Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Galw'r Aelodau i drefn.

Yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig. Nid yw Angela Burns yma i holi cwestiwn 1, ac felly, cwestiwn 2, David Rowlands.

Diolch. Yr wythnos hon, cyhoeddais yr ymgynghoriad, 'Polisi Cynllunio Cymru', sydd wedi'i ddiwygio'n llwyr i'w wneud yn symlach. Yn ychwanegol at hynny, rwyf wedi gofyn i Gomisiwn y Gyfraith gynnal adolygiad o’r gyfraith gynllunio yng Nghymru i ddarparu argymhellion ar symleiddio a chydgrynhoi deddfwriaeth gynllunio.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn ystyried deddfau cynllunio, ond oni fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod yn rhaid i symlrwydd fod yn elfen allweddol o ymagwedd y Llywodraeth tuag at unrhyw newidiadau i ddeddfau sy'n rheoli cynllunio, yn enwedig o gofio bod deddfau cynllunio yng Nghymru mor gymhleth ar hyn o bryd, a'i bod yn anodd eu dehongli weithiau, a bod y gwahaniaeth cynyddol rhwng deddfau cynllunio Cymru a Lloegr, efallai, yn gwaethygu'r sefyllfa?

Gall deddfwriaeth newydd a wneir yn y Cynulliad ac yn Senedd y DU fod yn berthnasol i Gymru yn unig, i Loegr yn unig neu i Gymru a Lloegr, ac mae hynny’n creu system gynllunio gymhleth iawn. A allwch roi sicrwydd inni, Weinidog y Cabinet, y byddwch chi’n yn ystyried y pryderon hyn pan fydd yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi ym mis Mawrth?

Yn sicr, credaf fod gwir angen symleiddio a chydgrynhoi deddfwriaeth gynllunio Cymru, ac yn sicr, o ran y papur cwmpasu a gyflwynwyd gan Gomisiwn y Gyfraith ym mis Gorffennaf 2016—credaf fod oddeutu 94 y cant o'r ymatebwyr wedi dweud yn glir fod angen ei symleiddio, felly yn sicr, ni fuaswn yn dadlau yn erbyn hynny.

Credaf, hefyd, ers i mi fod yn gyfrifol am y portffolio hwn, fod nifer fawr o randdeiliaid wedi dweud wrthyf eu bod yn ei chael hi'n anodd iawn ymdopi gyda’r ddeddfwriaeth bresennol, sy’n gymhleth iawn. Felly, credaf fod yn rhaid i’r gwaith o symleiddio fod ar ben y rhestr.

Prynhawn da, Weinidog. Ar hyn o bryd, bydd caniatâd cynllunio fel arfer yn dod i ben oni bai bod gwaith datblygu yn dechrau o fewn tair blynedd. Gall awdurdodau lleol gyflwyno hysbysiad cwblhau sy'n nodi y bydd y caniatâd cynllunio yn dod i ben os bydd cyfnod penodedig arall yn dod i ben, ond nid oes ganddynt bŵer i’w gwneud yn ofynnol i ddatblygiad gael ei gwblhau. Dyna'r senario. Pa gynlluniau sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i symleiddio'r broses ar gyfer cyflwyno hysbysiadau cwblhau drwy roi pŵer i awdurdodau lleol yng Nghymru nodi dyddiad ar gyfer cwblhau datblygiad? Diolch.

Nid yw hynny'n rhywbeth a wneuthum cyn yr ymgynghoriad a lansiais ddydd Llun. Felly, mewn perthynas â’r gyfraith gynllunio, sef y cwestiwn gwreiddiol, soniais fod gennym ddau ymgynghoriad ar waith ochr yn ochr â’i gilydd—ymgynghoriad Comisiwn y Gyfraith a’r un a lansiais ddydd Llun. Ac yn sicr, o fewn yr ymgynghoriad 'Polisi Cynllunio Cymru', mae'n rhywbeth y gallwn ei ystyried.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol o'r pryderon a godwyd gennyf ynghylch eglurder y gyfraith gynllunio mewn perthynas ag amlfeddiannaeth a'r ffordd y mae hynny wedi cael effaith arbennig ar rannau o'm hetholaeth, yn enwedig Trefforest, lle mae cymunedau'n dechrau chwalu oherwydd y cynnydd sylweddol mewn tai amlfeddiannaeth. A allwch amlinellu beth yw'r safbwynt o ran tai amlfeddiannaeth a'r hyn rydych yn bwriadu ei wneud mewn perthynas â chyflwyno sylwadau ar ran y cymunedau sydd dan fygythiad yn y ffordd honno?

Diolch. Ydw, rwy’n ymwybodol iawn o'ch pryderon ac rwy'n rhannu eich pryderon. Credaf inni gael cyfarfod adeiladol iawn gyda fy swyddogion sydd, fel y gwyddoch, yn dadansoddi'r apeliadau cynllunio a gyflwynwyd mewn perthynas â thai amlfeddiannaeth ledled Cymru—ym mhob rhan o Gymru, rwy'n credu—i nodi a oes unrhyw faterion penodol y mae angen inni edrych arnynt.

Fe fyddwch yn ymwybodol mai cyfrifoldeb yr awdurdodau lleol yw penderfynu a ddylid cyflwyno polisïau lleol er mwyn asesu ceisiadau cynllunio ar gyfer tai amlfeddiannaeth, ar ôl iddynt ystyried costau a buddion pob cais unigol. Ac rwy’n deall bod cyngor Rhondda Cynon Taf wedi paratoi canllawiau cynllunio atodol drafft ar dai amlfeddiannaeth yn ddiweddar, a bod hynny’n destun ymgynghoriad cyhoeddus ar hyn o bryd hefyd. Credaf fod hynny'n rhywbeth y buaswn yn ei gefnogi'n fawr iawn.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Simon Thomas.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae ffigurau diweddaraf am y gweithlu amaethyddol gan yr ONS, sydd wedi'u cyhoeddi y mis yma, yn dangos bod 53,500 o weithwyr yn y sector yng Nghymru, a, gyda llai na 5 y cant o boblogaeth y Deyrnas Gyfunol, mae yna 11.5 y cant o'r holl weithwyr amaethyddol yma yng Nghymru. Felly, mae'n deg i ddweud, rwy'n meddwl, wrth ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, dyma enghraifft arall o sut y mae'r sector amaeth yn mynd i fod yn agored i newid yn sylweddol iawn, a dwywaith yn fwy tebyg, yn fras iawn, oherwydd y nifer yn y gweithlu sydd gyda ni. A fedr yr Ysgrifennydd Cabinet, felly, ein diweddaru ni ynglŷn â beth yw sefyllfa y trafodion bellach gyda'r Llywodraeth yn San Steffan, a'r Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Gyfunol, ynglŷn â sefydlu fframwaith ar gyfer amaeth wrth ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, a sicrhau bod llais Cymru, a hawliau y gweithlu Cymreig, yn rhan o'r fframwaith hwnnw?

Diolch am eich cwestiwn, Simon. Fe fyddwch yn gwybod am ein cyfarfodydd pedairochrog. Nid ydym wedi cyfarfod ers cyn y Nadolig, ond byddwn yn cyfarfod wythnos i ddydd Llun, mewn gwirionedd, yma yng Nghaerdydd, gyda'r Ysgrifennydd Gwladol o Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, a hefyd, yn amlwg, fy swyddogion cyfatebol o’r Alban, ac yn ôl pob tebyg, yr Ysgrifennydd Parhaol o Ogledd Iwerddon. Mae’n amlwg fod gweithlu’n fater pwysig i'r sector amaethyddol, ac yn sicr, o ran y tair fferm ddiwethaf yr ymwelais â hwy dros y mis diwethaf, roedd gan bob un ohonynt nifer sylweddol o wladolion yr UE yn gweithio ar y fferm. Felly, gallwn weld pam y byddai’n broblem enfawr pe bai llai o allu gan ein ffermwyr, a'r sector amaethyddol, i gael gwladolion yr UE yn rhan o’r gweithlu.

Wel, rwy'n ddiolchgar am hynny. Wrth gwrs, mae'r mater o weithwyr o weddill yr Undeb Ewropeaidd yn fater o bryder, ond mae hefyd yn wir i ddweud y dylem ni ddefnyddio pob arf sydd gyda ni i helpu pobl ifanc yng Nghymru, er enghraifft, i lwyddo mewn amaeth. Rydych chi'n gwybod, wrth gwrs, ein bod ni wedi dod i gytundeb am £6 miliwn ar gyfer cynllun ar gyfer ffermwyr ifanc, ac mae'r diddordeb yn y cynllun yma wedi bod yn syfrdanol a dweud y gwir, ac mae nifer y ffermwyr ifanc sydd wedi mynegi eu bod nhw'n awyddus iawn i fentro yn y maes yn galondid, achos dydw i ddim yn rhannu eu hysbrydoliaeth bob tro, o wynebu beth sydd gan Brexit. Ond rwy'n gweld bod pobl ifanc am fentro i mewn i amaeth ac rwyf eisiau i'r Llywodraeth gefnogi hynny gymaint ag sydd yn bosib. Rydych chi wedi dweud yn gyhoeddus eisoes eich bod chi'n gobeithio y bydd y cynllun ar amser ac yn mynd i gael ei gyhoeddi yn fuan iawn. A fedrwch chi ddiweddaru'r Cynulliad cyfan ynglŷn â beth rydych chi'n gobeithio ei gael allan o'r cynllun yma erbyn hyn, ac ym mha ffordd rydych chi'n gobeithio y bydd y cynllun ar gyfer ffermwyr ifanc yn cefnogi ac yn paratoi y gweithlu cyfan ar gyfer heriadau Brexit?

Diolch. Fel chi, Simon, mae'n galonogol iawn gweld pobl ifanc yn awyddus i ddilyn gyrfa mewn amaethyddiaeth, a chamu ymlaen, a bod yn gyfrifol am eu daliad eu hunain, er enghraifft. Ac fe fyddwch yn gwybod mai'r prif fater o ran y cynllun yw mai dyma'r tro cyntaf iddynt fod yn gyfrifol am eu daliad eu hunain. Felly, yr hyn rydym yn bwriadu ei wneud yw rhoi—credaf ei fod yn swm sylweddol o arian—oddeutu £40,000, er mwyn galluogi hynny i ddigwydd. Mae cryn ddiddordeb wedi bod yn y cynllun. Mae swyddogion yn dal i weithio ar y manylion penodol, felly ni allaf roi diweddariad ar hynny. Fodd bynnag, byddwn yn barod ar 1 Ebrill, ac rwy’n gwbl argyhoeddedig y byddwn yn barod ar 1 Ebrill. Ac yn amlwg, fe sonioch fod £6 miliwn ar gael, o gytundeb y gyllideb rhwng ein dwy blaid—£2 filiwn, ac yna £4 miliwn yn yr ail flwyddyn. Felly, rwy'n gwbl argyhoeddedig y byddwn yn gwario'r holl arian hwnnw, a phwy a ŵyr, efallai y bydd hyd yn oed mwy o ddiddordeb ynddo. Ond yn sicr, rwy’n awyddus i annog pobl ifanc i wneud cais amdano.

Diolch am hynny. Rwy'n edrych ymlaen at y cynllun yn cael ei lansio, wrth gwrs, ond rwy'n edrych ymlaen yn fwy fyth i weld, ymhen dwy flynedd, y bydd gyda ni bobl ifanc nawr yn gyfrifol am ddaliadau tir am y tro cyntaf, ac yn dangos y ffordd i ni ar gyfer amaeth ar gyfer y dyfodol. Rwy'n hyderus iawn bod y syniadau gan ffermwyr ifanc Cymru i wneud hynny.

Ond, fe wnaf i gloi ar agwedd arall o adael yr Undeb Ewropeaidd, sydd yn wahanol yng Nghymru i'r hyn yw e dros y ffin yn Lloegr, neu dros y môr yn Iwerddon, achos rwy'n sôn am bysgodfeydd. Cyhoeddwyd adroddiad ar bysgodfeydd yng Nghymru ddoe gan Public Policy Institute Cymru. Mae hynny yn dangos, wrth gwrs, beth sy'n fwy pwysig i'r math o bysgotwyr sydd gyda ni yng Nghymru, sy'n dueddol o fod yn llai o faint, ac sy'n dueddol o bysgota am gregyn yn hytrach na physgod fel y cyfryw—eu bod nhw am gael mynediad i'r marchnadoedd Ewropeaidd yna, yn agored a di-dariff, yn hytrach nag efallai y berchnogaeth dros y moroedd sydd yn dueddol o fod wedi llywio'r drafodaeth ynglŷn ag, er enghraifft, CAF a'r polisïau Ewropeaidd.

Pan wnes i ymweld ag Aberdaugleddau, ges i fy nharo gan gymaint o brosesu a oedd yn digwydd yng Ngwlad Belg, ond roedd y bwyd môr yn cael ei hel a'i gasglu ym Mae Ceredigion, ac mae llawer yn cael ei gludo yn ôl ac ymlaen mewn loris drwy Gymru. Felly, beth fedrwch chi ei wneud fel Llywodraeth nawr i sicrhau bod mwy o brosesu'n digwydd yma yng Nghymru, a hefyd i sicrhau, serch hynny, ein bod ni'n dal i fod yn gallu gwerthu bwyd wedi'i brosesu, gyda gwerth ychwanegol, yn uniongyrchol i mewn i farchnadoedd sydd yn dal i fod yn bwysig i ni?

Ie. Y bore yma, cyfarfûm â chynrychiolwyr cymdeithas bysgota Cymru, ac ni fyddwch yn synnu wrth glywed bod parhau i fod yn ddi-dariff yn hynod bwysig iddynt. Byddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud ddoe ei fod wedi clywed, pan oedd yn Iwerddon ddydd Llun, am bum lori o bysgod na allent fynd allan o'r wlad, ac yn sicr, mae'r cynrychiolwyr y cyfarfûm â hwy y bore yma hyd yn oed yn fwy pryderus bellach y gallai’r sefyllfa honno godi hyd yn oed yn amlach yn y dyfodol ar ôl Brexit oni bai bod Llywodraeth y DU yn gwneud pethau'n gwbl gywir o'r cychwyn cyntaf. Felly, byddaf yn parhau i gael y trafodaethau hyn gyda fy swyddogion cyfatebol, yn sicr gyda Llywodraeth y DU, a gwn, mewn perthynas â masnach a masnach ddi-dariff, y bydd Prif Weinidog Cymru, gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, yn parhau â’r trafodaethau.

Llefarwyr y Ceidwadwyr, Paul Davies. 

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ym mis Mai y llynedd, tynnais sylw at adroddiad y Groes Las, 'Unpicking the Knots', a ddywedai mai’r tro diwethaf i’r Llywodraeth gyflwyno cyfraith benodol i reoleiddio gwerthiant anifeiliaid anwes oedd 1951. O gofio bod yr oes wedi newid gryn dipyn ers Deddf Anifeiliaid Anwes 1951, a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gryfhau'r ddeddfwriaeth bresennol, a chyflwyno deddfwriaeth newydd efallai i reoleiddio’r broses o werthu anifeiliaid anwes yma yng Nghymru?

Yn sicr, rydym yn edrych ar ba ddeddfwriaeth sydd ei hangen arnom mewn perthynas â lles anifeiliaid. Fe fyddwch yn gwybod bod llawer ohoni'n hen iawn, ac rydym yn cynnal trafodaethau ar hyn o bryd gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â’r Bil lles anifeiliaid (dedfrydu a chydnabod ymdeimlad), er enghraifft. Ond mewn perthynas ag anifeiliaid anwes, rydym wedi bod yn edrych ar y cod ymarfer hefyd, a byddaf yn gwneud datganiad—ym mis Mawrth, rwy’n credu—ynglŷn â phecyn, naill ai o ddeddfwriaeth, mesurau neu drwyddedu sydd ei angen arnom mewn perthynas â lles anifeiliaid.

Wel, rwy'n falch o glywed y byddwch yn gwneud datganiad ar y mater penodol hwn, Ysgrifennydd y Cabinet. Nawr, mae un o'r materion anos y mae angen mynd i'r afael â hwy yn ymwneud â faint o weithgarwch didrwydded sy’n mynd rhagddo a'r cynnydd o ran gwerthu anifeiliaid ar-lein yng Nghymru. Mae natur anweledig y system fasnachu hon wedi golygu bod llawer o werthwyr ar-lein yn gallu osgoi deddfau bridio a gwerthu anifeiliaid anwes, ac yn anad dim, nid yw'n ystyried lles anifeiliaid. Felly, a allwch ddweud wrthym pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu’r mater lles anifeiliaid hwn hyd yma, ac a allwch ddweud wrthym hefyd pa gamau penodol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater penodol hwn ar frys?

Soniais y byddaf yn gwneud datganiad ym mis Mawrth, felly ni allaf roi diweddariad penodol i chi ar hyn o bryd. Nid nad yw hyn wedi bod yn flaenoriaeth, ond fe fyddwch yn gwybod bod yna lawer o flaenoriaethau, ac mae lles anifeiliaid yn uchel iawn, yn sicr, ar fy agenda i ac ar agenda Llywodraeth Cymru. Felly, mae swyddogion yn gweithio i gyflwyno pecyn o fesurau mewn perthynas â lles anifeiliaid, ac fel y dywedais, byddaf yn gwneud datganiad yn y Siambr ym mis Mawrth.

Gwyddom eisoes fod awdurdodau lleol yng Nghymru yn ei chael hi’n anodd gorfodi rheoliadau ar siopau anifeiliaid anwes a bridwyr cŵn, ac felly efallai fod cyfle i Gymru arwain drwy ddatblygu system drwyddedu a chofrestru bwrpasol ar gyfer unrhyw un sy'n bridio neu'n gwerthu anifeiliaid, a fyddai'n cynnwys yr holl werthwyr, o siopau anifeiliaid anwes i fridwyr ar-lein. Felly, pan fyddwch yn gwneud y datganiad hwn yn ystod yr wythnosau nesaf, a wnewch chi ymrwymo i feddwl o ddifrif am rinweddau system gofrestru a thrwyddedu bwrpasol ar gyfer bridwyr a gwerthwyr anifeiliaid anwes yng Nghymru?

Rwy'n fwy na pharod i edrych ar unrhyw beth a fydd, yn amlwg, yn gwella safonau lles anifeiliaid. Nid yw awdurdodau lleol wedi lleisio'r pryder hwnnw’n benodol, ond unwaith eto, os oes gennych unrhyw wybodaeth benodol yr hoffech ei rhoi i mi, croeso i chi wneud hynny.

Llefarydd UKIP, Neil Hamilton. 

Diolch, Lywydd. Mae pysgodfeydd mewndirol a physgota dŵr croyw yn rhan bwysig o'r economi wledig. Mae Asiantaeth yr Amgylchedd wedi amcangyfrif bod oddeutu 1,500 o swyddi yng Nghymru yn dibynnu'n uniongyrchol arnynt. Er bod pob un ohonom yn bryderus ynglŷn â niferoedd eogiaid a sewin yn ein hafonydd yng Nghymru, tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthyf beth yw ei barn ynglŷn â chynigion Cyfoeth Naturiol Cymru i roi polisi dal a rhyddhau gorfodol ar waith am 10 mlynedd, yn ogystal â chyflwyno gwaharddiad cyffredinol ar enweirwyr rhag mynd ag unrhyw eogiaid y maent yn eu dal adref i’w bwyta. Mae'r gymuned enweirio yn bryderus iawn am hyn oherwydd, yn amlwg, mae dal pysgodyn a mynd ag ef adref yn rhan annatod o bysgota i lawer iawn o enweirwyr, ac yn rhan o fwynhad y gamp. Pe bai hyn yn arwain at rwystro pobl rhag dod i Gymru, yn enwedig i fwynhau pysgota yn ein hafonydd, mae’n bosibl y gallai hynny niweidio twristiaeth yng nghefn gwlad hefyd.

Rwy'n aros i Cyfoeth Naturiol Cymru gyflwyno eu hargymhellion, yn dilyn eu hymgynghoriad ar hyn. Rwy'n disgwyl hynny o fewn y deufis nesaf, yn ôl pob tebyg. Felly, ar hyn o bryd, ni allaf wneud sylwadau.

Iawn. Wel, rwy’n deall safbwynt Ysgrifennydd y Cabinet ar hynny. Ceir rhesymau amrywiol iawn dros y dirywiad mewn stociau pysgod yn ein hafonydd. Un ohonynt yw ysglyfaethu gan adar sy'n bwyta pysgod. Mae llawer iawn o dystiolaeth i'w chael bellach. Mae'r Ymddiriedolaeth Genweirio wedi cynhyrchu cronfa ddata, er enghraifft, o ysglyfaethwyr mewn mannau mewndirol. Mae'n debyg fod mulfrain, bellach, yn ffactor pwysig yn hyn o beth. Er mai adar y môr a ydynt yn y bôn, mae llawer ohonynt yn mynd â physgod o'n hafonydd a chredaf eu bod yn peri cryn fygythiad i eogiaid ifanc yn enwedig. Mae trwyddedau’n cael eu rhoi ar gyfer cael gwared ar ysglyfaethwyr, sy'n lleihau maint y broblem. Tybed a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried ei gwneud yn haws i fod yn gymwys am y trwyddedau hyn. Bydd hyn yn ateb rhannol, o leiaf, i broblem gynyddol sydd gennym gyda'n hafonydd.

Unwaith eto, nid yw hwnnw'n fater sydd wedi'i ddwyn i fy sylw, ond byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog dros yr Amgylchedd, godi'r mater gyda Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei chyfarfod nesaf.

Ac mae'n debyg mai'r broblem nad yw'r rhan fwyaf o bobl am ei thrafod yw graddau llygredd afonydd. Gwn fod hwn yn fater llawer mwy na stociau pysgod yn unig. Rydym wedi cael sawl dadl yma am gynigion ar gyfer parthau perygl nitradau ac ati, ond er nad oes unrhyw un yn gwadu bod gennym broblem gyda llygredd, mae gweithredu gwirfoddol yn mynd i'r afael â'r broblem honno, i raddau helaeth. Rydym wedi tynnu sylw yn y gorffennol at y cynlluniau yn Sir Benfro sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn. Mae llygredd yn lladd mwy o lawer o eogiaid a sewin bob blwyddyn nag y byddai'r argymhellion a gyflwynwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer mesurau rheoli ar gamddefnyddio rhwydi a physgotwyr eogiaid a sewin môr yn eu hachub, ac felly mae hon yn broblem y dylid ei hystyried yn ei chyfanrwydd yn hytrach na'i phriodoli i'r naill achos dros un arall. Felly, wrth iddi ystyried cynigion Cyfoeth Naturiol Cymru, gobeithiaf y bydd yn cyflwyno elfen o gymesuredd i'r argymhellion a gyflwynwyd ganddynt. Oherwydd ceir ymdeimlad fod Cyfoeth Naturiol Cymru, yng Nghymru, yn cynnig rhywbeth sy'n llawer mwy llym na'r hyn a fydd yn digwydd yn Lloegr, yn benodol. Felly, gan ddychwelyd at yr hyn y buom yn ei drafod yn gynharach, yng nghwestiwn Simon Thomas, ynghylch trafodaethau gyda'ch swyddog cyfatebol yn Lloegr ynglŷn â materion amaethyddol, mae angen inni fod yn ymwybodol yng Nghymru o'r sefyllfa mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig a’r argymhellion ar gyfer gwella, sy'n cael eu cyflwyno gan Weinidogion eraill. Mae'n rhaid inni beidio â rhoi pysgotwyr yng Nghymru, yn arbennig, o dan anfantais ddiangen.

Credaf fod cymesuredd yn bwysig iawn mewn unrhyw gamau a gymerwch. Fe sonioch am weithredu gwirfoddol. Yn sicr, y rheswm pam y gwneuthum y datganiad a wneuthum ar Barthau Perygl Nitradau oedd oherwydd, er nad wyf yn credu bod y mathau presennol o gynlluniau gwirfoddol wedi gweithio yn y ffordd y byddem yn dymuno iddynt weithio—ac rydym wedi gweld cryn dipyn o lygredd amaethyddol yn ein hafonydd, er enghraifft—rwy’n credu, os gallwch weithio gyda'r sector, fod hynny'n well o lawer na chyflwyno deddfwriaeth, a dyna pam y gwneuthum y datganiad a wneuthum. Ond unwaith eto, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog dros yr Amgylchedd godi hyn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei chyfarfod rheolaidd nesaf.

Cwestiwn 3: nid yw Mark Reckless yn bresennol i ofyn cwestiwn 3. Dyma’r ail Aelod o fewn tri chwestiwn. Felly, a gaf i ofyn i’r rheolwyr busnes—ac un, yn enwedig, y prynhawn yma—sicrhau presenoldeb yr Aelodau sydd wedi datgan eu bwriad i ofyn cwestiynau yn y dyfodol, yna fe fyddaf i’n gwerthfawrogi hynny?

Cwestiwn 4, felly—David Melding.

Diolch. Mae mesuryddion deallus yn fater heb ei ddatganoli, ond rydym yn gweithio gyda Smart Energy GB ac Ofgem i sicrhau bod anghenion defnyddwyr Cymru yn cael eu hystyried wrth ddarparu mesuryddion deallus. O fewn y pwerau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru, y ffordd fwyaf uniongyrchol y gallwn fynd i'r afael â thlodi tanwydd yw gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi.

Bythefnos yn ôl, roeddwn gyda Nwy Prydain yn trafod y broses o ddarparu mesuryddion deallus yng Nghymru; bellach, mae 47,000 wedi'u gosod mewn cartrefi yng Nghanol De Cymru. Maent yn rhan o'r ateb. Yn amlwg, fel defnyddiwr mwy deallus, gallwch gadw golwg ar effaith eich defnydd o ynni. Wrth gwrs, ynghyd â gwell inswleiddio, gall hynny fod yn ffactor allweddol wrth leihau tlodi tanwydd. Felly, hoffwn wybod sut y mae Llywodraeth Cymru, ynddi'i hun a chydag awdurdodau lleol, yn sicrhau bod pobl yn ymwybodol o fanteision mesuryddion deallus. Er nad ydych yn uniongyrchol gyfrifol am y rhaglen, mae gwybodaeth yn y lle cyntaf yn wirioneddol hanfodol i ddefnyddwyr.

Ie, rwy'n cytuno'n llwyr. Er ei fod yn fater a gedwir yn ôl, mae fy swyddogion yn gweithio gyda Smart Meter GB. Yn amlwg, fe'u penodwyd gan Lywodraeth y DU i gyflwyno'r ymgyrch defnyddwyr—i hyrwyddo'r defnydd o fesuryddion deallus mewn adeiladau domestig ac annomestig.

Credaf mai'r un peth rwyf wedi'i ddysgu gan Smart Meter GB yw bod y mwyafrif helaeth o bobl sydd â mesurydd yn dod yn frwdfrydig iawn ynglŷn ag arbed ynni. Bydd y brwdfrydedd hwnnw'n parhau, gobeithio, felly credaf mai hwnnw yw'r peth mwyaf i mi ei ddysgu gan Smart Meter GB.

Ysgrifennydd y Cabinet, gall mesuryddion deallus fod yn offeryn hollbwysig i newid ymddygiad, gan ein galluogi i roi pris ar y golau sy'n cael ei adael ymlaen neu weld faint mae'n gostio i adael dyfais ar y modd segur. Fodd bynnag, gall mesuryddion deallus hŷn glymu cwsmeriaid at un cyflenwr gan eu bod yn ddiwerth wrth newid i gyflenwr newydd, ac yn aml, mae'n rhaid i gwsmeriaid dalu am fesurydd deallus newydd yn lle'r un twp. Mae Llywodraeth y DU wedi caniatáu i gwmnïau ynni barhau i osod mesuryddion cenhedlaeth gyntaf. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, beth all eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau mai dim ond mesuryddion manylebau technegol 2 ar gyfer offer mesur deallus y mae cwsmeriaid yng Nghymru yn eu derbyn?

Wel, nid yw hwnnw'n fater sydd wedi'i godi gyda mi, ond yn sicr, byddaf yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn nodi eich sylwadau a sicrhau bod pobl yng Nghymru yn derbyn y mesuryddion mwyaf diweddar sydd ar gael.FootnoteLink

Mae Gweinidogion Cymru wedi rhoi gwybod i ddatblygwr y safle biomas eu bod yn ystyried ei gwneud yn ofynnol iddynt gyflwyno asesiad o'r effaith amgylcheddol ochr yn ochr â'u cais cynllunio sydd gerbron Cyngor Bro Morgannwg ar hyn o bryd. Bydd unrhyw sylwadau a wneir ganddynt yn cael eu hystyried cyn y gwneir penderfyniad terfynol.

Wel, rwy’n croesawu hynny. Credaf fod hynny'n dangos rhywfaint o gynnydd, ond a ydych hefyd yn croesawu, fel finnau, y datganiad ddoe gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru ei bod yn ystyried sut y caiff trwyddedau amgylcheddol eu rhoi yng Nghymru gan Cyfoeth Naturiol Cymru? Mae hi wedi ysgrifennu at Cyfoeth Naturiol Cymru i ofyn iddynt ddangos sut y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cael ei rhoi ar waith mewn perthynas â'r broses drwyddedu amgylcheddol. Bydd trigolion y Barri a'r Fro yn croesawu hyn, gan eu bod yn teimlo bod eu pryderon a'u tystiolaeth ar yr effaith ar iechyd y cyhoedd ac effaith amgylcheddol llosgydd biomas y Barri, a adeiladwyd yng nghanol y Barri, yn agos at eu cartrefi, ysgolion, ysbytai a siopau, wedi cael eu hanwybyddu wrth roi trwydded.

Diolch am eich cwestiwn. Rwy'n deall pryderon y trigolion a'r Aelod, ac yn cydnabod y rhan y mae’r Aelod wedi ei chwarae’n gwneud sylwadau ar y mater hwn ar ran ei hetholwyr.

O ran y cyhoeddiad gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, mae ein canllawiau yn Neddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn ei gwneud yn glir fod y Ddeddf yn cynnig cyfleoedd i gyrff cyhoeddus ystyried sut y gellir cyflawni dyletswyddau mewn ffordd fwy integredig. Fodd bynnag, mae'n rhaid i gyrff cyhoeddus fod yn hyderus fod eu dyletswyddau statudol perthnasol yn cael eu cyflawni yn erbyn y meini prawf yn y ddeddfwriaeth berthnasol.

Credaf ei bod yn deg dweud, ers imi gael fy ethol i'r sefydliad hwn, o safbwynt Bro Morgannwg, mai llosgydd y Barri, heb os, yw'r ymgyrch fwyaf wedi bod, ac ar draws y pleidiau gwleidyddol, hoffwn ychwanegu. Cymeradwyaf y gymuned o amgylch y llosgydd, a'r gymuned ehangach ym Mro Morgannwg, am y camau a gymerwyd ganddynt i ymladd yr ymgyrch hon. Ond mae yna broblem yn codi ynglŷn ag asesiadau o’r effaith amgylcheddol a'u haddasrwydd. A ydych wedi cael amser, ers ichi ddod yn Weinidog, i fynd i'r afael â'r sefyllfaoedd lle mae angen asesiadau o effaith amgylcheddol? A ydych yn credu bod y model y mae cyrff cyhoeddus yn enwedig, cyrff fel Cyfoeth Naturiol Cymru, yn ei ddilyn ar hyn o bryd yn addas at y diben, gan gofio sylw comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wrth gwrs? Ond yn y pen draw, chi fel Llywodraeth a fydd yn pennu'r paramedrau ar gyfer y canllawiau i gyrff os ydynt yn rhoi asesiadau o'r effaith amgylcheddol ar waith.

Diolch am eich cwestiwn. Gwn, hefyd, fod yr Aelod wedi bod yn uchel ei gloch mewn perthynas â'r mater hwn ac wedi gofyn nifer o gwestiynau o'r blaen ar ran trigolion ac etholwyr.

O ran yr asesiad o'r effaith amgylcheddol, cyfeiria hyn at broses benodol i gydymffurfio â'r gyfarwyddeb AEA, felly pan fo'r AEA yn cael ei gymryd fel rhan o'r cais cynllunio, ac yn gweithredu fel ymgynghorai—[Anghlywadwy.]—mae'r pwynt amgylcheddol yn fater i Cyfoeth Naturiol Cymru, ond mae'n rhywbeth a fydd yn amlwg yn cael ei ystyried yn ei gyfanrwydd hefyd.

Diolch. Dylai'r gostyngiad parhaus yn niferoedd draenogod mewn ardaloedd gwledig yn y DU, fel y nodwyd yn yr adroddiad, fod yn destun pryder i bob un ohonom. Bydd y canfyddiadau'n llywio'r broses o ddiweddaru'r cynllun gweithredu adfer natur i sicrhau ein bod yn cymryd camau priodol i gynorthwyo ein rhywogaethau sy’n wynebu’r perygl mwyaf, gan gynnwys draenogod.

Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol fod Undeb Amaethwyr Cymru wedi cyhoeddi datganiad mewn ymateb i'r adroddiad a ddywedai fod cyrff cadwraeth yn anwybyddu'r ffeithiau o ran effaith moch daear ar niferoedd draenogod. Ni allaf lai na meddwl tybed a oedd hwnnw'n ddatganiad gwleidyddol gyda'r nod o gyfiawnhau difa moch daear. Nid oedd Undeb Amaethwyr Cymru yn teimlo y dylai arferion ffermio gael y rhan fwyaf o'r bai am y gostyngiad yn niferoedd draenogod, er y toreth o waith ymchwil sy’n dangos mai amaethyddiaeth a rheoli tir sy’n cael yr effaith unigol fwyaf ar fywyd gwyllt, gydag 84 y cant o dir yng Nghymru yn cael ei ddefnyddio ar gyfer amaethyddiaeth. Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ofyn i chi ystyried ac asesu goblygiadau'r datganiad hwn gan Undeb Amaethwyr Cymru, sy'n beio moch daear am y dirywiad, a hefyd i edrych ar y broses o roi'r newidiadau ar waith, fel y mae'r sefydliadau cadwraeth, sy'n sôn yn glir am blaladdwyr, yn ei ddymuno?

Nid wyf yn cytuno â honiadau Undeb Amaethwyr Cymru. Yn sicr, pan fyddwch yn darllen yr adroddiad, ni chredaf mai dyna sy'n sefyll allan. Pan fyddwch yn darllen yr adroddiad, mae'n nodi nifer o resymau pam fod draenogod yn fwy prin mewn ardaloedd gwledig, ac mae hynny'n cynnwys dwysáu amaethyddiaeth, colli cynefin, darnio, cael eu lladd ar y ffyrdd, yn ogystal ag ysglyfaethu. Mae draenogod yn ysglyfaeth naturiol i foch daear, ac maent yn osgoi safleoedd lle y ceir niferoedd uchel iawn o foch daear. A chredaf hefyd fod yr adroddiad yn datgan y gallant gydfodoli—hynny yw, gall moch daear a draenogod gydfodoli mewn llawer o ardaloedd. Felly, credaf fod angen inni ddeall y cynefin yn well.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n falch fod Joyce Watson wedi gofyn y cwestiwn hwn. Mae hwn yn adroddiad rhagorol; mae'n werth ei ddarllen. Dysgais ambell i beth, er enghraifft y ffaith bod draenogod yn gaeafgysgu rhwng mis Tachwedd a chanol mis Mawrth, felly rydym ar ganol y cyfnod hwnnw o aeafgysgu ar hyn o bryd—beth oedd hynny ynglŷn ag Aelodau'r Cynulliad? [Chwerthin.] Roedd gennyf ddiddordeb arbennig yn y Big Hedgehog Map, sy'n galluogi pobl i gofnodi ar-lein pan fyddant yn gweld draenog, er mwyn cyfrannu at waith ymchwil ar yr anifail. Sylwais, ym Mrynbuga, yn fy etholaeth i, mai dim ond wyth draenog a gofnodwyd. Felly, gobeithio y bydd hynny'n cynyddu gyda'r map hwn.

Gwn fod rhai mesurau diogelu cenedlaethol ac Ewropeaidd yn eu gwarchod, ond beth rydych yn ei wneud i roi cyhoeddusrwydd i ymgyrchoedd fel y Big Hedgehog Map, fel y gallwn ddeall ychydig yn fwy am yr anifail hwn a'i ddiogelu’n well yn y dyfodol?

Credaf ei fod yn ddefnyddiol iawn. Nid wyf wedi rhoi unrhyw gyhoeddusrwydd i hyn, felly rwyf innau hefyd yn falch iawn fod Joyce Watson wedi gofyn y cwestiwn hwn heddiw.

Credaf hefyd y bydd adroddiadau fel hwn yn gymorth, ar ôl Brexit, pan fyddwn yn edrych ar ein rhaglenni ac ar sut y byddwn yn hybu bioamrywiaeth, er enghraifft. Felly, rwy'n falch iawn o gefnogi'r adroddiad hwn.

Fel yr hyrwyddwr ar ran draenogod, rwy’n croesawu—[Torri ar draws.] Mae diddordeb Aelodau eraill yn ein cyfeillion pigog yn galonogol iawn. [Chwerthin.]

Roeddwn yn bryderus wrth ddarllen, yn yr adroddiad gan yr Hedgehog Preservation Society, am ddirywiad draenogod mewn ardaloedd gwledig, yn enwedig yng nghyswllt y defnydd o blaladdwyr. A fyddai'r Gweinidog yn cytuno bod defnyddio data mawr a deallusrwydd artiffisial yn rhoi cyfle inni fod o gymorth yn y maes hwn? Drwy ddefnyddio'r technegau diweddaraf mewn amaethyddiaeth fanwl, gallwn raddnodi'n benodol faint o gemegion sy'n angenrheidiol wrth drin tir a chyfyngu ar gemegion a roddir yn y pridd, a bydd hynny'n arwain at effaith ganlyniadol fuddiol i ddraenogod. O gofio bod y Cynulliad Cenedlaethol wedi pleidleisio o blaid cyflwyno strategaeth gan y Llywodraeth ar amaethyddiaeth fanwl, a all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y cynnydd, os gwelwch yn dda?

Diolch. Yn sicr, Lee Waters yw'r hyrwyddwr draenogod. Gobeithiaf eich bod yn cofio mai chi oedd yr ail ddewis mewn gwirionedd, a fi oedd y cyntaf, ond penderfynais fod yn hyrwyddwr ar ran pob rhywogaeth. [Chwerthin.] Ond rydych yn hyrwyddwr gwych ar ran amaethyddiaeth fanwl hefyd, ac rydych yn fy mheledu’n aml â llawer o ymchwil da iawn a wnaed gennych yn y maes hwn.

Cyflwynwyd syniad gennym na fyddai gennym strategaeth benodol, ond yn amlwg, mae llawer iawn o waith y gallwn ei wneud mewn perthynas ag amaethyddiaeth fanwl, ac yn sicr ein polisi yw gostwng effaith plaladdwyr ar bobl, bywyd gwyllt a phlanhigion i'r lefel isaf bosibl, felly yn sicr, credaf y gellir defnyddio amaethyddiaeth fanwl yn y modd hwn. Unwaith eto, ar ôl Brexit, wrth inni gyflwyno ein polisi ffermio ar gyfer y dyfodol a'n holl bolisïau amgylcheddol eraill, credaf y bydd amaethyddiaeth fanwl yn gymorth mawr i ni.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r ffeithiau yn yr adroddiad yn glir iawn, sef mai pethau fel colli cynefin a ffermio dwys yw prif achos y gostyngiad. Gyda llaw, fy rhywogaeth i yw hebog Tonyrefail—mater arall yw hynny.

A gaf fi ddweud—? Un o'r pethau sy'n peri pryder i mi, fodd bynnag, yn natganiad Undeb Amaethwyr Cymru, yw'r ffaith bod ymgais, bron, i droi draenogod yn arfau fel y gellir eu beio am eu colledion o ganlyniad i foch daear; felly, defnyddio un rhywogaeth fel mecanwaith er mwyn ceisio ymosod ar rywogaeth arall, ac ati, ac mae'n rhaid i’n safbwynt arwain at ddifa moch daear, ac at amddiffyn draenogod eu hunain. Nid yw ymagwedd rannu a rheoli o'r math hwn yn dderbyniol.

Iawn, credaf fy mod wedi ateb eich cwestiwn, fwy neu lai, yn fy ateb i Joyce Watson. Credaf fod yr adroddiad yn dweud yn glir iawn pam fod draenogiaid yn fwy prin mewn ardaloedd gwledig, ac nid yw’n ganlyniad i un rheswm penodol yn unig. Rhoddais nifer o resymau ynglŷn â cholli cynefin, dwysáu amaethyddiaeth, er enghraifft, a hefyd lladd ar y ffyrdd. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn i bawb edrych ar yr adroddiad hwn yn ei gyfanrwydd, ac yn sicr, rwy'n anghytuno â'r hyn y mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi'i honni yma.

Diolch. Mae'r sector bwyd-amaeth yng ngogledd Cymru yn parhau i dyfu ac i elwa'n sylweddol ar gyfres o raglenni Llywodraeth Cymru, gan gynnwys Cyswllt Ffermio a'r grantiau buddsoddi mewn busnesau bwyd. Roeddwn yn falch o gyhoeddi £3 miliwn o gyllid ar gyfer Sgiliau Bwyd Cymru yn y gynhadledd sgiliau bwyd a diod yng ngogledd Cymru ddydd Iau diwethaf.

Diolch am eich ateb. Ysgrifennydd y Cabinet, yn ôl yr ystadegau diweddaraf, dim ond 5 y cant o gig oen Cymru sy'n cael ei fwyta yng Nghymru. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hybu cig oen Cymru yng Nghymru a'r DU yn ehangach?

Rydym yn gwneud llawer iawn i hybu cig oen Cymru. Felly, rwyf wedi cael trafodaethau gydag archfarchnadoedd penodol, er enghraifft. Felly, dros y misoedd diwethaf yn unig—y chwe mis diwethaf yn ôl pob tebyg—mae llawer o archfarchnadoedd, gan gynnwys Asda ac Aldi, wedi dechrau gwerthu cig oen Cymru. Roedd archfarchnadoedd eraill yn gwneud hynny eisoes, ac yn sicr yn y cyfnod cyn Dydd Gŵyl Dewi, credaf y byddwn yn gweld rhagor o archfarchnadoedd yn sicrhau bod cig oen Cymru ar eu silffoedd.

Mae cyfleoedd sylweddol ar gael i'r sector bwyd-amaeth yng ngogledd Cymru, gan gynnwys gwell cydweithio o ran y gadwyn gyflenwi a gwelliannau effeithlonrwydd cysylltiedig. Yn wir, mae brand Cymru yn cynrychioli cynnyrch ffres o’r safon uchaf ag iddo flas gwych, ansawdd glaswelltir Cymru, traddodiad y fferm deuluol, ymrwymiad pawb yn y gadwyn gyflenwi a lleoliad y lladd-dai a chyfleusterau prosesu yn agos at y mannau cynhyrchu. Pa gyfarfodydd a faint o gyfarfodydd rydych wedi'u cael gyda chynrychiolwyr proseswyr a manwerthwyr yn ogystal â ffermwyr, o ystyried pwysigrwydd ymgysylltu â gweithredwyr ym mhob rhan o'r gadwyn gyflenwi mewn perthynas â'r materion hyn?

Rwyf wedi cael nifer sylweddol o gyfarfodydd gyda phob rhan o'r gadwyn fwyd—fel y dywedwch, nid yn unig gyda ffermwyr, ond gyda phroseswyr a chwmnïau penodol yn y gadwyn gyflenwi. Mae fy swyddogion yn parhau i gael cyfarfodydd o'r fath ar sail wythnosol, a soniais yn fy ateb cyntaf i Mandy Jones am y cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd—unwaith eto, mae'r cyllid grant hwnnw yn cefnogi pobl yn y maes hwn.

Gwelais adroddiadau yn ddiweddar fod y cyrff lefi cig coch ym Mhrydain yn mynd i fod yn rhannu cronfa o £2 miliwn ar gyfer marchnata ac ymchwil tra bod datrysiad mwy hirdymor, efallai, i'r saga yma o'r lefi cig coch yn cael ei ddatrys o'r diwedd, gobeithio. Rwyf am wybod achos rwyf wedi bod yn codi hyn ers blynyddoedd mawr. Rwy'n siŵr mai chi yw'r pumed neu'r chweched Gweinidog neu Ysgrifennydd Cabinet sydd wedi bod yn ymrafael â'r anghyfiawnder yma o'r £1 miliwn sy'n cael ei golli i'r sector cig coch bob blwyddyn oherwydd y ffordd y mae'r lefi yn cael ei redeg. Pryd ydych chi'n meddwl, os mai mesur dros dro yw hwn, y byddwn ni'n cael datrysiad unwaith ac am byth i'r anghyfiawnder yma? A phryd, o'r diwedd, y gwelwn ni'r sector cig coch yng Nghymru yn derbyn yr arian sy'n ddyledus iddi?

Ie, mae'n rhywbeth y mae arnom angen ateb parhaol yn ei gylch. Gobeithiaf y daw'r un dros dro yn un parhaol yn fuan iawn—o fewn yr ychydig fisoedd nesaf, gobeithio. Dywedoch mai fi, fwy na thebyg, oedd y—credaf mai fi yw'r chweched Gweinidog â chyfrifoldeb, ac addewais i Dai Davies, cyn i'w gyfnod fel cadeirydd ddod i ben, y byddem yn datrys y mater. Fe lwyddasom ar sail dros dro, ond rydych yn llygad eich lle, mae'n rhywbeth sydd wedi bod o gwmpas ers gormod o amser ac mae angen ei ddatrys. Felly, byddaf yn parhau i gael trafodaethau ynglŷn â hyn gyda Gweinidogion eraill a gwn fod fy swyddogion yn parhau i gael cyfarfodydd ar lefel swyddogol hefyd.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ac yn ymgymryd ag amrywiaeth eang o waith i ddeall moroedd Cymru, gan gynnwys gwely'r môr. Rwyf wedi gweld â'm llygaid fy hun y gwaith academaidd rhagorol ym mhrifysgolion Aberystwyth a Bangor yn arbennig. Rydym yn parhau i ddatblygu dealltwriaeth dda o'n moroedd i alluogi datblygu cynaliadwy.

Mae arolygu a mapio gwely'r môr yn hanfodol bwysig i'n heconomi. Mae Iwerddon eisoes wedi rhoi camau ar waith ar hyn. Mae'r UE yn dechrau gwneud hynny bellach hefyd. Mae perygl y bydd Cymru a'r DU ar ei hôl hi yn hyn o beth. Llong ymchwil Prifysgol Bangor, y Prince Madog, yw'r llong ymchwil gwely'r môr fwyaf yn y DU sy'n eiddo i brifysgol, ac mae'n allweddol i'n heconomi ac i'r gwaith o reoli pysgodfeydd wrth inni edrych at y dyfodol. Ond ni fydd yn cael ei ariannu wedi 2020. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, felly, i sicrhau cyllid hanfodol a chynaliadwy yn y dyfodol, ac i ymgorffori ymchwil gwely'r môr mewn cynllun cenedlaethol strategol?

Rwy'n ymwybodol fod Prifysgol Bangor yn awyddus i nodi gwaith gwyddonol strategol ar gyfer y Prince Madog yn y dyfodol. Mae'n fater masnachol ar gyfer y prifysgolion a sefydliadau eraill yn y consortiwm, felly ni allaf roi unrhyw sylw pellach.

Fel hyrwyddwr y morlo llwyd, mae'r holl siarad ar greigiau Rhosili am adroddiadau cyflwr safle dangosol diweddar Cyfoeth Naturiol Cymru ar ardaloedd morol gwarchodedig. Mae'n debyg eu bod wedi tynnu sylw at ddiffyg hyder wrth bennu statws nodweddion gwarchodedig fel riffiau islanwol, gydag adroddiadau fod rhai mewn statws cadwraethol anffafriol. Felly, yn sgil hynny, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd y gyllideb ychwanegol a ddyrannwyd i'r adran forol a physgodfeydd yn cael ei defnyddio i ariannu gwaith adfer a monitro mawr ei angen ar ardaloedd morol gwarchodedig yng Nghymru, a chadw fy morloi llwyd yn hapus? Diolch.

Rwy'n awyddus iawn i sicrhau bod morloi llwyd Dai Lloyd yn hapus. Ni allaf gadarnhau y bydd yr holl arian yn cael ei ddefnyddio at y diben hwnnw, ond rwy'n siŵr y bydd rhywfaint o'r arian yn mynd tuag at ddeall ein moroedd, ac wrth gwrs, yr ardaloedd morol gwarchodedig, sy'n bwysig iawn.

Gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y penderfyniad i ailagor y bysgodfa cregyn bylchog ym Mae Ceredigion wedi'i wneud i raddau helaeth ar sail y gwaith a wnaed gan Brifysgol Bangor ar gyflwr gwely'r môr, a dywedasoch bryd hynny, rwy'n credu, y byddech yn awyddus i gynnal gwaith monitro parhaus mewn perthynas â chyflwr gwely'r môr er mwyn sicrhau na fyddai'r broses o ailagor y bysgodfa’n cael effaith andwyol a'i bod, fel y dywedasoch yn awr, yn ddatblygu cynaliadwy o ran ein moroedd a gwely’r môr. A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y sefyllfa bellach mewn perthynas â’r bysgodfa honno, ac yn sgil y cwestiwn cynharach a ofynnais ynglŷn â physgod cregyn yn gyffredinol ym moroedd Cymru, beth yw ein sefyllfa bellach o ran sicrhau y gall y bysgodfa honno fod yn gynaliadwy ac y gall ddiwallu anghenion yr amgylchedd naturiol hefyd?

Soniais mewn ateb cynharach, nid i chi, fy mod wedi cyfarfod â chymdeithas bysgodfeydd Cymru y bore yma ynghylch monitro, ac ar y sail na allwch blesio pawb drwy'r amser, gallwch ddychmygu bod eu barn hwy’n wahanol. Mae'r gwaith monitro yn parhau i fynd rhagddo, ond os yw'r Aelod yn fodlon, fe ysgrifennaf ato gyda'r sefyllfa benodol ar hyn o bryd.

Mae mannau gwyrdd a pharciau o ansawdd yn darparu cyfleoedd ar gyfer gweithgareddau hamdden iach, yn cefnogi bioamrywiaeth ac yn cyfrannu at y gwaith o leihau perygl llifogydd a llygredd aer. Mae Llywodraeth Cymru wedi dyrannu £27.8 miliwn o gyllid cyfalaf o 2017 i gefnogi'r gwaith o ddatblygu seilwaith gwyrdd dros gyfnod o bedair blynedd.

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn eich bod wedi gallu siarad yn y digwyddiad ar fannau cymunedol a gynhaliwyd gennyf yr wythnos o'r blaen. Clywsom yn y digwyddiad sut y gall mynediad i fannau gwyrdd cymunedol helpu i wella iechyd, lles a ffyniant, er bod rhai o'r rhwystrau i berchnogaeth gymunedol wedi eu nodi hefyd. Pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i'w gwneud yn haws i gymunedau, nid yn unig i gael mynediad i fannau gwyrdd, ond i gymryd perchnogaeth gyfreithiol arnynt?

Roeddwn yn ddiolchgar am y cyfle i ymuno â chi yn y digwyddiad, ac roedd yn braf clywed gennych wedyn. Un o'r pethau a greodd argraff arnaf yn y digwyddiad y soniasom amdano oedd y berchnogaeth emosiynol ar eich mannau gwyrdd lleol, ond wedyn sut y daw hynny'n berchnogaeth wirioneddol. Ac rydych yn llygad eich lle fod mynediad i fannau gwyrdd yn arwain at fanteision iechyd, economaidd a chymdeithasol ehangach; nid rhywbeth da i'r amgylchedd yn unig yw hyn. Felly, mae trosglwyddo asedau cymunedol yn darparu cyfleoedd i'r gymuned berchnogi a rheoli mannau gwyrdd. Mae canllawiau ar gael gan Lywodraeth Cymru i ddarparu'r wybodaeth a'r offer i grwpiau cymunedol allu cymryd perchnogaeth ar y mannau hyn, ac mae gwybodaeth ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Bydd y gronfa cyfalaf seilwaith gwyrdd sy'n cael ei sefydlu ar hyn o bryd yn cynorthwyo a chefnogi grwpiau cymunedol i gymryd perchnogaeth ar fannau gwyrdd.

Weinidog, mae'r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant yn argymell mwy o barthau 20 mya o amgylch mannau gwyrdd fel y gall plant gerdded, beicio a chwarae'n ddiogel, yn ogystal â gallu cyrraedd y mannau hynny’n fwy diogel. Rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn â'r diffyg mynediad i fannau gwyrdd ar gyfer plant sy'n byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig. Mae arnom angen cynllun gweithredu i sicrhau bod gan blant fynediad i feysydd chwarae diogel.

Yn sicr. Mae'r Aelod yn gwneud pwyntiau pwysig iawn a dilys iawn. Nid yw mannau gwyrdd yn ymwneud â diogelwch yn unig; mae mannau gwyrdd yn cynorthwyo i leihau llygredd aer a llygredd sŵn hefyd. Credaf ein bod yn bwrw ymlaen â'n strategaeth ansawdd aer ar hyn o bryd, felly efallai fod hynny'n rhywbeth y gallem fynd ar ei drywydd a'i ystyried yn y dyfodol.

Diolch. Ddydd Llun, lansiais ymgynghoriad cyhoeddus ar ddrafft cwbl ddiwygiedig o 'Polisi Cynllunio Cymru', sydd wedi'i alinio â nodau a ffyrdd o weithio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau er eraill ar y ddogfen a'r cyfraniad y gall ei wneud i'r broses o greu lleoedd.

Ac rwy’n croesawu’r adolygiad hwnnw ochr yn ochr â'r cwestiwn a ofynnodd David Rowlands ar y cychwyn. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o fy nghefnogaeth i gynllunio datblygu strategol, a ddarperir yn Neddf Cynllunio (Cymru) 2015, i gynorthwyo i symud datblygiadau o'r ardaloedd gor-grynodedig o amgylch Caerdydd a'r M4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet, felly, gefnogi'r safbwynt fod angen i 'Polisi Cynllunio Cymru' adlewyrchu addasrwydd cynlluniau datblygu strategol yn hytrach na chynlluniau datblygu lleol, a bod angen i gynrychiolwyr etholedig awdurdodau lleol yn yr ardaloedd sydd wedi’u cynnwys mewn cynlluniau datblygu strategol weithio gyda'i gilydd a dangos eu cefnogaeth i ddatblygu cynaliadwy mwy gwasgaredig sy'n cyd-fynd â Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol?

Diolch. Gwn y bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r sgyrsiau rhyngom fy mod yn awyddus iawn i weld cynlluniau datblygu strategol. Ysgrifennais at bob awdurdod lleol ym mis Rhagfyr, yn eu gwahodd i ystyried sut y gallent weithio gyda'i gilydd ar gynlluniau datblygu strategol. Rwyf wedi cael rhai ymatebion, ac ynghylch cynlluniau datblygu ar y cyd hefyd, er nad yw pawb wedi ysgrifennu'n ôl eto. Rwyf hefyd wedi eu hatgoffa o'r angen i gynyddu'r cyflenwad tai, gan bwysleisio bod yn rhaid i dai newydd gyfrannu at y gwaith o greu cymunedau cydlynus. Nid ydym yn dymuno gweld effeithiau annerbyniol ar seilwaith cymdeithasol, economaidd neu amgylcheddol.

Angela Burns.

Diolch, Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi ymddiheuro i chi ac i Ysgrifennydd y Cabinet am fethu fy nghwestiwn cynharach?

Ysgrifennydd y Cabinet, fel hyrwyddwr yr ystlum pedol mwyaf, a allwch roi sicrwydd i mi y bydd yr ymgynghoriad hwn ar y polisi cynllunio newydd i Gymru yn rhoi digon o bwyslais ar amddiffyn rhywogaethau sydd mewn perygl heb atal unrhyw gynllunio angenrheidiol neu waith adnewyddu hen adeiladau? Ond mae angen inni edrych ar ôl ein ffrindiau llai o faint; nid oes ganddynt lais—mae angen inni fod yn llais iddynt.

Yn sicr, rwy'n cytuno â hynny, a hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei hymddiheuriad; mewn gwirionedd, cwestiwn i Weinidog yr amgylchedd ydoedd.

Mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn ei ffurf drafft yn nodi bod y cysyniad o ddatblygu cynaliadwy wedi ei ehangu, wrth gwrs, o dan y Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a'i bod hi'n ofynnol i wella'r pedair agwedd ar lesiant—economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol. Ac, yn ogystal, mae'r Ddeddf wedi dod â saith nod llesiant ymlaen i helpu sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn gweithio tuag at yr un weledigaeth o Gymru gynaliadwy. Mae'r iaith Gymraeg yn un o'r saith nod llesiant o dan y Ddeddf, a hefyd yn rhan o'r agwedd ddiwylliannol o lesiant. Pam felly nad ydy polisi cynllunio drafft y Llywodraeth yn cryfhau cyfrifoldebau awdurdodau cynllunio lleol wrth iddyn nhw ystyried y Gymraeg fel rhan o'u penderfyniadau cynllunio?

Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi edrych ar y nodyn cyngor technegol a oedd yn ymwneud yn benodol â'r iaith Gymraeg ac wedi ei gryfhau, ond rwy'n fwy na pharod i wrando ar unrhyw sylwadau sydd ganddi yn ei gylch—os teimlwch na chafodd ei atgyfnerthu mewn ffordd briodol yn eich tyb chi—wrth inni gynnal yr ymgynghoriad hwn ar bolisi cynllunio.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Y cwestiynau nesaf, felly, i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid, a'r cwestiwn cyntaf—Russell George.

Mae strategaeth leoli'r Llywodraeth yn cynnal ein hymrwymiad i bresenoldeb Llywodraeth Cymru ledled Cymru, gan sicrhau ein bod yn optimeiddio effeithlonrwydd ein hystâd ac yn lleihau ein costau gweithredu a'n heffaith amgylcheddol.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ers ei chreu, mae swyddfeydd wedi bod gan Lywodraeth Cymru yn fy etholaeth i, ac mae rhywfaint o bryder wedi bod yn y gorffennol fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd yn groes i'w hymrwymiad i leoli staff Llywodraeth Cymru yn y Drenewydd. Yn 2015, cadarnhaodd yr Ysgrifennydd Parhaol ar y pryd, Syr Derek Jones, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i bresenoldeb hirdymor yn y Drenewydd, y tu hwnt i Mawrth 2020. Nawr, mae rhai datblygiadau wedi bod ers hynny, ac mae'r adeilad a oedd yn eiddo i Lywodraeth Cymru ar y pryd wedi'i werthu. A allwch roi sicrwydd i mi fod hyn yn wir o hyd?

Yr hyn sydd gennyf i'w ddweud wrth yr Aelod yw bod yn rhaid i ni, mewn cyfnod lle mae cyllidebau o dan bwysau sylweddol iawn, adolygu ystâd Llywodraeth Cymru yn barhaus. Roedd gennym 75 eiddo yn 2010, ac mae gennym 28 eiddo bellach, ac mae hynny wedi rhyddhau arbedion sylweddol, sy'n ein galluogi i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig, fodd bynnag, i sicrhau bod gan Lywodraeth Cymru bresenoldeb gwasgaredig, rhyng-gysylltiedig a hygyrch ledled Cymru.

Mae swyddfeydd Llywodraeth Cymru yng Nghaernarfon ar werth, efo’r staff yn symud oddi yno cyn hir i swyddfeydd fydd ar les. Mae Caernarfon wedi gweld colli llawer mwy o staff Llywodraeth Cymru na’r cyfartaledd cenedlaethol dros y blynyddoedd. Beth nad ydw i’n ei ddeall ydy sut mae lleihau staff mewn ardal fel Caernarfon yn cyfrannu at nod cynllun gweithredu economaidd y Llywodraeth, sef model o ddatblygu economaidd, ac rydw i’n dyfynnu, 'sy’n canolbwyntio ar ranbarthau er mwyn mynd i’r afael ag anghydraddoldeb rhanbarthol o ran cyfoeth a chyfleoedd ledled Cymru.' Yr wythnos yma eto, mae Plaid Cymru wedi cyhoeddi tystiolaeth bod rhanbarth y de-ddwyrain yn cael tair gwaith cymaint o fuddsoddiad cyfalaf y pen gan Lywodraeth Cymru o'i gymharu â rhai rhanbarthau eraill—tystiolaeth yn seiliedig ar wybodaeth gan eich Llywodraeth chi.

Lywydd, mae'r Aelod yn gwbl iawn i barhau i ddadlau achos Caernarfon mewn perthynas â phresenoldeb Llywodraeth Cymru yno. Gallaf roi sicrwydd iddi nad yw'r newidiadau presennol o ran presenoldeb Llywodraeth Cymru yng Nghaernarfon yn gyfystyr â symud o Gaernarfon. Mae'n golygu symud i eiddo newydd arall yn y dref yn noc Caernarfon, ac mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu parhau â'i hymrwymiad i'w phresenoldeb yn y dref.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae cyfarfodydd diweddar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar negodiadau’r Undeb Ewropeaidd wedi bod yn fwy adeiladol nag o'r blaen. Fodd bynnag, mae'r mecanweithiau'n ddiffygiol o hyd o ran eu cynllun a’u cyflawniad. Mae angen cymryd camau pellach i sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu hystyried wrth lunio unrhyw berthynas gyda'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Efallai y byddai wedi bod yn fwy defnyddiol i mi ofyn am weithgarwch mewnol Llywodraeth y DU, oherwydd hyd y gwelaf, ni allant gytuno ymysg eu hunain ar hyn o bryd ar natur ein perthynas gyda'r UE yn y dyfodol, felly mae'n anodd iawn gweld sut y gallant siarad yn gall gyda'r gwledydd datganoledig ynglŷn â hynny. Rydym wedi clywed sawl tro, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y cloc yn tician bellach mewn perthynas â thrafodaethau'r UE, ac mae arnaf ofn fod amser yn ein herbyn bellach os ydym yn dymuno sicrhau'r fargen orau ar gyfer Cymru a'r DU. O gofio nad yw Cyd-bwyllgor y Gweinidogion wedi cyfarfod ers mis Rhagfyr, ac nad ydynt yn darparu mecanwaith ar gyfer yr ymgysylltu difrifol sydd ei angen mewn perthynas â'r materion hyn, ac yn sgil y dadansoddiadau cenedlaethol, rhanbarthol a sectorol a gyhoeddwyd yn ddiweddar, ac rwy'n gobeithio cael golwg arnynt ryw dro y prynhawn yma, a ydych yn cytuno ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth y DU yn cael siâp ar bethau fel y gall y gwledydd datganoledig gael cyfle priodol i gynllunio ar gyfer canlyniadau'r negodiadau hyn gyda'r Undeb Ewropeaidd?

Lywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod nad yw'r materion heriol iawn sydd dan sylw wrth drafod dyfodol y DU y tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd yn elwa o gwbl o anallu Llywodraeth y DU i drefnu ei hun mewn ffordd bwrpasol a dibynadwy. Pan fydd y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar negodiadau'r UE yn cyfarfod y tro nesaf, bydd yn cael ei gadeirio gan ei bumed cadeirydd yn y 15 mis ers ei sefydlu. Nid yw'n syndod nad ydym wedi cyfarfod ers mis Rhagfyr pan ydym wedi cael newid arall yn y personél ar lefel uchaf y corff hwnnw. Felly, mae ymdrin â Llywodraeth y DU yn peri llawer o rwystredigaeth o ran y ffordd y maent yn cael trafferth darparu un llais cydlynol sy'n cynrychioli eu barn ynglŷn â'r pethau hyn, ac yna darparu'r math o arweiniad ymarferol y bydd ei angen wrth i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fanteisio ar bob cyfle posibl, serch hynny, i chwarae rhan adeiladol ym mhob fforwm y cawn wahoddiad iddo ac ym mhob ymwneud rhyngom a Llywodraeth y DU.

Un peth a wyddom, Ysgrifennydd y Cabinet, yw y bydd ôl troed gweithgarwch diplomyddol ar draws yr Undeb Ewropeaidd yn newid o'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad, ac maent yn darparu mwy o adnoddau i’w gweithgaredd. Yn amlwg, mae'n hanfodol fod yr ôl troed newydd hwnnw yn cydnabod y cyd-destun datganoledig y mae'r Deyrnas Unedig yn gweithredu ynddo, a hoffwn ddeall pa ryngweithio a wnaeth ei adran gyda'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad i sicrhau bod rôl gynrychioliadol Cymru o fewn yr ôl troed newydd yn cael ei chydnabod yn ddiplomyddol ac mor gryf â phosibl?

Lywydd, mae'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad yn cael ei chynrychioli o bryd i'w gilydd ar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar y negodiadau Ewropeaidd, ac fel arfer caiff ei chynrychioli ar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar Ewrop. Mae hynny'n rhoi cyfle inni drafod y ffordd y bydd cynrychiolaeth ddiplomyddol yn cael ei threfnu ar ôl Brexit yn uniongyrchol gyda Gweinidogion y DU. Rydym yn manteisio ar bob cyfle a gawn i sicrhau bod y cynrychiolwyr hynny’n ymwybodol o’r angen i bresenoldeb y DU fod yn wirioneddol gynrychioladol o'r Deyrnas Unedig gyfan, ac yn cynnig cymorth rheolaidd i Lywodraeth y DU er mwyn sicrhau, wrth iddi siarad ar ran y Deyrnas Unedig, ei bod yn ymwybodol o fuddiannau Cymru a'r cyfleoedd a fydd ar gael i Gymru ar ôl Brexit.

Mae Llywodraeth y DU wedi nodi y gallai fod yn barod i wrthdroi ei hymagwedd at y Bil Brexit wedi i bryderon dilys gael eu codi ynglŷn â San Steffan yn cipio pŵer, gan danseilio'r broses ddatganoli ac achosi argyfwng cyfansoddiadol. Nawr, mae Plaid Cymru yn croesawu'r tro pedol hwn a grybwyllwyd gan Lywodraeth San Steffan. Fodd bynnag, gwelwn dro ar ôl tro na ellir ymddiried yn San Steffan i gadw ei haddewidion. A allwch gadarnhau pa un a ydych wedi clywed unrhyw sôn am wrthdroi polisi o’r fath, ac ymhellach, a allwch ddweud wrthym sut y bwriadwch sicrhau eu bod yn cadw at eu gair, ac a oes gennych gynllun wrth gefn pe baent yn torri eu haddewidion?

Cytunaf yn llwyr â Leanne Wood fod yn rhaid inni gael mwy na geiriau cadarnhaol gan Lywodraeth y DU ar y mater hwn. Mae'n rhaid inni sicrhau eu bod yn cadw at yr addewidion a wnaethant, ac mae'n llygad ei lle wrth ddweud eu bod wedi gwneud addewidion clir iawn yn hyn o beth. Dywedodd Ysgrifennydd Gwladol yr Alban ar lawr Tŷ'r Cyffredin y byddai Llywodraeth y DU yn cyflwyno gwelliannau i unioni'r problemau yn y Bil ymadael yn ystod y Cyfnod Adrodd yn Nhŷ'r Cyffredin, ac ni ddigwyddodd hynny. Mae’r addewid wedi cael ei ailadrodd, fodd bynnag, ar bapur ac ar lafar, y bydd hyn yn digwydd bellach yn Nhŷ'r Arglwyddi.

Bydd Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu ymagwedd ddeuol yn hyn o beth. Byddwn yn gweithio gyda'n cymheiriaid yn Llywodraeth yr Alban, lle mae gennym gyfleoedd o fewn y trafodaethau gyda Llywodraeth y DU i bwyso arnynt i gyflwyno gwelliant y gallem ei gefnogi, ac a allai arwain at gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol gerbron y Cynulliad Cenedlaethol. Ond nid ydym wedi gweld unrhyw destun eto a fyddai'n rhoi sicrwydd inni y byddai hynny'n digwydd, a thra nad yw ar gael i ni, byddwn yn mynd ar drywydd gwelliannau yn Nhŷ'r Arglwyddi. Roedd yn braf iawn gweld yr Arglwydd Dafydd Wigley mewn sesiwn friffio a gynhaliwyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban ar y cyd yn Nhŷ'r Arglwyddi bythefnos yn ôl. Roedd cryn ddiddordeb, Lywydd, ymhlith arglwyddi o bob plaid ac aelodau’r meinciau croes, yn yr achos a wnaethom ar y cyd ynghylch natur ddiffygiol y Bil ymadael a pham y bydd angen ei ddiwygio. Os na allwn gytuno ar welliant gyda Llywodraeth y DU, byddwn yn mynd ar drywydd ein gwelliant ein hunain yn Nhŷ'r Arglwyddi, a byddwn yn ceisio trechu'r Llywodraeth fel y gallwn ddiwygio'r Bil yn y modd angenrheidiol.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae trafodaethau rhynglywodraethol yn amlwg yn hanfodol os ydym yn dymuno sicrhau'r fargen orau i Gymru, yn arbennig ar gyfer diwydiant. Fe fyddwch yn gwybod bod fy etholaeth i’n gartref i ardal fenter Glannau Dyfrdwy, ac yn gartref i lawer o gwmnïau, gan gynnwys Airbus a Toyota. Mae fy etholwyr yn dibynnu ar nifer o gwmnïau fel hyn, a rhai fel Tata Steel, am eu bywoliaeth a bywoliaeth eu plant. Gan fy mod wedi gweithio ar ystâd ddiwydiannol Glannau Dyfrdwy, rwyf innau’n gwybod pa mor bwysig yw hyn hefyd. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd i mi fod y Llywodraeth hon yn gwneud pob ymdrech i wneud yn siŵr fod Llywodraeth y DU yn sicrhau'r fargen orau ar gyfer fy ardal a'r diwydiannau rydym yn dibynnu arnynt?

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol—y cyntaf, rwy'n siŵr, o lawer y bydd yn eu gofyn i gynrychioli buddiannau hanfodol ei etholaeth? Ac mae'n llygad ei le yn tynnu sylw at y ffaith bod gan Lannau Dyfrdwy gyfres o ddiwydiannau mawr sy'n dibynnu ar ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd am eu llwyddiant a'u ffordd bresennol o weithredu. Felly, rydym yn pwysleisio, fel y gwnawn bob amser ar Lywodraeth y DU, yr angen hanfodol i gael mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl, fel nad yw Airbus, er enghraifft, sy'n dibynnu ar y gallu i symud nwyddau ledled yr Undeb Ewropeaidd mewn modd di-dariff, yn cael eu rhwystro yn eu gallu i wneud hyn yn y dyfodol ac fel nad yw'n arwain at gwestiynau ynglŷn ag ai Cymru yw'r lle gorau ar gyfer y cwmni hwnnw yn y dyfodol. Nid yn unig y mae Airbus yn dibynnu ar allu i symud nwyddau’n rhydd, mae'n dibynnu ar allu pobl i symud yn rhydd hefyd—gallu pobl sy'n gweithredu ar draws ôl troed y cwmni hwnnw i symud i mewn ac allan o Gymru ar berwyl busnes y cwmni. Rydym yn gwneud y pwyntiau hyn yn rheolaidd ac yn benodol i Weinidogion y DU, ac mae’n braf iawn cael cefnogaeth yr Aelod y prynhawn yma gyda'n hymdrechion i wneud hynny.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch, Llywydd. Yn ôl 'Datganiad polisi caffael Cymru', mae caffael cyhoeddus, pan caiff ei ddefnyddio'n effeithiol,

'yn arf strategol i ddarparu budd economaidd i bobl Cymru.'

Nid oes syndod, felly, bod y Llywodraeth, fel rŷch chi'n nodi yn eich strategaeth economaidd 'Ffyniant i Bawb' a gyhoeddwyd yn ddiweddar, yn ymdrechu i gynyddu lefel pryniant Cymreig gan y sector cyhoeddus er mwyn creu swyddi a helpu busnesau yng Nghymru. Felly, a gaf i ofyn a ydy'r canran o bryniant Cymreig gan y sector cyhoeddus yr ŷch chi yn uniongyrchol yn gyfrifol amdano yn mynd lan neu lawr?

Wel, ar y cyfan, mae'n mynd lan, Llywydd.

Wel, fe allaf i ddweud wrth yr Ysgrifennydd Cabinet ei fod e'n mynd lawr. Yn 2015-16, yn y flwyddyn ariannol honno, roedd 41 y cant o bryniant y gwasanaeth iechyd yn cael ei wneud yng Nghymru, yn ôl eich ystadegau chi, ond, erbyn y flwyddyn ganlynol, roedd y canran yma wedi disgyn i 39 y cant. Mewn ymateb i ymchwiliad gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ddiweddar, fe ddywedodd Llywodraeth Cymru eich bod yn ceisio arwain trwy esiampl. Ond, ers 2015-16, mae canran y pryniant Cymreig gan Lywodraeth Cymru eu hunain wedi disgyn o 44 y cant i 41 y cant yn y flwyddyn honno—yn y flwyddyn fwyaf cyfredol. Felly, a ydy Llywodraeth Cymru yn gallu gosod targed penodol ar gyfer lefel pryniant Cymreig gan Lywodraeth Cymru a'r gwasanaeth iechyd, a'i wneud e, er enghraifft, yn gydradd â llywodraeth leol, sy'n llwyddo i gyrraedd lefel o 59 y cant o wariant yn aros yng Nghymru? Pe byddech chi'n gwneud hynny, mi fyddai hynny yn arwain, yn syth bin, at £400 miliwn ychwanegol o wariant yn cael ei wneud trwy fusnesau yng Nghymru.

Gadewch i mi ddweud hyn wrth yr Aelod, Lywydd: nid oes unrhyw wahaniaeth o gwbl rhyngom o ran ein huchelgais i weld canran y gwariant ar gaffael cyhoeddus yng Nghymru sy'n mynd i gwmnïau Cymreig yn tyfu ac yn tyfu ar draws y gwahanol gyfleoedd sydd yno. Rydym yn adolygu dyfodol y polisi caffael yng Nghymru, yn enwedig yng ngoleuni Brexit, i weld a fydd mwy o gyfleoedd i wneud hynny yn y dyfodol. Rwy'n fwy na pharod i ofyn i'r grŵp o bobl sy'n gyfrifol am hynny, a'r grŵp rhanddeiliaid sy'n eu cynorthwyo, i edrych a fyddai targedau yn gymorth yn y broses honno. Mae ganddynt ran i'w chwarae, o bosibl, ond gwyddom eu bod yn gallu ystumio pethau hefyd. Felly, buaswn eisiau gwneud yn siŵr fod y syniad wedi cael ei ystyried yn drwyadl. Pe baent yn dod i'r casgliad ei bod yn ffordd ddefnyddiol o wella'r sefyllfa, yna dyna'n union rydym yn ceisio'i wneud, felly buaswn, wrth gwrs, yn ystyried y cyngor hwnnw'n ddifrifol iawn.

Wel, buaswn i'n awgrymu y byddai'n fuddiol o leiaf i gael targed, a bod y lefel yn mynd lan; nid mynd i lawr fel y mae ar hyn o bryd.

Gadewch i ni droi at gwestiwn arall yr oedd Siân Gwenllian wedi cyfeirio ato fe, sef y lefel o fuddsoddiad rhanbarthol. Yn 'Ffyniant i Bawb', mae'r Llywodraeth yn amlinellu eich dyhead i sicrhau bod pob rhan o Gymru'n elwa o fuddsoddiad a thwf economaidd, ond mae'r ffigyrau a gyhoeddwyd yn ddiweddar gennych chi yn dangos bod gwariant y pen, o ran cyfalaf ac isadeiledd, er enghraifft, y flwyddyn nesaf yn ne-ddwyrain Cymru yn mynd i fod yn ddwywaith yn fwy na gogledd Cymru a thair gwaith yn fwy y pen na'r gorllewin a'r canolbarth. Mae'r anghyfartaledd yna yn gwbl warthus. Mae'n hollol groes, a dweud y gwir, i'r strategaeth honedig, 'Ffyniant i Bawb'. Efallai y dylid ailenwi'r strategaeth hwnnw yng ngwyneb y wybodaeth yma. A ydy'r Llywodraeth yn fodlon ymrwymo i sicrhau bod llythyr cylch gorchwyl comisiwn seilwaith cenedlaethol Cymru yn cynnwys ymrwymiad i sicrhau buddsoddiad mwy gwastad gan Lywodraeth Cymru ar draws Cymru?

Lywydd, nid daearyddiaeth yw’r egwyddor sy’n pennu ein rhaglen gyfalaf. Yr egwyddor sy’n pennu yw'r gwerth gorau am y buddsoddiadau rydym yn eu gwneud, ac mae buddsoddiadau gwerth gorau yn digwydd ledled Cymru ac mae'r cyfrannau o wariant cyfalaf mewn gwahanol rannau o Gymru yn newid dros amser, wrth i brosiectau gwahanol ddod i'r amlwg. Nid oes un rhan o Gymru yn cael ei gadael allan o'n rhaglen gyfalaf a byddwn yn parhau i fuddsoddi ar draws Cymru, ond nid ar sail ddaearyddol, nid ar y sail ein bod yn dweud bod yn rhaid i bawb gael yr un lefel o fuddsoddiad, oherwydd mae gan wahanol rannau o Gymru wahanol fathau o anghenion, a bydd y rhain yn newid dros amser, ac mae'n llawer pwysicach ein bod yn cydlynu gwariant cyfalaf yn ôl yr angen a gwerth gorau na'n bod yn glynu’n syml at ddaearyddiaeth.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.

Diolch, Lywydd. Cyfeiriaf Ysgrifennydd y Cabinet at y cwestiynau a ofynnwyd eisoes gan yr Aelod blaenorol. Dyna'r broblem gyda dod yn ail, ynte, ond dyna ni—nid yn wleidyddol, hynny yw, yn y drefn heddiw rwy’n ei feddwl.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae caffael yn amlwg ar wefusau'r rhan fwyaf o Aelodau'r Cynulliad yn sgil cwymp Carillion, ac fe gafodd hwnnw effaith amlwg ar brosiectau a gwasanaethau ledled y DU, ond hefyd, i raddau llai, yng Nghymru. Mae Capita, y cwmni contractio gwaith allanol, hefyd wedi cyhoeddi eu bod yn cael anhawster yn ariannol. Pa asesiad rydych wedi'i wneud o ymwneud Llywodraeth Cymru â Capita mewn perthynas â graddau'r contractau gyda hwy a'ch asesiad o'r risg a achosir gan y cytundebau hynny?

Lywydd, rydym yn gweithio'n ofalus gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â Carillion a Capita. Mae Llywodraeth y DU wedi cadarnhau nad ydynt yn sefydlu tîm gyda Capita yn y ffordd a wnaethant gyda Carillion, ond eu bod yn parhau i fonitro Capita yn agos iawn, ac mae Swyddfa'r Cabinet yn ymgysylltu'n agos â Capita i fynd i'r afael â rhai o'r problemau sylfaenol y mae'r cwmni yn eu hwynebu. Rydym wedi llunio trosolwg o wariant a'r gwasanaethau a ddarperir gan Capita yng Nghymru, ac rydym wedi rhannu hynny gyda Swyddfa'r Cabinet fel bod modd i’r ymdrechion y mae Llywodraeth y DU yn eu gwneud yn y maes gael eu llywio'n llawn o gwmpas anghenion Cymru.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf wedi gofyn nifer o gwestiynau ysgrifenedig i Lywodraeth Cymru—rhai i chi, rhai i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth. Ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Llywodraeth Cymru wedi llofnodi pum contract gyda Capita ar gyfer darparu gwasanaethau yng Nghymru. Deallaf hefyd nad oes unrhyw drafodaethau sylweddol wedi bod gyda Capita o fewn y chwe mis diwethaf. A ydych yn credu y byddai'n ddoeth i Lywodraeth Cymru ymgysylltu ychydig mwy gyda Capita ar hyn o bryd? Rwy'n derbyn bod dimensiwn DU i hyn hefyd—ond er mwyn gwneud yn siŵr fod y risg yn cael ei lliniaru gymaint â phosibl.

Gallaf sicrhau'r Aelod fod Llywodraeth Cymru yn gweithredu i wneud yn siŵr fod unrhyw gysylltiad yng Nghymru â Capita yn cael ei ddeall yn llawn, a lle byddai trafodaethau uniongyrchol gyda'r cwmni yn ddefnyddiol i reoli'r sefyllfa y maent yn ei hwynebu, byddem yn sicr yn agored i hynny. Nid yw Capita yn yr un sefyllfa â Carillion, cyn belled ag y gwyddom, ac mae'n bwysig ein bod yn cynnal ein perthynas â hwy mewn ffordd nad yw'n arwain at ofnau diangen heb ffeithiau’n sail iddynt.

Rwy'n gwerthfawrogi ateb Ysgrifennydd y Cabinet i'r cwestiwn hwnnw. Wrth ofyn y cwestiwn, rwy'n ymwybodol fod yna wahaniaethau mawr, ond eto'i gyd rwy'n credu bod angen craffu ar y meysydd hynny. Mae Adam Price eisoes wedi crybwyll beirniadaeth Swyddfa Archwilio Cymru o weithdrefnau caffael diweddar. Mae eu cylch gwaith yma, yn amlwg, ond mae diffygion wedi bod gyda gweithdrefnau caffael ar draws y DU yn ogystal. Rwy'n credu eich bod wedi sôn am yr adolygiad parhaus mewn ateb i gwestiwn cynharach gan Adam. A allech roi mwy o fanylion i ni am yr adolygiad hwnnw, cyrhaeddiad yr adolygiad hwnnw, pa bryd rydych yn disgwyl i’r adroddiad gael ei gyflwyno, a newidiadau posibl y gellid eu gwneud, fel y gallwn sicrhau bod gweithdrefnau caffael Llywodraeth Cymru mor gadarn â phosibl?

Wel, Lywydd, mae'r adolygiad yn mynd rhagddo ers peth amser. Rwy’n disgwyl iddo ddod i ben yn ystod y flwyddyn galendr hon, yn ogystal â'r gwaith a wneir ar yr adolygiad o fewn Llywodraeth Cymru. Bydd yn cael ei oruchwylio gan grŵp rhanddeiliaid, a fydd yn cael effaith sylweddol arno, a bydd y grŵp rhanddeiliaid hwnnw'n cynnwys y sefydliadau sy’n brif ddefnyddwyr y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol. Ond rwyf hefyd yn disgwyl y bydd yr adolygiad yn ystyried adroddiadau Swyddfa Archwilio Cymru ar gaffael cyhoeddus a'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, ac rwyf hefyd yn croesawu ymchwiliad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i gaffael yng Nghymru. Ac unwaith eto, rwy'n disgwyl y bydd casgliadau'r ymchwiliad hwnnw yn rhan o'r deunydd y bydd yr adolygiad yn ei ystyried wrth ddod i'w gasgliadau.

Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.

Rwy'n llawn gymeradwyo'r hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach wrth feirniadu Llywodraeth y DU a'r dryswch sydd i’w weld yn y Cabinet mewn perthynas â'i bolisi Brexit, yn bennaf oherwydd gweithgareddau rhai a ymgyrchodd yn gadarn dros aros yn yr UE fel Canghellor y Trysorlys sy'n ymddangos fel pe bai’n ceisio tanseilio'r broses gyfan yn rheolaidd. Ond wrth gwrs, gallai Llywodraeth Cymru helpu i gael y canlyniad gorau posibl o'r trafodaethau Brexit hyn pe bai'n barod i gydnabod mai'r ffordd orau o osgoi 'dim bargen' yw drwy baratoi ar ei gyfer, a'i gwneud yn glir ein bod yn gallu ymdopi â'r canlyniadau. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol iawn o adroddiad y pwyllgor materion allanol a gyhoeddwyd yn ddiweddar, sy'n gwneud nifer o argymhellion. Yn benodol, dywedodd fod ar Gymru angen

arweiniad cryfach gan Lywodraeth Cymru o ran sut y dylent fod yn paratoi ar gyfer Brexit

a bod sectorau a sefydliadau yn troi at Lywodraeth Cymru am arweiniad, ac mae’n hanfodol eu bod yn gallu dechrau gwneud eu cynlluniau eu hunain ar gyfer bywyd y tu allan i'r UE. Mae hyn wedi cael ei fynegi yn y ffordd fwyaf amhleidiol sy’n bosibl. Ac rwy'n ceisio gwneud hynny fy hun yn y cwestiwn hwn—annog a phwyso ar Lywodraeth Cymru i fabwysiadu safbwynt optimistaidd ynghylch y canlyniad y tu hwnt i Brexit. Hyd yn oed os na cheir bargen, bydd cyfleoedd yno, yn ogystal â heriau, a dylem roi sylw i'r rheini yn hytrach na rhygnu am y pethau negyddol byth a beunydd.

Wel, Lywydd, hyd yn oed wrth geisio ymateb i gywair y cwestiwn hwnnw, ni allaf osgoi dweud wrth yr Aelod fy mod yn anghytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd. Bydd canlyniad 'dim bargen' yn dilyn Brexit yn drychinebus i Gymru, ac nid oes unrhyw baratoi ar gyfer 'dim bargen'. Ac un o'r rhesymau pam fy mod bob amser yn dweud hynny yw oherwydd ei bod hi’n bwysig iawn ymwrthod â'r syniad bod 'dim bargen' yn ddim ond un digwyddiad arall y gallwch baratoi ar ei gyfer. Nid yw normaleiddio 'dim bargen' o fudd i neb yma yng Nghymru. Felly, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i baratoi ar gyfer yr holl ganlyniadau gwahanol posibl a all ddeillio o negodi. Bob tro rwy'n siarad â Gweinidogion y DU, maent yn pwysleisio’n bendant nad 'dim bargen' yw’r hyn y maent yn ei geisio, ac rwy'n eu cefnogi'n llawn yn yr uchelgais hwnnw.

Wel, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod bod Llywodraeth Prydain yn gwneud ei gorau i sicrhau bargen gyda'r UE. Yr unig bobl sy'n chwarae gêm galed yn hyn i gyd yw'r Comisiwn Ewropeaidd eu hunain. Mae hyn yn rhan hanfodol o strategaeth negodi Monsieur Barnier, a byddai Michel Barnier wrth ei fodd yn clywed yr ymateb y mae Ysgrifennydd y Cabinet newydd ei roi i mi. Dyna'n union y mae eisiau i bobl y wlad hon ei ddweud—i ddangos, felly, y bydd y pwysau ar wneud yr hyn y mae'r UE ei eisiau yn hytrach na'r hyn y mae Llywodraeth Prydain ei eisiau. Wrth gwrs ein bod eisiau bargen masnach rydd gyda'r UE; byddem yn wallgof pe na byddem eisiau hynny ac mae pawb sydd ag unrhyw synnwyr cyffredin yn pwyso am hynny. Ond ni fydd dweud 'Beth y mae'r UE ei eisiau o hyn' o hyd yn helpu ein safbwynt negodi. Felly, rwy'n annog Ysgrifennydd y Cabinet, unwaith eto, ar ran Llywodraeth Cymru, nid yn unig i ganolbwyntio ar y pethau negyddol a fydd yn digwydd os na fydd unrhyw fargen, oherwydd os na fydd bargen, ni fydd hynny o ganlyniad i ymdrechion Llywodraeth Prydain, bydd hynny oherwydd bod yr UE wedi rhoi ei flaenoriaethau gwleidyddol ei hun o flaen synnwyr cyffredin economaidd.

Lywydd, rwyf wedi colli cyfrif ar y nifer o weithiau rwyf wedi clywed yr Aelod yn rhoi sicrwydd i ni yn y Siambr y byddai'n hawdd cael bargen oherwydd y byddai gweithgynhyrchwyr ceir yr Almaen a phawb arall yn yr Undeb Ewropeaidd mor daer i gael bargen fel y byddai'n bosibl cael un heb lawer o ymdrech o gwbl. Rwy'n ei gweld yn anodd iawn cysoni ei safbwyntiau yn y cyswllt hwnnw â'i awgrym y prynhawn yma fod y Comisiwn yn benderfynol, rywsut, o beidio â tharo bargen. Ni fyddwn yn cael bargen os ydym yn ystyried y Comisiwn a'r Undeb Ewropeaidd fel gelynion yn hyn oll. Mae gennym ddiddordeb ar y cyd mewn cael bargen, a chael y fargen orau, ac mae Llywodraeth Cymru wedi nodi beth y credwn fyddai'r fargen orau. Ac nid yw rhagdybio’n syml ein bod yn brwydro yn erbyn ein gilydd, lle bydd canlyniad da i un yn ganlyniad gwael i’r llall, yn ffordd o sicrhau’r manteision gorau i Gymru yn fy marn i.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod nad wyf yn gweld hyn fel gêm swm sero lle mae Prydain yn elwa ar draul yr UE. Rwyf bob amser wedi dweud yn glir fod bargen masnach rydd er budd y ddwy ochr, ac mewn gwirionedd, yn llawer mwy o fudd i'r UE, ar un ystyr, nag i’r DU oherwydd bod gennym ddiffyg masnach anferth o tua £80 biliwn y flwyddyn gyda'r UE. Ac o ran gweithgynhyrchwyr ceir yr Almaen, mae gennym ddiffyg masnach o €36 biliwn gyda'r Almaen. Wrth gwrs, mae'n sicr er budd cynhyrchwyr ceir yr Almaen ein bod yn taro bargen gyda hwy, oherwydd rydym yn prynu un o bob saith o'r holl geir a gynhyrchir yn yr Almaen. Ond os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn mynnu dweud 'O, wel, mae angen i ni ildio popeth y mae'r UE ei eisiau gennym er mwyn cael bargen masnach rydd', dyna'r ffordd orau i sicrhau nad ydym yn cael un.

Wel, rwy'n gwrthod iaith ildio popeth a'r dull y mae’r Aelod yn ei awgrymu. Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi'r math o fargen rydym yn credu ei bod er budd gorau pobl a busnesau Cymru: bargen lle mae gennym fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl, lle byddwn yn parhau mewn undeb dollau, lle bydd busnesau Cymru, gwasanaethau cyhoeddus Cymru a sefydliadau ymchwil Cymreig yn gallu parhau i recriwtio pobl rydym wedi bod yn ddigon ffodus i'w denu i wneud eu dyfodol yma yng Nghymru, lle bydd dinasyddion Cymru yn parhau i fwynhau'r amddiffyniadau y maent wedi'u cael drwy'r Undeb Ewropeaidd, fel dinasyddion, fel gweithwyr, fel defnyddwyr, ac ym maes hawliau dynol hefyd. Mae yna farn gadarnhaol ynghylch y math o fargen rydym ei hangen gyda'r Undeb Ewropeaidd, un y credwn y byddai'n caniatáu i fusnesau Cymru a swyddi Cymru barhau i ffynnu ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Rwy'n credu mai dyna'r math o iaith sydd o fwyaf o gymorth i ni wrth geisio dylanwadu ar Lywodraeth y DU ac ar y Comisiwn wrth i’r negodiadau tra phwysig hyn gael eu cynnal.

Diolch yn fawr i'r Aelod am y cwestiwn. Mae’r Ddeddf hon yn sicrhau bod cyrff cyhoeddus yng Nghymru yn ystyried ein llesiant hirdymor. Bydd 'Polisi Cynllunio Cymru' yn cael ei adolygu yn sgil y Ddeddf. Bydd yn ystyriaeth berthnasol ar gyfer penderfyniadau gan yr Ysgrifennydd Gwladol mewn perthynas â materion seilwaith trydan.

Diolch am yr ateb. Rydych chi'n cyfeirio at gyrff cyhoeddus yng Nghymru a'r dyletswyddau sydd arnyn nhw, ond, wrth gwrs, mae yna gyrff eraill yn gyhoeddus, yn lled gyhoeddus, neu â chysylltiadau cyhoeddus sy'n gweithredu yng Nghymru ac sy'n cael impact go iawn arnom ni. Mae'r Grid Cenedlaethol yn bwriadu codi cysylltiad trydan newydd ar draws Ynys Môn efo'r gost yn brif, os nad yr unig, ffactor, rydw i'n meddwl, mewn penderfynu sut gysylltiad i'w gael, a beth maen nhw am wneud, felly, ydy mynd am yr opsiwn rhataf, sef peilonau uwchben y ddaear yn hytrach na mynd o dan y ddaear neu o dan y môr, sef beth rydym ni yn Ynys Môn yn gofyn amdano fo. Rŵan, dyna—mynd dan y môr neu dan y tir—fyddai'n gwarchod buddiannau Ynys Môn rŵan, a chenedlaethau'r dyfodol yn Ynys Môn, ac mae gennym ni Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol yma yng Nghymru. Rŵan, chi ydy'r Ysgrifennydd Cabinet sydd â chyfrifoldeb dros weithrediad y Ddeddf honno. A ydych chi'n barod i roi ymrwymiad i weithio efo fi ac eraill fel ymgyrchwyr yn erbyn peilonau i wthio ar y grid, ar Ofgem, ar Lywodraeth Prydain—a fydd yn gwneud y penderfyniad yn y pen draw—i sicrhau bod y cynllun cysylltu yma ddim ond yn gallu digwydd yn unol ag egwyddorion y darn pwysig yna o ddeddfwriaeth sydd wedi cael ei basio yn y lle yma? 

Wel, diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth am beth ddywedodd e. Rydw i'n gwybod am y gwaith y mae e wedi'i wneud yng nghyd-destun yr ynys ar y pwnc yma. Rydym ni fel Llywodraeth yn gweithio'n agosach gyda'r cyngor lleol ar y pethau mae ef wedi cyfeirio atyn nhw. Nawr, roeddwn i'n falch i weld y datganiad gyda'r National Grid. So, maen nhw wedi gwneud datganiad ar well-being ble maen nhw'n dweud, yng nghyd-destun y Ddeddf,

Er nad yw'r rhain yn cyflwyno gofynion penodol ar y Grid Cenedlaethol neu ddatblygiad llinellau trosglwyddo newydd, mae'r Grid Cenedlaethol yn credu bod amcanion y Ddeddf yn bwysig ac yn haeddu ystyriaeth.

Felly, mae'r Grid Cenedlaethol yn cydnabod effaith y Ddeddf i raddau. Mae'r Ddeddf yn rhwymol o ran y cyngor lleol. Bydd yr Ysgrifennydd Gwladol yn cael ei ddylanwadu ganddi. Rwy'n clywed, wrth gwrs, yr hyn a ddywed yr Aelod am danddaearu a gosod peilonau uwchben y ddaear, a thanddaearu yw dewis cyntaf Llywodraeth Cymru, ond bydd angen cynnal trafodaethau, a bydd yr awdurdod lleol a Llywodraeth Cymru yn rhan ohonynt wrth i ni geisio sicrhau cymaint o fanteision â phosibl i’r ynys tra'n lliniaru effeithiau'r datblygiadau hyn.

Ddydd Iau diwethaf, ymwelodd Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau â bwrdd ardal fenter Ynys Môn a chyfarfuom â chynrychiolwyr y bwrdd—cyngor Ynys Môn, Menter Môn, y trydydd sector, busnesau ac addysg—a dywedasant wrthym pa mor bwysig yw'r seilwaith trosglwyddo trydan sylweddol, nid yn unig i ddatblygu'r Wylfa Newydd, yr orsaf bŵer niwclear newydd, ond i ehangu porthladd Caergybi, argymhellion ar gyfer gwaith newydd i gynhyrchu ynni'r llanw ar y môr, ac yn y blaen. Pa ymgysylltiad rydych yn ei gael, felly, â bwrdd ardal fenter Ynys Môn i gael cyngor ar seilwaith trafnidiaeth trydan cynaliadwy yn y dyfodol, a sut y byddwch yn sicrhau bod y sianeli cyfathrebu hynny'n aros ar agor yn y dyfodol yn dilyn y cyhoeddiad y bore yma y bydd bwrdd ardal fenter Ynys Môn yn cael ei uno ag un Eryri?

Wel, Lywydd, yn y bôn, materion ar gyfer fy nghyd-Aelod, Ken Skates, yw'r rhain yn hytrach na materion i mi fel Gweinidog cyllid, ond cytunaf gyda'r hyn a ddywedodd yr Aelod ynglŷn â'r angen am seilwaith trydan effeithlon a dibynadwy, nid yn unig ar gyfer datblygiad y Wylfa Newydd, ond ar gyfer agenda ehangach Ynys Môn fel ynys ynni. Gallaf ei sicrhau bod swyddogion Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad rheolaidd â'r buddiannau hanfodol ar yr ynys mewn perthynas â'r mater hwn a byddaf yn sicrhau fy mod yn tynnu sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth at ei gwestiwn.

Rydym yn datblygu gweithrediad manwl cronfa bontio’r UE mewn partneriaeth â busnesau yng Nghymru, gwasanaethau cyhoeddus a sefydliadau allweddol eraill, i'w helpu i baratoi ar gyfer Brexit. Roedd trafodaethau ynghylch telerau ac amodau posibl y gronfa yn eitem bwysig ar yr agenda yr wythnos diwethaf yng nghyfarfod y grŵp cynghori ar Ewrop.

Wel, rwy'n croesawu'r ymateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf hefyd yn croesawu ymgysylltiad rhagweithiol Llywodraeth Cymru i sicrhau dyfodol Cymru, nid yn unig gyda chyhoeddi cronfa bontio yr UE sy’n werth £50 miliwn, ond hefyd y buddsoddiad rhanbarthol a'r cynlluniau materion masnach. Rwyf hefyd yn falch iawn o fod yn rhan o'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, sy'n darparu gwaith craffu adeiladol ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ystod trafodaethau Brexit. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, yr wythnos ddiwethaf, gofynnais, yn rhinwedd fy swydd fel aelod o'r pwyllgor hwnnw, am gael gweld y ddogfen, yr honnir iddi gael ei datgelu'n answyddogol, ar effaith Brexit ar yr economi. Gofynnwyd i ni fynd i adeilad Llywodraeth y DU ar wahân, nid ar ystâd y Cynulliad, a gwneud apwyntiad o ddetholiad o slotiau amser cyfyngedig a phenodol iawn er mwyn mynd i ystafell ddarllen wedi'i gwarchod. Deallaf fod gan y pwyllgorau Brexit yn y Senedd fynediad llawn at yr adroddiad hwn. Ni all hyn fod yn iawn. Nid yw estyniadau y tu hwnt i'r wythnos hon yn dderbyniol nac yn gyfleus. Rwy'n gwneud amser ar gyfer hyn yfory, ac mae’n mynd i fod yn eithriadol o anghyfleus. Dylid gwneud yr adroddiad yn gyhoeddus, nid yn unig ar ein cyfer ni, ond ar gyfer ein hetholwyr a'n rhanddeiliaid.

Ond yr hyn sy'n fwy pwysig yw'r hyn a ddywed yr adroddiad, ac rwy'n deall bod y dadansoddiad swyddogol hwn gan Lywodraeth y DU yn dangos y byddai Cymru'n dioddef gostyngiad o 9.5 y cant i gynnyrch domestig gros pe bai'r DU yn gadael yr UE heb fargen. At hynny, mae'r astudiaeth hefyd yn dangos y byddai Cymru yn dioddef gostyngiad o 5.5 y cant yn y cynnyrch domestig gros hyd yn oed pe bai'r DU yn gadael yr UE gyda bargen masnach rydd, ac y byddai gostyngiad o 1.5 y cant pe bai'r wlad yn aros yn y farchnad sengl. Deellir y bydd y colledion disgwyliedig yn para am gyfnod o 15 mlynedd. Felly, o ystyried y senarios twf isel hyn, yn ogystal â'r ansicrwydd cyfredol mewn perthynas â thelerau'r cyfnod pontio, a yw hyn wedi effeithio ar eich cynlluniau a'ch trefniadau ar gyfer cronfa bontio yr UE Llywodraeth Cymru?

Diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd. Cawsom gwestiynau cynharach y prynhawn yma, Lywydd, am y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn trefnu ei hun mewn perthynas â mater Brexit. Byddai'r stori druenus am fynediad i’r Aelodau at adroddiadau yr honnir iddynt gael eu datgelu'n answyddogol wedi cywilyddio Clochemerle, heb sôn am Lywodraeth y DU. Rhannaf farn Anna Soubry, fy hun. [Torri ar draws.] Rhannaf farn Anna Soubry—yr Aelod Seneddol Ceidwadol a ddywedodd fod perfformiad Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r mater hwn yn chwerthinllyd. Mae'n trin y Senedd hon a'r Cynulliad hwn, a Senedd yr Alban, fel pe baem yn perthyn i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Rydym yn cael ein hebrwng i ystafelloedd cloëdig i edrych ar ddogfennau nad ydym yn cael gwneud nodiadau arnynt hyd yn oed, er bod aelodau o'r cyhoedd yn eu darllen ar y rhyngrwyd. Mae'n gwbl chwerthinllyd ac mae'n amharchus, ac nid yw'n ychwanegu at yr hyder fod Llywodraeth y DU yn gallu cyflawni'r cyfrifoldebau hyn.

Lywydd, a gaf fi ymddiheuro am yr anghwrteisi o fod wedi methu cwestiwn yn y sesiwn flaenorol?

Nid wyf yn siŵr a yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod gyda David Melding a Jane Hutt yn darllen yr adroddiadau hyn, ond efallai y gall ddweud wrthym hefyd a fydd yr adroddiad ar ddatgelu answyddogol neu fel arall ar yr ad-drefnu yn cael ei gyhoeddi, o ystyried ei ymrwymiad newydd i fod yn agored a thryloyw mewn bywyd cyhoeddus. A gaf fi hefyd ofyn iddo, pan fydd yn ystyried yr adroddiadau hyn gan Lywodraeth y DU, a fydd yn ystyried y ffaith mai'r daroganwyr sydd wedi ysgrifennu'r amcangyfrifon eithriadol o fawr hyn o golledion allbwn posibl, yw'r un rhai at ei gilydd a ddywedodd y byddai dirwasgiad ar unwaith pe baem yn pleidleisio i adael ar 23 Mehefin, ac y byddai 0.5 miliwn o swyddi’n cael eu colli ledled y DU, er mai’r hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd oedd bod 0.5 miliwn o swyddi newydd wedi cael eu creu?

Wel, rwyf am wneud dau bwynt, Lywydd. Y cyntaf yw bod y bobl sydd wedi gwneud yr amcangyfrifon hyn yn bobl a gafodd eu dewis gan Llywodraeth y DU i wneud yr amcangyfrifon hyn. Nid grŵp o bobl ydynt sydd wedi dewis eu hunain at y diben hwn. Mae eich Llywodraeth wedi penderfynu mai hwy yw'r bobl orau i roi'r cyngor hwn iddynt. Wrth gwrs, pan fyddant yn rhoi cyngor nad ydych yn ei hoffi, rydych yn credu mai'r peth hawsaf i'w wneud yw lladd ar y bobl sy'n ei ddarparu.

Yr ail bwynt y buaswn yn ei wneud i'r Aelod yw hwn: mae'r polisi masnach a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddar hefyd yn cynnwys amcangyfrifon o'r effaith y byddai gwahanol ffyrdd o adael yr Undeb Ewropeaidd yn ei chael ar economi Cymru, ac mae cyd-daro rhyfeddol rhwng ffigurau'r bobl sydd wedi ein cynghori ar gyfer cynhyrchu'r adroddiad hwnnw a ffigurau'r bobl a oedd yn cynghori Llywodraeth y DU. Nid wyf yn credu y gallwn ddiystyru'r ffigurau am nad ydym yn eu hoffi ac am nad ydynt yn cyd-fynd â'n safbwynt ni.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Daethpwyd i gytundeb gyda Llywodraeth y DU y bydd y dreth gwarediadau tirlenwi yn cael ei gweithredu ar 1 Ebrill eleni. Mae nifer o safleoedd tirlenwi eisoes wedi gwneud cais i gofrestru gydag Awdurdod Cyllid Cymru, ac mae'r adborth ar y broses gofrestru a'r canllawiau a gynhyrchwyd gan yr awdurdod wedi bod yn gadarnhaol.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Ymddengys bod cyfle gwirioneddol yma i ddefnyddio hyn fel cynllun da iawn a fydd, gobeithio, yn gwrthbwyso i ryw raddau rhai o'r effeithiau negyddol posibl ar gymunedau sy'n byw o fewn pum milltir i safleoedd tirlenwi. Ond nid yw'n ymddangos bod llawer iawn o wybodaeth ar gael ar wahân i'r ffaith mai Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru fydd yn ei weinyddu. Felly, a ydych yn bwriadu, neu a yw Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru yn bwriadu, rhoi gwybod i gymunedau a sefydliadau sut y gallant, yn gyntaf oll, ddeall y cynllun ac yna gwneud cais am unrhyw gymorth y gall y cymunedau hynny elwa arno, yn unol â'r dreth dirlenwi hon?

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am dynnu sylw at y cynllun cymunedau yn y dreth gwarediadau tirlenwi? Mae'n rhan bwysig iawn o'r ffordd rydym yn gwneud pethau yng Nghymru, ac roedd gan aelodau'r Pwyllgor Cyllid ddiddordeb arbennig ynddo. Y ffaith bod gennym barth pum milltir sydd bellach yn cynnwys gorsafoedd trosglwyddo gwastraff yn ogystal â safleoedd tirlenwi oedd un o'r newidiadau a wnaed i'r cynllun. Roedd ein cyd-Aelod, Mike Hedges, yn arbennig o ddylanwadol yn dadlau o blaid hynny, a gwn y bydd Joyce Watson yn arbennig o falch o wybod bod hynny'n golygu bod 16 o orsafoedd trosglwyddo gwastraff yn ei rhanbarth hi bellach, lle bydd cymunedau nad oedd yn gallu elwa o'r cynllun o gwbl yn flaenorol yn gallu elwa ohono bellach. Dewiswyd Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru fel y corff a fydd yn goruchwylio'r cynllun. Rydym yn disgwyl y bydd y ceisiadau cyntaf yn cyrraedd yn hwyr yn y gwanwyn eleni, a bydd cyfnod rhwng yn awr a hynny pan fyddwn yn rhoi cyhoeddusrwydd o’r newydd i'r cynllun ac yn tynnu sylw grwpiau, a fyddai, o bosibl, yn dymuno gwneud cais o'r fath, at y tri diben hanfodol.

Ysgrifennydd y Cabinet, pa mor debygol yw hi y bydd y cyfraddau’n amrywio rhwng Cymru a Lloegr mewn gwirionedd? Neu a ydych yn teimlo y bydd problem y ffin bob amser yn anorchfygol o ran cael polisi mwy manwl a phenodol yng Nghymru i ddiwallu ein hanghenion ein hunain?

Wel, mae David Melding yn hollol gywir fod y ffin yn fater arwyddocaol iawn mewn perthynas â'r dreth gwarediadau tirlenwi. Mae twristiaeth wastraff, rhywbeth y daeth rhai ohonom yn gyfarwydd ag ef yn ystod taith y Bil, yn risg wirioneddol, a dyna pam rwyf wedi dweud, wrth bennu'r cyfraddau a'r bandiau ar gyfer y dreth hon, na fyddem yn amrywio oddi wrth y cyfraddau a'r bandiau dros y ffin am y ddwy flynedd gyntaf o leiaf. Rydym eisoes wedi amrywio, fodd bynnag, drwy bennu band 150 y cant ar gyfer gwarediadau heb awdurdod, ac nid yw hwnnw'n bodoli dros y ffin. Felly, mae rhywfaint o wahaniaethu yma eisoes ac rwy'n credu ei fod yn ddefnyddiol iawn. Byddwn yn edrych i weld sut y mae'r dreth yn gweithredu yn ystod ei dwy flynedd gyntaf oherwydd bydd gennym yn awr, am y tro cyntaf, dystiolaeth fanwl am y ffordd y mae gwarediadau tirlenwi'n digwydd yng Nghymru. Wedyn, bydd cyfle i weld a oes modd cael rhywfaint o amrywio pwrpasol. Rwyf wedi dweud ers y cychwyn, ac rwyf am ei ddweud eto: nid wyf yn credu mewn amrywio er mwyn amrywio. Os yw'n addas i ni ac yn gwneud pethau mewn ffordd well i ni yng Nghymru, byddwn yn gwneud hynny, ond byddwn yn aros i gael y dystiolaeth cyn gwneud penderfyniad o'r fath.

Lywydd, ni fydd angen unrhyw gyllid ychwanegol ar gyfer cyfnod y gyllideb y mae'r cynlluniau cyfalaf wedi'u nodi ynddynt, ac ni fydd unrhyw arian yn cael ei ddyrannu hyd nes y cawn ganlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus lleol.

Mae prifddinas-ranbarth Caerdydd wedi nodi yn 'Sbarduno Economi Cymru' y gallai system drafnidiaeth integredig wedi'i chydlynu â chynlluniau defnydd tir fod yn gatalydd ar gyfer newid economaidd ar draws y rhanbarth.

'Wrth wraidd y dyhead hwn y mae’r weledigaeth ar gyfer Metro sy’n darparu rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus modern, integredig, o ansawdd uchel yn cysylltu sawl dull teithio; sy’n cynnig gwasanaethau cyflym, aml a dibynadwy; sy’n cysylltu cymunedau â’i gilydd ac yn cefnogi datblygiad economaidd; i greu dinas-ranbarth deinamig, cynaliadwy a braf i fyw ynddo.'

Rwy'n dyfynnu hyn oherwydd nad oes unrhyw sôn o gwbl fod ffordd liniaru'r M4 yn cyfrannu at y weledigaeth honno. Rwy'n pryderu, gyda’r amcangyfrif o gost ffordd liniaru'r M4 yn cynyddu o hyd, pe bai'r gwaith yn mynd rhagddo, faint o derfyn benthyca cyfalaf cyffredinol Llywodraeth Cymru a fyddai'n cael ei lyncu gan y prosiect hwn? A beth, os unrhyw beth, fyddai ar ôl ar gyfer datblygu'r metro?

Wel, Lywydd, yn bersonol, nid wyf yn synnu nad oes cyfeiriad at ffordd liniaru'r M4 yn nogfen prifddinas-ranbarth Caerdydd, oherwydd mae ariannu'r metro yn elfen bwysig a phenodol o'r fargen honno mewn gwirionedd, ac mae'r arian sy'n sail iddi eisoes wedi cael ei neilltuo ar gyfer datblygu'r metro.

Gadewch i mi wneud y safbwynt yn glir o ran benthyca cyfalaf. Cafodd Llywodraeth Cymru gynnig mynediad cynnar at fenthyca, gyda'r benthyciad hwnnw’n amodol ar sicrhau ei fod ar gael ar gyfer yr M4. Fel y digwyddodd, ac fel yr eglurais wrth y Pwyllgor Cyllid y bore yma, nid wyf wedi bod angen defnyddio benthyciad ar gyfer costau cyfalaf yr M4. Yn y flwyddyn ariannol hon, rwyf wedi gallu talu'r costau drwy ddefnyddio cyfalaf confensiynol. Cafodd hynny i gyd ei oddiweddyd gan y fframwaith cyllidol, a lofnodwyd ym mis Rhagfyr 2016. Bydd Llywodraeth Cymru yn gallu benthyg £125 miliwn yn 2018-19, a bydd hwnnw'n codi i £150 miliwn ar ôl hynny, hyd at gyfanswm o £1 biliwn. Ond nid yw'r benthyciad hwnnw wedi'i neilltuo ar gyfer yr M4. Bydd angen i Ysgrifenyddion Cyllid wneud penderfyniad bryd hynny ynghylch y cydbwysedd i’w daro rhwng cyfalaf confensiynol a benthyca ar gyfer yr M4, os yw'n digwydd, ac mae hynny'n ddibynnol, fel y dywedais, ar ganlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus lleol.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r cwmni dadansoddi traffig INRIX yn amcangyfrif bod y tagfeydd traffig ar ein ffyrdd y llynedd wedi costio bron i £278 miliwn i economi Cymru, sy'n ffigur trawiadol. Mae tagfeydd yn costio £134 miliwn i Gaerdydd, £62 miliwn i Abertawe, a £44 miliwn i Gasnewydd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd y gost hon i economi Cymru yn cael ei hystyried wrth benderfynu ar ddyfodol ffordd liniaru arfaethedig yr M4 yn ardal Casnewydd? Diolch.

Mae sicrhau bod seilwaith trafnidiaeth sy'n caniatáu i bobl a busnesau symud yn effeithiol ledled Cymru yn bwysig i'n dyfodol, wrth gwrs, ac dyna sydd wrth wraidd yr ymchwiliad cyhoeddus. Ai'r ateb o reidrwydd bob amser yw adeiladu mwy o ffyrdd? Wel, nid o reidrwydd wrth gwrs. Dyna pam rydym yn buddsoddi yn y metro, y cyfeiriodd Jenny Rathbone ato. Felly, mae'r mater, wrth gwrs, yn un rydym yn ei gydnabod. Bydd yr atebion iddo yn lluosog ac yn amrywiol.

Mae'r ddinas-ranbarth yn parhau i weithio gyda Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i symud y fargen i'r cam nesaf. Cam cyflenwi yw hwnnw, a bydd yn datgloi arian y Llywodraeth.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n cefnogi'r fargen ddinesig yn frwd, ac rwy'n credu y bydd budd gwirioneddol, nid yn unig yn yr 11 o brosiectau sydd wedi'u dewis i’w datblygu, ond yn yr hinsawdd economaidd y bydd y seilwaith yn ei chreu, a'r llu o brosiectau bach a phrosiectau amgen a all ddeillio ohoni.

Yn Sir Benfro, mae prosiect morol Doc Penfro wedi cael ei gynnig fel prosiect allweddol. Nawr, Ysgrifennydd y Cabinet, mae mewnbwn y fargen ddinesig oddeutu £28 miliwn, gyda £24 miliwn yn dod o gronfeydd cyhoeddus eraill, a £24 miliwn arall o'r sector preifat. Ond os gwelwch yn dda, a wnewch chi gadarnhau i mi pa sefydliadau a fydd yn gyfrifol am dalu llog y benthyciadau hynny?

Wel, os wyf yn deall cwestiwn yr Aelod yn gywir, bydd y benthyciad yn cael ei dalu gan yr awdurdod lleol, oherwydd roedd benthyca darbodus bob amser yn rhan o'r cyfraniad roedd awdurdodau lleol yn mynd i’w wneud i'r fargen. Ar ôl cytuno’r fargen, ac ar ôl i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU graffu ar yr wybodaeth ariannol yn ofalus iawn, cafodd gallu awdurdodau lleol i gefnogi'r cyfraniad y maent wedi ymrwymo i'w wneud i'r fargen ei archwilio'n ofalus. Rwy’n dal i fod yn awyddus iawn, fel hithau, rwy’n gwybod, i symud ymlaen i'r cam lle y gellir rhyddhau'r arian rwyf wedi'i neilltuo, a'r arian y gwn fod Llywodraeth y DU wedi'i neilltuo, i gefnogi prosiect morol Doc Penfro, ond hefyd y 10 prosiect arall sydd yn y fargen. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol wneud yn siŵr eu bod mewn sefyllfa i gyflawni'r ymrwymiad a wnaethant mewn perthynas â chyllid pan lofnodwyd y cytundeb.

Yn naturiol, fel rŷch chi'n gwybod, fel rhan o'r fargen ddinesig, mae buddsoddiad y sector gyhoeddus, wrth gwrs, yn allweddol er mwyn sicrhau bod y seilwaith angenrheidiol ar gael, a bod y prosiectau unigol, fel rydym ni wedi clywed, yn cael y cyfle gorau i lwyddo. Ar ôl dweud hynny, mae pawb yn ymwybodol bod buddsoddiad y sector breifat yn mynd i fod yn hollbwysig i lwyddiant y fargen ddinesig. Heb hyn, bydd y peth yn methu yn gyfan gwbl.

Felly, yn dilyn eich trafodaethau mwyaf diweddar, a allaf i ofyn pa mor ffyddiog ydych chi ar hyn o bryd fod y fargen ddinesig yn mynd i ddelifro'r buddsoddiad preifat angenrheidiol, a beth ydych chi'n gwneud fel Llywodraeth i gefnogi'r cynghorau lleol yma i gyrraedd y nod?

Llywydd, un o'r pethau a oedd ar wyneb y fargen ddinesig ym mae Abertawe oedd y cyfraniad sy'n mynd i ddod o'r sector breifat, a'r rôl roedd y sector breifat yn ei roi pan oedd y fargen yn cael ei chynllunio. Nawr, rydw i'n edrych ymlaen at apwyntiad y cadeirydd i'r economic strategy board, sy'n allweddol i'r fargen. Bydd y cadeirydd yna yn dod o'r sector breifat. So, mae yn hollol bwysig yn y fargen i dynnu mewn beth mae'r awdurdodau lleol yn gallu ei roi, beth rŷm ni'n gallu ei roi fel Llywodraeth, ond hefyd i ddefnyddio'r egni a phethau ar y tir y mae'r sector breifat yn gallu eu rhoi i'r fargen hefyd. Rydw i'n hyderus bod y diddordeb yna, a'n bod ni'n gallu defnyddio hynny i gael bargen sy'n mynd i lwyddo i bob rhan o dde-orllewin Cymru.

Yr un peth yr hoffwn ei ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet yw bod cefnogaeth drawsbleidiol aruthrol ymhlith pobl sy'n byw yn ninas-ranbarth bae Abertawe i wneud dinas-ranbarth bae Abertawe yn llwyddiant. Yr hyn rwy'n ei ofyn yw: a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod yr holl arian a neilltuwyd gan Lywodraeth Cymru yn wreiddiol ar gyfer bargen ddinesig bae Abertawe yn parhau i fod ar gael ar gyfer bargen ddinesig bae Abertawe?

Rwy'n hapus iawn i roi sicrwydd i'r Aelod fod y £125.4 miliwn a roesom ar y bwrdd i gwblhau’r fargen yn dal i fod ar gael. Rwy'n ymrwymedig iawn, fel y dywedais wrth Angela Burns, i wneud popeth a allwn i helpu'r fargen i symud i'r cam nesaf fel y gellir rhoi'r arian sydd ar gael ar waith i gefnogi'r ymrwymiad y gwn ei fod yno ymhlith y boblogaeth leol i sicrhau bod y fargen hon yn llwyddiant.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mae'r fframwaith cyllidol newydd yn sicrhau gwerth £1 biliwn o bwerau benthyca cyfalaf, fel rwyf wedi'i nodi gerbron y Pwyllgor Cyllid ac yn y Siambr hon. Fy mwriad bob tro yw manteisio i'r eithaf ar y mathau rhataf o gyfalaf cyn bwrw ymlaen i ddefnyddio mathau mwy cymhleth a chostus o fuddsoddiad.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi i groesawu'r pwerau benthyca newydd sydd, fel y dywedwch, yn werth hyd at £1 biliwn, dan Ddeddf Cymru 2017, a fydd yn dod i rym mewn mater o wythnosau. Nawr, mae'n hanfodol wrth gwrs fod yr arian a'r pwerau hyn yn cael eu defnyddio i hybu economi Cymru, ac yng ngogledd Cymru yn enwedig, mae hyn yn golygu sicrhau bod amseroedd teithio'n gyflymach ac yn fwy dibynadwy, yn enwedig o ran uwchraddio'r A55. A allwch fy nghynghori ynglŷn â pha sicrwydd rydych yn bwriadu ei roi i'r comisiwn seilwaith cenedlaethol arfaethedig o ran eich ymrwymiadau i ddefnyddio'r pwerau benthyca ychwanegol i sicrhau bod mynediad at arian o'r fath yn cael ei ystyried fel rhan o'r cynlluniau seilwaith hirdymor a mawr eu hangen hyn yng Nghymru?

Rwy’n rhannu croeso'r Aelod i’r pwerau benthyca a fydd gennym. Fel y byddai hi’n ei nodi, mae’n rhaid ad-dalu arian a fenthycwyd. Felly, mae angen sicrhau cydbwysedd gofalus wrth fuddsoddi heddiw a bod yn hyderus y gallwn ad-dalu'r arian rydym wedi'i fenthyca yn y dyfodol. Ond rwy'n ei ystyried, fel yr oedd hi'n ei awgrymu rwy'n credu, yn fuddsoddiad yn nyfodol ein gwlad a'i llwyddiant economaidd. Rwyf wedi gwrando arni droeon yn dadlau dros fuddsoddi mewn materion trafnidiaeth yng ngogledd Cymru. Gwn y bydd hi wedi croesawu'r £250 miliwn y mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i'w ddefnyddio i fynd i'r afael â thagfeydd ar goridor Glannau Dyfrdwy, ac mae camau eraill y mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a buddsoddi, yn eu cymryd i wneud yn siŵr fod yr A55 yn parhau i fod yn briffordd sy'n sbarduno ffyniant ar draws gogledd Cymru.

Mae benthyca, fel rydych newydd ei ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, bob amser yn dod gyda chost, ond rydym ar hyn o bryd ar gyfraddau llog isel iawn ac felly mae yn awr yn amser anhygoel o dda i fenthyca, yn enwedig os gallwch fenthyca ar gyfraddau sefydlog gan y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus. A yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried benthyca ar gyfer ein rhaglen adnewyddu ysbytai i dorri costau ym maes iechyd ar gyfer cynnal rhai o'r adeiladau sydd ganddynt?

Wel, Lywydd, un o'r pethau sy'n amlwg o'r cwestiynau rydym wedi'u cael y prynhawn yma yw'r ddealltwriaeth fod y benthyca rydym yn gallu ei wneud yn awr ar gael ar gyfer amrywiaeth o ddibenion posibl yma yng Nghymru. Gwn y bydd fy nghyd-Aelodau Cabinet yn dod ataf, bob un ohonynt, gyda chynlluniau gwerth chweil y maent eisiau bwrw ymlaen â hwy a buddsoddi ynddynt—seilwaith hanfodol a gwasanaethau cyhoeddus ac iechyd. Bydd y gallu i greu adeiladau yn y dyfodol sy’n gweithredu’n fwy effeithlon, rwy'n siŵr, ar y rhestr o argymhellion y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd eisiau ei chynnig i mi.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. 

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol, ac i ofyn y cwestiwn, Simon Thomas.

Diolch, Simon. Cafodd bywyd y person ifanc hwn ei golli o dan yr amgylchiadau mwyaf trychinebus ac rwy'n credu y bydd cyhoeddi'r adolygiad yn amser anodd i'w deulu. Fel hwy, rydym yn disgwyl y bydd Powys yn cyflymu'r gwelliannau angenrheidiol er mwyn sicrhau bod y gofal a'r cymorth gorau'n cael eu darparu bob amser.

Diolch i'r Gweinidog am ei ateb, ac yn amlwg byddai pob un ohonom eisiau anfon ein cydymdeimlad at y rhieni maeth ac unrhyw un arall a gafodd eu heffeithio gan hyn. Mae'n amlwg o ddarllen adroddiad yr adolygiad ymarfer plant fod y plentyn wedi mynegi pryderon ac ansicrwydd mawr iawn ynglŷn â’i lwybr, ac un o'r pethau mwyaf sylfaenol ac annymunol i'w darllen yn yr adroddiad yw'r methiant i gyfathrebu rhwng plentyn, ei ofalwyr maeth a'r awdurdodau, nad oeddent, yn syml iawn, yn gwrando.

Os caf ofyn dau gwestiwn i'r Gweinidog. Yn gynharach y bore yma, cynhyrchodd ddatganiad ysgrifenedig ar wasanaethau plant ym Mhowys, a soniai am barhau i weithio gyda'r cyngor sir. Hoffwn ddeall a yw wedi ystyried adroddiad yr adolygiad wrth gyhoeddi'r datganiad ysgrifenedig hwnnw, gan fod llawer o bobl ym Mhowys yn teimlo bod hwn yn arwydd arall fod pethau wedi dirywio i'r fath raddau yno fel bod angen ymyrraeth fwy uniongyrchol nag y mae'r Gweinidog wedi bod yn barod i'w wneud hyd yn hyn mewn gwirionedd, a gwn fy mod wedi trafod hyn gydag ef yn y gorffennol.

Yr ail elfen yr hoffwn ei holi amdani yw'r ffaith ei bod yn amlwg o ddarllen yr adroddiad fod y canllawiau ymarfer cenedlaethol sydd ganddo fel y Llywodraeth genedlaethol, 'Pan Fydda i'n Barod', sy'n sôn yn glir iawn am ganiatáu i rai pobl gymwys yn eu harddegau aros mewn gofal y tu hwnt i 18 oed os nad ydynt yn barod i adael gofal, ac sy'n sôn yn glir am eu rhoi yng nghanol cynlluniau gofal—ni chafodd y canllawiau arfer da eu dilyn yn yr achos hwn; ni roddwyd unrhyw ofal dyledus. Felly, pa sicrwydd y gall ei roi i bobl Powys yn awr ac i'r gymuned ehangach fod y canllawiau hyn, y cyhoeddwyd gennym eu bod ymysg canllawiau gorau’r byd ar gyfer plant mewn gofal, yn cael eu dilyn ym mhob rhan o Gymru mewn gwirionedd, yn enwedig ym Mhowys? Sut y gall roi sicrwydd o'r fath yn y dyfodol?

A gaf fi ddiolch i Simon am dynnu sylw at y mater hwn heddiw, ond hefyd am y cwestiynau perthnasol y mae wedi'u codi yn ei ffocws parhaus, a ffocws parhaus eraill, ar y materion pwysig iawn hyn? Gadewch i mi ymdrin â phob un o'r pwyntiau a gododd. Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i rieni'r gŵr ifanc am eu diwydrwydd yn pwyso am yr adolygiad ymarfer plant hwn. Roedd gwahanol ffyrdd o fwrw ymlaen â hyn; roeddent yn benderfynol o gael adolygiad ymarfer plant. Ac mae'r adolygiad ymarfer plant estynedig hwn yn gyfle da, nid yn unig i fyfyrio, ond i wneud yn siŵr fod y gwersi o'i fewn, ac mae wedi cyffwrdd â rhai ohonynt, wedi eu cynnwys yn awr o fewn y gwelliannau rydym eisoes yn ceisio eu sicrhau ym Mhowys, ar y cyd ag eraill sy'n eu cefnogi, er mwyn cyflawni mewn gwirionedd, ac nid cyflawni yn y tymor byr yn unig, ond yn y tymor canolig a'r tymor hir hefyd, fel eu bod yn rhwymol.

Cyfeiriodd at yr agwedd, y ffaith, fod lleisiau plant a phobl ifanc eu hunain, pa mor bwysig ydynt yn gyffredinol, ac mae hwnnw'n fater o egwyddor o fewn ein fframwaith statudol, ac eto roedd ar goll yn y fan hon. Mae hwnnw'n bwynt allweddol sy'n cael ei amlygu yn yr adolygiad a'r adroddiad hwn, a byddem yn disgwyl i Bowys fel rhan o'i chynllun gwella—mae eisoes yno—ddysgu gwersi o hyn yn unol â'u cynllun gwella, a gwneud yn siŵr fod hwnnw'n rhwymol fel bod lleisiau pobl ifanc yn cael eu clywed. Mae llais y plentyn yn allweddol i hyn. Mae Cadeirydd y pwyllgor sy'n eistedd wrth fy ymyl wedi ailadrodd hyn yng ngwaith ei phwyllgor o'r blaen, ac yn y blaen. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod hyn yn cael ei weithredu ar lawr gwlad ym mhob ymwneud â gweithwyr proffesiynol rheng flaen.

Roedd Simon yn cyfeirio at ddull 'Pan Fydda i'n Barod'—yr union bwynt hwnnw—fel bod pryderon a dyheadau pobl ifanc yn cael eu clywed, yn enwedig ar adeg gwneud cynlluniau pontio, a dangosir yn glir yn yr adroddiad nad oedd hynny'n wir. Ac yn drasig, gwyddom, pe bai pobl wedi gwrando ar hynny, efallai y gellid bod wedi osgoi'r sefyllfa drasig hon.

Yn wir, mae yna ddatganiad a gyhoeddwyd heddiw yn fy enw i ac enw fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus. Dyma'r diweddaraf mewn cyfres o ddatganiadau yn dilyn cynlluniau gwella a chynlluniau gweithredu. Mae'r datganiad heddiw yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau’r Cynulliad, a buaswn yn annog yr Aelodau i edrych ar y cam nesaf o gymorth i Gyngor Sir Powys, a sefydlu bwrdd gwella a sicrwydd i oruchwylio a chydlynu'r gwaith gwella yng Nghyngor Sir Powys. Nid yw hyn yn tynnu oddi wrth y gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo o fewn y gwasanaethau cymdeithasol. Yr hyn a wna mewn gwirionedd yw adeiladu ar hynny. Wrth annog yr Aelodau i edrych arno, mae'n mynd yn ehangach i mewn i faes corfforaethol arweinyddiaeth a diwylliant Powys i wneud yn siŵr fod y rhain yn newidiadau sy'n rhwymo, ac nid yn unig yr adolygiad a'r adroddiad heddiw, sy'n mynd law yn llaw â chynlluniau gwella sydd eisoes ar waith, ond yr arweinyddiaeth gorfforaethol ehangach sydd angen ei hysgogi, gyda chymorth o fewn Powys, ac sydd angen rhwymo o ddifrif, fel ein bod yn lleihau'r posibilrwydd y bydd y math hwn o ddigwyddiad yn digwydd eto. Felly, rwy'n tynnu sylw at y datganiad hwnnw.

Rwyf hefyd wedi gofyn i fy swyddogion sicrhau bod yr hyn sydd wedi'i ddysgu o'r adolygiad ymarfer plant hwn yn llywio gwaith parhaus grŵp cynghori'r Gweinidog, dan gadeiryddiaeth David Melding, ein cyd-Aelod, ar wella canlyniadau i blant, yn ogystal â chynghori gwaith parhaus Gofal Cymdeithasol Cymru a gwaith y byrddau diogelu plant eraill yng Nghymru. Yn rhy aml, rydym yn dweud bod yn rhaid i ni ddysgu gwersi o hyn. Wel, roedd rhai o'r gwersi hyn wedi'u dysgu eisoes—rhoesom y fframweithiau cywir ar waith, ac yn y blaen—yn awr, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr eu bod yn cael eu gweithredu'n ddi-ffael ym mhob man.

Weinidog, mae'r achos trasig sydd wedi cael ei amlinellu heddiw, wrth gwrs, yn amlwg yn mynd yn ôl i 2015, cyn adroddiad yr arolwg safonau gofal critigol o wasanaethau plant a gyhoeddwyd fis Hydref diwethaf. A fydd gwaith y bwrdd gwella gwasanaethau plant cyfredol yn ystyried canfyddiadau'r adroddiad hwn, a pha wersi y credwch eu bod wedi cael eu dysgu yn y cyd-destun ehangach? Ac a gaf fi ofyn hefyd, yng ngoleuni'r adroddiad hwn, a ydych yn credu bod yr awdurdod lleol angen rhagor o gymorth?

Ar y pwynt olaf—diolch am yr ymholiadau hynny—yn wir, os gallaf gyfeirio'r Aelod at y datganiad eithaf helaeth a wnaethom ar y cyd heddiw, oherwydd mae'n dangos y lefel uwch o ymgysylltiad sydd gennym yn awr yn uniongyrchol gyda Phowys ar lefel gorfforaethol, ar lefel ddiwylliannol ac ar lefel arweiniol, sy'n mynd y tu hwnt i wasanaethau cymdeithasol yn unig. Diolch i fy nghyd-Aelod am y ffordd bersonol iawn y mae ein swyddogion wedi mynd i'r afael â'r mater hwn, gan geisio helpu Powys i helpu ei hun a newid y sefyllfa. Cafwyd llawer iawn o gefnogaeth gan awdurdodau eraill eisoes, nid yn unig o fewn y gwasanaethau cymdeithasol, ond o fewn y maes corfforaethol ehangach hefyd.

O ran sut y mae hyn yn bwydo i mewn i'r gwaith parhaus, wel, ydy, yn sicr. Yn unol â’r datganiadau blaenorol a wnaethom a'r hysbysiadau rhybuddio a gyhoeddwyd gennym, a'r camau gweithredu rydym wedi’u mynnu gan Bowys, tra'n rhoi cymorth iddynt yn ogystal, cymorth y maent wedi ei gymryd yn barod, rwy’n falch o ddweud fod hyn yn rhan o'r gwaith parhaus. Felly, mae'r holl gynlluniau gweithredu a nodir yma—. Os edrychwch ar y pedwar maes allweddol sydd wedi deillio o'r adroddiad hwn: cynlluniau pontio, gan gynnwys gwybodaeth am ddull 'Pan Fydda i'n Barod' a'r fframwaith cyfreithiol ar gyfer plant, pan nad yw'r awdurdod lleol yn rhannu cyfrifoldeb rhieni—mae hynny'n rhan ohono; yr uwchgyfeirio a'r her, sy'n cynnwys datblygu mecanweithiau sicrwydd ansawdd a gwybodaeth am berfformiad—mae hynny'n rhan o'r gwaith gwella parhaus; rhianta corfforaethol, gan gynnwys datblygu mecanweithiau sicrwydd ansawdd i fonitro effeithiolrwydd y polisi datrys gwahaniaethau proffesiynol, y defnydd o berfformiad amlasiantaethol, olrhain canlyniadau da i blant—mae hynny'n rhan o'r cynllun gwella; ac yn olaf, y pedwerydd pwynt allweddol, sef y pwynt allweddol ynghylch cyfranogiad a llais y plentyn. Mae hyn yn cynnwys adolygiad o effeithiolrwydd eiriolaeth a gomisiynwyd yn rhanbarthol a sicrwydd gan y bwrdd diogelu rhanbarthol, CYSUR, a chan bartneriaid ynglŷn â sut y mae llais y plentyn yn dylanwadu ar eu gallu i sicrhau canlyniadau da i blant. Felly, mae hyn i gyd yn cydweddu'n fawr iawn â'r cynllun gwella sydd eisoes ar waith.

Fel rwy’n dweud, mae'r cyhoeddiad heddiw—y datganiad ar y cyd gennyf fi a fy nghyd-Aelod Cabinet—yn dangos y lefel uwch o ymgysylltiad â Phowys yn awr i sicrhau’r newid hwn mewn arweinyddiaeth a diwylliant a pherchnogaeth, nid yn unig yn y gwasanaethau cymdeithasol, ond ar draws Powys.

A gaf fi gefnogi Simon Thomas yn yr hyn a ddywedodd yn gynharach a chefnogi'r Gweinidog hefyd yn yr hyn y mae newydd ei ddweud ynglŷn â helpu Powys i helpu ei hun? Gwn o drafodaethau gydag ef, os nad yw hynny'n dwyn ffrwyth ymhen amser, y bydd yn rhoi camau llymach ar waith. Tybed a fyddai'n cytuno â mi mai un o nodweddion mwyaf gofidus yr achos hwn fel y mae'n ymddangos yn adroddiad yr adolygiad ymarfer plant yw ei fod yn dweud hyn,

ymddangosai mai’r her fwyaf arwyddocaol oedd y symlaf, sef cyfathrebu da a chynllunio cydlynol, yn seiliedig ar ddealltwriaeth drylwyr o brofiadau byw bob dydd Plentyn A ac effaith sylweddol trawma difrifol plentyndod cynnar.

Ymddengys mai methiant i weithio mewn partneriaeth oedd hyn yn bennaf, ac mae'n peri gofid braidd fod gennym yr holl weithwyr proffesiynol hyn sy'n methu cyfathrebu’n effeithiol â’i gilydd, yn ôl pob golwg. Yn yr achos penodol hwn, roedd plentyn A yn huawdl iawn yn dweud wrthynt beth oedd ei anghenion, a’r anhawster oedd nad oedd y gweithwyr proffesiynol yn gallu cyfathrebu hynny ymysg ei gilydd. Nid oes neb yn bychanu anhawster y gwaith y mae’r gweithwyr proffesiynol hyn yn ei wneud, felly nid wyf am danseilio eu hyder neu eu hunan-barch, ond mae gwersi pwysig iawn sy'n rhaid eu dysgu gan bawb yn y gadwyn o awdurdod a arweiniodd at y canlyniad ofnadwy hwn.

Felly, tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym heddiw yn fwy manwl sut y mae'r gwelliant hwn mewn cyfathrebu o fewn yr awdurdod a rhwng gweithwyr proffesiynol gwahanol yn mynd i gael ei gyflawni.

Gwnaf, yn wir. Diolch, Neil. Rydych yn iawn i dynnu sylw at rai o rannau allweddol yr adroddiad sy'n dweud, er enghraifft, fod angen i weithwyr proffesiynol deimlo'n hyderus—teimlo'n hyderus—wrth weithio gyda rhieni sy'n cael eu hystyried yn heriol a dangos mwy o empathi wrth weithio gyda theuluoedd, fod angen i bob gweithiwr proffesiynol fod â’r wybodaeth ddiweddaraf am ganllawiau a deddfwriaeth newydd, a gallu meddwl yn greadigol am gynllunio gyda ac ar gyfer plant yn eu gofal ac yn y blaen.

Mae hyn yn ymwneud ag arferion da, ac mae arferion da unigol ym Mhowys. Y broblem yw'r elfen hon rydym wedi’i gweld lle nad yw’n ymwneud yn syml ag arweinyddiaeth o fewn adran, mae’n ymwneud ag arweinyddiaeth ar bob lefel, rhannu arferion gorau a lledaenu arferion gorau, a'r dull proffesiynol hwnnw. Mae’r sefyllfa’n newid bellach. Dyna pam yr ailgyhoeddwyd yr hysbysiad rhybuddio.

Nodwyd y gwelliant a oedd wedi cael ei wneud eisoes ar 15 Ionawr, gan gynnwys penodi arweinyddiaeth newydd, ar lefel dros dro, i rai swyddi allweddol. Ond mae mwy i'w wneud, a dyna pam nad ydym wedi diddymu’r hysbysiad rhybuddio, rydym wedi’i ymestyn ac wedi tynnu sylw at y cerrig milltir allweddol mewn mis, mewn tri mis, mewn chwe mis a thu hwnt. Mae ein cefnogaeth yn parhau i fod yn gadarn, ein hanogaeth i wneud yn well yn parhau i fod yn gadarn, ac rydym yn gweld y gwelliant. Pe bai unrhyw beth yn rhoi cysur i'r teulu a'r bobl a oedd yn adnabod y person ifanc hwn heddiw, rwy’n credu mai’r ffaith bod yr achos hwn wedi sbarduno gwelliant parhaus ym Mhowys fyddai hynny.

Mae'n werth ystyried nad diben adolygiad ymarfer plant yw bwrw bai. Y diben mewn gwirionedd yw dweud, 'Dyma lle y gallwch chi wneud gwahaniaeth cadarnhaol a gwella, ac rydym yn disgwyl i hynny ddigwydd.' Felly, byddwn ni a CYSUR, a'r holl asiantaethau eraill a'r gefnogaeth gan gymheiriaid sydd eisoes ar waith, yn gweithio gyda hwy i sicrhau bod y gwelliannau hyn yn cael eu hymgorffori a’n bod yn darparu'r hyder a'r wybodaeth y mae gweithwyr proffesiynol rheng flaen eu hangen i wneud eu gwaith yn dda, yn greadigol ac yn ddiogel, gan ofalu am ein pobl ifanc, gan roi’r cyfleoedd a'r dewisiadau cywir i'n pobl ifanc, ac nid eu gadael allan o'r sgwrs. Dyna y mae’r gwersi a ddysgwyd o hyn yn ei ddweud wrthym, a dyna pam y mae angen ei ymgorffori yn y cynllun gwella sydd ar y gweill ar hyn o bryd, ac er ein bod yn weddol hyderus ei fod yn cael ei gyflawni, mae ffordd bell i fynd o hyd.

Y peth cyntaf rwyf eisiau ei wneud yw cydymdeimlo ag unrhyw un sydd wedi cael ei effeithio gan y trychineb hwn. Ond ymddengys i mi mai’r trychineb yn hyn oll—siaradodd Neil Hamilton am y gadwyn o ddigwyddiadau a sgyrsiau, ac rwy'n cytuno ag ef, oherwydd dylai fod wedi bod yn gylch. Roedd gennym gadwyn estynedig o unigolion yn siarad ar wahân, pan ddylent yn amlwg fod wedi’u cysylltu. Nid wyf yn gwybod am bobl eraill, ond rwy'n gwybod amdanaf fi fy hun: rwyf wedi cael llond bol ar siarad am adolygiadau achos lle mae pethau wedi mynd o chwith o ganlyniad i ddiffyg meddwl cydgysylltiedig—y geiriau allweddol hyn nad ydynt byth yn cyflawni unrhyw newid. Ac eto, fe fyddwn yn dysgu ohono. Wel, a fyddwn ni? Dyna'r cwestiwn rwy’n ei ofyn yma heddiw, oherwydd mae'n hynod boenus i ddarllen am ofid y person ifanc hwn, ac er iddo fynegi’r gofid hwnnw wrth rai unigolion, ni wnaeth neb erioed ymyrryd yn weithredol er lles gorau'r plentyn.

Rwy’n gwybod, yn y gorffennol—ac rwy'n llawn obeithio bod pethau wedi newid—pan ysgrifennais at gyngor Powys am fy mod yn poeni am deulu, ac wedi gofyn iddynt weithredu, dywedwyd wrthyf y byddai’n rhaid i mi ysgrifennu at yr aelod cabinet yn nodi fy mhryderon. Pwy yn y byd a glywodd y fath beth? Ysgrifennais yn ôl yn y modd cryfaf, gan ddweud, ‘Anghofiwch am hynny, a cheisiwch wneud rhywbeth.' Roedd yn rhaid i mi ysgrifennu’n ôl chwe mis yn ddiweddarach i ofyn am ateb. Felly, er y gall fod gennym lawer o ffydd yma, mae fy ffydd i wedi cael ei ymestyn i'r pen, a byddai wedi bod o gwmpas yr adeg hon. Rwy'n gweld eraill yn nodio i ddweud eu bod wedi cael yr un profiad.

Felly, fy nghwestiwn yma yw bod yn rhaid i ni fynd i mewn a sicrhau bod Powys yn dysgu'r gwersi hyn, a bod pawb arall yn eu dysgu hefyd, fel nad oes raid i ni ddarllen am unigolion ifanc, agored i niwed sy'n ofni camu i'r byd mawr ar eu pen eu hunain, nad oedd yn rhaid iddynt gamu i'r byd mawr ar eu pen eu hunain, oherwydd bod yna system ar waith a fyddai wedi eu cefnogi, system o’r enw, 'Pan Fydda i'n Barod'. Rwy’n credu y dylem wneud rhywbeth ynglŷn â hyn yn awr mewn gwirionedd. Rwyf wedi cael llond bol ar eistedd yma’n gwrando ar y methiannau, dro ar ôl tro.

Joyce, diolch yn fawr iawn. Rwy'n meddwl y byddai unrhyw Weinidog sy'n sefyll yn y fan hon ac yn dweud, 'Gallwn ddiystyru y bydd unrhyw beth fel hyn yn digwydd eto', yn Weinidog annoeth. Ond mae yn ein gallu, drwy'r negeseuon rydym newydd eu clywed, drwy'r fframweithiau rydym wedi'u gosod—a chofiwch ein bod yng Nghymru ar y blaen mewn rhai ffyrdd yma, oherwydd y modd rydym wedi mynd ati i ddiogelu gyda'r bwrdd cenedlaethol, gyda'r byrddau rhanbarthol, y fframwaith hwnnw o ddiogelu, gyda rhai o'r mentrau y soniwyd amdanynt a ddylai fod wedi'u hymgorffori yma mewn gwirionedd, a ddylai fod wedi'u cyflawni ar lawr gwlad. Gwrando ar bobl ifanc yw'r hyn a wnawn, dyna y mae—. Dyna'r fframwaith a roesom ar waith.

Ond rwy'n gobeithio y bydd pryderon Aelodau'r Cynulliad yn y Siambr heddiw, wedi eu clywed ym Mhowys, ond hoffwn hefyd iddynt glywed nid yn unig staff rheng flaen da, ond hefyd y newidiadau y maent wedi bod yn eu rhoi ar waith dros y misoedd diwethaf oherwydd parodrwydd y Cynulliad hwn a'r Llywodraeth hon i ymateb i'r her, gan annog, ond hefyd gan ddweud bod yna fesur wrth gefn yma os nad yw pethau'n gwella—y byddant yn gwella, ac rydym yn eu gweld yn digwydd ar lawr gwlad ym Mhowys yn awr.

Mae eich pwynt yn un da hefyd na ddylai'r gwersi o'r adolygiad ymarfer plant hwn, fel ar gyfer unrhyw adolygiad ymarfer plant, fod ar gyfer Powys yn unig, y dylent fod ar gyfer pawb, a dyna beth fydd yn mynd allan. Dyna'r neges o'r fan hon. Bydd yr adolygiad ymarfer plant hwn yn cael ei ledaenu nid yn unig ar draws y rhanbarth hwnnw, ond drwy'r bwrdd diogelu cenedlaethol, ar draws Cymru yn ogystal. Mae angen inni gadw'r ffocws ar ragoriaeth o fewn y gwasanaeth hwn, gwrando ar bobl ifanc, rhoi'r hyn y maent yn ei haeddu iddynt a'r hyn y maent ei angen a gwrando arnynt er mwyn gwneud hynny. Mae wedi methu ar y pwynt hwn. Mae'n drasiedi ei fod wedi methu, ac rwy'n meddwl bod lleisiau Aelodau'r Cynulliad heddiw yn dweud bod rhaid inni wneud popeth a allwn i arbed hyn rhag digwydd eto a'i fod o fewn ein pŵer ac annog y rheini sy'n gweithio ar y rheng flaen i gael yr hyder a'r sgiliau a'r wybodaeth i wneud y penderfyniadau cywir ac i ymgysylltu â phobl ifanc—credaf fod hynny wedi cael ei gyfleu'n gryf iawn y prynhawn yma.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad. Llyr Gruffydd.

Rŷm ni'n gwybod bod y diwydiant papurau newydd yn gyffredinol yn crebachu'r dyddiau yma, a bod yna bryder am ddyfodol sawl teitl a bod llawer o bwyslais ar greu gwefannau newyddion hyperleol. Wel, mae yna ddwy ardal yng Nghymru sy'n dal i weld gwerth yn eu papurau lleol wythnosol, a’r rhain yn dangos bod newyddion print hyperleol yn dal i oroesi, ac, yn wir, yn dal i ffynnu. Mae’r Corwen Times a phapur Y Cyfnod, sy’n gwasanaethu ardaloedd Edeirnion a Meirionnydd, wedi dechrau ar gyfnod newydd yn eu hanes yr wythnos diwethaf—hanes sy'n mynd yn ôl i sefydlu Y Cyfnod ym 1934 ac wedyn y Corwen Times a'r Meirioneth Express, yn ôl beth rydw i’n ei ddeall, yn dod i’r amlwg yn y 1950au.

Nawr, mi ddiflannodd teitl y Meirioneth Express yn 2013, wrth i’r tri phapur ddod i ben am gyfnod byr, ond, diolch i waith Mari Williams o Lanuwchllyn y daeth i’r adwy bryd hynny, fe atgyfodwyd y Corwen Times ac Y Cyfnod. Mae hithau, erbyn hyn, newydd drosglwyddo’r awenau i Siân Teleri, merch leol sydd yn gweld angen ond hefyd cyfle i ddatblygu’r papurau ymhellach.

Nid oes amheuaeth fod y Corwen Times ac Y Cyfnod yn cynnig gwasanaeth o bwys yn yr ardaloedd y maen nhw’n mynd i'w gwasanaethu, gyda miloedd o bobl yn eu darllen nhw’n wythnosol, ac yn cael eu cynhyrchu, gyda llaw, heb unrhyw gefnogaeth ariannol gyhoeddus.

Felly, wrth i ni weld y diwydiant newyddion print ar draws Cymru yn crebachu, roeddwn i am gymryd y cyfle i longyfarch Siân Teleri a thîm y Corwen Times ac Y Cyfnod am sicrhau dyfodol i bapur sydd wedi profi ac yn dal i brofi ei fod yn ganolog i’w cymunedau. Rydw i’n siŵr ein bod ni i gyd am ddymuno’r gorau am ddyfodol llewyrchus i’r ddau bapur hynny.

Vikki Howells.

Diolch, Lywydd. Daeth ACau o bob plaid ynghyd heddiw mewn digwyddiad a drefnwyd gan Cyswllt Amgylchedd Cymru. Fe'i cynhaliwyd i gefnogi ymgyrch Dangoswch y Cariad.

Rydym yn gwybod am risgiau newid hinsawdd i'r byd o'n cwmpas. Mae wedi effeithio ar ymddygiad, helaethrwydd a dosbarthiad pob math o fflora, ffawna a ffyngau ledled y byd, ond hefyd yma yng Nghymru. Ond nid yw'n rhy hwyr inni wneud gwahaniaeth gwirioneddol a gwarchod Cymru, a gweddill y byd, rhag newid yn yr hinsawdd, gan arsylwi a deall yr arwyddion a rhoi camau unioni ar waith. Mae Dangoswch y Cariad yn rhoi cyfle inni feddwl am y lleoedd, y rhywogaethau a'r cynefinoedd rydym yn eu caru ac yn dymuno'u diogelu. Mae'n ein helpu i ddathlu'r cynnydd sylweddol a wnaethom eisoes, gan roi cyfle inni hefyd ystyried y camau nesaf y gallwn eu cymryd i adeiladu dyfodol glân, diogel a chynaliadwy. Mae'r rheini ohonom sy'n hyrwyddwyr rhywogaethau wedi cael calonnau gwyrdd i'w gwisgo fel symbolau'r ymgyrch—arwyddlun addas iawn ar ddydd Sant Ffolant o bob diwrnod. Diolch i'r Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar am eu llunio. Byddaf yn gwisgo fy un i gyda balchder fel hyrwyddwr rhywogaeth y troellwr mawr a hefyd i'n hatgoffa o effaith newid yn yr hinsawdd a'r rôl y gallaf fi a phob un ohonom ei chwarae i fynd i'r afael â hynny.

Jayne Bryant.

Câi Arthur Joseph Gould ei adnabod fel 'tywysog y tri chwarteri', a seren rygbi cyntaf Cymru. Cafodd Gould y llysenw 'Monkey' oherwydd ei hoffter o ddringo coed fel plentyn, a chwaraeai rygbi dros Glwb Rygbi Casnewydd, ei dref enedigol. Chwaraeodd ei gêm lawn gyntaf yn Rodney Parade ar 20 Hydref 1882. Yn y gêm honno, anwybyddodd sawl cyfarwyddyd gan ei gapten i gicio, a sgoriodd ddau gais. Aeth yn ei flaen i fod yn bêl-droediwr cyflawn, gan redeg 100 llath mewn 10.2 eiliad, a llwyddo i gicio â'r ddwy droed. Estynnodd gyrfa Gould dros 16 tymor. Chwaraeodd i Gasnewydd yn ystod tymor 'anorchfygol' 1892, a chwaraeodd 27 o weithiau dros Gymru. Ef oedd capten y tîm cenedlaethol 19 gwaith, gan gynnwys pan enillwyd y Goron Driphlyg yn 1893. Roedd Arthur mor boblogaidd yng Nghasnewydd fel bod y cefnogwyr yn benderfynol o'i anrhydeddu drwy gyflwyno gweithredoedd y tŷ roedd yn byw ynddo iddo—Thornbury ar Ffordd Llanthewy. Cawsant eu cyflwyno iddo i goffáu ei lwyddiannau gwych fel athletwr amryddawn, i gydnabod ei wasanaeth gwerthfawr i rygbi a'i fedr anghyffredin fel chwaraewr. Yr wythnos diwethaf, yn dilyn apêl ariannu torfol, gosodwyd plac glas ar Thornbury. Bydd hyn yn sicrhau y bydd Arthur 'Monkey' Gould yn cael ei gofio yn ei gartref yng Nghasnewydd a oedd mor annwyl iddo, ac mae'n dyst i 'dywysog y tri chwarteri'.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cynigion i ethol Aelod i bwyllgorau. Yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 a 12.40, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelod i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio, ac rydw i'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynigion, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Mae hynny'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv), ac rydw i'n galw ar Dai Lloyd i wneud y cynnig.

Diolch yn fawr, Llywydd, ac rydw i'n falch o agor y ddadl yma ar ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu.

Nawr, yn dilyn fy etholiad i Gyngor Sir Abertawe yn 1998, un o'r darnau cyntaf o waith achos y gwnes i eu derbyn oedd un yn ymwneud â heol oedd heb ei mabwysiadu, ym mhentref Waunarlwydd. Roedd y ffordd dan sylw yn llawn tyllau, yn anwastad, yn peri risg iechyd a diogelwch i'r rheini a oedd yn ei defnyddio, ac, yn y pen draw, yn tynnu oddi wrth harddwch yr ardal leol. Roedd y ffordd heb ei mabwysiadu ers degawdau, a byddai cerddwyr a cherbydau yn wynebu amser anodd wrth iddynt geisio symud ar ei hyd. Roedd y trigolion lleol ac ymwelwyr yn gwbl anfodlon, ac, 20 mlynedd yn ddiweddarach, mae'r ffordd yn parhau heb ei mabwysiadu, ac maent yn parhau i fod yn anfodlon.

Nid yw'r ffordd yn Waunarlwydd, wrth gwrs, yn enghraifft unigryw. Trwy Gymru gyfan, ym mhob etholaeth, gwelwn enghraifft ar ôl enghraifft o'r ffyrdd hyn. Mae rhai o'r ffyrdd hyn yn hynafol, ac mae perchnogaeth o'r ffyrdd hŷn yn aml yn anhysbys. Yng Nghymru, gwelwyd llawer o'r ffyrdd yma yn cael eu datblygu ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan ddarparwyd tir ar gyfer bythynnod glowyr o ystadau'r aristocratiaeth glo. Tai teras a adeiladwyd yn aml, gyda’r seilwaith lleiaf posib. Gyda gwladoli'r diwydiant, gwerthwyd rhai tai i'r Bwrdd Glo Cenedlaethol, ond nid oedd yr hyn a ddigwyddodd i'r tir rhyngddynt yn glir.

Pan ddinistriwyd y diwydiant glo yn y 1980au, daeth y materion perchnogaeth tir yma hyd yn oed yn fwy aneglur. Yn aml heb unrhyw oleuadau stryd, dim draeniad a dim wyneb ar y ffordd, mae'r ffyrdd hyn yn troi’n ardaloedd anhygyrch i drigolion oedrannus, yn enwedig yn ystod y nosweithiau a misoedd y gaeaf. Maen nhw hefyd yn anaddas ar gyfer plant yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig—ddim yn lle ar gyfer beic neu fwrdd sglefrio, neu'n lle diogel i gicio pêl. Yn ychwanegol i hyn, mae'r ffyrdd hyn hefyd yn gallu bod yn hollol anaddas ar gyfer cerbydau’r gwasanaethau brys, fel ambiwlans neu injan dân, ac yn gallu creu straen ychwanegol wrth i’r gwasanaethau brys drial ymateb i argyfwng. Oherwydd eu cyflwr gwael, maent yn aml yn arwain at lefelau sylweddol o lythyrau, negeseuon e-bost a chysylltiadau ffôn rhwng trigolion a chynghorau sir ledled Cymru, yn aml yn mynd rownd mewn cylchoedd, a'r problemau yn parhau. 

Cyfrifoldeb perchennog y ffordd, os gellir eu canfod, yw ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu, neu drigolion eiddo sy'n edrych dros y ffordd sydd heb ei mabwysiadu, yn aml heb unrhyw gymorth gan yr awdurdod lleol hyd yn oed os ydynt yn talu'r dreth gyngor lawn. Wrth gwrs, gellir mabwysiadu ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu, ar anogaeth naill ai awdurdod lleol neu'r ffryntiadau, ond fel arfer byddai awdurdodau lleol yn disgwyl i'r ffordd fod o safon briodol cyn y gellir ei mabwysiadu. O dan adran 236 o Ddeddf Priffyrdd 1980, caniateir i'r awdurdod lleol, er nad yw'n orfodol, i dalu rhywfaint neu'r cyfan o'r gost o wella ffordd i safon fabwysiadwy. Y gwir amdani, wrth gwrs, yw mai anaml y bydd awdurdodau lleol yn cychwyn y broses, ac yn yr amseroedd hyn o gyni ariannol, fe'i gwelir fel rhwymedigaeth y gallant wneud hebddi. Nid yw union faint y broblem yn hysbys mewn gwirionedd. Er ei bod yn ofynnol i awdurdodau lleol o dan Ddeddf Priffyrdd 1980 gynnal cofrestr o ffyrdd y maent yn gyfrifol amdanynt, nid oes gofyniad o'r fath i gadw cofrestr o ffyrdd heb eu mabwysiadu yn eu hardaloedd. Felly, mae'n anodd mesur maint y problemau. Daw'r data a ddyfynnir yn aml o nodyn llyfrgell Tŷ'r Cyffredin yn 2010 ar ffyrdd heb eu mabwysiadu, sy'n datgan bod arolwg gan yr Adran Drafnidiaeth yn 1972 wedi canfod bod tua 40,000 o ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru a Lloegr, sef tua 4,000 o milltir o ffyrdd ar y pryd. Nid y ffyrdd yn unig sydd wedi'u hesgeuluso, ond yr ystadegau hefyd.

Yn 2009, roedd Llywodraeth y DU yn amcangyfrif y byddai'n costio £3 biliwn i sicrhau bod y ffyrdd hyn yn cyrraedd safonau mabwysiadwy. Yn ogystal â'r ffyrdd heb eu mabwysiadu hanesyddol hyn a archwiliwyd yn 1972, y realiti yw ein bod wedi gweld nifer sylweddol o ystadau newydd yn cael eu hadeiladu yng Nghymru, a gallwn oll gyfeirio at enghreifftiau yn ein hardaloedd lle mae datblygwyr naill ai wedi penderfynu peidio â chyflwyno ffyrdd i'w mabwysiadu, neu wedi mynd yn fethdalwyr, a lle mae'r ffyrdd dan sylw yn dal heb eu mabwysiadu am flynyddoedd bwygilydd ac yn aml mewn cyflwr gwael.

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Mae gennyf yr ystadegau hynny o fy mlaen i hefyd, Dai Lloyd, ac fel y dywedwch, mae 1972 yn mynd yn ôl—wel, dyna pa bryd yr ymunasom â'r Undeb Ewropeaidd, onid e, neu tua'r adeg honno. A wnewch chi ategu fy ngalwad ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod yr ystadegau'n gyfredol fel y byddwn yn gwybod beth sy'n ein hwynebu yn y sefyllfa hon, ac yna gallwn symud ymlaen a chael trefn ar y ffyrdd hyn?

Yn hollol. Roeddwn yn dod at hynny fel rhan o'r alwad am dasglu yn nes ymlaen. Mae angen inni wybod yn union lle rydym arni yn awr. Rydym hefyd yn gweld cynnydd yn nifer yr ystadau newydd sy'n cael eu datblygu gydag aelwydydd wedyn yn ddarostyngedig i ffioedd rheoli blynyddol, weithiau'n gannoedd o filoedd o bunnoedd y flwyddyn ar ben eu biliau treth gyngor. Ni all fod unrhyw amheuaeth fod nifer y ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru ar gynnydd. Efallai na allem roi ffigur cenedlaethol arno—rwy'n siŵr ein bod yn gweithio arno—ond gallwn i gyd weld y realiti ar lawr gwlad.

Gan na all preswylwyr droi at yr awdurdod lleol i gynnal eu ffyrdd, rhaid iddynt wneud hynny eu hunain. Bydd trigolion weithiau'n ffurfio cymdeithas, yn casglu cyfraniadau, yn trefnu gwaith cynnal a chadw ac yn ymdrin â materion eraill megis yswiriant, parcio, trin coed, hawliau tramwy ac ati. Daw hyn â  straen i brynwyr tai, trigolion lleol a chynrychiolwyr lleol, sy'n aml yn arwain at anghytundeb, tensiynau yn y gymuned, costau cyfreithiol a llawer o amser swyddogion awdurdodau lleol yn cael ei wastraffu'n mynd dros yr un dadleuon flwyddyn ar ôl blwyddyn. Rhaid bod ffordd well, ffordd symlach, ffordd decach.

Mae mater cyngor cyfreithiol yn un agwedd sy'n codi dro ar ôl tro. Clywn am enghreifftiau o ystadau tai newydd yn cael eu hadeiladu, y datblygwr yn mynd i ddwylo'r derbynnydd a'r trigolion yn cael eu gadael i dalu'r bil er mwyn gwella'r ffordd i safon fabwysiadwy. Yn aml iawn, mae'r symiau y mae'r cyfreithwyr wedi'u cadw at y diben hwn yn gwbl annigonol—ychydig gannoedd o bunnoedd yn unig, lle mae'r gost wirioneddol ar gyfer sicrhau bod y system garthffosiaeth, y ffyrdd a goleuadau yn cyrraedd safonau mabwysiadwy yn filoedd o bunnoedd. I lawer o deuluoedd ar incwm isel sydd wedi gwario'u cynilion ar brynu eu cartref cyntaf, dyma draul na allant ei dalu. Mae'n annheg, ac mae'n greulon. Pa gyngor sydd ar gael i gyfreithwyr i'w helpu i neilltuo lefelau digonol o symiau dargadw? Beth yn fwy y gall awdurdodau lleol ei wneud i wella'r sefyllfa? Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu'r proffesiwn cyfreithiol a chreu system deg a chyson yng Nghymru? Bydd yr Aelodau'n gwybod bod y maes hwn o'r gyfraith yn cynhyrchu nifer fawr o ymholiadau gan etholwyr. Mae mabwysiadu ffyrdd yn fater datganoledig, felly mae gennym bŵer i sicrhau newid.

Mae angen inni ofyn rhai cwestiynau go sylfaenol i ni ein hunain y prynhawn yma. A ydym yn credu bod y sefyllfa bresennol yn annerbyniol? A ydym yn credu y gallwn ddatblygu system well? A ydym yn credu y dylai Llywodraeth Cymru roi camau ar waith i fynd i'r afael â'r broblem? Yr ateb i'r cwestiynau hynny, yn fy marn i, yw 'ydym', 'ydym' ac 'ydym'.

Felly, beth allwn ni ei wneud? A oes lle i newid deddfwriaeth i sicrhau bod mwy o ffyrdd yn cael eu mabwysiadu? A allwn ni edrych i sefydlu mecanweithiau cyllidol cenedlaethol, rhanbarthol neu leol a fyddai'n caniatáu i awdurdodau lleol fabwysiadu ffyrdd? Beth am atebion ariannol arloesol—benthyciadau llog am ddim i breswylwyr sydd am fabwysiadu ffyrdd, sy'n daladwy dros y tymor hir, efallai? A oes lle i gyflwyno deddfwriaeth a fyddai'n caniatáu i dir gerllaw’r ffyrdd yma gael ei werthu, gyda'r arian yn cael ei ddefnyddio i ddod â’r ffyrdd hyn nôl at safonau mabwysiadu? A oes dyletswyddau ychwanegol y gellir eu rhoi ar awdurdodau lleol i fod yn rhagweithiol wrth fynd i'r afael â'r mater yma? A allwn ni ddatblygu cynllun hirdymor, dros nifer o flynyddoedd, i leihau a dileu nifer y ffyrdd sydd eto heb eu mabwysiadu? Rydw i’n credu ei bod hi’n hollbwysig ein bod ni’n mynd i’r afael â’r broblem yma, un sy’n wynebu trethdalwyr a thrigolion mewn nifer o’n cymunedau ni. Mae’r trigolion hynny yn haeddu cefnogaeth, nid difaterwch.

Mae’r cynnig heddiw yn gofyn i Lywodraeth Cymru sefydlu tasglu, i gynnwys awdurdodau lleol, y proffesiwn cyfreithiol, datblygwyr a rhanddeiliaid allweddol eraill, yn cynnwys y bobl sy'n gallu cyfri faint o'r ffyrdd yma sydd heb eu mabwysiadu yn ein gwlad, gyda'r bwriad o ddatblygu gwelliannau i'r broses prynu tai a mabwysiadu ffyrdd. Rwy’n ffyddiog, trwy gyd-weithio, y gall y Cynulliad yma ddangos arweiniad clir ar y mater a datblygu rhaglen a fydd yn lleihau nifer y ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu yma yng Nghymru. Mae rhaid i ni ddatblygu system sy’n well, system sydd yn symlach, a system sydd yn decach. Diolch yn fawr.

Gellir rhannu ffyrdd heb eu mabwysiadu yn dri chategori: ffyrdd heb wyneb arnynt—rwy'n credu bod Dai Lloyd wedi sôn yn fanwl iawn am y rheini—ffyrdd preifat â mynediad cyhoeddus y mae'r trigolion lleol wedi rhoi wyneb arnynt, ac mae'n debygol iawn nad yw pobl yn gwybod eu bod yn ffyrdd heb eu mabwysiadu; a'r hyn rwyf am ganolbwyntio arno yw ffyrdd mewn ystadau newydd nad ydynt wedi cael eu hadeiladu i safon a fyddai'n caniatáu i'r cyngor eu mabwysiadu, ac mae llawer o'r rheini'n digwydd ar hyn o bryd. Gwn fod Dai Lloyd wedi sôn am adeiladwyr yn mynd yn fethdalwyr; gwneir rhywfaint o hyn gan rai o'r adeiladwyr mwyaf ym Mhrydain. Maent yn adeiladu ystadau, ac nid ydynt yn eu hadeiladu i safon ddigon da o bell ffordd. Mae gennyf ystâd fawr a chymharol gefnog ger lle rwy'n byw, a bydd Dai Lloyd yn gwybod amdani, sef ystâd Ffordd Herbert Thomas, a arferai gael ei galw'n Brynheulog, lle mae llawer o ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rwy'n siŵr fod Dai Lloyd wedi cael llawer o lythyrau gan y trigolion ac wedi bod yn siarad â chymdeithas y trigolion. Rwyf i wedi gwneud hynny, ac rwy'n siŵr eu bod wedi cysylltu â'r Gweinidog hefyd. Rwyf am ganolbwyntio ar y grŵp hwn.

Bydd ffordd newydd yn cael ei hystyried gan y cyngor ar gyfer ei mabwysiadu ar yr amod fod rhyddeiliaid y tir yn pennu bod y ffordd yn briffordd gyhoeddus pan gaiff ei hadeiladu, o dan gytundeb adran 38 o Ddeddf Priffyrdd 1980, a bod y meini prawf canlynol wedi'u bodloni: mae cyswllt uniongyrchol â'r rhwydwaith priffyrdd cyhoeddus cyfredol; mae'n rhaid ei bod o ddefnydd digonol i'r cyhoedd ac yn cynnig manteision cymunedol ehangach; bydd defnydd ehangach i'r ffyrdd a gynigir ar gyfer eu mabwysiadu na darparu mynediad at eu tai i unigolion yn unig; bydd y ffordd yn aros ar agor i'r cyhoedd fynd ar hyd-ddi bob amser pan gaiff ei mabwysiadu'n ffurfiol; gall cerddwyr a beiciau basio ar hyd y gerbytffordd a'r llwybrau troed yn ddiogel. A dyna'r darn hawdd. Os mai dyna fyddai'r ateb, ni fyddai unrhyw broblem o gwbl, ond y rhan nesaf yw'r darn sy'n eu rhwydo: mae dull cymeradwy o ddraenio dŵr wyneb oddi ar y gerbytffordd a llwybrau troed, rhaid i oleuadau stryd gydymffurfio â gofynion lleol presennol a safonau cenedlaethol, ac mae'r ffordd wedi'i hadeiladu i safon foddhaol. Ac rwy'n dweud wrthych, ni fuaswn yn gwybod, wrth gerdded ar hyd y ffordd, pa mor drwchus yw'r tarmac arni. Os gwelaf darmac arni, rwy'n cymryd ei bod hi'n iawn. Rwy'n siŵr y byddai'r rhan fwyaf o bobl eraill nad ydynt yn beirianwyr sifil yn teimlo yr un fath yn union. A thelir symiau cynhaliaeth ohiriedig parhaus.

Ar gyfer pob ffordd a gynigir ar gyfer ei mabwysiadu, rhaid i'r datblygwyr sicrhau bod y rhain yn cyd-fynd â'r meini prawf uchod cyn ymgynghori â'r cynghorau. Nid yw cynghorau'n mabwysiadu pob ffordd newydd a adeiladir gan ddatblygwyr tai. Gall datblygwyr tai ddewis cadw eu ffyrdd newydd yn breifat os nad yw'r ffyrdd yn bodloni'r meini prawf uchod. Mae preswylwyr yn gweld ffordd darmac newydd ac yn credu y caiff ei mabwysiadu. Pam na fyddent? Fe fuaswn i. Nid ydynt yn gwybod a yw'r draeniad yn bodloni'r gofynion ai peidio. Nid ydynt yn gwybod a yw pyst goleuadau o'r uchder cywir yn y lleoedd cywir, gyda bylbiau o'r maint cywir, yn gallu dal bylbiau o'r maint cywir, yn effeithiol o ran trydan. Sut y byddent yn gwybod hynny? Ac nid oes ganddynt unrhyw syniad beth yw is-adeiledd y ffordd. Ni fydd llawer o drigolion ar ystadau newydd yn dod i wybod nad yw eu ffordd wedi'i mabwysiadu gan y cyngor hyd nes y bydd problem yn digwydd.

Yn aml, mae goleuadau stryd yn torri a byddant yn mynd yn syth at y cyngor a fydd yn dweud wrthynt, 'Nid ein cyfrifoldeb ydyw.' Dyma pryd y bydd trigolion dig yn cysylltu â'u cynghorwyr lleol yn gyntaf, yna eu Haelod Cynulliad ac ASau lleol. Mae hon yn dod yn fwy o broblem gan nad yw adeiladwyr tai mawr yn adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy. Rhaid mynd i'r afael â hyn. Mae arnaf ofn fod angen deddfwriaeth. Pan gyflwynir deddf cynllunio newydd, mae angen iddi ganiatáu i gynghorau osod amod cynllunio y bydd yr holl ffyrdd yn cael eu hadeiladu i safonau mabwysiadwy ac y bydd ffyrdd yn cael eu hadeiladu i safon o dan gytundeb adran 38. Nid wyf yn credu bod pobl sy'n prynu tŷ ar ystâd newydd eisiau ffyrdd heb eu mabwysiadu. Yn wir, yn fy mhrofiad i, maent yn awyddus iawn i gael eu ffyrdd wedi'u mabwysiadu. Pam y byddent eisiau ffordd heb ei mabwysiadu? Pam y byddent eisiau ffordd lle maent yn gyfrifol am ei chynnal a'i chadw? Buaswn yn awgrymu na fyddai unrhyw berson synhwyrol eisiau prynu tŷ newydd ac yna edrych ar ôl y ffordd eu hunain. Os nad am unrhyw reswm arall, mae'n lleihau gwerth eiddo o'i ailwerthu.

Mae bob amser yn fy rhyfeddu, y gall cynllunwyr osod amodau'n nodi lliw brics, lliw fframiau ffenestri, ond ni allant bennu bod rhaid adeiladu'r ffordd i safonau mabwysiadwy. Rwy'n dweud wrthych yn awr, byddai'r rhan fwyaf o bobl sy'n prynu tŷ yn rhoi blaenoriaeth i ffordd o safon fabwysiadwy yn hytrach na lliw brics neu liw ffenestri. Mae hwn yn fater sy'n peri pryder i lawer o bobl. Pan fydd ffordd heb ei mabwysiadu, rhaid mynd drwy broses weddol hir i'w chael wedi'i mabwysiadu. Cynorthwyais etholwr i gael Bishop's Walk yn Nhreforys wedi'i mabwysiadu, a'r unig reswm y cafodd y gwaith ei gwblhau oedd oherwydd bod un preswylydd yn barod i arwain ar hynny a gwneud y gwaith—gweithio gyda'r cyfreithiwr, ac yn bwysicach, sefydlu cwmni. Hynny yw, mae'n broses hir. Nid, 'Annwyl Syr, os gwelwch yn dda a wnewch chi fabwysiadu ein ffordd?' yw hi. Mae'n broses eithaf hir, ac fe weithiodd yr holl breswylwyr gyda'i gilydd a chefnogi'r gwaith. Pe bai un preswylydd wedi gwrthwynebu, ni fyddai wedi cael ei mabwysiadu. Pe bai un preswylydd wedi bod yn amharod i dalu unrhyw ran o'r arian roedd ei angen, ni fyddai wedi'i mabwysiadu.

Dylai pob ystâd newydd gael ffyrdd wedi'u hadeiladu i safonau mabwysiadwy. Gan nad yw'r datblygwyr yn ei wneud o'u gwirfodd, buaswn yn annog y Llywodraeth i roi ystyriaeth ddifrifol i ddeddfu, fel rhan o'r Bil cynllunio newydd, er mwyn sicrhau bod yr holl ffyrdd a adeiladir yn cyrraedd safonau mabwysiadwy.

Rwy'n credu ein bod wedi clywed dwy araith ragorol a oedd yn cwmpasu'r rhan fwyaf o'r mater, ac fe wnaethant hynny'n huawdl iawn yn fy marn i, oherwydd rwy'n credu bod pawb ohonom wedi cael profiad o'r mater hwn ac mae'n rhywbeth sy'n effeithio'n fawr ar ein hetholwyr. Mae'n effeithio ar fywyd o ddydd i ddydd ac yn gallu eu gadael mewn sefyllfa fregus iawn yn ariannol. Fel eraill, rwyf wedi bod yn bryderus iawn ein bod yn aml ymhell o fod yn cyrraedd safonau arferion gorau o ran y ffordd y mae datblygwyr yn gadael ffyrdd mewn ystadau newydd. Mae gennym broblem hanesyddol, sy'n anos ymdrin â hi mae'n debyg, ond yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, pan ydym yn adeiladu niferoedd llai nag erioed o dai—mae'n ymddangos yn syfrdanol na allwn reoleiddio'r gweithgarwch hwnnw'n fwy effeithiol.

Rwy'n bryderus iawn am yr hyn sy'n digwydd pan fydd ffyrdd heb eu mabwysiadu. Os caf fanylu: caiff ffyrdd, ymylon glaswellt, palmentydd a meysydd chwarae eu cynnal a'u cadw gan y datblygwr ac fel arfer mae datblygwr yn is-gontractio'r gwaith rheoli o ddydd i ddydd. Mae'r cwmnïau hyn yn trosglwyddo'r costau i berchnogion tai, i rydd-ddeiliaid a lesddeiliaid, drwy weithred drosglwyddo sy'n gosod dyletswydd ar berchennog y tŷ o dan Ddeddf Cyfraith Eiddo 1925—credaf fod hynny'n mynd â ni ymhellach yn ôl hyd yn oed na'r nodyn ymchwil o Lyfrgell Tŷ'r Cyffredin yn 1972 [Chwerthin.] Deddf Cyfraith Eiddo 1925 sy'n llywodraethu'r arferion hyn, ac mae'n rhaid iddynt dalu am waith cynnal a chadw ar y tir. Yn aml cyfeirir at hyn fel tâl ystâd, tâl cymunedol—nid yw'n enw sy'n ennyn llawer iawn o hapusrwydd—neu dâl gwasanaeth, ac yn anffodus, nid yw'r arferion hyn ar drai. Rhannaf ddicter gwirioneddol Mike ynglŷn â'r ffaith bod hyn yn parhau yn awr.

Yn gyffredinol, rydym eisoes yn wynebu problemau o ran fforddiadwyedd tai. Hynny yw, mae hyd yn oed pobl mewn swyddi da ond heb fynediad at gyfoeth arall—neu gyfoeth—yn ei chael hi'n anodd prynu cartref, ac mae wynebu'r mathau hyn o ffioedd wedyn a—. Rhaid imi ddweud, ni fyddwn yn ystyried archwilio i weld a yw ffordd wedi ei hadeiladu i safonau derbyniol, wyddoch chi, ac erbyn i chi fynd o dan y ffordd a meddwl am y draenio a phopeth—dyletswyddau gofal y dylai'r system gynllunio allu eu sicrhau yw'r rhain, a dweud y gwir. Credaf mai dyna y dylem anelu tuag ato.

Mae rhai o'r cymalau beichus eraill ar y rhenti tir hyn yn syfrdanol—codi ffi am newid eiddo, cost am werthu'r eiddo hyd yn oed. Efallai fod rhai arferion yn debyg i'r hyn rydym yn ei brofi yn awr gyda'r argyfwng lesddaliad yn dod yn ôl, a datblygwyr weithiau'n gwerthu ar brydles, ac yna'n gwerthu'r lesddaliad ymlaen, a gwneud yr un peth gyda'r cwmnïau rheoli. Nid yw'n ofynnol iddynt gyhoeddi cyfrifon i'r trigolion a phrofi bod y gwaith y codir amdano yn cael ei wneud i safon briodol. Mae yna brinder tryloywder eithafol yn y maes hwn. Mae'n hen ffasiwn ac yn gwneud y perchnogion tai hyn yn agored i arferion sy'n eu cosbi mewn gwirionedd. Fel y dywedodd Mike, mae'r materion hyn wedi'u datganoli bellach, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ac maent yn bethau y gallwn geisio mynd i'r afael â hwy.

Felly, os ydych yn bwriadu mynd i'r afael â'r maes hwn, Ysgrifennydd y Cabinet, credaf y gallwch ddibynnu ar gefnogaeth helaeth ar draws y Siambr, ac rwy'n gobeithio y gwnewch chi symud—. Clywsoch yr awgrym am gyfraith newydd, neu dasglu yn y lle cyntaf, fan lleiaf, i edrych ar y sefyllfa.

A gaf fi orffen gyda'r diffyg data? Dywedir wrthyf fod yna 92 km o briffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghaerdydd. Mae'n gwbl syfrdanol—[Torri ar draws.] Wel, dyna oedd eu dyfaliad gorau yn 2010. Felly, gall fod yn wahanol iawn bellach. Ond mewn gwirionedd, mae'r maes hwn yn galw am ddiwygio a dylem wneud hynny.

Rwy'n falch o gyfrannu'n fyr i'r ddadl hon. Nawr, nid wyf yn honni fod gennyf y math o wybodaeth fanwl a thechnegol a ddangoswyd gan rai o'n siaradwyr eraill y prynhawn yma, ond gwn fy mod wedi ymdrin â llif cyson iawn o gwynion am ffyrdd heb eu mabwysiadu yn fy 19 mlynedd fel Aelod Cynulliad dros Dorfaen. Nawr, mewn rhai achosion, mae'r ffyrdd hyn wedi bod mewn cyflwr gwirioneddol druenus. Rai blynyddoedd yn ôl ymwelais â safle yn Brook Street, Pontrhydyrun yng Nghwmbrân, a gweld bod y ffordd mewn cyflwr mor wael ar ddiwrnod glawog fel bod hwyaden wedi mynd i nofio yn un o'r tyllau yn y ffordd. Prysuraf i ychwanegu nad oedd yn nodwedd dŵr roedd unrhyw un yn y stryd yn falch o'i gweld.

Nawr, rwy'n ymwybodol iawn o ba mor brin o arian yw fy awdurdod lleol. Gwn nad oes ganddynt adnoddau i ymdrin â'r broblem hon ledled y fwrdeistref, a gwn hefyd, yn y rhan fwyaf o achosion, nad oes gan fy etholwyr arian yn sbâr chwaith. Felly, rwy'n croesawu'n fawr y syniad o dasglu i ddod â phawb at ei gilydd i edrych ar y mater hwn. Mae pawb ohonom yn gwybod ein bod mewn cyfnod anodd iawn gyda'n harian cyhoeddus yn sgil polisïau cyni, ond gobeithiaf y bydd dod â phobl at ei gilydd yn gyfle i edrych ar atebion arloesol, fel y rhai y cyfeiriodd Dai Lloyd atynt, ond eraill hefyd fel y modd y gall awdurdodau lleol ddod ynghyd i swmp brynu deunyddiau er mwyn gweithio gyda'i gilydd i wneud pethau. Rwy'n credu o ddifrif fod yn rhaid inni feddwl yn greadigol am hyn. Fel arall, bydd yn broblem a fydd gennym mewn 40 mlynedd arall, a bydd yr hwyaden yn dal i fod yno. Diolch yn fawr iawn am y cyfle i gyfrannu. Byddaf yn cefnogi'r cynnig hwn.

Diolch yn fawr iawn i Dai Lloyd am ddod â’r ddadl yma gerbron. Dyma’r drydedd ddadl, rydw i'n credu, sydd wedi bod ar feysydd tebyg. Rydym wedi trafod inswleiddio waliau ceudod a’r defnydd o brydlesi, a rŵan hon heddiw. Maen nhw yn faterion sydd yn poeni ein hetholwyr ni, ac mae’n briodol iawn ein bod ni yn eu trafod nhw yma yn y Cynulliad, ac yn bwysicach, yn ceisio datrysiad ar gyfer y materion yma.

Rydw i’n mynd i sôn wrthych chi am un enghraifft yn fy etholaeth i sydd yn enghraifft berffaith, i ddweud gwir, o beth sydd o dan sylw y prynhawn yma. Mae stad Caeau Gleision, Rhiwlas yn stad o 80 o dai a gafodd eu hadeiladu rhwng 1975 a dechrau'r 1980au. Mae'r cul-de-sacs yna bellach mewn cyflwr trychinebus, a dweud y lleiaf. Nid wyf wedi gweld yr hwyaid yna eto, ond mae yna dyllau dŵr mawr yno, ac mae yna broblemau dybryd yno. Nid ydy'r ffyrdd na'r cul-de-sacs ar yr ystâd yma erioed wedi cael eu mabwysiadu gan yr awdurdod lleol, sef Cyngor Gwynedd, ac mae yna naw o'r cul-de-sacs yna ar yr ystâd. Dros amser, mae'r wyneb a osodwyd gan y datblygwr fwy neu lai wedi cael ei olchi ymaith, gan adael tyllau a phyllau o ddŵr, craig mewn rhannau, neu isadeiledd y ffordd. Dyna i gyd sydd ar ôl. O'r hyn rwyf yn ei ddeall hefyd, mae yna bibellau pitch fibre wedi cael eu gosod i gario dŵr wyneb i ffwrdd, a tra bod y fath yma o bibellau yn cael eu hargymell ar y pryd, maen nhw bellach wedi colli eu siâp, ac nid ydynt yn ffit i bwrpas. Maen nhw angen eu hadnewyddu.  

Mae yna unigolion o'r ystâd sydd wedi ceisio mynd i'r afael â'r broblem yma—wedi bod yn cysylltu efo'r cyngor sir, ac mae'r Aelod Seneddol a minnau fel yr Aelod Cynulliad wedi bod yn ceisio eu helpu nhw, ond yn anffodus, heb fawr o lwyddiant i gael y maen i'r wal hyd yma. Yr ymateb yr ydym yn ei gael gan Gyngor Gwynedd ydy nad ydy'r ffyrdd na'r cul-de-sacs wedi cael eu mabwysiadu, ac felly, yn yr hinsawdd economaidd bresennol, nid ydyn nhw'n bwriadu gwneud dim byd am y sefyllfa. Erbyn hyn, oherwydd cyflwr y strydoedd yma, mae'r ystâd yn ei chyfanrwydd yn ymddangos yn flêr iawn, er gwaethaf y ffaith bod y trigolion yn ceisio eu gorau i gadw edrychiad eu tai mor dwt a thaclus â phosib.

Rydym ni yn yr etholaeth wedi ceisio gwneud ychydig o ymchwil i hyn i weld beth sy'n bosibl, ac wedi bod yn astudio llyfr gan yr awdur Andrew Barsby—llyfr o'r enw Private Roads. Mae hwn yn cynnwys nifer o awgrymiadau ynglŷn â sut y gall trigolion weithredu, ond mae o'n dibynnu, i raddau helaeth, ar gael perchnogaeth o'r ffordd dan sylw, sydd ddim yn broses hawdd bob tro. Mae datblygwyr yn diflannu, ac mae o'n gallu bod yn broses ddrud iawn hefyd i unigolion, wrth gwrs. Yn ôl y llyfr Private Roads, os nad yw'n bosibl cael perchnogaeth o'r ffordd arbennig, mae modd i drigolion lleol wella cyflwr y ffordd, ond maen nhw'n rhedeg y risg o gael eu herlyn ar sail tresmasu anghyfreithlon.

Felly, mae'n sefyllfa anodd, ac rwy'n croesawu'r cynigion fan hyn, yn enwedig y syniad o sefydlu tasglu a chael rhaglen waith bwrpasol, fel ein bod ni'n gallu mynd i'r afael â'r broblem yma yn wirioneddol a thaclo rhywbeth sydd yn digwydd ymhob etholaeth, y buaswn i'n tybio. Diolch yn fawr.  

Mae llawer o'r pwyntiau rwyf yn eu gwneud eisoes wedi'u gwneud gan gyfranwyr eraill i'r ddadl hon, ond nid wyf am wneud unrhyw esgusodion dros eu hailadrodd oherwydd nid wyf yn meddwl fod modd ailadrodd y dadleuon hyn yn rhy aml. Fel llawer o bobl eraill, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi mewn perthynas â'r materion a godwyd yn y cynnig hwn, materion sydd, mewn rhai amgylchiadau, yn arwain at broblemau iechyd yn sgil pryderon ynghylch y problemau ariannol sy'n ymwneud â ffyrdd heb eu mabwysiadu. Felly, mae UKIP yn cytuno'n fras â'r holl bwyntiau sydd wedi'u cynnwys yn y cynnig hwn a byddai'n cefnogi'r galwadau ar Lywodraeth Cymru ym mhwynt 6.

Fodd bynnag, oni ellid negyddu'r holl bwyntiau a phroblemau a nodir yn y cynnig yn y dyfodol drwy sicrhau bod awdurdodau lleol yn gwneud caniatâd cynllunio yn ddibynnol ar fod datblygwyr yn contractio i ddarparu ffyrdd i safonau mabwysiadwy?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Dyna y gofynnais amdano oherwydd, ar hyn o bryd, ni allant wneud hynny'n amod ar gyfer rhoi caniatâd cynllunio.

Wel, diolch i chi am hynny, Mike.

Ond byddai methiant dilynol i ddarparu ffyrdd o'r fath yn golygu eu bod yn torri contract ac yn agored i gosbau masnachol. Efallai y gwnaiff Ysgrifennydd y Cabinet edrych ar allu rhoi'r pŵer hwnnw i awdurdodau lleol yn y dyfodol. O ran esgeulustod hanesyddol mewn perthynas â ffyrdd heb eu mabwysiadu, mae arnaf ofn na fydd awdurdodau lleol yn ystyried hon yn flaenoriaeth uchel. Mae Lynne Neagle wedi gwneud y pwynt, yn amlwg, eu bod o dan fesurau cyni mawr a gallai fod costau sylweddol ynghlwm wrth sicrhau bod ffyrdd o safon fabwysiadwy. Ac wrth gwrs, bydd ffordd a fabwysiadwyd yn straen pellach a pharhaus ar eu hadnoddau. Felly byddai'n ymddangos mai gan Lywodraeth Cymru'n unig y byddai'r arian angenrheidiol i gyflawni'r gwelliannau neu'r atgyweiriadau hyn, ond a oes ewyllys i wneud hynny?

Clywch, clywch.

Diolch, Lee. [Chwerthin.] Rwy'n falch o gael siarad â Lee Waters a gweddill y Cynulliad yn ogystal.

Rwy'n falch o gefnogi'r cynnig hwn. Mae ffyrdd yn fater sy'n agos at fy nghalon, pa un a wyf yn eu cefnogi neu'n eu gwrthwynebu, gyda rhai o fy nghyd-Aelodau weithiau. Ac wrth wraidd y cynnig hwn mae'r ffaith, pan fyddwch yn gadael lonydd prysur ein traffyrdd a'n ffyrdd A a ffyrdd B, mae llawer o'n ffyrdd gwledig a hefyd, fel y clywsom, ein ffyrdd trefol ymhell islaw'r safon y byddem yn ei disgwyl, ac mae llawer o siaradwyr eisoes wedi siarad am y problemau hynny.

Roeddwn yn edrych ar wefan y Resident Adoption Action Group, sy'n amlinellu rhai o'r materion sy'n effeithio ar ein ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru, gan gynnwys y ffaith na chynhelir archwiliadau iechyd a diogelwch rheolaidd i sicrhau bod y ffyrdd yn cael eu cadw'n ddiogel. Ac mae hon yn broblem genedlaethol, mae defnyddwyr ffyrdd di-rif yn rheolaidd yn gyrru ar ffyrdd anniogel a heb eu rheoleiddio. Fel y soniodd Mike Hedges a siaradwyr eraill, gall datblygwyr arbed miloedd yn aml drwy osgoi'r cytundebau cyfreithiol sy'n trosglwyddo'r ffyrdd i reolaeth yr awdurdod lleol—mater heb unrhyw sgil-effeithiau i'r datblygwyr hynny yn ôl pob golwg. Ac rwy'n cefnogi galwad Mike Hedges ac eraill i roi hyn ar sail statudol o bosibl i wneud yn siŵr fod mabwysiadu ffyrdd yn rhan o'r broses gynllunio honno ar y cychwyn.

Yn amlwg, mae angen inni wneud ffyrdd heb eu mabwysiadu yn flaenoriaeth, ac er mwyn gwneud hynny'n llawn, rydym angen ystadegau cyfredol. Rwy'n dal i chwerthin am y modd y soniodd Dai Lloyd am arolwg yr Adran Drafnidiaeth yn 1972 a ganfu fod oddeutu 40,000 o ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru a Lloegr. Credaf y byddai'n ddefnyddiol pe bai gennym ystadegau ar gyfer Cymru. Felly, rwy'n cefnogi'r alwad am dasglu ac yn gofyn i Ysgrifennydd yr economi a seilwaith i edrych ar gael ystadegau cyfredol ar y seilwaith hwnnw.

Credaf fod yna olau ar ben draw'r twnnel hwn—maddeuwch y chwarae ar eiriau—ac os edrychwn yn ôl drwy hanes, fel y gwnaeth David Melding, mae rheswm da i fod yn obeithiol ar gyfer y dyfodol. Mewn gwirionedd, nid oedd ffyrdd yn y DU yn cael eu dosbarthu o gwbl tan y 1920au, ac ni chafodd y dosbarthiad ei dacluso tan y 1930au. Yn y dyddiau hynny, byddent yn cynnal ailasesiad treigl blynyddol o ddosbarthiad ffyrdd—ac mae'n debyg ei fod yn llawer mwy cyfredol nag y bu ers 1972, ond roeddent yn cydnabod pwysigrwydd strwythur ffyrdd da. Ac ar ddechrau'r ail ryfel byd, roedd y rhwydwaith ffyrdd mewn cyflwr gwael, ac ar ôl y rhyfel honno, roedd hi'n glir fod rhywbeth—[Torri ar draws.] Llywodraeth Dorïaidd—peidiwch â bod mor hunandybus. [Chwerthin.] Ar ôl yr ail ryfel byd, roedd hi'n amlwg fod angen gwneud rhywbeth, a chafwyd y rhaglen adeiladu ffyrdd a gwelliannau ffyrdd sydd wedi bod yn digwydd ers hynny. Ond drwy gydol yr amser, o dan Lywodraethau Llafur a Llywodraethau Ceidwadol a llywodraethau clymblaid, ni aethpwyd i'r afael â mater ffyrdd heb eu mabwysiadu, ac efallai mai'r rheswm am hynny oedd oherwydd y teimlid ei fod yn fater rhy anodd ymdrin ag ef, neu'n haws ei anwybyddu, ac nid oedd yn angenrheidiol i seilwaith cenedlaethol y wlad. Ond wrth gwrs, fe wyddom bellach fod llawer o'r ffyrdd hyn yn gwbl anaddas ar gyfer cerbydau brys—ac roeddwn yn edrych ar achos yn ddiweddar pan aeth ambiwlans yn sownd mewn twll ar un o'r ffyrdd hyn yn ôl yn 2014—ond wrth gwrs, nid yw'r arwynebau ffordd hynny'n addas hyd yn oed ar gyfer cerbydau modur modern o unrhyw safon. Felly, mae hon yn broblem sydd wedi bodoli ers llawer gormod o amser.

Rwy'n falch fod Dai Lloyd wedi gofyn imi gefnogi'r cynnig. Credaf y ceir cytundeb cyffredinol yn y Siambr hon bellach fod angen gwneud rhywbeth. Felly, gadewch inni fwrw ymlaen â'r gwaith o wneud hynny, gadewch i ni gael arolwg priodol, cael y tasglu ar ei draed, cael arolwg i weld beth yn union rydym yn ymdrin ag ef, ac yna sicrhau bod ein holl ffyrdd yn cyrraedd safon foddhaol fel y gall modurwyr a cherbydau brys yrru ar ffyrdd diogel.

Mae yna ystâd yn fy etholaeth a adeiladwyd yn y 1970au: mae'r ffyrdd yn fawr, mae digon o le i barcio, gerddi mawr, a thai mawr. Ac mae'n drawiadol pan fyddwch yn ymweld â'r tai newydd a adeiladwyd yn ystod y degawd diwethaf, yr ystadau newydd a adeiladwyd yn ystod y degawd diwethaf, mae'r tai wedi'u gwasgu i mewn, mae'n aneglur pa stryd yw pa stryd, a chaiff pawb eu gwasgu at ei gilydd ac mae'r ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rydym wedi cymryd camau tuag yn ôl yn y 10 mlynedd diwethaf, a chredaf fod rhan ohono'n deillio o'r ffaith fod y pedwar datblygwr tai mawr, neu'r chwech datblygwr tai mawr, yn manteisio ar y prinder tai, a ganddynt hwy y mae'r pŵer i gyd yn yr amgylchiadau hyn. Nid yw hynny'n ddigon da, a chredaf fod hwn yn gyfle i wneud rhywbeth yn ei gylch. Nid wyf am ailadrodd araith Dai Lloyd, araith David Melding ac araith Mike Hedges—roedd fy araith yn gyfuniad o'r tri. Felly, nid wyf am ailadrodd popeth sydd wedi'i ddweud, ond fe af i'r afael â rhai o'r pethau hynny.

Mabwysiadu ffyrdd: yn hollol. Rwyf wedi gwirio'r ystadegau a cheir un stryd breifat heb ei mabwysiadu—hynny yw, stryd gydag un pwynt mynediad—ym mwrdeistref Caerffili. Ceir saith o lonydd cefn sydd heb eu mabwysiadu. Ond mae yna 15 o ddatblygiadau newydd sydd heb eu mabwysiadu, a'r hyn sy'n digwydd—. Rwy'n mynd i enwi ystadau Castle Reach a Kingsmead, oherwydd rwyf wedi bod yn ceisio datrys problem y band eang yno. Euthum yno i ddosbarthu llythyr i bob tŷ am y band eang a bu bron i mi droi fy ffêr ar y tyllau sydd yn y ffyrdd ar yr ystâd honno sydd heb ei mabwysiadu. Nid yw'n ddigon da. Rwyf wedi cael gohebiaeth gan etholwyr sy'n teimlo'n gryf iawn am hyn. Ac mae'r ystâd yn dal i gael ei hadeiladu. Mae pobl wedi bod yn byw yno ers dwy flynedd. Mae'r ystâd yn dal i gael ei hadeiladu. Pryd y maent yn mynd i orffen? Maent yn oedi fel na fydd yn rhaid iddynt gwblhau'r ffyrdd a'r seilwaith. Nid yw'n ddigon da.

Cefais gyfarfod yng Nghwm Calon ar ben arall fy etholaeth, sef ystâd wedi'i chwblhau gyda'r rhan fwyaf o'r ffyrdd wedi'u mabwysiadu, ond mae rhai'n dal heb eu mabwysiadu. Mae'r trigolion yno'n talu i gwmni rheoli'r ystâd. Gwaeddais y gair 'extortionate' pan ddywedwyd hynny, a dywedodd Michelle Brown nad oedd yn hynny. Wel, mewn gwirionedd, nid wyf yn credu ei fod yn rhy bell o'r gwir, i fod yn onest gyda chi. Ysgrifennodd y trigolion yng Nghwm Calon at gwmni rheoli'r ystâd. Cafodd un preswylydd ymateb gan gwmni rheoli'r ystâd. 'Gyda pharch', dywedodd mewn e-bost, 'gwnewch rywbeth gyda'ch bywyd'. Dyna a ddaeth gan gwmni rheoli'r ystâd i breswylydd ar ystâd Cwm Calon. Hollol warthus.

Nawr, byddaf yn ceisio cael cyfarfod gyda'r datblygwr a chwmni rheoli'r ystâd i edrych i weld beth arall y gallant ei wneud i gwblhau'r gwaith y dylent fod yn ei wneud o ganlyniad i'r taliadau misol y mae pobl yn eu gwneud ar yr ystâd honno.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf. Mae'n ddrwg gennyf, rwy'n ddig iawn.

Hoffwn rannu profiad yn fy etholaeth i lle y dywedodd un datblygwr, 'Os ydych yn mynd at eich Aelod Cynulliad, fe wnaf yn dam siŵr na fyddaf byth yn gwneud y gwaith sydd angen ei wneud ar eich stryd'.

Rhun ap Iorwerth, rydych yn gwneud pwynt clir iawn, oherwydd dyna'r union fath o iaith a ddefnyddir, gan fod y pŵer yn nwylo'r bobl hyn. Maent yn gwneud cyn lleied â phosibl—mae cwmni rheoli'r ystâd yn gwneud cyn lleied â phosibl o waith ar yr ystadau hyn. Maent yn dal preswylwyr yn wystlon, ac nid yw'r contractau sy'n rhaid i chi eu llofnodi i brynu eich tŷ yn werth y papur y cawsant eu hysgrifennu arnynt pan fyddwch eisiau i waith gael ei wneud. Cânt eu defnyddio fel rhywbeth i rwymo a rheoli preswylwyr a sicrhau eu bod yn parhau i dalu. Ac rwy'n credu bod angen i hynny newid hefyd. Felly, nid mater o ffyrdd heb eu mabwysiadu yn unig yw hyn. Mae hefyd yn ymwneud â'r ffordd y mae cwmnïau rheoli ystadau'n gweithio.

Felly, rwy'n credu—anaml iawn rwy'n gwylltio yn y Siambr hon, ond credaf fod hawl gennyf i wylltio am y ffordd y caiff preswylwyr eu trin yn fy etholaeth. Nid wyf yn falch, ond rwy'n falch ein bod wedi cael cyfle i ACau etholaethau a rhanbarthau eraill nodi bod hyn yn digwydd yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau hwy hefyd. Felly, credaf ei bod yn bryd inni fanteisio ar y cyfle hwn i gefnogi'r cynnig ac i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet wneud beth bynnag y mae ganddo bŵer i'w wneud, fel yr amlinellodd Mike Hedges, i roi camau ar waith yn erbyn y cwmnïau sy'n manteisio ar breswylwyr a'r prinder tai.

Rwy'n rhannu pob un o'r teimladau a'r safbwyntiau a fynegwyd yn y Siambr y prynhawn yma hyd yn hyn. Fel pob Aelod Cynulliad ac etholaeth, mae gennyf innau hefyd ystadau gyda ffyrdd heb eu mabwysiadu yn fy ardal fy hun, a'r amlycaf ohonynt yw ystâd Sandy Cove, y bydd y Dirprwy Lywydd yn gyfarwydd â hi. Mae'n ystâd o 250 byngalo a adeiladwyd yn y 1930au fel cartrefi gwyliau ar gyfer pobl gyfoethog o bob rhan o'r DU i ddod i fwynhau peth amser ar lan y môr. Ond yn anffodus, dros gyfnod o amser, daeth y cartrefi hyn yn breswylfeydd parhaol, ac mae'r cwmni a adeiladodd yr ystâd wedi mynd i'r wal ac wedi gadael gwaddol o ffyrdd ar eu holau sydd bellach mewn cyflwr gwael ofnadwy. Nid hwyaid a welwn yn y pyllau, ond gwylanod yn bennaf, ac yn anffodus, mae llawer o'r bobl sy'n byw ar yr ystâd honno—. Mae yna fater iechyd cyhoeddus yma, oherwydd mae llawer o'r bobl sy'n byw ar yr ystâd honno yn bobl sydd â phroblemau symudedd, pobl sy'n cael anhawster i gerdded, afiechydon cronig eraill, ac mae cyflwr y ffyrdd hyn, y diffyg palmentydd, diffyg draenio, diffyg goleuadau stryd hyd yn oed ar y ffyrdd hynny, yn peri pryder iddynt, mae'n wir, ond anhawster hefyd i fynd allan o gwbl. Mae llawer ohonynt yn byw mewn arwahanrwydd cymdeithasol. Maent yn teimlo'n anniogel oherwydd ei bod hi'n dywyll. Ac wrth gwrs mae'r ystâd hon hefyd, i ychwanegu at ei gofidiau, mewn ardal lle y ceir perygl o lifogydd, yn union y tu ôl i amddiffynfeydd y morglawdd ym Mae Cinmel. Mae wedi cael llifogydd ar sawl achlysur yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, mae mewn cyflwr eithaf truenus.

Nawr, i fod yn deg â'r awdurdodau lleol ac eraill, maent wedi ceisio gwneud yr hyn a allant i gefnogi'r trigolion hynny. Maent wedi ceisio edrych ar y gost o sicrhau bod y ffyrdd hynny'n cyrraedd safonau mabwysiadwy, a'r amcangyfrif diweddaraf yw y byddai oddeutu £3 miliwn, sy'n amlwg yn swm sylweddol o arian i 250 o berchnogion tai ddod o hyd iddo. Mewn gwirionedd, mae bron yn amhosibl iddynt godi'r math hwnnw o swm er mwyn gwella'r ffyrdd hynny i safonau mabwysiadwy.

Ac yn waeth na hynny, wrth gwrs, mae yna lawer o'r bobl sy'n berchen ar yr eiddo nad ydynt yn byw ynddynt mewn gwirionedd, cânt eu gosod ar rent, oherwydd bod gwerth yr eiddo wedi gostwng o ganlyniad i gyflwr y ffyrdd. Felly, yn amlwg, gallant fod yn ffynhonnell incwm broffidiol i rai landlordiaid prynu i osod diegwyddor posibl. Felly, mae hynny'n cymhlethu'r broblem ymhellach, oherwydd, cyhyd â bod eu rhent yn cael ei dalu, cyhyd â bod yr incwm yn dod i mewn, nid oes gan y landlordiaid prynu i osod hynny fawr o ddiddordeb mewn gwneud unrhyw fath o gyfraniad i sicrhau bod y ffyrdd yn cyrraedd y safon sy'n dderbyniol ar gyfer cerbydau modur hyd yn oed mewn rhai lleoedd. A dweud y gwir, mae'r sefyllfa'n annioddefol, ac mae angen inni wneud rhywbeth yn ei chylch.

Ychydig flynyddoedd yn ôl, yn 2011, gallaf gofio bod yn y Cynulliad hwn pan wnaeth Gweinidog yr Amgylchedd ar y pryd benderfyniad dewr iawn i ddefnyddio pwerau a oedd ganddi dan Ddeddf Dŵr 2003 i drosglwyddo carthffosydd preifat a draeniau ochrol i'r system ddŵr, sydd wrth gwrs yn gyfrifoldeb i Dŵr Cymru yma. Felly, cafodd y cyfan ei fabwysiadu yn y bôn, pa un a oeddent wedi'u mabwysiadu'n flaenorol neu beidio. Credaf fod angen dull tebyg o weithredu arnom a dweud y gwir, gyda phob un o'r ffyrdd heb eu mabwysiadu hyn, fel y gallwn ddatrys y broblem hon unwaith ac am byth. Yna, yn hollol—fel y dywedodd Mike ac eraill—mae angen inni newid y system gynllunio i'w gwneud yn ofynnol, os yw ystâd yn mynd i gael ei hadeiladu, rhaid cael ffordd fabwysiadwy sy'n hygyrch.

Un o'r pethau sy'n fy mlino'n fawr ar bron bob cais cynllunio a welaf y dyddiau hyn yw'r 'dreifiau preifat' fel y'u gelwir. Rydych wedi'u gweld—lle y ceir un ffordd gyswllt drwy'r ystâd, sydd wedi'i mabwysiadu, ac yna mae gennych dramwyfa breifat sy'n gwasanaethu fel mynediad i oddeutu 10 neu 15 eiddo gwahanol, ac wedi'i chreu o frics fel rheol oherwydd ei bod yn edrych yn ddeniadol, ond o fewn pedair neu bum mlynedd mae'n dechrau malu, a'r pantiau'n dechrau ymddangos, oherwydd nid yw wedi'i llunio i safon dderbyniol. Felly, rydym yn storio problemau ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n credu bod yr adolygiad cyfredol o'r system gynllunio sydd ar y gweill yng Nghymru yn rhoi cyfle inni ddatrys hyn unwaith ac am byth.

Un peth y buaswn yn ei hoffi—os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu sefydlu tasglu, sy'n syniad rwy'n ei groesawu'n fawr—yw bod y tasglu hwnnw'n trefnu, o ran blaenoriaethau, pa ardaloedd sydd angen sylw yn gyntaf, oherwydd gallaf ddweud wrthych yn awr fy mod yn tybio'n fawr iawn y byddai ystâd Sandy Cove yn fy etholaeth yn agos iawn at frig y rhestr honno, am y rhesymau rwyf wedi eu hamlinellu heddiw. Felly, rwy'n annog pobl i gefnogi'r cynnig.

Wrth godi i siarad i gefnogi'r cynnig hwn heddiw, byddaf yn canolbwyntio fy sylwadau ar brofiadau fy etholwyr—fy etholwyr sy'n byw nid yn unig ar ffyrdd heb eu mabwysiadu, ond fel y mae cynifer o fy nghyd-Aelodau yma wedi pwysleisio heddiw, ar ystadau sydd heb eu mabwysiadu. Rwyf am sôn am yr effaith a gaiff methiant datblygwyr i sicrhau bod yr ystadau hyn yn cyrraedd safonau mabwysiadwy ar fy etholwyr. Yn wir, nid wyf yn credu ei bod yn rhy ddramatig i siarad am y dioddefaint y mae hyn yn ei achosi.

Ar hyn o bryd rwy'n ymdrin â thair ystâd sylweddol o dai 'executive' fel y'u gelwir, pob un wedi'i hadeiladu gan yr un datblygwr. Mae'n un o'r 'pedwar datblygwr mawr' fel y'u gelwir yn y DU. Gwn fod ACau eraill wedi sôn am y problemau a achosir pan fo adeiladwyr tai yn mynd i'r wal, ond rwy'n sôn am gwmni yma sy'n parhau i fod yn un o bedwar adeiladwr tai mawr y DU. Felly, ymhell o fethu gallu datrys y materion hyn, maent yn rhy brysur yn mynd ymlaen i adeiladu mwy o dai mewn lleoliadau eraill, gwneud miliynau ar filiynau o bunnoedd, cyn cwblhau ystadau i safonau mabwysiadwy. Nid wyf yn mynd i enwi'r datblygwr yma heddiw, ond mae'n bosibl y bydd y sylwadau a wnaf yn nes ymlaen yn awgrymu pwy ydynt.

Fel y noda'r cynnig, mae un o'r problemau mwyaf dybryd yn ymwneud â ffyrdd ar yr ystadau tai hyn. Gan na fabwysiadwyd y ffyrdd, maent mewn cyflwr anniogel. Gall hyn achosi niwed i geir y trigolion, ac mae gennyf nifer o enghreifftiau o hynny yn fy llwyth achosion, ac anaf i drigolion hefyd. Unwaith eto, rwyf wedi ymwneud â nifer o achosion o hynny. Yn benodol, yn yr enghraifft hon, nid y ffordd yn unig y mae'r datblygwr heb drafferthu ei gorffen: mae trigolion yr un ystâd o dros 150 o dai wedi cael problemau gyda'u darpariaeth band eang; ni chafodd maes chwarae a addawyd mo'i adeiladu; ni wnaed gwaith tirlunio; ac ni orffennwyd y gwaith ar orsaf bwmpio. Mae hyn i gyd wedi cael effaith negyddol—effaith negyddol iawn—ar ddeiliaid tai. Ac yn yr achos hwn lle y cwblhawyd yr ystâd dai bedair blynedd yn ôl, mae wedi gwneud i'r trigolion deimlo'n siomedig iawn fod y cartrefi newydd sbon danlli a addawyd iddynt wedi eu dympio yn yr hyn sy'n fawr gwell na safle adeiladu o ran ei olwg. Mae rhai o'r deiliaid tai mor siomedig fel eu bod wedi dweud wrthyf eu bod am symud, ond mae cyflwr gwael yr ystâd yn golygu na allant wneud hynny am fod gwerth eu cartrefi wedi gostwng.

Rwy'n ymdrin â dwy ystâd arall, a godwyd gan yr un datblygwr tai mawr. Yma, mae trigolion yn wynebu problemau tebyg. Mewn un achos, nid yw'r gwaith sydd ei angen i sicrhau bod yr ystâd mewn cyflwr mabwysiadwy wedi'i gwblhau 17 mlynedd ar ôl adeiladu'r tai. Hoffwn ailbwysleisio'r pwynt hwnnw—17 mlynedd, gan un o brif adeiladwyr tai y DU. Nid yw hynny'n dderbyniol o gwbl.

Nawr, rwyf wedi siarad â'r adeiladwr tai. Rwyf wedi cyfarfod â'u prif swyddogion a derbyn ymateb cynnes a chymodlon. Ond o ran gweithredu, nid oes dim wedi newid. Ni wnaed unrhyw gynnydd. Mae ymholiadau, apeliadau a chwynion fy mhreswylwyr wedi disgyn ar glustiau byddar. A'r hyn sy'n gwneud y materion hyn yn anos byth i'w stumogi yw bod y datblygwr eisoes yn edrych ar safle newydd yn fy etholaeth. Oes, mae angen cartrefi arnom, ond nid oes unrhyw ddyletswydd ar adeiladwyr tai ar raddfa fawr i sicrhau bod gwaith wedi'i gwblhau cyn iddynt symud ymlaen, ac rwy'n credu bod hynny'n gwbl anghywir.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn rydych newydd ei ddweud, ac rydych yn gosod problem ffyrdd heb eu mabwysiadu o fewn problem ehangach: fod gennym nifer cynyddol o ystadau bellach yn cael eu rhedeg gan gwmnïau rheoli gyda'r gwasanaethau'n cael eu darparu. Credaf eich bod yn hollol gywir: mae datblygwyr yn symud ymlaen at y safle nesaf heb orffen yr hyn sydd ganddynt eisoes yn briodol, a dylem ddefnyddio deddfwriaeth i fynd i'r afael â hynny.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod. Os cymerwch ysgol, er enghraifft, pe bai ysgol yn perfformio'n wael ac yn methu sicrhau canlyniadau i'w disgyblion, yna byddai camau'n cael eu rhoi ar waith i sicrhau bod ei safonau'n codi. Ond yn y sector preifat, nid oes gennym bwerau o'r fath ar hyn o bryd, ond mae gennym y gallu drwy'r adolygiad cynllunio i edrych ar hyn, ac mae'n gwbl hanfodol yn fy marn i ein bod yn gwneud hynny.

Gwn fod y datblygwr dan sylw hefyd wedi talu bondiau gwerth miliynau lawer i'r awdurdod lleol, ond yn ôl pob golwg nid yw hynny wedi cael unrhyw effaith chwaith. Ac mewn llawer o achosion, mae'r symiau sydd eu hangen i sicrhau bod yr ystadau hyn yn cyrraedd y safonau mabwysiadwy yn gymharol ddibwys. Er enghraifft, yn achos yr ystâd a fu heb ei mabwysiadu ers 17 mlynedd, dywedodd y datblygwr tai yno wrthyf eu hunain na fyddai'r un eitem o waith sy'n dal heb ei wneud ond yn costio ychydig filoedd o bunnoedd i'w chwblhau, ac eto nid oes dim wedi digwydd.

Ar yr un pryd â fy nghyfarfod gyda'r datblygwr hwnnw, yn lobïo ar ran fy etholwyr, cyhoeddodd y cwmni becyn bonws o dros £500 miliwn i'w prif swyddogion. Efallai y bydd hyn yn rhoi awgrym pwy yw'r datblygwr. Yn ogystal, roedd y pecyn yn cynnwys dros £100 miliwn o daliadau bonws personol ar gyfer eu prif weithredwr—i un dyn sy'n llywyddu dros gwmni lle y dywedasant wrthyf eu hunain fod ganddynt dros 40 o ystadau heb eu mabwysiadu yng Nghymru. Nid yw'n syndod fod hyn yn gadael blas cas yng nghegau fy etholwyr.

Rwy'n falch iawn o gefnogi'r cynnig hwn heddiw, a hoffwn adleisio galwad Mike Hedges am i'r adolygiad cynllunio presennol yng Nghymru roi sylw i'r mater hwn. Ni allaf ond gobeithio y bydd yn helpu i gyfrannu at ateb i fy etholwyr.

Yn gyntaf, hoffwn groesawu'r ddadl hon, oherwydd yn dilyn y ddadl ar lesddaliad, mae'n dangos pwysigrwydd y mathau hyn o ddadleuon sy'n nodi materion sy'n ennyn cefnogaeth drawsbleidiol lawn, ac sy'n ymwneud â phwerau sydd gennym lle y gallwn ddefnyddio'r pwerau hynny i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl. Roedd lesddaliad yn un, dyma'r llall.

Hoffwn ddiolch hefyd i David Melding am fy atgoffa am Ddeddf Cyfraith Eiddo 1925. [Chwerthin.] Nid oedd modd cyfyngu'r darn gwych hwnnw o ddeddfwriaeth ddiwygio i lai na 1,000 o dudalennau ac fe gynhaliodd fwy o silffoedd llyfrau nag y deuthum ar eu traws erioed. Hefyd diolch i Darren Millar, mewn gwirionedd, am ei ddisgrifiad o anghyfiawnderau'r system gyfalafol. [Chwerthin.] Ond yn arbennig diolch i Dai Lloyd am ei esboniad Shakespearaidd bron o'r anghyfiawnder sy'n bodoli.

Ceir nifer o bwyntiau syml yr hoffwn eu hychwanegu. Yn gyntaf, caniatâd cynllunio. Pa un a ydynt yn ystadau sy'n cael eu cynnal a'u cadw neu beth bynnag, gwyddom ei bod yn amlwg fod angen mwy na dim ond rhoi caniatâd cynllunio. Yn union fel na ddylem ganiatáu i ganiatâd cynllunio gael ei roi i eiddo newydd â lesddaliad, mae'r un peth yn union yn berthnasol yma hefyd.

Yn ail, o ran ffyrdd anorffenedig a chyfrifoldebau ac ati ar gyfer eiddo newydd, pam na allwn gael peth syml fel tystysgrif Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai? Mae gennych hynny—rhywbeth sy'n rhoi gwarant os yw datblygwr eiddo yn mynd i'r wal, gwarant o ran cywiro'r adeiledd. Pam na allech gael rhywbeth yn union fel hynny sy'n rhoi estyniad o'r fath—? Oherwydd craidd hyn yw diffyg gwarantau a blaendaliadau, fel bod modd, os yw'r datblygwr yn diflannu neu os nad yw'n ei gyflawni, i'r sawl sy'n prynu tŷ ddweud, 'Wel, dyna'r arian, dyna'r adnodd neu'r warant sy'n galluogi i hyn gael ei wneud.' Mae'n ymddangos i mi mai dyna'r dyfodol.

Y pwynt a wnaed o ran y cwmnïau eu hunain, oherwydd yr hyn y byddant hwy yn ei ddweud, wrth gwrs, yw 'A, ie, ond mae'r rhain i gyd yn bethau sy'n ychwanegu at y gost ac ati.' Mae'r datblygwyr eiddo hyn yn gweithio ar elw o 25 y cant fan lleiaf. Dyma'r peth. Dyma ymelwa o'r math gwaethaf, ac mae'r ffaith bod gennych un o gyfarwyddwyr un o'r cwmnïau hyn gyda llawer o eiddo yng Nghymru, a rhai ohonynt yn cael bonws o £150 miliwn—. Hynny yw, mae allan o reolaeth ac mae'n gwbl warthus. Mae'n sgandal gyhoeddus.

Ymyriad byr iawn—diolch yn fawr iawn. Yn achos Llys Tegeirian yn Llangristiolus ar Ynys Môn, y soniais amdano yn gynharach, mae deiliaid eiddo gwahanol wedi ymuno â gwahanol gynlluniau yswiriant rhag colledion posibl neu ddiffygdalu ar ran y datblygwr yn nes ymlaen. A fyddai'r hyn rydych chi'n ei gynnig, cynllun unffurf, yn ateb i'r broblem lle mae deiliaid tai gwahanol, oherwydd y gwahanol gyngor cyfreithiol y maent yn ei gael, yn talu symiau gwahanol i geisio datrys y broblem?

Yn bendant. Hynny yw, camodd y Llywodraeth i mewn i orfodi yswirwyr, er enghraifft, i ymdrin â cherbydau heb yswiriant, ceir, gyda Swyddfa'r Yswirwyr Moduron. Mae'r Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai yn gynnyrch tebyg i hynny hefyd, a pham na ddylid ehangu hwnnw yn yr un ffordd yn union? Ymddengys i mi ei fod ateb cymharol syml. Soniasom am broffidioldeb y cwmnïau adeiladu tai. Dyma'r un cwmnïau a ddywedodd nad oedd yn ymarferol i osod systemau chwistrellu yn ein tai i atal y tai rhag cael eu llosgi ac na fyddent yn adeiladu tai sy'n gwerthu. Yn hwyr neu'n hwyrach, mae'n rhaid eu galw i gyfrif.

Felly, craidd hyn yw—rwy'n cytuno'n bendant—mae'n faes lle mae deddfwriaeth yn gyfiawn, mae angen strategaeth arnom, a dyma faes lle y gallwn wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl yng Nghymru.

Cytunaf â'r pryder a fynegwyd gan y cynnig nad yw rhai datblygwyr wedi bod yn adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy, gan adael y costau o sicrhau bod y ffordd yn cyrraedd y safon yn gadarn ar garreg drws y sawl sy'n prynu'r tŷ neu fel arall, yn gorfodi perchnogion tai i dalu costau cynnal a chadw parhaus. Rwy'n falch iawn felly o allu siarad o blaid y cynnig. Mae eraill, gan gynnwys Dai yn enwedig, wedi ymdrin yn helaeth â ffyrdd heb eu mabwysiadu, felly rwyf am siarad am ystadau a adeiladir o'r newydd. Maddeuwch i mi os wyf yn ailadrodd yr hyn a ddywedwyd eisoes, oherwydd rwy'n cytuno â phawb ohonoch, fwy neu lai.

I'r rhan fwyaf o brynwyr tai, os nad y cyfan, proses o brynu tŷ yw hi—proses o brynu tŷ neu gartref, nid prynu darn o ffordd neu geisio datrys sut i'w chynnal. Er ei bod yn wir y bydd cynghorwyr proffesiynol yn cynghori eu cleientiaid sy'n prynu cartrefi am oblygiadau ffyrdd heb eu mabwysiadu, nid yw'r prynwr mewn sefyllfa i asesu faint y bydd yn ei gostio iddynt ac i allu asesu'n briodol beth fydd y risg sy'n deillio o ffyrdd heb eu mabwysiadu. At hynny, erbyn yr adeg y bydd y prynwr yn cael y sgwrs honno gyda'u cynghorydd, ar ba ffurf bynnag y bydd y sgwrs honno'n digwydd, bydd y prynwr wedi gwneud buddsoddiad ariannol ac emosiynol, a buddsoddiad o ran amser, yn prynu'r cartref. Mae'n anodd iawn troi cefn ar yr eiddo hwnnw, ac mae'n amhosibl gwneud hynny os mai dyna'r unig gartref y gallwch ei fforddio.

Ond rwy'n anghytuno bod y broblem yn deillio'n llwyr o wendid yn y broses o brynu tŷ. Does bosibl nad problem a achosir yn bennaf gan wendid yn y broses ganiatâd cynllunio yw hon, problem sydd wedi'i hamlygu gan bawb a siaradodd heddiw fwy neu lai. Mae'n ymddangos i mi mai'r adeg i fynd i'r afael â mabwysiadu ffyrdd datblygiad yw ar adeg rhoi'r caniatâd cynllunio gan yr awdurdod lleol. Yn fy marn i, os yw datblygwr am adeiladu ystâd o dai a chymryd yr elw sy'n deillio o hynny, dylai'r un datblygwr sicrhau bod y ffyrdd ar y datblygiad o safon ddigon da i'w mabwysiadu gan yr awdurdod lleol. Ni ddylid disgwyl i drigolion lleol ysgwyddo'r cyfrifoldeb o ddatblygu'r broses honno ac uwchraddio'r ffordd, gan obeithio y bydd y cyngor yn mabwysiadu'r ffordd.

Y cwestiwn mawr i mi, ac mae rhan ohono wedi'i ateb heddiw, yw pam nad yw adrannau cynllunio mewn awdurdodau lleol eisoes wedi pennu bod angen adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy—mae wedi'i ateb, rwy'n gwybod—a pham nad yw adrannau priffyrdd yr un awdurdodau lleol wedi bod yn mynd i'r afael â hyn ers blynyddoedd. Ond mae hyn wedi bod yn digwydd ers achau. Datganolwyd cynllunio beth amser yn ôl, felly y cwestiwn rhesymegol yma yw: pam nad yw Llywodraeth Cymru eisoes wedi rhoi sylw i hyn? Mae wedi bod yn digwydd ers blynyddoedd.

Felly, mae'r syniad o dasglu yn un rhagorol, rwy'n credu. Nid yw'r mater yn syml, ac mae angen ystyried yr opsiynau'n briodol, gan gynnwys diwygio neu greu deddfwriaeth gynllunio briodol. Felly, rwy'n cefnogi'r cynnig hwn. Diolch.

Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Aelodau ar draws y Siambr am eu cyfraniadau a'r cyfle i ymateb i'r ddadl ddiddorol a llawn gwybodaeth hon heb unrhyw anghytuno â'r safbwynt canolog fod angen datrys problem yng Nghymru. Nawr, yn gyntaf, wrth gwrs, mae angen i mi fod yn gwbl glir mai ni fel Llywodraeth sy'n gyfrifol am y traffyrdd a'r cefnffyrdd yng Nghymru. Nid oes gennym awdurdodaeth dros ffyrdd lleol neu ffyrdd heb eu mabwysiadu. Ond rwy'n cydymdeimlo'n fawr iawn â'r bobl sydd mewn sefyllfa o fod wedi prynu cartref newydd, ac yna'n dod i ddeall bod y ffordd y tu allan mewn cyflwr heb ei fabwysiadu, a chredaf y gallwn i gyd gytuno bod hyn yn annerbyniol.

Rwyf innau'n byw ar ystâd yr eir iddi ar ffordd heb ei mabwysiadu, ac rydym wedi sefydlu cwmni rheoli fel trigolion, fel cymdogion. Ond am y rhesymau a amlinellodd Dai Lloyd, ychydig o bobl sy'n gallu fforddio hyn, neu nid yw'n ateb addas. Prysuraf i ychwanegu nad oes neb o fy nghwmni rheoli wedi dweud wrthyf am wneud rhywbeth â fy mywyd am mai cwmni dan reolaeth y preswylwyr ydyw. Rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy syfrdanu'n llwyr gan rai o'r straeon a glywais heddiw am y ffordd y mae etholwyr Aelodau yn y Siambr hon wedi cael eu trin.

Ddirprwy Lywydd, mae gennyf nodiadau helaeth y dylwn fod yn darllen drwyddynt efallai ynglŷn â hawliau perchnogion tai a thenantiaid, ond a dweud y gwir, credaf ei bod hi'n werth mynd at wraidd y mater, oherwydd mae'r broblem sy'n gysylltiedig â ffyrdd heb eu mabwysiadu yn fater lleol a chenedlaethol. Yn fy marn i, mae felly'n cyfiawnhau ymagwedd genedlaethol er mwyn sicrhau dull gweithredu cyson ar draws yr holl awdurdodau. Mae dod o hyd i ateb yn galw am fewnbwn gan nifer o chwaraewyr allweddol, gan gynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i Lywodraeth Cymru, awdurdodau priffyrdd a chynllunio lleol, parciau cenedlaethol, y proffesiwn cyfreithiol, datblygwyr, Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai a chwmnïau morgeisi.

Mae angen ystyried dau faes: mater uniongyrchol dod â ffyrdd heb eu mabwysiadu presennol i safonau mabwysiadwy, ac yna mae angen datblygu ffordd sy'n osgoi gweld y problemau presennol yn cael eu hailadrodd mewn datblygiadau yn y dyfodol. Rwy'n derbyn bod gan Lywodraeth Cymru rôl bwysig yn y broses o gychwyn y newid hwn, ac felly rwy'n falch iawn o allu hysbysu'r Aelodau heddiw fy mod wedi gofyn i fy swyddogion gael trafodaethau â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar ddatblygu tasglu i ddatrys y broblem hon ar draws ein gwlad. Gan weithio gyda phartneriaid allweddol, byddwn yn adolygu'r sefyllfa bresennol ac yn cyflwyno argymhellion ar sut y gallwn fynd i'r afael â'r problemau i brynwyr a amlinellwyd gan yr Aelodau ar draws y Siambr heddiw, a'u hosgoi yn y dyfodol. Fel y dywedais yn flaenorol mewn perthynas â seilwaith arall yng Nghymru, er nad Llywodraeth Cymru yw achos y broblem, yn sicr gallwn gynnig gwellhad.

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl, os gwelwch yn dda?

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn y ddadl hon, credaf ein bod wedi gweld Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar ei orau, a dweud y gwir. Mae hwn yn fater o bwysigrwydd cenedlaethol, ac mae'n galw am ddull cenedlaethol o weithredu, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet newydd ei amlinellu, ac rwy'n fodlon iawn ar ei ymateb yn cytuno â'r egwyddor ganolog o dasglu i ddwyn ynghyd pawb sydd â diddordeb a gwybodaeth, a dyletswydd, yn wir, i ddatrys y mater hwn.

Am gyfnod rhy hir, mae'r mater hwn wedi'i anwybyddu. Mae fy llwyth achosion dros 20, 25 mlynedd o fod yn gynrychiolydd etholedig wedi cyrraedd y cannoedd, bellach, ar y mater penodol hwn. Nid oeddwn yn sylweddoli bod llwyth achosion pawb arall hefyd wedi cyrraedd y cannoedd hefyd. Nid wyf wedi cael hwyaid eto, ond mater o amser ydyw. Ond mae'n creu llawer iawn o emosiwn ac angerdd yn ogystal, oherwydd rwyf wedi bod mewn cymaint o gyfarfodydd dros y blynyddoedd lle mae pobl wedi dweud, 'Wel, mae'n ddrwg gennyf, nid oes dim y gellir ei wneud,' wyddoch chi. Ac rydych yn aelod etholedig ac eisiau helpu pobl, ac mae problem yno, a phobl yn dweud, 'A, wel, nid yw'n fater cynllunio' ac yn y blaen. Wel, mae angen i bethau newid. Mae angen i bethau newid. Rwy'n hapus iawn gyda'r ddadl hon y prynhawn yma. Rydym wedi dod at ein gilydd. Rydym wedi penderfynu fod yna broblem enfawr yma. Mae llawer o emosiwn wedi bod. Mae ein hetholwyr yn cael eu cam-drin. Nid oes term cryfach. Mae yna broblem sydd angen ei datrys. Hynny yw, roeddwn yn siarad â rhywun a ddywedodd, 'Dai, ffyrdd heb eu mabwysiadu—nid yw hynny'n ysgytwol'. Wel, rwyf fi newydd ddarganfod pa mor ysgytwol ydyw, a dweud y gwir, oherwydd, os ydych yn berchennog tŷ â ffryntiad ar ffordd heb ei mabwysiadu, mae'n broblem enfawr. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn—. Mike.

Y cyfan roeddwn am ei ddweud, wrth gwrs, yw bod nifer o'r bobl sy'n byw ar ffyrdd heb eu mabwysiadu heb wybod bod y ffyrdd hynny heb eu mabwysiadu hyd nes bod ganddynt broblem.

Yn hollol. Yn hollol. Diolch yn fawr iawn wir, Mike, a chi oedd y siaradwr cyntaf yn ogystal, felly diolch yn fawr iawn. Yn wir, un o'r elfennau sydd angen i'r tasglu edrych arnynt yw newid yn y caniatâd cynllunio, newid mewn cyfraith cynllunio. Credaf ein bod wedi clywed llawer o sylwadau am hynny. Aeth David Melding, yn ei ffordd fendigedig ei hun, â ni'n ôl, yn amlwg, ymhellach nag yr hoffai rhai ohonom ei gofio, neu y gallwn ei gofio hyd yn oed, i 1925. Ond roedd y 92km o ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghaerdydd yn ystadegyn diddorol, gan mai hwnnw yw'r ystadegyn mwyaf diweddar a gefais y prynhawn yma, mewn gwirionedd. Lynne Neagle, diolch yn fawr iawn am yr hwyaden—bydd hynny'n aros yn y cof—a'ch llif cyson o gwynion yn ogystal. Gan mai dyna ydyw, llif cyson o gwynion y teimlwch na allwch eu datrys, ond mae'r cwynion yn dal i ddod.

Siân Gwenllian: stad newydd, stad Caeau Gleision. Wel, nid yw hi'n newydd—40 mlynedd dywedais di—efo nifer o ffyrdd yn y fanna sydd heb eu mabwysiadu hefyd. Dim hwyaid yn y fanna.

David Rowlands, diolch yn fawr iawn am eich cyfraniad—a Nick Ramsay—yn pwysleisio'r materion iechyd a diogelwch go iawn a'r angen i newid y gyfraith gynllunio. A chyflwyniad pwerus iawn, unwaith eto, gan Hefin David yma, am y nifer enfawr o ffyrdd heb eu mabwysiadu a'r gamdriniaeth a ddioddefwyd gan etholwyr, a'r un pwynt a wnaeth Rhun yn ogystal. Felly, mae'n amlwg—. Mae'n effeithio ar Gymru gyfan, y ffordd y caiff pobl eu trin, gyda phroblem onest iawn sy'n gofyn am ei datrys.

Diolch unwaith eto i Darren Millar, a amlinellodd yr un materion eto, ym Mae Cinmel, gyda chyflwr gwael y ffyrdd, i bobl eiddil ac oedrannus—gwylanod y tro hwn, nid hwyaid—ond yn amlwg y costau enfawr anfforddiadwy i fabwysiadu, a'r angen am atebion arloesol.  

Diolch yn fawr, Vikki. Diolch yn fawr iawn wir, Vikki. A hefyd y pwynt ei fod yn fater o ystadau sydd heb eu mabwysiadu lawn cymaint â ffyrdd heb eu mabwysiadu, a bod adeiladwyr tai—. Nid yn unig adeiladwyr tai sydd wedi mynd i'r wal; mae'n ymwneud ag adeiladwyr tai sydd ymhell iawn o fynd i'r wal yn elwa ar y profiad hwn. A gwnaeth Mick bwyntiau tebyg yn ogystal, o ran ei gysylltu â mater lesddaliad hefyd a'r newid mewn cynllunio. A bod sefyllfa yswiriant cenedlaethol yn rhywbeth, unwaith eto, y gallai tasglu cenedlaethol ei ddwyn ynghyd. A diolch hefyd, Michelle Brown, am wneud y pwynt hwnnw ynghylch caniatâd cynllunio hefyd, yn enwedig ar ystadau a adeiladir o'r newydd.

Ac fel y dechreuais, gan ailadrodd diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ymateb yn gadarnhaol i'r hyn sydd wedi bod yn ddadl bwerus iawn gyda chefnogaeth lawn ar bob ochr—oes, mae llawer o emosiwn ac angerdd a phethau wedi bod, ond mae'n dangos bod y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn gorff cenedlaethol go iawn pan allwn ddod at ein gilydd gyda'n heriau lleol a mynnu ateb cenedlaethol. Felly, cefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr iawn i chi.

Diolch. Y cwestiwn yw—y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar unigrwydd ac unigedd. Galwaf ar Dai Lloyd i wneud y cynnig. Dai.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, ac rydw i'n falch iawn o gael agor y ddadl yma heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar unigrwydd ac unigedd. Fel rydym ni i gyd yn gwybod, gall unigrwydd ac unigedd effeithio ar unrhyw un ar unrhyw adeg yn ystod eu hoes. Mae tystiolaeth i awgrymu y gall unigrwydd ac unigedd effeithio’n sylweddol ar ein hiechyd corfforol a'n hiechyd meddyliol, a gall achosi iselder, problemau cysgu, straen, a hyd yn oed broblemau gyda'r galon. Rwy'n siŵr ein bod ni oll wedi clywed yr ystadegyn hwn: gall profi unigrwydd ac unigedd fod mor niweidiol i chi ag ysmygu 15 sigarét y dydd. Felly, drwy leihau’r nifer sy'n wynebu’r problemau hyn, dylai’r galw am wasanaethau iechyd a chymdeithasol hefyd leihau.

Cytunodd y pwyllgor mai un o'n blaenoriaethau cyntaf fyddai ystyried faint sy’n dioddef oherwydd unigrwydd, y rhesymau dros eu hunigrwydd, a’i effaith. Er ein bod yn ymwybodol iawn bod unigrwydd ac unigedd yn effeithio ar lawer o grwpiau eraill, mae'r ymchwiliad hwn wedi canolbwyntio'n bennaf ar bobl hŷn. Mae gan Gymru ganran uwch o bobl hŷn yn ei phoblogaeth nag unrhyw ran arall o'r DU. Rydym ni wedi clywed bod 18 y cant o bobl y DU yn teimlo'n unig 'drwy'r amser' neu 'yn aml', sy'n cyfateb i ryw 458,000 o bobl yma yng Nghymru. Mae'r ffigur hwn yn peri cryn bryder oherwydd, yn ôl yr hyn a glywsom, mae llawer o bobl hŷn yn amharod i gyfaddef eu bod yn teimlo’n unig. Gall y ffigur, felly, fod yn sylweddol uwch mewn gwirionedd.

Rhwng mis Ionawr a mis Mawrth y llynedd, gwnaethom gynnal ymgynghoriad cyhoeddus. Cafwyd 39 o ymatebion ysgrifenedig, a'r rheini gan ystod o sefydliadau gofal iechyd, grwpiau proffesiynol a sefydliadau o'r trydydd sector. Clywsom dystiolaeth lafar gan nifer o dystion, ac fe gymerais i ran yn lansio'r ymchwiliad mewn darllediad ar Facebook Live—gweplyfr byw—gan annog y gwylwyr i rannu eu barn ynghylch pa mor gyffredin y maent yn ystyried y mae unigrwydd ac unigedd, a'r hyn a all sbarduno hynny. 

Bu aelodau'r pwyllgor hefyd yn rhan o sesiynau grŵp ffocws yng Nghasnewydd, fel rhan o'r rhaglen Senedd@Casnewydd ar y pryd. Gwnaethom gwrdd â phobl sy'n profi unigrwydd ac unigedd a phobl sy'n rhan o fentrau i'w cefnogi, ac roedd yn braf iawn gennym allu dychwelyd i gaffi Horton's yn Nghasnewydd ym mis Rhagfyr i lansio ein hadroddiad a chlywed gan yr un grŵp o bobl beth oeddent yn ei feddwl o'n canfyddiadau ni. Felly, hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad.

Troi at gasgliadau ac argymhellion y pwyllgor: rydym ni wedi gwneud chwech argymhelliad i Lywodraeth Cymru, a gobeithiwn y byddant yn cyfrannu at gyflawni'r atebion sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r mater pwysig hwn. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb cadarnhaol i waith y pwyllgor.

Mae ein hargymhelliad cyntaf yn ymwneud ag ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatblygu dull traws-lywodraethol  cenedlaethol o fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd. Rydym ni'n croesawu'r ymrwymiad hwn, fodd bynnag, mae’r ffaith na chaiff hyn ei gyflawni tan 2019 yn destun pryder. Erbyn hynny, bydd unigrwydd ac unigedd wedi effeithio ar gymaint mwy o'n dinasyddion hŷn.

Ni ellir rhoi digon o bwysigrwydd i'r mater o fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd, yn enwedig o ystyried yr effaith ar wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. O ystyried y boblogaeth gynyddol yng Nghymru sy'n heneiddio, mae angen gweithredu nawr i atal y sefyllfa rhag gwaethygu. Rydym ni'n pryderu am y grŵp o bobl dros 80 mlwydd oed yn enwedig.

Fel y soniais, mae gan Gymru gyfran fwy o bobl yn yr ystod oedran hwn nag unrhyw ran arall o'r DU. Mae'n bosibl y bydd pobl yn y grŵp hwn yn wynebu mwy o risg o fod yn unig neu wedi'u hynysu yn gymdeithasol o ganlyniad i'w hanghenion iechyd cynyddol gymhleth a'r ffaith na allent ond symud rhywfaint. Gall hynny, yn ei dro, effeithio ar eu gallu i ymgysylltu ag ystod eang o weithgareddau cymdeithasol.

Rydym wedi argymell, felly, y dylai Llywodraeth Cymru ailystyried yr amserlen ar gyfer datblygu strategaeth, gyda’r bwriad o’i chyhoeddi cyn 2019, ac mae'r Gweinidog wedi derbyn hyn yn rhannol. Rydym yn cydnabod graddfa a mawredd yr her sydd o'n blaenau wrth inni fynd i'r afael â'r mater hwn, ac rydym yn croesawu ymrwymiad y Gweinidog i barhau i adolygu'r amserlen hon a chymryd camau, lle bo'n bosibl, yn gynharach na 2019. 

Soniodd nifer o'r ymatebwyr i'n hymchwiliad am y ffyrdd y mae unigrwydd ac unigedd yn effeithio ar y defnydd a wneir o wasanaethau cyhoeddus. Er enghraifft, clywsom fod pobl sy'n profi unigrwydd ac unigedd yn fwy tebygol o ymweld â'u meddyg teulu, cymryd cyfraddau uwch o feddyginiaeth, bod risg mwy iddynt ddisgyn, eu bod yn fwy tebygol o fynd i ofal preswyl, a gwneud mwy o ddefnydd o'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys. 

Mae nifer o'r gwasanaethau hyn eisoes i'w cael; mae angen canolbwyntio ar godi ymwybyddiaeth a hwyluso mynediad. Clywsom fod ymyrraeth gynnar, lefel isel, yn arbennig o fudd i bobl sy'n profi unigrwydd ac unigedd. Yn eironig, mae'r cyfyngiadau ariannol ar gyllid y sector cyhoeddus yn golygu mai'r gwasanaethau hyn sy'n fwyaf tebygol o gael eu torri. Roedd awgrym hefyd y gallai ymyriadau o'r fath arwain at arbedion i'r pwrs cyhoeddus yn y tymor hir. Fodd bynnag, nid oes tystiolaeth gadarn ar hyn o bryd i gefnogi'r honiad yma. Rydym wedi argymell, felly, bod Llywodraeth Cymru yn ymgymryd â, neu’n comisiynu, gwaith i asesu effaith unigrwydd ac unigedd ar iechyd a llesiant, ac a yw pobl sy’n profi’r problemau hyn yn gwneud defnydd cynyddol o wasanaethau cyhoeddus. Dyna argymhelliad 3.

Fel y noda'r Gweinidog yn ei ymateb i'r argymhelliad hwn, mae atal cynnydd yn anghenion pobl hyd at bwynt lle eu bod yn gronig ac yn dioddef dros y tymor hir yn greiddiol i leihau pwysau y gellid ei osgoi ar y gwasanaethau cyhoeddus. Rwy'n ddiolchgar iddo am dderbyn yr argymhelliad hwn ac am ymrwymo i ategu'r dystiolaeth a ddarparwyd i'r pwyllgor drwy gomisiynu ymchwil annibynnol wedi'i thargedu i'r defnydd a wneir o wasanaethau cyhoeddus gan bobl sy'n profi unigrwydd ac unigedd a'r costau sy'n gysylltiedig â hyn.

Mae argymhelliad 4 yn ymwneud â chyllid ar gyfer y sector gwirfoddol. Mae rôl hanfodol grwpiau gwirfoddol wrth ddarparu ystod eang o weithgareddau a chymorth i helpu i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn cael ei chydnabod yn eang, ac roeddem wedi ein plesio â llawer o'r gwaith y clywsom amdano. Mae gan gyrff gwirfoddol le unigryw i ymateb i anghenion cymunedau lleol ac i elwa ar adnoddau lleol, megis staff gwirfoddol. Fodd bynnag, mae natur byrdymor y trefniadau cyllido a'r cymhlethdod o ran cael cyllid grant yn gallu bod yn her i sefydliadau llai o faint. Yn rhy aml, mae prosiectau llwyddiannus yn cael eu gorfodi i ddod i ben pan nad oes cyllid ar ôl. Rydym yn credu, felly, bod angen i gyllid gynnig gwell cysondeb a sefydlogrwydd i wasanaethau'r sector gwirfoddol—am o leiaf dair blynedd—os ydynt am gael effaith hirhoedlog mewn cymunedau lleol.

Mae'n siom nad yw'r Gweinidog ond yn derbyn yr argymhelliad hwn yn rhannol, gan y clywsom gan y sawl sy'n darparu'r gwasanaethau hanfodol hyn sut y gall trefniadau cyllido graddfa fach a byrdymor effeithio ar gymhelliant staff, a chlywsom sut y mae angen chwilio'n rheolaidd am ffynonellau cyllid newydd. Fodd bynnag, rwy'n croesawu'r ffaith iddo roi sicrwydd y bydd y gwaith o ddatblygu dull i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn cynnwys gwaith pellach efo'r sector gwirfoddol a llywodraeth leol i bennu beth yn fwy y gellid ei wneud i sicrhau sefydlogrwydd ariannol i wasanaethau allweddol.

Cawsom ein plesio efo'r dystiolaeth a glywsom ynghylch cyswllt rhwng cenedlaethau, a all fod yn fwy buddiol na chyswllt efo'r un grŵp oedran, weithiau. Rydym yn gwybod bod enghreifftiau o arfer da yn digwydd ar draws Cymru, ac rydym yn credu bod angen gwerthuso buddion y fath gynlluniau gyda golwg ar eu cyflwyno'n ehangach. Rydym wedi argymell, felly, bod Llywodraeth Cymru yn ymgymryd â gwerthusiad i asesu effaith cyswllt rhwng cenedlaethau ar bobl sy’n profi unigrwydd ac unigedd. Dyna argymhelliad 5. Os yw’r gwerthusiad yn amlygu manteision cyswllt o’r fath, dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod arfer gorau yn y maes hwn yn cael ei gyflwyno ledled Cymru.

I gloi, hoffwn drafod y mater o stigma, sydd yn argymhelliad 6. Un o'r prif faterion a godwyd efo ni oedd stigma. Mae pobl yn amharod i gyfaddef eu bod yn unig, felly mae'n bosib bod y broblem yn llawer gwaeth na'r hyn a ragdybir ar hyn o bryd. Mae hyn yn arbennig o wir ymysg dynion, sydd efo risg llawer uwch o gyflawni hunanladdiad. Clywsom hefyd am gylch unigrwydd. Mae pobl efo gormod o gywilydd i gyfaddef bod arnynt angen help, yn fwy cyffredinol, ac felly maent yn ynysu eu hunain rhag y gymdeithas. Po fwyaf ynysig y bydd pobl, y mwyaf unig y maent yn debygol o fod, a'r lleiaf tebygol y maent o geisio help, sydd ar gael pan fo ei angen.

Rydym oll yn ymwybodol iawn o'r gwaith da gan Amser i Newid Cymru o ran ei gwneud yn haws siarad am iechyd meddwl. Mae ein hargymhelliad, felly, yn galw am ymgyrch tebyg i newid agwedd y cyhoedd tuag at unigrwydd ac unigedd. Fel y mae'r Gweinidog yn gywir i'w nodi, er bod unigrwydd ac unigedd wedi cael sylw cynyddol yn genedlaethol oherwydd gwaith grwpiau megis yr Ymgyrch i Ddileu Unigrwydd, Age UK a'r Groes Goch Brydeinig, mae dal angen rhagor o waith i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd. Croesawaf ei ymateb cadarnhaol i'r argymhelliad hwn, ac edrychaf ymlaen at weld ymgyrch ymwybyddiaeth cenedlaethol yn cael ei datblygu. Edrychaf ymlaen at y ddadl. Diolch yn fawr.

Diolch. Mae gennyf nifer o siaradwyr ar gyfer y ddadl hon. Gyda'r ddadl ddiwethaf, ni chymerodd llawer ohonoch y pum munud llawn, ac fe ganiataodd hynny i fwy o'ch cyd-Aelodau ddod i mewn. Felly, efallai y gallaf ofyn i chi feddwl am hynny ac fe geisiwn gael pawb i mewn. Lynne Neagle.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i gyfrannu at y ddadl. Gallai unigrwydd ac unigedd fod wedi cael eu gweld fel pynciau ymylol ychydig flynyddoedd yn ôl, ac rwy'n falch o fod wedi rhoi blaenoriaeth iddynt yn y pwyllgor iechyd a bod ymwybyddiaeth gynyddol ymhlith y cyhoedd o'r niwed y gall unigrwydd ei wneud i'n hiechyd. Rydym i gyd yn dod yn gyfarwydd ag effaith iechyd cyhoeddus unigrwydd ac unigedd megis yr ystadegyn a ddyfynnir yn aml y gall fod yr un mor niweidiol i'ch iechyd â smygu 15 o sigaréts y dydd. Ond roeddwn am ganolbwyntio fy sylwadau heddiw ar y ffaith bod unigrwydd ac unigedd yn ffactor risg sylweddol ar gyfer hunanladdiad.

Pan roddodd Samariaid Cymru dystiolaeth i'r pwyllgor, roeddent yn dweud eu bod am symud y camau a gymerir i fynd i'r afael ag unigrwydd i mewn i ofod llawer mwy difrifol, a chredaf fod hynny'n hollbwysig, oherwydd mae mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn achub bywydau. Ddoe, gydag aelodau eraill, fe fynychais lansiad adroddiad Samariaid Cymru ar anfantais economaidd-gymdeithasol ac ymddygiad hunanladdol yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn gwneud 10 o argymhellion pendant ar sut y gall Cymru leihau nifer yr achosion o hunanladdiad. Gallwn dreulio o leiaf pum munud yn sôn am bob un, a gobeithiaf y bydd yr Aelodau yn mynd ar drywydd yr argymhellion yn yr adroddiad ardderchog hwn yn ystod y misoedd nesaf. Ond gan mai pum munud yn unig sydd gennyf, roeddwn am dynnu sylw at un neges yn yr adroddiad—y dylid ystyried grwpiau cymunedol fel ffordd o atal ac ymyrryd yn gynnar ar gyfer unigrwydd, unigedd a chymorth cymdeithasol yng Nghymru, ac y dylid llunio atebion polisi i gynyddu cyfranogiad cymunedol. Mae bod mewn cysylltiad ag eraill yn achub bywydau.

Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag unigrwydd fel blaenoriaeth genedlaethol yn fawr, ond mae angen inni weld hynny'n cael ei droi'n weithredu go iawn yn awr. Mae rhai polisïau Llywodraeth yn y blynyddoedd diwethaf wedi bod yn mynd i gyfeiriad gwahanol. Tynnwyd sylw'r pwyllgor at raglen Cymunedau yn Gyntaf mewn tystiolaeth. Cafodd ei beirniadu am feithrin mentrau mwy meddal yn hytrach na rhai caled sy'n canolbwyntio ar gyflogaeth, ond yn aml, y mathau hynny o brosiectau sy'n allweddol wrth ddarparu'r cysylltedd sydd mor hanfodol i fynd i'r afael ag unigedd. Ym mis Medi, er enghraifft, mynychais fforwm defnyddwyr gwasanaethau Gofal Gwent, a chyfarfûm â defnyddwyr gwasanaethau yno sydd â phroblemau iechyd meddwl difrifol a ddywedodd wrthyf na fyddent wedi gallu gadael y tŷ heb gymorth eu grŵp Siediau Dynion lleol, menter a arferai gael ei hariannu gan Cymunedau yn Gyntaf.

Roeddwn yn ddiolchgar i Rebecca Evans fel y Gweinidog blaenorol am ei hymgysylltiad â mi ynghylch y bygythiad i gyllid ar gyfer Dewch i Gerdded Cymru. Gwn ei bod wedi deall, fel finnau, nad yw grwpiau o'r fath yn ymwneud ag iechyd corfforol yn unig. I lawer o gerddwyr yn fy etholaeth, mae Dewch i Gerdded wedi bod yn ffordd hollbwysig o fynd i'r afael ag unigrwydd, yn aml ar ôl colli priod. Rwy'n falch iawn fod y cyllid wedi'i barhau, ond ni ddylai fod wedi bod dan fygythiad. Rhaid inni wneud yn siŵr fod ein hymrwymiad i fynd i'r afael ag unigrwydd yn torri ar draws polisïau Llywodraeth Cymru.

Ddydd Gwener, daeth gwraig i fy nghynghorfa a oedd yn poeni'n fawr fod y pwysau ar gyllid addysg oedolion wedi arwain at gyflwyno taliadau i bobl sydd ar fudd-daliadau am fynychu ei dosbarth celf lleol, lle roedd rhai o'r mynychwyr ag anableddau. Unwaith eto, i rai o'r bobl hynny, mae'r dosbarth celf yn achubiaeth. Nawr, mae pawb ohonom yn deall y pwysau ariannol enfawr sy'n ein hwynebu, ond mae angen inni edrych ar y penderfyniadau hyn ar sail buddsoddi i arbed. Mae costau unigedd cymdeithasol, a hunanladdiad yn wir, yn llawer iawn uwch. Mae'n rhaid i ni weithredu'n unol â'n rhethreg ar atal.

Roeddwn am gloi drwy sôn am bobl ifanc. Ceir canfyddiad fod unigrwydd ac unigedd yn broblem i bobl hŷn yn bennaf. Nid yw hynny'n wir. Dywedodd Samariaid Cymru wrthym am arolwg gan y Sefydliad Iechyd Meddwl a welodd fod pobl rhwng 18 a 34 oed yn fwy tebygol o deimlo'n unig yn aml, o boeni am deimlo'n unig ac o deimlo'n isel ynglŷn ag unigrwydd na phobl dros 55 oed. Dywedasant wrthym fod yna dystiolaeth gynyddol y gall cyfryngau cymdeithasol achosi unigrwydd ac iselder ysbryd ymhlith pobl ifanc yn eu harddegau, a bod astudiaeth ddiweddar ar ddefnyddio cyfryngau cymdeithasol am ddwy awr y dydd yn gwneud person ddwywaith mor debygol o deimlo unigedd cymdeithasol. Cyhoeddwyd adroddiad o'r enw 'Life in Likes' gan Gomisiynydd Plant Lloegr yn ddiweddar ar ddefnydd plant rhwng 8 a 12 oed o gyfryngau cymdeithasol, a chanfu'r adroddiad fod plant ifanc iawn hyd yn oed yn dod yn orddibynnol ar 'hoffi' a sylwadau dilysu cymdeithasol. Mae'n effeithio ar eu hiechyd meddwl, ac mae hynny hefyd wedi bod yn neges gref yn ymchwiliad ein pwyllgor i iechyd emosiynol a meddyliol plant a phobl ifanc yng Nghymru.

Mae hyn yn bwysig, nid yn unig oherwydd ein bod am i'n pobl ifanc gael iechyd meddwl da, ond oherwydd bod pobl ifanc yn y grŵp risg uchel ar gyfer hunanladdiad. Mae'n warth cenedlaethol fod pedwar plentyn ysgol yn marw drwy hunanladdiad bob wythnos yn y DU. Mae Papyrus, yr elusen atal hunanladdiad ymhlith pobl ifanc, fel rhan o'u hymgyrch Save the Class of 2018, i leihau nifer yr achosion o hunanladdiad ymysg plant ysgol, wedi lansio ymgyrch i godi ymwybyddiaeth o effaith negyddol cyfryngau cymdeithasol ar ein pobl ifanc. Maent wedi cynhyrchu ffilm rymus iawn o'r enw Bedtime Stories, sy'n annog pob un ohonom i fod yn ymwybodol o effaith cyfryngau cymdeithasol. Hoffwn annog pawb yma, yn enwedig y rhai ohonom sy'n rhieni, i'w gwylio. Diolch.

I fod yn onest gyda chi, rwy'n credu bod Dai a Lynne wedi cynnwys yr hyn roeddwn yn mynd i'w ddweud yn eithriadol o dda. Felly, fy neges i chi, Weinidog, yw rhywbeth tebyg i hyn: pan gymerais ran yn ymchwiliad y pwyllgor hwn, cefais fy syfrdanu wrth ddeall pa mor fawr yw'r broblem hon mewn gwirionedd. Yn gymharol ddiweddar, pasiwyd Bil iechyd y cyhoedd gennym, a buom yn sôn am geisio gwneud pobl yn feinach ac yn fwy heini, a gwneud yn siŵr fod toiledau ym mhobman, ond mewn gwirionedd ni soniwyd digon ynglŷn â sut y gwnawn yn siŵr, beth bynnag yw eich oedran, eich bod yn teimlo'n rhan o gymdeithas sy'n dod yn fwyfwy cythryblus a gorffwyll. Ac i'r rhai nad ydynt yn rhan o'n cawcws mewnol, credaf ei bod yn werth dweud beth yw'r gwahaniaeth rhwng unigrwydd ac unigedd. Hoffwn roi enghraifft i chi o un achos penodol sydd gennyf ar hyn o bryd.

Felly, fe allwch fod yn unig os ydych yn berson hŷn ac mewn cartref gofal, ac wedi eich amgylchynu gan lwyth o bobl eraill, ac maent i gyd yn dweud, 'Dewch, beth am fynd i gael aromatherapi, a beth am fynd i wylio'r teledu a gadewch inni chwarae bingo', ond os nad ydych erioed wedi bod yn un i ymuno, os nad ydych erioed wedi bod yn un da am adeiladu eich rhwydweithiau cymdeithasol, os nad yw'r gwytnwch emosiynol hwnnw wedi bod gennych erioed, yna sut rydych chi'n mynd i'w ddatblygu'n 75 neu'n 80, neu 65, neu beth bynnag, fel arfer pan fyddwch wedi colli eich partner mewn bywyd? Oherwydd dyna pryd y mae unigrwydd yn brathu mewn gwirionedd.

Mae unigedd yn digwydd pan fyddwch yn llythrennol yn colli'r cyswllt o'ch cwmpas. Efallai mai ffermwr yn sownd ar ben arall i drac ydych chi. Neu, yn wir, gallech fod fel un gŵr bonheddig sydd gennyf yn fy etholaeth, ac mae'n byw mewn tref fawr iawn—nid wyf am dynnu gormod o sylw ati am nad wyf fi eisiau dweud pwy ydyw. Ond mae'n byw mewn byngalo bach ar ymyl ffordd brysur iawn. Nid yw'n gweld neb. Fodd bynnag, mae'n gweld y byd: mae'n gweld y ceir yn mynd heibio, mae'n gweld y plant ysgol yn ciwio am y bws, ac mae'n teimlo ychydig o gysylltiad. Yn anffodus, mae'r person sy'n berchen ar ei eiddo yn mynd i'w werthu, ac mae'n mynd i gael ei symud oddi yno. Ac mae'r gymdeithas dai, wyddoch chi, yn garedig iawn am ei osod mewn byngalo bach neis, ond lle nad yw'n mynd i weld neb, ac unwaith y bydd y drws yn cau, dyna ni; fe fydd ar ei ben ei hun, yn profi unigedd go iawn. Ac rwy'n rhagweld y bydd y gŵr bonheddig oedrannus hwnnw, gyda'i deledu sgrin lydan enfawr—gan mai dyna'r oll sydd ganddo, ac rwyf wedi bod yn ei dŷ—oherwydd dyna yw ei gydymaith, o naw y bore pan fydd yn ei roi ymlaen hyd nes y bydd yn mynd i'w wely yn y nos, yn mynd yn fwyfwy unig, mae'n mynd i brofi mwyfwy o unigedd, mae'n mynd i deimlo'n fwyfwy isel, ac yn y pen draw bydd yn rhaid iddo ddechrau pwyso arnom ni, ar ein gwasanaethau cymdeithasol, ar ein gofal iechyd wrth i'w iechyd waethygu. Ac os dysgais rywbeth o adroddiad y pwyllgor, yr angen i ni gefnogi pobl yn eu henaint oedd hwnnw.

A hoffwn nodi un pwynt a wnaeth Lynne. Er bod ein hadroddiad, neu ein hymchwiliad yn canolbwyntio ar bobl hŷn, ni allwn anghofio pobl ifanc, gan mai perygl cyfryngau cymdeithasol yw ein bod yn anghofio sut i feithrin perthynas â phobl. Rydym yn clicio ar Facebook neu Twitter, neu beth bynnag ydyw, a waw, mae gennym 450 o ffrindiau. Wrth gwrs, nid ffrindiau go iawn ydynt. Nid ydynt yn gwybod pwy yw eich mam. Nid ydynt yn gwybod a oes gennych gi. Nid ydynt yn gwybod beth rydych chi'n hoffi ei gael i de. Ond rydych yn credu eu bod yn ffrindiau. Ac rydym yn magu cenhedlaeth sydd mewn gwirionedd yn creu cysylltiadau arwynebol iawn. Felly, beth sy'n digwydd pan fydd y genhedlaeth ifanc yn dod yn genhedlaeth ganol oed ac yna'n genhedlaeth hŷn? Oherwydd bryd hynny byddant yn dod i ddeall go iawn beth yw unigrwydd ac unigedd, pan fyddant yn edrych ar Facebook ac yn sylweddoli nad yw'r oddeutu 400 o ffrindiau yn bodoli o gwbl mewn gwirionedd—rhith ydynt.

Felly rwy'n credu ei fod yn wirioneddol bwysig. Ac rwy'n erfyn arnoch i gyflwyno eich strategaeth cyn gynted â phosibl. A thrwy dderbyn argymhelliad 1 yn rhannol, pan ddywedoch y byddech, yn y cyfamser, yn ceisio tyfu prosiectau da, gwelsom ddigonedd o brosiectau da yn ein pwyllgor, o Siediau Dynion i Ffrind i Mi i gysylltwyr cymunedol—yr holl amrywiaeth. Mae angen cymorth arnynt, mae angen anogaeth arnynt, mae angen eu grymuso, a hoffwn ofyn i chi wneud hynny.

Mae'n braf cael cyfle i siarad yn y ddadl yma. Prin iawn yn fy mywyd i, rydw i'n meddwl, yr ydw i wedi teimlo yn wirioneddol ar fy mhen fy hun. Rydw i'n lwcus iawn yn hynny o beth, ac rydw i'n gobeithio y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn fan hyn â phrofiad tebyg, er nad ydy cael lot o bobl o'ch cwmpas chi yn angenrheidiol yn golygu na allech chi hefyd fod yn unig ac yn ynysig. Mae hynny yn rhywbeth y gwnaethom ni ei ddysgu, yn sicr, yn ystod ein hymchwiliad ni, a oedd yn sicr yn addysg i fi, ac rydw i'n gwybod, i fy nghyd-Aelodau. Beth mae'r adroddiad sydd gennym ni rŵan, wrth gwrs, yn fodd i'w wneud ydy atgoffa pob un ohonom ni, beth bynnag ydy ein profiadau personol ni, fod unigrwydd ac unigedd yn faterion difrifol iawn sy'n effeithio ar lawer iawn o bobl, ac etholwyr i bob un ohonom ni yma yn y Siambr yma.

Rydw i'n ddiolchgar i'r sawl sydd wedi bod yn cysylltu â ni dros y dyddiau diwethaf cyn y drafodaeth yma. Mae'r British Association for Counselling and Psychotherapy yn ein hatgoffa ni bod chwarter ein pobl hŷn yn gallu teimlo unigrwydd ac unigedd, ac mae hynny yn swm enfawr, yn enwedig, fel rydym ni wedi clywed gan Gadeirydd y pwyllgor, lle mae hwn yn cael effaith ar iechyd—nid gwneud i chi deimlo ychydig yn isel, a dymuno y byddai'n dda cael rhywfaint o gwmni, ond mae'n cael effaith ar eich iechyd corfforol a meddyliol. Grŵp arall sydd wedi cysylltu ydy Age Cymru, gan sôn am y mwynderau a'r adnoddau sydd wedi cael eu colli neu sydd mewn perygl o gael eu colli oherwydd cyfyngiadau ariannol, yn cynnwys trafnidiaeth gyhoeddus, a bod yna bethau y gallem ni wneud i fuddsoddi mewn taclo unigrwydd ac unigedd.

Mi wnaf i jest cwpl o sylwadau yn sydyn iawn ynglŷn â dau argymhelliad penodol. Yr olaf un ohonyn nhw—fel un o gefndir cyfathrebu, mae cyfathrebu a negeseua efo pobl yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i fi. Mae argymhelliad 6 yn galw am godi ymwybyddiaeth ac i newid agweddau tuag at unigrwydd ac unigedd, a mynd i'r afael â'r stigma sy'n gysylltiedig efo nhw. Fe'm hatgoffwyd i o drydariad y gwelais i—mae o gen i ar y sgrin o'm mlaen i yn fan hyn—ryw fis yn ôl, ychydig o dan fis yn ôl, gan ffrind da i fi. Mae'n berson adnabyddus iawn, Ffion Dafis, yr actores a chyflwynwraig deledu, a'r hyn a dywedodd hi yn ei thrydariad—ac mi wnaeth o fy nharo i ar y pryd—

'Oherwydd natur fy ngwaith y mae gen i ddyddiau rhydd weithiau lle y gallwn i fod yn ymweld â phobl sydd ar eu pennau ei hunain ond dwi ddim yn gwybod efo pwy na lle i gysylltu.'

Ac mae hi'n gwneud apêl am wybodaeth, ac roeddwn i'n meddwl, 'Ie, pa mor aml ydw i wedi clywed rhywun yn dweud hynny o'r blaen?' Nid yn aml iawn, mewn difrif, yn sicr gan bobl o fy nghenhedlaeth i. Mae yna fodd y gallem ni, drwy fod yn ymwybodol o unigrwydd a'r angen i fynd i'r afael ag o, feddwl sut y gallem ni i gyd chwarae rhan mewn taclo'r unigrwydd yna drwy gysylltu a chynnig cwmnïaeth i bobl. Mi oedd yr ymateb i'r trydariad yn ddifyr iawn, iawn, iawn, gyda llawer o bobl yn cynnig ffyrdd lle y gallai Ffion ac eraill gynnig eu hamser. Mae yna sefydliadau—capeli, byrddau iechyd, pob math o elusennau—sy'n cynnig llwybr i chi allu helpu pobl drwy eu hunigrwydd.

Ond mae hynny yn dod â ni at yr argymhelliad cyntaf, sef yr angen i gael y strategaeth yma i fynd i'r afael ag unigrwydd, achos dyma ydy rôl Llywodraeth: i roi arweiniad—arweiniad i'r holl sefydliadau ac unigolion yna sy'n sylweddoli maint problem unigrwydd ac ynglŷn â'r camau y gallem ni fod yn eu cymryd o ddifrif i fynd i'r afael ag o. Rydw i'n falch bod y Llywodraeth wedi ymateb yn gadarnhaol, yn derbyn neu'n derbyn mewn egwyddor yr argymhellion sydd wedi cael eu gwneud gan ein pwyllgor ni, ond rwy'n meddwl bod yr hyn rydw i wedi'i glywed, a fy nghyd-Aelodau, yn sicr yn dangos bod gyda ni broblem sy'n acíwt yng Nghymru o ran maint unigrwydd. Fy apêl i ydy i ddangos yr arweiniad yna cyn gynted â phosib drwy gyhoeddi strategaeth a fydd wirioneddol yn gwneud gwahaniaeth.

Hoffwn gofnodi fy niolch i glercod y pwyllgor a'r rhai a roddodd dystiolaeth i'n pwyllgor yn ystod ein hymchwiliad, ac i'n Cadeirydd ymroddedig. Mae'n feirniadaeth drist ar ein cymdeithas pan ystyriwch fod tua un o bob pump o bobl Cymru yn unig. Mae dros hanner y bobl dros 25 oed yn byw ar eu pen eu hunain a chanfu ymchwil gan Age UK fod llawer o bobl hŷn yn gallu mynd am bump neu chwech o ddyddiau heb siarad ag unrhyw berson arall. Dengys gwaith ymchwil fod unigrwydd ac unigedd cymdeithasol mor niweidiol i'n hiechyd â smygu tri chwarter pecyn o sigaréts y dydd. Mae unigrwydd yn cynyddu'r perygl o farwolaeth gynnar tua 45 y cant, ac mae'n gysylltiedig â mwy o risg o ddatblygu clefyd coronaidd y galon a strôc. Mae unigolion unig hefyd yn wynebu risg uwch o fynd yn anabl, a risg uwch o gyflawni hunanladdiad.

Dywedodd rhywun wrthyf unwaith yn rhinwedd fy ngwaith, 'Rydych yn gofyn i mi ymddiried ynoch a dweud wrthych beth sydd o'i le, ond nid ydych yn gwybod dim am fy ddoeau na hyd yn oed am fy heddiw, ond efallai y gallwch helpu i mi gael gwell yfory.' Felly, mae'n ddyletswydd ar bawb ohonom i wneud i bobl deimlo eu bod yn werthfawr. Felly roeddwn yn falch iawn pan benderfynodd ein pwyllgor gynnal ymchwiliad i unigrwydd ac unigedd, o ystyried y pryderon iechyd cyhoeddus go iawn.

Tanlinellodd tystion i'n hymchwiliad holl effeithiau unigrwydd ac unigedd ar iechyd, yn ogystal ag amlinellu'r myrdd o achosion a ffactorau sy'n cyfrannu at unigrwydd ac unigedd. Roedd un peth yn glir: er y gall unigrwydd daro ar unrhyw oedran, fe'i teimlir yn arbennig o ddwfn ymhlith ein poblogaeth hŷn. Mae cau swyddfeydd post, banciau, siopau lleol, gwasanaethau cymunedol, toiledau cyhoeddus, a'r duedd gynyddol i awtomeiddio oll wedi cyfrannu at sefyllfa lle mae llawer o bobl hŷn yn mynd am ddyddiau ac wythnosau heb siarad â bod dynol arall.

Clywsom hefyd am y gwaith gwych a wneir gan grwpiau gwirfoddol ledled Cymru i fynd i'r afael ag unigrwydd a rhoi diwedd ar unigedd drwy ddarparu llu o weithgareddau a gwasanaethau cymorth—Siediau Dynion, er enghraifft. Boed yn Ffrind i Mi yn ne-ddwyrain Cymru, y prosiect croeso i ymwelydd yn y cartref yn ne-orllewin Cymru, Ponthafren yng nghanolbarth Cymru, neu Cyswllt â'r Henoed yng ngogledd Cymru, mae'r sefydliadau hyn, a channoedd o rai tebyg, yn llenwi'r bylchau a adawyd gan ein sector gofal cymdeithasol sy'n crebachu. Maent yn ganolog ar gyfer mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd. Ein gwaith ni yw sicrhau bod y grwpiau hyn yn cael eu cefnogi a'u hariannu i barhau i wneud yr hyn a wnânt ar draws pob rhan o Gymru.

Roedd ein pwyllgor yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector gwirfoddol a llywodraeth leol i sicrhau sefydlogrwydd y cyllid sydd ei angen ar y sefydliadau hyn drwy gyflwyno rhaglenni ariannu tair blynedd. Roeddwn wedi gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn derbyn pob un o'n chwe argymhelliad yn llawn. Felly, mae'n siomedig na allai Llywodraeth Cymru ymrwymo'n llawn i'r argymhelliad hwn. Rydych yn derbyn bod cyllid tymor byr yn gallu bod yn ddrutach, ond eisiau'r hyblygrwydd i wneud penderfyniadau tymor byr. Penderfyniadau tymor byr sy'n seiliedig ar bwysau ariannol yw'r union fath o benderfyniadau sy'n rhaid inni symud oddi wrthynt.

Mae Llywodraeth Cymru'n falch o'i rhaglen buddsoddi i arbed. Wel, mae Ysgol Economeg Llundain wedi cynnal ymchwil sy'n dangos y gall pob £1 a fuddsoddir i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd arbed £3 mewn costau i'n GIG. Mae'r sefydliadau gwirfoddol hyn yn achubiaeth i bobl hŷn ac yn haeddu cefnogaeth y Llywodraeth. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ailystyried ac i dderbyn pob un o'n hargymhellion. Diolch yn fawr.

Rwy'n credu y buaswn yn cytuno gyda bron bob un o'r sylwadau sydd eisoes wedi'u gwneud y prynhawn yma. Roedd llawer iawn o gonsensws yn y pwyllgor, a chlywsom dystiolaeth bwerus iawn gan nifer o sefydliadau a chyrff a'n harweiniodd at ein hadroddiad a'r argymhellion ynddo.

Ar gyfer fy nghyfraniad, hoffwn wneud rhai sylwadau cyffredinol mewn gwirionedd ar y materion sy'n ymwneud ag unigedd ac unigrwydd, yn hytrach na chanolbwyntio ar unrhyw rai o'r argymhellion penodol, oherwydd mae'n eironi mawr, onid yw, yn nyddiau'r rhyngrwyd, o wybod y gall pobl fynd ar FaceTime o bedwar ban byd, ein bod yn canfod problemau unigrwydd ac unigedd ar garreg ein drws, yma yn ein cymunedau.

Credaf fod hyn yn adlewyrchu'n rhannol y straen a osodir ar y wead cymdeithasol ein cymunedau. Mae gormod o'r byd cyhoeddus, gormod o'r pethau hynny y mae pawb ohonom yn ystyried eu bod er lles pawb, yn cael eu haberthu yn y cyfnod hwn o gyni, a dylai pawb ohonom osod premiwm uwch o lawer ar gadw'r gofodau a rennir sy'n caniatáu i bobl ffurfio cysylltiadau â'i gilydd. Ac wrth ddweud gofodau a rennir, nid adeiladau ffisegol yn unig a olygaf, er mor bwysig ydynt, ond hefyd y rhwydweithiau hynny sy'n dod â phobl at ei gilydd. Wedi'r cyfan, y rhwydweithiau cymdeithasol sy'n darparu'r sylfeini ar gyfer cymaint o ofal a gwytnwch.

Felly, er bod yr ymchwiliad wedi sefydlu bod problemau unigrwydd ac unigedd yn fwyaf cysylltiedig yn gyffredinol â phobl hŷn, ac ar hynny y canolbwyntiwyd yn bennaf o bell ffordd, mae'r materion a amlinellir yn yr adroddiad hwn yn effeithio ar ystod eang o grwpiau eraill, a chyfeiriodd Angela Burns at hynny, fel y gwnaeth Lynne Neagle. Rwy'n falch fod y pwyllgor yn mynd i wneud gwaith pellach ar hyn yn ogystal, ond byddai'n dda pe gallai'r Gweinidog gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau ymagwedd drawsadrannol yn y strategaeth sydd ar y gweill a fydd yn ymdrin â materion ehangach unigedd ac unigrwydd ar draws grwpiau eraill yn y gymdeithas, gan gynnwys aelodau'r lluoedd arfog, rhieni sengl, pobl ifanc, fel y clywsom eisoes, i enwi ond ychydig, gan fod yr adroddiad yn dangos pam y mae buddsoddi mewn mesurau i atal unigedd ac unigrwydd yn gwneud synnwyr yn economaidd i bob rhan o'r Llywodraeth.

Eisoes clywsom am fuddsoddi i arbed—cafodd hynny ei grybwyll gan nifer o siaradwyr heddiw—ac mae hwn yn weithgaredd buddsoddi i arbed. Os gallwn helpu i ddarparu rhwydweithiau cryfach i bobl, rydym yn llai tebygol o orfod mynd i'r afael â dirywiad acíwt cyflyrau iechyd corfforol a meddyliol sy'n gysylltiedig â'r broblem hon, cyflyrau sydd, yn yr amgylchiadau mwyaf eithafol, fel y dywedodd Lynne Neagle eisoes, yn gallu arwain at drasiedi hunanladdiad a mathau eraill o hunan-niwed.

Nawr, fel y soniodd Dai Lloyd yn ei sylwadau agoriadol, un o'r meysydd mwyaf addysgiadol o'n hymchwiliad i mi oedd pwysigrwydd—cafwyd tystiolaeth o hyn—cyswllt sy'n pontio'r cenedlaethau fel therapi, yn niffyg gair gwell, sy'n syml ac yn gosteffeithiol. Mae hynny'n caniatáu i mi gyfeirio'n fyr, rwy'n credu, at brosiect y bûm yn ymwneud rhywfaint ag ef a oedd yn dangos gwerth y gweithgarwch hwnnw sy'n pontio'r cenedlaethau.

Ychydig cyn y Nadolig, ymwelodd côr Only Boys Aloud Merthyr a Thredegar â chartrefi gofal yn yr ardal i ganu caneuon a charolau Nadolig gyda thrigolion fel rhan o'u menter Home for Christmas i gysylltu pobl ifanc a phobl hŷn drwy gerddoriaeth a chân. A chefais y pleser mawr o ymuno â'r bechgyn ifanc hyn i ganu cân neu ddwy yng Nghartref Gofal Greenhill Manor ym Merthyr Tudful. Prif bwynt hynny oedd rhoi cyfle i mi dystio i'r pleser a rannai pobl hŷn a phobl iau wrth ymuno yn llawenydd syml cerdd a chân. A'r hyn a welais yno oedd llawenydd a gwellhad ar waith, ac am ychydig oriau byr, pobl yn mwynhau cysylltiadau cymdeithasol, beth bynnag fo'u hoed. Roedd yn bleser pur ei weld, ac roedd yn bleser gennyf fod yn rhan ohono.

Yn 2016, Lywydd, roeddwn yn falch iawn o ymgyrchu ar sail maniffesto a oedd wedi ymrwymo i fynd i'r afael â phroblemau unigedd ac unigrwydd, felly rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi ymateb yn gadarnhaol i'n hadroddiad wrth iddynt gyflwyno eu strategaeth. Ac i gloi, Lywydd, credaf hefyd y byddwn, wrth gyflwyno cynllun gweithredu clir ar gyfer Cymru, yn talu ein teyrnged haeddiannol i Jo Cox, y cyn AS, a gwaith amhrisiadwy y sefydliad a ffurfiwyd yn ei henw, sy'n parhau â gwaith y comisiwn ar unigrwydd a sefydlwyd gan Jo i sicrhau newid sylfaenol mewn ymateb polisi cyhoeddus i argyfwng unigrwydd y DU—argyfwng y mae'n ddyletswydd ar bawb ohonom, ac nid y Llywodraeth yn unig, i fynd i'r afael ag ef.

Rwy'n ddiolchgar am gael siarad heddiw ar y mater hollbwysig hwn, yn dilyn lansio adroddiad ein pwyllgor yn Horton's Coffee House yng Nghasnewydd. Mae unigrwydd ac unigedd cymdeithasol yn un o'r problemau sy'n diffinio ein hoes ni, ac mae'n epidemig sy'n effeithio ar bob oedran ym mhob rhan o'n cymunedau.

Mae effaith unigedd cymdeithasol yn frawychus: mae 75,000 o bobl yng Nghymru yn nodi eu bod bob amser neu'n aml yn teimlo'n unig; gall unigrwydd fod yr un mor niweidiol i'ch iechyd â smygu 15 o sigaréts y dydd; gall fod mor beryglus â gordewdra; a gall effeithio ar unrhyw un ar unrhyw adeg yn ein bywydau. Er bod yr ystadegau hyn yn mynd ffordd bell i ddangos pa mor sylweddol yw problem unigrwydd, rwy'n credu mai straeon pobl sydd o ddifrif wedi sbarduno'r angen i wneud rhywbeth. Yn sicr, drwy gydol ein hymchwiliad, clywsom y lleisiau hynny'n glir. Mae un stori arbennig yn dod i fy meddwl, stori a rannodd meddyg teulu gyda mi. Roedd hi wedi bod yn trin claf oedrannus a oedd yn gwella ar ôl dod allan o'r ysbyty. Roedd hi wedi bod yn ymweld â'r claf unwaith yr wythnos, ac ar ôl ychydig wythnosau o ymweliadau rheolaidd, dywedodd wrth y fenyw ei bod wedi gwella'n iawn ac na fyddai angen mwyach iddi weld y meddyg yn rheolaidd. Roedd hi'n amlwg fod y wraig yn drist o glywed hyn. Nid oedd hi eisiau i'r ymweliadau ddod i ben am mai'r meddyg teulu a'r nyrsys ardal oedd yr unig bobl a welai o un wythnos i'r llall. Clywsom enghreifftiau eraill tebyg o effaith ddifrifol arwahanrwydd cymdeithasol ac unigrwydd.

Gwyddom y gall unrhyw un ohonom brofi unigrwydd ac unigedd wrth inni heneiddio am nifer o resymau sydd y tu hwnt i'n rheolaeth yn aml. Mae unigrwydd ac unigedd yn achos ac yn ganlyniad i broblemau iechyd meddwl ac yn bethau nad ydynt yn cael sylw digonol oherwydd y stigma sy'n gysylltiedig â hynny. Yn wir, fel y soniodd Lynne Neagle, roedd yr adroddiad a lansiwyd gan y Samariaid ddoe yn tynnu sylw at unigrwydd ac unigedd fel ffactor risg ar gyfer hunanladdiad.

Mae argymhelliad 6 yn nodi pa mor hollbwysig yw rhoi diwedd ar y stigma sy'n gysylltiedig ag unigrwydd. Dylai codi ymwybyddiaeth fod yn gam cyntaf tuag at fynd i'r afael â'r mater ei hun. Ychydig iawn o bobl sydd eisiau cael eu labelu â'r gair 'unig', a gall ffactorau guddio'r rheswm sylfaenol. Gallwn weld o'n hymwneud drwy gydol ein hymchwiliad fod yna gryn dipyn o ewyllys ac angen hanfodol i oresgyn y broblem hon.

Canfu ein hymchwiliad fod llawer o waith da yn cael ei wneud eisoes ledled Cymru. Clywsom gan nifer o sefydliadau drwy gydol yr ymgynghoriad, a chynhaliais drafodaeth o amgylch y bwrdd ag Age UK yn fy etholaeth yr haf diwethaf i rannu enghreifftiau o brosiectau sy'n mynd i'r afael ag unigrwydd ac i weld sut i ledaenu arferion da yn y ffordd orau.

Yn argymhelliad 4, gwnaethom yn glir fod angen i Lywodraeth Cymru weithio gyda'r sector gwirfoddol i ddarparu sefydlogrwydd i'r gwasanaethau y mae cymaint yn dibynnu arnynt. Gwneir cymaint o'r gwaith hwn gan wirfoddolwyr. Un enghraifft ragorol yw Ffrind i Mi. Gwasanaeth ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan ydyw sy'n cael ei arwain gan y nyrs ranbarthol Tanya Strange, sy'n berson ymroddedig iawn. Nod y gwasanaeth yw mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd drwy baru gwirfoddolwyr â phobl yn seiliedig ar eu diddordebau. Y syniad yw dweud, 'Gadewch i mi eich cyflwyno i ffrind i mi.'

Mae Ada yn enghraifft wych. Mae Ada yn 93 oed a dechreuodd brofi unigrwydd ac unigedd ar ôl marw ei gŵr. Roedd hi wedi bod yn gofalu am ei gŵr a oedd â dementia ers dros 10 mlynedd ac fel cymaint o rai eraill, roedd yr ymrwymiad i ofalu'n golygu ei bod wedi colli cysylltiad â'i ffrindiau agos. Pan fu farw ei gŵr, dechreuodd deimlo'n ynysig ac yn unig. Cyfeiriwyd Ada at Ffrind i Mi, ac fe'i helpodd i'r fath raddau nes bod Ada bellach yn wirfoddolwr, yn helpu eraill sy'n profi unigrwydd ac unigedd. Mae hi'n cyfarfod â menyw arall bob wythnos am baned o goffi a sgwrs yng nghanol dinas Casnewydd, ac mae'r ddwy'n elwa ar eu cyfeillgarwch newydd.

Mae'r broblem yn effeithio ar fwy na'n pobl oedrannus yn unig, fel y dywedodd Aelodau eraill. Mae ein hadroddiad yn bellgyrhaeddol, ond nid yw'n crafu'r wyneb hyd yn oed mewn perthynas ag unigrwydd ymhlith pobl ifanc, cyn-filwyr, mamau newydd, grwpiau du a lleiafrifoedd ethnig a'r gymuned LGBT ymysg eraill. Cefais syndod pan fynychais lansiad Ffrind i Mi o adnabod wyneb yn y fideo. Roedd Rob Wiltshire ddwy flynedd yn iau na mi yn yr ysgol ac wedi ymuno â'r fyddin wedyn. Ag yntau bellach yn gyn-filwr yn ei 30au, teimlai mor bell oddi wrth ei rwydwaith cymorth ar ôl dychwelyd i'r DU nes ei fod wedi brwydro gyda theimladau o unigedd ac unigrwydd. Canfu Ffrind i Mi ac mae wedi mynd o nerth i nerth. Ond er bod cynlluniau fel hyn yn gwneud cyfraniad amhrisiadwy i fywydau pobl fel Ada a Rob, mae angen inni gynllunio ar gyfer y dyfodol a mabwysiadu dull mwy cyfannol o ymdrin ag unigrwydd ac unigedd, fel sy'n cael ei amlygu yn argymhelliad 2, ac mae hyn yn hanfodol.

Dywedodd un arall o drigolion Casnewydd, Carol Beaumont, wrth lansio ein hymchwiliad pa mor bwysig yw gallu gwybod am wasanaeth yn hawdd, er enghraifft drwy gysylltwyr cymunedol, ac mae angen inni ddefnyddio'r adnoddau gwerthfawr sydd gennym eisoes yn ein cymunedau a sicrhau bod y wybodaeth ar gael ac yn hygyrch i bobl ble bynnag y maent ei hangen. Mae gennym hanes balch o gymuned yng Nghymru, a gwyddom fod gennym y gyfran uchaf o bobl hŷn yn y DU. Mae'n fater iechyd y cyhoedd sy'n gorfod bod yn flaenoriaeth genedlaethol, ac mae angen i hynny ddechrau yn awr. Nid yn unig y bydd mynd i'r afael ag ef yn gwella bywydau pobl, ond bydd hefyd yn helpu i leihau'r galw am wasanaethau iechyd a gwasanaethau cymdeithasol.

Joyce Watson.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch i chi am fy ngalw mewn rhes hir o siaradwyr, ac rwy'n bwriadu bod yn fyr. Rwy'n croesawu'r adroddiad yn fawr iawn, ac rwy'n croesawu ymrwymiad Gweinidog Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r achosion hefyd. Mae amryw byd o achosion, ac nid wyf am ailadrodd yr holl rai a drafodwyd gan bobl heddiw. Ond credaf fod angen inni gofio nad mater i'r henoed yn unig yw unigrwydd. Er bod yr henoed yn ei brofi, gall unrhyw un ei brofi yn unrhyw le, mewn unrhyw grŵp oedran ar unrhyw adeg, oherwydd, fel y dywedodd Angela Burns mor huawdl, sefyllfa rydych yn canfod eich hun ynddi ydyw yn aml iawn.

Ond mae'n gysylltiedig hefyd weithiau â'r cyfleusterau a'r gwasanaethau o'ch cwmpas, ac rwyf wedi siarad yma am reoleiddio bysiau er mwyn ceisio hwyluso trafnidiaeth i bobl mewn ardaloedd gwledig. Oherwydd os gallwn ddefnyddio'r pwerau hynny fel nad ydym yn cyrraedd sefyllfa lle mae'r gwasanaeth bws yn dechrau ac yna'n dod i ben yn barhaol yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, wrth i gwmnïau fynd yn fethdalwyr, gall pobl gadw a chynnal y gwmnïaeth a gânt ar drafnidiaeth gyhoeddus. Dywedir yr un peth am wasanaethau eraill, fel nofio am ddim. Credaf mai'r pethau hynny sydd angen inni eu cydgysylltu yn awr, lle maent yn gweithio i unigolion, lle y gall pobl wneud defnydd o'u gwasanaethau, eu cyfleusterau a ffurfio cyfeillgarwch mewn gwirionedd. Mae angen inni eu cydgysylltu, a gobeithio y bydd hynny'n rhan o'r hyn rydych yn ei wneud.

A gaf fi ddiolch i'r pwyllgor am weithio ar yr adroddiad hwn? Fel hyrwyddwr pobl hŷn ar ran ein plaid ni, mae hwn yn fater allweddol, ac mae'n rhywbeth rwyf wedi gweithio arno gyda Sarah Rochira. Y nifer fawr o bobl y cofnodir eu bod yn dioddef unigrwydd ac unigedd: 18 y cant o boblogaeth y DU, sy'n cyfateb i bron 458,000 pobl yng Nghymru. Unwaith eto, ymysg pobl hŷn, nodwyd bod 25 y cant yn unig, 27 y cant yn wynebu unigedd cymdeithasol. Bellach, mae 75 y cant o fenywod a 66 y cant o ddynion dros 65 mlwydd oed yn byw ar eu pen eu hunain.

Yn aml rydym yn rhuthro i feddwl am bobl hŷn yn hyn o beth, ond mae'r adroddiad hwn, a'r dystiolaeth yma heddiw, yn dangos y gall hyn effeithio ar amrywiaeth lawer ehangach o grwpiau cymdeithasol. Mae ein hunigolion iau yn teimlo'n ddiwerth o ganlyniad i fyw ar eu pen eu hunain, gan droi at gyfryngau cymdeithasol yn aml fel ffordd o ymdrin â realiti unigedd, ac yn aml iawn, dyma eu hunig ddull o gyfathrebu â'r byd tu allan. Effeithir yn arbennig ar gymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig ac LGBT, gan greu unigedd pellach.

Mae cost unigrwydd ac unigedd i'n gwasanaethau cyhoeddus a'n cynhyrchiant yn £2.6 biliwn y flwyddyn. Ceir cost o £427 miliwn i'n gwasanaeth iechyd, heb sôn am y gost mewn termau real i ansawdd bywyd a hyd oes pob un o'r unigolion hyn.

Hwyluster cymharol a chost isel mynd i'r afael â'r broblem hon—rwy'n dweud hynny oherwydd bod llawer o'r materion rydym yn ymdrin â hwy yma angen adnoddau Llywodraeth. Mae llawer y gallwn ei wneud o ran cymorth, a llawer y gallem oll ei wneud, mewn gwirionedd, yn ein cymunedau ein hunain. Atal yw'r allwedd, a gorau po gyntaf y gweithredwn. Mae gwerth am arian o ran buddsoddiad yn glir. Mae Prosiect Eden yn amcangyfrif bod cymunedau datgysylltiedig yn costio dros £1 biliwn y flwyddyn mewn cynhyrchiant a gollir i economi Cymru. Eto, gall camau syml fel ailfuddsoddi mewn trafnidiaeth leol a chymunedol a chefnogi bysiau, maes sydd wedi wynebu toriadau o dros £4.2 miliwn, dros 20 y cant, ers 2011—. Felly, wrth inni sôn amdano, rydym yn gweld pethau negyddol yn datblygu sy'n gwneud y sefyllfa'n waeth. Ar ein hiechyd a gwasanaethau cymdeithasol, yn benodol, mae'r effaith yn sylweddol.

Gallai mynd i'r afael â'r problemau hyn atal apwyntiadau ac ymweliadau meddygon teulu a fyddai fel arall yn ddiangen, gan ryddhau adnoddau hanfodol ar gyfer ein meddygon teulu sydd eisoes dan bwysau. Mae'r goblygiadau iechyd cysylltiedig ychwanegol yn ychwanegu at bwysau ar y GIG: iselder ysbryd, pwysedd gwaed uchel, mwy o risg o drawiad ar y galon, strôc a dementia, i enwi ond ychydig. Gwyddom fod y Groes Goch Brydeinig yn amcangyfrif y bydd cost defnydd cynyddol o wasanaethau gan bobl hŷn sy'n dioddef unigrwydd hyd at £12,000 y person dros y 15 mlynedd nesaf. Ac os ydych yn cysylltu hynny â'r ffigurau, rydych yn sôn am—. Mae'n fom sy'n tician.

Mae Prosiect Eden wedi canfod bod cydlyniant cymdeithasol ar hyn o bryd yn arbed £245 miliwn bob blwyddyn drwy leihau'r galw ar wasanaethau iechyd yng Nghymru, ac y gallai arbed £681 miliwn pe bai gweithredu'n digwydd ledled y wlad: cyfeillio, er enghraifft. Gwn fy mod wedi cyfeirio ato yma cyn hyn—ai'r Silver Line ydyw? Mae yna linell ffôn y gallwch ei ffonio. Dechreuodd Esther Rantzen y cynllun, ac mae'n brosiect eithriadol o dda; gwn fod pobl yn fy etholaeth wedi ei defnyddio. Defnyddir cyllid gofal canolraddol i gefnogi mudiadau trydydd sector yn Aberconwy, i gynnal grwpiau cyfeillgarwch lleol fel dosbarth dyfrlliw rheolaidd, ac mae un o'n cynghorwyr lleol bellach wedi llogi neuadd eglwys leol ac mae'n dangos ffilm yno'n fisol—y Cynghorydd Julie Fallon. A hoffwn ei chanmol am y fenter i sicrhau bod y bobl unig hyn sy'n profi unigedd yn gallu dod ynghyd a gwylio ffilm gyda'i gilydd—ffilm sy'n aml yn dod â llawer o atgofion hapus iddynt. Nodwyd nifer o grwpiau gan Gymdeithas Alzheimer Cymru.

Ddirprwy Lywydd, y llynedd, cynhaliodd Fiona Phillips arbrawf lle y treuliodd bum diwrnod ar ei phen ei hun i brofi effeithiau unigrwydd ac unigedd. Ar ôl llai na 24 awr heb gysylltiad â neb, teimlai'n ddigalon ac yn ddibwys. Erbyn diwrnod 3, roedd hi'n ddigalon. Dydd 4: dagreuol. Ac erbyn diwrnod 5, teimlai fod ei hunan-barch wedi gostwng yn sylweddol. Dyma fenyw ifanc sydd â theulu o'i hamgylch. Rhoddodd gynnig ar yr arbrawf am wythnos. Mae'n arbrawf a ddaeth â rhywfaint o realiti i'w bywyd, ac roedd ganddi gefnogaeth ei theulu. Dychmygwch pan na fydd gennych deulu o'ch cwmpas, felly gadewch i bawb ohonom wneud popeth a allwn i gefnogi pob unigolyn sy'n byw ar eu pen eu hunain ac yn teimlo unigedd cymdeithasol.

Mae'n eironig iawn ein bod yn cynnal dadl ar unigrwydd ar ddydd Sant Ffolant, ond fel y mae llawer wedi nodi, mae'n ddadl amserol. Nid oeddwn yn aelod o'r pwyllgor, ond credaf fod yr alwad i weithredu yn hollol briodol. Ond rwy'n rhwystredig fod yr atebion yn anwybyddu'r newidiadau technolegol y mae gwledydd eraill o gwmpas y byd yn manteisio arnynt. Mae'r tri pharagraff yn yr adroddiad sy'n mynd i'r afael â rôl technoleg i ymladd unigrwydd yn cyfeirio at ficrodonnau fel pethau sy'n cymell unigedd, ac yn nodi mai cyfryngau cymdeithasol a FaceTime yw technolegau ac arloesedd y dyfodol. Gadewch inni gael un peth yn ddealladwy: nid 'technoleg y dyfodol' yw cyfryngau cymdeithasol. Mae FaceTime yn wyth oed. Dylai'r ffaith nad yw eisoes mewn defnydd eang drwy'r system iechyd a gwasanaethau cymdeithasol fod yn achos pryder, ond peidiwch â chaniatáu i ni osod ein huchelgeisiau mor isel.

Oherwydd tra'n bod yn pendroni a all meddyg teulu drin Skype, mae gwledydd eraill yn treialu cynorthwywyr deallusrwydd artiffisial arloesol—rhyw fath o Siri y genhedlaeth nesaf. Mae Luke Dormehl, yn ei lyfr Thinking Machines, yn nodi rhai enghreifftiau. Mae'n sôn am flwch sgwrsio Microsoft yn Tsieina sy'n ymateb i negeseuon testun y mae defnyddwyr yn eu hanfon ato, sydd wedi dal sylw miliynau. Mae Xiaoice—credaf mai dyna'r ynganiad—yn defnyddio technegau dysgu dwfn i sganio'r rhyngrwyd, gan edrych ar sut y mae bodau dynol yn rhyngweithio. Mae'n defnyddio'r dysgu hwn i greu ymatebion bywyd go iawn i negeseuon testun sy'n cael eu hanfon ato. Mae'r bot yn olrhain ffyrdd o fyw ei ddefnyddwyr, gan gynnwys a ydynt mewn perthynas, eu swyddi, pethau y gallent fod yn gofidio amdanynt neu'n bryderus yn eu cylch, ac yn cyfeirio'n ôl at y rhain mewn sgyrsiau diweddarach, gan ddynwared ymddygiad hen ffrind. Yn Japan, maent wedi datblygu robot therapiwtig cyntaf y byd: morlo ifanc cymdeithasol sy'n gallu edrych i fyw eich llygaid ac sy'n addasu ei ymddygiad yn dibynnu ar sut y caiff ei drin—rhyw fath o Tamagotchi ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Gwelwyd bod gallu ymddangosiadol y morlo ifanc i uniaethu â'i ddefnyddwyr yn rhoi cysur, yn enwedig i bobl hŷn.

Nawr, nid yw Luke Dormehl yn awgrymu y bydd cynorthwywyr deallusrwydd artiffisial yn gallu disodli pob math o ryngweithio rhwng pobl, na finnau chwaith, ond mae'n amlwg fod yna gyfleoedd i dechnoleg chwarae rôl. Yr hyn sy'n fy mhoeni yn yr adroddiad yw mai prin y cyfeirir at y cyfleoedd hyn, oherwydd dylai pawb ohonom allu rhagweld sut y gallai technoleg helpu pobl â dementia i aros yn eu cartrefi, i gadw eu hannibyniaeth am ychydig mwy o amser. Mae'r dechnoleg yn bodoli eisoes i fonitro ymddygiad er mwyn gwirio, er enghraifft, a yw pobl yn agor a chau drysau cypyrddau fwy nag y byddent fel arfer, neu'n gadael amser hir cyn defnyddio'r ffwrn, i weld a yw eu hymddygiad yn anghyson. A gallwn ddychmygu technoleg sy'n sylwi os nad yw rhywun wedi llwyddo i wisgo eu hunain yn iawn neu sy'n trosi lleferydd aneglur. Mae'r pethau hyn oll o fewn cyrraedd, felly dylem droi ein sylw at archwilio sut y gallai technoleg ein helpu i roi diwedd ar unigrwydd a'i leddfu.

Mae bychanu rôl technoleg yn yr epidemig hwn a'i gyfyngu i ddyfeisiau cyfathrebu syml sydd eisoes ddegawd ar ei hôl hi yn broblemus iawn yn fy marn i. Fel rhan o becyn o fesurau, mae technoleg yn cynnig ffordd gosteffeithiol a chynaliadwy inni allu mynd i'r afael ag unigedd ac unigrwydd, a buaswn yn erfyn ar y Gweinidog i edrych ar hyn fel mater o frys. Diolch.

Ac yn olaf, Julie Morgan.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, am fy ngwasgu i mewn i'r ddadl, ac roeddwn am ddweud, mewn gwirionedd, fy mod i fel pawb arall wedi cael cryn syndod o weld y ffigurau a ddaeth i'r amlwg. Mae meddwl bod chwarter y bobl hŷn yn ein gwlad yma yng Nghymru yn teimlo eu bod yn unig, rwy'n credu, yn ystyriaeth ddifrifol iawn, a chredaf fod holl aelodau'r pwyllgor yn teimlo wedi'u sobreiddio gan raddau'r ffigurau hyn a'r ffaith ei fod cymaint yn waeth i rai dros 80 oed.

Mae llawer o bobl wedi sôn nad mater sy'n ymwneud â phobl hŷn yn unig yw hwn, ac rwy'n bryderus iawn am bobl hŷn o'r gymuned ddu a lleiafrifoedd ethnig, ac yn wir, unrhyw un sydd â rhwystr iaith, oherwydd credaf fod y broblem o beidio â gallu cyfathrebu'n rhwydd yn broblem enfawr ar gyfer meithrin cysylltiadau, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem fod yn ymwybodol iawn ohono pan ydym yn edrych ar sut i fynd i'r afael â'r mater hwn. Mae pobl eraill wedi crybwyll y ffaith hefyd fod Stonewall Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith bod pobl lesbiaidd, hoyw, a thraws yn llawer mwy agored i unigedd ac unigrwydd, a gwn y cafwyd rhai argymhellion yn y gorffennol ynglŷn â sut y gellir mynd i'r afael â'r pethau hynny.

Felly, mae'n rhywbeth nad yw'n gyfyngedig i bobl hŷn. Ond gwnaed argraff arbennig arnaf gan yr hyn a ddywedodd Joyce Watson yn ei haraith pan siaradodd am y pethau cyffredinol a all helpu pobl hŷn mewn gwirionedd i beidio â bod yn ynysig ac yn unig, ac wrth gwrs, soniodd am drafnidiaeth a gallu teithio o gwmpas, a chredaf mai darparu'r tocyn bws yw un o gyflawniadau mwyaf y Cynulliad hwn, oherwydd mae wedi rhyddhau pobl i allu teithio heb unrhyw bryder ynglŷn â faint o arian y gallai gostio iddynt. Felly, mae pethau felly yn gwneud gwahaniaeth cyffredinol, ond rwy'n credu eu bod yn effeithiol iawn, a hoffwn inni feddwl, mewn gwirionedd, am y math hwnnw o ateb oherwydd mae llawer o ffyrdd y gallwn liniaru unigedd ac unigrwydd.

Toiledau: mae llawer o bobl wedi sôn am doiledau. Cefais ddeiseb anferth a gasglwyd ar stryd fawr yr Eglwys Newydd, yn bennaf gan bobl hŷn a oedd wedi mynd allan i gasglu llofnodion, er mwyn ceisio cael toiled lleol fel y byddai pobl yn gallu mynd i'r stryd fawr, oherwydd mae cymaint o bobl hŷn wedi dweud wrthyf, 'Gan nad oes unrhyw doiledau cyhoeddus ar agor yno bellach, ni allwn fynd i siopa', felly dyna yw'r broblem ehangach. Mae darparu toiledau yn gyffredinol yn rhywbeth a fydd yn mynd i'r afael â'r broblem honno hefyd yn fy marn i.

Ac yn olaf, i orffen, hoffwn grybwyll rhai mentrau yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd: hoffwn ganmol Cyngor Caerdydd am sefydlu'r hybiau. Y ddwy lyfrgell yn Llanisien a Gogledd Llandaf, a ddatblygwyd fel hybiau—cawsant eu datblygu mewn modd sensitif iawn, llachar iawn, a deniadol iawn, ac yn wir maent yn lleoedd ardderchog i bobl hŷn fynd iddynt. Wedyn, roeddwn yn falch iawn o ymweld, gyda'r Gweinidog, â'r ganolfan byw'n annibynnol lle y gwelsom beth o'r dechnoleg y soniodd Lee Waters amdani yn ei araith—. Yn wir, defnyddir technoleg yno lle y gallwch fonitro os yw rhywun yn codi neu os yw rhywun yn agor y ffenestr, ac mae hyn yn digwydd yma yng Nghaerdydd yn effeithiol iawn. Ac roedd hwnnw'n ymweliad go ysbrydoledig yn fy marn i, ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno—Weinidog, mae hynny'n gywir. Diolch yn fawr iawn am fy ngwasgu i mewn.

Popeth yn iawn. Galwaf ar y Gweinidog Plant a Gwasanaethau Cymdeithasol yn awr—Huw Irranca-Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i bawb. Diolch am y cyfle i ymateb i'r drafodaeth bwysig hon. Mae cryfder ac ansawdd y cyfraniadau y prynhawn yma wedi dangos ein bod yn gwneud y cam cywir wrth sicrhau bod unigrwydd ac arwahanrwydd yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth.

Llawer iawn o ddiolch am gyfraniadau rhagorol. Ni fyddaf yn gallu gwneud cyfiawnder â phob un am eu bod mor fanwl ac mor helaeth. Mae'n dangos cymhlethdod yr heriau sydd gennym yn y maes hwn o fynd i'r afael ag unigedd ac unigrwydd, ond hefyd y ffaith bod angen inni wneud hyn mewn ffordd gynhwysfawr, deallus a chydgysylltiedig.

Cefais fy nharo—fel llawer ohonom rwy'n tybio—gan rai o'r achosion a welwn yn ein hetholaethau. Sawl blwyddyn yn ôl, mewn etholiad, wrth guro ar y drws, cyfarfûm â gŵr oedrannus y gallech deimlo ei dristwch yn bendant iawn. Dyma rywun roeddwn yn ei adnabod rai blynyddoedd cyn hynny ac a oedd wedi cloi'r drws i bob pwrpas pan fu farw ei wraig. Roedd yn bwydo ei hun, roedd yn gofalu amdano'i hun, ond nid oedd ganddo unrhyw gysylltiad ag unrhyw asiantaethau, na systemau cymorth, roedd yn gofalu amdano'i hun, ond roedd yn hynod o drist ac unig. Ac mae wedi fy mhlagio byth ers hynny. Ond ochr arall y geiniog i hynny yw'r nifer o enghreifftiau y clywsom amdanynt heddiw—am ymddygiad cymdogol, am gymunedau'n dod at ei gilydd, am bethau fel y mudiad Siediau Dynion, am bethau symlach y gall pob un ohonom eu gwneud ein hunain—rhaid imi ddweud—yn ogystal. Roedd fy mam a 'nhad yn arfer mynd â chinio dydd Sul yn rheolaidd ar draws y ffordd ar ddydd Sul i gymydog oedrannus, nid oherwydd eu bod yn teimlo trueni neu beth bynnag mewn unrhyw ffordd, ond oherwydd mai dyna'r math o beth rydych yn ei wneud mewn cymunedau da sy'n ffynnu. Efallai fod angen i bawb ohonom ei wneud. Fe drof at rai o strategaethau'r Llywodraeth a rhai o'r pethau y gallwn eu gwneud o'r fan hon, ond mae'n ymwneud â ni ein hunain hefyd a'r hyn a wnawn fel unigolion.

Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor, dan gadeiryddiaeth Dai Lloyd, am yr adroddiad pwysig hwn ar yr ymchwiliad i unigrwydd ac unigedd. Credaf ei fod yn ddefnyddiol oherwydd mae'n ychwanegu tystiolaeth bellach at yr hyn sydd eisoes wedi bod yn datblygu ein cronfa wybodaeth am effeithiau nychus amlwg unigrwydd ac unigedd. Gwnaed y pwynt gan nifer o gyfranwyr heddiw fod unigrwydd ac unigedd yn gallu effeithio ar unrhyw un o unrhyw oedran am amrywiaeth eang o resymau. Yn ddealladwy, roedd yr ymchwiliad hwn yn canolbwyntio ei ymdrechion cychwynnol yn bennaf ar yr heriau a wynebir gan bobl hŷn, ond gall effeithio ar bobl o bob oed.

Clywsom unigrwydd ac unigedd yn cael eu disgrifio fel argyfwng iechyd cyhoeddus. Dengys tystiolaeth—ac mae'r dystiolaeth hon, gyda llaw, yn mynd yn ôl at astudiaethau a wnaed yn y 1920au a'r 1930au—fod perthynas dda rhwng pobl, y rhwydweithiau hynny, y cysylltedd hwnnw, pa air bynnag a ddefnyddiwn, yn ein cadw'n hapusach ac yn iachach, ac mae pobl sy'n teimlo'n unig yn fwy tebygol o weld eu hiechyd corfforol yn dirywio'n gynharach ac maent yn fwy tebygol o farw'n iau. Gall pawb ohonom ddeall pa mor bwysig yw hi i gael ymdeimlad o berthyn yn ein cymunedau, ymysg ein ffrindiau, ymysg ein cymdogion, ac i deimlo bod gwerth i'n bywydau, fod ein bywydau yn golygu pethau i bobl eraill.

Felly, mae fy ymateb ysgrifenedig i adroddiad ardderchog y pwyllgor yn nodi fy ymateb manwl i'r chwe argymhelliad. Gwn fod pawb wedi cael cyfle i'w darllen, oherwydd mae cymaint o gyfeirio wedi bod atynt heddiw. Rydym wedi derbyn pob argymhelliad naill ai'n llawn neu, mewn dau achos, yn rhannol. Gadewch imi droi at y ddau achos lle rydym wedi derbyn yr argymhellion, ond gyda rhai amodau. Un ohonynt yw'r amserlen, fel sydd wedi'i grybwyll. Derbyn hyn yn rhannol a wnaethom. Mae'r rheswm am hynny'n eithaf clir. Os gallwn, byddwn yn cadw hyn dan arolwg, ac os gallwn ei gyflwyno'n gynharach na gwanwyn 2019, fe wnawn hynny. Ond mae hyd yn oed y pwyllgor ei hun yn cydnabod bod angen gwneud mwy o waith ymchwil a chasglu tystiolaeth mewn rhai meysydd allweddol. Rydym am wneud hynny'n iawn, ac mewn rhai meysydd, rydym am ymgynghori'n briodol ac yn ffurfiol yn ogystal. Os yw hynny'n golygu bod yn rhaid inni gymryd ychydig mwy o amser, fe wnawn hynny, ond byddwn yn adolygu'r sefyllfa'n barhaus.

Yr ail beth i'w ddweud yw ei bod yn gwbl glir—a dywedais hyn yn yr ymateb i'r pwyllgor—nad yw hynny'n golygu na allwn weithredu yn awr. Rydym yn bwrw iddi i wneud y pethau. Rydym yn gwneud pethau yn awr a dylem eu dwysáu. Dylem eu cyflymu. Felly, rydym yn bwrw iddi i weithredu yn awr. Nid oes raid aros am strategaeth yn 2019. Gallwn roi camau ar waith eisoes, ac fe drof at rai o'r pethau hynny mewn eiliad.

Yr ail elfen a dderbyniwyd gennym, ond yn rhannol, oedd sefydlogrwydd cyllido ar gyfer y trydydd sector. Soniodd sawl Aelod am hyn. Mewn byd delfrydol, byddech yn dweud yn syml, gyda haelioni mawr, 'Dyma'r cyllid. Dyma'r sefydlogrwydd sydd ei angen arnoch am dair blynedd. Ewch ati'. Ceir goblygiadau i hynny, ac mae rhai o'r goblygiadau hynny, wel, yn ddeublyg—dwy enghraifft fawr. Un yw hyblygrwydd, oherwydd bydd y trydydd sector yn gofyn inni hefyd am hyblygrwydd gyda chyllid ar gyfer arloesi, ar gyfer mentrau newydd—y math o bethau, efallai, y siaradodd Lee amdanynt; yr ysgogiad newydd sydd ei angen, ac mae angen rhywfaint o arian ysgogi. Ond yr agwedd arall y mae angen inni fod yn ymwybodol iawn ohoni yma, wrth geisio rhoi'r sicrwydd hwnnw ynghylch arian y byddwn yn edrych arno ac yn ei ystyried, yw nad ydym am gael gwared ar ddim y gallai fod ei angen fel cyllid mewn argyfwng chwaith. Oherwydd weithiau ceir sefyllfaoedd go iawn lle yr hoffech ddefnyddio'r arian cyfyngedig sydd ar gael mewn sefyllfa o argyfwng.

Felly, mae angen inni gael y cymesuredd yn iawn ac ystyried hyn yn drwyadl, ond byddwn yn edrych arno, byddwn yn cyflwyno rhagor o waith i weld a ellid darparu arian drwy ffrydiau penodol, megis y gronfa gofal canolraddol gyda llaw. Credaf fod llawer o'r Aelodau yn dod yn fwyfwy ymwybodol o'r defnydd arloesol o'r gronfa hon, gan gynnwys, gyda llaw, canolfan byw'n annibynnol Caerdydd wrth gwrs. Buaswn yn argymell i'r Aelodau fynd i'w gweld—ewch i weld beth sy'n digwydd yno. Ariennir honno drwy'r gronfa gofal canolraddol. Nawr, byddwn yn  edrych ar hyn ac yn gweld, gyda'r gronfa gofal canolraddol a ffrydiau ariannu eraill tebyg, a allwn roi mwy o sicrwydd, ond rydym angen rhywfaint o hyblygrwydd ar gyfer cyllid mewn argyfwng a mathau eraill o gyllid yn ogystal.

Roeddem yn falch o dderbyn pob un o'r argymhellion yma o fewn yr adroddiad. Gadewch i mi ddweud ychydig mwy, felly, am y buddsoddiadau a wnaed mewn rhaglenni, y mentrau sy'n cael eu datblygu y gallwn eisoes eu gwneud heb aros tan 2019. Felly, ledled Cymru, mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi asesu effaith unigrwydd ac unigedd fel rhan o'u dadansoddiad ehangach o lesiant. Dros hyn y pleidleisiwyd yn y Cynulliad hwn yn flaenorol—cyn i mi ddod yma—mai'r dull hwn oedd y dull cywir. Mae'r cynlluniau sy'n sail i'r rhain yn awr yn destun ymgynghori, ac rwy'n awyddus i weld drosof fy hun sut y bydd byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn rhoi'r camau ar waith i hybu llesiant i'r eithaf yng nghanol ein cymunedau. Yr holl bethau gwahanol y buom yn siarad amdanynt—boed yn drafnidiaeth, boed yn fynediad at doiledau, boed yn gysylltedd cymunedol, boed yn llyfrgelloedd, hyn, llall ac arall—dyna yw hanfod hyn. Ni allwn ariannu pob menter fach a phob grŵp bach ym mhob cymuned yn uniongyrchol o'r Llywodraeth ganolog. Ni allwn wneud hynny. Ond yr hyn y gallwn ei ddweud yw, ' Dyma'r fframwaith y disgwyliwn iddo gael ei gyflawni. Dyma'r canlyniadau rydym eu heisiau. Nawr, ewch ati a dowch o hyd i ffordd o'i wneud', boed yn ardaloedd gwledig canolbarth Cymru neu yng nghwm dyfnaf de Cymru, ac ati.

Nawr, mae sefydliadau sector cyhoeddus yn arloesi er mwyn darparu gwasanaethau wedi'u teilwra i ddiwallu anghenion unigolion. Felly, er enghraifft, mae'r gronfa gofal integredig, cyfanswm o £60 miliwn, yn cefnogi gweithio ar y cyd ar draws y meysydd tai, iechyd a gofal cymdeithasol. Fe'i cynlluniwyd i leihau'r niferoedd sy'n cael eu derbyn i ysbytai a gofal preswyl ac i ddarparu gofal cymdeithasol ar gyfer pobl yn ffyrdd a ddymunant. Mae'r prosiectau'n cynnwys darpariaeth llety a adeiladir o'r newydd, offer ac addasiadau sy'n hyrwyddo annibyniaeth, yn lleihau unigedd ac yn gwella ansawdd bywyd. Ac ar bwnc tai, Cefnogi—. Rwy'n ymwybodol—. Dywedais na fuaswn byth yn cael amser i gynnwys pob un o fy mhwyntiau. Rwy'n tybio fy mod yn fy 30 eiliad olaf.

Credaf eich bod. Rydych yn eich 10 eiliad olaf mewn gwirionedd, ond parhewch.

Ni fyddaf yn gallu rhoi sylw haeddiannol i bopeth. Y rhaglen Cefnogi Pobl, a luniwyd i helpu pobl i aros yn annibynnol yn eu cartrefi eu hunain, ac unwaith eto, yr agwedd honno ar fynd i'r afael ag unigedd—. Ddirprwy Lywydd, rwy'n tybio y byddai'n well cyfeirio pobl at y gwaith rydym yn ei wneud. Mae ein hymateb i'r pwyllgor ar waith y pwyllgor wedi'i wneud. Rydym yn ystyried hyn gyda'r difrifoldeb a amlinellais heddiw, fel y nodwyd gennym mewn datganiadau. Rydym wedi ymrwymo i ddatblygu'r strategaeth honno mewn amserlen mor gyflym ag y gallwn. Ond nid ydym am aros am hynny, rwy'n dweud wrth y Cadeirydd ac aelodau'r pwyllgor a phawb arall sydd wedi cyfrannu heddiw. Mae angen inni fwrw ymlaen â hyn a'i wneud yn awr. Gwyddom ei fod yn ymwneud â mwy na chyllid. Mae'n ymwneud â'r ffordd rydym yn gweithio ar lawr gwlad a'r ffordd rydym yn cysylltu yn ein cymunedau ein hunain. Diolch yn fawr iawn.

Diolch. A gaf fi alw ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Yn yr ychydig funudau, a allaf i ddiolch o waelod calon i'r Gweinidog am ei ymateb cadarnhaol ynglŷn ag amseriad y strategaeth? Hefyd, rwy'n deall y rhesymeg y tu ôl y busnes ariannu hefyd, a hefyd yn ei gyfarch ac yn ei longyfarch am fod yn fodlon gweithio a bod yn hyblyg i ddod ag atebion cynnar, achos mae unigrwydd ac unigedd—fel rydym ni wedi'i glywed gan bawb, mae yna gytundeb ar draws y llawr yn fan hyn o ran y sgil-effeithiau andwyol sydd yna.

Gwnaethom ni ddechrau efo Lynne Neagle yn sôn am unigrwydd a hunanladdiad, a gwaith arbennig y Samariaid, a phwysigrwydd grwpiau cymunedol. Hefyd, roedd Lynne yn cyfeirio at effeithiau andwyol posibl y cyfryngau cymdeithasol, i'w cyferbynnu felly efo beth a ddywedodd Lee Waters ynglŷn ag ochr gadarnhaol, bwerus y datblygiadau ym myd y cyfryngau cymdeithasol. Dylem ni fod yn gwneud mwy o ddefnydd ohonyn nhw. Mae yn digwydd mewn rhai lleoedd, fel y gwnaethom ni glywed gan y Gweinidog a hefyd gan Julie Morgan. Mae yna dechnoleg newydd sy’n cael ei defnyddio i gysylltu pobl yn well. Ond, ar ddiwedd y dydd, beth sy’n cael gwared â’r teimlad o unigrwydd ac unigedd yna ydy siarad efo person byw arall.

Fe wnaf i byth anghofio; rai blynyddoedd yn ôl rŵan, gwnes i jest gyfarch rhywun ar y stryd yn Abertawe, jest dweud helô, a daeth hi i’m gweld i yn feddygfa wedyn, yr wythnos ganlynol, a’r 'helô' yna oedd yr unig air yr oedd hi wedi siarad â pherson arall ers yr amser yna—drwy’r wythnos, nid oedd hi wedi cael dim gair arall efo'r un person arall, ac mae hynny wastad wedi cydio ynof i. Yn aml, fel rydym ni wedi clywed gan Caroline Jones ac eraill, mae pobl mor unig maen nhw jest yn gweld eu meddyg teulu, a’r nyrs, fel yr oedd Jayne Bryant hefyd yn dweud, ac maen nhw’n mynd i weld y meddyg teulu a mynd i weld gwasanaethau cymdeithasol hefyd, yn ogystal â’r nyrsys, fel modd o jest cael rhywun i siarad efo fo. Dyna bwysigrwydd gweld a chyfathrebu â pherson byw arall.

Diolch i Angela Burns ac i Rhun am eu cyfraniadau, a hefyd i Janet Finch-Saunders a Joyce Watson. Mae’n hyfryd cael pobl sydd ddim yn aelodau o’r pwyllgor yn gwneud cyfraniadau—a hefyd cyfraniad pwerus iawn gan Dawn Bowden. Felly, llongyfarchiadau i bawb. Ac rwyf i hefyd yn benodol yn llongyfarch y Gweinidog. Rydym ni wedi cael safon trafodaeth arbennig iawn y prynhawn yma, ac rwyf yn hyderus iawn y cawn ni weithredu yn y maes yma, wedi clywed ateb cadarnhaol gan y Gweinidog. Diolch yn fawr iawn i chi.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbyniwyd y cynnig.

Symudwn ymlaen at eitem 7, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar iechyd meddwl, a galwaf ar Angela Burns i wneud y cynnig.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o wneud y cynnig a gyflwynir heddiw gan y Ceidwadwyr Cymreig ar destun iechyd meddwl. Mae'r mater hwn yn un a fydd yn effeithio ar lawer ohonom yn ystod ein hoes, naill ai'n uniongyrchol neu drwy deulu a ffrindiau agos, a hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy ddiolch i'r Aelodau sydd wedi mynegi eu profiadau personol mewn perthynas ag iechyd meddwl yn y Siambr hon ar achlysuron blaenorol. Fe fuoch yn agored ac yn ddewr i wneud hynny. Drwy rannu'r profiadau hynny, credaf ei fod wedi helpu eraill i ddeall nad oes unrhyw gywilydd mewn bod yn sâl.

Rydym wedi cyflwyno'r ddadl hon heddiw oherwydd ein bod am dynnu sylw at iechyd meddwl. Rydym am dynnu sylw at y ffaith y gallai gwasanaethau iechyd meddwl Cymru arwain y byd pe baent yn cael eu rhedeg mewn ffordd fwy rhagweithiol a chyfannol. Rydym am anfon neges i'r holl bobl sy'n byw gyda phroblemau iechyd meddwl fod golau ar ddiwedd y twnnel, a bod pobl yn deall.

Mae iechyd meddwl yn derm cyffredinol am amrywiaeth o gyflyrau. Gall pobl sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl gael cyflyrau'n amrywio o orbryder ysgafn, iselder, ac anhwylderau bwyta, i sgitsoffrenia neu anhwylder deubegynol. Er bod gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn llawer mwy ymwybodol o gyflyrau iechyd meddwl mwy cyffredin, ac yn gallu eu trin yn fedrus, mae'n llawer anos cael mynediad at, neu siarad yn gyflym ag arbenigwyr sy'n ymdrin â chyflyrau mwy difrifol a chymhleth. Gall diffyg cymorth digonol i'r cyflyrau mwy cymhleth arwain at ganlyniadau difrifol i iechyd y claf a gall eu harwain i chwilio am fathau eraill o gymorth, drwy droi at gyffuriau neu alcohol.

Gall iechyd meddwl da effeithio'n gadarnhaol, nid yn unig ar yr unigolyn, ond hefyd ar y gymuned gyfan. Mae'n caniatáu i ni fod yn fwy gwydn ac i ymdopi â'r hyn sydd gan fywyd i'w daflu atom. Amcangyfrifir y bydd un o bob pedwar ohonom—dyna 25 y cant; chwarter y nifer sydd yn y Siambr hon—yn dioddef o anhwylder meddwl cyffredin ar ryw adeg yn ystod ein hoes. Mae hwnnw'n ystadegyn sy'n peri pryder, a'r hyn sy'n ei wneud yn waeth yw'r ffaith bod stigma di-sail yn dal i fodoli ynghylch salwch meddwl, sy'n atal llawer o bobl, yn enwedig dynion, rhag wynebu eu teimladau neu geisio cyngor am na allant ymdopi mwyach.

Yn ôl Samariaid Cymru, mae rhywle rhwng 300 a 350 o bobl yn marw drwy gyflawni hunanladdiad bob blwyddyn—bron un y dydd; 30 y mis. Mae tua thri chwarter y rhain yn ddynion. Mae 150,000 o bobl eraill yn meddwl am gyflawni hunanladdiad, yn ôl adroddiad gan gonffederasiwn Cymru ar iechyd meddwl yn 2017. Dyna oddeutu 5 y cant o'r boblogaeth gyfan, sy'n ystadegyn gwirioneddol sobreiddiol. Ac nid y rhaniad rhwng dynion a menywod yn unig sydd wedi dod yn amlwg yn ddiweddar. Mae Samariaid Cymru hefyd yn nodi gwahaniaeth cynyddol rhwng pobl sy'n byw mewn tlodi a phobl o ardaloedd mwy cefnog. Canfu ymchwil yr elusen fod ymddygiad hunanladdol yn cynyddu wrth i amddifadedd gynyddu. Mae derbyniadau i'r ysbyty yn sgil hunan-niwed ddwywaith mor uchel mewn ardaloedd difreintiedig o gymharu â'r ardaloedd mwyaf cyfoethog, ac roedd y risg o hunanladdiad yn cynyddu gyda lefelau diweithdra. Mae gwaith ymchwil arall wedi amcangyfrif bod cost iechyd meddwl gwael yn y gweithle yn £12 biliwn y flwyddyn, bron £860 am bob gweithiwr yng Nghymru. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn oll yn gwneud i ni ofyn beth y gellir ei wneud i addysgu pob un ohonom sut i adnabod arwyddion iechyd meddwl gwael yn gynharach o lawer.

Ceir llawer o resymau pam y daw cyflyrau iechyd meddwl yn amlwg. Mewn rhai achosion, gall profiadau niweidiol yn ystod plentyndod arwain at broblemau iechyd meddwl yn ddiweddarach mewn bywyd, a cheir cysylltiadau eglur â dibyniaeth ar gyffuriau ac felly â marwolaethau cynnar. Gall un enghraifft o brofiad niweidiol yn ystod plentyndod fod yn drawmatig, ond yn aml gwelwn oedolion sydd wedi gorfod ymdrin ag achosion lluosog yn ystod eu blynyddoedd ffurfiannol. Mae'r hyn sy'n digwydd i ni wrth i ni dyfu yn bwysig, ac nid yr erchyllterau mwy traddodiadol y mae rhai plant yn eu hwynebu yw hyn yn unig. Mae cymaint o bwysau ar blant heddiw yn y byd modern.

A siarad fel mam i ddwy ferch ifanc, gallaf ddweud wrthych ein bod yn cael brwydrau cyson am ddelwedd y corff, cynnwys y cyfryngau cymdeithasol, beth y mae'r cyfryngau print yn ei ddweud. Mae'r pwysau ar blant, yn enwedig merched, i gydymffurfio ag ymddangosiad neu steil penodol wedi gwaethygu yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae pawb ohonom yn gwybod pa mor greulon y gall plant fod wrth ei gilydd. Adroddodd Childline fod 1,500 o ferched wedi cysylltu â hwy yn 2015-16, gyda'r ieuengaf yn wyth oed, yn poeni am ddelwedd eu corff—yn wyth oed, mewn difrif. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddod o hyd i ffordd o fynd i'r afael ag ef cyn gynted â phosibl, oherwydd mae'r byd anllad sydd ohoni heddiw a'i sylw ar  enwogion yn niweidio'r rhai sydd eto i ddatblygu'r croen trwchus a'r cryfder emosiynol i allu diystyru'r nonsens. Y canlyniad? Gorbryder, iselder, anhwylderau bwyta—mae'r rhain oll yn batrymau a all effeithio'n negyddol ar fywyd unigolyn yn y dyfodol.

Mae hyn yn fy arwain at ail bwynt ein dadl, lle yr hoffwn ganolbwyntio ar agweddau ar driniaeth iechyd meddwl y credwn nad ydynt yn gweithio'n dda. Mae'r agwedd gyntaf, ni fyddwch yn synnu clywed, yn ymwneud â diffyg cysondeb ar draws Cymru o ran darparu gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed o ansawdd da. Er gwaethaf eu natur fregus a llawer mwy agored i niwed yn aml, canran fach o'r cleientiaid sy'n dod o dan ymbarél CAMHS sy'n cael eu gweld o fewn yr amser aros argymelledig o bedair wythnos. Mae'n destun pryder mai tri yn unig o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru sy'n darparu tîm argyfwng CAMHS 12 awr, sy'n gweithio 12 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos. Mae'r un ym Mhowys yn gweithredu tan 5 p.m. o ddydd Llun i ddydd Gwener, a dim o gwbl ar benwythnosau. Beth y mae hynny'n ei ddweud am ba mor bwysig yw iechyd meddwl i ni?

Rwyf i, a llawer o Aelodau Cynulliad eraill—a hoffwn gyfeirio'n benodol at Lynne Neagle yn hyn o beth—yn dal i bryderu nad yw'r gwasanaethau CAMHS yn gweithio'n effeithiol. Mae Lynne wedi dadlau'n frwd ynglŷn â hyn. Mae'r meini prawf y byddant yn eu dilyn yn aml yn rhy gul. Caiff cleientiaid eu trin yn ôl eu cyflwr iechyd meddwl yn hytrach na chael eu trin fel unigolion. Ni roddir cymorth i blant sy'n bygwth cyflawni hunanladdiad am nad ydynt wedi cael diagnosis o broblem feddygol. Gwrthodir mynediad i blant sy'n dioddef o effeithiau cam-drin neu esgeulustod neu blant sydd â phroblemau ymlyniad, fel yr amlygodd adroddiad y pwyllgor plant a phobl ifanc i gymorth ôl-fabwysiadu yn glir iawn. Felly i ble yr ânt? Rwy'n ofni nad ydynt yn mynd i unman.

Hoffwn dynnu sylw at astudiaeth Mind Cymru a arolygodd 400 o bobl ym mis Chwefror 2016 a oedd naill ai wedi gofyn am, neu wedi cael therapïau seicolegol yn y tair blynedd cyn hynny. Canfu fod 57 y cant o bobl yn wynebu arhosiad o fwy na thri mis ddim ond i gael asesiad gan y gwasanaeth, ac roedd 21 y cant yn wynebu arhosiad o fwy na blwyddyn i gael eu hasesu. Rydym newydd gael dadl am unigrwydd ac unigedd, ac mae hynny'n rhywbeth sy'n peri iselder. Ni allaf ddychmygu; dyna chi, rydych mewn cyflwr ofnadwy, mae taer angen help arnoch, mae eich meddwl yn brwydro, mae pob math o feddyliau yn eich pen, ond mae'n rhaid i chi aros am 12 mis i gael eich gweld. Mae'r drafft o gynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' ar gyfer 2016-19 yn ei gwneud yn ofynnol i fyrddau iechyd adrodd ar y targed 26 wythnos rhwng atgyfeirio a thriniaeth mewn gwasanaethau iechyd meddwl eilaidd arbenigol ar gyfer pob claf, gan gynnwys y rhai mewn gwasanaethau cleifion mewnol.

Nawr, ym maniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig ar gyfer 2017, dywedasom y dylai pobl gael mynediad cyfartal, pa un a ydynt mewn gofal sylfaenol neu ofal eilaidd—polisi a gefnogir gan Mind Cymru—a galwaf ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno targed i bawb allu cael mynediad at therapïau seicolegol o fewn 28 diwrnod. Ysgrifennydd y Cabinet, gofynnaf i chi edrych i weld a allwch sicrhau hyn. Ac wrth wneud hynny, a wnewch chi hefyd adolygu'r ffordd y caiff hyfforddiant ar faterion iechyd meddwl ei strwythuro? Er enghraifft, nid yw meddygon teulu ar hyn o bryd ond yn cyflawni un modiwl hyfforddiant, allan o 21, ar iechyd meddwl yn benodol. Mae niferoedd y meddygon teulu dan hyfforddiant sy'n ymgymryd â chyfnod mewn seiciatreg yn lleihau'n gyson ac nid yw llawer o feddygon teulu ond yn gweld yr achosion mwyaf difrifol o salwch iechyd meddwl mewn cyfleusterau gofal sylfaenol yn ystod eu hyfforddiant ac felly maent yn llai cyfarwydd ag ef ac felly'n ei chael hi'n anos adnabod achosion mwy cymedrol o orbryder neu iselder ysbryd a allai elwa o ymyrraeth gynnar pan fo'r bobl hynny'n dod i'w meddygfeydd.

Mater arall rwyf wedi'i godi dro ar ôl tro yw'r ffordd y clustnodwyd gwariant ar iechyd meddwl gan y byrddau iechyd. Er ei fod wedi ei glustnodi ers 2008, mae iechyd meddwl yn faes o'n gwasanaeth iechyd sydd wedi'i danariannu i raddau cronig. Yn 2015-16, gwariwyd 5.1 y cant yn unig o wariant y GIG ar iechyd meddwl oedolion, a 0.7 y cant ohono'n unig a wariwyd ar wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Er bod clustnodi arian yn amlygu pa mor bwysig yw hi i ddiogelu gwariant ar iechyd meddwl, gwyddom nad yw'n adlewyrchiad cywir o ble y dylai cyllid iechyd meddwl fod, oherwydd mae bron bob un o'r byrddau iechyd yn dweud eu bod yn gwario llawer mwy na hynny ar iechyd meddwl. Ond rydym hefyd yn gwybod bod clustnodi arian ar iechyd meddwl neu'r defnydd o'r arian a glustnodir yn agored i ddehongliad gyda llawer o fyrddau iechyd yn chwarae'r system ac yn datgan y gellir defnyddio'r arian a glustnodir i ymgorffori'r holl gostau mewn perthynas â chlaf. Clywsom dystiolaeth yn y pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol yn ddiweddar sy'n dweud, ac rwy'n mynd i ddyfynnu,

Er enghraifft, os yw claf sydd wedi cael diagnosis iechyd meddwl sylfaenol yn torri ei glun, bydd costau trin y glun yn cael eu cynnwys o fewn yr arian a glustnodir ar gyfer iechyd meddwl.

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi addo adolygu'r gwariant a glustnodir er mwyn sicrhau bod yr arian yn cael ei ddefnyddio i sicrhau datblygiadau mawr eu hangen yn y gwasanaeth hwn? Oherwydd os caiff ei ddefnyddio ar bethau fel cluniau pan fyddwch wedi ei glustnodi ar gyfer iechyd meddwl, sut y gallwn drawsnewid y modd y darparwn wasanaethau iechyd meddwl?

Wrth i mi ddod â fy sylwadau i ben, hoffwn dynnu sylw at ychydig o enghreifftiau lle mae prosiectau arloesol yn newid bywydau. Yn fy ardal fy hun, mae Hywel Dda, ar y cyd â Heddlu Dyfed-Powys, yn sefydlu tri chaffi argyfwng ar draws y rhanbarth gyda'r bwriad o ganiatáu i bobl alw heibio a chael sgwrs â chyrff cymorth perthnasol dros baned o goffi. Mae hyn yn newid enfawr i'r defnydd presennol o'r heddlu fel ymatebwyr cyntaf i gynifer o bobl sy'n arddangos arwyddion o iechyd meddwl gwael. Mae'n ychwanegu at yr ofn a'r stigma hwnnw ac yn y pen draw yn troseddoli rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl—ac rwy'n dweud yn glir nad wyf yn dal heddluoedd yn atebol am hyn; yn aml iawn, hwy yw'r unig rai sydd ar gael.

Daw enghraifft arall o arfer gorau o Loegr lle mae gan chwe ymddiriedolaeth GIG dimau wedi'u hyfforddi yn y dull deialog agored. Mae'r dull hwn yn golygu bod pobl yn cael eu gweld o fewn 24 awr i fynd yn sâl. Cynhelir cyfarfodydd gyda thimau seiciatrig yn eu cartrefi neu ble bynnag y bydd cleifion yn teimlo'n gyffyrddus, ac mae hefyd yn sicrhau bod y mantra 'dim byd amdanoch chi heboch chi' yn cael ei fabwysiadu ac yn galluogi cleifion i weld eu nodiadau i gyd. Mae'n syniad arloesol sy'n werth i'r GIG yng Nghymru edrych arno. Mae galw clir yng Nghymru bellach, nid yn unig gan y Cynulliad Cenedlaethol ond hefyd gan y rhai sy'n gweithio ar draws ein gwasanaethau cyhoeddus ac yn y trydydd sector ac unigolion, i ddiwygio'n radical y ffordd y darperir gwasanaethau iechyd meddwl. Mae angen i ni gydnabod yn llawn beth yw'r manteision cymdeithasol ac economaidd unigol a ddaw o atal iechyd meddwl rhag gwaethygu. Mae angen inni ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl ar lefel sy'n gydradd â'r ddarpariaeth o wasanaethau iechyd corfforol, ac mae angen inni sicrhau bod ein gwasanaethau eilaidd a'n gwasanaethau argyfwng yn gallu cefnogi pobl yn ddiogel ac yn effeithiol pan fo'u hangen. Yn y pen draw, mae'n ymwneud â phobl. Rydym yn fodau o gig a gwaed, ond rydym hefyd yn fodau'r meddwl a'r enaid. Ni allwn fod yn iach oni bai bod y cyfan ohonom yn cael ei drin fel un.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei enw.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliant a gafodd ei gyflwyno yn fy enw i, sydd â'r nod o ychwanegu at a chryfhau, rwy'n gobeithio, y cynnig gwreiddiol. Ni allwn orbwysleisio'r angen i gael darpariaeth iechyd meddwl da i bobl ifanc. Ni allwn orbwysleisio'r angen i ddelio â phroblemau iechyd pobl ifanc yn fuan, oherwydd rydym ni'n gwybod, yn yr achosion mwyaf eithafol, bod methiant i ddelio â phroblemau yn gallu bod yn drychinebus yn y pen draw, a hunanladdiad ydy'r ail achos mwyaf cyffredin o farwolaeth ymysg pobl yn eu harddegau. Mae'n cyfraddau hunanladdiad ni yng Nghymru yn uwch nag yn Lloegr a'r Alban, ac mae ffigurau diweddar yn dangos bod llawer o'r bobl ifanc sydd wedi cymryd eu bywydau eu hunain wedi bod yn anhysbys i CAMHS, neu dim ond wedi cael cyswllt byr iawn efo'r gwasanaethau hynny, sy'n awgrymu bod y ddarpariaeth bresennol yn brin iawn o'r hyn rydym ei angen i ateb y galw.

Rydym yn ddiweddar wedi clywed llawer o sôn, a chwestiynau yn cael eu holi o'r Llywodraeth yn y Siambr yma, am ofal iechyd meddwl i bobl ifanc. Mae rhestrau aros ac amser aros yn un mesur pwysig o berfformiad. I'ch atgoffa chi, rhwng 2013 a 2015 mi welwyd cynnydd anferth mewn amseroedd aros, yn enwedig ar gyfer y rheini a oedd yn aros dros 16 wythnos neu bedwar mis. Roeddem ni mewn sefyllfa lle roedd bron i hanner y bobl sydd yn aros yn gorfod aros am fwy na pedwar mis. Mi fu yna beth gwelliant wedyn, ond erbyn Chwefror 2017, y mis olaf o ddata sydd gennym ni i allu cymharu, nid oedd amseroedd aros yn dal ddim wedi mynd yn ôl i lefelau haf 2013, felly mae'r dirywiad yn glir iawn. 

Ond ymateb y Llywodraeth, yn anffodus, dro ar ôl tro oedd gwadu y broblem. Ar sawl achlysur, mi wnaeth y Prif Weinidog honni mai y broblem mewn difrif oedd fod yna ormod o bobl ar y rhestr oedd ddim angen bod ar y rhestr. Ac ym mis Mawrth y llynedd, beth welsom ni oedd yr ystadegau yn newid dros nos. Aeth nifer y bobl a oedd ar y rhestr wedi'u cofnodi yn aros am apwyntiad CAMHS i lawr 74 y cant, wrth i lwybrau non-CAMHS gael eu tynnu oddi yna, a hynny'n dros 1,700 o blant. Mae'n gwelliant ni heddiw yn adlewyrchu ein bod ni ddim yn gwybod beth ddigwyddodd i'r plant hynny; data CAMHS ydy'r unig ddata perfformiad sydd ar gael.

Yn anochel, mi wnaeth newid y mesur o amseroedd aros arwain at y Llywodraeth yn dweud wrthym ni fod amseroedd aros yn gwella, gan fod y data yn dangos gwelliant mawr: 86.7 y cant o achosion rŵan yn cael eu gweld o fewn pedair wythnos. Naid sylweddol o'r 35.2 y cant yn ystod y mis blaenorol. Ond, wrth gwrs, beth sydd wedi digwydd yma ydy newid yn sut mae pethau yn cael eu mesur, felly allwn ni ddim cymharu go iawn, ac ni ydym yn gwybod beth ddigwyddodd i'r 74 y cant arall o blant yr oeddem ni'n arfer cofnodi eu siwrnai nhw. 

Mi wnaeth y Prif Weinidog ysgrifennu at Leanne Wood pan wnaethom ni godi hwn ym mis Tachwedd, a chadarnhau bod ein ffigurau ni yn gywir: 74 y cant o achosion eraill, un ai'n blant a fyddai rŵan yn cael eu gweld gan y gwasanaeth arbenigol ar gyfer plant gyda chyflyrau niwroddatblygiadol a gafodd ei ddatblygu yn 2016-17, neu eu bod nhw'n achosion llai a oedd wedi cael eu gweld gan wasanaethau iechyd meddwl gofal sylfaenol lleol a oedd wedi cael eu cynnwys ar gam yn ffigurau CAMHS. Ond, wrth gwrs, nid oes gennym data ar gyfer plant sydd angen y gwasanaethau yna. 

Rydym yn derbyn bod yna rai plant, o bosibl, wedi bod angen y triniaeth ar gyfer cyflyrau niwroddatblygiadol, yn hytrach na CAMHS. Rydym hefyd yn gwybod bod y trothwy ar gyfer CAMHS wedi bod yn llawer rhy uchel. Mi gafodd hynny ei nodi gan ymchwiliad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn 2014. Mi nododd Swyddfa Archwilio Cymru hefyd fod problem o ran triniaeth i bobl ifanc yn cael ei stopio os oedd apwyntiad yn cael ei golli, a bod hynny yn broblem a oedd yn dylanwadu ar ffigurau.

Ond rwy ymhell iawn o fod wedi cael fy argyhoeddi mai'r unig broblem efo CAMHS oedd bod yna ormod o blant yno oedd ddim angen bod yna. Rydym yn gwybod ei bod yn broblem o gapasiti, yn broblem o ddiffyg gwasanaethau arbenigol, a methiant i gymryd y sefyllfa ddigon o ddifrif. Ac mae diffyg data yn broblem sy'n golygu na allwn ni fesur a rhoi pwysau ar y Llywodraeth i weithredu yn y ffordd mae'n pobl ifanc ni ei hangen. Ni allwn dderbyn y status quo o beidio gwybod sut mae'r NHS yn perfformio pan mae'n dod i edrych ar ôl rhai o'n pobl mwyaf bregus ni.     

Rwy’n falch o gael y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma.

Ddoe, fe ges i’r fraint o allu cyd-gynnal sesiwn briffio yma yn y Cynulliad ar wasanaethau iechyd meddwl mewn ardaloedd gwledig gyda Simon Thomas. O’r digwyddiad yma, daeth i'r amlwg rai o'r materion difrifol iawn ynghylch y ddarpariaeth ar gyfer iechyd meddwl yn ein cymunedau gwledig. Fel dywedodd Angela Burns, mae un ym mhob pedwar o bobl yn dioddef o broblemau iechyd meddwl rywbryd yn eu bywydau, ac yn y byd amaethyddol, ceir un o’r cyfraddau uchaf o hunanladdiad. Mae’r diwydiant ffermio yn gallu bod yn anodd iawn i weithio ynddo ac mae nifer o’r ffactorau hynny o straen yn rhywbeth sydd tu hwnt i ddwylo ffermwyr, megis anwadalwch mewn prisiau yn y farchnad, neu’r effaith emosiynol o TB mewn gwartheg. Mae nifer o ffermwyr yn gweithio mewn amodau ynysig ac yn treulio oriau hir ar eu pennau eu hunain gydag ychydig iawn o gyswllt gyda phobl eraill. Mae natur y gwaith yn mynnu oriau hir o waith llafur corfforol caled.

Yn wir, yn ôl yr adroddiad ar gefnogi lles ffermwyr gan Nuffield Farming Scholarships Trust mae yna tua 50 o ffermwyr ym Mhrydain yn marw bob blwyddyn drwy hunanladdiad. Yn yr Unol Daleithiau, ffermwyr, fforestwyr a physgotwyr sydd â’r gyfradd uchaf o hunanladdiad, o gymharu ag unrhyw broffesiwn arall yn y wlad. Er gwaetha’r ffeithiau hyn, nid yn aml caiff iechyd meddwl ei sôn amdano yn y diwydiant amaethyddol, ac er bod ymdrechion yn cael eu gwneud i fynd i'r afael â'r mater hwn, mae'n amlwg y gellir gwneud mwy.

Fodd bynnag, mae ymwybyddiaeth o iechyd meddwl mewn cymunedau gwledig yn cynyddu ac mae peth gwaith da yn cael ei wneud ar hyn o bryd ledled Cymru. Yn fy etholaeth i, sefydlodd Emma Picton-Jones Sefydliad DPJ ym mis Gorffennaf 2016 yn dilyn marwolaeth ei gŵr Daniel, a chlywsom gyflwyniad arbennig gan Emma yn y sesiwn briffio ddoe. Nod y sefydliad yw cefnogi dynion mewn cymunedau gwledig sydd â phroblemau iechyd meddwl trwy ddefnyddio stori Daniel i helpu i dorri'r stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl, ac yn ddiweddar iawn lansiodd y sefydliad Share the Load, ei wasanaeth cwnsela allgymorth sy'n cynnig therapïau siarad a chynghori allgymorth i'r rhai sydd angen y gefnogaeth hon. Mae gwaith Sefydliad DPJ ar hyn o bryd yn canolbwyntio ar sir Benfro, ond mae enghreifftiau o'r math hwn o weithgareddau mewn rhannau eraill o Gymru, ac mae'n hollbwysig bod Llywodraeth Cymru yn cymeradwyo ac yn hyrwyddo rhwydweithiau cymorth iechyd meddwl mwy lleol sydd yn addas i ofynion yr ardaloedd hynny. Efallai wrth ymateb i'r ddadl hon, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrthym ni sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda rhwydweithiau cymunedol llai, yn enwedig yng nghefn gwlad Cymru, i fynd i'r afael â mater iechyd meddwl yn y cymunedau hynny.

Wrth gwrs, mae codi ymwybyddiaeth yn un peth, ond mae hefyd yn bwysig bod darpariaeth o wasanaethau ar gael i bobl â phroblemau iechyd meddwl, ac mae pryderon nad oes mynediad at wasanaethau mewn ardaloedd gwledig ar gael. Mae natur anghysbell y nifer o gymunedau ffermio yn golygu eu bod yn aml yn ddaearyddol bell oddi wrth wasanaethau iechyd craidd. Er enghraifft, llynedd, ymgynghorodd bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda am ei gynlluniau i newid y ffordd y mae'n darparu gwasanaethau iechyd meddwl ar draws gorllewin Cymru trwy sefydlu uned asesu arbenigol ganolog yn ysbyty Glangwili gydag uned drin ganolog yn Ysbyty Tywysog Philip yn Llanelli. Felly, ar gyfer cymunedau gwledig yn sir Benfro, unwaith eto bydd rhaid i gleifion deithio ymhellach i ffwrdd ar gyfer triniaeth arbenigol. Yn anffodus, bydd cynigion y bwrdd iechyd yn ychwanegu at amseroedd teithio yn naturiol ac, yn sicr, bydd yn anodd i bobl sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus oherwydd bod seilwaith trafnidiaeth sir Benfro yn gyfyngedig. Felly, mae'n hanfodol bwysig bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod nad yw un dull sy’n addas i bawb yn gweithio, a rhaid sicrhau bod byrddau iechyd yn deall hynny wrth gynllunio gwasanaethau.

Gallwn hefyd ddysgu gwersi o bob cwr o'r byd ynghylch sut y maent yn ymdrin ag iechyd meddwl mewn cymunedau gwledig. Mae adroddiad Ymddiriedolaeth Ysgoloriaethau Ffermio Nuffield yn ei gwneud hi'n glir bod Awstralia a Seland Newydd yn eithaf datblygedig wrth fynd i'r afael ag iechyd meddwl ffermwyr, ac efallai y gallwn fanteisio ar rai o'u syniadau. Er enghraifft, mae gan Seland Newydd system o health pit stops lle mae gan ffermwyr y cyfle i gael archwiliad iechyd corfforol a meddyliol cyffredinol, ac mae'r pit stops hyn yn cael eu cynnal mewn digwyddiadau diwydiant mawr megis sioeau amaethyddol. Mae Awstralia hefyd wedi datblygu sefydliadau megis y Ganolfan Iechyd Meddwl Gwledig ac Anghysbell a'r Ganolfan Genedlaethol ar gyfer Iechyd Ffermwyr sy'n canolbwyntio ar ddatblygu strategaethau ymyrraeth ar gyfer iechyd a lles meddwl gwledig. Felly, mae lle i Gymru i edrych ar y cynlluniau hyn a gweld sut y gallwn ni ddysgu am rai o'r llwyddiannau yma, a gobeithiaf y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ein byrddau iechyd yn dysgu o gynlluniau llwyddiannus ledled y byd.

Wrth gloi, Dirprwy Lywydd, a allaf unwaith eto ailadrodd pwysigrwydd buddsoddi mewn rhwydweithiau cymorth iechyd meddwl ar gyfer cymunedau gwledig? Mae ffermwyr yn rhai o weithwyr pwysicaf Cymru, ond weithiau maent hefyd yn rhai o’n pobl mwyaf bregus. Felly, fel rhan o unrhyw strategaeth neu bolisi'r Llywodraeth a ddatblygir ar iechyd meddwl, hoffwn weld mwy o ddealltwriaeth a sylw i'n cymunedau gwledig a'r rheini sy'n gweithio ynddynt. Felly, rydw i'n annog pobol i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n siarad y prynhawn yma yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd  Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Cynulliad. Yn ddiweddar fe gynhaliwyd ymchwiliad cynhwysfawr gennym i iechyd emosiynol a meddyliol plant a phobl ifanc yng Nghymru. Yfory, byddwn yn cynnal ein sesiwn tystiolaeth lafar olaf, ac yn clywed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Rydym yn anelu at gyflwyno adroddiad cyn y Pasg eleni, felly rwyf am osgoi achub y blaen ar ein casgliadau a'n hargymhellion yn fy nghyfraniad heddiw.

Fodd bynnag, roeddwn am dynnu sylw'r Aelodau at y dystiolaeth werthfawr a gawsom ar y pwnc hwn yn y misoedd diwethaf, a'r pwyslais arbennig a roddwyd ar bwysigrwydd gwaith ataliol effeithiol gan randdeiliaid arbenigol, staff rheng flaen a phlant a phobl ifanc eu hunain. Dechreusom ein hymchwiliad yr haf diwethaf.

Y peth cyntaf a wnaethom oedd ymweld â lleoliadau sy'n darparu cymorth i blant a phobl ifanc ar ddau ben y sbectrwm angen. Tra bu rhai ohonom yn ymweld â dwy uned cleifion mewnol Cymru, sy'n darparu cymorth i rai sy'n dioddef y salwch meddwl mwyaf dwys ac sydd angen gofal mwyaf arbenigol, ymwelodd eraill ag Ysgol Pen y Bryn ym Mae Colwyn, ysgol gynradd sydd wedi ymgorffori ymwybyddiaeth ofalgar ar draws ei haddysg gynradd ac iau. Ar eu hymweliad ag Ysgol Pen y Bryn, gwelodd yr Aelodau drostynt eu hunain beth y gellir ei gyflawni o ran gwytnwch plant os mabwysiedir dull gweithredu ysgol gyfan sy'n hybu lles ac iechyd meddwl da i bob disgybl o oedran cynnar. Dywedodd plant mor ifanc â chwech oed wrthym fod ymwybyddiaeth ofalgar yn eu helpu pan oeddent yn gofidio, yn nerfus neu'n bryderus. Ar y llaw arall, dywedodd y bobl ifanc y buom yn siarad â hwy yn Nhŷ Llidiard, yr uned ar gyfer plant a phobl ifanc yn ne Cymru sydd angen gofal cleifion mewnol, fod angen gwneud mwy i godi ymwybyddiaeth am iechyd meddwl ac i rymuso pobl ifanc i siarad am yr hyn sy'n peri pryder iddynt. Dywedasant wrthym eu bod wedi bod yn dioddef problemau iechyd meddwl am amser hir cyn iddynt gael mynediad at unrhyw fath o gymorth, arbenigol neu fel arall.

Yn ystod y cyfnod y buom yn casglu tystiolaeth, mae wedi dod yn amlwg fod lleoliadau ysgol yn allweddol i hyrwyddo lles emosiynol ac iechyd meddwl da. Ceir consensws cryf y gellir osgoi gwaethygu sylweddol mewn lles meddyliol drwy ymdrin â materion cyn gynted ag y bo modd, cyn i broblemau ddod yn ddigon difrifol i fod angen ymyrraeth arbenigol. Os yw cymorth yn mynd i fod yn wirioneddol ataliol o ran ei natur, clywsom fod angen inni wneud yn siŵr fod plant a phobl ifanc yn gallu siarad yn agored am eu lles emosiynol a gwybod lle i droi os oes ganddynt bryderon amdanynt eu hunain neu am eraill. Tynnodd bron bob tyst sylw at y cyfleoedd a gynigir gan ddiwygio'r cwricwlwm yng Nghymru.

Serch hynny, mae'n amlwg hefyd fod angen newid sylweddol i wireddu'r uchelgais hwn. Er gwaethaf awydd cyffredinol i weld addysg, iechyd a gofal cymdeithasol yn gweithio'n agosach i gydlynu eu cymorth, dengys y dystiolaeth a glywsom nad yw hyn wedi'i roi ar waith yn ymarferol eto i'r graddau sy'n angenrheidiol. Er gwaethaf ymdrechion mudiadau fel y Samariaid i gyflwyno cymorth fel prosiect DYEG—datblygu ymwybyddiaeth emosiynol a gwrando—mae gormod o blant heb yr arfau sydd eu hangen arnynt i'w galluogi i ymateb yn wydn i'r pwysau y mae bywyd yn ei roi arnynt o oedran mwyfwy cynnar. Fel y dywedodd Dr Liz Gregory, seicolegydd clinigol ymgynghorol, wrthym, yn rhy aml pan fo gennym bryderon ynglŷn ag iechyd meddwl ein plant, rydym yn troi at fodel gofal oedolion. Mae hyn yn dynodi methiant i gydnabod y gwendid cynhenid a'r diffyg rheolaeth sydd gan blant ar eu bywydau eu hunain ar gam cymharol gynnar yn nhaith bywyd.

Wrth gloi, hoffwn nodi ein bod, fel pwyllgor, wedi taflu goleuni ar y pwnc hwn dros y chwe mis diwethaf gyda'r nod o ddiwygio system sydd wedi dibynnu, am gyfnod rhy hir, ar adael i blant a phobl ifanc gyrraedd pwynt lle mae angen triniaeth ac ymyrraeth feddygol cyn y darperir cymorth. Pan fyddwn yn cyflwyno ein hadroddiad yn ddiweddarach y tymor hwn, byddwn yn canolbwyntio ar y camau sydd angen inni eu cymryd i wrthdroi hyn, er mwyn hybu lles ac iechyd meddwl da fel y galluogir ein plant a'n pobl ifanc i drafod eu hemosiynau heb ofni stigma a sicrhau bod ganddynt yr arfau sydd eu hangen arnynt i wynebu heriau a phwysau yn wydn a hyderus. Diolch.

Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon ac rwy'n croesawu'r cyfraniad a wnaed yn awr am waith y pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

Rwyf am ganolbwyntio fy sylwadau, os caf, ar gyflwr gwasanaethau iechyd meddwl i gyn-filwyr. Mae'n fater sy'n cael sylw'n aml yn y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid, ac mae'n rhywbeth yr edrychwyd arno yn gynharach yr wythnos hon hefyd yn ein cyfarfod grŵp trawsbleidiol, lle roedd Angela Burns yn bresennol. Mae pawb ohonom yn gwybod nad yn unig pan fyddant mewn ardaloedd lle y ceir gwrthdaro a rhyfel y bydd cyn-filwyr yn wynebu straen ar eu hiechyd meddwl, ac y gallant wynebu pwysau mewn gwirionedd yn ystod y cyfnod pontio yn ôl i fywyd fel sifiliaid ar ôl iddynt gwblhau eu gwasanaeth. Felly, mae'n hanfodol mewn gwirionedd fod gennym system iechyd a gofal cymdeithasol sy'n diwallu eu hanghenion arbennig, oherwydd fe wyddom wrth gwrs os nad ydym yn diwallu eu hanghenion, gallai fod cylch o ddirywiad, sy'n sylweddol ac a allai gostio llawer iawn mwy o arian i'r trethdalwr ei ddatrys na phe bai'r problemau hyn wedi cael eu datrys yn fuan: chwalfa deuluol, episodau o fewn y system cyfiawnder troseddol, ac—yn anffodus, fel sy'n wir am y gymuned ffermio, fel y clywsom—pobl yn penderfynu rhoi diwedd ar eu bywydau eu hunain.

Nawr, rhaid canmol Llywodraeth Cymru, rhaid i mi ddweud, am sefydlu GIG Cymru i gyn-filwyr. Mae'n rhywbeth rydym ni ar y meinciau hyn wedi ei gefnogi a'i hyrwyddo'n barhaus dros y blynyddoedd. Gwyddom fod bron i 3,000 o gyn-filwyr wedi defnyddio'r gwasanaeth ers ei sefydlu yn 2010, a bod nifer yr unigolion sy'n defnyddio'r gwasanaeth wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn ers iddo ddechrau. Yr wythnos diwethaf, ymwelais â hyb Caerdydd a'r Fro o'r gwasanaeth i gyfarfod â Dr Neil Kitchener, sydd wrth gwrs yn goruchwylio'r gwasanaeth ledled Cymru, ac yno, gwelais y gwaith aruthrol sydd wedi bod yn digwydd gyda'u hymchwil 3MDR, sef technoleg drochi sy'n cael cyn-filwyr i wynebu'r trawma y maent wedi'i ddioddef yn y gorffennol, yn y gobaith y bydd yn helpu i ddatrys y trawma hwnnw a'u cael drwyddo, a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet hefyd wedi ymweld â—gwaith ymchwil aruthrol, ymchwil arloesol, sy'n digwydd yma yng Nghymru, ac rwyf am ddatgan y ffaith honno, oherwydd mae'n rhywbeth y gallwn oll fod yn falch iawn ohono.

Fodd bynnag, ceir pwysau o fewn gwasanaeth GIG Cymru i gyn-filwyr sydd angen sylw. Un o'r problemau mawr a gawsant yn ystod y blynyddoedd diwethaf yw capasiti, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fod yna amseroedd aros amrywiol ledled Cymru i gael mynediad at y gwasanaeth. Mewn rhai mannau, gall yr amser aros fod cyn lleied ag wyth wythnos, sy'n amlwg yn dda iawn. Mewn mannau eraill, gall fod mor hir â 38 wythnos, sy'n amlwg yn annerbyniol, ar hyn o bryd. Ac wrth gwrs, mae'r pwysau hynny wedi llacio i ryw raddau o ganlyniad i'r buddsoddiad ychwanegol o £100,000 a ddaeth yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru, ond mae arnaf ofn ei fod yn dal yn annigonol i ateb maint y galw. Felly, cred y gwasanaeth ei hun fod angen £250,000 ychwanegol i ddarparu cymorth mentora cyfoedion, y gellir ei gynnwys yn rhan o'r gwasanaeth, cymorth a oedd yno'n draddodiadol o ganlyniad i'r gwasanaeth Newid Cam, gwasanaeth ar gyfer Cymru gyfan a gâi ei redeg gan CAIS, sef elusen sy'n gweithredu o fy etholaeth. Ac ariennir y gwasanaethau mentora cyfoedion ar hyn o bryd yn rhannol gan Help for Heroes ac yn rhannol, er clod iddynt, gan fwrdd iechyd lleol prifysgol Betsi Cadwaladr, sy'n ategu gwasanaeth therapi GIG Cymru i gyn-filwyr sydd ar gael.

Felly, am £0.25 miliwn y flwyddyn yn unig, sy'n arian bach o ran cyllideb gyffredinol y GIG ledled Cymru, gallwn wneud gwahaniaeth go iawn i'r cyn-filwyr hyn, a chredaf, Ysgrifennydd y Cabinet, y byddech yn dymuno i ni gael y gwasanaeth gorau y gallwn ei gael ar gyfer y cyn-filwyr hyn yng Nghymru, felly hoffwn ofyn o ddifrif i chi adolygu'r trefniadau cyllido ar gyfer GIG Cymru i gyn-filwyr i weld a allech ystyried y £250,000, yn ychwanegol at yr adnoddau rydych eisoes wedi eu haddo, fel y gall y gwasanaeth fod o'r safon orau mewn ffordd nad oes unrhyw ran arall o'r DU yn ei wneud mewn gwirionedd.

Hoffwn orffen drwy ddatgan cefnogaeth i wasanaethau Siediau Cyn-filwyr yn ogystal. Cafodd y Sied Cyn-filwyr gyntaf—. Bydd pobl yn gyfarwydd â gwasanaethau Siediau Dynion, ond sefydlwyd y sied gyntaf i gyn-filwyr yn fy etholaeth i yn Llanddulas, ac rwy'n falch iawn o'r ffaith honno. Hefyd maent yn gwneud, ar lefel is o lawer, ond maent yn adeiladu gwytnwch yng nghymuned y cyn-filwyr pan fyddant yn wynebu heriau ar ôl dychwelyd i fywyd sifil. Felly, rwyf am ddatgan cefnogaeth iddynt hwy a Martin Margerison, y gŵr a ddechreuodd hynny yn fy etholaeth. Rwy'n teimlo bod angen mwy o'r siediau hynny i gyn-filwyr ar draws Cymru, ac rwyf am ganmol y Llywodraeth am y gwaith y mae'n ei wneud ar GIG Cymru i gyn-filwyr, ond credaf fod angen inni wneud mwy.

Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl heddiw hon ac i Angela am agor y ddadl ac am ei chyfraniad huawdl.

Yn anffodus, nid yw iechyd meddwl yn cael y sylw y mae'n ei haeddu yn ein GIG o hyd. Rwy'n croesawu'r £20 miliwn ychwanegol i'r gyllideb a glustnodwyd ar gyfer iechyd meddwl, sy'n codi'r cyfanswm i £649 miliwn. Fodd bynnag, nid yw hyn yn ddigon o hyd.

Ar ôl gweithio gyda phobl â graddau amrywiol o broblemau iechyd meddwl, mae'n ddirdynnol a dweud y lleiaf, a chyfarfod a'u teuluoedd—roedd yn ingol iawn. Ar ôl gweithio'n agos gyda'r Samariaid hefyd, teimlaf yn ostyngedig wrth ystyried y gwaith a wnânt a'r gwasanaeth drwy'r dydd a'r nos a ddarparant a hefyd y bywydau y maent yn eu hachub. Rwy'n derbyn mai'r gyllideb a glustnodwyd yw'r isafswm gwariant ac y gall y gwariant gwirioneddol fod yn uwch o lawer na hynny, ond fel arfer nid yw'n llawer uwch. Y gwariant gwirioneddol ar gyfer y flwyddyn ddiwethaf y mae gennym ffigurau ar ei chyfer, 2015-16: gwariodd Cymru £683 miliwn. Pan ystyriwch fod y gyllideb iechyd oddeutu £7.5 biliwn a bod materion iechyd meddwl yn effeithio ar fwy na chwarter ein poblogaeth, pam rydym yn gwario tua 10 neu 11 y cant ar wasanaethau iechyd meddwl?

Mae PricewaterhouseCoopers, yn eu hadolygiad o'r trefniadau clustnodi arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru, yn datgan nad yw'r arian a glustnodir yn seiliedig ar asesiad cadarn o anghenion gofal iechyd. Mae angen i Lywodraeth Cymru newid y trefniadau clustnodi arian fel mater o frys.

Nid wyf am ailadrodd achos y cyn-filwyr oherwydd mae Darren eisoes wedi ei ddweud, ond rwy'n cefnogi'r hyn a ddywedodd.

Mae amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yn dal yn llawer rhy hir, yn enwedig ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Er gwaethaf y targed o 28 diwrnod, mae mwy na hanner y plant a atgyfeiriwyd at CAMHS yn aros mwy na phedair wythnos, ac mae rhai plant a phobl ifanc yn aros am fwy na hanner blwyddyn. Cefais alwad ffôn gan un o fy etholwyr yn dweud ei bod wedi bod yn aros am saith mis am asesiad, ac ar ôl siarad ag aelod o'r tîm CAMHS, dywedwyd wrthyf fod yr ôl-groniad—chwe mis yn ôl oedd hyn—yn anferth a bod rhai pobl wedi bod yn aros am bron i flwyddyn. Felly, nid yw'r darlun ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl i oedolion yn llawer gwell. Mae 12.5 y cant o gleifion yn aros hyd at 56 diwrnod a mwy na 9 y cant o gleifion yn aros yn llawer hwy na hynny.

Nid ydym yn gadael cleifion sydd wedi'u hanafu mewn poen, felly pam rydym yn goddef i'r rhai sy'n dioddef o salwch meddwl gael eu gadael mewn gwewyr meddwl am fisoedd bwygilydd? Nid oes gennym ddigon o arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, ac nid oes gennym ddigon o staff clinigol chwaith. Chwe seiciatrydd ymgynghorol yn unig sydd gennym i bob 100,000 o gleifion. Mae 10 i bob 100,000 yn yr Alban ac wyth yn Lloegr. Mae gennym brinder mawr mewn seiciatreg gyffredinol, seiciatreg yr henoed a seicoleg glinigol. Nid yw'n syndod fod amseroedd aros mor uchel.

Ar gyfer therapi gwybyddol ymddygiadol a therapïau siarad eraill, bydd y rhan fwyaf o gleifion yn aros rhwng tri neu bedwar mis a blwyddyn, ac mae 15 y cant o gleifion yn aros am lawer mwy na blwyddyn. O ganlyniad, cafwyd gorddibyniaeth ar feddyginiaeth bresgripsiwn. Yn ôl ciplun diweddaraf Gofal, cynigir meddyginiaeth seiciatrig i 80 y cant o gleifion, i fyny o tua 60 y cant yn 2012. Er bod meddyginiaeth seiciatrig yn fuddiol i lawer o bobl, ni ddylid ei hystyried yn ateb holliachaol. Gall fod sgil-effeithiau echrydus i gyffuriau gwrthiselder a meddyginiaeth wrthseicotig, yn amrywio o ddiffyg bywiogrwydd i deimladau hunanladdol.

Yn anffodus, mae cyfuniad o feddygon teulu wedi'u gorweithio a rhestrau aros hir am therapïau seicolegol yn gadael pobl heb unrhyw ddewis arall ond cymryd cyffuriau a allai wneud iddynt deimlo'n llawer gwaeth. Nid dyma a ragwelwyd gan Fesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 ac mae'n bosibl ei fod yn cyfrannu at ein cyfraddau hunanladdiad, sydd i gyfrif am dair gwaith cymaint o farwolaethau â damweiniau traffig ar y ffyrdd. Rydym yn gwneud cam â'n hetholwyr, gydag un o bob pedwar ohonynt yn dioddef problemau iechyd meddwl.

Rwy'n annog pob Aelod i gefnogi'r cynnig, ynghyd â gwelliant Plaid Cymru, ac yn annog Llywodraeth Cymru i roi camau ar waith ar frys i wella'r ddarpariaeth iechyd meddwl i bawb yng Nghymru.

Mae'n bleser gennyf gymryd rhan yn y ddadl. Mae'n un o gyfres a gawsom y prynhawn yma lle y ceir cefnogaeth drawsbleidiol i wasanaethau gwell mewn maes penodol.

Yr wythnos diwethaf, noddais ddigwyddiad ar gyfer yr ymgyrch Amser i Newid Cymru yma yn y Senedd. Fel y gwyddoch, nod yr ymgyrch honno yw rhoi diwedd ar stigma a gwahaniaethu ar sail iechyd meddwl yng Nghymru. Wythnos cyn hynny—rwy'n siŵr fod llawer o gyd-Aelodau eraill wedi gwneud fel y gwnes i—cymerais ran ar Ddiwrnod Amser i Siarad, diwrnod sy'n hyrwyddo'r neges fod unrhyw ddiwrnod, unrhyw funud, unrhyw amser yn amser da i siarad am iechyd meddwl. Mewn gwirionedd fe drydarais, gyda chymorth fy ymchwilydd galluog iawn, rhaid imi ddweud, ond beth bynnag, ni wnaf—[Chwerthin.] Wyddoch chi, ni allwch drawsnewid rhywun yn llwyr, allwch chi? Nid dros nos, beth bynnag. Ond beth bynnag, hanner ffordd i lawr Rhodfa Lloyd George, wrth y gwaith celf cyhoeddus yno o ddau wyneb yn siarad, neu gusanu efallai—nid wyf yn gwybod; mae'n dibynnu ar eich dehongliad—sefais yno o'i flaen, a siarad am fy mhrofiad fy hun, a pha mor bwysig yw hi i siarad am iechyd a lles a gwellhad meddyliol.

Rwy'n credu y gallem gael gwasanaethau iechyd meddwl o safon sydd hyd yn oed yn well na'r rhai o'r radd flaenaf sydd gennym ar hyn o bryd, ac mae gennym rai o safon felly. Gadewch inni gydnabod hynny. Mae yna ymarfer gwych yng Nghymru. Ond gyda chyfres o ddeddfau gwirioneddol bellgyrhaeddol, megis Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Deddf Iechyd Cyhoeddus (Cymru) 2017 ac yn fwyaf diweddar, yr adolygiad seneddol, a phob un yn amlygu lefel o gonsensws ar draws y Cynulliad, credaf fod angen inni ddisgwyl mwy, dulliau sy'n canolbwyntio mwy ar yr unigolyn, mwy o gynllunio rhwng cenedlaethau ar gyfer yr hyn y dylem ei ddarparu, a rhoi diwedd go iawn ar rwystrau rhwng iechyd corfforol a meddyliol o ran yr hyn y ceisiwn ei gyflawni.

Felly, rwy'n credu bod angen inni adeiladu ar yr ymarfer gwell pan ddaw'n amlwg. Dysgais yn ddiweddar am Mind Cymru a'u gwaith gyda meddygon teulu a byrddau iechyd lleol ar gyflwyno gwasanaethau atal yn fuan. Nawr, rwy'n ystyried bod hyn yn allweddol, ac maent yn monitro'n weithredol. Rwy'n falch o weld bod y cynllun monitro gweithredol wedi cael cefnogaeth ariannol gan Lywodraeth Cymru. Hyd yma, mae'r monitro gweithredol wedi rhagori ar yr holl ddisgwyliadau cychwynnol, gyda 38 o feddygfeydd teulu ar draws Cymru'n cynnig gwasanaethau i gleifion o dan y cynllun monitro gweithredol, a thua 433 o gleifion yn cael cymorth ar hyn o bryd. O'r cleifion hynny, gwellodd 71 o bobl a oedd wedi profi lefelau clinigol o bryder a phanig yn llwyr, gyda 54 y cant o'r bobl a oedd wedi profi lefelau clinigol o iselder yn gwella'n llawn.

Os caf fi ddweud, rwy'n tybio nad fi yw'r unig Aelod Cynulliad, ond rwy'n sicr fy mod i'n un sydd wedi cael nifer o episodau o byliau o banig? Mae'n ofnadwy o nychus. Mae'n cael effaith enfawr ar eich hyder a'r hyn y credwch y byddwch yn gallu ei wneud. Wedi i chi fynd drwy hynny, a phan fyddwch wedi cael y driniaeth, y cymorth, beth bynnag ydyw, mae'r boddhad a deimlwch, y lles a deimlwch, a'r sefydlogrwydd a deimlwch yn rhywbeth tu hwnt i fesur. Rwy'n meddwl bod unrhyw wasanaethau sy'n galluogi pobl i gyrraedd y cyflwr gwell hwnnw yn werthfawr iawn. Nid ydynt yn aml yn ddwys iawn. Nid ydym yn sôn am bobl â salwch difrifol. Gadewch inni gofio hynny. Gorbryder ac iselder a phyliau o banig: gallant fod yn rhan o salwch mwy difrifol, ond gall pobl nad ydynt yn ddifrifol wael o ran eu hiechyd meddwl fod yn agored i'r pethau hyn. Felly, gall salwch ysgafn i gymedrol fod yn nychus tu hwnt, a chael effaith enfawr ar yr economi yn ogystal, a bywyd teuluol a phob math o bethau.

David, a wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw?

Gwnaf.

Credaf nad yw hi ond yn deg i ganmol, ar y pwynt hwn, eich cyn gyd-Aelod Jonathan Morgan, pan oedd yn Aelod Cynulliad yma, a sicrhaodd fod Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) yn cael ei wthio drwodd yn 2010, Mesur sy'n ymwneud â bod atal yn well na gwella, triniaeth gynnar, therapïau siarad cynnar, ac rydym yn dal i aros i weld y Mesur iechyd meddwl hwnnw'n cael ei wireddu'n llawn.

Diolch i chi am hynny. Rwy'n falch iawn o gyfeirio at fy ffrind a fy nghyd-Aelod Jonathan Morgan, ac rwy'n gweld ei golli'n fawr yma, os caf ddweud. Ond yn hollol, ac roedd hwnnw'n newid yn ein hymarfer a'n dyheadau yng Nghymru. Yn olaf, a gaf fi gloi drwy ddweud fy mod yn croesawu gwelliant Plaid Cymru? Rwy'n meddwl ei fod yn ychwanegu at y cynnig, a hoffwn ddweud, o ran peth o'r metaddadansoddi a wnaed yn ddiweddar o raglenni ysgol ar gyfer iechyd meddwl a lles, dangoswyd bod eu heffeithiolrwydd yn eithaf rhyfeddol. A gwelodd y metaddadansoddi hwn fod cynnydd sylweddol wedi bod mewn perfformiad addysgol, gyda gwelliant o 11 y cant mewn cyrhaeddiad academaidd. Nawr, dyna sy'n digwydd pan fyddwch yn cefnogi pobl pan fyddant angen cefnogaeth ac yn atal pethau rhag gwaethygu. Gallwn ddweud llawer mwy, ond mae arnaf ofn nad oes gennyf amser. Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd.

Na, diolch i chi. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n hapus i ddechrau'r ddadl hon drwy gadarnhau y bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r cynnig. Ac rwyf hefyd am nodi na fyddaf yn gallu ymateb i bob un o'r pwyntiau manwl a wnaed gan yr Aelodau yn y ddadl, ond rwyf wedi rhoi amser i wrando ar bob un o'r cyfraniadau a'r pwyntiau a wnaed. Wrth gwrs, fe gaf gyfle, fel y mae Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl ifanc ac Addysg wedi nodi, i ateb cwestiynau manwl ar ddiwedd y dystiolaeth ar gyfer yr ymchwiliad sydd ar y gweill. O gofio mai dwy awr yn unig a gaf fi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i siarad, rwy'n tybio efallai y bydd rhai cwestiynau eto i ni eu hateb mewn gohebiaeth wedyn, ac rwy'n cydnabod un o fy meiau fel person wrth wneud hynny.

Rwyf am ailddatgan bod y Llywodraeth hon yn cydnabod effaith problemau iechyd meddwl ar amrywiaeth eang o feysydd ac ar ein gallu i weithredu fel pobl, fel unigolion a chydag eraill, ond hefyd yn ailddatgan ein hymrwymiad i wella iechyd meddwl ledled Cymru, ac i fuddsoddi yn hynny. Ac wrth gwrs, fe wnaeth y Llywodraeth ailddatgan ein hymrwymiad a'n cydnabyddiaeth o bwysigrwydd allweddol iechyd meddwl drwy ei osod yn un o'r pum maes blaenoriaeth yn ein strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb'. Ac yn bwysicach na hynny, nid her iechyd yn unig yw hon. Mae angen i Lywodraeth Cymru gyfan a'n partneriaid y tu allan i'r Llywodraeth ystyried effaith iechyd meddwl ar draws popeth a wnawn, oherwydd mae hwn yn fater cymhleth ac yn un na all y GIG ar ei ben ei hun fynd i'r afael ag ef. Felly, nid mater gwasanaeth cyhoeddus yw hwn. Mae'n fater sy'n torri ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat, y sector gwirfoddol a'r sector statudol, ac yn fater i bob cymuned yng Nghymru. Er enghraifft, mae magu plant, addysg, cyflogaeth a thai oll yn ffactorau amddiffynnol ar gyfer iechyd meddwl, ac os oes unrhyw un o'r rheini'n methu, yn aml bydd yn arwain at ganlyniadau iechyd meddwl. Roedd gan bobl fwy i'w ddweud am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ac roeddwn yn falch o glywed Angela Burns yn nodi hynny yn ei sylwadau agoriadol.

Ategir dull trawsbynciol y Llywodraeth gan ystod o bolisïau, rhaglenni a deddfwriaeth a gyflwynwyd gennym i wella iechyd meddwl a lles yng Nghymru. Mae Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 yn ddarn unigryw o ddeddfwriaeth drawsbleidiol a luniwyd i wella mynediad at wasanaethau, a'r ddarpariaeth ohonynt. Ac mae'r Mesur wedi helpu i ysgogi gwelliannau yn y modd y darperir gwasanaethau iechyd meddwl ers ei roi ar waith yn 2012. Y Mesur hwnnw sydd wrth wraidd ein strategaeth iechyd meddwl 10 mlynedd, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', a gyhoeddwyd yn 2012. Mae'n defnyddio dull poblogaeth ar gyfer gwella lles meddyliol pobl yng Nghymru, ac i gefnogi pobl â salwch meddwl. Mae'n nodi'n glir ein gweithredoedd ni a gweithredoedd sefydliadau partner i wireddu'r strategaeth, ac ategir y dull hwn o weithredu gan fuddsoddiad sylweddol.

Rydym yn parhau i wario mwy ar wasanaethau iechyd meddwl nag ar unrhyw ran arall o GIG Cymru. Ac fel y cydnabuwyd, caiff gwariant ar iechyd meddwl ei glustnodi, a byddaf yn ystyried rhai o'r sylwadau a wnaeth Angela Burns ar hynny. Rydym wedi cynyddu cyllid, ac nid yn unig o'r blaen, gan y byddwn yn gweld cynnydd o £20 miliwn pellach yn yr arian a glustnodir ar gyfer iechyd meddwl i bron £650 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf. Ac ar ben y cynnydd cyffredinol hwnnw, mae £22 miliwn o gyllid wedi'i dargedu ar gyfer gwella mynediad at nifer o feysydd gwella gwasanaeth penodol ar gyfer pobl o bob oed yn y ddwy flynedd flaenorol. Yn hyn o beth, credaf fod gan y Llywodraeth yng Nghymru hanes da o wneud mwy na siarad am iechyd meddwl, oherwydd pan ddywedwn fod cynnydd yn mynd i fod yn yr arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, caiff ei wario yn y meysydd hynny.

Pan edrychwn ar y darlun dros y ffin yn Lloegr, buaswn yn dweud ei fod yn beth positif iawn fod y ddau Brif Weinidog diwethaf wedi sôn mor agored am iechyd meddwl. Yr her yno yw bod llawer o'r arian a fwriadwyd ar gyfer iechyd meddwl wedi mynd i'r llinell waelod ar gyfer gwasanaethau mewn gwirionedd. Felly, yn Lloegr, mae'n her iddynt ddal i fyny â pheth o'r cynnydd a wnaethom yn y maes hwn. Mae gennym yr her arall o barhau i wella yn y maes hwn er mwyn gwneud yn siŵr fod yr arian a wariwn yn sicrhau gwerth gwirioneddol ym mhob un o'n cymunedau. Ond dangoswyd y pwyslais a roddwn ar iechyd meddwl a'r ymrwymiad iddo'n gyson drwy'r Mesur, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' ac mae ein buddsoddiad a dargedwyd yn darparu sylfaen gadarn i ni fwrw ymlaen â'r weledigaeth drawsnewidiol y mae'r adolygiad seneddol yn ei mynnu gennym.

O ran mynediad at wasanaethau iechyd meddwl—mae pobl yn ei drafod yn rheolaidd ac yn briodol felly mewn gohebiaeth, wyneb yn wyneb, yn y coridorau, yn y Siambr, ac wrth gwrs mewn pwyllgorau hefyd—ein nod o hyd, a rhaid iddo fod, yw sicrhau bod gan bawb yng Nghymru fynediad at y gofal cywir pan fydd ei angen arnynt, ni waeth am ffactorau eraill megis hil, rhywioldeb neu iaith. Mae hyn yn ymwneud â darparu'r gwasanaeth cywir. Felly, rydym yn gweithio gyda'r GIG a chyda phartneriaid trydydd sector i geisio sicrhau mynediad cyfartal i bawb. Er enghraifft, y bore yma, cyhoeddais ein cynllun dementia newydd a seiliwyd pob un o'r camau yn y cynllun dementia hwnnw ar yr egwyddor o fynediad teg.

Ond fel y soniodd Angela Burns, rydym yn cydnabod her go iawn y stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl. Mae'n un o'r materion mwyaf arwyddocaol sy'n atal pobl rhag siarad am eu problemau a dod o hyd i gymorth ar y cyfle cynharaf posibl. Unwaith eto, yr her yno yw sut y mae pobl yn barod i wrando, i ddangos mwy o garedigrwydd at bobl o'u cwmpas, ac annog pobl ar yr un pryd i oresgyn y stigma a dweud, 'Rwyf angen help', a deall ble i ddod o hyd iddo.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Diolch am dderbyn ymyriad, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n llwyr gydnabod eich dull o ymateb i hyn, ond hoffwn ofyn i chi am eich barn ar y ddarpariaeth o ganolfannau gofal mewn argyfwng, oherwydd nid yw pobl yn robotiaid naw i bump ac mae gan bobl broblemau iechyd meddwl y tu allan i oriau ac ar benwythnosau. Rydych newydd sôn am fynediad at wasanaethau ac rydych newydd sôn am degwch a chydraddoldeb i bawb, ac eto mewn rhai byrddau iechyd, gwyddom nad yw'r cymorth hwnnw ar gael i bobl pan fydd ei angen arnynt.

Mewn gwirionedd, fel y byddaf yn nodi yfory, rydym yn adolygu rhai o'r heriau o ran darparu gwasanaethau iechyd meddwl, boed drwy CAMHS neu wasanaethau iechyd meddwl sylfaenol lleol. Buaswn yn disgwyl i'r adolygiad hwnnw ystyried y materion rydych wedi sôn amdanynt.

Ond wrth gwrs, yr her ynghylch stigma yw'r rheswm pam rydym yn parhau i gefnogi ymgyrch Amser i Newid Cymru. Rwy'n falch fod David Melding wedi sôn amdani, ac unwaith eto rwy'n cydnabod ei ddewrder yn rhannu ei brofiad ei hun o fynd drwy heriau iechyd meddwl a gallu dod allan ar yr ochr arall a dweud, 'Rwy'n cydnabod fy mod mewn lle gwell yn awr o ganlyniad.' Mae rhywbeth yno am annog mwy o bobl i wneud yr un peth, i fod yn agored am eu heriau eu hunain, i newid natur y ddadl gyhoeddus ond hefyd y ddadl breifat a gawn fel dinasyddion cyffredin hefyd.

Rydym yn cydnabod pwysigrwydd atal. Dyna pam y mae'n thema allweddol, ynghyd ag ymyrryd yn fuan, yn 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', ac mae hynny'n cynnwys canolbwyntio ar gymorth nad yw'n glinigol. Felly, rydym yn awyddus i fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i gefnogi pobl gydag ystod ehangach o wasanaethau cymunedol nad ydynt yn rhai clinigol sy'n cynnig manteision gwirioneddol o ran iechyd a lles. Mae cynlluniau ar gyfer ein bond lles, a fydd yn cynnwys ffocws ar iechyd meddwl, yn cael eu cwblhau a byddaf yn edrych ymlaen at allu darparu mwy o wybodaeth i'r Aelodau ar hyn cyn bo hir. Rydym hefyd yn ymrwymedig i gynllun peilot presgripsiynu cymdeithasol ar gyfer iechyd meddwl ac rydym ar y trywydd iawn i gael y cynllun peilot hwnnw ar waith o fis Ebrill eleni ymlaen.

Fel y cydnabuwyd yn gynharach gan amryw o bobl, gan gynnwys Angela Burns, mae gwreiddiau iechyd a lles yn gorwedd yn ein plentyndod. Mae'r profiadau a gawn wrth dyfu, y cymorth, y cysylltiadau, yr adnoddau sydd ar gael inni neu beidio, yn allweddol wrth bennu canlyniadau ein bywydau a pha mor wydn yr ydym i ymdrin â'r heriau y bydd bywyd yn eu cyflwyno i i ni. Dyna pam y mae'r Llywodraeth, ynghyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, wedi ariannu canolfan gymorth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Mae'r ganolfan arbenigol honno'n mynd i gynyddu dealltwriaeth o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, cynyddu gwytnwch, cefnogi ac ysbrydoli unigolion, cymunedau a sefydliadau i ddysgu am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ac i ddod yn fwy ymwybodol a newid meddylfryd ac ymddygiad.

Rydym yn parhau i fuddsoddi yn ein rhaglen uchelgeisiol i wella mynediad at wasanaethau CAMHS arbenigol mewn ymateb i gynnydd sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf. Bydd yr Aelodau'n gwybod ein bod wedi buddsoddi'n sylweddol yn hyn. Bydd yr Aelodau hefyd yn gwybod ein bod wedi gosod safon newydd ar gyfer amser aros a'r her yn awr yw fy mod yn disgwyl gweld gwelliannau pellach a pharhaus yn y perfformiad o fis Mawrth ymlaen. Byddwn yn parhau i gyhoeddi ystod o ddata perfformiad mewn perthynas â mynediad, ar gael yn ôl mis a bwrdd iechyd unigol. Edrychaf ymlaen at weithio gyda phobl yn Siambr y Cynulliad hwn ac ar y tu allan i barhau i wella iechyd meddwl ym mhob cymuned ledled Cymru.

Diolch. Galwaf ar Nick Ramsay i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb a gyfrannodd i'r ddadl heddiw, dadl sydd wedi ysgogi'r meddwl? Roeddech i gyd yn wych. Fe sonioch am nifer o faterion o bwys. A gaf fi ddweud hefyd, yn gyntaf, mewn ymateb i sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet, fy mod yn falch eich bod yn mynd i gefnogi'r cynnig heddiw? Cafodd ei gyflwyno mewn ffordd adeiladol ac un lle rydym yn gobeithio'n arw y gallwn symud y ddadl yn ei blaen. Wrth edrych ar sut y gallwch ymdrin â rhai o'r materion hyn, rwy'n gobeithio y byddwch yn edrych ar rai enghreifftiau byd-eang yn ogystal, oherwydd credaf fod llawer o arferion da i'w cael.

Ni allaf grybwyll sylwadau pawb heddiw, ond fe soniaf am rai o'r siaradwyr. Yn gyntaf oll, wrth agor, soniodd Angela Burns am bwysigrwydd cael gwared ar y stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl. Mae hwnnw'n bwynt mor bwysig, ac roeddech yn iawn i ddweud bod ACau yma sydd wedi siarad am eu profiad wedi bod yn allweddol i gael gwared ar y stigma a symud y ddadl hon yn ei blaen yn y gorffennol, ac mae hynny i'w ganmol. Fe sonioch hefyd am yr ystadegau hunanladdiad, a chredaf y byddaf yn eu cofio o'r ddadl hon fel rhai syfrdanol. Pan fydd y system hon yn methu, pan fydd pethau'n mynd o'i le, dyna rydych yn edrych arno ar ddiwedd hyn—rydych yn edrych ar golli bywyd ac mae angen ymdrin â hynny yn y ffordd a nodwyd gennych.

Dyna lle y daw Paul Davies i mewn, oherwydd bûm yn y digwyddiad Sefydliad DPJ a gynhaliodd Paul, ddoe rwy'n credu—mae amser yn hedfan. Roedd yn ddiddorol iawn gwrando ar y profiadau y mae pobl wedi bod drwyddynt—y problemau y maent hwy eu hunain wedi mynd drwyddynt a'r teuluoedd sydd wedi mynd drwy'r broses o ymdrin â hunanladdiad. Fe wnaethoch waith gwych ddoe, Paul. Daliwch ati, ac mae angen i Sefydliad DPJ barhau â'r gwaith da yn ogystal, oherwydd mae'n wirioneddol bwysig.

Lynne Neagle, fe nodoch chi'r angen am newid sylweddol o ran mynd i'r afael â'r materion hyn ac fe sonioch am newid y cwricwlwm gan ddod ag iechyd a gwasanaethau cymdeithasol at ei gilydd. Yn wir, gwnaethoch bwynt a wnaed yn ddiweddarach gan Ysgrifennydd y Cabinet fod hwn yn fater trawsbynciol; mae'n cyffwrdd â phob agwedd ar fywyd a phob agwedd y mae'r Llywodraeth yn ymdrin â hi. Felly, nid yw'n fater o roi hyn mewn un seilo ac ymdrin ag ef yno, mae gwir angen ymagwedd gydgysylltiedig. Soniodd Darren Millar am yr angen i gefnogi cyn-filwyr sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl.

David Melding, fe sonioch am Jonathan Morgan, fel y gwnaeth Dai Lloyd, a do, fe wnaeth lawer i symud hyn yn ei flaen. Wrth feddwl yn ôl, credaf mai ef oedd y person cyntaf i ddod â Mesur—y Mesur iechyd meddwl—i'r Siambr hon, a chafodd ei fabwysiadu yn nes ymlaen gan Lywodraeth Cymru. Nid yw yn y Siambr heddiw—wel, nid yn gorfforol, beth bynnag—ond mae yma mewn ysbryd, felly rwy'n gobeithio ei fod yn gwylio'r ddadl hon ac y bydd yn deall ein bod yn gwerthfawrogi'r hyn a wnaeth.

A gaf fi ddweud wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, y buaswn yn hoffi ailadrodd galwad allweddol Angela, mewn gwirionedd, yn ei chyfraniad, pan ddywedodd ein bod yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno targed i bawb allu cael mynediad at therapïau seicolegol o fewn 28 diwrnod? Dyna alwad bwysig iawn. Gobeithio y gallwn gyflawni hynny hyd yn oed os na allwn gyflawni pethau eraill, Ysgrifennydd Cabinet, ac y gallwn sicrhau bod y therapïau hynny, fod y driniaeth yno pan fydd ei hangen ar bobl.

Yn olaf un, mae nifer o Aelodau'r Cynulliad wedi crybwyll yr ymgyrch Amser i Newid Cymru. Mae Bev Jones sy'n helpu i redeg yr ymgyrch ac sydd wedi'i sefydlu yn byw yn agos, yn fy mhentref, felly rwy'n adnabod Bev yn dda iawn, a gwn pa mor ymroddedig hi i achos iechyd meddwl ac mor falch yw hi ein bod yn cael y ddadl hon heddiw.

Mae'r ystadegau'n dweud y cyfan. Bydd y rhan fwyaf ohonom, bob un ohonom, naill ai'n cael problem iechyd meddwl yn ystod ein bywydau neu'n cael ein heffeithio ganddo mewn rhyw ffordd drwy ein ffrindiau a'n teuluoedd. Felly, rwy'n falch eich bod yn cefnogi'r ddadl hon. Rwy'n annog pawb i bleidleisio dros y cynnig hwn heddiw, a gadewch inni fwrw ymlaen â'r gwaith o newid Cymru, oherwydd mae'r amser hwnnw wedi dod.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig, a oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes? Felly, mae'r cynnig—[Torri ar draws.] Mewn pryd. Rhaid ichi fod yn gynt na hynny. Buaswn wedi disgwyl i chi fod ar flaenau'ch traed, fel chwaraewr rygbi, ond dyna ni. Iawn. Symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. A oes rhywun am i'r gloch gael ei chanu? Nac oes.

Felly, symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio. Rydym yn pleidleisio ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar iechyd meddwl. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 41, neb yn ymatal, 6 yn erbyn, felly, derbyniwyd y cynnig.

Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer.

Os ydych yn mynd, a wnewch chi adael y Siambr, os gwelwch yn dda? Nid esgus i gael sgwrs ar y ffordd allan yw hyn. Iawn. Symudwn ymlaen at y ddadl fer, a galwaf ar Mark Isherwood i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis. Mark.

Diolch. A gaf fi ddechrau drwy ddweud fy mod wedi rhoi munud i David Melding, a fydd yn siarad ar ôl i mi orffen, gyda'ch caniatâd?

Mae aelwyd yng Nghymru mewn tlodi tanwydd os yw'n gwario 10 y cant neu fwy o'i hincwm ar gostau ynni. Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni yn awr, rwyf hefyd yn cofio gwaith caled y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd yn y trydydd Cynulliad, a gadeiriwyd gennyf fi hefyd, i sefydlu'r gynghrair tlodi tanwydd a'r siarter tlodi tanwydd, ac i sicrhau cytundeb gan Lywodraeth Cymru i adolygu ei strategaeth tlodi tanwydd bryd hynny. Yn 2010, nododd Llywodraeth Cymru ei strategaeth i ddileu tlodi tanwydd yng Nghymru ar bob aelwyd erbyn 2018. Rwy'n ymddiheuro i'r sector, sydd wedi gwneud cymaint o waith yn sicrhau bod gennyf wybodaeth ar gyfer yr araith hon, fod cyn lleied o Aelodau'r Cynulliad yn dangos parch tuag atynt drwy aros i wrando ar eu pryderon dwfn a chyfiawn.

Lai na 10 mis o'r dyddiad targed ar gyfer dileu tlodi tanwydd yng Nghymru, mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod bron 300,000 o aelwydydd yng Nghymru—23 y cant o'r cyfanswm—yn byw mewn tlodi tanwydd, yn methu fforddio gwresogi eu cartref yn ddigonol neu mewn dyled lyffetheiriol i'w cyflenwr ynni. Mae'n amlwg, felly, nad yw strategaeth y Llywodraeth hon wedi cyflawni ei hamcanion. 

Mae amcanion strategaeth tlodi tanwydd 2010 yn dal i fod yn berthnasol wrth gwrs. Mae'n dal yn hollbwysig ein bod yn lleihau effaith tlodi tanwydd ar aelwydydd ac yn gweithio i ddileu tlodi tanwydd. Mae'n dal yn hollbwysig ein bod yn creu swyddi a chyfleoedd busnes gwyrdd, ac mae'n dal yn hollbwysig ein bod yn lleihau aneffeithlonrwydd ynni yn y sector domestig. Fodd bynnag, mae llawer o'r mecanweithiau a'r camau sydd wedi'u cynnwys yn strategaeth tlodi tanwydd 2010 wedi dyddio neu heb fod yn gymwys mwyach. Er bod cynlluniau Nyth ac Arbed yn helpu, nid yw'r rhain ar eu pen eu hunain yn ddigon i ddatrys y broblem. Croesewir cyhoeddiad Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig y bydd yn rhyddhau £104 miliwn dros y pedair blynedd nesaf i gynyddu effeithlonrwydd ynni hyd at 25,000 o gartrefi incwm isel yng Nghymru. Fodd bynnag, nid yw hyn yn mynd i ddileu tlodi tanwydd erbyn 2018. Mae hyn yn cyfateb i gyfartaledd o 6,250 o gartrefi bob blwyddyn, ac os yw'r cynlluniau yn mynd i barhau i helpu niferoedd tebyg bob blwyddyn, byddai'n cymryd 48 o flynyddoedd i ddileu tlodi tanwydd yng Nghymru.

Cyflwyno mesuryddion deallus ym Mhrydain yw'r gwaith uwchraddio mwyaf a wnaed i'n seilwaith ynni mewn cenhedlaeth. Mae pob aelwyd ar draws Prydain yn gymwys i gael mesurydd deallus gan eu cyflenwr ynni heb unrhyw gost ychwanegol. Bydd uwchraddio'r system ynni yn digido'r farchnad adwerthu ynni, yn rhoi diwedd ar filiau amcangyfrifedig ac yn darparu gwybodaeth am gostau ynni mewn punnoedd a cheiniogau. Mae mesuryddion deallus yn rhoi gwybodaeth mewn amser real bron iawn ar y defnydd o ynni, biliau ynni cywir a'r wybodaeth i weld a yw pobl ar y tariff gorau neu a ddylent newid i dariff neu gyflenwr gwahanol. Pan fydd y seilwaith cenedlaethol wedi'i gwblhau, bydd mesuryddion deallus yn gwbl ryngweithredol rhwng cyflenwyr, a fydd yn golygu y gellir newid yn gyflymach ac yn haws. Fodd bynnag, bydd cyflwyno hyn yn galw am gysylltedd symudol ym mhob man, rhywbeth y mae gan Lywodraeth Cymru rôl bwysig i'w chwarae yn ei ddarparu.

Dylai mesuryddion deallus wneud talu ymlaen llaw mor hawdd â thalu wrth fynd ar ffôn symudol. Gall defnyddwyr newid yn hawdd rhwng opsiynau talu, heb fod angen newid eu mesurydd deallus presennol. Gall defnyddwyr weld yn hwylus faint o gredyd sydd ganddynt yn weddill ar eu dangosydd yn y cartref, bydd taliadau atodol yn fwy hyblyg, a bydd pobl yn talu'r un cyfraddau â phawb arall, oherwydd mae mesuryddion deallus yn dileu'r angen i dalu ymlaen llaw fod yn ddrutach na thariffau eraill. Fodd bynnag, mae cyflenwyr ynni wedi tynnu sylw at yr angen i'r cap ar bris ynni manwerthol gael ei lunio mewn ffordd sy'n eu galluogi i barhau i gyflwyno mesuryddion deallus.

Mae'r gost i GIG Cymru o drin pobl sy'n cael eu gwneud yn sâl am eu bod yn byw mewn cartref oer a llaith oddeutu £67 miliwn bob blwyddyn. Dengys tystiolaeth gan National Energy Action y gall cartref oer waethygu anhwylderau arthritig a chyflyrau gwynegol, a gwneud pobl yn fwy tueddol o gwympo. Gall apwyntiadau meddygon teulu o ganlyniad i heintiau'r llwybr anadlol gynyddu hyd at 19 y cant am bob gostyngiad o 1 radd yn y tymheredd o dan 5 gradd canradd. Ac nid problemau iechyd corfforol yn unig sy'n deillio o gartrefi oer. Mae unigolion sy'n byw mewn cartrefi gyda thymheredd ystafell wely o 15 gradd canradd 50 y cant yn fwy tebygol o ddioddef o broblemau iechyd meddwl—yng nghyd-destun y ddadl flaenorol—na'r rheini sy'n byw gyda thymheredd o 21 gradd canradd. Gyda'r galw presennol ar y GIG yng Nghymru yn uwch nag erioed o'r blaen, mae angen gwneud mwy i fynd i'r afael â chartrefi oer. Nid yn unig y bydd dileu tlodi tanwydd yn arwain at boblogaeth iachach, ac felly'n lleihau'r galw ar GIG Cymru, ond bydd hefyd yn cyfrannu at y targedau datgarboneiddio a osodwyd gan Lywodraeth Cymru.

Rydym yn gwybod mai ynni a ddefnyddir yn y cartref yw mwy na chwarter yr ynni a ddefnyddir yng Nghymru. Defnyddir mwy o ynni mewn tai na thrafnidiaeth ffyrdd neu ddiwydiant ac felly, mae tai yn gyfle pwysig i leihau'r defnydd o ynni ac allyriadau. Mae strategaeth ddiwygiedig gydag amcanion uchelgeisiol yn hanfodol bellach. Gallai gwell inswleiddio, goleuadau ac offer mwy deallus a systemau gwresogi mwy deallus dorri 0.6 tunnell o garbon deuocsid oddi ar allyriadau aelwyd bob blwyddyn, a bydd yn arbed £184 ar gyfartaledd i ddeiliaid tai bob blwyddyn. Bydd gwella'r stoc dai felly yn torri allyriadau yn ogystal â helpu i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Mae NEA Cymru wedi galw am dargedau newydd i wella cartrefi i safon effeithlonrwydd ynni gofynnol tystysgrif perfformiad ynni 'C', a chrybwyllais hynny wrth Ysgrifennydd y Cabinet y mis diwethaf.

Mae Calor Gas wedi datgan eu bod hwy hefyd yn gwbl gefnogol i gynyddu effeithlonrwydd ynni cartrefi a darparu gwybodaeth i bobl i'w helpu i wneud hyn. Fodd bynnag, roeddent yn galw am ddylunio tystysgrifau perfformiad ynni yn fwy deallus fel y prif fesur sgorio effeithlonrwydd ynni, sydd wedi'i osod yn amlwg ar y dudalen gyntaf ac yn seiliedig ar gostau rhedeg yn hytrach nag unedau ynni. Maent yn datgan felly fod hwn yn ddull annibynadwy o fesur effeithlonrwydd ynni, yn enwedig mewn ardaloedd nad ydynt ar y grid nwy. Yn lle hynny, maent yn cefnogi'r defnydd o system sgorio sy'n seiliedig ar ynni, gan fabwysiadu'r dull a ddefnyddir mewn llawer o wledydd Ewropeaidd eraill sydd hefyd wedi gorfod cydymffurfio â'r gyfarwyddeb perfformiad ynni adeiladau. Mae Calor yn tynnu sylw at yr angen am raglen wedi'i thargedu ar gyfer ardaloedd gwledig, sydd â lefelau uwch o dlodi tanwydd yn draddodiadol, gydag aelwydydd gwledig yn llai tebygol o fod ar y grid nwy ac yn byw mewn adeiladau llai effeithlon o ran y defnydd o ynni, gyda waliau a/neu loriau solet er enghraifft, neu'n defnyddio systemau gwresogi nad ydynt yn draddodiadol. Fodd bynnag, roedd ymgynghoriad Llywodraeth Cymru yn 2016 ar ddyfodol ei chynllun effeithlonrwydd ynni Nyth yn anwybyddu anghenion cymunedau gwledig i raddau helaeth, gyda fawr o ymrwymiad i ganiatáu i anheddau gwledig mewn cymunedau llai nad ydynt ar y grid nwy i elwa. Mae Calor yn tynnu sylw at yr angen i edrych ar dai gwledig ar wahân i dai trefol, er mwyn annog arloesi parhaus a thanwyddau a thechnolegau carbon isel, ac i sicrhau bod rheoliadau adeiladu cyfredol yn cael eu gorfodi'n briodol.

Cefais y pleser, gydag eraill, o ymweld â'r Ganolfan Adeiladu Naturiol yn Llanrwst, Conwy, sy'n cynnig arbenigedd cynhwysfawr mewn perthynas â hen adeiladau a chynhyrchion adeiladu ecolegol, gan gynnwys inswleiddio priodol ar gyfer anheddau gwledig nad ydynt yn draddodiadol. Mae angen inni feddwl y tu allan i'r blwch ac edrych ar atebion amgen arloesol o'r fath os ydym yn mynd i gyrraedd yr anghenion cudd hyn a'r ardaloedd lle mae lefelau tlodi tanwydd yn dal i fod yn llawer iawn rhy uchel.

Mae 'Strategaeth Tlodi Tanwydd 2010' yn nodi:

'Dim ond drwy ddwyn ynghyd amcanion cymdeithasol, amgylcheddol ac economaidd y gallwn wella lles deiliaid tai a chymunedau yng Nghymru.'

Yr hyn sydd ei angen yn awr yw strategaeth tlodi tanwydd ddiwygiedig, gyda thargedau uchelgeisiol a buddsoddiad er mwyn dileu tlodi tanwydd yng Nghymru fel mater o gyfiawnder cymdeithasol unwaith ac am byth. Ydy, mae hyn yn ymwneud ag effeithlonrwydd ynni, ond mae hefyd yn ymwneud â mynd i'r afael ag arwahanrwydd cymdeithasol, yr effaith ar salwch meddwl, anllythrennedd ariannol a dyled, a llawer mwy. Mae hefyd yn ymwneud ag arbed arian i'r pwrs cyhoeddus. Fel y dywed Cynghrair Tlodi Tanwydd Cymru, rhaid i Lywodraeth Cymru

achub bywydau drwy weithredu canllawiau NICE ar fynd i'r afael â marwolaethau ychwanegol y gaeaf.

Fel y dywedodd Sefydliad Bevan a Sefydliad Joseph Rowntree wrth Bwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol y Cynulliad dair blynedd yn ôl,

'dylai tlodi tanwydd gael proffil uwch yng nghynllun gweithredu ar gyfer trechu tlodi Llywodraeth Cymru am fod cartref cynnes yn angen dynol sylfaenol'

Ac fel y mae Age Cymru wedi dweud,

mae llawer o'r mecanweithiau a'r camau a geir yn... Strategaeth Tlodi Tanwydd 2010 wedi dyddio neu heb fod yn gymwys mwyach,

gan ychwanegu

dyma'r adeg iawn i Lywodraeth Cymru ddiweddaru ei Strategaeth Tlodi Tanwydd, gyda rhaglen ac amserlenni clir, sylfaen dystiolaeth gredadwy a thargedau newydd uchelgeisiol ar gyfer tlodi tanwydd wedi'u gwreiddio yn y cyflenwad yn hytrach na bod yn gaeth i newidiadau ym mhrisiau ynni.

Rhaid inni roi camau atal ac ymyrryd yn fuan ar waith, gan roi ystyr go iawn i ddulliau sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn a than arweiniad dinasyddion. Rhaid cefnogi gwasanaethau cynghori annibynnol ar gyfer pobl mewn tlodi tanwydd, ac achub y rhai sydd mewn argyfwng uniongyrchol nad yw eu hanghenion yn cael eu diwallu gan y ddarpariaeth bresennol, a dywedaf hynny'n ddoeth oherwydd mae gennyf berthnasau agos yn darparu'r cyngor hwnnw ac yn ymdrin bob dydd â phobl mewn argyfwng a ddylai fod wedi cael cymorth yn gynharach.

Rhaid croesawu cyfraniadau gan gwmnïau ynni sy'n cynnig cyngor a chymorth ar gyfer pobl sy'n cael trafferth gyda'u biliau ynni. Mae Llywodraeth y DU yn ystyried mesurau i atal miliynau o bobl rhag mynd i drafferthion ariannol drwy filiau ynni annheg. Bydd yr argymhellion newydd ganddynt yn helpu pobl agored i niwed i elwa ar ynni rhatach drwy ganiatáu i gyflenwyr ynni symud pobl agored i niwed yn awtomatig ar dariff diogelu arbennig wedi'i osod gan Ofgem a fydd yn eu diogelu rhag cynnydd annheg yn y pris, ac fe lansiwyd ymgynghoriad ddoe ddiwethaf i holi barn pobl ar newid y gyfraith i ganiatáu i wybodaeth gael ei rhannu o dan amodau wedi'u rheoli rhwng awdurdodau cyhoeddus a chyflenwyr ynni. Byddai hyn yn nodi cwsmeriaid sy'n derbyn budd-daliadau penodol y wladwriaeth sy'n dynodi y gallent fod mewn perygl o dlodi tanwydd a sicrhau eu bod yn cael eu symud yn awtomatig i gap tariff diogel Ofgem.

Anogir Llywodraeth Cymru i weithredu'r argymhellion canlynol: dynodi effeithlonrwydd ynni domestig yn flaenoriaeth seilwaith cenedlaethol allweddol sy'n ganolog i'r Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol ar gyfer blaenoriaethau buddsoddi Cymru, datblygu strategaeth newydd hirdymor i fynd i'r afael â thlodi tanwydd fel mater o frys a mater o gyfiawnder cymdeithasol, gosod targed tlodi tanwydd newydd er mwyn gwella cartrefi i safon effeithlonrwydd ynni ofynnol, wedi'i gefnogi gan y data sydd ei angen arnom i yrru strategaeth newydd uchelgeisiol, ac i sicrhau bod byrddau gwasanaethau cyhoeddus ar gyfer ardal pob awdurdod lleol yng Nghymru yn amlinellu sut y bwriadant fynd i'r afael â chartrefi oer a thlodi tanwydd yn eu cynlluniau llesiant lleol ac integreiddio hyn yng ngwaith y byrddau partneriaeth rhanbarthol. Mae'n bryd ymdrin â thlodi tanwydd yn fwy deallus. Diolch yn fawr.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Mark Isherwood am roi munud i mi. Rwyf am ganolbwyntio ar y potensial sydd gennym i ysgogi mwy o newid eto drwy tai cymdeithasol. Mae yna arferion da, arferion gorau yn wir, yn dod yn amlwg yn y sector hwn eisoes, oherwydd gallant adeiladu ar raddfa fawr. Felly, gallwn edrych ar gartrefi a allai gynhyrchu mwy o ynni nag y maent yn ei ddefnyddio. Daw hynny â thlodi tanwydd i ben yn y cartrefi hynny. Mae'n syfrdanol. Mae cyflawni hynny bellach ar garreg ein drws, os caf ddefnyddio ymadrodd priodol. Mae angen inni ddatblygu marchnad ar gyfer y safonau hyn o ran cartrefi cymdeithasol ac adeiladu oddi ar y safle ac adeiladu modiwlaidd. Mae'r pethau hyn yn aml yn ymarferol iawn o ran defnyddio'r deunyddiau diweddaraf ar gyfer cymaint â phosibl o effeithlonrwydd tanwydd. Felly, rydym eisoes yn gweld cynnydd da o ran beth y gall y sector tai cymdeithasol ei wneud i ni. Rwyf eisiau gweld mwy o hynny fel ein bod yn sbarduno newid a'i fod wedyn yn ymledu o ran y farchnad dai yn gyffredinol, ond hefyd o ran beth y gall cymdeithasau tai yn ei wneud ar ôl-ffitio ac yna datblygu a helpu i ddatblygu marchnad fwy helaeth yno, oherwydd mae'r hyn a ddywedodd Mark yn iawn—nid ydym yn mynd i gyflawni ein targed i ddileu tlodi tanwydd, felly credaf fod angen inni ystyried gosod un newydd a dileu tlodi tanwydd cyn gynted â phosibl, ond bwrw ymlaen â'r gwariant angenrheidiol yn ein rhaglen, oherwydd daw â budd aruthrol i gynifer o bobl, gan fod yn byw mewn cartref oer yn ddrwg iawn i chi.

Diolch. A gaf fi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl? Lesley Griffiths.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Mark Isherwood am gyflwyno'r ddadl bwysig hon lle y cododd rai pwyntiau pwysig iawn. Mae'n rhoi cyfle i mi ddisgrifio beth rydym yn ei wneud fel Llywodraeth a hefyd mae'n ein hatgoffa o'r angen i gynnal camau gweithredu i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Gall byw mewn cartref oer effeithio'n sylweddol ar iechyd, cyrhaeddiad addysgol a lles cymdeithasol ac economaidd yn gyffredinol. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn hollol glir yn ein hymrwymiad i wneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â thlodi tanwydd.

Mae gan Gymru beth o'r stoc adeiladau hynaf a lleiaf effeithlon yn thermol yn Ewrop, felly mae'n cymryd mwy o ynni i gadw cartrefi'n gynnes, gan godi'r costau i ddefnyddwyr ynni. Mae gwella effeithlonrwydd ynni ein stoc dai'n hollbwysig, felly, i leihau'r galw, gan leihau biliau ynni a mynd i'r afael â thlodi tanwydd. Mae'r ddadl hon yn canolbwyntio ar fod yn fwy deallus mewn perthynas â thlodi tanwydd, ac mae yna lawer o ffyrdd y gallwn ddangos dull mwy deallus o weithredu. Mae mesuryddion deallus yn heb ei ddatganoli, ond rydym yn parhau i weithio gyda Smart Energy GB, Ofgem a chyflenwyr ynni i sicrhau bod anghenion defnyddwyr Cymru yn cael eu hystyried wrth gyflwyno mesuryddion deallus. Mae ymchwil Smart Energy GB yn dangos bod 86 y cant o'r aelwydydd sy'n meddu ar fesuryddion deallus yn newid eu hymddygiad i arbed ynni a bydd hyn yn bwysig os ydym i gyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer dileu tlodi tanwydd a hefyd, wrth gwrs, ar gyfer cyflawni ein targedau datgarboneiddio uchelgeisiol.

Mae mesuryddion deallus yn arwyddocaol, ond ceir mentrau eraill wrth gwrs sy'n rhaid inni eu mabwysiadu yng Nghymru os ydym am ddileu tlodi tanwydd. Er enghraifft, bydd Cymru'n cymryd rhan yn rhaglen Dyfodol Teg y Catapwlt Systemau Ynni. Nod y rhaglen yw deall sut i gynllunio a darparu gwasanaethau i ddefnyddwyr sy'n wynebu anawsterau, gydag incwm aelwyd isel a chost uchel ynni digonol ar gyfer eu cartrefi. Bydd y ffocws cychwynnol ar ardal rhaglen systemau deallus a gwres Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, ond bydd yn lledaenu i ardaloedd eraill wrth i raglen Dyfodol Teg datblygu.

Y ffordd fwyaf effeithiol o fynd i'r afael â thlodi tanwydd yw gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi pobl ar incwm isel neu bobl sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Rydym yn gwneud hyn i bob pwrpas drwy raglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, sy'n cynnwys Arbed a Nyth. Cartrefi Clyd Nyth yw ein cynllun tlodi tanwydd a arweinir gan y galw lle y gall aelwydydd gael cyngor diduedd am ddim a chymorth i'w helpu i leihau eu biliau ynni. Darperir cyngor mewn meysydd megis arbed ynni a dŵr a thariffau ynni. Mae Nyth hefyd yn darparu cyngor ac atgyfeiriadau ar faterion ehangach, gan gynnwys gwiriadau hawl i fudd-daliadau a chyngor ar ddyledion, gan gynnwys rheoli arian.

Mae Ofgem wedi nodi cynnydd yn nifer y cwsmeriaid yng Nghymru sy'n newid eu cyflenwr ynni. Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod nifer y bobl a newidiodd eu darparwr ynni yn 2016 yn uwch yng Nghymru na gweddill Prydain. Dyma pam y mae'r gwasanaeth cyngor drwy raglen Cartrefi Clyd mor bwysig, a byddwn yn adeiladu ar hyn drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd newydd i sicrhau bod mwy o gartrefi yn cael y fargen orau, gydag arbedion posibl o dros £200 y flwyddyn. Hoffwn weld cyflenwyr ynni hefyd yn gwneud mwy i sicrhau bod cwsmeriaid ar y tariffau mwyaf priodol, yn hytrach na gordalu'n barhaus ar dariffau safonol amrywiol.

I'r rhai sydd fwyaf mewn angen, ac yn byw yn y cartrefi lleiaf effeithlon o ran eu defnydd o ynni, mae Nyth hefyd yn cynnig pecyn wedi'i deilwra o gamau am ddim ar gyfer gwella ynni yn y cartref, megis uwchraddio a gosod boeleri a gwresogyddion. Ochr yn ochr â Nyth, mae gennym ein cynllun tlodi tanwydd ar sail ardal, Cartrefi Clyd Arbed. Mae Arbed yn canolbwyntio ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi yn rhai o ardaloedd mwyaf difreintiedig. Mae'r cynllun yn anelu at leihau ôl troed carbon stoc dai bresennol Cymru ac wrth wneud hynny, yn galluogi aelwydydd i wrthsefyll costau ynni cynyddol.

Rwyf wedi cynnal ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithredu ar dlodi tanwydd gyda rhaglen Cartrefi Clyd newydd sy'n dechrau yn y gwanwyn, a bydd yn rhedeg yn hirdymor. Croesawodd Mark Isherwood y ffaith y byddwn yn buddsoddi cyfanswm o £104 miliwn yng nghynllun Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, a bydd hyn yn ein galluogi i wella cartrefi hyd at 25,000 o bobl ar incwm isel neu sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Bydd ein buddsoddiad hefyd yn denu hyd at £24 miliwn o gyllid UE yn ogystal â chyllid rhwymedigaeth cwmni ynni y DU.

Ers 2011, rydym wedi buddsoddi dros £240 miliwn ar gyfer gwella effeithlonrwydd ynni dros 45,000 o gartrefi pobl ar incwm isel neu sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig. Ceir rhai pryderon y gallai aelwydydd lle y ceir tlodi tanwydd ac aelwydydd agored i niwed gael eu gadael ar ôl gyda'r chwyldro deallus sy'n digwydd ym maes ynni. Unwaith eto, dyma pam y mae'r cyngor a gynigir i ddeiliaid tai yn ein rhaglen Cartrefi Clyd mor bwysig. Mae Nyth wedi darparu cyngor a chymorth diduedd i dros 98,000 o aelwydydd ers 2011.

Ac er fy mod yn falch o ymrwymiad parhaus y Llywodraeth hon i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, mae rhagor i'w wneud wrth gwrs. Ym mis Tachwedd y llynedd, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig lle y nodais fy uchelgais i gynyddu maint a graddfa ôl-osodiadau effeithlonrwydd ynni preswyl yng Nghymru. Mae Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yn nodi ein huchelgais i leihau allyriadau yng Nghymru 80 y cant erbyn 2050. Er mwyn cyrraedd ein nod, mae'r dystiolaeth yn dweud wrthym y bydd angen i allyriadau o adeiladau fod yn agos at sero. Ar hyn o bryd, mae cartrefi'n cyfrannu tua 15 y cant o gyfanswm allyriadau Cymru. Bydd sicrhau lleihad mewn allyriadau ar y raddfa hon yn galw am wneud cartrefi ac adeiladau newydd yn llawer mwy effeithlon o ran eu defnydd o ynni. Bydd hefyd yn galw am offer sy'n defnyddio ynni'n effeithlon a newid yn y ffordd rydym yn cynhesu ein hadeiladau.

Yn hanfodol, bydd hefyd yn golygu cynnydd dramatig yn y gwaith ôl-osod effeithlonrwydd ynni ar gartrefi sy'n bodoli eisoes. Bydd oddeutu 70 y cant o gartrefi a fydd yn bodoli yn y 2050au wedi'u hadeiladu cyn 2000. Felly, mae fy swyddogion yn datblygu opsiynau ar gyfer ymyriadau newydd, gan archwilio sut y gellid sefydlu, gweithredu a chyllido gwasanaethau i ddarparu nid yn unig manteision i bobl mewn tlodi tanwydd, ond manteision economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol ehangach i Gymru hefyd, gan gynnwys datgarboneiddio. Diolch.

Diolch. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.