, and, how they judge their regime, they consult us on it, but it is a matter for them. I do not subscribe to the fact that publishing league tables will help our education system improve. This report says it's all about collaborative and supporting school-to-school working. You're not going to have that where schools are competing against one another. It undermines that ethos that we're trying to build in our education system of the self-improving, collaborative system.
Diolch, Llywydd. Rwy’n mynd i geisio rhoi sylw i gynifer o'r sylwadau a'r cwestiynau a godwyd ag sy'n bosibl yn yr amser a ganiateir.
Rwy’n meddwl mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig, Llyr, yw bod y prif arolygydd yn cydnabod bod newid sylweddol yn niwylliant addysg yng Nghymru. Rhaid inni ddibynnu ar y bobl hynny ar lawr gwlad i wneud y newidiadau sydd eu hangen. P'un a ydych chi'n sefyll yn y safle hwn ac yn dweud y drefn, fel y gwnaeth rhai yn y gorffennol, ynteu’n sefyll yn y safle hwn ac yn ceisio cymell a darbwyllo a chefnogi, mae'n rhaid i'r system fod eisiau hyn drosti ei hun. Y peth sy'n rhoi gobaith i mi bod pethau'n gwella yw fy mod yn credu bod y system eisiau hyn drosti ei hun, a bod ymdeimlad newydd o obaith, ymrwymiad a phroffesiynoldeb i sbarduno newid. I mi, dyna’r rhan rwy’n gweld Estyn yn ei gydnabod, ac mae hynny'n hollbwysig i fynd ymlaen.
Nawr, mae canfyddiadau'r cyfnod sylfaen yn peri pryder mawr imi. Lle mae pobl yn ei gael, mae'n darparu’n dda iawn ac yn gwneud gwahaniaeth gwych i’r plant hynny, ond mae gormod o ysgolion yn dal i dueddu i ffurfioli dysgu yn rhy fuan ym mlwyddyn 1 a blwyddyn 2 a throi’n ôl at hen ffyrdd o ddarparu addysg. Dyna pam y gwnes i, y llynedd, cyn imi hyd yn oed weld y dystiolaeth hon, gydnabod bod mwy i'w wneud yn y cyfnod sylfaen, ac rydym yn sefydlu ein rhwydwaith cenedlaethol o ragoriaeth yn y sector penodol hwn. Roedd hwnnw i fod i gael ei lansio'n ffurfiol mewn ysgol ddydd Gwener diwethaf, ac ni wnaethom ni, wrth gwrs, allu gwneud hynny’n ffurfiol, ond nid yw hynny’n golygu nad oes llawer o waith yn cael ei wneud i adeiladu’r rhwydwaith hwnnw, a byddwn yn ei lansio'n ffurfiol yn nes ymlaen y mis hwn.
Unwaith eto, gyda chynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, mae hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn fyw iddo ac yn effro iddo, a dyna pam, yn gynnar yn ystod y Llywodraeth hon, y gofynnwyd i Aled Roberts ddod i mewn i adolygu cadernid cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn annibynnol, ac mae gwaith yn digwydd yn y maes hwnnw.
Mae adroddiad yr arolygydd yn cydnabod gwelliannau, o ran ansawdd ein haddysg gychwynnol i athrawon, ond mae mwy i’w wneud—dyna, unwaith eto, pam yr ydym ni wedi sefydlu’r panel newydd a pham mae gennym gymhellion recriwtio newydd, yn arbennig i’r rheini sy'n addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Rydym ni'n parhau i edrych i weld beth y gallwn ni ei wneud i wneud y proffesiwn mor ddeniadol ag y gall fod.
Darren, gwnaethoch chi sôn am yr adolygiad o Estyn. Nid fy adolygiad i o Estyn ydyw—adolygiad Estyn o Estyn ydyw, er fy mod yn croesawu’n fawr iawn y ffaith eu bod wedi bod mor ddoeth â gofyn i Graham Donaldson edrych ar p'un a fydd y gyfundrefn bresennol yn addas i'r diben yn y dyfodol. Rwyf ar ddeall y bydd Graham Donaldson yn llunio adroddiad yn nes ymlaen y gwanwyn hwn. Yn amlwg, mater i Estyn fydd ei argymhellion, ond, yn amlwg, rwy’n cadw llygad gofalus ar yr amgylchiad hwn.
Nawr, dydw i ddim yn osgoi’r ffaith bod amgylchiadau ariannol heriol yn wynebu ein system ysgolion, ond rwy’n meddwl ei bod yn deg dweud nad yw'n bosibl gwneud cymariaethau uniongyrchol. Rwy’n gwybod, oherwydd dyna oedd fy hoff dric pan oeddwn i'n arfer eistedd draw yn y fan yna ac yn gofyn i'r Prif Weinidog yn rheolaidd am y mater hwn. Ond yna, pan ddaeth cyhoeddiad gan y prif ystadegydd, yn annibynnol ar y Llywodraeth, yn dweud, ‘A dweud y gwir, dydy hi ddim yn deg gwneud hyn mwyach’, roedd rhaid i mi, hyd yn oed, roi’r gorau iddi. Ond rwy’n cydnabod bod yr amgylchiadau hyn yn heriol i’n hysgolion, a dyna pam yr wyf i'n defnyddio pob cyfle i gael arian i'r rheng flaen. Dyna pam yr ydym ni wedi darparu’r £14 miliwn i awdurdodau lleol i’w roi i’w hysgolion i ymdrin â materion yn ymwneud â gwaith atgyweirio a chostau a gwaith cynnal a chadw ar raddfa fach, oherwydd dydw i ddim eisiau i’r arian hwnnw gael ei wario ar hynny pan allai gael ei wario ar addysgu a dysgu.
Rwy’n cydnabod bod heriau o ran y grant gwella addysg, a dyna pam, yn y flwyddyn ariannol newydd, ar ôl trafodaethau gyda'r Ysgrifennydd cyllid, yr ydym ni'n cydnabod y bydd rhai o'r newidiadau wedi peri anfantais arbennig i rai awdurdodau lleol, a dyna pam y byddwn yn darparu £5 miliwn ychwanegol ar gyfer hynny hefyd. Byddaf yn cymryd pob cyfle i ddarparu arian i'r rheng flaen; mae’r Gweinidog cyllid yn gwybod hynny’n iawn.
O ran ITE, rwyf wedi ymweld â phob darparwr ITE ers y Nadolig i weld drosof fy hun beth y maent yn ei wneud ar hyn o bryd ac i’w herio ar eu parodrwydd am y gyfundrefn newydd. Mae’r broses honno’n mynd rhagddi ac nid wyf yn rhan o'r broses honno ar hyn o bryd; mae’n rhaid i hynny fod yn annibynnol arnaf fi. Ond dewch imi ddweud wrthych: fy her i brifysgolion sy’n darparu ITE yw nad dim ond mater o achredu eu cwrs yw hyn; mae'n fater o fuddsoddiad parhaus yn eu cyfadrannau addysg. Yn rhy aml, caiff hynny ei weld fel ceffyl gwaith i brifysgolion. Nid yn yr adran hon mae’r gogoniant. Nid yw fel y pynciau proffil uchel eraill. Hoffwn i gyfadrannau addysg ein prifysgolion gael y gogoniant os ydynt yn cynnig ITE. Hoffwn i weld mwy o brifysgolion yng Nghymru yn y maes hwn yn cyflwyno ymchwil, er enghraifft, ac yn ymgeisio am grantiau fel y gallwn adeiladu capasiti ymchwil addysg yng Nghymru. Dyna yw fy her pan fyddaf yn ymweld â nhw. Nid dim ond mater o achrediad yw hyn; mae gwella cryfder ein prifysgolion yn y sector hwn hefyd yn bwysig iawn.
Byddwn yn cyflwyno dulliau tracio fel rhan o'n trefn atebolrwydd ar gyfer gwaith ôl-16. Mae angen inni wybod i ble mae’r plant hynny’n mynd, a bydd hynny'n rhan o'r gwaith yr ydym yn ei wneud i gael mwy o bwyslais, a dweud y gwir, ar ddeilliannau ar lefel ôl-16, rhywbeth nad yw wedi bod yn arbennig o gryf yn y gorffennol. Yn y gorffennol, roedd pobl, er enghraifft, a oedd yn gwneud safon uwch yn cael eu gweld, efallai, fel lleiafrif a oedd yn gallu gofalu amdanyn nhw eu hunain. Gyda chynifer o blant yn gwneud safon uwch heddiw, nid yw hynny'n ddigon da. Mae angen llawer mwy o bwyslais.
Lynne, ni all unrhyw system addysg ragori ar ansawdd yr athrawon sy'n gweithio oddi mewn iddi, felly mae dysgu proffesiynol parhaus yn gwbl allweddol. Ac rwy’n cydnabod bod yr arolygydd wedi dweud bod rhywfaint o welliant wedi'i wneud, ond mae angen gwneud mwy.
A Mark Reckless, mae Estyn yn annibynnol arnaf fi, fel y byddem yn disgwyl iddo fod. Dydyn nhw ddim yn ymatal, fel yr ydym ni wedi’i weld; os ydym ni'n gwneud yn dda, maen nhw'n dweud wrthym, os nad ydym yn gwneud yn dda, dydyn nhw ddim, a, sut y maen nhw'n barnu eu trefn, maen nhw'n ymgynghori â ni am y peth, ond mater iddyn nhw yw hynny. Nid wyf yn cytuno â'r ffaith y bydd cyhoeddi tablau cynghrair yn helpu ein system addysg i wella. Mae'r adroddiad hwn yn dweud ei fod yn ymwneud â gwaith ar y cyd a chefnogi gweithio ysgol-i-ysgol. Chewch chi mo hynny os yw ysgolion yn cystadlu yn erbyn ei gilydd. Mae'n tanseilio’r ethos yr ydym ni'n ceisio ei ddatblygu yn ein system addysg o system gydweithredol sy’n hunanwella.
Will the Cabinet Secretary give way?
Wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ildio?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Rather than that able principle, where I don't think we'll reach agreement, what is the point of this middle way where Estyn tells you what the results are if the inspection was after 2014 but not before, and how does that help anyone if parents are comparing schools on less than accurate or up-to-date data?
Yn hytrach na’r egwyddor abl honno, lle nad wyf yn meddwl y byddwn ni'n dod i gytundeb, beth yw pwynt y ffordd ganol hon lle mae Estyn yn dweud wrthych chi beth yw’r canlyniadau os oedd yr arolygiad ar ôl 2014, ond nid cyn hynny, a sut y mae hynny'n helpu unrhyw un os yw rhieni’n cymharu ysgolion ar sail data sydd ddim yn gywir neu’n gyfoes?
It is a matter for Estyn what they include in their report—it's not a matter for me—but I do not believe that going to a system of league tables that pits school against school, teacher against teacher, will help us to build the collaborative system that we need, and what the Organisation for Economic Co-operation and Development tells us that we need here in Wales. But what the inspector does tell us we need are better accountability measures. The inspector talks at great length about the accountability measures that we've had in the past, determined by external examinations, that have led to teaching to test, narrowing of the curriculum and not giving kids what they need. And the challenge to us is to find an accountability regime that aligns Welsh Government accountability with Estyn and our regional consortia, and I'd be very happy to talk to headteachers at their conference tomorrow about how we're developing that.
MAT—I will refer you to the statement I made last week. There is more we need to do on more able and talented, that's why I announced the investment in that. Let me be absolutely clear: I'm not on a mission to close sixth forms. I believe in a mixed economy of post-16 provisions. For some places and some pupils sixth forms are fine, in other places, local determination has said something different—but I am not about closing sixth forms; I'm about a mixed economy. What I am about is, wherever that child studies, it has to be high quality and children have to get the right kind of advice so they can make positive choices about their future and not be railroaded into the FE sector or staying on to the sixth form. There is more work that we can do to ensure that children and parents have a wide variety of access to information about what is best for their child. But please don't say that I'm about closing sixth forms; we're about a mixed economy in this Government.
Lee, you are absolutely right: there is so much more we need to do about digital. That's why the digital competence framework was the first part of our curriculum reform that was published. I met last week with our National Digital Learning Council to look at restyling their remit and their function so that we can drive improvements in this area because, clearly, what we see at the moment is not good enough. That's why we've established the national network of excellence for STEM as well, because I recognise there is so much more we need to do and we will not serve our children well unless they are literate, numerate and digitally competent. That's what we need for their futures.
Vikki Howells, you're absolutely right: we can have the best school buildings in the world, we can have the best teachers, the best curriculum, but, if we don't address children's well-being, they're not in a position to make the most of those opportunities. I am glad that Estyn recognises that, actually, we've got a good story to tell on well-being, but there's always more that we can do.
Presiding Officer, I will close there in saying that I agree with the chief inspector's comment that there is much to be proud of in the Welsh education system. However, I also recognise that there is still much more for me and this Government to do. We must continue the momentum behind our national mission to raise standards, to reduce the attainment gap, and deliver an education system that is a source of national pride and enjoys public confidence, Mark. The Estyn annual report will play a key role in helping us on that journey and informing us of where we've made progress. Thank you.
Mater i Estyn yw beth maen nhw'n ei gynnwys yn eu hadroddiad—nid mater i mi—ond nid wyf yn credu y byddai troi at system o dablau cynghrair sy’n gosod ysgol yn erbyn ysgol, athro yn erbyn athro, yn ein helpu i ddatblygu'r system gydweithredol sydd ei hangen arnom, ac mae’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn dweud wrthym fod ei angen arnom yma yng Nghymru. Ond mae’r arolygydd yn dweud wrthym fod arnom angen gwell mesurau atebolrwydd. Mae'r arolygydd yn sôn yn helaeth am y mesurau atebolrwydd yr ydym ni wedi’u cael yn y gorffennol, yn seiliedig ar arholiadau allanol, sydd wedi arwain at addysgu i brofi, culhau'r cwricwlwm a pheidio â rhoi’r hyn sydd ei angen i blant. A'r her i ni yw dod o hyd i drefn atebolrwydd sy'n cyfochri atebolrwydd Llywodraeth Cymru ag Estyn a'n consortia rhanbarthol, a byddwn yn hapus iawn i siarad â phenaethiaid ysgol yn eu cynhadledd yfory am sut yr ydym yn datblygu hynny.
MAT—gwnaf eich cyfeirio at y datganiad a wnes yr wythnos diwethaf. Mae angen inni wneud mwy ynglŷn â mwy abl a thalentog, a dyna pam y cyhoeddais y buddsoddiad yn hynny. Dewch imi fod yn hollol glir: nid wyf ar genhadaeth i gau'r chweched dosbarth. Rwy’n credu mewn economi gymysg o ddarpariaethau ôl-16. Mewn rhai mannau ac i rai disgyblion mae'r chweched dosbarth yn iawn, mewn mannau eraill, mae penderfyniadau lleol wedi dweud rhywbeth gwahanol—ond nid wyf o blaid cau'r chweched dosbarth; rwyf o blaid economi gymysg. Rwyf fi o blaid, lle bynnag y mae’r plentyn hwnnw’n astudio, sicrhau ei fod o ansawdd uchel a bod plant yn cael y math iawn o gyngor fel y gallant wneud dewisiadau cadarnhaol am eu dyfodol heb gael eu gorfodi i mewn i'r sector addysg bellach nac i aros i fynd i'r chweched dosbarth. Gallwn wneud mwy o waith i sicrhau bod plant a rhieni’n cael amrywiaeth eang o wybodaeth am beth sydd orau i’w plentyn. Ond peidiwch da chi â dweud fy mod o blaid cau’r chweched dosbarth; rydym o blaid economi gymysg yn y Llywodraeth hon.
Lee, rydych chi'n hollol iawn: mae angen inni wneud cymaint mwy am ddigidol. Dyna pam mai’r fframwaith cymhwysedd digidol oedd y rhan gyntaf o’r cwricwlwm wedi’i ddiwygio a gyhoeddwyd. Yr wythnos diwethaf cyfarfûm â’n Cyngor Dysgu Digidol Cenedlaethol i edrych ar ail-lunio eu cylch gwaith a’u swyddogaeth fel y gallwn ysgogi gwelliannau yn y maes hwn oherwydd, yn amlwg, nid yw’r hyn a welwn ar hyn o bryd yn ddigon da. Dyna pam yr ydym ni wedi sefydlu’r rhwydwaith cenedlaethol o ragoriaeth ar gyfer STEM hefyd, oherwydd rwy’n cydnabod bod angen inni wneud cymaint mwy ac ni fyddwn yn gwasanaethu ein plant yn dda oni bai eu bod yn llythrennog, yn rhifog ac yn ddigidol gymwys. Dyna beth sydd ei angen arnom ar gyfer eu dyfodol.
Vikki Howells, rydych yn llygad eich lle: gallwn gael yr adeiladau ysgol gorau yn y byd, gallwn gael yr athrawon gorau, y cwricwlwm gorau, ond, os nad ydym yn rhoi sylw i les plant, nid ydynt mewn sefyllfa i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny. Rwy’n falch bod Estyn yn cydnabod, a dweud y gwir, bod gennym stori dda i'w hadrodd am les, ond gallwn wneud mwy o hyd.
Llywydd, rwy’n mynd i orffen nawr drwy ddweud fy mod yn cytuno â sylw’r prif arolygydd bod llawer i ymfalchïo ynddo yn system addysg Cymru. Fodd bynnag, rwyf hefyd yn cydnabod bod llawer mwy o hyd i mi a'r Llywodraeth hon ei wneud. Rhaid inni gadw’r momentwm y tu ôl i'n cenhadaeth genedlaethol i godi safonau, i leihau'r bwlch cyrhaeddiad, a sicrhau system addysg a fydd yn destun balchder cenedlaethol ac y bydd y cyhoedd yn hyderus ynddi, Mark. Bydd adroddiad blynyddol Estyn yn chwarae rhan allweddol i’n helpu ar y daith honno a rhoi gwybod inni ble’r ydym wedi gwneud cynnydd. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? Amendment 1 is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig wedi ei ddiwygio?
The proposal is to agree the motion as amended.
Cynnig NDM6675 fel y'i diwygiwyd
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad blynyddol Prif Arolygydd Ei Mawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru ar gyfer 2016-17.
Yn nodi bod y Prif Arolygydd yn datgan yn yr adroddiad bod 'gwella’r cwricwlwm a phrofiadau dysgu disgyblion yn mynd law yn llaw â gwella ansawdd addysgu. Mae gwella addysgu yn mynnu gwell cymorth, dysgu proffesiynol a datblygiad staff ar gyfer athrawon presennol, yn ogystal â recriwtio gwell ac addysg a hyfforddiant cychwynnol gwell'.
Motion NDM6675 as amended
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the annual report for 2016-17 of Her Majesty’s Chief Inspector of Education and Training in Wales.
Notes that the Chief Inspector notes in the report that 'improving the curriculum and the learning experiences of pupils goes hand in hand with improving the quality of teaching. Improving teaching requires better support, professional learning and staff development for current teachers as well as improved recruitment and initial education and training'.
A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbyniwyd y cynnig wedi ei ddiwygio.
Does any Member object? The motion as amended is therefore agreed.
Derbyniwyd cynnig NDM6675 fel y’i diwygiwyd yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion NDM6675 as amended agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf felly yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 26.95 fod Bil a elwir yn Fil Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru) yn cael ei drin fel Bil brys y Llywodraeth a chynnig o dan Reol Sefydlog 26.98(ii) i gytuno ar amserlen ar gyfer y Bil a elwir yn Fil Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru). Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, rydw i'n cynnig bod y ddau gynnig a ganlyn o dan eitemau 9 a 10 yn cael eu grwpio ar gyfer y ddadl. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Nac oes.
The next item is the motion under Standing Order 26.95 that the Bill to be known as the Law Derived from the European Union (Wales) Bill be treated as a Government emergency Bill, and a motion under Standing Order 26.98(ii) to agree a timetable for the Bill to be known as the Law Derived from the European Union (Wales) Bill. In accordance with Standing Order 12.24, I propose that the following two motions under items 9 and 10 be grouped for debate. Does any Member object? No.
Felly rydw i'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid i wneud y cynigion. Mark Drakeford.
I therefore call on the Cabinet Secretary for Finance to move the motions. Mark Drakeford.
Cynnig NDM6672 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.95 yn:
Cytuno bod Bil llywodraeth a gaiff ei alw'n Fil Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) a gyflwynir yn y Cynulliad, yn cael ei drin fel Bil Brys llywodraeth.
Cynnig NDM6673 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.98(ii) yn:
Cytuno y bydd yr amserlen ar gyfer Bil Brys llywodraeth a gaiff ei alw'n Fil Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) fel ag y mae yn yr Amserlen ar gyfer ystyried Bil Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) a osodwyd gerbron y Cynulliad ar 27 Chwefror 2018.
Motion NDM6672 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 26.95:
Agrees that a government Bill to be known as the Law Derived from the European Union (Wales) Bill and to be introduced in the Assembly be treated as a government Emergency Bill.
Motion NDM6673 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 26.98(ii):
Agrees that the timetable for the government Emergency Bill to be known as the Law Derived from the European Union (Wales) Bill will be as set out in the Timetable for consideration of the Law Derived from the European Union (Wales) Bill laid before the Assembly on 27 February 2018.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. The UK's exit from the European Union represents the most significant and demanding challenge, constitutionally, legally, economically, that we in Wales have faced since the advent of devolution. The uncertainty that surrounds both the process and the outcome has the potential to cause enormous damage to our nation. It is the scale of the challenge, the continuing uncertainty, the rapid movement of events and the potential dangers surrounding Brexit that form the backdrop to the motions that have been tabled before this National Assembly this afternoon. Llywydd, these are highly unusual times, and it is the nature of these times that explains the highly unusual proposition that the National Assembly consent to an emergency Bill.
As set out in the statement that was tabled alongside the motions, the Welsh Government has accepted, ever since June 2016, that the outcome of the referendum takes the United Kingdom out of the European Union. But the vote to leave the EU was not a vote to reverse devolution. It is this Government's duty, and I believe that of this Assembly, to ensure that, in the act of leaving, the interests of Wales and its people are given every possible protection.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd yn cynrychioli'r her fwyaf sylweddol a dyrys, yn gyfansoddiadol, yn gyfreithiol ac yn economaidd yr ydym ni yng Nghymru wedi'i hwynebu ers dyfodiad datganoli. Mae gan yr ansicrwydd sy'n amgylchynu'r broses a'r canlyniad y potensial i achosi niwed mawr i'n cenedl. Maint yr her, yr ansicrwydd parhaus, datblygiad cyflym digwyddiadau a'r peryglon posib sy'n gysylltiedig â Brexit sy'n ffurfio cefndir i'r cynigion a gyflwynwyd gerbron y Cynulliad Cenedlaethol hwn y prynhawn yma. Llywydd, mae'r rhain yn amseroedd hynod anarferol, a natur yr amseroedd hyn sy'n esbonio'r cynnig hynod anarferol bod y Cynulliad Cenedlaethol yn cydsynio i Fil brys.
Fel y nodir yn y datganiad a gyflwynwyd ochr yn ochr â'r cynigion, mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn, ers mis Mehefin 2016, fod canlyniad y refferendwm yn golygu ymadawiad y Deyrnas Unedig â'r Undeb Ewropeaidd. Ond nid oedd y bleidlais i adael yr UE yn bleidlais i wrthdroi datganoli. Mae'n ddyletswydd ar y Llywodraeth hon, ac ar y Cynulliad hwn, rwy'n credu, i sicrhau, wrth ymadael, fod buddiannau Cymru a'i phobl yn cael eu hamddiffyn cyn belled â phosib.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will.
Gwnaf.
In the negotiations and the JMC meetings that you have with the UK Government, will you give us an undertaking that you won't sell Wales short? And so will you only agree to withdrawing this continuity Bill if the EU withdrawal Bill either protects or enhances this devolution settlement?
Yn y trafodaethau a'r cyfarfodydd Cyd-bwyllgor Gweinidogion yr ydych chi'n eu cael gyda Llywodraeth y DU, a wnewch chi roi addewid inni na fyddwch chi'n derbyn bargen wael i Gymru? Ac felly a wnewch chi gytuno i beidio â chyflwyno'r Bil parhad hwn dim ond os yw Bil ymadael yr UE naill ai'n diogelu neu'n gwella'r setliad datganoli hwn?
Llywydd, of course I never go into any discussion looking to sell Wales's interest short, and I'll continue to work with colleagues elsewhere in the United Kingdom to make sure that the EU withdrawal Bill can be put in a position where we could recommend it to the floor of this Assembly, and if we can't achieve that then we will make no such recommendation to you.
Llywydd, the Bill in front of the Assembly, should it be agreed today, does not aim to frustrate Brexit, it does not aim to delay Brexit; rather it embodies our recognition that legislation is required to provide legal stability and continuity as the UK withdraws from the European Union. It is critical that the statute book ensures clarity and certainty for citizens and businesses during this unprecedented period of change.
It has long been the view of the Welsh Government that legislation on a UK basis would be the best way of achieving continuity, stability and certainty. It has therefore been a huge disappointment that the UK Government's European Union (Withdrawal) Bill, which should have been the vehicle for ensuring that legal continuity, has instead been drafted in such a way that it undermines the existing devolution settlement and is itself a source of instability and uncertainty.
The prohibitions and restrictions that it places on the powers of this Assembly and the Welsh Ministers to legislate on matters that have long since been devolved to us are simply unacceptable. The powers it provides for the UK Government to take control of laws and policy responsibilities that are devolved are equally unacceptable. Since the UK Bill was introduced last July, the Welsh Government has worked tirelessly to see it amended so that it properly respects the devolution settlement. The UK Government has been given every possible opportunity to come to an agreement on this issue and to accept either the amendments that we published in conjunction with the Scottish Government or bring forward suitable amendments of its own. Indeed, it promised to do just that in December of last year. Here we are in March and still nothing.
So, Llywydd, although, as I reported to the Assembly last week, progress has been made on this matter in recent weeks, we have not yet reached a point where we can be satisfied that the withdrawal Bill will be amended so as to meet all concerns. We are therefore left with no choice but to bring forward our own continuity Bill, the Law Derived from the European Union (Wales) Bill, the LDEU Bill, which both ensures the law in Wales remains fully operable after exit day and provides that decisions about devolved laws are made in Wales and by this Assembly, hence the need to bring forward a Bill and to do it on an emergency basis.
Having given the UK Government as much time as possible to make the necessary changes to its Bill, we have left the introduction of the LDEU Bill to the last possible moment, but that last possible moment has now arrived. Implementation of the Bill will require a substantial, indeed a wholly unprecedented, volume of legislative action on the part of the Welsh Ministers and the National Assembly. The limited time left between now and exit day means that the application of the normal Bill procedures would defeat its own object by leaving too little time for implementation once a Bill had been passed.
We also need to allow space for Parliament to respond to the Assembly's voice on this matter. Should the Assembly decide to pass this Bill, it will demonstrate the strength of feeling in Wales that those decisions on preparing devolved legislation for Brexit are a matter for the National Assembly.
Llywydd, wrth gwrs, nid wyf byth yn cymryd rhan mewn unrhyw drafodaeth gyda'r bwriad o gael bargen wael i Gymru, a byddaf yn parhau i weithio gyda chydweithwyr mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr y caiff Bil ymadael yr UE ei ddatblygu yn y fath fodd fel y gallem ni ei argymell i'r Cynulliad hwn, ac os na allwn ni gyflawni hynny yna ni wnawn argymhelliad o'r fath i chi.
Llywydd, nid diben y Bil gerbron y Cynulliad, os oes cytundeb arno heddiw, yw llesteirio Brexit, nid ei nod yw gohirio Brexit; yn hytrach mae'n ymgorffori ein cydnabyddiaeth bod angen deddfwriaeth er mwyn rhoi sefydlogrwydd cyfreithiol a dilyniant wrth i'r DU ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Mae'n hollbwysig bod y llyfr statud yn rhoi eglurder a sicrwydd i ddinasyddion a busnesau yn ystod y cyfnod digynsail hwn o newid.
Barn Llywodraeth Cymru ers tro byd yw mai deddfwriaeth gan y DU fyddai'r ffordd orau o sicrhau dilyniant, sefydlogrwydd a sicrwydd. Felly, bu'n siom enfawr bod Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) a luniwyd gan Lywodraeth y DU, a ddylai fod wedi bod yn gyfrwng i sicrhau'r parhad cyfreithiol hwnnw, wedi'i ddrafftio yn hytrach yn y fath fodd fel ei fod yn tanseilio'r setliad datganoli presennol ac mae ynddo'i hun yn ffynhonnell o ansefydlogrwydd ac ansicrwydd.
Mae'r gwaharddiadau a'r cyfyngiadau y mae'n eu gosod ar bwerau'r Cynulliad hwn a Gweinidogion Cymru i ddeddfu ar faterion sydd wedi eu datganoli inni ers amser maith yn gwbl annerbyniol. Mae'r pwerau y mae'n eu rhoi i Lywodraeth y DU arfer rheolaeth o'r deddfau a'r cyfrifoldebau polisi sydd wedi'u datganoli yr un mor annerbyniol. Ers cyflwyno Bil y DU fis Gorffennaf diwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n ddiflino i geisio ei ddiwygio fel ei fod yn parchu'r setliad datganoli mewn modd priodol. Mae Llywodraeth y DU wedi cael pob cyfle posib i gytuno ar y mater hwn ac i naill ai dderbyn y diwygiadau a gyhoeddwyd gennym ni ar y cyd â Llywodraeth yr Alban neu gyflwyno gwelliannau addas ei hun. Yn wir, addawodd wneud hynny ym mis Rhagfyr y llynedd. Mae hi bellach yn fis Mawrth ac rydym ni'n dal i aros.
Felly, Llywydd, fel yr adroddais i'r Cynulliad yr wythnos diwethaf, er y bu cynnydd ar y mater hwn yn ystod yr wythnosau diwethaf, nid ydym eto wedi cyrraedd sefyllfa lle y gallwn ni fod yn ffyddiog y caiff y Bil ymadael ei ddiwygio er mwyn bodloni'r holl bryderon. Felly nid oes unrhyw ddewis inni ond cyflwyno ein Bil parhad ein hunain, sef y Bil Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru), y Bil LDEU, sy'n sicrhau bod modd gweithredu'r gyfraith yng Nghymru yn llwyr ar ôl y diwrnod ymadael ac sydd hefyd yn sicrhau y caiff penderfyniadau ynglŷn â chyfreithiau datganoledig eu gwneud yng Nghymru a chan y Cynulliad hwn. A dyna pam mae angen cyflwyno Bil a gwneud hynny ar fyrder.
Ar ôl rhoi cymaint o amser â phosib i Lywodraeth y DU wneud y newidiadau angenrheidiol i'w Bil, rydym wedi aros tan y funud olaf i gyflwyno'r Bil LDEU, ond mae'r funud olaf posib wedi cyrraedd. Bydd gweithredu'r Bil yn gofyn am swm sylweddol, yn wir swm gwbl ddigynsail, o gamau deddfwriaethol ar ran Gweinidogion Cymru a'r Cynulliad Cenedlaethol. Mae'r amser cyfyngedig sydd ar ôl rhwng nawr a'r diwrnod ymadael yn golygu y byddai defnyddio'r gweithdrefnau arferol gyda Biliau yn mynd yn groes i'w nod ei hun, gan adael amser rhy fyr ar gyfer gweithredu ar ôl pasio'r Bil.
Mae angen inni hefyd roi amser i'r Senedd ymateb i lais y Cynulliad ar y mater hwn. Pe bai'r Cynulliad yn penderfynu pasio'r Bil hwn, bydd yn dangos cryfder y teimlad yng Nghymru bod y penderfyniadau hynny ynghylch paratoi deddfwriaeth ddatganoledig ar gyfer Brexit yn fater i'r Cynulliad Cenedlaethol.
Will the Cabinet Secretary take an intervention?
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet dderbyn ymyriad?
I will.
Gwnaf.
I'm listening with great interest and, obviously, I support the general principle of what he's setting out today, but emergency Bills are sometimes not good law because they're taken through to meet a particular objective and don't necessarily stand the test of time. Should an emergency Bill such as this contain a sunset clause?
Rwy'n gwrando gyda diddordeb mawr ac, yn amlwg, rwy'n cefnogi egwyddor gyffredinol yr hyn y mae'n ei argymell heddiw. Ond nid yw Biliau brys bob amser yn gyfreithiau da oherwydd cânt eu llunio i ddiwallu amcan penodol ac nid ydyn nhw o reidrwydd yn berthnasol wrth i sefyllfaoedd newid. A ddylai Bil brys fel hyn gynnwys cymal machlud?
Well, Llywydd, I hope that the Bill has a sunset clause built into it in the sense that I still hope that we will reach an agreement with the UK Government and with the Scottish Government on amendments that we could jointly see put down in the House of Lords that would render the continuity Bill unnecessary because we would have achieved our objectives by an alternative, and we have always seen it preferable a route. However, I am always going to be keen to listen to points that Members make about this Bill and ways in which it could be further considered should the Assembly decide today to allow it to go forward on an emergency basis and with the timetable that that requires. The timetable that we propose allows space for dialogue between legislatures to continue and for Parliament to reflect on the strength of feeling in Wales and, therefore, to take the steps necessary in respect of the EU withdrawal Bill.
Now, Llywydd, of course I recognise that bringing forward the LDEU Bill as an emergency Bill is less than ideal, and that's why I say that, again, our preference remains to have a UK Government Bill that respects devolution, and we will go on working to that end until every possibility of its successful amendment is exhausted. But the UK Government's failure to act to address our concerns means that the LDEU Bill is now required urgently. If it cannot be treated as an emergency Bill, it cannot be brought forward at all. The cost of not doing so could be very high indeed: the fundamental undermining of the current devolution settlement.
As to the timetable motion, I ask Members to support it because it is necessary to get the Bill into scrutiny and onto the floor of the Assembly as soon as possible. Once we have a timetable, then I will listen very carefully to what Members say about it, including what is said this afternoon, but, without a timetable, this Bill is stuck without a starting line; the train will never leave the station, and its whole purpose is defeated before it has begun. I therefore ask Members to agree to the use of the emergency Bill procedure and to the proposed timetable to get the formal process under way.
More broadly, Llywydd, the decision to publish the Bill in draft last week means the discussion of its contents has already begun. I was grateful for the opportunity to answer questions in front of the EAAL committee yesterday. If today's motions are agreed, formal introduction of the Bill will follow tomorrow. On Monday next week, I will attend the Constitutional and Legislative Affairs Committee, where the Bill will be scrutinised. On Tuesday, the whole Assembly will be able to debate the substantive controls of the Bill against the Stage 1 motion. But, Llywydd, none of that can happen unless agreement can be reached today to the use of the emergency Bill procedure and its associated timetable. I therefore ask Members to support both motions so that this vital work, work of great urgency and high importance, can begin.
Wel, Llywydd, rwy'n gobeithio bod gan y Bil gymal machlud wedi ei ymgorffori'n rhan ohono yn yr ystyr fy mod yn dal yn gobeithio y byddwn yn dod i gytundeb â Llywodraeth y DU a chyda Llywodraeth yr Alban ynglŷn â gwelliannau y gallem ni eu cyd-gyflwyno yn Nhŷ'r Arglwyddi. Byddai'r rheini'n gwneud y Bil parhad yn ddiangen oherwydd byddem wedi cyflawni ein hamcanion mewn ffordd arall, ac rydym ni wedi credu erioed fod y ffordd honno'n ffordd well. Fodd bynnag, rwyf bob amser yn awyddus i wrando ar sylwadau y mae'r Aelodau yn eu gwneud ynglŷn â'r Bil hwn a ffyrdd y gellid rhoi ystyriaeth bellach iddo pe byddai'r Cynulliad yn penderfynu heddiw rhoi caniatâd i'w gyflwyno ar sail brys ac yn unol â'r amserlen a fyddai'n ofynnol yn hynny o beth. Mae'r amserlen yr ydym ni'n ei hargymell yn caniatáu cyfle i drafodaethau barhau rhwng y deddfwrfeydd ac i'r Senedd ystyried cryfder y teimlad yng Nghymru ac, felly, i wneud yr hyn sy'n angenrheidiol o ran Bil ymadael yr EU.
Nawr, Llywydd, wrth gwrs rwy'n cydnabod nad yw cyflwyno'r Bil LDEU ar ffurf Bil brys yn ddelfrydol, a dyna pam rwy'n dweud, unwaith eto, mai'r sefyllfa ddelfrydol i ni o hyd yw cael Bil Llywodraeth y DU sy'n parchu datganoli. Byddwn yn parhau i weithio gyda hynny mewn golwg nes disbyddu pob posibilrwydd o'i wella'n llwyddiannus. Ond mae methiant Llywodraeth y DU i weithredu i fynd i'r afael â'n pryderon yn golygu bod angen y Bil LDEU ar frys erbyn hyn. Os na ellir ei drin fel Bil brys, ni ellir ei gyflwyno o gwbl. Gallai'r gost o beidio â gwneud hynny fod yn uchel iawn: tanseilio'r setliad datganoli presennol yn sylfaenol.
Ynghylch y cynnig o ran yr amserlen, rwy'n gofyn i'r Aelodau ei gefnogi oherwydd mae'n angenrheidiol craffu ar y Bil a'i gyflwyno i'r Cynulliad cyn gynted â phosib. Pan fydd amserlen gennym ni, yna byddaf yn gwrando'n ofalus iawn ar yr hyn y mae'r Aelodau'n ei ddweud amdano, gan gynnwys yr hyn a ddywedir y prynhawn yma, ond, heb amserlen, mae'r Bil hwn yn sownd heb fan cychwyn; ni fydd y trên byth yn gadael yr orsaf, ac aiff ei holl ddiben i'r gwellt cyn iddo ddechrau. Felly, rwy'n gofyn i'r Aelodau gytuno ar y defnydd o'r weithdrefn Bil brys a'r amserlen arfaethedig ar gyfer rhoi'r broses ffurfiol ar waith.
Yn fwy cyffredinol, Llywydd, mae'r penderfyniad i gyhoeddi'r Bil ar ffurf ddrafft yr wythnos diwethaf yn golygu ein bod eisoes wedi dechrau trafod ei gynnwys. Roeddwn yn ddiolchgar o gael y cyfle i ateb cwestiynau gerbron y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ddoe. Os cytunir ar gynigion heddiw, caiff y Bil ei gyflwyno'n ffurfiol yfory. Ddydd Llun wythnos nesaf, byddaf yn mynd i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, lle creffir ar y Bil. Ddydd Mawrth, bydd y Cynulliad cyfan yn gallu trafod rheolaethau sylweddol y Bil yn erbyn y cynnig Cyfnod 1. Ond, Llywydd, ni all dim o hynny ddigwydd oni bai y gellir cytuno heddiw ar ddefnyddio gweithdrefn Bil brys a'r amserlen sy'n gysylltiedig â hynny. Felly, gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r ddau gynnig fel y gellir dechrau ar y gwaith hanfodol hwn, gwaith o bwysigrwydd mawr a chryn frys.
I start by saying where we do agree with the Welsh Government on this side of the Assembly, and that's as has been outlined in a statement, and I quote,
'It remains the Welsh Government’s view that the best approach to this issue remains an amended EU Withdrawal Bill which can be given legislative consent by the National Assembly.'
And I do agree that this should be approached on a UK basis with the full and proper consent of the National Assembly for Wales and, indeed, the Scottish Parliament. I also agree with the Welsh Government when they say, and I quote,
'The costs of legal uncertainty and a lack of continuity would likely be considerable.'
I think, in all this, we do have to, as best we can in a complicated area, seek the clearest line possible. May I also note, Presiding Officer, your determination on competence and that that was not straightforward, as it was recognised that there are significant arguments both for and against legislative competence existing for this Bill? A typically wise and balanced judgment, if I may say so.
Where we take a different approach from the Welsh Government is that the proper check and balance here—and it is a great test of the devolution settlement, I agree with that—is in the LCM procedure. We do not believe that an EU withdrawal Bill can successfully proceed without the consent of the National Assembly and the Scottish Parliament. It is an appropriate device, the LCM, and it is one that gives us the constitutional protection that the Minister is seeking, in my view. I give way.
Dechreuaf drwy sôn am yr agweddau hynny yr ydym ni'n cytuno â Llywodraeth Cymru yn eu cylch ar yr ochr hon i'r Cynulliad, ac mae hynny yn unol â'r hyn a amlinellwyd mewn datganiad, ac rwy'n dyfynnu,
'Mae Llywodraeth Cymru yn parhau o'r farn mai'r ffordd orau o fynd i'r afael â'r mater hwn yw diwygio'r Bil i Ymadael â'r UE er mwyn iddo fedru cael cydsyniad deddfwriaethol gan y Cynulliad Cenedlaethol.'
Ac rwyf yn cytuno y dylid mynd i'r afael â hyn ar lefel y DU gyda chaniatâd llawn a phriodol Cynulliad Cenedlaethol Cymru ac, yn wir, Senedd yr Alban. Cytunaf hefyd â Llywodraeth Cymru pan ddywedant, ac rwy'n dyfynnu,
'Byddai costau ansicrwydd cyfreithiol a diffyg cysondeb yn debyg o fod yn sylweddol iawn.'
Credaf, yn hyn oll, fod yn rhaid inni, orau y gallwn ni mewn maes cymhleth, geisio ffurfio'r safbwynt cliriaf posib. A gaf i hefyd gydnabod, Llywydd, eich penderfyniad ynglŷn â chymhwysedd ac nad oedd hwnnw'n fater syml, oherwydd roedd cydnabyddiaeth bod dadleuon sylweddol o blaid ac yn erbyn cymhwysedd deddfwriaethol ar gyfer y Bil hwn? Barn ddoeth a chytbwys nodweddiadol, os caf i ddweud hynny.
Rydym yn coleddu barn wahanol i Lywodraeth Cymru ar hyn oherwydd credwn fod y gwiriadau priodol hyn—ac mae hynny yn brawf gwych o'r setliad datganoli, rwy'n cytuno â hynny—yn y weithdrefn cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Nid ydym yn credu y gall Bil ymadael yr UE fynd rhagddo'n llwyddiannus heb ganiatâd y Cynulliad Cenedlaethol a Senedd yr Alban. Mae hi'n ddyfais briodol, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ac mae'n un sy'n rhoi inni yr amddiffyniad cyfansoddiadol y mae'r Gweinidog yn ei geisio, yn fy marn i. Ildiaf.
I thank the Member for giving way. Do you agree with me, therefore, that, earlier this year, there was unanimous support for a continuity Bill for the Welsh Assembly? Can you just give me an indication as to what's changed from just over a month ago to now, when there is still a continuity Bill?
Diolch i'r Aelod am ildio. A ydych chi'n cytuno â mi, felly, yn gynharach eleni, y cafwyd cefnogaeth unfrydol ar gyfer Bil parhad ar gyfer Llywodraeth y Cynulliad? A allwch chi roi syniad imi o'r hyn sydd wedi newid o ychydig dros fis yn ôl i nawr, pan mae Bil parhad yn dal i fod?
There wasn't unanimous support. There was a take-note motion that we did not want to divide the Assembly on because, in the tactics of this, we have been keen that the Welsh Government's attempts to negotiate effective frameworks and effective framework governance get the maximum support from the Assembly. So, we took a very pragmatic decision, but that was not a decision to approve a continuity Bill, and we now have a continuity Bill before us. And I will make some remarks of where I do think it's important we speak with one voice here.
Therefore, I have to conclude that the Welsh Government's decision to introduce this Bill can only add very considerably to legal uncertainty, and that is not going to be in the best interests of the people of Wales, organisations and businesses in Wales. As I said, the appropriate lever—and it is a huge one—is the LCM process.
Can I just make some practical observations, Presiding Officer, about scrutiny? As you have said, these are not straightforward matters, which is another way of saying they would need extensive scrutiny to ensure that we are acting in an appropriate way and are legislating rigorously. Arguments exist on both sides. The situation in Scotland is that they've taken a different approach, and this could well result in a referral to the Supreme Court, and that itself will add to any level of uncertainty we may face.
So, I have to say that, for these reasons, we urge caution, given the ambivalence that currently exists over this whole matter. But the biggest objection has to come back to how we would scrutinise an emergency Bill on such a major constitutional matter. Just reflecting on the timetable, it would be so lightning fast that scrutiny would only be cursory, where it was possible at all, over a certain number of limited areas. Next Tuesday we would have Stage 1, the Tuesday following, 20 March, Stage 2, and the day after that, 21 March, Stages 3 and 4.
We have to make a decision today on whether to invoke an emergency procedure without an explanatory memorandum. The Minister is right: we have had the Bill in draft, but, you know, there is an explanatory memorandum, and it's been withheld. I do not think that adds very much to these proceedings, and, Presiding Officer, it may be something we want to look at in terms of Standing Order reform, that, in the exceptional circumstance of an emergency procedure, the explanatory memorandum has to be laid then. I know at the moment it's difficult and it's done on introduction, but this has not been a process where we've had maximum opportunity, at this stage at least, to make a sound judgment.
Can I just conclude—
Nid oedd cefnogaeth unfrydol. Cafwyd cynnig i nodi nad oeddem eisiau rhannu'r Cynulliad arno, oherwydd, yn nhactegau hyn, rydym wedi bod yn awyddus bod ymdrechion Llywodraeth Cymru i negodi fframwaith effeithiol a fframweithiau llywodraethu effeithiol yn cael cymaint o gymorth â phosib gan y Cynulliad. Felly, gwnaethom benderfyniad ymarferol iawn, ond nid penderfyniad oedd hwnnw i gymeradwyo Bil parhad, ac mae gennym bellach Fil parhad ger ein bron. Ac rwyf yn mynd i wneud rhai sylwadau ynglŷn â'r agweddau hynny yr wyf i o'r farn ei bod yn bwysig inni siarad yn unfrydol yn eu cylch yma.
Felly, mae'n rhaid imi ddod i'r casgliad nad yw penderfyniad Llywodraeth Cymru i gyflwyno'r Bil hwn ond yn ychwanegu llawer iawn at ansicrwydd cyfreithiol, ac ni fydd hynny er budd pobl Cymru, na sefydliadau a busnesau yng Nghymru. Fel y dywedais, y cyfrwng priodol—ac y mae yn un enfawr—yw proses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol.
A gaf i wneud rhai sylwadau ymarferol, Llywydd, ynglŷn â chraffu? Fel y dywedasoch chi, nid yw'r rhain yn faterion syml, sydd yn ffordd arall o ddweud y byddai angen craffu helaeth i sicrhau ein bod yn gweithredu mewn ffordd briodol ac yn deddfu yn drylwyr. Mae dadleuon yn bodoli ar y ddwy ochr. Y sefyllfa yn yr Alban yw eu bod wedi mynd ati mewn ffordd wahanol, a gallai hyn arwain at gyfeirio'r mater at y Goruchaf Lys, a bydd hynny ynddo'i hun yn ychwanegu at ba bynnag ansicrwydd a all ein hwynebu.
Felly, mae'n rhaid imi ddweud, am y rhesymau hyn, rydym yn awgrymu pwyllo, o ystyried yr amwysedd sy'n bodoli ar hyn o bryd ynghylch yr holl fater hwn. Ond mae'r gwrthwynebiad mwyaf yn ymwneud â sut y byddem ni'n craffu ar Fil brys ynglŷn â mater cyfansoddiadol mor sylweddol. O ystyried yr amserlen, byddai hynny mor gyflym fel na ellid ond craffu yn arwynebol, os oedd hynny'n bosib o gwbl, ar nifer penodol o feysydd cyfyngedig. Ddydd Mawrth nesaf byddai gennym Gyfnod 1, y dydd Mawrth canlynol, 20 Mawrth, Gyfnod 2, a'r diwrnod ar ôl hynny, 21 Mawrth, Gyfnodau 3 a 4.
Mae'n rhaid inni benderfynu heddiw a ddylid rhoi gweithdrefn frys ar waith heb femorandwm esboniadol. Mae'r Gweinidog yn iawn: rydym wedi cael y Bil ar ffurf ddrafft, ond, wyddoch chi, mae memorandwm esboniadol yn bodoli, ac mae wedi ei atal. Nid wyf yn credu bod hynny'n ychwanegu llawer iawn at y trafodion hyn, a, Llywydd, hwyrach ei fod yn rhywbeth yr hoffem ni ei ystyried o ran diwygio'r Rheolau Sefydlog, sef, yn amgylchiadau eithriadol gweithdrefn frys, mae'n rhaid cyflwyno'r memorandwm esboniadol bryd hynny. Gwn ar hyn o bryd ei bod hi'n anodd ac y gwneir hynny yn ystod y cyflwyno, ond ni fu hon yn broses lle cawsom bob cyfle posib, ar hyn o bryd o leiaf, i lunio barn gadarn.
A gaf i orffen—
Will you take another intervention? I can see the time is very short.
A wnewch chi dderbyn ymyriad arall? Rwy'n gweld bod yr amser yn brin iawn.
I will if the Presiding Officer—
Gwnaf os gwnaiff y Llywydd—
Thank you very much. Is it not the case, though, that this legislation in emergency form would not perhaps be necessary had the UK Government responded to our demands from Wales to take into account the needs of Wales moving forward after we leave the European Union?
Diolch yn fawr iawn. Onid yw hi'n wir, fodd bynnag, na fyddai'r ddeddfwriaeth hon ar ffurf frys efallai yn angenrheidiol o bosib pe bai Llywodraeth y DU wedi ymateb i'n galwadau o Gymru i ystyried anghenion Cymru yn y dyfodol ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd?
Look, there's no way around this. What's been proposed today is that, in whatever it is—20-odd days, or less actually—we would pass some form of continuity Bill. It's going to take nine or 10 months through the Westminster procedure, and we're supposed to do it in 14, 15, 16 days or whatever. I think you need, Rhun, if I may be so bold to say, to look at the big picture here. We should not be making in this fast and furious way constitutional law.
I do want to conclude very quickly on the outcomes that we do need to achieve, and those are UK frameworks accepted everywhere—Scottish Government and Welsh Government—and that there needs to be effective shared governance on frameworks accepted in Scotland and Wales. That's the real battle we're having with our colleagues in England who are not, perhaps, as familiar with some of these concepts as we are, and there we've given the Welsh Government every practical assistance.
Finally, to achieve the legal certainty and full rigour that we need, we have to proceed on a UK basis and work through a UK withdrawal Bill that gets the consent of the National Assembly. With regret, we will not be supporting either motion on this matter this afternoon, Presiding Officer.
Edrychwch, nid oes ffordd o gwmpas hyn. Yr hyn a gynigiwyd heddiw yw, ymhen amser—rhyw 20 diwrnod, neu lai mewn gwirionedd—y byddem yn pasio rhyw fath o Fil parhad. Mae'n mynd i gymryd naw neu 10 mis drwy weithdrefn San Steffan, ac rydym i fod ei wneud mewn 14, 15, 16 diwrnod neu beth bynnag. Rwy'n credu y dylech chi, Rhun, os caf i fod mor hyf a dweud, edrych ar y darlun mawr yn y fan yma. Ni ddylem fod yn gwneud cyfraith gyfansoddiadol ar frys gwyllt fel hyn.
Hoffwn i ddod i ben yn gyflym iawn gyda'r hyn y mae angen inni ei gyflawni, a hynny yw fframweithiau ar gyfer y DU sy'n cael eu derbyn ym mhobman—gan Lywodraeth yr Alban a Llywodraeth Cymru—a bod angen cyd-lywodraethu effeithiol ynglŷn â fframweithiau a gaiff eu derbyn yn yr Alban a Chymru. Dyna'r frwydr wirioneddol yr ydym yn ei chael gyda'n cyd-Aelodau yn Lloegr nad ydyn nhw, efallai, yn gyfarwydd â rhai o'r cysyniadau hyn fel yr ydym ni, ac yn hynny o beth rydym wedi rhoi pob cymorth ymarferol i Lywodraeth Cymru.
Yn olaf, er mwyn cyflawni'r sicrwydd cyfreithiol a'r trylwyredd llawn sydd eu hangen arnom, mae'n rhaid inni fwrw ymlaen ar lefel Brydeinig a gweithio ar Fil ymadael ar gyfer y DU a fydd yn cael cydsyniad y Cynulliad Cenedlaethol. Yn anffodus, ni fyddwn yn cefnogi'r naill gynnig na'r llall ar y mater hwn y prynhawn yma, Llywydd.
Today, we vote on introducing the Law Derived from the European Union (Wales) Bill as a Government emergency Bill. This fulfils Plaid Cymru's call for the introduction of a continuity Bill and it's a significant moment for our nation and our response to the EU withdrawal process. This Bill provides the most significant leverage we have as a country in this debate at this present time.
I'd like to take you all back to 8 November 2016. That's when the idea of a continuity Bill had its genesis—when it was first proposed by Plaid Cymru as a way of preventing a Westminster power grab. This was before the introduction of the UK Government's EU withdrawal Bill, and demonstrates that those of us on these benches predicted that there would be a threat to those powers returning from Brussels. And now, more than a year later, we're finally in a position where this continuity Bill is going ahead. This has only happened because of relentless advocacy in favour of the Bill, and because of the UK Government's failure to provide a solution to the real problem of a Westminster power grab. They've failed to satisfy the Welsh Government or the Scottish Government. It's important to note that in both Wales and Scotland, support for a continuity Bill is not just from the Government; in both cases, it comes from a majority of the Parliament. This is not just about Executive power and the power of Ministers; this is about the whole Assembly. It's about Welsh democracy and the successive votes in favour of devolution and law-making powers.
Plaid Cymru will, of course, be voting in favour of both motions this evening. But, Llywydd, I am of the view that it is unfortunate that the vote tonight will not be unanimous. We will still have a clear and overwhelming majority of Assembly Members in favour of this Bill, which is positive, but as David Melding has already conceded, a much stronger message is sent when all parties are united. The legislation does not depend on supporting or opposing the principle of leaving the EU. This is not about that. I would welcome voting alongside the other opposition parties on this after the Member's legislative proposal received unanimous support earlier this year. But despite this, we must now move forward with an effective two-thirds majority in support of this Bill, which represents a strong vote of confidence in favour of protecting Welsh democracy.
Llywydd, I agree with the argument that the emergency procedure could've been avoided, but that is now too late. Plaid Cymru would've supported this Bill being introduced much earlier; we wanted that to happen. But introducing the Bill under emergency procedure is better, in our view, than having no Bill at all. At this stage in the EU withdrawal process, there is no convincing argument for sitting back and allowing Westminster to intercept the powers that are already devolved. We have learnt the hard way, time and time again, not to trust Westminster. How many promises? And Westminster has already ignored a legislative consent motion from this place on police commissioners. Any devolved powers that are to be shared on a UK or GB basis must be co-decided by the Governments of the UK. We urge the Welsh Government to hold fast to that view and to resist any attempts to try and override the decisions of this Assembly in the courts.
Llywydd, to conclude, Plaid Cymru continues to call for a continuity Bill and will vote in favour of today's motions. We will always, always protect our hard-won democratic institutions and our national democracy—always.
Heddiw, rydym yn pleidleisio ar gyflwyno y Bil Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru) fel Bil brys y Llywodraeth. Mae hyn yn gwireddu'r alwad gan Blaid Cymru i gyflwyno Bil parhad ac mae'n adeg dyngedfennol i'n cenedl ac o ran ein hymateb i'r broses o ymadael â'r UE. Mae'r Bil hwn yn rhoi'r dylanwad mwyaf sylweddol sydd gennym ni fel gwlad yn y ddadl hon ar hyn o bryd.
Hoffwn fynd â chi yn ôl i 8 Tachwedd 2016. Dyna pryd yr esgorwyd ar y syniad o Fil parhad—pan gafodd ei gynnig gyntaf gan Blaid Cymru fel ffordd o atal San Steffan rhag cipio grym. Roedd hyn cyn i Lywodraeth y DU gyflwyno Bil ymadael yr UE ac yn dangos bod rhai ohonom ni ar y meinciau hyn yn rhagweld y byddai bygythiad i'r pwerau hynny a oedd yn dychwelyd o Frwsel. Ac yn awr, fwy na blwyddyn yn ddiweddarach, rydym o'r diwedd mewn sefyllfa lle mae'r Bil parhad hwn yn mynd rhagddo. Nid yw hyn ond yn digwydd oherwydd eiriolaeth ddi-baid o blaid y Bil, ac oherwydd methiant Llywodraeth y DU i gynnig ateb i'r broblem wirioneddol o gipio grym gan San Steffan. Maen nhw wedi methu â bodloni Llywodraeth Cymru na Llywodraeth yr Alban. Mae'n bwysig nodi yng Nghymru a'r Alban ill dwy fod y gefnogaeth i'r Bil parhad nid yn unig o du'r Llywodraeth; yn y ddau achos, mae mwyafrif y Senedd yn gefnogol. Nid oes a wnelo hyn yn unig â grym y Llywodraeth a grym Gweinidogion; mae a wnelo hyn â'r Cynulliad cyfan. Mae'n ymwneud â democratiaeth Cymru a phleidleisiau olynol o blaid pwerau deddfu a datganoli.
Bydd Plaid Cymru, wrth gwrs, yn pleidleisio o blaid y ddau gynnig heno. Ond, Llywydd, rwyf o'r farn ei bod yn anffodus na fydd y bleidlais heno yn unfrydol. Bydd gennym fwyafrif clir a llethol o Aelodau'r Cynulliad o blaid y Bil hwn o hyd, sydd yn gadarnhaol, ond fel y cyfaddefodd David Melding eisoes, mae'r neges yn gryfach o lawer pan fydd yr holl bleidiau'n gytûn. Nid yw'r ddeddfwriaeth yn dibynnu ar gefnogi neu wrthwynebu'r egwyddor o adael yr UE. Nid yw hyn yn ymwneud â hynny. Byddwn yn croesawu pleidleisio ochr yn ochr â phleidiau eraill yr wrthblaid ar hyn ar ôl i gynnig deddfwriaethol yr Aelod gael cefnogaeth unfrydol yn gynharach eleni. Ond er gwaethaf hyn, mae'n rhaid inni symud ymlaen yn awr gyda mwyafrif effeithiol o ddwy ran o dair i gefnogi'r Bil hwn, sy'n cynrychioli pleidlais gref o hyder o blaid amddiffyn democratiaeth Cymru.
Llywydd, rwy'n cytuno â'r ddadl y gellid bod wedi osgoi'r weithdrefn frys, ond bellach mae hynny'n rhy hwyr. Byddai Plaid Cymru wedi cefnogi cyflwyniad y Bil hwn yn gynharach o lawer; roeddem eisiau gweld hynny'n digwydd. Ond mae cyflwyno'r Bil o dan weithdrefn frys yn well, yn ein barn ni, na chael dim Bil o gwbl. Ar hyn o bryd yn y broses o ymadael â'r UE, nid oes unrhyw ddadl argyhoeddiadol o blaid llaesu dwylo a chaniatáu i San Steffan gipio'r pwerau sydd eisoes wedi'u datganoli. Rydym wedi dysgu'r ffordd anodd, dro ar ôl tro, i beidio ag ymddiried yn San Steffan. Faint o addewidion? Ac mae San Steffan eisoes wedi anwybyddu cynnig cydsyniad deddfwriaethol o'r lle hwn ar gomisiynwyr yr heddlu. Mae'n rhaid i unrhyw bwerau datganoledig a gaiff eu rhannu ar lefel y DU neu Brydain Fawr fod wedi eu cyd-benderfynu gan Lywodraethau'r DU. Rydym yn annog Llywodraeth Cymru i gadw'n driw i'r farn honno ac i wrthsefyll unrhyw ymgais i geisio gwyrdroi penderfyniadau'r Cynulliad hwn yn y llysoedd.
Llywydd, i gloi, mae Plaid Cymru yn parhau i alw am Fil parhad a byddwn yn pleidleisio o blaid cynigion heddiw. Byddwn bob amser, bob amser yn amddiffyn ein sefydliadau democrataidd yr ymdrechwyd mor ddyfal i'w cael a'n democratiaeth genedlaethol—bob amser.
My view of this Bill is formulated against a background—and I think the overriding priority, constitutionally, is that we respect the will of the people, and that referenda, even though they may not, in form, be legally binding, are certainly morally binding once Parliament, whether it be at Westminster or here, has put on the statute book the legislation that gives them legal force—
Mae fy marn i am y Bil hwn yn seiliedig ar gyd-destun—ac rwy'n credu mai'r brif flaenoriaeth, yn gyfansoddiadol, yw ein bod yn parchu ewyllys y bobl, a bod refferenda, hyd yn oed os nad ydyn nhw, o ran eu ffurf, yn gofyn am ymlyniad cyfreithiol, maen nhw'n sicr yn gofyn am ymlyniad moesol pan fo'r Senedd, boed hynny yn San Steffan neu yma, wedi rhoi ar y llyfr statud y ddeddfwriaeth sy'n rhoi grym cyfreithiol iddynt—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Do you accept that the will of the people as conveyed in the 2011 referendum on powers should also be respected?
Ydych chi'n derbyn y dylid parchu ewyllys y bobl hefyd fel y mynegwyd hynny yn refferendwm 2011 ar bwerau?
Well, the leader of Plaid Cymru has anticipated my next sentence, because that's exactly what I was going to say. There is a natural meeting of minds between us; we're on the same wavelength.
I was about to say that that applies as much to the EU referendum as to the two referenda on Welsh devolution. And although I took a different view of devolution at the time, I accept the will of the people and I will do my best, as I hope I've done in the time I've been in this place, to make it work. I see advantages that can come to Wales from it. Very often, this is true in life; that there are advantages as well as disadvantages, however much we might not want something to come about.
I struggle to understand quite why the UK Government has put us in this position today. We do have a Cabinet that is dominated by people who wanted to remain in the EU, and so one part of me wonders whether this is all part of a general sabotage of the whole process—to try to create as much friction as possible, which undermines the objective that I want to see achieved. But I think that the cock-up theory rather than the conspiracy theory is generally to be found in Government, and so I prefer to put it down to their natural incompetence.
But it is, I think, deplorable that the lack of understanding at Westminster—I think this is what came out of David Melding's speech—the lack of understanding at Westminster that he seems to think is there, and I agree with him, is responsible for playing down the results of the referendum that gave rise to this place coming into existence. We have to accept the reality that Wales does now have its own Parliament, has its own Government, the same as in Scotland, and consequently, when we are out of the EU legally, the frameworks that will be desirable, if not absolutely necessary, in many respects, in relation to powers that are devolved to make life more convenient for us all, have to take proper account of the views of the Welsh people, as represented in this place and the Government that is elected from amongst us. That seems to me to be a wholly unexceptionable statement of constitutional affairs.
I agree with what's said in the statement that was published on 27 February by the Welsh Government, that
'the Bill’s principal objective is to ensure, as a general rule, that there is continuity in that the rules and laws that apply in devolved areas immediately prior to exit and those applying immediately after exit, thereby providing certainty for citizens, businesses and other organisations.'
That's plainly in everybody's interests. Therefore, I can't really see why this should get in the way of the Brexit process. I did have a suspicion at first that it was a ploy to try to make the process of leaving more difficult than it need be, and perhaps even to frustrate it altogether. I have, some time ago, abandoned that fear, and I accept the bona fides of the Government in this respect that this is a genuine attempt to force the UK Government to the table to do the decent thing that all parties in this house, even the Conservative Party here, accept should be done—that the EU withdrawal Bill should be amended to bring about the result that we all want to see achieved.
So, this is not about a great issue of principle, this debate. We all agree on the general principle and the outcome we want to see from the Brexit process. So, if this does have the effect of forcing the UK Government to speed up the process of bringing that about, I think it would be a very good thing. The UK Government, at the end of the day, does have the power to steamroller over us. We know that. So, what this seeks to do is to make it more embarrassing for them than it would otherwise be if they're put in that position. That's as much as we can do, and on that basis I'm more than happy to lend my support to the Welsh Government in this rather unlikely rainbow coalition and become somewhat of a poster boy, as I understand it from reading the Scottish press, amongst Scottish nationalists, and with Nicola Sturgeon, as a result of what I said here just a few weeks ago. This is not a position that I ever thought possible, let alone desirable. But there it is; we have to accept plaudits in life, where they're given, even from the most unlikely of sources.
So, on that basis, I will be supporting the Government in putting the Bill through this Assembly, and I hope common sense will very shortly be found at Westminster.
Wel, mae arweinydd Plaid Cymru wedi rhagweld fy mrawddeg nesaf, oherwydd dyna'n union yr hyn yr oeddwn i'n mynd i'w ddweud. Mae ein meddyliau yn gweithio yn yr un ffordd; rydym ni o gyffelyb fryd.
Roeddwn i ar fin dweud bod hynny yr un mor berthnasol i refferendwm yr UE ag i'r ddau refferendwm ar ddatganoli yng Nghymru. Ac er imi goleddu barn wahanol ynglŷn â datganoli ar y pryd, rwy'n derbyn ewyllys y bobl a byddaf yn gwneud fy ngorau, fel y gobeithiaf fy mod i wedi gwneud yn yr amser y bûm i yn y lle hwn, i wneud iddo weithio. Rwy'n gweld manteision a all ddod i Gymru yn ei sgil. Yn aml iawn, mae hyn yn wir mewn bywyd; bod manteision yn ogystal ag anfanteision, er nad ydym o bosib eisiau gweld rhywbeth yn digwydd.
Rwy'n cael trafferth deall pam yn wir bod Llywodraeth y DU wedi ein rhoi ni yn y sefyllfa hon heddiw. Mae gennym ni Gabinet lle mae pobl sydd eisiau aros yn yr UE yn tra-arglwyddiaethu, ac mae rhan ohonof felly yn meddwl tybed a yw hyn i gyd yn rhan o gynllun cyffredinol i danseilio'r holl broses—i geisio creu cymaint o ddrwgdeimlad ag y bo modd, sy'n tanseilio'r amcan yr wyf eisiau ei weld yn cael ei gyflawni. Ond rwy'n credu bod y ddamcaniaeth smonach yn hytrach na'r ddamcaniaeth cynllwyn yn berthnasol yn gyffredinol i Lywodraeth, ac felly mae'n well gennyf ei briodoli i'w hanallu naturiol.
Ond, rwy'n credu bod y diffyg dealltwriaeth yn San Steffan yn warthus—rwy'n credu mai dyma'r hyn a amlygwyd gan araith David Melding—bod y diffyg dealltwriaeth y mae'n credu sy'n bodoli yn San Steffan, ac rwy'n cytuno ag ef, yn gyfrifol am ddibrisio canlyniadau'r refferendwm a arweiniodd at sefydlu'r lle hwn. Mae'n rhaid inni dderbyn y realiti bod gan Gymru ei Senedd ei hun bellach, bod ganddi ei Llywodraeth ei hun, yr un fath ag yn yr Alban. Ac o ganlyniad, pan fyddwn yn gyfreithiol y tu allan i'r UE, bydd angen i'r fframweithiau hynny fydd yn ddymunol, os nad yn gwbl angenrheidiol, mewn sawl ffordd, o ran pwerau sydd wedi eu datganoli i wneud bywyd yn fwy cyfleus i bob un ohonom ni, roi ystyriaeth briodol i safbwyntiau pobl Cymru, fel y'u cynrychiolir yn y lle hwn a'r Llywodraeth sy'n cael ei hethol o'n plith. Mae hynny'n ymddangos i mi yn ddatganiad hollol gyffredin o'r materion cyfansoddiadol.
Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedwyd yn y datganiad a gyhoeddwyd ar 27 Chwefror gan Lywodraeth Cymru, mai
'prif amcan y Bil yw sicrhau, yn gyffredinol, bod y rheolau a'r cyfreithiau sy'n berthnasol mewn meysydd datganoledig cyn ymadael yn parhau i fod yn berthnasol yn syth ar ôl ymadael, gan felly ddarparu sicrwydd i ddinasyddion, busnesau a sefydliadau eraill.'
Mae hynny'n amlwg er budd pawb. Felly, mewn gwirionedd ni allaf weld pam ddylai hyn rwystro'r broses Brexit. Roedd gennyf amheuaeth ar y dechrau mai ystryw oedd hyn i geisio gwneud y broses o adael yn fwy anodd nag y dylai fod, ac efallai hyd yn oed i'w rwystro'n gyfan gwbl. Rwyf, ers peth amser, wedi cefnu ar yr ofn hwnnw, ac rwy'n derbyn didwylledd y Llywodraeth fod hyn yn ymgais ddiffuant i orfodi Llywodraeth y DU i wneud y peth iawn y mae pob plaid yn y tŷ hwn, hyd yn oed y Blaid Geidwadol yma, yn derbyn y dylid ei wneud—y dylid diwygio Bil ymadael yr UE i sicrhau'r canlyniad y mae pob un ohonom ni eisiau ei weld.
Felly, does a wnelo hyn ddim â mater mawr o egwyddor, y ddadl hon. Mae pob un ohonom yn cytuno ar yr egwyddor gyffredinol ac ar y canlyniad yr ydym eisiau ei weld o'r broses Brexit. Felly, os mai canlyniad hyn yw gorfodi Llywodraeth y DU i gyflymu'r broses o gyflawni hynny, rwy'n credu y byddai yn beth da iawn. Mae gan Lywodraeth y DU, ar ddiwedd y dydd, y grym i'n gwastrodi'n llwyr. Rydym yn gwybod hynny. Felly, mae hyn yn ceisio ei gwneud hi'n fwy chwithig iddyn nhw nag y byddai fel arall pe baen nhw yn y sefyllfa honno. Dyna gymaint ag y gallwn ni ei wneud, ac ar y sail honno rwy'n fwy na pharod i roi fy nghefnogaeth i Lywodraeth Cymru yn y glymblaid enfys eithaf annhebygol hon a dod yn dipyn o symbol, yn ôl a ddeallaf o ddarllen y wasg yn yr Alban, ymhlith cenedlaetholwyr yr Alban, a chyda Nicola Sturgeon, o ganlyniad i'r hyn a ddywedais yn y fan yma ychydig wythnosau yn ôl. Nid yw hon yn sefyllfa y credwn a fyddai byth yn bosib, heb sôn am fod yn un ddymunol. Ond dyna ni; mae'n rhaid inni dderbyn clodydd mewn bywyd, pan ddelont i'n rhan, hyd yn oed o'r ffynonellau mwyaf annhebygol.
Felly, ar y sail honno, byddaf yn cefnogi'r Llywodraeth i dywys y Bil drwy'r Cynulliad hwn, a gobeithiaf y bydd synnwyr cyffredin i'w weld yn San Steffan yn fuan iawn.
Llywydd, can I first of all commend the drafters of the Bill and the considerable skill and work that has gone in? This has been an incredible learning curve for them, but it shows the resources and the skill that exist within this legislature.
Can I also say that I agree with very much of what David Melding has said? He has raised all the correct constitutional points in terms of our role, in terms of scrutiny of powers, and the way in which Government operates. I make no criticism at all of the points that he has raised, other than that the area where I do disagree with him, which is that I don't think we're in a position where we can afford to sit back and do nothing. I think that takes us back really to the starting point of what the dilemma is, where the dispute arises, where the problem arises. And it goes back to, really, the initial understanding of what the true constitutional nature of devolution is within the context of the UK constitution.
There is no doubt, in my view, because I think it is upheld by nearly all the constitutional and legislative committees, from the House of Lords, the House of Commons, in Scotland and in Wales, which I think, by and large, all accept that the Welsh Government's constitutional analysis is correct, and that is that those powers, in the absence of the withdrawal Bill—all those powers that are currently in Brussels that relate to devolved areas of responsibility come back where Parliament has already decided they belong, and that is decided by the various devolution statutes.
The withdrawal Bill, if it is not amended, is, in fact, a centralisation of powers Bill. It drives a coach and horses through the devolution settlements. This is a point that has been made time and time again to the UK Government. We have to go back to the very beginning of this whole process, post the referendum: that is, we were promised that there would be proper engagement and consultation. That didn't take place. We were promised that there would be amendments that were put in. Scotland were promised key amendments with regard to clause 11. That hasn't come in. We were promised that all sorts of arrangements would come in hand—that this would be resolved. [Interruption.] Yes, I will.
Llywydd, a gaf i yn gyntaf oll gymeradwyo'r rhai a ddrafftiodd y Bil a'r cryn fedr a'r gwaith a fu'n rhan o'i lunio? Bu hon yn broses ddysgu anhygoel iddyn nhw, ond mae'n dangos yr adnoddau a'r sgiliau sy'n bodoli yn y ddeddfwrfa hon.
A gaf i ddweud hefyd fy mod yn cytuno â llawer iawn o'r hyn y mae David Melding wedi ei ddweud? Mae wedi crybwyll yr holl bwyntiau cyfansoddiadol cywir o ran ein swyddogaeth, o ran craffu ar bwerau, a'r ffordd y mae Llywodraeth yn gweithredu. Nid wyf yn beirniadu o gwbl y pwyntiau a nododd, ar wahân i'r maes yr wyf yn anghytuno ag ef, sef nad wyf yn credu ein bod ni mewn sefyllfa lle gallwn fforddio llaesu dwylo a gwneud dim. Rwy'n credu bod hynny yn ein tywys yn ôl mewn gwirionedd i fan cychwyn y benbleth, lle mae gwraidd yr anghydfod, lle mae gwraidd y broblem. Ac mae'n deillio mewn gwirionedd, o'r ddealltwriaeth gychwynnol o wir natur gyfansoddiadol datganoli yng nghyd-destun cyfansoddiad y DU.
Nid oes unrhyw amheuaeth, yn fy marn i, oherwydd rwy'n credu y caiff hynny ei anrhydeddu gan bron pob un o'r pwyllgorau cyfansoddiadol a deddfwriaethol, gan Dŷ'r Arglwyddi, Tŷ'r Cyffredin, yn yr Alban ac yng Nghymru, sydd ar y cyfan, rwy'n credu, i gyd yn derbyn bod dadansoddiad cyfansoddiadol Llywodraeth Cymru yn gywir, a bod y pwerau hynny, yn absenoldeb y Bil ymadael—mae'r holl bwerau sydd ar hyn o bryd ym Mrwsel sy'n ymwneud â meysydd cyfrifoldeb datganoledig yn dychwelyd i'r mannau lle mae'r Senedd eisoes wedi penderfynu eu bod yn perthyn iddynt, a phenderfynir ar hynny gan statudau amrywiol datganoli.
Mae'r Bil ymadael, os na chaiff ei ddiwygio, mewn gwirionedd, yn Fil canoli pwerau. Mae'n tanseilio cytundebau datganoli yn llwyr. Dyma sylw a wnaed dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU. Mae'n rhaid inni fynd yn ôl at ddechrau'r broses hon, ar ôl y refferendwm: hynny yw, addawyd inni y byddai trafod ac ymgynghori priodol. Ni ddigwyddodd hynny. Addawyd inni y cyflwynid gwelliannau. Addawyd gwelliannau allweddol i'r Alban o ran cymal 11. Ni anrhydeddwyd hynny. Addawyd inni y rhoddid pob math o drefniadau ar waith—y byddai hyn yn cael ei ddatrys. [Torri ar draws.] Gwnaf, mi wna i.
Thank you very much for taking an intervention. If the Welsh Government was so concerned about this lack of action on the part of the UK Government, why didn't they introduce this sooner?
Diolch yn fawr iawn ichi am dderbyn ymyriad. Os oedd Llywodraeth Cymru yn pryderu cymaint am y diffyg gweithredu ar ran Llywodraeth y DU, pam na wnaethon nhw gyflwyno hyn ynghynt?
Well, I think the reason is because we had the belief—and I believe it was right to have the belief—that the UK Government would listen to the legal advice that was coming forward and would do the right thing. Now, I believe there probably are those in the UK Government who want to do the right thing but have been incapable of actually delivering the sorts of changes that are actually necessary to resolve this, and proposals have been made.
Now, I hope that there is an arrangement, but I see three scenarios that take place. The first one—and I hope no-one's going to intervene, so I have to go back and say, 'No, there were four scenarios'—but I see three key scenarios. The first one is that there is no agreement on clause 11. Therefore, we will not be able to give legislative consent. Therefore, we must take steps to protect the Welsh interests and the devolution settlements. The second scenario is that there is agreement, that we are able to reach agreement, and, no doubt, this proposed Bill will contribute significantly to achieving that, if it is achieved. And if that agreement on clause 11 is achieved, then the continuity Bill need not proceed, because the correct devolution arrangements and powers will have been established.
The alternative—and I think it's unlikely, but it is a disastrous alternative, but nothing is beyond the competence of the current Government that we have in Westminster—is that the withdrawal Bill fails for some reason, and that would leave us with no arrangements whatsoever the moment we leave the EU in terms of all those areas of our responsibility. In my view, it would be wholly irresponsible not to actually bring forward this legislation, and there are good reasons why it wasn't brought forward, not just that I think we've held the high ground—we've worked in the best interest to achieve agreement and are still doing so—but it is also the case that it enables this Bill now to actually exert the influence and show the determination that we have, that Scotland have, that the devolution arrangements, the constitutional arrangements we have, have got to be upheld. We've been promised they will be upheld, but, unfortunately, the withdrawal Bill in its current form is a form of constitutional mugging, where the sole promise that is given is to say, 'We've mugged you of your powers and responsibilities, but don't worry, as we run off, we'll give them back to you at a later stage.' That is not good enough. It is not respectful to the Parliament that established the devolution settlements, and it's not respectful to the devolution Governments.
There are difficulties, there are problems with it, but the continuity Bill has to be started. I believe if we do not take this step today in passing it, it will not happen. That will weaken significantly our negotiation position, and I remain in full agreement with the position that the Cabinet Secretary has taken that we still hope we will achieve agreement. But let's be absolutely clear, if that agreement cannot be reached, if we cannot reach a stage where there should be an LCM, then we have to protect Welsh interests, and that's what this Bill does.
Wel, rwy'n credu mai'r rheswm yw oherwydd roeddem yn credu—ac rwy'n credu yr oedd hi'n iawn inni gredu—y byddai Llywodraeth y DU yn gwrando ar y cyngor cyfreithiol yr oedd hi'n ei chael ac y byddai hi'n gwneud y peth iawn. Nawr, rwy'n credu mae'n debyg bod rhai yn Llywodraeth y DU sydd eisiau gwneud y peth iawn, ond buont yn analluog i wneud y mathau o newidiadau sydd eu hangen mewn gwirionedd i ddatrys hyn, ac mae cynigion wedi'u gwneud.
Nawr, rwy'n gobeithio bod trefniant, ond gwelaf dri phosibilrwydd. Yr un cyntaf—a gobeithio nad oes neb yn mynd i ymyrryd, fel bod yn rhaid imi fynd yn ôl a dweud, 'Na, roedd pedwar posibilrwydd'—ond rwy'n gweld tri phosibilrwydd allweddol. Y gyntaf yw nad oes unrhyw gytundeb ar gymal 11. Felly, nid ydym yn gallu rhoi cydsyniad deddfwriaethol. Felly, mae'n rhaid inni ymdrechu i ddiogelu buddiannau Cymru a'r setliadau datganoli. Yr ail bosibilrwydd yw bod cytundeb, y gallwn ni gytuno, ac, heb amheuaeth, bydd y Bil arfaethedig hwn yn cyfrannu'n sylweddol at gyflawni hynny, os caiff ei gyflawni. Ac os sicrheir y cytundeb hwnnw ar gymal 11, yna ni fydd angen parhau â'r Bil parhad, oherwydd bydd y trefniadau a'r grymoedd datganoli cywir wedi'u sefydlu.
Y dewis arall—a chredaf ei bod yn annhebygol, ond mae'n ddewis amgen trychinebus, ond nid oes dim y tu hwnt i anallu'r Llywodraeth bresennol sydd gennym ni yn San Steffan—yw y bydd y Bil ymadael yn methu am ryw reswm, ac y byddai hynny'n golygu na fydd gennym unrhyw drefniadau o gwbl yr eiliad yr ydym yn gadael yr UE o ran yr holl feysydd hynny yr ydym yn gyfrifol amdanyn nhw ar hyn o bryd. Yn fy marn i, byddai'n gwbl anghyfrifol i beidio â chyflwyno'r ddeddfwriaeth hon mewn gwirionedd, ac mae rhesymau da pam na chafodd ei chyflwyno, nid dim ond fy mod yn credu y buom yn y sefyllfa gryfaf—rydym wedi gweithio er mwyn ceisio dod i gytundeb ac rydym yn dal i wneud hynny—ond mae hefyd yn wir bod hyn yn galluogi'r Bil hwn bellach i gael dylanwad a dangos pa mor benderfynol yr ydym ni, a'r Alban, bod yn rhaid anrhydeddu'r trefniadau datganoli, y trefniadau cyfansoddiadol sydd gennym ni. Rhoddwyd addewid inni y byddent yn cael eu hanrhydeddu, ond, yn anffodus, mae'r Bil ymadael ar ei ffurf bresennol yn ffurf o ysbeilio cyfansoddiadol, lle mai'r unig addewid a roddir yw dweud, 'Rydym ni wedi dwyn eich pwerau a'ch cyfrifoldebau, ond peidiwch â phoeni, wrth inni redeg ymaith, byddwn yn eu rhoi nhw yn ôl ichi yn nes ymlaen.' Nid yw hynny'n ddigon da. Nid yw'n dangos parch i'r Senedd a sefydlodd y setliadau datganoli, ac nid yw'n dangos parch i'r Llywodraethau datganoledig.
Mae anawsterau gyda hynny, mae problemau gyda hynny, ond mae'n rhaid dechrau ar y Bil parhad. Credaf, os nad ydym yn gwneud hyn heddiw ac yn ei basio, na fydd yn digwydd. A bydd hynny yn gwanhau ein sefyllfa negodi yn sylweddol, ac rwy'n dal i gytuno'n llwyr â safbwynt Ysgrifennydd y Cabinet ein bod yn dal i obeithio y byddwn yn sicrhau cytundeb. Ond gadewch i ni fod yn gwbl glir, os na allwn ni ddod i'r cytundeb hwnnw, os na allwn ni gyrraedd cyfnod lle dylid cael cynnig cydsyniad deddfwriaethol, yna mae'n rhaid inni ddiogelu buddiannau Cymru, a dyna beth mae'r Bil hwn yn ei wneud.
As the person chairing discussions between the UK Government and the devolved Governments on the EU withdrawal Bill, Cabinet Minister David Lidington MP stated, at Airbus Broughton in Flintshire last week, we must protect the UK internal market whilst respecting devolution. As I noted last week, he also said that eight out of 10 goods lorries leaving Wales go to the rest of the UK, highlighting the importance of the UK common market for Wales, as well as the rest of the UK. Mr Lidington, in Broughton, added that
'we have to ensure, as we are determined to do, that Brexit means more powers going to the devolved governments and not fewer...So our proposal is to amend the Bill before Parliament to make clear that while frameworks are being agreed, the presumption would now be that powers returning from the EU should sit at a devolved level. Westminster would only be involved where, to protect the UK common market or to meet our international obligations, we needed a pause—I stress pause—to give the governments time to design and put in place a UK-wide framework.'
Governments—in plural. Responding to me in the—[Interruption.] Sorry?
Yn rhinwedd ei swyddogaeth yn cadeirio trafodaethau rhwng Llywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig ar Fil ymadael yr UE, dywedodd Gweinidog y Cabinet, yr Aelod Seneddol David Lidington, yn Airbus ym Mrychdyn, sir y Fflint yr wythnos diwethaf, fod yn rhaid inni warchod marchnad fewnol yn y DU gan barchu datganoli. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf, dywedodd hefyd fod wyth o bob 10 lori nwyddau sy'n gadael Cymru yn mynd i weddill y DU, gan bwysleisio pwysigrwydd marchnad gyffredin y DU i Gymru, yn ogystal â gweddill y DU. Ychwanegodd Mr Lidington, ym Mrychdyn, fod
rhaid inni sicrhau, fel yr ydym ni'n benderfynol o wneud, fod Brexit yn golygu mwy o bwerau i'r llywodraethau datganoledig ac nid llai... Felly ein cynnig ni yw diwygio'r Bil gerbron y Senedd i'w gwneud hi'n glir tra cytunir ar fframweithiau, y rhagdybiaeth bellach fyddai y dylai pwerau sy'n dychwelyd o'r UE fynd i'r llywodraethau datganoledig. Byddai gan San Steffan ran yn hyn dim ond pan fyddai, er mwyn amddiffyn y farchnad gyffredin yn y DU neu gyflawni ein rhwymedigaethau rhyngwladol, angen saib arnom—rwy'n pwysleisio saib—i roi amser i'r llywodraethau gynllunio a gweithredu fframwaith ar gyfer y DU gyfan.
Lywodraethau—yn y lluosog. Wrth ymateb i mi yn y—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i?
[Inaudible.]—on that point?
[Anghlywadwy.]—ynglŷn â'r sylw hwnnw?
Yes, I'll take one intervention.
Gwaf, mi wnaf i dderbyn un ymyriad.
I'm grateful. Just on that very point, he's talked about a pause, a need to look at this new creature called a UK common market, but, more importantly, who decides if that pause is needed and who decides whether we need to retain powers at Westminster? Is it just Westminster, which I think he's suggesting, or is it the four countries together agreeing that? If it's the four countries, I'm with him, but I think he's suggesting Westminster.
Rwy'n ddiolchgar. Ynglŷn â'r union sylw hwnnw, mae wedi sôn am saib, am yr angen i edrych ar y creadur newydd hwn sy'n cael ei alw yn farchnad gyffredin y DU, ond, yn bwysicach fyth, pwy sy'n penderfynu a oes angen y saib hwnnw a phwy sy'n penderfynu a oes angen inni gadw'r pwerau yn San Steffan? Ai dim ond San Steffan, fel rwy'n tybio ei fod yn awgrymu, neu ai'r pedair gwlad yn cytuno ar hynny gyda'i gilydd? Os yw'n golygu y pedair gwlad, rwy'n cytuno ag ef, ond rwy'n credu ei fod yn awgrymu San Steffan.
As I said, to give the Governments—plural—a time to decide and put in place a UK-wide framework.
Responding to me in this Chamber last week, the finance Secretary, Mark Drakeford, stated that Mr Lidington's speech
'did move a step forward in relation to our clause 11 concerns.'
Mr Drakeford then added,
'What we now need to do is to have a detailed discussion with the UK Government about some of the practical ways in which that would operate, and the key issue at stake remains that of consent'—
we agree—that he will go to the next meeting of the Joint Ministerial Committee on EU negotiations with constructive proposals as to how those questions could be resolved, that his preferred course of action remains an agreed amendment that all three Governments could see put down at the House of Lords, that if an amendment cannot be agreed he will continue to pursue the amendments jointly laid with the Scottish Government in the House of Commons and will re-lay in the House of Lords, and that only if they don't succeed there, then they have to protect the position against the day when this National Assembly would not be prepared to give its legislative consent to the withdrawal Bill.
Having already achieved so much, it's therefore apparent that there's a will in both the UK and Welsh Governments to conclude an agreement that would allow the EU withdrawal Bill to go forward. I'm sure that a final push, combined with constructive engagement with Scotland, will enable this now to happen. Of course, we, the Welsh Conservative official opposition, fully recognise the constitutional principles at stake. We have consistently called for agreements on common frameworks between the Governments of the UK as a basis for a UK free trade agreement, and argued that there is no reason why the EU withdrawal Bill could not state that the restriction on devolved competency would end when common agreed frameworks come into force. We also welcome the finance Secretary's response to me in yesterday's meeting of the Assembly External Affairs and Additional Legislation Committee, to which he referred when he stated that
'very detailed work has gone on at official level',
involving Welsh Government, UK Government and Scottish Government on the consent issue, and he added that there was
'more than one way in which those different positions could be bridged',
and that Thursday's meeting of the Joint Ministerial Committee on EU negotiations will be focusing on practical ways that could be done, where all share the same ambition to get an agreed amendment. We also understand that discussions on this will go forward at a meeting attended by both the Prime Minister and the First Minister next week. In noting both this and the inappropriateness of introducing major constitutional legislation under emergency procedure, which would make necessary and effective scrutiny impossible, we must oppose these motions. In so doing, however, we recognise that the view of this Assembly, including ours, can be expressed by voting against the legislative consent motion if our collective concerns are not then addressed. The constitutional integrity of this Welsh Parliament must be protected, and the Welsh Conservative official opposition won't hesitate to vote down the legislative consent motion, alongside other parties, if that is compromised. Thank you.
Fel y dywedais, er mwyn rhoi i'r Llywodraethau—yn y lluosog—amser i benderfynu a rhoi fframwaith ar waith ar gyfer y DU gyfan.
Wrth ymateb i mi yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf, dywedodd yr Ysgrifennydd cyllid, Mark Drakeford fod araith Mr Lidington
'yn gam ymlaen o ran ein pryderon am gymal 11.'
Ychwanegodd Mr Drakeford wedyn,
'Yr hyn y mae angen inni ei wneud yn awr yw cael trafodaeth fanwl gyda Llywodraeth y DU ynghylch rhai o'r ffyrdd ymarferol y byddai hynny'n gweithredu, a'r mater allweddol yn y fantol o hyd yw caniatâd'—
rydym yn cytuno—y bydd yn mynd i gyfarfod nesaf y Cyd-bwyllgor Gweinidogol ar drafodaethau'r UE gyda chynigion adeiladol am sut y gellid datrys y cwestiynau hynny, mai ei ddewis ffordd o gyflawni hyn yw cytuno ar welliant y gallai'r tair Llywodraeth ei gyflwyno yn Nhŷ'r Arglwyddi. Os na ellir cytuno ar welliant bydd yn parhau i fynd ar drywydd y gwelliannau ar y cyd a gyflwynwyd gyda Llywodraeth yr Alban yn Nhŷ'r Cyffredin ac a gaiff eu hail-gyflwyno yn Nhŷ'r Arglwyddi. A dim ond os nad ydynt yn llwyddo yn y fan honno y mae'n rhaid iddynt amddiffyn y sefyllfa pe ddaw'r dydd pan na fyddai'r Cynulliad Cenedlaethol hwn yn barod i roi ei gydsyniad deddfwriaethol i'r Bil ymadael.
Ar ôl cyflawni cymaint yn barod, mae'n amlwg felly bod awydd yn Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i ddod i gytundeb a fyddai'n caniatáu i Fil ymadael yr UE fynd rhagddo. Rwy'n siŵr y byddai un ymdrech olaf, ynghyd ag ymwneud adeiladol gyda'r Alban, yn galluogi i hyn yn awr ddigwydd. Wrth gwrs, rydym ni, y Ceidwadwyr Cymreig, yr wrthblaid swyddogol, yn llawn gydnabod yr egwyddorion cyfansoddiadol sydd yn y fantol. Rydym wedi galw'n gyson am gytundebau ar fframweithiau cyffredin rhwng Llywodraeth y DU yn sail ar gyfer cytundeb masnach rydd ar gyfer y DU, ac wedi dadlau nad oes unrhyw reswm pam na allai Bil ymadael yr UE nodi y byddai'r cyfyngiad ar gymhwysedd datganoledig yn dod i ben pan fo'r fframweithiau cyffredin y cytunwyd arnynt yn dod i rym. Rydym ni hefyd yn croesawu yr ateb a roddodd yr Ysgrifennydd Cyllid i mi yng nghyfarfod ddoe o Bwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol y Cynulliad, y cyfeiriodd ato pan ddywedodd y bu
gwaith manwl iawn ar lefel swyddogol,
sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban ynglŷn â mater cydsynio. Ychwanegodd fod
mwy nag un ffordd y gellid pontio'r safbwyntiau gwahanol hynny
ac y bydd cyfarfod dydd Iau o'r Cyd-bwyllgor Gweinidogol ar drafodaethau'r UE yn canolbwyntio ar ffyrdd ymarferol o wneud hynny, lle mae pawb yn rhannu'r un uchelgais i gytuno ar welliant. Rydym hefyd yn deall y bydd hyn yn cael ei drafod mewn cyfarfod y bydd Prif Weinidog y DU a Phrif Weinidog Cymru yn mynd iddo yr wythnos nesaf. Wrth gydnabod hyn ac anaddasrwydd cyflwyno deddfwriaeth gyfansoddiadol sylweddol o dan weithdrefn frys, a fyddai'n gwneud y craffu angenrheidiol ac effeithiol yn amhosibl, mae'n rhaid inni wrthwynebu'r cynigion hyn. Wrth wneud hynny, fodd bynnag, rydym yn cydnabod y gellir mynegi barn y Cynulliad hwn, gan gynnwys ein barn ni, drwy bleidleisio yn erbyn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol os na roddir sylw bryd hynny i'r pryderon sydd gennym ni. Rhaid gwarchod uniondeb cyfansoddiadol Senedd Cymru, ac ni wnaiff y Ceidwadwyr Cymreig, yr wrthblaid swyddogol, betruso ennyd cyn pleidleisio yn erbyn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ochr yn ochr â phleidiau eraill, os peryglir hynny. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i'r ddadl.
I call on the Cabinet Secretary to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd. Can I thank all Members who have taken part in this very thoughtful debate? Let me begin with the last contribution by Mark Isherwood and confirm to Members of the Assembly that I will indeed be going to a meeting with the UK Government and the Scottish Government on Thursday of this week, and that I will go to that meeting in exactly the spirit that Mark Isherwood set out, looking to find ways in which we can craft an amendment between us that both secures continuity, so that EU law can be transferred into domestic law in an orderly way, but also that respects devolution in the United Kingdom. And I'll go there to do that in as determined and purposeful a way as I can.
This Bill is about what happens if that does not succeed, and I want to go to David Melding's contribution, because David Melding identified two issues that are directly relevant to this debate. He argued that the LCM process is where the proper check and balance in the system lies, that what we should do is to rely on the LCM process—and you've heard Mark Isherwood say that his party would have no hesitation in voting against legislative consent if the UK EU withdrawal Bill didn't respect devolution. But the question I have to ask the Conservative Party is: what happens then? What happens if this legislator denies legislative competence? Leanne Wood said that the UK Government had already ignored, once, a refused LCM, but they have never refused to respect an LCM where they themselves had said at the beginning that an LCM was required. They denied it was necessary in relation to policing, arguing that it wasn't devolved, but the UK Government itself has said that it requires the consent of this legislature. So, we have to assume, in taking David's point, if the checks and balances are genuinely to work, that if we denied legislative consent, then those parts of the Bill that affect Wales would no longer go forward, and where would be the certainty then?
Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i ddiolch i bob Aelod sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hynod ystyriol hon? Caniatewch i mi ddechrau gyda'r cyfraniad diwethaf gan Mark Isherwood, a chadarnhau i Aelodau'r Cynulliad y byddaf yn wir yn mynd i gyfarfod gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban ddydd Iau yr wythnos hon, ac y byddaf yn mynd i'r cyfarfod hwnnw yn yr ysbryd hwnnw y cyfeiriodd Mark Isherwood ato. Byddaf yn ceisio darganfod ffyrdd o lunio gwelliant rhyngom ni sy'n sicrhau parhad, fel bod modd trosglwyddo cyfraith yr UE i gyfraith ddomestig mewn ffordd drefnus, ond mewn modd sydd hefyd yn parchu datganoli yn y Deyrnas Unedig. Ac mi af i yno i wneud hynny mewn modd mor bendant a phwrpasol ag y gallaf.
Mae'r Bil hwn yn ymwneud â'r hyn sy'n digwydd os nad yw hynny'n llwyddo, ac rwyf eisiau troi at gyfraniad David Melding, oherwydd soniodd David Melding am ddau fater sy'n uniongyrchol berthnasol i'r ddadl. Roedd yn dadlau bod y system wirio briodol yn rhan o broses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol, mai'r hyn y dylem ei wneud yw dibynnu ar broses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol—ac fe glywsoch chi Mark Isherwood yn dweud na fyddai ei blaid ef yn petruso am ennyd cyn pleidleisio yn erbyn cydsyniad deddfwriaethol os na fyddai Bil ymadael yr UE gan Lywodraeth y DU yn parchu datganoli. Ond y cwestiwn sydd gennyf i'w ofyn i'r Blaid Geidwadol yw: beth sy'n digwydd wedyn? Beth sy'n digwydd os yw'r ddeddfwrfa hon yn gwrthod rhoi cymhwysedd deddfwriaethol? Dywedodd Leanne Wood fod Llywodraeth y DU eisoes wedi anwybyddu, unwaith, gynnig cydsyniad deddfwriaethol a gafodd ei wrthod, ond nid ydyn nhw erioed wedi amharchu cynnig cydsyniad deddfwriaethol yr oedden nhw eu hunain wedi dweud ar y dechrau fod angen cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Dywedasant nad oedd yn angenrheidiol o ran plismona, gan ddadlau nad oedd hynny wedi'i ddatganoli, ond mae Llywodraeth y DU ei hun wedi dweud bod angen cydsyniad y ddeddfwrfa hon. Felly, mae'n rhaid inni gymryd yn ganiataol, wrth dderbyn sylw David, os yw'r gwiriadau yn mynd i weithio mewn gwirionedd, petaem ni'n gwrthod rhoi cydsyniad deddfwriaethol, yna ni fyddai'r rhannau hynny o'r Bil sy'n effeithio ar Gymru bellach yn mynd rhagddynt, a ble byddai'r sicrwydd wedyn?
I assume you've given way. [Laughter.]
Rwy'n tybio eich bod wedi ildio. [Chwerthin.]
I certainly do.
Do, yn sicr.
I apologise. In our view, it's simply not plausible for a UK EU withdrawal Bill to operate if it doesn't get the express consent of this place and the Scottish Parliament. That's the reality of the political situation, and that's what we should rely on.
Mae'n ddrwg gennyf. Yn ein barn ni, nid yw'n gredadwy o gwbl y gellid gweithredu Bil ymadael yr UE y DU os nad yw'n cael cydsyniad pendant y lle hwn a Senedd yr Alban. Dyna realiti'r sefyllfa wleidyddol, a dyna'r hyn y dylem ni ddibynnu arno.
It just is not sufficient, Llywydd. It just doesn't measure up to the seriousness of the position. Mick Antoniw got it exactly right, that if there is no agreement, if this legislature could not provide its legislative consent, then we have to act to put in place a set of arrangements that would operate for Welsh businesses and Welsh public services in the event that the UK Government did what they should do, and respect the decision of this National Assembly. That's why this Bill is a necessity, and that's why, in the end, it is not enough to rely on the LCM process, important as that is, because if we were not to give consent and the UK Government were to respect that, there would be no statute book for Wales to provide the continuity and certainty that this Bill, the continuity Bill, provides.
The second point that David Melding made was about scrutiny, and I share lots of his anxieties about the timetable that we are now having to operate against, but the real finger does have to be pointed at the UK Government. Had they operated in the way that they told us they would and gave us the certainty that was needed earlier in this process, we would either have not needed this continuity Bill at all, or we would have been able to offer this Assembly greater time in which to scrutinise it. In the event, Leanne Wood asked why we didn't bring it forward earlier. She will know how closely we have acted in concert with the Scottish Government on this matter, how we have worked together to try and give the UK Government as much opportunity as possible to bring forward an amendment with which we could agree, how we have acted with the Scottish Government to a common timetable in introducing our continuity Bills, and how we are now in the position where speed will have to be of the essence. An explanatory memorandum will be published tomorrow alongside the Bill, if it is to be introduced.
Leanne Wood rightly pointed to the fact that Plaid Cymru have long advocated a continuity Bill, and I think that she will recognise that part of the impact we have been able to have at the UK level has partly been by working together with Scotland, but also by being able to demonstrate the unity of purpose in this National Assembly on these very important matters. That's why we were so pleased to publish jointly 'Securing Wales' Future' with Plaid Cymru, and I'm sure that she will recognise that the First Minister responded positively from the very beginning to the concept of a continuity Bill, and has taken responsibility himself for the oversight of the development of that Bill, and the formidable amount, as Mick Antoniw said, of work that has gone into its preparation, including liaison with the Scottish First Minister along the way.
I've heard what parties have said here this afternoon, Llywydd. I know we will not be unanimous. I regret that. I think it doesn't help us in getting the maximum leverage that Leanne Wood referred to. But I think there will be a substantial majority here on the floor of this Assembly so that we can bring this Bill forward, we can bring it forward as an emergency Bill, we can attend to it as best we can within the timetable that we have got, and if we are in the position that we do not seek, where we cannot secure agreement of the UK Government to a proper amendment to its own Bill, then the future of Wales and legal certainty and continuity here will have been secured through this Bill if we are able to take it onto the statute book.
Nid yw'n ddigonol, Llywydd. Nid yw'n cyfateb i ddifrifoldeb y sefyllfa. Roedd Mick Antoniw yn hollol gywir. Os nad oes cytundeb, os na allai'r ddeddfwrfa hon roi ei chydsyniad deddfwriaethol, yna mae'n rhaid inni weithredu i roi cyfres o drefniadau ar waith a fyddai'n gweithredu ar gyfer busnesau Cymru a gwasanaethau cyhoeddus Cymru pe bai Llywodraeth y DU yn gwneud yr hyn a ddylai, a pharchu penderfyniad y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Dyna pam mae'r Bil hwn yn angenrheidiol, a dyna pam, yn y pen draw, nad yw'n ddigon dibynnu ar broses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol, er mor bwysig yw honno, oherwydd pe na baem yn rhoi cydsyniad ac y byddai Llywodraeth y DU yn parchu hynny, ni fyddai unrhyw lyfr statud i Gymru er mwyn rhoi'r parhad a'r sicrwydd hynny y mae'r Bil hwn, y Bil parhad, yn ei roi.
Roedd yr ail bwynt a wnaeth David Melding ynglŷn â chraffu, ac rwy'n rhannu llawer o'i bryderon ynghylch yr amserlen yr ydym ni bellach yn gorfod cydymffurfio â hi, ond mae'r bai mewn gwirionedd ar Lywodraeth y DU. Petaent wedi gweithredu yn y ffordd y dywedasant wrthym y bydden nhw’n ei wneud ac wedi rhoi'r sicrwydd inni yr oedd ei angen yn gynharach yn y broses hon, yna naill ai ni fyddai angen y Bil parhad hwn arnom ni o gwbl, neu byddem wedi gallu cynnig mwy o amser i'r Cynulliad graffu arno. Yn hynny o beth, gofynnodd Leanne Wood pam na wnaethom ni ei gyflwyno yn gynharach. Bydd hi'n gwybod pa mor agos yr ydym wedi cydweithio â Llywodraeth yr Alban ar y mater hwn, sut rydym wedi gweithio gyda'n gilydd i geisio rhoi cymaint o gyfle â phosib i Lywodraeth y DU gyflwyno gwelliant y gallem ni gytuno arno, sut yr ydym wedi gweithio gyda Llywodraeth yr Alban yn unol ag amserlen gyffredin wrth gyflwyno ein Biliau parhad, a sut yr ydym ni nawr mewn sefyllfa o orfod gweithio'n gyflym. Caiff memorandwm esboniadol ei gyhoeddi yfory ochr yn ochr â'r Bil, os caiff ei gyflwyno.
Cyfeiriodd Leanne Wood yn gywir at y ffaith bod Plaid Cymru wedi dadlau'n hir o blaid Bil parhad, ac rwy'n credu y gwnaiff hi gydnabod bod rhan o'r effaith a gawsom ar lefel y DU wedi bod oherwydd y cydweithio â'r Alban, ond hefyd drwy allu dangos yr undod pwrpas yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn ynglŷn â'r materion pwysig iawn hyn. Dyna pam yr oeddem ni mor falch o gyhoeddi 'Diogelu Dyfodol Cymru' gyda Phlaid Cymru. Ac rwy'n siŵr y bydd hi'n cydnabod i Brif Weinidog Cymru ymateb yn gadarnhaol o'r dechrau i'r cysyniad o Fil parhad, ac iddo gymryd y cyfrifoldeb ei hun o oruchwylio datblygiad y Bil hwnnw, a'r swm aruthrol o waith, fel dywedodd Mick Antoniw, fu'n rhan o'r paratoi, gan gynnwys trafod gyda Phrif Weinidog yr Alban yn ystod y broses.
Rwyf wedi clywed yr hyn fu gan y pleidiau i'w ddweud yma y prynhawn yma, Llywydd. Gwn nad ydym yn unfrydol. Rwy'n gresynu at hynny. Nid wyf yn credu ei fod yn ein helpu ni i gael y dylanwad mwyaf posib y cyfeiriodd Leanne Wood ato. Ond credaf y bydd mwyafrif sylweddol yma yn y Cynulliad hwn fel y gallwn gyflwyno'r Bil hwn, y gallwn ni ei gyflwyno ar ffurf Bil brys, y gallwn ni wneud ein gorau o fewn yr amserlen sydd gennym ni. Ac os ydym ni yn y sefyllfa nad ydym eisiau bod ynddi, lle na ellir sicrhau cytundeb Llywodraeth y DU ar welliant priodol i'r Bil ei hun, yna bydd dyfodol Cymru a sicrwydd a pharhad cyfreithiol wedi'u sicrhau yma drwy'r Bil hwn os gallwn ni ei roi ar y llyfr statud.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio. Gan nad ydym wedi gwaredu'r bleidlais o dan eitem 9, gohiriaf y bleidlais o dan eitem 10 tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting on this item until voting time. As we have not disposed of the vote under item 9, I will defer the vote under item 10 until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Ac oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, rwy'n symud yn syth i'r pleidleisio.
And unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time.
Mae'r bleidlais gyntaf ar y ddadl ar yr ail gyllideb atodol 2017-18. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, 23 yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly, derbyniwyd y cynnig.
The first vote is on the debate on the second supplementary budget 2017-18. I call for a vote on the motion tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 29, 23 abstentions, none against, and therefore, the motion is agreed.
NDM6657 - Yr Ail Gyllideb Atodol 2017-18: O blaid: 29, Yn erbyn: 0, Ymatal: 23
Derbyniwyd y cynnig
NDM6657 - The Second Supplementary Budget 2017-18: For: 29, Against: 0, Abstain: 23
Motion has been agreed
Y bleidlais nesaf yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 26.95 am y Bil a elwir yn Fil Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru), a bod hynny'n cael ei drin fel Bil brys. Rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 44, neb yn ymatal, 10 yn erbyn, ac felly derbyniwyd y cynnig.
The next vote is the motion under Standing Order 26.95 on the Bill to be known as the Law Derived from the European Union (Wales) Bill, and that that should be treated as an emergency Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 44, no abstentions, 10 against, and therefore, the motion is agreed.
NDM6672 - Bil Brys y Llywodraeth: O blaid: 44, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6672 - Government Emergency Bill: For: 44, Against: 10, Abstain: 0
Motion has been agreed
Y bleidlais nesaf yw i gytuno'r amserlen ar gyfer y Bil a elwir yn Fil Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru), ac rydw i'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, neb yn ymatal, 11 yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig.
The next vote is to agree the timetable for the Bill to be known as the Law Derived from the European Union (Wales) Bill, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 43, no abstentions, 11 against. The motion is therefore agreed.
NDM6673 - Amserlen ar gyfer Bil Brys llywodraeth: O blaid: 43, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6673 - Timetable for Government Emergency Bill: For: 43, Against: 11, Abstain: 0
Motion has been agreed
A dyna ddod â'n trafodion am y dydd i ben.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:46.
The meeting ended at 18:46.