Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
06/02/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Cyn cychwyn ar y cwestiynau, rwy'n galw ar y Prif Weinidog.
Before we move to questions, I call on the First Minister.
Diolch, Llywydd. Following the exchange in First Minister's questions last week, I want to apologise to the Member for Carmarthen East and Dinefwr for the answer I gave to him. He will know that we have both received apologies too from the health board in relation to the incorrect information on which our exchange was based. I do believe that information was passed to my office in good conscience, and was subsequently passed on to me equally in good faith. I should also make clear that this was not information personally requested by me in any way, shape or form, but it was information that I chose to use, and, on reflection, I don't think that last week was worthy of the exchanges we should promote in this, our Welsh Parliament, and I apologise for my part in that.
Diolch, Llywydd. Yn dilyn y ddadl yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, hoffwn ymddiheuro i'r Aelod dros Ddwyrain Caerfyrddin a Dinefwr am yr ateb a roddais iddo. Bydd yn gwybod bod y ddau ohonom ni wedi derbyn ymddiheuriadau hefyd gan y bwrdd iechyd o ran yr wybodaeth anghywir yr oedd ein dadl wedi ei seilio arni. Rwyf yn credu bod gwybodaeth wedi ei rhannu gyda'm swyddfa gydag ewyllys da, a'i bod wedi cael ei rhannu gyda mi gyda'r un ewyllys da yn ddiweddarach. Dylwn hefyd ei gwneud yn glir nad oedd hon yn wybodaeth y gofynnwyd amdani gennyf i yn bersonol mewn unrhyw ffordd, ond yn wybodaeth y dewisais ei defnyddio, ac, wedi meddwl, nid wyf yn credu bod y ddadl yr wythnos diwethaf yn deilwng o'r dadleuon y dylem ni eu hyrwyddo yn y fan yma, yn Senedd Cymru, ac ymddiheuraf am fy rhan i yn hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Cwestiynau nawr i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Rhun ap Iorwerth.
Questions now to the First Minister, and the first question is from Rhun ap Iorwerth.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys yn Ynys Môn? OAQ51736
1. Will the First Minister make a statement on ambulance response times on Ynys Môn? OAQ51736
Rydym ni’n disgwyl i bobl sydd ag angen clinigol am ambiwlans brys dderbyn ymateb cyn gynted â phosib, pryd bynnag y bo angen. Er gwaetha’r cynnydd yn y galw dros y misoedd diwethaf, mae gwasanaeth ambiwlans Cymru wedi parhau i gyrraedd y targed yn ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr.
We expect citizens who have a clinical need for an emergency ambulance response to receive one as quickly as possible, whenever required. Despite increased demand in recent months, the Welsh ambulance service has continued to meet the target in the Betsi Cadwaladr health board area.
Diolch am yr ymateb yna. Ar ochr ambiwlansys y gogledd-orllewin, yn Ynys Môn, ac ar draws y gogledd, rwy'n siŵr, mae sticer mawr ymgyrch FAST, sef ymgyrch y Gymdeithas Strôc sy'n annog pobl i ffonio 999 os oes arwyddion o strôc, a'r slogan ydy 'when strokes strike, act FAST'. Yn anffodus, nid yw ffonio'n gyflym yn arwain at ambiwlans yn cyrraedd yn gyflym. Dyma i chi ddwy enghraifft ddiweddar: porthladd Caergybi yn ffonio am ambiwlans i glaf oedd ofn ei fod e wedi cael strôc ond gorfod i rywun fynd â'r claf ei hunan i Ysbyty Gwynedd yn y pen draw, a gweld wyth ambiwlans wedi'u parcio yno. Enghraifft arall diweddar iawn: dynes 88 oed—etholwraig i mi—pryder ei bod hi wedi cael strôc, yn aros chwech awr am ambiwlans ac yn aros dwy awr arall y tu allan i'r ysbyty wedyn i gael ei throsglwyddo i A&E. Mi fu hi farw rai oriau yn ddiweddarach. Rydym ni'n gwybod bod strôc yn alwad categori melyn bellach. Yr wythnos diwethaf, mi ddywedodd uwch-swyddog meddygol yn y gogledd wrthyf i ei bod hi yn anghytuno'n bryderus ynglŷn â'r categoreiddio yno. Mae parafeddygon yn dweud wrthyf i'n gyson eu bod nhw'n bryderus am gategoreiddio galwadau strôc fel categori melyn. Pa bryd mae'r Llywodraeth am edrych ar hyn, oherwydd mae bywydau wirioneddol yn y fantol?
Thank you for that response. Ambulances in the north-west, in Anglesey and across north Wales, I'm sure, have on their sides a large sticker for the FAST campaign, which relates to the Stroke Association campaign encouraging people to phone 999. The slogan is 'when strokes strike, act FAST'. Unfortunately, phoning quickly doesn’t lead to an ambulance arriving quickly. There are two recent examples. The port of Holyhead called for an ambulance for a patient who feared that he’d suffered a stroke and they eventually had to take the patient themselves to Ysbyty Gwynedd and saw eight ambulances parked there. Another recent example is that of an 88-year-old woman—a constituent of mine—who was concerned that she’d had a stroke, waited six hours for an ambulance and then waited another two hours outside the hospital to be transferred to A&E. She passed away some hours later. We know that stroke is now an amber category call. Last week, a senior medical officer in north Wales told me that she was concerned about the categorisation there. Paramedics tell me regularly that they are concerned about categorising stroke calls as amber. So, when will the Government look at this, because lives truly are at stake?
Mae'n wir i ddweud bod y model ei hunan wedi cael ei gynllunio gan bobl glinigol, felly nhw oedd yn ystyried ym mha ffordd y dylem ni wneud hyn. Nid rhywbeth a gafodd ei wneud gan wleidyddion oedd hyn. Mae'n wir i ddweud bod 65.8 y cant o alwadau coch ar Ynys Môn wedi cael ymateb o fewn wyth munud, ond mae'r Aelod wedi codi dau beth yn y Siambr hon, sydd, wrth gwrs, yn bwysig dros ben, a gofynnaf iddo ysgrifennu ataf er mwyn i mi allu ystyried unwaith eto beth ddigwyddodd ynglŷn â'r bobl hyn.
I have to say that the model itself was drawn up by clinical professionals, and therefore it was they who considered the way in which we should do this. It wasn’t something that was done by politicians. It’s true to say that 65 per cent of red calls in Anglesey were responded to within eight minutes, but the Member has raised two issues in this Chamber, which of course are very important, and I would ask him to write to me so that I can consider once again what happened in those cases.
Six years ago, in February 2012, it was reported that a patient had to wait in an ambulance for more than seven hours outside of Ysbyty Gwynedd because of a hospital bed shortage. Last December, Betsi Cadwaladr University Local Health Board released figures showing that 1,010 patients had faced handovers of more than an hour outside their hospitals in October. Last month, with ambulances queuing outside Ysbyty Gwynedd's accident and emergency department, we saw coverage of a pensioner waiting 13 hours for an ambulance after her hip gave way. We know that December figures show that 17,400 patients waited more than the four-hour target time in A&E, with the highest portion—27 per cent—in Betsi Cadwaladr, and 1,460 waiting longer than 12 hours. When will your Government acknowledge that a 30 per cent cut in beds to 10,935 over the last two decades has rendered paramedics unable to offload patients quickly, causing ambulances to be delayed and therefore the next distress calls being unable to be responded to promptly, and will you reverse those bed cuts not only in the district general hospitals, but also in our communities, as called for increasingly by our general practitioners?
Chwe blynedd yn ôl, ym mis Chwefror 2012, adroddwyd y bu'n rhaid i glaf aros mewn ambiwlans am fwy na saith awr y tu allan i Ysbyty Gwynedd oherwydd prinder gwelyau ysbyty. Fis Rhagfyr diwethaf, cyhoeddodd Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr ffigurau yn dangos bod 1,010 o gleifion wedi wynebu amseroedd trosglwyddo o fwy nag awr y tu allan i'w hysbytai ym mis Hydref. Y mis diwethaf, gydag ambiwlansys yn ciwio y tu allan i adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Gwynedd, gwelsom hanes pensiynwr yn aros 13 awr am ambiwlans ar ôl i'w chlun roi oddi tani. Rydym ni'n gwybod bod ffigurau mis Rhagfyr yn dangos bod 17,400 o gleifion wedi aros mwy na'r amser targed o bedair awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, gyda'r gyfran uchaf—27 y cant—yn Betsi Cadwaladr, a 1,460 yn aros yn hwy na 12 awr. Pryd wnaiff eich Llywodraeth gydnabod bod toriad o 30 y cant i welyau i 10,935 dros y ddau ddegawd diwethaf wedi golygu na all parafeddygon ollwng cleifion yn gyflym, gan achosi ambiwlansys i gael eu hoedi a methu felly ag ymateb yn brydlon i'r galwadau brys nesaf, ac a wnewch chi wrthdroi'r toriadau hynny i welyau nid yn unig yn yr ysbytai cyffredinol dosbarth, ond hefyd yn ein cymunedau, fel y mae ein meddygon teulu yn galw'n gynyddol amdano?
What I've said several times in the Chamber is that it's hugely important to ensure that we have a social care system that can get people out of hospital when it is timely for them to do so. And that is, of course, the reason why we have not cut social care spending in the way that England has. Health and social care run together. What I can say in terms of emergency calls, in the Betsi Cadwaladr health board area alone, the ambulance service received 11,232 emergency calls in December 2017, which is an average of 362 calls per day. That's 14 per cent up on the daily average for November 2017, and 9 per cent up on the daily average for December 2016. Despite that rise in demand, the national target for red calls was achieved in all seven health board areas in December. And we of course expect health boards to have plans in place to ensure as smooth a transition, and as swift a transition, as possible between ambulance and hospital.
Yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud sawl gwaith yn y Siambr yw ei bod hi'n hynod bwysig sicrhau bod gennym ni system gofal cymdeithasol sy'n gallu cael pobl allan o'r ysbyty pan ei bod hi'n amserol iddyn nhw wneud hynny. A dyna, wrth gwrs, yw'r rheswm pam nad ydym ni wedi torri gwariant ar ofal cymdeithasol yn y ffordd y mae Lloegr wedi ei wneud. Mae iechyd a gofal cymdeithasol yn cyd-redeg. Yr hyn y gallaf ei ddweud o ran galwadau brys, yn ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn unig, cafodd y gwasanaeth ambiwlans 11,232 o alwadau brys ym mis Rhagfyr 2017, sy'n 362 o alwadau y dydd ar gyfartaledd. Mae hynny 14 y cant yn uwch na'r cyfartaledd dyddiol ar gyfer mis Tachwedd 2017, a 9 y cant yn uwch na'r cyfartaledd dyddiol ar gyfer mis Rhagfyr 2016. Er gwaethaf y cynnydd hwnnw mewn galw, bodlonwyd y targed cenedlaethol ar gyfer galwadau coch ym mhob un o'r saith ardal bwrdd iechyd ym mis Rhagfyr. Ac wrth gwrs rydym ni'n disgwyl bod gan fyrddau iechyd gynlluniau ar waith i sicrhau trosglwyddiad mor ddidrafferth, a throsglwyddiad mor gyflym â phosibl rhwng yr ambiwlans a'r ysbyty.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cymorth ariannol sydd wedi cael ei ddarparu i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OAQ51731
2. Will the First Minister make a statement on the financial support that has been provided to Betsi Cadwaladr University Health Board? OAQ51731
Yes. The Welsh Government revenue allocation to Betsi Cadwaladr health board is over £1.3 billion in the current financial year.
Gwnaf. Mae dyraniad refeniw Llywodraeth Cymru i fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr dros £1.3 biliwn yn y flwyddyn ariannol gyfredol.
Well, I thank the First Minister for that succinct reply. The health Secretary said recently, in effect, that things have got worse in 2017-18 for Betsi Cadwaladr, despite special measures. He said in particular it's been disheartening and unacceptable that, during 2017-18, issues have escalated in relation to the financial position and some key areas of performance. Betsi Cadwaladr has now been unable to clear its surgery backlog for at least eight years, and, whilst £13 million extra, as announced recently, is very, very welcome, it's clear that maybe up to £50 million is what's needed to bring waiting lists down to within their 36-week target. There's a highly critical report that has been published by Deloitte, much of which has been suppressed by the health board and not made available for public reading. In this it says that there is limited insight regarding how the health board is ultimately going to recover its financial position. Can the First Minister tell us when we will be able—[Interruption.] Yes, I will ask this. Why is the Welsh Government failing in its duty to the people of north Wales, to provide them with the sort of modern health service that a country like Britain ought to deserve?
Wel, diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb cryno yna. Dywedodd yr Ysgrifennydd dros iechyd yn ddiweddar bod pethau wedi gwaethygu i Betsi Cadwaladr yn 2017-18 i bob pwrpas, er gwaethaf mesurau arbennig. Dywedodd yn benodol ei bod wedi bod yn dorcalonnus ac yn annerbyniol bod problemau wedi gwaethygu yn ystod 2017-18 o ran y sefyllfa ariannol a rhai meysydd allweddol o berfformiad. Nid yw Betsi Cadwaladr wedi gallu clirio ei ôl-groniad llawdriniaeth ers o leiaf wyth mlynedd erbyn hyn, ac, er bod y £13 miliwn ychwanegol a gyhoeddwyd yn ddiweddar i'w groesawu'n fawr iawn, mae'n eglur efallai fod angen hyd at £50 miliwn i dynnu'r rhestrau aros i lawr o fewn eu targed 36 wythnos. Ceir adroddiad hynod feirniadol a gyhoeddwyd gan Deloitte, llawer ohono wedi ei atal gan y bwrdd iechyd ac na roddwyd ar gael i'r cyhoedd ei ddarllen. Mae'n dweud yn hwn mai prin yw'r wybodaeth am sut y mae'r bwrdd iechyd yn mynd i adfer ei sefyllfa ariannol yn y pen draw. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pryd y byddwn ni'n gallu—[Torri ar draws.] Ie, fe wnaf i ofyn hyn. Pam mae Llywodraeth Cymru yn methu yn ei dyletswydd i bobl y gogledd, i roi iddynt y math o wasanaeth iechyd modern y dylai gwlad fel Prydain ei haeddu?
Well, I am being lectured by a member of UKIP on proper funding of the health service, when his own party leader at one point said there shouldn't be a publicly funded health service at all. Can I say, in terms of answering his question—[Interruption.]
Wel, rwy'n cael pregeth gan aelod o UKIP ar ariannu'r gwasanaeth iechyd yn briodol, pan fo arweinydd ei blaid ei hun wedi dweud ar un adeg na ddylai fod unrhyw wasanaeth iechyd a ariennir yn gyhoeddus o gwbl. A gaf i ddweud, o ran ateb ei gwestiwn—[Torri ar draws.]
I'll have my apology next week, shall I, at the start of questions? [Interruption.]
Fe gaf i fy ymddiheuriad yr wythnos nesaf, gaf i, ar ddechrau cwestiynau? [Torri ar draws.]
Allow the First Minister to continue in his answer, please.
Gadewch i'r Prif Weinidog barhau â'i ateb, os gwelwch yn dda.
He has made reference to a £13.1 million allocation to Betsi Cadwaladr and the support for developing sustainable unscheduled care—£1.5 million over two years. What does that mean? Well, our expectations are, by April 2018, that there should be a reduction of referral-to-treatment waiting times by around 50 per cent in the numbers waiting over 36 weeks, and progress to continue into 2018 and 2019, and financial recovery actions to result in the health board meeting the £36 million revised forecast at year end, and improving into 2018 to 2019.
Mae ef wedi cyfeirio at ddyraniad o £13.1 miliwn i Betsi Cadwaladr a'r cymorth ar gyfer datblygu gofal heb ei drefnu cynaliadwy—£1.5 miliwn dros ddwy flynedd. Beth mae hynny'n ei olygu? Wel, ein disgwyliadau, erbyn mis Ebrill 2018, yw y dylai fod gostyngiad i amseroedd atgyfeirio i driniaeth o tua 50 y cant yn y niferoedd sy'n aros dros 36 wythnos, a chynnydd i barhau i mewn i 2018 a 2019, a chamau adfer ariannol a fydd yn arwain at y bwrdd iechyd yn bodloni'r rhagolwg diwygiedig o £36 miliwn ar ddiwedd y flwyddyn, ac yn gwella i mewn i 2018 i 2019.
Latest data for Betsi board shows that 9,526 patients requiring treatment have now been waiting over 36 weeks from referral. That figure has more than doubled from when the board was taken into special measures, and 41 per cent of these are orthopaedic and trauma cases. In December, your Cabinet Secretary pledged to halve that number by March this year, and last week, of course, we had the further pledge of immediate action and the allocation of £13.1 million to improve waiting times and £1.5 million for an unscheduled care programme. But he also admitted that mental health care in this board needed urgent attention. As our First Minister, what action will you take to ensure that none of these pledges are broken, and will you also ensure that this latest funding will actually reach the front-line patients and help for positive outcomes within this beleaguered health board?
Mae'r data diweddaraf ar gyfer bwrdd Betsi yn dangos bod 9,526 o gleifion sydd angen triniaeth wedi bod yn aros dros 36 wythnos erbyn hyn, o'u hatgyfeiriad. Mae'r ffigur hwnnw wedi mwy na dyblu o'r adeg y gwnaed y bwrdd yn destun mesurau arbennig, ac mae 41 y cant o'r rhain yn achosion orthopedig a thrawma. Ym mis Rhagfyr, addawodd eich Ysgrifennydd y Cabinet i haneru'r nifer honno erbyn mis Mawrth eleni, ac yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, cawsom addewid pellach o gamau gweithredu ar unwaith a'r dyraniad o £13.1 miliwn i wella amseroedd aros ac £1.5 miliwn ar gyfer rhaglen gofal heb ei drefnu. Ond cyfaddefodd hefyd fod angen rhoi sylw brys i ofal iechyd meddwl yn y bwrdd hwn. Fel ein Prif Weinidog, pa gamau y byddwch chi yn eu cymryd i sicrhau nad oes yr un o'r addewidion hyn yn cael eu torri, ac a wnewch chi sicrhau hefyd y bydd y cyllid diweddaraf hwn yn cyrraedd y cleifion rheng flaen mewn gwirionedd, ac yn helpu ar gyfer canlyniadau cadarnhaol yn y bwrdd iechyd hwn sydd dan warchae?
Well, I think I've given the answer to the previous question, in terms of how the money will be spent.
Wel, rwy'n credu fy mod i wedi rhoi'r ateb i'r cwestiwn blaenorol, o ran sut y bydd yr arian yn cael ei wario.
Additional funding to improve waiting times, of course, is very welcome, but it isn't sustainable, clearly. It doesn't address the underlying capacity issues that we have in the health service in north Wales—not enough doctors, not enough nurses, and your Government clearly not doing enough to get to grips with some of those basic challenges. And what does it say about Labour's running of the national health service that, two years after taking direct control, your Government seemingly now has taken Betsi Cadwaladr from special measures into something that looks a bit like extra-special measures?
Mae cyllid ychwanegol i wella amseroedd aros i'w groesawu'n fawr, wrth gwrs, ond nid yw'n gynaliadwy, yn amlwg. Nid yw'n mynd i'r afael â'r problemau capasiti sylfaenol sydd gennym ni yn y gwasanaeth iechyd yn y gogledd—dim digon o feddygon, dim digon o nyrsys, a'ch Llywodraeth chi yn amlwg ddim yn gwneud digon i fynd i'r afael â rhai o'r heriau sylfaenol hynny. A beth mae hyn yn ei ddweud am waith y Blaid Lafur o redeg y gwasanaeth iechyd gwladol ei bod yn ymddangos bod eich Llywodraeth, ddwy flynedd ar ôl cymryd rheolaeth uniongyrchol, wedi cymryd Betsi Cadwaladr o'r categori mesurau arbennig i rywbeth sy'n edrych braidd fel mesurau arbennig iawn?
No, it's a noticeable way of de-escalating maternity services. It demonstrates what can be achieved with focused action and support. There are still significant challenges that the health board faces and further progress and action are required urgently to transform mental health services. The Cabinet Secretary, along with the director general, are holding monthly accountability meetings with the chair and chief executive of Betsi Cadwaladr UHB. We'll be setting out a revised framework for Betsi Cadwaladr to cover the next 12 to 18 months, with milestones and expectations set out, clearly agreed with Healthcare Inspectorate Wales, the Wales Audit Office and BCU itself.
Na, mae'n ffordd amlwg o atal gwasanaethau mamolaeth rhag gwaethygu. Mae'n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni gyda gweithredu a chymorth wedi'i dargedu. Ceir heriau sylweddol o hyd y mae'r bwrdd iechyd yn eu hwynebu ac mae angen rhagor o gynnydd a gweithredu ar frys i weddnewid gwasanaethau iechyd meddwl. Mae Ysgrifennydd y Cabinet, ynghyd â'r cyfarwyddwr cyffredinol, yn cynnal cyfarfodydd atebolrwydd misol gyda chadeirydd a phrif weithredwr BIP Betsi Cadwaladr. Byddwn yn cyflwyno fframwaith diwygiedig ar gyfer Betsi Cadwaladr dros y 12 i 18 mis nesaf, gyda cherrig milltir a disgwyliadau wedi eu nodi, ac wedi eu cytuno'n amlwg gydag Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, Swyddfa Archwilio Cymru a'r BIP ei hun.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Leanne Wood.
Diolch Llywydd. It was right that you today acknowledged the wrongdoing in relation to Adam Price's personal data. We will return to the issue of confidentiality of Members' correspondence at another time, but I'll put that to one side for now. I want to ask you about Brexit. The UK Government reiterated yesterday that they want us out of the customs union. Now, as well as damaging the Welsh economy, this will affect our open border with Ireland through our ports. A hard border is coming. Six months ago, the inquiry into the effects of Brexit on Welsh ports made a recommendation for the Welsh Government to set out, and I quote:
'how it intends to address the lack of physical capacity to accommodate new borders and customs checks at Welsh ports, and develop a highways management contingency plan to manage potential congestion resulting from delays in ports.'
Six months later, can you tell us what work has been done on that, please?
Diolch Llywydd. Roedd hi'n iawn eich bod chi wedi cydnabod heddiw y camweddau o ran data personol Adam Price. Byddwn yn dychwelyd at y mater o gyfrinachedd gohebiaeth Aelodau rywbryd eto, ond rhoddaf hynny o'r neilltu am y tro. Hoffwn eich holi am Brexit. Ailbwysleisiodd Llywodraeth y DU ddoe eu bod nhw eisiau i ni fod allan o'r undeb tollau. Nawr, yn ogystal â niweidio economi Cymru, bydd hyn yn effeithio ar ein ffin agored gydag Iwerddon drwy ein porthladdoedd. Mae ffin galed yn dod. Chwe mis yn ôl, gwnaeth yr ymchwiliad i effeithiau Brexit ar borthladdoedd Cymru argymhelliad i Lywodraeth Cymru nodi, a dyfynnaf:
sut y mae'n bwriadu rhoi sylw i'r diffyg gallu ffisegol i gynnig lle ar gyfer archwiliadau ffin a thollau newydd ym mhorthladdoedd Cymru, a datblygu cynllun rheoli priffyrdd wrth gefn i reoli tagfeydd posibl yn deillio o oediadau mewn porthladdoedd.
Chwe mis yn ddiweddarach, a allwch chi ddweud wrthym ni pa waith sydd wedi ei wneud ar hynny, os gwelwch yn dda?
Well, the issue of physical infrastructure at the ports to deal with issues such as customs are matters for the UK Government, not for us. It's for them to spend the money if that kind of Brexit is what they want. However, it's right to say that nobody argues for there to be a hard border between the UK and the Republic of Ireland, and we expect the UK Government to deliver that. It's not clear how they'll do it, but I expect them to deliver that.
It is right to say that there are some in the Conservative Party who argue for a hard Brexit. There have been calls to expel them from their own party this morning, in fact. I think that's probably going a little bit too far, even by their Stalinist standards, but the serious point here is this: we have—she and I—never argued for any kind of Brexit that even looks like a hard Brexit. There is no mitigating that. There is no making it better. It can only mean that things get worse, which is why she and I have always, I believe, been in the same position of saying that Brexit has to work for Wales, that we have to make sure that we have full and unfettered access to the single market and that also we should stay in the customs union.
Wel, mater i Lywodraeth y DU yw seilwaith ffisegol yn y porthladdoedd i ymdrin â materion fel tollau, nid i ni. Eu cyfrifoldeb nhw yw gwario'r arian os mai'r math hwnnw o Brexit y maen nhw ei eisiau. Fodd bynnag, mae'n iawn i ddweud nad oes neb yn dadlau y dylid cael ffin galed rhwng y DU a Gweriniaeth Iwerddon, ac rydym ni'n disgwyl i Lywodraeth y DU sichrau hynny. Nid yw'n eglur sut y byddant yn ei wneud, ond rwy'n disgwyl iddyn nhw sicrhau hynny.
Mae'n iawn i ddweud bod rhai yn y Blaid Geidwadol sy'n dadlau dros Brexit caled. Bu galwadau i'w diarddel o'u plaid eu hunain y bore yma, a dweud y gwir. Rwy'n meddwl ei bod hi'n debyg bod hynny'n mynd ychydig yn rhy bell, hyd yn oed yn ôl eu safonau Stalinaidd nhw, ond y pwynt difrifol yn y fan yma yw hyn: nid ydym ni—hi a minnau—erioed wedi dadlau o blaid unrhyw fath o Brexit sy'n edrych fel Brexit caled. Nid oes modd lliniaru hynny. Nid oes modd ei wneud yn well. Y cwbl y gall ei olygu yw bod pethau'n gwaethygu, a dyna pam mae hi a minnau wedi bod o'r un safbwynt erioed, rwy'n credu, o ddweud bod yn rhaid i Brexit weithio i Gymru, bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr bod gennym ni fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl ac y dylem ni aros yn yr undeb tollau hefyd.
But First Minister, that was a specific recommendation—a call for action on your Government, not the UK Government.
I move on to the customs union question now. If we pull out of the customs union, the UK will have to negotiate its own free trade agreements. Trade deals outside of the EU and the customs union could have a major impact on our economy. I'm sure you would agree with that. You were asked yesterday whether you believed that Wales should have a veto on such trade deals like the Parliament in Wallonia of Belgium, and in answer to that question you said 'no'—no not only to a veto, but no to finding an agreement with the rest of the UK. You said that we should be consulted. First Minister, it's your duty to protect the Welsh economy from an extreme Tory Brexit. Why are you against giving this Assembly a say on trade deals?
Ond Prif Weinidog, roedd hwnnw'n argymhelliad penodol—galwad am weithredu gan eich Llywodraeth chi, nid Llywodraeth y DU.
Symudaf ymlaen at gwestiwn yr undeb tollau nawr. Os byddwn ni'n tynnu allan o'r undeb tollau, bydd yn rhaid i'r DU negodi ei chytundebau masnach rydd ei hun. Gallai cytundebau masnach y tu allan i'r UE a'r undeb tollau gael effaith sylweddol ar ein heconomi. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â hynny. Gofynnwyd i chi ddoe a oeddech chi'n credu y dylai Cymru gael feto ar gytundebau masnach o'r fath fel y Senedd yn Wallonia yng Ngwlad Belg, ac wrth ateb y cwestiwn hwnnw, dywedasoch 'na ddylai'—nid yn unig o ran feto, ond na ddylid dod i gytundeb gyda gweddill y DU. Dywedasoch y dylid ymgynghori â ni. Prif Weinidog, eich dyletswydd chi yw amddiffyn economi Cymru rhag Brexit Dorïaidd eithafol. Pam ydych chi'n gwrthwynebu rhoi llais i'r Cynulliad hwn o ran cytundebau masnach?
Well, this is a reserved matter for the UK Government, but I do take the view that for any free trade deal to be robust it has to have buy-in from all the different nations of the UK. I expect there to be full consultation in order for people to understand what effect a free trade agreement might have. I have never believed that free trade agreements are some kind of panacea. A free trade agreement can work with an economy that is similar to yours, and Europe is a prime example of that, where a free trade deal, enhanced as it is through the customs union and the single market, works well, but I do not believe it's in the interests of Wales to have a free trade agreement, for example, with New Zealand or Australia that allows the free flow of agricultural produce into Wales; that would destroy Welsh farming. I do not believe that a free trade agreement with any country where steel is produced far more cheaply is in the interests of the Welsh steel industry, and that I can promise I'll fight tooth and nail.
Wel, mae hwn yn fater a gadwyd yn ôl i Lywodraeth y DU, ond rwyf i o'r farn, er mwyn i unrhyw gytundeb masnach rydd fod yn gadarn, bod yn rhaid i holl wahanol wledydd y DU gyd-fynd â hynny. Rwy'n disgwyl y bydd ymgynghoriad llawn er mwyn i bobl ddeall pa effaith y gallai cytundeb masnach rydd ei chael. Nid wyf erioed wedi credu bod cytundebau masnach rydd yn rhyw fath o ateb i bob problem. Gall cytundeb masnach rydd weithio gydag economi sy'n debyg i'ch un chi, ac mae Ewrop yn enghraifft wych o hynny, lle mae cytundeb masnach rydd, wedi ei wella fel y mae trwy'r undeb tollau a'r farchnad sengl, yn gweithio'n dda, ond nid wyf yn credu ei bod o fudd i Gymru gael cytundeb masnach rydd, er enghraifft, gyda Seland Newydd neu Awstralia sy'n caniatáu llif rhydd o gynnyrch amaethyddol i Gymru; byddai hynny'n dinistrio ffermio Cymru. Nid wyf yn credu bod cytundeb masnach rydd gydag unrhyw wlad lle cynhyrchir dur yn llawer rhatach o fudd i ddiwydiant dur Cymru, a gallaf addo y byddaf yn brwydro i'r eithaf yn erbyn hynny.
But asking for consultation is weak. Why don't you go for the strongest option of demanding a veto? First Minister, on 17 October last year, I proposed that you should have a plan for all Brexit scenarios, including the prospect of leaving the European Union without a deal. You said then, and I quote—and you've just said it again:
'there is no mitigation for no deal. There is nothing literally we can do in the short term if we find there’s no deal.'
The External Affairs and Additional Legislation Committee has published a report saying that the Welsh Government should be preparing for a 'no deal' scenario. They say that Governments, national and regional, have preparations in place for such an outcome—why not Wales? First Minister, those three words sum it up: why not Wales? There's a strong recommendation for you to start that work and report back in six months' time. Have you reviewed that answer you gave me last October? Are you going to draw up a contingency plan for a 'no deal' scenario, or are you going to leave the fate of Wales in the hands of the hard-right Tories in Westminster?
Ond mae gofyn am ymgynghoriad yn wan. Pam na wnewch chi ddewis yr opsiwn cryfaf, sef mynnu feto? Prif Weinidog, ar 17 Hydref y llynedd, cynigiais y dylai fod gennych gynllun ar gyfer pob sefyllfa Brexit, gan gynnwys y posibilrwydd o adael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Dywedasoch bryd hynny, a dyfynnaf—ac rydych chi newydd ei ddweud eto:
'nid oes unrhyw liniaru rhag dim cytundeb. Nid oes unrhyw beth yn llythrennol y gallwn ni ei wneud yn y tymor byr os gwelwn nad oes unrhyw gytundeb.'
Mae'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol wedi cyhoeddi adroddiad yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru fod yn paratoi ar gyfer sefyllfa 'dim cytundeb'. Maen nhw'n dweud bod gan Lywodraethau, cenedlaethol a rhanbarthol, baratoadau ar gyfer canlyniad o'r fath—pam nad Cymru? Prif Weinidog, mae'r tri gair yna'n crynhoi'r sefyllfa: pam nad Cymru? Ceir argymhelliad cryf i chi ddechrau'r gwaith hwnnw ac adrodd yn ôl ymhen chwe mis. A ydych chi wedi adolygu'r ateb hwnnw a roesoch i mi fis Hydref diwethaf? A ydych chi'n mynd i lunio cynllun wrth gefn ar gyfer sefyllfa 'dim cytundeb', neu a ydych chi'n mynd i adael tynged Cymru yn nwylo'r Torïaid adain dde galed yn San Steffan?
The UK Government itself has no idea how to deal with this. I don't think the Scottish Government has a plan in place to deal with a hard Brexit, and as far as we are concerned—[Interruption.] Well, I think we've got to be careful here, because I don't want to give the impression, and nor does she, that, somehow, a 'no deal' Brexit is similar to any other kind of Brexit. It isn't; it's far, far worse than that. There is no way of mitigating the effect of the loss of a market to our farmers. There is no way of doing that. There is no market that will replace that. There is no way of mitigating the effect on the aerospace and automotive industries of losing their links with their European operations on the continent. There is no way of doing that.
So, my argument is not: 'Let's see what we can do to mitigate it', but 'Let's fight it.' Let's fight it. Let's fight it, tooth and nail. Let's say to the UK Government that a hard Brexit, building walls around the UK, turning our backs on our biggest market in Europe is not acceptable to the people of Wales and nor, I believe, to her party nor mine.
Nid oes gan Lywodraeth y DU ei hun unrhyw syniad sut i ymdrin â hyn. Nid wyf i'n credu bod gan Lywodraeth yr Alban gynllun ar waith i ymdrin â Brexit caled, ac o'n safbwynt ni—[Torri ar draws.] Wel, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ofalus yn y fan yma, oherwydd nid wyf eisiau rhoi'r argraff, ac nid yw hithau chwaith, bod Brexit 'dim cytundeb' yn debyg, rywsut, i unrhyw fath arall o Brexit. Nid ydyw; mae'n llawer, llawer gwaeth na hynny. Nid oes unrhyw ffordd o liniaru effaith colli marchnad ar ein ffermwyr. Nid oes unrhyw ffordd o wneud hynny. Nid oes unrhyw farchnad a fydd yn cymryd lle honno. Nid oes unrhyw ffordd o liniaru'r effaith ar y diwydiannau awyrofod a modurol o golli eu cysylltiadau â'u gweithrediadau Ewropeaidd ar y cyfandir. Nid oes unrhyw ffordd o wneud hynny.
Felly, nid fy nadl i yw: 'Gadewch i ni weld beth y gallwn ni ei wneud i'w liniaru', ond 'Gadewch i ni ei ymladd.' Gadewch i ni ei ymladd. Gadewch i ni ymladd, i'r eithaf. Gadewch i ni ddweud wrth Lywodraeth y DU nad yw Brexit caled, adeiladu waliau o amgylch y DU, troi ein cefnau ar ein marchnad fwyaf yn Ewrop yn dderbyniol i bobl Cymru nac ychwaith, rwy'n credu, i'w phlaid hi na fy un innau.
Have a word with your leader, then.
Mynnwch air gyda'ch arweinydd, 'te.
Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, I asked you about the Permanent Secretary's inquiry into media speculation around the reshuffle. When I got back to my office last week, I had a written Assembly question come back from you acknowledging that you do, on certain occasions, use a private e-mail address to deal with diary issues and clearing urgent press lines. I'd be appreciative to know if these e-mails were made available to the Permanent Secretary's inquiry, and if this e-mail address was used at all to instruct or to brief staff as to press lines in relation to the reshuffle.
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, gofynnais i chi am ymchwiliad yr Ysgrifennydd Parhaol i straeon yn y cyfryngau ynghylch yr ad-drefnu. Pan ddychwelais i'm swyddfa yr wythnos diwethaf, cefais gwestiwn Cynulliad ysgrifenedig yn ôl gennych chi yn cydnabod eich bod chi, ar rai achlysuron, yn defnyddio cyfeiriad e-bost preifat i ymdrin â materion dyddiadur a chlirio llinellau brys i'r wasg. Byddwn yn falch o gael gwybod a roddwyd y negeseuon e-bost hyn ar gael i ymchwiliad yr Ysgrifennydd Parhaol, ac a ddefnyddiwyd y cyfeiriad e-bost hwn o gwbl i gyfarwyddo neu i friffio staff ynghylch llinellau'r wasg o ran yr ad-drefnu.
No. And, the answer to the first question is that all relevant evidence was made available to the inquiry.
Naddo. A'r ateb i'r cwestiwn cyntaf yw y rhoddwyd yr holl dystiolaeth berthnasol ar gael i'r ymchwiliad.
Well, I'd be grateful if you could be explicit by confirming that your personal e-mail accounts were made available to the Permanent Secretary's inquiry, so that they could've been assessed by the person she appointed who, I believe, was the Welsh Government's head of security, I think, who undertook the inquiry. Can you confirm that access was given to that individual to your personal e-mail addresses that you do use for Government business, which you've acknowledged in your written answer to me?
Wel, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi fod yn fwy eglur trwy gadarnhau bod eich cyfrifon e-bost personol wedi cael eu rhoi ar gael i ymchwiliad yr Ysgrifennydd Parhaol, fel y gallent fod wedi cael eu hasesu gan y person a benodwyd ganddi sef, rwy'n credu, pennaeth diogelwch Llywodraeth Cymru, rwy'n meddwl, a gynhaliodd yr ymchwiliad. A allwch chi gadarnhau y rhoddwyd mynediad i'r unigolyn hwnnw at eich cyfeiriadau e-bost personol yr ydych chi'n eu defnyddio ar gyfer busnes y Llywodraeth, yr ydych chi wedi ei gydnabod yn eich ateb ysgrifenedig i mi?
I can't comment on what the evidence looked like. All I can say is that all relevant evidence was submitted to the inquiry.
Ni allaf wneud sylw ar natur y dystiolaeth. Y cwbl y gallaf i ei ddweud yw y cyflwynwyd yr holl dystiolaeth berthnasol i'r ymchwiliad.
I have to say, First Minister, I'm deducing that the person who headed up the inquiry did not have access to your e-mails that you acknowledge that you do use for clearing urgent press lines. Now, people would assume that any activity around a Cabinet reshuffle most probably would be urgent press activity, and it's not unreasonable to assume that, if there's an inquiry into leaks from Government, then all correspondence would've been made available to the person carrying out the inquiry.
Why is it so difficult for you just to say 'yes' or 'no', whether that information was given to the individual undertaking the inquiry? I would be grateful for clarity—crystal clear clarity—as to whether the inspector did have the ability to look into your e-mails. And if he didn't, will you be making those e-mails available so that they can, on merit, decide whether they want to enquire more into these matters?
Mae'n rhaid i mi ddweud, Prif Weinidog, rwy'n dod i'r casgliad nad oedd gan y sawl a arweiniodd yr ymchwiliad fynediad at eich e-byst yr ydych chi'n cydnabod eich bod chi'n eu defnyddio ar gyfer clirio llinellau brys i'r wasg. Nawr, byddai pobl yn tybio bod unrhyw weithgarwch yn ymwneud ag ad-drefnu'r Cabinet yn ôl pob tebyg yn weithgarwch y wasg brys, ac nid yw'n afresymol tybio, os oes ymchwiliad i ddatgeliadau o'r Llywodraeth, y byddai'r holl ohebiaeth wedi cael ei rhoi ar gael i'r sawl sy'n cynnal yr ymchwiliad.
Pam mae hi mor anodd i chi ddweud 'do' neu 'naddo', pa un a roddwyd y wybodaeth honno i'r unigolyn a oedd yn cynnal yr ymchwiliad ai peidio? Byddwn yn ddiolchgar at ddibenion eglurder—eglurder llwyr—pa un a oedd gan yr arolygydd y gallu i edrych ar eich negeseuon e-bost. Ac os nad oedd ganddo, a fyddwch chi'n rhoi'r negeseuon e-bost hynny ar gael fel y gallant, ar sail teilyngdod, benderfynu a ydyn nhw eisiau ymchwilio mwy i'r materion hyn?
Firstly, it is a matter for the head of security to decide what he regards as relevant evidence. Secondly, any e-mail that is sent to me to my personal e-mail, which, in any event, is only accessed from a Government machine, is recorded. Any e-mail is recorded in that fashion. So, we know from the Gove judgment that any e-mail that's sent to a Government machine is subject to a freedom of information request anyway. And that is something that I know, but as I say, all relevant information was provided to the inquiry.
Yn gyntaf, mater i'r pennaeth diogelwch yw penderfynu ar yr hyn sy'n dystiolaeth berthnasol yn ei farn ef. Yn ail, mae unrhyw e-bost a anfonir ataf i at fy e-bost personol, y ceir mynediad ato trwy beiriant Llywodraeth yn unig beth bynnag, yn cael ei gofnodi. Cofnodir unrhyw e-bost yn y modd hwnnw. Felly, rydym ni'n gwybod o ddyfarniad Gove bod unrhyw e-bost a anfonir i beiriant Llywodraeth yn destun cais rhyddid gwybodaeth beth bynnag. Ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n ei wybod, ond fel y dywedaf, darparwyd yr holl wybodaeth berthnasol i'r ymchwiliad.
So, you haven't made it available.
Felly dydych chi ddim wedi ei roi ar gael.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'd like to follow up the last question that was asked by the leader of Plaid Cymru a moment ago. She referred to this excellent report from the external affairs committee on how the Welsh Government is preparing for Brexit. In the Chairman's introduction to the report, as she said, there is a need for the Welsh Government to be doing more in terms of scenario planning, including a 'no deal' to prepare for Wales. Governments, national and regional and elsewhere in the EU, and the European Commission itself, have preparations in place for such an outcome. Why not Wales? If they can do it, why can't the Welsh Government?
Diolch yn fawr, Llywydd. Hoffwn fynd ar drywydd y cwestiwn diwethaf a ofynnwyd gan arweinydd Plaid Cymru funud yn ôl. Cyfeiriodd at yr adroddiad rhagorol hwn gan y pwyllgor materion allanol ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn paratoi ar gyfer Brexit. Yng nghyflwyniad y Cadeirydd i'r adroddiad, fel y dywedodd, mae angen i Lywodraeth Cymru fod yn gwneud mwy o ran cynllunio sefyllfaoedd, gan gynnwys 'dim cytundeb' i baratoi ar gyfer Cymru. Mae gan lywodraethau, cenedlaethol a rhanbarthol ac mewn mannau eraill yn yr UE, a'r Comisiwn Ewropeaidd ei hun, baratoadau ar waith ar gyfer canlyniadau o'r fath. Pam nad Cymru? Os gallan nhw ei wneud, pam na all Llywodraeth Cymru?
I have to say the leader of UKIP comes from a position of saying, 'It doesn't matter if there's a hard Brexit. These things are not important. Tariffs, non-tariff barriers are not important.' He suffers from the same misguided view as the leader of the Welsh Conservatives, namely that these things are not important. Well, they are important for Welsh farmers, because the Welsh Conservatives have never said how they will protect Welsh farmers if there are tariffs placed on their produce sent to the European Union. They have never said how the markets of the food and drink industry—90 per cent of which are exported to the European single market—will be protected. Our position is based on evidence, evidence that has been produced, for example, by Cardiff Business School and others, and not on wishful thinking.
Mae'n rhaid i mi ddweud bod arweinydd UKIP yn dod o safbwynt o ddweud, 'Nid oes ots os bydd Brexit caled. Nid yw'r pethau hyn yn bwysig. Nid yw tariffau, rhwystrau dim tariff yn bwysig.' Mae'n dioddef o'r un farn gyfeiliornus ag arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, sef nad yw'r pethau hyn yn bwysig. Wel, maen nhw'n bwysig i ffermwyr Cymru, oherwydd nid yw'r Ceidwadwyr Cymreig erioed wedi dweud sut y byddan nhw'n diogelu ffermwyr Cymru os bydd tariffau yn cael eu cyflwyno ar eu cynnyrch a anfonir i'r Undeb Ewropeaidd. Nid ydyn nhw erioed wedi dweud sut y bydd marchnadoedd y diwydiant bwyd a diod—y mae 90 y cant ohonynt yn cael eu hallforio i'r farchnad sengl Ewropeaidd—yn cael eu diogelu. Mae ein safbwynt ni yn seiliedig ar dystiolaeth, tystiolaeth a gynhyrchwyd, er enghraifft, gan Ysgol Busnes Caerdydd ac eraill, ac nid ar sail breuddwyd gwrach.
But the First Minister is still fighting the referendum campaign. My question was a practical one—that other Governments and regional Assemblies are doing something to prepare for the possibility of a 'no deal' Brexit. That will not come about, if it comes about at all, because of what the UK Government wants; it will come about because the EU will irrationally decide to cut off its nose to spite its face. But, the question I asked was a simple one. If there's a 'no deal' Brexit, obviously, there will be certain consequences that would differ from doing a deal of some kind, depending on the nature of that deal. There will always be problems of transition on leaving the EU, just as there were problems of transition, as I remember very well, when we joined the EU. So, it's not that it doesn't matter at all, it's just that, in the long term, economies adjust. I revert to my question, though: if other Assemblies of this kind and Governments throughout the rest of the European Union—[Interruption.] If his Members will stop chuntering, and the chunterer-in-chief in particular over there, then perhaps I can get to my question. I'm sorry to be doing your job, Llywydd; I didn't mean to.
Ond mae'r Prif Weinidog yn dal i ymladd ymgyrch y refferendwm. Roedd fy nghwestiwn yn un ymarferol—bod Llywodraethau a Chynulliadau rhanbarthol eraill yn gwneud rhywbeth i baratoi ar gyfer y posibilrwydd o Brexit 'dim cytundeb'. Ni fydd hynny'n digwydd, os bydd yn digwydd o gwbl, oherwydd yr hyn y mae Llywodraeth y DU ei eisiau; bydd yn digwydd gan y bydd yr UE yn gwneud penderfyniad afresymol i dorri ei drwyn i ddial ar ei wyneb. Ond roedd y cwestiwn a ofynnais yn un syml. Os oes Brexit 'dim cytundeb', yn amlwg, bydd canlyniadau penodol a fyddai'n wahanol i ddod i gytundeb o ryw fath, yn dibynnu ar natur y cytundeb hwnnw. Bydd problemau o ran pontio ar ôl gadael yr UE bob amser, yn union fel yr oedd problemau pontio, fel y cofiaf yn iawn, pan ymunasom â'r UE. Felly, nid y ffaith nad oes ots o gwbl yw hi, dim ond bod economïau yn addasu yn yr hirdymor. Ond rwy'n dychwelyd at fy nghwestiwn: os oes Cynulliadau eraill o'r math hwn a Llywodraethau ar draws gweddill yr Undeb Ewropeaidd—[Torri ar draws.] Os gwnaiff ei Aelodau roi'r gorau i rwgnach, a'r prif rwgnachwr yn y fan yna yn arbennig, yna efallai y gallaf i ddod i'm cwestiwn. Mae'n ddrwg gen i wneud eich gwaith chi, Llywydd; nid oeddwn i'n bwriadu gwneud hynny.
No, you carry on with your job, which is asking the question.
Na, parhewch gyda'ch gwaith eich hun, sef gofyn y cwestiwn.
Thank you. Exactly. Why is the Welsh Government not doing anything at all, so far as I can tell, to prepare for the possibility of a 'no deal' Brexit, to help Welsh businesses to cope with the transition period that is inevitable, whatever the outcome?
Diolch. Yn union. Pam nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud unrhyw beth o gwbl, cyn belled ag y gallaf ddweud, i baratoi ar gyfer y posibilrwydd o Brexit 'dim cytundeb', i helpu busnesau Cymru i ymdopi â'r cyfnod pontio sy'n anochel, beth bynnag fo'r canlyniad?
There it is: the word 'cope' is used. 'Cope'—that's the whole point. A hard Brexit is a disaster. Sixty per cent of our exports go to that single market, 90 per cent of our food and drink exports go to the single market. The parties of the right try to ignore that: 'It doesn't matter'—wishful thinking—'we'll find other markets.' There is no evidence of that. Why on earth should businesses have to pay a price for what he said and his party said to the electorate? Why should they have to 'cope'? Why can't they prosper? Businesses will prosper if we remain inside the single market and the customs union.
Dyna ni: defnyddir y gair 'ymdopi'. 'Ymdopi'—dyna'r holl bwynt. Mae Brexit caled yn drychineb. Mae 60 y cant o'n hallforion yn mynd i'r farchnad sengl honno, mae 90 y cant o'n hallforion bwyd a diod yn mynd i'r farchnad sengl. Mae pleidiau'r dde yn ceisio anwybyddu hynny: 'Nid yw'n bwysig'—breuddwyd gwrach—'byddwn yn dod o hyd i farchnadoedd eraill.' Nid oes unrhyw dystiolaeth o hynny. Pam ar y ddaear y dylai busnesau dalu pris am yr hyn a ddywedodd ef ac a ddywedodd ei blaid wrth yr etholwyr? Pam y dylen nhw orfod 'ymdopi'? Pam na allan nhw ffynnu? Bydd busnesau yn ffynnu os byddwn ni'n aros y tu mewn i'r farchnad sengl a'r undeb tollau.
But the First Minister talks as though there is a world of certainty that we're in at the minute and we're about to go into a world of uncertainty. Anybody who's ever run a business, and I know the First Minister hasn't, knows that you have to cope with changed circumstances.
Ond mae'r Prif Weinidog yn siarad fel pe byddai byd o sicrwydd yr ydym ni ynddo ar hyn o bryd a'n bod ni ar fin mynd i fyd o ansicrwydd. Mae unrhyw un sydd erioed wedi rhedeg busnes, a gwn nad yw'r Prif Weinidog wedi gwneud hynny, yn gwybod bod rhaid i chi ymdopi ag amgylchiadau sydd wedi newid.
Indeed I have.
Ydw wir.
Sir James Dyson, who runs one of our biggest companies, has said that uncertainty is an opportunity. [Interruption.] The opportunity, actually, is the rest of the world—
Mae Syr James Dyson, sy'n rhedeg un o'n cwmnïau mwyaf, wedi dweud bod ansicrwydd yn gyfle. [Torri ar draws.] Y cyfle, mewn gwirionedd, yw gweddill y byd—
I do—
Rwyf i—
—which is growing at a far greater rate than Europe. So, the opportunity is to export to the rest of the world and to capitalise upon that. What is the Welsh Government doing to prepare for the possibility of opening up other markets around the world, where the European Commission itself says that 90 per cent of growth in demand is going to come in future years?
—sy'n tyfu ar gyfradd llawer cynt nag Ewrop. Felly, y cyfle yw allforio i weddill y byd ac i fanteisio ar hynny. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i baratoi ar gyfer y posibilrwydd o agor marchnadoedd eraill ledled y byd, lle mae'r Comisiwn Ewropeaidd ei hun yn dweud y mae 90 y cant o'r twf mewn galw yn mynd i fod yn y blynyddoedd nesaf?
Do you still want to be part of a common front with him and his party? I mean, that's one of the questions that, perhaps, people will want to ask. Of course not, given what he has just said.
Can I invite him to do something? He is a leader of a political party in Wales. Come to a hill farm anywhere in Wales, a sheep farm—the leader of the Welsh Conservatives can join him, actually, and get away from the Vale and his acres in the Vale—and go and talk to the farmers there, the sheep farmers, and say to them, 'Uncertainty is an opportunity'. Say that to them. I offer him the invitation, he can be joined by his political bedfellow over there. Go and talk to them and tell them they're worrying about nothing, moaning about nothing, and that, in fact, the reduction in their subsidies and the loss of their market is actually an opportunity.
A ydych chi'n dal i fod eisiau bod yn rhan o ffrynt cyffredin gydag ef a'i blaid? Hynny yw, dyna un o'r cwestiynau y bydd pobl eisiau eu gofyn, efallai. Nac ydych, wrth gwrs, o ystyried yr hyn y mae ef newydd ei ddweud.
A gaf i ei wahodd i wneud rhywbeth? Mae'n arweinydd plaid wleidyddol yng Nghymru. Dewch i fferm fynydd unrhyw le yng Nghymru, fferm ddefaid—gall arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig ymuno ag ef, a symud oddi wrth y Fro a'i erwau yn y Fro—ac ewch i siarad â'r ffermwyr yno, y ffermwyr defaid, a dywedwch wrthyn nhw, 'Mae ansicrwydd yn gyfle'. Dywedwch hynny wrthyn nhw. Estynnaf y gwahoddiad iddo, gall ei gymrawd gwleidyddol yn y fan yna ymuno ag ef. Ewch i siarad â nhw a dywedwch wrthyn nhw eu bod nhw'n poeni am ddim byd, yn achwyn am ddim byd, a bod y gostyngiad i'w cymorthdaliadau a cholled eu marchnad yn gyfle mewn gwirionedd.
3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y mae'r gronfa buddsoddi i arbed o fudd i Orllewin De Cymru? OAQ51705
3. Will the First Minister outline how the invest-to-save fund is benefiting South Wales West? OAQ51705
Yes. Since 2009, we have invested nearly £175 million in a wide range of projects across Wales, including over £12 million in the South Wales West region.
Gwnaf. Ers 2009, rydym ni wedi buddsoddi bron i £175 miliwn mewn amrywiaeth eang o brosiectau ledled Cymru, gan gynnwys dros £12 miliwn yn rhanbarth Gorllewin De Cymru.
First Minister, while there have been good examples of the scheme being used to improve the lives of constituents in my region, such as funding for additional foster carers in Neath Port Talbot or a support worker for looked-after children in Swansea, the biggest investment of nearly £1.5 million was used to improve the offices of Bridgend council. Surely the scheme should prioritise areas that are suffering as a result of council cutbacks. Swansea council has a £56 million backlog of road repairs. It is believed that insurance payouts and compensation claims will skyrocket as a result of the repair backlog. Therefore, investing in repairs now will save more money in the longer term. First Minister, what consideration have you given to allowing the scheme to be used to make vital repairs that truly benefit the public, rather than those that benefit elected councillors?
Prif Weinidog, er y bu enghreifftiau da o'r cynllun yn cael ei ddefnyddio i wella bywydau etholwyr yn fy rhanbarth i, fel cyllid ar gyfer gofalwyr maeth ychwanegol yng Nghastell-nedd Port Talbot neu weithiwr cymorth ar gyfer plant sy'n derbyn gofal yn Abertawe, defnyddiwyd y buddsoddiad mwyaf o bron i £1.5 miliwn i wella swyddfeydd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr. Does bosib na ddylai'r cynllun flaenoriaethu ardaloedd sy'n dioddef o ganlyniad i doriadau cynghorau. Mae gan gyngor Abertawe ôl-groniad o £56 miliwn o waith atgyweirio ffyrdd. Credir y bydd rhwymedigaethau yswiriant a hawliadau am iawndal yn mynd drwy'r to o ganlyniad i'r ôl-groniad atgyweirio. Felly, bydd buddsoddi mewn atgyweiriadau nawr yn arbed mwy o arian yn y tymor hwy. Prif Weinidog, pa ystyriaeth ydych chi wedi ei rhoi i ganiatáu i'r cynllun gael ei ddefnyddio i wneud atgyweiriadau hanfodol sydd o fudd gwirioneddol i'r cyhoedd, yn hytrach na'r rheini sydd o fantais i gynghorwyr etholedig?
Well, let's have a look at some of the investments made that benefit elected councillors: £2.2 million recently awarded to Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board, which includes £769,000 for modernising the patient records system so that records can be located and are available, £400,000 for reducing sickness levels in the board and £441,000 for a primary care out-of-hours service—now, that doesn't seem to me like helping councillors; £500,000 to the mental health charity Hafal, and that's supported the development of a specialist mental health rehab facility, the first of its kind in the UK, that benefits the public; £3 million to the South Wales Fire and Rescue Service; and £108,000 to Swansea council social services to work with young people to break the cycle of ex-looked-after children entering care themselves. This is a way in which public money makes a difference, and I'm surprised that UKIP can't bring themselves to praise that.
Wel, gadewch i ni gael golwg ar rai o'r buddsoddiadau a wnaed sydd o fantais i gynghorwyr etholedig: dyfarnwyd £2.2 miliwn yn ddiweddar i Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, sy'n cynnwys £769,000 ar gyfer moderneiddio'r system cofnodion cleifion fel y gellir dod o hyd i gofnodion a'u bod ar gael, £400,000 ar gyfer gostwng lefelau salwch yn y bwrdd a £441,000 ar gyfer gwasanaeth gofal sylfaenol y tu allan i oriau—nawr, nid yw hynny'n ymddangos i mi fel helpu cynghorwyr; £500,000 i'r elusen iechyd meddwl Hafal, ac mae hynny wedi cefnogi datblygiad cyfleuster adsefydlu iechyd meddwl arbenigol, y cyntaf o'i fath yn y DU, sydd er lles y cyhoedd; £3 miliwn i Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru; a £108,000 i wasanaethau cymdeithasol cyngor Abertawe i weithio gyda phobl ifanc i dorri'r cylch o blant a oedd yn derbyn gofal yn derbyn gofal eu hunain. Mae hon yn ffordd y mae arian cyhoeddus yn gwneud gwahaniaeth, ac rwy'n synnu nad yw UKIP yn barod i ganmol hynny.
First Minister, as you've already pointed out, the invest-to-save in my area, South Wales West, has actually been focused on the health service. ABMU has received money for the new record system, also money for the academy, for the out-of-hours service, to improve that, and also for re-looking at the governance of medicines and the management of medicines. It's that type of investment that is improving efficiency, and therefore delivering better services for my constituents. Do you agree with me that we need to do more of this to ensure that patients can get better services out of ABMU, because they will be improving productivity and efficiency?
Prif Weinidog, fel yr ydych chi wedi ei nodi eisoes, mae'r fenter buddsoddi i arbed yn fy ardal i, Gorllewin De Cymru, wedi ei ganolbwyntio ar y gwasanaeth iechyd. Mae PABM wedi cael arian ar gyfer y system gofnodion newydd, a hefyd arian ar gyfer yr academi, y gwasanaeth y tu allan i oriau, i wella hynny, a hefyd ar gyfer ailystyried llywodraethu meddyginiaethau a rheoli meddyginiaethau. Dyna'r math o fuddsoddiad sy'n gwella effeithlonrwydd, ac felly'n darparu gwell gwasanaethau i'm hetholwyr. A ydych chi'n cytuno â mi bod angen i ni wneud mwy o hyn i sicrhau y gall cleifion gael gwell gwasanaethau allan o PABM, gan y byddant yn gwella cynhyrchiant ac effeithlonrwydd?
Well, this is why, of course, the money was made available to ABMU: in order to make sure that those obstacles that might exist within the system are removed, making it better for the people who work there and, of course, particularly for the patients.
Wel, dyna pam, wrth gwrs, y rhoddwyd yr arian ar gael i PABM: er mwyn gwneud yn siŵr y ceir gwared ar y rhwystrau hynny a allai fodoli o fewn y system, gan ei gwneud yn well ar gyfer y bobl sy'n gweithio yno ac, wrth gwrs, ar gyfer y cleifion yn arbennig.
4. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda chyrff sector cyhoeddus i wella y broses o ymdrin ag achosion hanesyddol o gam-drin rhywiol? OAQ51725
4. What discussions has the Welsh Government had with public sector bodies to improve the handling of historical sex abuse cases? OAQ51725
Well, lessons from the Waterhouse inquiry have been taken forward with Welsh public bodies. Safeguarding arrangements have been strengthened through legislation, including a new duty to report, and the National Independent Safeguarding Board, and a multi-agency Welsh reference group has been established in partnership with the independent inquiry into child sexual abuse.
Wel, bwriwyd ymlaen â'r gwersi o ymchwiliad Waterhouse gyda chyrff cyhoeddus Cymru. Cryfhawyd trefniadau diogelu trwy ddeddfwriaeth, gan gynnwys dyletswydd newydd i adrodd, ac mae'r Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol, a grŵp cyfeirio amlasiantaeth Cymru wedi eu sefydlu mewn partneriaeth â'r ymchwiliad annibynnol i gam-drin plant yn rhywiol.
Thank you, First Minister. I do appreciate the devolved limitations surrounding this question, but in my role as an Assembly constituency Member, I am currently dealing with a number of cases of historical sex abuse, and I am having to talk to, on a regular basis, some very, very hurt and traumatised people.
On a number of occasions, there appears to be an absolute marked reluctance by the Crown Prosecution Service to take a prosecution forward, despite good and corroborated evidence, either because of changes in the law within the intervening years—if you're talking about something, say, 30 years ago, the age of being able to be tried, for example, for a crime has obviously changed, I think in 1985 or 1987—or because, in their view, it's not in the public interest. But, of course, it is in the interests of those who've been affected. I have one case where the claimants, in the end, took their case themselves to the High Court and won, and had an improvement in the prosecution or in the judgment. Is there anything the Welsh Government can do to act as a check and balance on the decisions of the CPS, and of the police, in order to ensure that we are doing justice as well as talking about justice and trying to be seen to be having justice?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n sylweddoli'r cyfyngiadau datganoledig ynghylch y cwestiwn hwn, ond yn fy swyddogaeth fel Aelod Cynulliad dros etholaeth, rwyf wrthi ar hyn o bryd yn ymdrin â nifer o achosion hanesyddol o gam-drin rhywiol, ac rwy'n gorfod siarad, yn rheolaidd, â phobl sydd wedi dioddef loes a thrawma aruthrol.
Ar sawl achlysur, mae'n ymddangos y bu amharodrwydd pendant a llwyr gan Wasanaeth Erlyn y Goron i fwrw ymlaen ag erlyniad, er gwaethaf tystiolaeth dda a gadarnhawyd, naill ai oherwydd newidiadau i'r gyfraith yn ystod y blynyddoedd yn y cyfamser—os ydych chi'n sôn am rywbeth, dyweder, 30 mlynedd yn ôl, mae'r oed o allu cael eich rhoi ar brawf, er enghraifft, am drosedd yn amlwg wedi newid, yn 1985 neu 1987 rwy'n credu—neu oherwydd, yn eu barn nhw, nid yw er budd y cyhoedd. Ond, wrth gwrs, mae o fudd i'r rheini sydd wedi eu heffeithio. Mae gen i un achos lle'r aeth yr hawlwyr, yn y pen draw, â'u hachos eu hunain i'r Uchel Lys ac ennill, a chafodd welliant yn yr erlyniad neu yn y dyfarniad. A oes unrhyw beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gadw cydbwysedd o ran penderfyniadau Gwasanaeth Erlyn y Goron, a'r heddlu, er mwyn sicrhau ein bod ni'n sicrhau cyfiawnder yn ogystal â siarad am gyfiawnder a cheisio cael ein gweld yn cael cyfiawnder?
Directly, of course, these bodies are not devolved. Our view is that they should be, but they're not, and that's for a different time. But she's absolutely correct to ask what, then, we have done as a Government in terms of echoing her concerns. Well, obviously, we have expressed our abhorrence that the survivors in this case didn't receive the response that was owed to them. We have introduced a duty to report children at risk, and a duty to report adults at risk, to ensure that concerns about the abuse of people are reported and can be properly investigated. I know that the Minister for Children and Social Care has contacted the mid and west Wales regional safeguarding children board to request an update on actions being taken to address concerns that have been raised about the current safeguarding arrangements. Dyfed-Powys Police and Pembrokeshire, I understand, have met with representatives of Caldey island because there is a need to strengthen their arrangements—
Yn uniongyrchol, wrth gwrs, nid yw'r cyrff hyn yn ddatganoledig. Ein barn ni yw y dylen nhw fod, ond dydyn nhw ddim, ac mae hynny ar gyfer amser arall. Ond mae hi'n gwbl gywir i ofyn beth, felly, yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth o ran adleisio ei phryderon. Wel, yn amlwg, rydym ni wedi mynegi ein hatgasedd at y ffaith na dderbyniodd y goroeswyr yn yr achos hwn yr ymateb yr oeddent yn ei haeddu. Rydym ni wedi cyflwyno dyletswydd i hysbysu am blant sydd mewn perygl, a dyletswydd i hysbysu am oedolion sydd mewn perygl, i sicrhau bod pryderon ynghylch cam-drin pobl yn cael eu hadrodd ac y gellir ymchwilio iddynt yn briodol. Gwn fod y Gweinidog Plant a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi cysylltu â bwrdd diogelu plant rhanbarthol canolbarth a gorllewin Cymru i ofyn am ddiweddariad ar gamau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â phryderon a godwyd am y trefniadau diogelu presennol. Rwy'n deall bod Heddlu Dyfed-Powys a sir Benfro wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o Ynys Bŷr gan fod angen cryfhau eu trefniadau—
It's not just Caldey island.
Nid yw'n ymwneud ag Ynys Bŷr yn unig.
I hear what the Member says and, of course, I don't dispute that.
The Minister for Children and Social Care also wrote to the Catholic Safeguarding Advisory Service to seek assurances they're taking action in relation to current concerns. It's not isolated. I understand that. Caldey island, of course, has been the incidence that has been most in the news, but I hope I've given her some comfort there about what we have done as a Government, given our devolved responsibilities, to ensure that this situation does not happen again.
Clywaf yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud ac, wrth gwrs, nid wyf yn amau hynny.
Ysgrifennodd y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol at y Gwasanaeth Ymgynghorol Diogelu Catholig hefyd i geisio sicrwydd eu bod nhw'n cymryd camau o ran pryderon cyfredol. Nid ydynt yn achosion ar wahân. Rwy'n deall hynny. Ynys Bŷr, wrth gwrs, yw'r achos sydd wedi bod fwyaf yn y newyddion, ond rwy'n gobeithio fy mod i wedi rhoi rhywfaint o gysur iddi am yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth, o ystyried ein cyfrifoldebau datganoledig, i sicrhau na fydd y sefyllfa hon yn digwydd eto.
Well, historical sexual abuse doesn't become historical if we deal with it in the here and now. We know that there is an investigation by Healthcare Inspectorate Wales as a result of the Kris Wade allegations, but it had to take significant public and political pressure for the Cabinet Secretary for health to initiate that particular Healthcare Inspectorate Wales report. I was shocked that it didn't come from Healthcare Inspectorate Wales themselves—that they would take a more proactive role in seeing where there are allegations of abuse, and for them therefore to carry forth those particular reports. What are you doing as a Government to ensure that there are uniform complaints procedures, that people feel confident that they can come forward with these allegations, so that we don't have these problems in the future, where people are having to go back in time, as Angela Burns said, talking about public interest, talking about what's relevant in the here and now, when, to those people who have been abused, it is very important for them to get answers to those questions?
Wel, nid yw cam-drin rhywiol hanesyddol yn dod yn hanesyddol os ydym yn ymdrin ag ef yn y fan a'r lle. Rydym ni'n gwybod bod ymchwiliad gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru o ganlyniad i honiadau Kris Wade, ond bu'n rhaid cael pwysau cyhoeddus a gwleidyddol sylweddol i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd sefydlu'r adroddiad penodol hwn gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Fe'm syfrdanwyd na ddaeth gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru eu hunain—y bydden nhw'n chwarae rhan fwy rhagweithiol o ran gweld lle ceir honiadau o gam-drin, ac iddyn nhw fwrw ymlaen â'r adroddiadau penodol hynny felly. Beth ydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth i sicrhau y ceir gweithdrefnau cwynion unffurf, bod pobl yn teimlo'n hyderus y gallant ddod ymlaen gyda'r honiadau hyn, fel na fydd y problemau hyn gennym ni yn y dyfodol, lle mae pobl yn gorfod mynd yn ôl mewn amser, fel y dywedodd Angela Burns, yn sôn am les y cyhoedd, yn sôn am yr hyn sy'n berthnasol yma nawr, pan, i'r bobl hynny sydd wedi cael eu cam-drin, y mae'n bwysig iawn iddyn nhw gael atebion i'r cwestiynau hynny?
The Member raises a very distressing case, which I'm also familiar with. If I could write to her, giving her more detail in terms of the answer that she seeks—because it is important, of course, that the complaints system is as streamlined as possible and that nothing falls through the gaps, but I will write to her with an answer, a detailed answer, to her question.
Mae'r Aelod yn codi achos trallodus iawn, yr wyf innau'n gyfarwydd ag ef. Os caf i ysgrifennu ati hi, gan roi mwy o fanylion iddi o ran yr ateb y mae'n chwilio amdano—oherwydd mae'n bwysig, wrth gwrs, bod y system gwynion mor syml â phosibl ac nad oes unrhyw beth yn disgyn drwy'r bylchau, ond byddaf yn ysgrifennu ati hi gydag ateb, ateb manwl, i'w chwestiwn.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sgrinio serfigol yng Nghymru? OAQ51733
5. Will the First Minister make a statement on cervical screening in Wales? OAQ51733
Cervical screening can save lives and we want to maximise uptake. Seventy-seven per cent of eligible women in Wales regularly attend for cervical screening. From October 2018, we will be introducing a more sensitive primary test, allowing us to more effectively identify women requiring treatment, reducing the need for repeat smears.
Gall sgrinio serfigol achub bywydau ac rydym ni eisiau sicrhau bod cymaint o bobl â phosibl yn manteisio arno. Mae 77 y cant o fenywod cymwys yng Nghymru yn mynychu'n rheolaidd ar gyfer sgrinio serfigol. O fis Hydref 2018, byddwn yn cyflwyno prawf sylfaenol mwy sensitif, gan ein galluogi i nodi menywod sydd angen triniaeth yn fwy effeithiol, a lleihau'r angen am sgrinio ailadroddus.
Thank you, First Minister. Despite letters sent to all eligible women in Wales for cervical screening, recent figures suggest that there has been a decrease in participation. Jo's Cervical Cancer Trust found that the numbers of women attending screening in Wales is at a 10-year low. In particular, the charity highlighted concerns about the number of women aged between 25 and 29 participating in screening. With cervical screening found to prevent 70 per cent of cervical cancers from developing, what more can the Welsh Government do to promote and encourage women to have a potentially life-saving test?
Diolch, Prif Weinidog. Er gwaethaf y llythyrau a anfonwyd at yr holl fenywod cymwys yng Nghymru ar gyfer sgrinio serfigol, mae ffigurau diweddar yn awgrymu y bu gostyngiad mewn cyfranogiad. Canfu Jo's Cervical Cancer Trust fod nifer y menywod sy'n cael ei sgrinio ar ei isaf ers 10 mlynedd yng Nghymru. Yn benodol, tynnodd yr elusen sylw at bryderon ynghylch nifer y menywod rhwng 25 a 29 oed sy'n cael eu sgrinio. Gyda'r canfyddiad bod sgrinio serfigol yn atal 70 y cant o achosion o ganser serfigol rhag datblygu, beth arall all Llywodraeth Cymru ei wneud i hyrwyddo ac annog menywod i gael prawf a allai achub eu bywydau?
Well, from October of last—of this year, I beg your pardon—Cervical Screening Wales will be introducing human papilloma virus testing, and that represents a completely new approach to cervical screening. It is a more sensitive test, which will allow us to more effectively identify those women requiring treatment, as I said. We know that coverage, in general, is falling across the UK nations, and there is work to be done in order to maintain and improve participation rates in Wales. Public Health Wales's Screening for Life campaign runs each July to raise awareness of access to cervical screening in community groups that have an inherently low take-up, and it encourages eligible individuals to attend for screening when invited. Through these things, we want to make sure that the trend where we see fewer people having the test is reversed in the near future.
Wel, o fis Hydref y llynedd—eleni, mae'n ddrwg gen i—bydd Sgrinio Serfigol Cymru yn cyflwyno profion feirws papiloma dynol, ac mae hwnnw'n ddull sgrinio serfigol newydd sbon. Mae'n brawf mwy sensitif, a fydd yn ein galluogi i nodi'n fwy effeithiol y menywod hynny sydd angen triniaeth, fel y dywedais. Rydym ni'n gwybod bod niferoedd, yn gyffredinol, yn gostwng ar draws gwledydd y DU, ac mae gwaith i'w wneud er mwyn cynnal a gwella cyfraddau cyfranogi yng Nghymru. Mae ymgyrch Sgrinio am Oes Iechyd Cyhoeddus Cymru yn rhedeg bob mis Gorffennaf i godi ymwybyddiaeth o fynediad at sgrinio serfigol mewn grwpiau cymunedol sydd â defnydd gynhenid isel, ac mae'n annog unigolion cymwys i fynd i gael eu sgrinio pan fyddant yn cael eu gwahodd. Drwy'r pethau hyn, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod y duedd lle'r ydym ni'n gweld llai o bobl yn cael y prawf yn cael ei gwrthdroi yn y dyfodol agos.
First Minister, research has shown that women from black, Asian and ethnic minority backgrounds are less likely to attend cervical screening than white women. A survey found that only 28 per cent of women from ethnic minority communities would be comfortable talking to a male GP about cervical screening, compared to 45 per cent of white women. Twice as many BAME women as white women said that better knowledge about the test and its importance would encourage them to attend. First Minister, what is the Welsh Government doing to increase awareness of cervical screening among women from our ethnic minority communities in Wales, please?
Prif Weinidog, mae ymchwil wedi dangos bod menywod o gefndiroedd du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn llai tebygol o fynychu sgrinio serfigol na menywod gwyn. Canfu arolwg mai dim ond 28 y cant o fenywod o gymunedau lleiafrifoedd ethnig fyddai'n gyfforddus yn siarad â meddyg teulu gwrywaidd am sgrinio serfigol, o'i gymharu â 45 y cant o fenywod gwyn. Dywedodd dwywaith gymaint o fenywod sy'n bobl dduon ac Asiaidd ac o leiafrifoedd ethnig o'u cymharu â menywod gwyn y byddai gwell gwybodaeth am y prawf a'i bwysigrwydd yn eu hannog i fynychu. Prif Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu ymwybyddiaeth o sgrinio serfigol ymhlith menywod o'n cymunedau lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Well, I'd refer the Member to the answer I just gave in terms of the Screening for Life campaign, which is aimed at ensuring that community groups that have inherently low take-up of screening—to ensure that that take-up improves in the future.
Wel, byddwn yn cyfeirio'r Aelod at yr ateb yr wyf i newydd ei roi o ran yr ymgyrch Sgrinio am Oes, sydd â'r nod o sicrhau bod grwpiau cymunedol lle ceir niferoedd cynhenid isel yn manteisio ar sgrinio—i sicrhau bod y niferoedd hynny'n gwella yn y dyfodol.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ganiatâd cynllunio a newid defnydd o ran tafarndai yng Nghymru? OAQ51734
6. What assessment has the Welsh Government made of planning consent and change of use in relation to pubs in Wales? OAQ51734
We do recognise the important contribution that pubs make to communities. We are working with community groups and other representatives, including the Campaign for Real Ale—I declare an interest as a member—on how best to protect premises and facilities and help bring people together. I've always said that a community without a pub is a collection of houses. Quite often, I've seen this happen in my part of the world. We will be consulting on a review of the Town and Country Planning (Use Classes) Order in May, with a view to looking at how we can better protect our pubs.
Rydym ni'n cydnabod y cyfraniad pwysig y mae tafarndai yn ei wneud i gymunedau. Rydym ni'n gweithio gyda grwpiau cymunedol a chynrychiolwyr eraill, gan gynnwys yr Ymgyrch Dros Gwrw Go Iawn—rwy'n datgan buddiant fel aelod—ar y ffordd orau o ddiogelu safleoedd a chyfleusterau ac i helpu i ddod â phobl at ei gilydd. Rwyf i wedi dweud erioed mai casgliad o dai yw cymuned heb dafarn. Yn aml iawn, rwyf i wedi gweld hyn yn digwydd yn fy rhan i o'r byd. Byddwn yn ymgynghori ar adolygiad o'r Gorchymyn Cynllunio Gwlad a Thref (Dosbarthiadau Defnydd) ym mis Mai, gyda'r bwriad o ystyried sut y gallwn ni ddiogelu ein tafarndai yn well.
Thanks for that response. Yes, you mentioned on a previous occasion that you were a member of CAMRA, and it's good that you are involved in the real ale sphere. We are trying to—. We've got a cross-party group now. Nick is involved in it as well. Simon Thomas is running it. We're going to, hopefully, help you to push this forward, because we have been waiting rather a long time for a statement on this. I don't want to anticipate what your review is going to come up with, but we do have the—well, they do have the—Localism Act 2011 in England now, so that does give some protection to pubs as assets of community value. Might that be the direction that you could be thinking about going down in Wales?
Diolch am yr ymateb yna. Do, soniasoch ar achlysur blaenorol eich bod chi'n aelod o CAMRA, ac mae'n dda eich bod chi'n cymryd rhan yn y byd cwrw go iawn. Rydym ni'n ceisio—. Mae gennym ni grŵp trawsbleidiol nawr. Mae Nick yn rhan ohono hefyd. Simon Thomas sy'n ei redeg. Rydym ni'n mynd i'ch helpu, gobeithio, i fwrw ymlaen â hyn, gan ein bod ni wedi bod yn aros cryn amser am ddatganiad ar hyn. Nid wyf i eisiau rhagweld beth fydd canlyniad eich adolygiad, ond mae gennym ni—wel, mae ganddyn nhw—Ddeddf Lleoliaeth 2011 yn Lloegr nawr, felly mae honno'n rhoi rhywfaint o ddiogelwch i dafarndai fel asedau o werth i'r gymuned. A allai hwnnw fod yn gyfeiriad y gallech chi fod yn ystyried ei ddilyn yng Nghymru?
Well, we have been working with CAMRA, and that work has been helpful to explore the implications of splitting the A3 food and drink use class, and we will look at how that might work. We're also considering the recommendations made by the University of the West of England in terms of the operation of the use classes Order, and I mentioned how the consultation will proceed in that regard. It is true to say that, for some pubs, the business is no longer viable, but there are many pubs that I know of where it was a perfectly viable business but there was more money to be made by turning those pubs into flats. That is what we have to guard against in the future, because pubs are hugely important assets to our towns and villages and communities across Wales, and we want to make sure that we can do all that we can to protect those that are viable and provide such a service to locals.
Wel, rydym ni wedi bod yn gweithio gyda CAMRA, ac mae'r gwaith hwnnw wedi bod yn ddefnyddiol i archwilio goblygiadau rhannu dosbarthiad defnydd bwyd a diod A3, a byddwn yn ystyried sut y gallai hynny weithio. Rydym ni hefyd yn ystyried yr argymhellion a wnaed gan Brifysgol Gorllewin Lloegr o ran gweithrediad y Gorchymyn dosbarthiadau defnydd, a soniais sut bydd yr ymgynghoriad yn mynd rhagddo yn hynny o beth. Mae'n wir i ddweud, i rai tafarndai, nad yw'r busnes yn hyfyw mwyach, ond ceir llawer o dafarndai yr wyf i'n gwybod amdanynt lle'r oedd yn fusnes gwbl hyfyw ond bod mwy o arian i'w wneud o droi'r tafarndai hynny'n fflatiau. Dyna'r hyn y mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus ohono yn y dyfodol, gan fod tafarndai yn asedau arbennig o bwysig i'n trefi a'n pentrefi a'n cymunedau ledled Cymru, ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr y gallwn ni wneud popeth o fewn ein gallu i amddiffyn y rhai sy'n hyfyw ac sy'n darparu gwasanaeth o'r fath i bobl leol.
I've also been involved in the CAMRA sphere over the years, First Minister, so we have something in common that we can talk about over a pint sometime. I agree with the sentiments that Gareth Bennett mentioned. There was a CAMRA event held at the Assembly last week, and I'm pleased to see the cross-party group on beer and the pub being re-established. There are many issues facing pubs across Wales. You were right to say in your answer, First Minister, that pubs aren't just pubs. They are, for many of our rural communities particularly, the heart of our communities, and, when you lose the pub, you lose the hub of the local community. At the CAMRA event we heard that many pubs in Wales are closing a week, and, across the border in England, planning law's been changed to make change of use more difficult. Are you looking to follow through with similar changes here? I hear what you're saying about bringing an Order forward later in the year. Will you be looking at restricting planning law so that it's much more difficult to change a pub, particularly in a rural area, into another use?
Rwyf innau hefyd wedi cymryd rhan ym myd CAMRA dros y blynyddoedd, Prif Weinidog, felly mae gennym ni rywbeth yn gyffredin y gallwn ni siarad amdano dros beint rywbryd. Rwy'n cytuno â'r safbwyntiau a fynegwyd gan Gareth Bennett. Cynhaliwyd digwyddiad CAMRA yn y Cynulliad yr wythnos diwethaf, ac rwy'n falch o weld y grŵp trawsbleidiol ar gwrw a'r dafarn yn cael ei ailsefydlu. Ceir llawer o faterion sy'n wynebu tafarndai ledled Cymru. Roeddech chi'n iawn i ddweud yn eich ateb, Prif Weinidog, nad yw tafarndai yn dafarndai yn unig. Nhw, i lawer o'n cymunedau gwledig yn arbennig, yw calon ein cymunedau, a phan fyddwch chi'n colli'r dafarn, rydych chi'n colli canolfan y gymuned leol. Yn y digwyddiad CAMRA, clywsom fod llawer o dafarndai yn cau yng Nghymru bob wythnos, ac ar draws y ffin yn Lloegr, mae'r gyfraith cynllunio wedi ei newid i wneud newid defnydd yn fwy anodd. A ydych chi'n bwriadu dilyn hynny gyda newidiadau tebyg yma? Clywaf yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am gyflwyno Gorchymyn yn ddiweddarach yn y flwyddyn. A fyddwch chi'n ystyried cyfyngu'r gyfraith cynllunio fel ei bod hi'n llawer mwy anodd newid tafarn, yn enwedig mewn ardal wledig, i ddefnydd arall?
All options are open, in terms of how that's done. We want to find the most effective way of doing it in order to make sure that our pubs are protected.
Mae pob dewis yn agored o ran sut i wneud hynny. Rydym ni eisiau dod o hyd i'r ffordd fwyaf effeithiol o'i wneud er mwyn gwneud yn siŵr bod ein tafarndai yn cael eu diogelu.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am berfformiad ariannol cynghorau tref a chymuned yng Nghymru? OAQ51732
7. Will the First Minister make a statement on the financial performance of town and community councils in Wales? OAQ51732
Yes. I welcome the Auditor General for Wales's most recent assessment that progress has been made in improving financial performance, but that town and community councils still need to do more to ensure they have robust accountability arrangements in place.
Gwnaf. Rwy'n croesawu asesiad diweddaraf Archwilydd Cyffredinol Cymru bod cynnydd wedi ei wneud o ran gwella perfformiad ariannol, ond bod angen i gynghorau tref a chymuned wneud mwy o hyd i sicrhau bod ganddyn nhw drefniadau atebolrwydd cadarn ar waith.
Thank you, First Minister. I'm glad that you've read the report. But, as you rightly pointed out, the auditor general has raised several concerns. One thing, in particular, though: local council reserves currently stand at £41.5 million. This is money that taxpayers have paid through a council precept to provide services for them. He also noted that community councils in Wales are receiving avoidable qualified audit opinions—over 170—and 81 councils failed to comply with the statutory timetable for publishing their accounts, and 174 submitted incomplete returns. Now, I know there's an ongoing community council review, cross-party, and I was working with the previous Cabinet Secretary on that. The consultation process, though, is extremely vague, and it doesn't seek to address the fundamental issues of financial probity and auditable accountability, which the auditor general feels the need to raise year on year. Will you work with your Cabinet Secretary in order to address the failings of this particular level of democratic governance?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n falch eich bod chi wedi darllen yr adroddiad. Ond, fel y dywedasoch yn gywir, mae'r archwilydd cyffredinol wedi mynegi nifer o bryderon. Un peth, yn arbennig, fodd bynnag: £41.5 miliwn yw cronfeydd wrth gefn cynghorau lleol ar hyn o bryd. Mae hwn yn arian y mae trethdalwyr wedi ei dalu trwy archebiant cyngor i ddarparu gwasanaethau ar eu cyfer. Nododd hefyd bod cynghorau cymuned yng Nghymru yn derbyn safbwyntiau archwilio amodol diangen—dros 170—a methodd 81 o gynghorau â chydymffurfio â'r amserlen statudol ar gyfer cyhoeddi eu cyfrifon, a chyflwynodd 174 ohonynt ffurflenni anghyflawn. Nawr, rwy'n gwybod bod adolygiad cynghorau cymuned, trawsbleidiol, sy'n parhau, ac roeddwn i'n gweithio gyda'r Ysgrifennydd Cabinet blaenorol ar hynny. Fodd bynnag, mae'r broses ymgynghori yn amwys dros ben, ac nid yw'n ceisio mynd i'r afael â'r materion sylfaenol o onestrwydd ariannol ac atebolrwydd archwiliadwy, y mae'r archwilydd cyffredinol y teimlo'r angen i'w godi flwyddyn ar ôl blwyddyn. A wnewch chi weithio gyda'ch Ysgrifennydd y Cabinet er mwyn mynd i'r afael â diffygion y lefel benodol hon o lywodraethu democrataidd?
I think we should be careful not to attribute failings to every town and community council. We know that there are some that have struggled, we know that there are some that are very small—very, very small—and, sometimes, it’s difficult to see how they manage from time to time, but they seem to.
In terms of the review panel, well, just to be clear, the remit of that panel is to explore the potential role of local government below local authority councils, drawing on best practice to define the most appropriate models or structures to deliver this role, and to consider how those models and structures should be applied across Wales. Now, as part of that, of course, financial sustainability is an important factor. The panel is currently gathering evidence and seeking views from community councils, yes, but also the communities that they serve and the people that they work with. And, indeed, the panel have already taken evidence from the Wales Audit Office.
Rwy'n credu y dylem ni fod yn ofalus i beidio â phriodoli methiannau i bob cyngor tref a chymuned. Rydym ni'n gwybod bod rhai sydd wedi cael trafferthion, rydym ni'n gwybod bod rhai sy'n fach iawn—yn fach iawn, iawn—ac, weithiau, mae'n anodd gweld sut maen nhw'n ymdopi o bryd i'w gilydd, ond maen ymddangos eu bod nhw.
O ran y panel adolygu, wel, i fod yn eglur, cylch gwaith y panel hwnnw yw ystyried swyddogaeth bosibl llywodraeth leol islaw cynghorau awdurdodau lleol, gan fanteisio ar arfer gorau i ddiffinio'r modelau neu'r strwythurau mwyaf priodol i gyflawni'r swyddogaeth hon, ac i ystyried sut y dylid cymhwyso'r modelau a'r strwythurau hynny ledled Cymru. Nawr, yn rhan o hynny, wrth gwrs, mae cynaliadwyedd ariannol yn ffactor pwysig. Mae'r panel wrthi'n casglu tystiolaeth ar hyn o bryd ac yn ceisio barn cynghorau cymuned, ie, ond hefyd y cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu a'r bobl y maen nhw'n gweithio â nhw. Ac, yn wir, mae'r panel eisoes wedi cael tystiolaeth gan Swyddfa Archwilio Cymru.
First Minister, we often hear the word 'austerity' used in this Chamber. So, given the limited size of many of our local authorities, how can the money spent on community councils be justified, in that it requires the expense of a chief executive, several staff, and a number of office buildings to facilitate their operations? In other words, First Minister, what do community councils offer that the local government couldn't implement themselves?
Prif Weinidog, rydym ni'n clywed yn aml y gair 'cyni' yn cael ei ddefnyddio yn y Siambr hon. Felly, o ystyried maint cyfyngedig llawer o'n hawdurdodau lleol, sut gellir cyfiawnhau'r arian sy'n cael ei wario ar gynghorau cymuned, o'r safbwynt bod angen cost prif weithredwr, sawl aelod o staff, a nifer o adeiladau swyddfa i hwyluso eu gweithrediadau? Mewn geiriau eraill, Prif Weinidog, beth mae cynghorau cymuned yn ei gynnig na allai llywodraeth leol ei weithredu eu hunain?
I’m not aware of any town or community councils that have a chief executive, I must say. I’m aware of those that have clerks, and some are full-time and some are part-time. I think that town and community councils are an extremely valuable level of government. If the Member is suggesting we should abolish, for example, Bridgend Town Council or Porthcawl Town Council, then he is welcome to explain that to any—[Interruption.]—apart from the Rhondda, of course, where there are no community councils—he is welcome to come and explain that to them. What is important is not that we abolish an entire level of local government, but look to find ways to strengthen that level in the future.
Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw gynghorau tref neu gymuned sydd â phrif weithredwr, mae'n rhaid i mi ddweud. Rwy'n ymwybodol o'r rheini sydd â chlercod, ac mae rhai yn llawn amser a rhai yn rhan-amser. Rwy'n credu bod cynghorau tref a chymuned yn lefel hynod werthfawr o lywodraeth. Os yw'r Aelod yn awgrymu y dylem ni ddiddymu, er enghraifft, Cyngor Tref Pen-y-bont ar Ogwr neu Gyngor Tref Porthcawl, yna mae croeso iddo esbonio hynny i unrhyw—[Torri ar draws.]—ar wahân i'r Rhondda, wrth gwrs, lle nad oes unrhyw gynghorau cymuned—mae croeso iddo ddod ac esbonio hynny iddyn nhw. Yr hyn sy'n bwysig yw nid ein bod ni'n dileu lefel gyfan o lywodraeth leol, ond ein bod ni'n ceisio dod o hyd i ffyrdd o gryfhau'r lefel honno yn y dyfodol.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo twristiaeth yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51720
8. What is the Welsh Government doing to promote tourism in Mid and West Wales? OAQ51720
Our tourism strategy sets out our priorities to support the tourism industry right across Wales. That includes marketing campaigns in the UK and overseas, capital development funding for new and existing tourism businesses, along with revenue funding for regional products.
Mae ein strategaeth dwristiaeth yn nodi ein blaenoriaethau i gefnogi'r diwydiant twristiaeth ledled Cymru gyfan. Mae hynny'n cynnwys ymgyrchoedd marchnata yn y DU a thramor, cyllid datblygu cyfalaf ar gyfer busnesau twristiaeth newydd a phresennol, ynghyd â chyllid refeniw ar gyfer cynhyrchion rhanbarthol.
I thank you very much for your answer, First Minister, but Wales is home to some incredible wildlife, like the iconic bottlenose dolphin in Cardigan bay, red kites in Powys and other areas, and ospreys in Montgomeryshire. And we are lucky enough to have some fantastic nature reserves, like the Llanelli fowl and wetlands centre, Skomer island, and the Dyfi osprey centre, and many more beside.
I think that when wildlife centres and wildlife tourism are put together and run very well they offer a real opportunity to the visitor to enhance that local community and to spend their money very, very locally, without harming or doing any harm whatsoever to the environment that they are enjoying. So, I ask you, First Minister: what steps is the Welsh Government taking to promote sustainable wildlife tourism in Wales?
Diolch yn fawr iawn i chi am eich ateb, Prif Weinidog, ond mae Cymru yn gartref i fywyd gwyllt anhygoel, fel y dolffin trwynbwl eiconig ym mae Ceredigion, barcutiaid ym Mhowys ac ardaloedd eraill, a gweilch yn sir Drefaldwyn. Ac rydym ni'n ddigon ffodus o fod â rhai gwarchodfeydd natur ardderchog, fel canolfan gwlyptir Llanelli, ynys Sgomer, a chanolfan gweilch Dyfi, a llawer mwy yn ogystal â hynny.
Rwy'n credu pan fydd canolfannau bywyd gwyllt a thwristiaeth bywyd gwyllt yn cael eu rhoi gyda'i gilydd ac yn cael eu rhedeg yn dda iawn eu bod nhw'n cynnig cyfle gwirioneddol i ymwelwyr wella'r gymuned leol honno a gwario eu harian yn lleol iawn, heb niweidio na gwneud unrhyw niwed o gwbl i'r amgylchedd y maen nhw'n ei fwynhau. Felly, gofynnaf i chi, Prif Weinidog: pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo twristiaeth bywyd gwyllt gynaliadwy yng Nghymru?
In 2013-14, funding was awarded to Wildlife Trusts Wales for an interactive wildlife brochure, and £15,000 was awarded to the wildlife trusts of south and west Wales for Wild Wales Adventure in 2015. In 2016-17, £30,000 was awarded to the wildlife trusts of south and west Wales for Wild Wales Adventures and Legends, and £100,000 has been awarded for 2017, also to the wildlife trusts of south and west Wales, for See Wild Wales Lonely Planet projects. There are four examples there of the support that Government has given in order to promote our wonderful natural heritage.
Yn 2013-14, dyfarnwyd cyllid i Ymddiriedolaethau Bywyd Gwyllt Cymru ar gyfer llyfryn bywyd gwyllt rhyngweithiol, a dyfarnwyd £15,000 i ymddiriedolaethau bywyd gwyllt de a gorllewin Cymru ar gyfer Antur yng Nghymru Wyllt yn 2015. Yn 2016-17, dyfarnwyd £30,000 i ymddiriedolaethau bywyd gwyllt de a gorllewin Cymru ar gyfer Anturiaethau a Chwedlau Cymru Wyllt, a dyfarnwyd £100,000 ar gyfer 2017, hefyd i ymddiriedolaethau bywyd gwyllt de a gorllewin Cymru, ar gyfer prosiectau See Wild Wales Lonely Planet. Dyna bedair enghraifft o'r cymorth a roddwyd gan y Llywodraeth i hyrwyddo ein treftadaeth naturiol ardderchog.
9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y ddarpariaeth o drafnidiaeth yng Ngorllewin De Cymru? OAQ51728
9. Will the First Minister make a statement on transport provision in South Wales West? OAQ51728
Yes. Our recently published update of the national transport finance plan sets out the delivery of an ambitious programme of road, rail, bus and active travel improvements for the next three years, and that will help to ensure that South Wales West is connected via an accessible, affordable, reliable, and fully integrated public transport system.
Gwnaf. Mae ein diweddariad o'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn nodi darpariaeth rhaglen uchelgeisiol o welliannau i ffyrdd, rheilffyrdd, bysiau a theithio llesol ar gyfer y tair blynedd nesaf, a bydd hynny'n helpu i sicrhau bod y de-orllewin wedi ei gysylltu drwy system trafnidiaeth gyhoeddus hygyrch, fforddiadwy, dibynadwy a chwbl integredig.
Thank you very much for that answer. You may know that additional events in Swansea and Carmarthen have just been added to the consultation programme for the GW franchise, the Great Western franchise, and I hope that constituents in South Wales West will take this opportunity to press the case for a Swansea parkway station to the north-west of the city. Given the cross-party interest in a Swansea-west metro, if I can call it that, and of course your Government's commitment to the concept of that, can you tell me what money the Welsh Government has already committed or spent on further feasibility and scoping, perhaps, beyond the original ideas of Professor Barry? Thank you.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Efallai eich bod chi'n gwybod bod digwyddiadau ychwanegol yn Abertawe a Chaerfyrddin newydd gael eu hychwanegu at y rhaglen ymgynghori ar gyfer masnachfraint GW, masnachfraint Great Western, a gobeithiaf y bydd etholwyr yng Ngorllewin De Cymru yn manteisio ar y cyfle hwn i ddadlau'r achos dros gael gorsaf parcffordd Abertawe i'r gogledd-orllewin o'r ddinas. O ystyried y diddordeb trawsbleidiol mewn metro gorllewin Abertawe, os caf ei alw'n hynny, ac ymrwymiad eich Llywodraeth i'r cysyniad o hynny, wrth gwrs, a allwch chi ddweud wrthyf pa arian y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi ei ymrwymo neu ei wario ar ddichonoldeb a chwmpasu pellach, efallai, y tu hwnt i syniadau gwreiddiol yr Athro Barry? Diolch.
We have funded the initial concept development work for the Swansea bay metro from the local transport fund. That phase of development work will be completed by the end of next month. We have allocated £4,378,940 from the local transport fund in 2017-18 for the Swansea bay city region. In addition to the metro concept work, we know that there are schemes in Swansea, such as the Baldwin's bridge interchange and the Kingsbridge active travel plan, that are examples of where transport improvements are being made.
A Swansea parkway station would sit on the Swansea district line, which I suspect would need some upgrading. It carries occasional passenger services at the moment. It's mainly a freight line, but nevertheless would serve a substantial area of the northern part of Swansea and the lower part of the Swansea valley, in the same way that Bristol Parkway serves a particular end of Bristol compared to Bristol Temple Meads.
Rydym ni wedi ariannu gwaith datblygu'r cysyniad cychwynnol ar gyfer metro Bae Abertawe o'r gronfa drafnidiaeth leol. Caiff y cam hwnnw o'r gwaith datblygu ei gwblhau erbyn diwedd y mis nesaf. Rydym ni wedi dyrannu £4,378,940 o'r gronfa drafnidiaeth leol yn 2017-18 ar gyfer dinas-ranbarth bae Abertawe. Yn ogystal â gwaith cysyniad y metro, rydym ni'n gwybod bod cynlluniau yn Abertawe, megis y gyfnewidfa ar bont Baldwin a chynllun teithio llesol Kingsbridge, sy'n enghreifftiau o fannau lle mae gwelliannau i drafnidiaeth yn cael eu gwneud.
Byddai gorsaf parcffordd Abertawe wedi ei lleoli ar reilffordd rhanbarth Abertawe, ac rwy'n amau y byddai angen rhywfaint o uwchraddio arni. Mae'n cario gwasanaethau i deithwyr achlysurol ar hyn o bryd. Rheilffordd cludo nwyddau yw hi yn bennaf, ond serch hynny byddai'n gwasanaethu ardal sylweddol o ran ogleddol Abertawe a rhan isaf Cwm Tawe, yn yr un modd ag y mae Bristol Parkway yn gwasanaethu rhan benodol o Fryste o'i gymharu â Bristol Temple Meads.
10. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau cymorth llywodraeth leol i bobl hŷn? OAQ51698
10. Will the First Minister make a statement on local government support services for elderly people? OAQ51698
Mae gofal cymdeithasol yn faes o bwysigrwydd cenedlaethol. Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi blaenoriaeth i gyllid ar gyfer yr henoed, gan gydnabod bod gwasanaethau gofal cymdeithasol sy’n cael eu darparu’n lleol yn werthfawr tu hwnt ar gyfer helpu pobl hŷn Cymru.
Social care is an area of national importance. Welsh Government has prioritised funding for elderly people, fully recognising locally provided social care services are a lifeline in supporting older people in Wales.
Diolch yn fawr am yr ateb yna, Brif Weinidog. Efallai y byddwch yn ymwybodol o gynnig gan gyngor Abertawe i godi £40 y dydd i bobl oedrannus fynychu canolfannau dydd a gynhelir gan y cyngor, gwasanaeth sydd ar gael am ddim ar hyn o bryd. Nawr, mae'r canolfannau dydd yma yn gymorth sylweddol i'r defnyddwyr, ac yn help aruthrol wrth fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn y ddinas. Felly, a ydych chi'n rhannu fy mhryderon bod cyflwyno tâl dyddiol o £40 yn peryglu creu mwy o unigrwydd, ac a ydy eich Llywodraeth yn cytuno bod angen adolygu ffioedd canolfannau dydd ledled Cymru i sicrhau bod y canolfannau hyn yn hygyrch ac yn helpu i fynd i'r afael ag unigrwydd ymhlith ein henoed?
Thank you very much for that response, First Minister. Perhaps you will be aware of a proposal by Swansea council to charge £40 a day for elderly people who attend day centres that are supported by the council. This is a service that’s available free of charge at the moment. These day centres offer considerable support to the users and are of great help in tackling loneliness and isolation in the city. Therefore, do you share my concerns that introducing a daily charge of £40 risks causing more loneliness, and does your Government agree that there’s a need to review day centre fees to ensure that these centres are accessible and tackle loneliness amongst our elderly people?
Wel, mae'r ymgynghoriad hwn yn rhywbeth i gyngor Abertawe—iddyn nhw i symud ymlaen gyda fe a gwneud penderfyniad ynglŷn â fe. Ond mae'n hollbwysig i sicrhau nad oes neb yn colli allan o achos unrhyw newidiadau yn y pen draw, os mai dyna beth fydd y penderfyniad.
Well, this consultation is something for Swansea council and for them to proceed with and to come to a decision on. However it’s crucially important that we ensure that nobody loses out because of any changes, ultimately, if that is the decision taken.
Ac yn olaf, cwestiwn 11, Hefin David.
And finally, question 11, Hefin David.
11. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd ar y diwydiant fferyllol yng Nghymru? OAQ51716
11. Will the First Minister make a statement on the impact that exiting the European Union will have on the pharmaceutical industry in Wales? OAQ51716
The pharmaceutical industry depends on integrated international supply chains and pan-European regulation through the European Medicines Agency. There is a risk of serious damage to the UK industry if the UK Government maintains its red lines in terms of leaving the single market, the customs union and the EU regulatory systems.
Mae'r diwydiant fferyllol yn dibynnu ar gadwyni cyflenwi rhyngwladol integredig a rheoleiddio Ewrop gyfan trwy'r Asiantaeth Feddyginiaethau Ewropeaidd. Ceir risg o niwed difrifol i'r diwydiant yn y DU os bydd Llywodraeth y DU yn cadw ei llinellau coch o ran gadael y farchnad sengl, yr undeb tollau a chyfundrefnau rheoleiddiol yr UE.
Would he therefore agree that the pharmaceutical industry in particular needs a special trade deal, as it's an industry with fast-decaying supply chains and short product-to-market turnaround times, and that the consequences of not recognising that will be dire for skills, jobs and pharmaceutical research in Wales?
A yw felly'n cytuno bod y diwydiant fferyllol yn arbennig angen bargen fasnach arbennig, gan ei fod yn ddiwydiant â chadwyni cyflenwi sy'n chwalu'n gyflym a bod amseroedd byr o ran symud cynnyrch i'r farchnad, ac y byddai'r canlyniadau o beidio â chydnabod hynny yn enbyd i sgiliau, swyddi ac ymchwil fferyllol yng Nghymru?
Yes it would; in common with many other sectors, that would be true. Rather than have a trade deal for one sector, I'd like to see a comprehensive arrangement whereby we remain within the single market, negating the need for a trade deal with our European partners, and also of course within the customs union. All the evidence that has been published so far, even by the UK Government, suggests that that is actually the most sensible outcome. Those who do not agree with empirical research are trying to suggest that that research is wrong.
Byddai, mi fyddai; yn ogystal â llawer o sectorau eraill, byddai hynny'n wir. Yn hytrach na chael bargen fasnach i un sector, hoffwn i weld trefniant cynhwysfawr lle'r ydym ni'n aros o fewn y farchnad sengl, gan ddileu'r angen am fargen fasnach â 'n partneriaid Ewropeaidd, a hefyd wrth gwrs o fewn yr undeb tollau. Mae'r holl dystiolaeth sydd wedi'i chyhoeddi hyd yma, hyd yn oed gan Lywodraeth y DU, yn awgrymu mai hynny yw'r canlyniad doethaf mewn gwirionedd. Mae'r rhai nad ydyn nhw'n cytuno ag ymchwil empirig yn ceisio awgrymu bod y gwaith ymchwil hwnnw yn anghywir.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James.
Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business. The First Minister will make a statement on 'Trade Policy: the issues for Wales' shortly, and later this afternoon I will be making a statement on the centenary of women's suffrage. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers that are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ar ' Y Polisi Masnach: Materion Cymru' cyn bo hir, ac yn ddiweddarach y prynhawn yma byddaf yn gwneud datganiad ar ganmlwyddiant rhoi'r bleidlais i fenywod. Mae busnes y tair wythnos nesaf i'w weld ar y datganiad a chyhoeddiad busnes a welir ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Could I have a statement or clarification on two issues, please, leader of the house? The first is in relation to termination of pregnancy provision for women from Northern Ireland and the consultation that has been brought forward by the Government. I make no observations about the substance of the consultation, but I have had heavy representations over the weekend about the length of the consultation that the Government has allowed for this important piece of work. Apparently, the length of the consultation, it has been put to me, is only a four-week consultation. It was launched on 12 January and will close on 9 February. And I was wondering, in light of the public interest in this matter, is the Secretary prepared to extend the length of consultation? It has been brought to my attention that other consultations that were launched similarly on a similar date do have far longer consultation periods. The one, for example, that's been brought to my attention started the same day and has 65 days to go, and is closing on 3 April, and the next consultation, which was launched on the same day, on the defence of reasonable punishment, has another 64 days to go, and was launched on 9 January and closes on 2 April. As I say, I make no observations about the substance of the consultation, but I do think that representations around the length of the consultation merit an explanation as to why this particular consultation that the Government have brought forward only has a four-week period of consultation, rather than a longer period, which is the traditional norm that Welsh Government attaches to such pieces of work.
And secondly, could we have a statement from the Cabinet Secretary for local government? I understand that in a recent meeting of the partnership council for Wales, he indicated that it was very much back on the Government's agenda—local government reorganisation—and that this was as a direct result of no mandatory collaboration being undertaken. This obviously contradicts the previous Cabinet Secretary for local government's assertion that there would be a 10-year window of stability for local government. Now, if he has been misrepresented, then it would be very beneficial to have a statement to clarify his remarks in that partnership meeting, because, obviously, I am led to believe that he did give an assurance that reorganisation was back on the agenda, which does contradict the assurances of the previous Cabinet Secretary.
A gaf i ddatganiad neu eglurhad ar ddau fater, os gwelwch yn dda, arweinydd y tŷ? Mae'r cyntaf yn ymwneud â therfynu darpariaeth beichiogrwydd ar gyfer menywod o Ogledd Iwerddon a'r ymgynghoriad a gyflwynwyd gan y Llywodraeth. Nid wyf yn gwneud unrhyw sylwadau am sylwedd yr ymgynghoriad, ond rwyf wedi cael sylwadau niferus dros y penwythnos am hyd y cyfnod ymgynghori y mae'r Llywodraeth wedi'i ganiatáu ar gyfer y darn pwysig hwn o waith. Mae'n debyg, o'r hyn sydd wedi ei ddweud wrthyf i, mai dim ond pedair wythnos yw hyd yr ymgynghoriad. Cafodd ei lansio ar 12 Ionawr a bydd yn cau ar 9 Chwefror. Ac roeddwn i'n meddwl tybed, o ystyried y diddordeb cyhoeddus yn y mater hwn, a yw'r Ysgrifennydd yn fodlon ymestyn y cyfnod ymgynghori? Tynnwyd fy sylw at y ffaith bod gan ymgynghoriadau eraill a lansiwyd yn yr un modd ac ar ddyddiad tebyg gyfnodau ymgynghori hwy o lawer. Mae'r un, er enghraifft, a ddygwyd i'm sylw, wedi dechrau ar yr un diwrnod ac mae 65 diwrnod i fynd, ac mae'n cau ar 3 Ebrill, ac mae gan yr ymgynghoriad nesaf, a lansiwyd ar yr un diwrnod, ar yr amddiffyniad o gosb resymol, 64 diwrnod arall i fynd , ac mae wedi'i lansio ar 9 Ionawr a daw i ben ar 2 Ebrill. Fel y dywedaf, nid wyf yn gwneud unrhyw sylwadau am sylwedd yr ymgynghoriad, ond rwy'n credu bod y sylwadau a wnaed ynghylch hyd yr ymgynghoriad yn haeddu eglurhad ynghylch pam mai cyfnod o bedair wythnos yn unig o ymgynghori a nodwyd ar gyfer yr ymgynghoriad penodol hwn, a gyflwynwyd gan y Llywodraeth, yn hytrach na chyfnod hwy, sef y cyfnod arferol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ganiatáu ar gyfer darnau o waith o'r fath.
Ac yn ail, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol? Rwyf ar ddeall ei fod wedi awgrymu, mewn cyfarfod cyngor partneriaeth Cymru yn ddiweddar, bod hyn yn wir yn ôl ar agenda'r Llywodraeth—sef ad-drefnu llywodraeth leol—a bod hyn yn ganlyniad uniongyrchol o beidio â gwneud unrhyw gydweithredu gorfodol. Mae hyn yn amlwg yn mynd yn groes i honiad yr Ysgrifennydd Cabinet blaenorol dros lywodraeth leol y byddai llywodraeth leol yn cael cyfnod o 10 mlynedd o sefydlogrwydd. Nawr, os yw ei sylwadau wedi eu cyfleu'n anghywir, yna byddai'n fuddiol iawn i gael datganiad i egluro ei sylwadau yn y cyfarfod partneriaeth hwnnw, oherwydd, yn amlwg, fe'm harweinir i gredu iddo roi sicrwydd bod ad-drefnu yn ôl ar yr agenda, sy'n mynd yn groes i'r sicrwydd a roddwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet blaenorol.
On the first very important matter, the Cabinet Secretary certainly heard your representations, and if you have specific instances that are leading you to the conclusion that that consultation is too short, then I suggest you write to the Cabinet Secretary and set those out. He's indicating his willingness to consider them.
And on the second, I think you can hear the Cabinet Secretary vehemently denying that he said any such thing. So, I don't think there's any need for a statement to follow.
Ar y mater cyntaf pwysig iawn, clywodd Ysgrifennydd y Cabinet eich sylwadau yn sicr, ac os oes gennych chi enghreifftiau penodol sy'n eich arwain i'r casgliad bod yr ymgynghoriad hwnnw yn rhy fyr, yna rwy'n awgrymu eich bod chi'n ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet gan nodi'r enghreifftiau hynny. Mae'n dangos ei barodrwydd i'w hystyried.
Ac ar yr ail, rwy'n credu y gallwch chi glywed Ysgrifennydd y Cabinet yn gwadu'n chwyrn ei fod wedi dweud unrhyw beth o'r fath. Felly, nid wyf yn credu bod unrhyw angen am ddatganiad dilynol.
Very strangely, I have the same two topics to raise with the leader of the house, but in a completely different way. So, first of all, can we have a debate, indeed, on local government freedom from central Government control? Because I note that Alun Davies, who is the Welsh local government Minister, attends the national executive of the Labour Party, which last week decided to interfere directly in the workings of Haringey local authority. Now, Alun Davies has told me in this Chamber that he believes that local authorities such as Pembrokeshire should be free to make their own decisions, and be answerable only to their electorates for their decisions in the ballot box. But as a Member attending Labour's national executive, he's been part of telling Haringey council how to behave and, indeed, getting rid of the local council leader. Now, I'm not going to take sides in Haringey—
Yn rhyfedd iawn, mae gennyf innau yr un dau bwnc hynny hefyd i'w codi gydag arweinydd y tŷ, ond mewn ffordd hollol wahanol. Felly, yn gyntaf oll, a gawn ni ddadl, yn wir, ar ryddid llywodraeth leol o reolaeth Llywodraeth ganolog? Oherwydd fy mod i'n sylwi bod Alun Davies, sef Gweinidog Cymru dros lywodraeth leol, yn mynychu cyfarfodydd gweithrediaeth genedlaethol y Blaid Lafur, a benderfynodd yr wythnos diwethaf i ymyrryd yn uniongyrchol yng ngweithrediadau awdurdod lleol Haringey. Nawr, mae Alun Davies wedi dweud wrthyf i yn y Siambr hon ei fod yn credu y dylai awdurdodau lleol fel sir Benfro fod yn rhydd i wneud eu penderfyniadau eu hunain, a bod yn atebol i'w hetholwyr yn unig am eu penderfyniadau yn y blwch pleidleisio. Ond fel Aelod sy'n mynychu cyfarfodydd gweithrediaeth genedlaethol y Blaid Lafur, mae wedi bod yn rhan o ddweud wrth gyngor Haringey sut i ymddwyn ac, yn wir, o gael gwared ar arweinydd y cyngor lleol. Nawr, nid wyf am gymryd ochr neb yn Haringey—
No, but you do need to come to the point as to why Haringey council deserves discussion here.
Nac ydych, ond mae angen i chi ddod at y pwynt ynghylch pam mae cyngor Haringey yn haeddu trafodaeth yn y fan yma.
Because of this, surely. It's highly irregular—highly irregular—for a Minister for local government in one devolved nation to be telling a local authority in another devolved nation how they should be behaving, and I think if it had been an English Minister in another party—say, the Conservative Party—telling a Welsh local authority what to do, there would be enough said in this Chamber. So, let's have a debate, Presiding Officer, to tease out these issues. Who is really in control of local government—is it the local elected councillors or the Minister opposite me here?
Secondly, can I call for a debate on the other issue that I said was common to myself and the leader of the Conservatives, but again, in a very different way—a debate on, indeed, the provision of abortion services for women and girls from Northern Ireland in Wales? The First Minister gave an undertaking, actually, in July to this Chamber that the provision would be made. So, actually, I'm a little uncertain as to why we're having a consultation. [Interruption.] I take a very different view. Why is there a consultation? Why has the announcement of the First Minister that this would be done in July not been actioned already? But nevertheless, let's take the opportunity that this consultation has given us, and the fact that it is 100 years since women first had a vote and a say to have their own political rights over their own bodies and reproduction, to hold a debate on abortion rights so that we can move towards a truly medical-based approach in this country. I believe that this Parliament would resolve overwhelmingly to extend to our sisters in Northern Ireland the same medical support that is extended to other citizens in the UK and indeed throughout the EU.
Finally, can we have a debate on a real crisis in rural banking in Cymru at the moment? In the next few weeks, Fishguard will lose its last bank. If you look at a map of west Wales, there will be very little banking between a part-time bank in St David's and a bank in Cardigan. We can see, from ONS data, that west Wales has suffered most from the loss of banking over the last five years compared to other parts of the UK. I and Adam Price have laid a statement of opinion here referring to the Public Policy Institute for Wales report, 'Time for a Full Public Bank in Wales?' This would be an excellent subject for debate, I think. It would allow all Members to reflect on the issues of public banking in their own communities and also enable us to express a real positive alternative, including a Welsh people's bank on the model of local savings banks.
Oherwydd hyn, does bosib. Mae'n anarferol iawn—yn anarferol iawn—i Weinidog dros lywodraeth leol mewn un wlad ddatganoledig ddweud wrth awdurdod lleol mewn gwlad ddatganoledig arall sut y dylai ymddwyn, ac rwy'n credu pe byddai hyn wedi bod yn Weinidog yn Lloegr mewn plaid arall—y Blaid Geidwadol er enghraifft—yn dweud wrth awdurdod lleol yng Nghymru beth i'w wneud, byddai cryn dipyn o sôn am hynny yn y Siambr hon. Felly, gadewch inni gael dadl, Llywydd, i ddatrys y materion hyn. Pwy sy'n rheoli llywodraeth leol mewn gwirionedd—ai cynghorwyr etholedig lleol neu'r Gweinidog gyferbyn â mi yn y fan yma?
Yn ail, a gaf i alw am ddadl ar y mater arall a ddywedais i ei fod yn gyffredin i mi ac i arweinydd y Ceidwadwyr, ond eto, mewn ffordd wahanol iawn — dadl, yn wir, ar y ddarpariaeth o wasanaethau erthylu ar gyfer menywod a merched o Ogledd Iwerddon yng Nghymru? Rhoddodd y Prif Weinidog addewid, mewn gwirionedd, ym mis Gorffennaf i'r Siambr hon y byddai'r ddarpariaeth yn digwydd. Felly, mewn gwirionedd, rwyf braidd yn ansicr ynghylch pam yr ydym ni'n cael ymgynghoriad. [Torri ar draws.] Mae gennyf i farn wahanol iawn. Pam mae yna ymgynghoriad? Pam nad yw cyhoeddiad y Prif Weinidog ym mis Gorffennaf y byddai hyn yn digwydd yn dal i fod heb ei weithredu? Ond er hynny, gadewch i ni fanteisio ar y cyfle y mae'r ymgynghoriad hwn wedi ei roi inni, a'r ffaith bod 100 mlynedd ers i fenywod gael pleidleisio am y tro cyntaf a chael hawl i'w barn wleidyddol eu hunain dros eu cyrff a'u hatgenhedlu eu hunain er mwyn gallu cynnal dadl ar hawliau erthylu fel y gallwn ni symud ymlaen tuag at ddull sy'n wirioneddol seiliedig ar feddygaeth yn y wlad hon. Rwy'n credu y byddai'r Senedd hon yn penderfynu gyda mwyafrif llethol i ymestyn i'n chwiorydd yng Ngogledd Iwerddon yr un cymorth meddygol ag a gynigir i ddinasyddion eraill yn y DU ac yn wir ledled yr UE.
Yn olaf, a gawn ni ddadl ar argyfwng gwirioneddol sy'n digwydd ym maes bancio gwledig yng Nghymru ar hyn o bryd? Yn yr ychydig wythnosau nesaf, bydd Abergwaun yn colli ei fanc olaf. Os edrychwch ar fap o orllewin Cymru, fydd yna fawr ddim o fancio rhwng banc rhan-amser yn Nhyddewi a banc yn Aberteifi. Gallwn weld, o ddata'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, mai gorllewin Cymru sydd wedi dioddef fwyaf o golli banciau dros y pum mlynedd diwethaf o'i gymharu â rhannau eraill o'r DU. Mae Adam Price a minnau wedi cyflwyno datganiad o farn yn y fan yma yn cyfeirio at adroddiad y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru, 'Time for a Full Public Bank in Wales?' Byddai hwn yn bwnc ardderchog ar gyfer dadl, yn fy marn i. Byddai'n caniatáu i'r holl Aelodau fyfyrio ar faterion bancio cyhoeddus yn eu cymunedau eu hunain a hefyd byddai'n ein galluogi i gynnig dewis cadarnhaol gwirioneddol, gan gynnwys banc pobl Cymru ar fodel y banciau cynilo lleol.
Thank you for those three topics. On the first one, I can't help but feel that the internal workings of the Labour Party are not a matter for the Senedd, although if the Member is that interested I can supply him with an application form, if he wants to join the party and take a further interest.
On the second point, the Cabinet Secretary was here to listen to the important points that you raised, and I'm sure that he will be writing to you in due course to explain what the consultation is about. Indeed, he is indicating to me that he is happy to do so.
In terms of the rural crisis in banks, actually it's a crisis across the piece. I have a similar crisis in my own very central and urban constituency. It is an important point, and I will certainly be discussing, as the equalities Minister, with a number of Cabinet Secretaries, the best way to discuss that and the solutions here on the floor of the Senedd.
Diolch i chi am y tri phwnc yna. O ran yr un cyntaf, ni allaf ond teimlo nad yw prosesau mewnol y Blaid Lafur yn fater ar gyfer y Senedd, er os oes gan yr Aelod gymaint o ddiddordeb, gallaf i roi ffurflen gais iddo, os yw eisiau ymuno â'r blaid a chymryd diddordeb pellach.
O ran yr ail bwynt, roedd Ysgrifennydd y Cabinet yma i wrando ar y pwyntiau pwysig a godwyd gennych chi, ac rwy'n siŵr y bydd yn ysgrifennu atoch chi maes o law i egluro beth yw diben yr ymgynghoriad. Mewn gwirionedd, mae'n rhoi arwydd i mi ei fod yn hapus i wneud hynny.
O ran yr argyfwng gwledig mewn banciau, mewn gwirionedd mae'n argyfwng cyffredinol. Mae argyfwng tebyg yn fy etholaeth ganolog a threfol iawn i. Mae'n bwynt pwysig, a byddaf yn sicr yn trafod, fel y Gweinidog cydraddoldeb, gyda nifer o Ysgrifenyddion y Cabinet, y ffordd orau o ymdrin â hynny a'r datrysiadau yma ar lawr y Senedd.
On this one hundredth anniversary of women getting a limited vote—of course, this was at a time when men also had a limited vote; it wasn't all men who had the vote either—we need to make sure that women's votes count and that women's representation in our political institutions counts as well.
I wanted to raise, leader of the house, the issue of period poverty, because it is shocking to learn that one in 10 women cannot afford sanitary products when they get their monthly period and even more shocking, I think, to learn that 12 per cent of girls are using other materials to deal with their period because they simply can't afford these materials, and obviously that has a huge impact on their ability to engage in their studies and all other aspects of engagement in civil society. So, I wonder whether it is possible to have a statement from the Government on how we deal with this very complex and intimate subject so we can have a debate on how we are collectively going to resolve it.
Ar y canfed pen-blwydd hwn o fenywod yn cael pleidlais gyfyngedig—wrth gwrs, roedd hyn ar adeg pan mai dim ond pleidlais gyfyngedig oedd gan ddynion hefyd; nid oedd gan bob dyn yr hawl i bleidleisio ychwaith—mae angen inni wneud yn siŵr bod pleidleisiau i fenywod yn cyfrif a bod cynrychiolaeth menywod yn ein sefydliadau gwleidyddol yn cyfrif hefyd.
Roeddwn i eisiau codi, arweinydd y tŷ, y mater o dlodi misglwyf, oherwydd, mae'n syfrdanol i ddeall na all un o bob 10 o fenywod fforddio cynnyrch hylendid personol pan fyddant yn cael eu misglwyf, ac mae hyd yn oed yn fwy syfrdanol, rwy'n credu, deall bod 12 y cant o ferched yn defnyddio deunyddiau eraill i ymdrin â'u misglwyf oherwydd na allant fforddio'r deunyddiau hyn, ac mae'n amlwg bod effaith enfawr ar eu gallu i ymgysylltu â'u hastudiaethau a phob agwedd arall ar ymgysylltu mewn cymdeithas sifil. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a yw hi'n bosibl cael datganiad gan y Llywodraeth ar sut i ymdrin â'r pwnc cymhleth a phersonol iawn hwn fel y gallwn ni gael dadl ar sut yr ydym ni'n mynd i'w ddatrys gyda'n gilydd.
The Member raises an extremely important point. As part of the Welsh Government's wider work to reduce inequality and mitigate the impact of poverty, we are exploring a number of ways of having a scheme to supply feminine hygiene products free of charge to, say, food bank users and in schools and so on. The work's in its early stages. We are monitoring a lot of the work that's being done by colleagues in Scotland and elsewhere, and we will be bringing forward a range of measures once we've completed the work of monitoring the exact impact of the various possibilities of the schemes that could go forward, and it may well be that we introduce a range of different measures in appropriate circumstances. But I assure the Member that we take this very seriously indeed and we will be looking very seriously at these schemes in the future.
Mae'r Aelod yn codi pwynt hynod bwysig. Yn rhan o waith ehangach Llywodraeth Cymru i leihau anghydraddoldeb a lliniaru effaith tlodi, rydym ni'n ystyried nifer o ffyrdd o ddatblygu cynllun cyflenwi i sicrhau cynhyrchion hylendid personol i ferched yn rhad ac am ddim ar gyfer, dyweder, defnyddwyr banc bwyd ac mewn ysgolion ac yn y blaen. Mae'r gwaith ar gyfnod cynnar. Rydym ni'n monitro llawer o'r gwaith a wneir gan gydweithwyr yn yr Alban ac mewn mannau eraill, a byddwn yn cyflwyno ystod o fesurau ar ôl cwblhau'r gwaith o fonitro union effaith posibiliadau amrywiol y cynlluniau a allai gael eu datblygu, ac mae'n ddigon posibl y byddwn ni'n cyflwyno amrywiaeth o wahanol fesurau mewn amgylchiadau priodol. Ond gallaf sicrhau yr Aelod ein bod wir o ddifrif ynglŷn â hyn, ac y byddwn ni'n edrych o ddifrif ar y cynlluniau hyn yn y dyfodol.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on waiting times for bowel cancer tests in Wales? A report published by Bowel Cancer UK has revealed that patients at five out of seven health boards in Wales are waiting longer for the test to diagnose bowel cancer. Worryingly, they also found that fewer than half of the people eligible for bowel cancer screening tests in Wales took part. This is actually a worrying state. Wales is ranked—out of 29 countries in Europe, we stand at twenty-fifth for bowel cancer survival after five years, which is virtually the second-largest killer in Wales and the fifth, virtually, in the whole of the United Kingdom. Also, there is increasing demand for endoscopies in hospitals and a lack of capacity also in our hospitals and long waiting times in our hospitals for bowel cancer screening, which is totally unacceptable these days. In view of the fact that bowel cancer is the fourth—not the fifth, sorry—most common cancer in Wales, could we have a statement from the Cabinet Secretary on what action he will take to address the serious findings in this report as soon as possible? Thank you.
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar amseroedd aros ar gyfer profion canser y coluddyn yng Nghymru? Mae adroddiad a gyhoeddwyd gan Bowel Cancer UK wedi datgelu bod cleifion mewn pump o'r saith Bwrdd Iechyd yng Nghymru yn aros yn hwy ar gyfer y prawf i ddiagnosio canser y coluddyn. Mae'n achos pryder eu bod wedi canfod hefyd fod llai na hanner y bobl sy'n gymwys ar gyfer profion sgrinio canser y coluddyn yng Nghymru wedi cymryd rhan. Mae hon yn sefyllfa sydd wir yn peri pryder. Mae Cymru yn safle—allan o 29 o wledydd yn Ewrop, rydym ni yn y bumed ar hugain safle ar gyfer goroesi canser y coluddyn ar ôl pum mlynedd, a dyma mewn gwirionedd y lladdwr ail fwyaf yng Nghymru a'r pumed, mwy neu lai, yn y Deyrnas Unedig gyfan. Hefyd, mae galw cynyddol am endosgopi mewn ysbytai a diffyg capasiti hefyd yn ein hysbytai ac amseroedd aros hir yn ein hysbytai ar gyfer sgrinio canser y coluddyn, sydd yn gwbl annerbyniol y dyddiau hyn. O gofio'r ffaith mai canser y coluddyn yw'r pedwerydd—nid y pumed, mae'n ddrwg gennyf—canser mwyaf cyffredin yng Nghymru, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar ba gamau y bydd ef yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r canfyddiadau difrifol yn yr adroddiad hwn cyn gynted â phosibl? Diolch.
Well, we publish all of the information that the Member is using there very regularly. The Cabinet Secretary was here to hear your concerns, and you raised a number of important points there that are a matter for some discussion between myself and him on the equalities issue, for example, and the take-up in different communities and so on. We've certainly heard that and I'd be very happy to speak to the Member about how we can best ensure that all communities in Wales are served.
Wel, rydym ni'n cyhoeddi'r holl wybodaeth y mae'r Aelod yn ei defnyddio yn y fan yna yn rheolaidd iawn. Roedd Ysgrifennydd y Cabinet yma i glywed eich pryderon, a gwnaethoch godi nifer o bwyntiau pwysig yn y fan yna sy'n destun cryn drafodaeth rhwng ef a minnau, ar y mater cydraddoldeb, er enghraifft, a'r defnydd mewn gwahanol gymunedau ac ati. Rydym yn sicr wedi clywed hynny a byddwn i'n hapus iawn i siarad â'r Aelod am y ffordd orau o sicrhau bod pob cymuned yng Nghymru yn cael eu gwasanaethu.
Leader of the house, you may be aware that this morning there's been yet another accident on the M4 at the Ynysforgan roundabout just outside Swansea, which, as you will know, is a common occurrence in the area. And as well as being a clear safety issue, it can bring about traffic chaos on this stretch of motorway and surrounding roads. Now, back in October 2016, the Cabinet Secretary for transport issued a written statement where he stated that he had asked his officials to engage with the Swansea bay city region in a wider study of the M4 corridor around Swansea. So, recognising the importance of this issue, will the Cabinet Secretary now agree to bring forward a debate on the options for improvement on this stretch of the M4 around Swansea? Thank you.
Arweinydd y tŷ, efallai y byddwch chi'n ymwybodol y bu damwain arall ar yr M4 eto y bore yma, ar gylchfan Ynysforgan ychydig y tu allan i Abertawe, sydd, fel y gwyddoch, yn ddigwyddiad cyffredin yn yr ardal. Ac yn ogystal â bod yn fater amlwg o ddiogelwch, gall hyn achosi anhrefn traffig ar y rhan hon o'r draffordd a'r ffyrdd cyfagos. Nawr, yn ôl ym mis Hydref 2016, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth ddatganiad ysgrifenedig pryd y dywedodd ei fod wedi gofyn i'w swyddogion ymgysylltu â dinas-ranbarth bae Abertawe mewn astudiaeth ehangach o goridor yr M4 o gwmpas Abertawe. Felly, gan gydnabod pwysigrwydd y mater hwn, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gytuno nawr i gyflwyno dadl ar y dewisiadau ar gyfer gwella'r darn hwn o'r M4 o gwmpas Abertawe? Diolch.
The Member raises an extremely important point. The M4 around Swansea has experienced a number of difficulties recently on an ongoing basis, which I'm sure we all know, especially those of us from that area. I know the Cabinet Secretary is looking at a range of measures on that and he will be updating the Senedd when that piece of work is done.
Mae'r Aelod yn codi pwynt hynod bwysig. Mae'r M4 o gwmpas Abertawe wedi cael nifer o anawsterau yn ddiweddar ar sail barhaus, yr ydym ni i gyd, rwy'n siŵr, yn ymwybodol ohonynt, yn enwedig y rhai ohonom ni sy'n dod o'r ardal honno. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn edrych ar amrywiaeth o fesurau ar hynny a bydd yn diweddaru'r Senedd pan fydd y gwaith hwnnw wedi'i wneud.
As previous speakers have said, today is a historic day, celebrating 100 years of some women getting the vote for the first time. So, what can the Government do to try to make it easier for women to vote? I wondered if the Government could give consideration, in the course of its business, to see what they could do, particularly for women whose first language is not English, and whether there are any specific schemes that could be developed.
And, secondly, if there was any possibility of extending the anonymity that victims of domestic abuse receive—. That only lasts for a year, which means that every year they have to reapply and go through all the proof to show what they have been suffering. I don't know whether the Welsh Government has any powers in this area, but is this something that the Government could look at?
Fel y dywedodd siaradwyr blaenorol, mae heddiw yn ddiwrnod hanesyddol, yn dathlu 100 mlynedd ers i rai menywod gael y bleidlais am y tro cyntaf. Felly, beth all y Llywodraeth ei wneud i geisio ei gwneud yn haws i fenywod bleidleisio? Roeddwn i'n meddwl tybed, a allai'r Llywodraeth ystyried, wrth gynnal ei busnes, i weld beth allai wneud, yn enwedig dros fenywod nad Saesneg yw eu hiaith gyntaf, a pha un a oes unrhyw gynlluniau penodol y gellid eu datblygu.
Ac, yn ail, pe byddai unrhyw bosibilrwydd o ymestyn yr anhysbysrwydd y mae dioddefwyr cam-drin domestig yn ei gael—. Mae hynny'n para am flwyddyn yn unig, sy'n golygu bod yn rhaid iddyn nhw wneud cais o'r newydd bob blwyddyn a mynd drwy'r holl brawf i ddangos eu bod wedi bod yn dioddef. Wn i ddim a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw bwerau yn y maes hwn, ond a yw hyn yn rhywbeth y gallai'r Llywodraeth edrych arno?
Yes, indeed. The Member raises a number of very important points there. Electoral powers will be devolved to the Assembly in the Wales Act, and they're not yet enforced, as I'm sure Members are aware. We have been working very hard with the Cabinet Office in looking at the law of electoral registration, to make it easier for women to register anonymously in circumstances of domestic violence and other circumstances. And the UK Government has just confirmed in September that they will press ahead with plans to make it much easier for domestic abuse survivors to register anonymously, and we're fully co-operating with that in advance of having the powers ourselves.
We're also introducing a range of measures. The Cabinet Secretary for public services has been looking at a range of issues around electoral reform, many of which will be around making it easier to vote in a number of circumstances, and they will include for people where English isn't a first language, and for people with mobility and other equality issues, and I'm in a series of discussions with him about that consultation and its results, which we will be taking forward.
Ie, yn wir. Mae'r Aelod yn codi nifer o bwyntiau pwysig iawn. Caiff pwerau etholiadol eu datganoli i'r Cynulliad yn Neddf Cymru, ac nid ydyn nhw wedi eu gorfodi hyd yn hyn, fel rwy'n siŵr y mae'r Aelodau yn ei wybod. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn gyda Swyddfa'r Cabinet yn edrych ar y gyfraith o ran cofrestru etholiadol, i'w gwneud yn haws i fenywod gofrestru'n ddienw mewn amgylchiadau o drais domestig ac amgylchiadau eraill. Ac mae Llywodraeth y DU newydd gadarnhau ym mis Medi y byddant yn bwrw ymlaen â chynlluniau i'w gwneud yn haws o lawer i oroeswyr cam-drin domestig gofrestru'n ddienw, ac rydym ni'n cydweithredu'n gyfan gwbl ar hynny cyn inni gael y pwerau hyn ein hunain.
Rydym ni hefyd yn cyflwyno amrywiaeth o fesurau. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus wedi bod yn edrych ar ystod o faterion yn ymwneud â diwygio etholiadol, y bydd llawer ohonyn nhw yn ymwneud â'i gwneud yn haws pleidleisio mewn nifer o amgylchiadau, a byddant yn cynnwys pobl nad Saesneg yw eu hiaith gyntaf, a phobl â phroblemau symudedd a phroblemau cydraddoldeb eraill, ac rwyf mewn cyfres o drafodaethau gydag ef am yr ymgynghoriad hwnnw a'i ganlyniadau, y byddwn ni'n bwrw ymlaen ag ef.
I only wish to raise a single item and call on the Welsh Government to have a Government debate on prevention and early intervention services, which its legislation and its statements continuously and rightly support, but in practice its actions are stripping out these services at huge additional cost to our health services and social services, which are at crisis level. Last week, we heard disappointment from both the First Minister and the education Secretary about the closure of Afasic Cymru, despite the decision to close Afasic Cymru being forced on its trustees by the Welsh Government's decision to end the children and families delivery grant and switch the funding elsewhere. Afasic Cymru is the only charity representing families of children with speech, language and communication needs in Wales, and in north Wales alone it has supported hundreds of families over the last year, taking pressure off statutory services, improving lives.
Welsh Women's Aid has expressed concern that the direct funding it receives from the Welsh Government has fallen from £355,000 for specialist violence against women, domestic abuse and sexual violence services, to just £34,000 in the current financial year, and although the funding is passed to regional health boards, this, they say, hasn't happened. Last Friday, I attended the Save the Welsh Independent Living Grant exhibition at Theatr Clwyd, to show my support for the campaign, led by Nathan Lee Davies in Wrexham, because they recognise that Welsh Government plans to remove ring fencing will mean that independent living for disabled people with high care and support needs will be at risk, as the funding instead goes without ring fencing to local authorities. Similar concerns have been raised loudly and consistently with you by the housing-related support community about Supporting People, after you wrote to local authorities saying that you're removing the ring fence for Supporting People, and giving them spending flexibility that currently goes to prevention and early intervention services.
And finally I'll mention one more example. Last year, you scrapped or removed £5.5 million from the Family Fund for vulnerable families with disabled children, meaning that the number of families supported this year has fallen from 5,429 to just 875, and the majority not getting the support said that there was no other support available for them. This false economy is adding tens, if not hundreds, of millions of pounds and pressures onto our health and social services. It goes completely against the spirit of your legislation and actions in respect of prevention and early intervention, and I urge you to have a debate so that we can air this fully, and hopefully agree a way to start restoring the support to the projects making such a big difference in the communities and families across Wales.
Dim ond un eitem yr wyf eisiau ei chodi, ac rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru i gael dadl y Llywodraeth ar wasanaethau atal ac ymyrryd yn gynnar, y mae ei datganiadau a'i deddfwriaeth yn eu cefnogi yn barhaus ac yn briodol, ond yn ymarferol mae ei gweithredoedd yn lleihau'r gwasanaethau hyn ar gost ychwanegol enfawr i'n gwasanaethau iechyd a'r gwasanaethau cymdeithasol, sydd ar lefel argyfwng. Yr wythnos diwethaf, clywsom siom gan y Prif Weinidog a'r Ysgrifennydd dros addysg bod Afasic Cymru yn cau, er bod y penderfyniad i gau Afasic Cymru wedi ei orfodi ar ei ymddiriedolwyr gan benderfyniad Llywodraeth Cymru i roi terfyn ar y grant cyflawni ar gyfer plant a theuluoedd a symud y cyllid i fannau eraill. Afasic Cymru yw'r unig elusen sy'n cynrychioli teuluoedd plant sydd ag anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu yng Nghymru, ac yn y gogledd yn unig mae wedi cefnogi cannoedd o deuluoedd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, gan dynnu pwysau oddi ar y gwasanaethau statudol, a gwella bywydau.
Mae Cymorth i Ferched Cymru wedi mynegi pryder bod y cyllid uniongyrchol y mae'n ei gael gan Lywodraeth Cymru wedi gostwng o £355,000 am wasanaethau arbenigol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, i ddim ond £34,000 yn y flwyddyn ariannol bresennol, ac er bod y cyllid i fod i gael ei drosglwyddo i'r byrddau iechyd rhanbarthol, maen nhw'n dweud nad yw hyn wedi digwydd. Ddydd Gwener diwethaf, es i i'r arddangosfa Achub Grant Byw'n Annibynnol Cymru, i ddangos fy nghefnogaeth i'r ymgyrch, a arweinir gan Nathan Lee Davies yn Wrecsam, oherwydd eu bod yn cydnabod bod cynlluniau Llywodraeth Cymru i roi terfyn ar glustnodi arian yn golygu y bydd perygl i allu pobl anabl sydd ag anghenion gofal a chymorth uchel fyw yn annibynnol, gan y bydd yr arian yn hytrach yn mynd heb ei glustnodi i awdurdodau lleol. Codwyd pryderon tebyg yn uchel ac yn gyson gyda chi gan y gymuned cymorth sy'n gysylltiedig â thai ynghylch Cefnogi Pobl, ar ôl ichi ysgrifennu at awdurdodau lleol i ddweud y byddwch chi'n dod â'r clustnodi i ben ar gyfer Cefnogi Pobl, a rhoi iddynt yr hyblygrwydd gwario sydd ar hyn o bryd yn mynd i wasanaethau atal ac ymyrryd yn gynnar.
Ac yn olaf, fe soniaf am un enghraifft arall. Y llynedd, fe wnaethoch ddileu neu dynnu £5.5 miliwn oddi ar y Gronfa Teulu ar gyfer teuluoedd agored i niwed sydd â phlant anabl, sy'n golygu bod nifer y teuluoedd a gefnogir eleni wedi gostwng o 5,429 i 875 yn unig, a dywedodd y mwyafrif nad ydynt yn cael y cymorth bellach, nad oes unrhyw gymorth arall ar gael iddynt. Mae'r arbed arian ffug hwn yn ychwanegu degau, os nad cannoedd o filiynau o bunnoedd a phwysau ar ein gwasanaethau cymdeithasol a'r gwasanaeth iechyd. Mae'n mynd yn gwbl groes i ysbryd eich deddfwriaeth a'ch camau gweithredu sy'n gysylltiedig ag atal ac ymyrraeth gynnar, ac rwy'n eich annog i gael dadl fel y gallwn ni drafod hyn yn llawn, gyda'r gobaith y gallwn ni gytuno ar ffordd i ddechrau adfer y cymorth i'r prosiectau sy'n gwneud cymaint o wahaniaeth yn y cymunedau ac i deuluoedd ledled Cymru.
Thank you for raising those important points. And I don't doubt the Member's sincerity in wanting to support the organisations that he set out, but there are a number of underlying causes, not least the continuing austerity programme of the UK Government in cutting the budgets to this place, quite severely, for ideological reasons. It's very difficult to separate the two things out in the way that the Member seeks to do, because these are direct results of austerity policies. On top of that, we are responding to local government's request, which I fully support, and so does the Government, to trust them, and the local democratic mandate that they have, in distributing money equitably locally. And so we are taking ring-fenced and hypothecated restraints away from them, to give them maximum flexibility, in the face of the continuing austerity agenda. So, I don't think there's any need for a debate on that. The ideological lines are very firmly drawn, and I'm afraid we are very much on the side of both trusting local government and ensuring that we do our very best to offset the austerity agenda that his Government continues to pursue.
Diolch i chi am godi'r pwyntiau pwysig yna. Ac nid wyf yn amau diffuantrwydd yr Aelod o ran dymuno cefnogi'r sefydliadau a nodwyd ganddo, ond mae nifer o achosion wrth wraidd hynny, yn enwedig rhaglen cyni parhaus Llywodraeth y DU sy'n torri cyllidebau i'r lle hwn, yn eithaf difrifol, am resymau ideolegol. Mae'n anodd iawn gwahanu'r ddau beth yn y ffordd y mae'r Aelod yn ceisio ei wneud, oherwydd eu bod yn ganlyniad uniongyrchol i bolisïau cyni. Hefyd, rydym ni'n ymateb i gais llywodraeth leol, yr wyf yn ei gefnogi'n llwyr, a'r Llywodraeth hefyd, i ymddiried ynddyn nhw, a'r mandad democrataidd lleol sydd ganddyn nhw, wrth ddosbarthu arian yn deg yn lleol. Ac felly rydym ni'n cymryd y cyfyngiadau clustnodi a neilltuo oddi arnyn nhw, i roi'r hyblygrwydd mwyaf posibl iddyn nhw, yn wyneb yr agenda cyni parhaus. Felly, nid wyf i'n credu bod unrhyw angen cael dadl ar hynny. Mae'r llinellau ideolegol wedi eu llunio'n gadarn, ac mae arnaf ofn ein bod ni wir o blaid ymddiried mewn llywodraeth leol a sicrhau ein bod ni'n gwneud ein gorau glas i wneud iawn am yr agenda cyni y mae ei Lywodraeth ef yn parhau i'w dilyn.
I wondered whether we could have a debate or a statement giving us an update on the Valleys taskforce and its discussions. I'm aware that they had engagement with Neath Port Talbot County Borough Council last week, and it would be useful for us as AMs to understand what those deliberations were. I say it in the context of having been at a public meeting last night, where there are proposals to close Cymer Afan school in the Afan valley. We appreciate that the taskforce isn't just to do with education, but if you do close the school, it will take away the heart of the community, and therefore may lead to the taskforce being not as relevant as the Welsh Government would like it to be. So, I wondered whether we could have an update on those discussions, because we want the community to engage in that taskforce. But if they're going to be confused by the agenda of the Welsh Government as to the local council, then we need to have clarification over that.
Roeddwn i'n meddwl tybed a gawn ni ddadl neu ddatganiad sy'n rhoi diweddariad inni ar dasglu'r Cymoedd a'i drafodaethau. Rwy'n ymwybodol eu bod wedi ymgysylltu â Chyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot yr wythnos diwethaf, a byddai'n ddefnyddiol i ni fel Aelodau Cynulliad ddeall beth oedd y trafodaethau hynny. Rwy'n dweud hyn yng nghyd-destun y ffaith fy mod i wedi bod mewn cyfarfod cyhoeddus neithiwr, yn trafod y cynnig o gau ysgol Cymer Afan yng Nghwm Afan. Rydym ni'n gwerthfawrogi nad yw'r tasglu yn ymwneud ag addysg yn unig, ond os ydych chi'n cau'r ysgol, byddwch yn tynnu'r galon allan o'r gymuned, ac felly gallai hyn arwain at y tasglu yn peidio â bod mor berthnasol ag yr hoffai Llywodraeth Cymru iddo fod. Felly, tybed a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau hynny, oherwydd ein bod ni eisiau i'r gymuned gymryd rhan yn y tasglu hwnnw. Ond os ydyn nhw'n mynd i gael eu drysu gan agenda Llywodraeth Cymru o ran y cyngor lleol, yna mae angen inni gael eglurder ar hynny.
Yes, the Minister for public services, who chairs the Valleys taskforce, will be giving an update to the Senedd after this current round of meetings, and there's another one on Monday, for example. A number of us are members of the Valleys taskforce, and it is absolutely the intention of the Valleys taskforce to report back regularly to the Senedd, giving the update, as the Member sets out.
Ie, bydd y Gweinidog gwasanaethau cyhoeddus, sy'n cadeirio tasglu'r Cymoedd, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ar ôl y cylch presennol o gyfarfodydd, ac mae un arall ddydd Llun, er enghraifft. Mae nifer ohonom ni'n aelodau o dasglu'r Cymoedd, a bwriad pendant tasglu'r Cymoedd yw adrodd yn ôl yn rheolaidd i'r Senedd, gan roi'r wybodaeth ddiweddaraf, fel y dywed yr Aelod.
I was actually going to ask the same question Bethan Jenkins just asked. We both attended a very emotional, very well-attended meeting last night of communities who are passionate about their community, who have seen services gone in their community, and as far as the Valleys taskforce is concerned—not one of the hubs, but on the periphery of two hubs, and it doesn't understand whether they could actually benefit from either of those two hubs. But what's important is to understand what the resilience means in those resilient communities. Because if resilient means including education provision delivered within the community, to actually ensure that community is able to build within itself, then it's important. Now, I understand that Cabinet Secretaries can't comment upon individual school closure proposals, but the role of Welsh Government policy in this proposal is going to be important. And therefore a statement on exactly what they mean by resilient communities, and how education plays a part in that definition, is important.
Roeddwn i mewn gwirionedd yn mynd i ofyn yr un cwestiwn y mae Bethan Jenkins newydd ei ofyn. Aeth y ddau ohonom ni i gyfarfod llawn pobl ac emosiynol iawn neithiwr o gymunedau sy'n frwdfrydig dros eu cymuned, sydd wedi gweld gwasanaethau yn diflannu yn eu cymuned, ac o ran tasglu'r Cymoedd—nid yw yn un o'r hybiau, ond mae ar ymylon dau hyb, a dydyn nhw ddim yn deall pa un a allant mewn gwirionedd fanteisio ar y naill na'r llall o'r ddau hyb hynny. Ond yr hyn sy'n bwysig yw deall beth y mae'r cydnerthedd yn y cymunedau cydnerth hynny yn ei olygu. Oherwydd os yw cydnerthedd yn golygu cynnwys darpariaeth addysg yn y gymuned, i sicrhau y gall y gymuned ddatblygu ynddi ei hun, yna mae'n bwysig. Nawr, rwy'n deall nad yw Ysgrifenyddion y Cabinet yn gallu rhoi sylwadau ar gynigion i gau ysgolion unigol, ond mae swyddogaeth polisi Llywodraeth Cymru yn y cynnig hwn yn mynd i fod yn bwysig. Ac felly, mae cael datganiad ar yr hyn y maen nhw'n ei olygu yn union wrth ddweud cymunedau cydnerth, a sut y mae addysg yn chwarae rhan yn y diffiniad hwnnw, yn bwysig.
The Member makes a very good point. Obviously, we can't comment on individual school closure programmes by individual local authorities—it's a matter for them. The Valleys taskforce isn't a thing in itself—it is the way to co-ordinate Government action across the Valleys areas. So, the Member's quite right to highlight that we need to be able to set out what we're doing across each of those areas, not just in the hubs, and I know that the Cabinet Secretary for public services will be taking that into account when he does his update.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da iawn. Yn amlwg, nid ydym ni'n gallu gwneud sylwadau ar raglenni cau ysgolion unigol gan awdurdodau lleol unigol—mater iddyn nhw yw hynny. Nid yw tasglu'r Cymoedd yn rhywbeth ynddo'i hun— ffordd o gydlynu camau gweithredu'r Llywodraeth ar draws ardaloedd y Cymoedd ydyw. Felly, mae'r Aelod y hollol iawn i dynnu sylw at y ffaith bod angen inni allu nodi beth yr ydym ni'n ei wneud ar draws pob un o'r ardaloedd hynny, nid yn unig yn yr hybiau, ac rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus yn rhoi ystyriaeth i hynny wrth wneud ei ddiweddariad.
I want to call very briefly for two statements. The first is from the Cabinet Secretary for Economy and Transport on emergency vehicle access to Shell Island campsite via Llanbedr airfield. Emergency vehicles have had high-tide access through the Government-owned airfield for more than 50 years, but the tenant, Snowdonia Aerospace LLP, has not guaranteed long-term continued access, putting the future of that business in jeopardy. So, I just feel that where we own land and where we sublet it, we are actually mindful that the two businesses, in this case, operating either side of that are able to communicate and carry on to the benefit of those communities.
And the other statement that I'd like to see is from the transport Minister over the collapse of the Express Motors bus company. I understand that Gwynedd Council has found other operators to deliver subsidised bus services, but the bulk of the former Express Motors services that were commercial have not been replaced. For example, as far as I'm aware, the hourly Barmouth to Porthmadog service has already disappeared. And this is the third commercial operator to go out of business in this area in the last five years. Every single time that happens, people's jobs and the services locally are badly affected, leaving people stranded and without work. And I think this actually raises a need for a much longer term vision on how we deliver bus services and whether we need to look at regulation if we're going to get those powers back here to stop this stop-start bus service that people are completely dependent on in those areas.
Hoffwn i alw am ddau ddatganiad yn fyr iawn. Mae'r cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar fynediad i gerbydau argyfwng i safle gwersylla Shell Island drwy faes awyr Llanbedr. Mae cerbydau argyfwng wedi cael mynediad llanw uchel drwy'r maes awyr sy'n eiddo i'r Llywodraeth am dros 50 mlynedd, ond nid yw'r tenant, Snowdonia Aerospace LLP, wedi gwarantu mynediad parhaus hirdymor, gan beryglu dyfodol y busnes hwnnw. Felly, rwy'n teimlo bod angen, pan ein bod ni'n berchen ar dir a phan ein bod ni'n ei isosod, inni fod mewn gwirionedd yn ymwybodol bod y ddau fusnes, yn yr achos hwn, sy'n gweithredu ar y naill ochr i hynny yn gallu cyfathrebu a rhedeg er budd y cymunedau hynny.
A'r datganiad arall yr hoffwn ei weld yw un gan y Gweinidog trafnidiaeth ar gwymp cwmni bysiau Express Motors. Rwy'n deall bod Cyngor Gwynedd wedi dod o hyd i weithredwyr eraill i ddarparu gwasanaethau bysiau â chymhorthdal, ond ni chafwyd gwasanaethau yn lle y rhan fwyaf o'r gwasanaethau Express Motors blaenorol a oedd yn fasnachol. Er enghraifft, hyd y gwn i, mae'r gwasanaeth bob awr o Abermaw i Borthmadog eisoes wedi diflannu. A dyma'r trydydd gweithredwr masnachol i fynd allan o fusnes yn y maes hwn yn y pum mlynedd diwethaf. Bob tro y mae hyn yn digwydd, mae hyn yn effeithio'n wael ar wasanaethau a swyddi pobl leol, gan adael pobl wedi eu hynysu a heb waith. Ac rwy'n credu mewn gwirionedd bod hyn yn galw am weledigaeth tymor hwy ar sut yr ydym ni'n darparu gwasanaethau bysiau a pha un a oes angen inni edrych ar reoleiddio os ydym ni'n mynd i gael y pwerau yn ôl yma i atal y gwasanaeth bws ysbeidiol hwn y mae pobl yn gwbl ddibynnol arno yn yr ardaloedd hynny.
The Member raises two very important issues there. On the first, we are aware of the emergency services access issues in relation to Shell Island during periods of high tides especially. It is a matter for the directors of Shell Island to pursue discussions with Snowdonia Aerospace directly to reach amicable arrangements, and we are encouraging both parties to explore all the options available to seek solutions that work for everyone concerned. I'm sure the Member has made her concerns very clear as well.
In terms of the serious bus issues that the Member raises, I know the Cabinet Secretary is looking, as we speak, into the regulation of bus services and the pros and cons of that, and what we can bring forward when the powers arrive here in Wales. I know that he is planning to update the Senedd at an early stage as to some of the plans that we are able to bring forward in terms of the regulation of bus services and to ensure the joined-up travel system that I know that she would like to see for Mid and West Wales.
Mae'r Aelod yn codi dau fater pwysig iawn. O ran y cyntaf, rydym ni'n ymwybodol o faterion mynediad ar gyfer y gwasanaethau brys mewn cysylltiad â Shell Island yn ystod cyfnodau o lanw uchel yn arbennig. Mae'n fater i gyfarwyddwyr Shell Island gynnal trafodaethau â Snowdonia Aerospace yn uniongyrchol i gyrraedd trefniadau cyfeillgar, ac rydym ni'n annog y ddau barti i archwilio'r holl ddewisiadau sydd ar gael i chwilio am atebion sy'n gweithio i bawb dan sylw. Rwy'n siŵr bod yr Aelod wedi gwneud ei phryderon yn glir iawn hefyd.
O ran y materion difrifol yn ymwneud â bysiau, mae'r Aelod yn eu codi, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn edrych, ar hyn o bryd, ar reoleiddio gwasanaethau bysiau a manteision ac anfanteision hynny, a beth y gallwn ni ei ddwyn ymlaen pan fydd y pwerau yn cyrraedd yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod ei fod yn bwriadu diweddaru'r Senedd ar gam cynnar ynglŷn â rhai o'r cynlluniau y gallwn ni eu dwyn ymlaen o ran rheoleiddio gwasanaethau bysiau a sicrhau'r system teithio cydgysylltiedig, y gwn yr hoffai hi ei weld ar gyfer Canolbarth a Gorllewin Cymru.
,Leader of the Chamber, I recently raised the plight of the Kurds in Afrin, Syria, who are being attacked by an aggressive Turkish state. I asked you if you would write to the UK Government to urge them to use their diplomatic channels to stop what Turkey is doing. There are Kurds outside our Parliament right now who are from Afrin and they're incredibly worried about their families and cannot believe this Government's complete reluctance to do anything. They tell me that most AMs have not gone to speak to them—and that's not right; their loved ones are dying and they deserve a hearing. You've said nothing about Yemen either where part of my family originated from. I gave an example, a precedence, last time, where the First Minister spoke giving his sympathies to Belgium after an attack there. So, why does Labour have such selective sympathy for victims of violence? Are only whiter, European countries worthy of sympathy? [Interruption.] With respect to everybody here, this Government has made a statement about Belgium, and you are refusing to say anything about the Kurds and Yemen. Will you make a statement?
Arweinydd y Siambr, codais helynt y Cwrdiaid yn Afrin, Syria yn ddiweddar, y mae gwladwriaeth ymosodol Twrci yn ymosod arnyn nhw. Gofynnais ichi a fyddech chi'n ysgrifennu at Lywodraeth y DU i bwyso arnyn nhw i ddefnyddio eu sianeli diplomyddol i stopio beth mae Twrci yn ei wneud. Mae Cwrdiaid y tu allan i'n Senedd ar hyn o bryd sy'n dod o Afrin ac maen nhw'n poeni yn ofnadwy am eu teuluoedd ac nid ydynt yn gallu credu pa mor amharod yw'r Llywodraeth hon i wneud unrhyw beth. Maen nhw'n dweud wrthyf nad yw'r rhan fwyaf o Aelodau'r Cynulliad wedi mynd i siarad â nhw—a dydy hynny ddim yn iawn; Mae eu hanwyliaid yn marw ac maen nhw'n haeddu gwrandawiad. Nid ydych chi wedi dweud dim am Yemen ychwaith, o ble y daeth rhan o'm teulu i. Rhoddais enghraifft, gynsail, y tro diwethaf, pan siaradodd y Prif Weinidog i gydymdeimlo â Gwlad Belg ar ôl ymosodiad yno. Felly, pam mae gan y Blaid Lafur gydymdeimlad dewisol o'r fath tuag at ddioddefwyr trais? Ai dim ond gwledydd Ewropeaidd, gwynnach, sy'n haeddu cydymdeimlad? [Torri ar draws.] Gyda pharch at bawb yma, mae'r Llywodraeth hon wedi gwneud datganiad am Wlad Belg, ac rydych chi'n gwrthod dweud dim am y Cwrdiaid ac Yemen. A wnewch chi wneud datganiad?
The Member is—. I can't comment on the language he uses. It's clearly not an acceptable thing to say and it's not true either. We expressed a statement of sympathy for a fellow European country after a terrorist attack. The countries you're talking about are unfortunately embroiled in war situations.
Mae'r Aelod yn—. Ni allaf wneud sylw ar yr iaith y mae'n ei defnyddio. Mae'n amlwg nad yw'n rhywbeth derbyniol i'w ddweud ac nid yw'n wir ychwaith. Fe wnaethom fynegi datganiad o gydymdeimlad i gyd-wlad Ewropeaidd ar ôl ymosodiad terfysgol. Yn anffodus mae'r gwledydd yr ydych chi'n sôn amdanynt mewn sefyllfaoedd rhyfel.
It's state terrorism. Civilians are being bombed. [Inaudible.]
Terfysgaeth wladwriaethol yw hyn. Mae dinasyddion yn cael eu bomio. [Anghlywadwy.]
Neil McEvoy, shouting does not make your political point for you, neither does trying to discriminate in attacking a particular ethnic group help you in making your point. So, I'm asking you to make the political point you want to make, but make it in language that is appropriate to this Chamber. Shouting is certainly not appropriate.
Neil McEvoy, 'dyw gweiddi ddim yn gwneud eich pwynt gwleidyddol i chi, ac nid yw ceisio gwahaniaethu wrth ymosod ar grŵp ethnig penodol yn eich helpu i wneud eich pwynt, ychwaith. Felly, rwy'n gofyn ichi wneud y pwynt gwleidyddol yr hoffech chi ei wneud, ond gwnewch hynny mewn iaith sy'n briodol i'r Siambr hon. 'Dyw gweiddi yn sicr ddim yn briodol.
Thank you, Llywydd. I was simply saying everybody in this Chamber expresses their sympathies to all communities caught up in war—of course they do. That's quite different from expressing specific sympathies in specific instances of terrorist attack that we would do to any country in any part of the world subject to such attacks.
Diolch, Llywydd. Y cyfan yr oeddwn i'n ei ddweud oedd bod pawb yn y Siambr hon yn mynegi eu cydymdeimlad â phob cymuned sydd wedi eu dal mewn rhyfel—wrth gwrs eu bod nhw. Mae hynny'n hollol wahanol i fynegi cydymdeimlad penodol ag unrhyw wlad mewn achosion penodol o ymosodiad terfysgol mewn unrhyw ran o'r byd sy'n dioddef ymosodiadau o'r fath.
Thank you, Minister.
Diolch, Gweinidog.
We'll now move on to the statement by the First Minister on trade policy for Wales. I call on the First Minister, Carwyn Jones.
Byddwn yn symud ymlaen yn awr at y datganiad gan y Prif Weinidog ar bolisi masnach Cymru. Galwaf ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.
Thank you, Llywydd. We have published a new document in our series of Brexit policy position papers entitled 'Trade Policy: the issues for Wales'. This is the fifth in our series of papers, which sets out how we believe we in Wales, and the UK as a whole, should respond to the very significant challenges posed by the UK's decision to leave the European Union. The paper sets out our trade policy ambitions and reflects the analytical and practical work we are doing in preparation for our exit from the European Union.
Llywydd, this paper illustrates the importance of trade to Wales. Wales is an outward-facing, globally trading nation, and we are committed to internationalism. However, we can't lose sight of the fact that a clear majority—61 per cent—of Welsh goods exports goes straight to the European Union and that our strong record of attracting inward investment reflects our historic position offering a business-friendly environment within the European single market.
The work we have undertaken over the last 12 months, including the research commissioned from the Cardiff Business School—also published last week—has only strengthened our conviction that the position we set out in last year's White Paper 'Securing Wales' Future', authored jointly with Plaid Cymru, is the right one. Continued full and unfettered access to the single market is vital to Wales's forward economic interests, as is continued participation in a customs union with the EU. We have seen no sound economic arguments to the contrary, and the recent leaks of the UK Government's analysis of our economic future outside the EU suggest that this is because there are none.
Can I just emphasise here the strong commitment of the Welsh Government to evidence-based policy? Of course, we have limited resources and, of course, we can't predict the future with any precision. But we can, and have, gathered evidence about what practical issues our larger businesses are facing as a result of the vote to leave the EU, and we will continue with further research focused on smaller businesses. We can and do listen intently to the evidence from stakeholders in Wales and beyond about the implications of different scenarios for their capacity to operate effectively in future.
It is on the basis, Llywydd, of listening to the evidence, not some ideological zealotry, that we have arrived at our position supporting the closest possible relationship with the single market and the customs union, one which is completely compatible with fulfilling the mandate from the referendum of ceasing to be a member state of the EU—a position that is also broadly in line with that of all the main business organisations as well as the TUC.
What a contrast, then, to UK Government Ministers, seemingly attacking their own civil servants for failing to come up with the right answers and simply holding their hands over their ears to blot out the rising clamour for a sensible Brexit; a Brexit that puts the interests of our economy first, not one dictated by the arbitrary red lines set out by the Prime Minister in her Lancaster House speech.
Of course, we fully accept that there are also significant trading opportunities outside of Europe, but we don't believe that the UK Government should pursue free trade agreements at the expense of our trading relationship with our closest and most economically integrated neighbours. Building new trading relationships with other countries around the world should be seen as a complement to the relationship with the EU and not as a substitute.
Brexit poses huge challenges to our economy, but, as we set out in our paper 'Brexit and Devolution', it also raises questions about the way in which we manage inter-governmental relationships within the UK. Over the last 45 years, the European Union has had exclusive competence to manage customs and the common commercial policy—the negotiation and agreement of international trade agreements—on behalf of the UK. Once we leave the EU, although international trade will remain a reserved matter in terms of our devolution settlement, we will need deeper and more sustained co-operation between devolved administrations and the UK Government over these issues. Because trade policy will have a significant intersection with devolved powers, such as environmental standards, economic development, agriculture and fisheries, and skills and qualifications. The UK Government can't develop a trade policy fit for purpose for the whole of the UK in isolation—something that the UK Government itself recognises.
I'm not used to finding myself in agreement with Dr Liam Fox, but the trade White Paper ‘Preparing for our future UK Trade Policy’, which the UK Government published last autumn, is quite clear about this. It says,
‘The devolved administrations will have a direct interest in our future trade agreements. We will work closely with them to deliver an approach that works for the whole of the UK, reflecting the needs and individual circumstances of England, Scotland, Wales and Northern Ireland, and drawing on their essential knowledge and expertise’.
For our part, we have called for the establishment of a United Kingdom council of Ministers, which brings together devolved Ministers with UK Ministers, who should be fully engaged at all stages of the development and implementation of our future trade policy. In the shorter term, a new joint ministerial committee on international trade should be established to agree joint approaches on trade.
I commend, then, this paper to the Assembly and welcome any questions.
Diolch, Llywydd. Rydym ni wedi cyhoeddi dogfen newydd yn ein cyfres o bapurau safbwynt polisi Brexit dan yr enw 'Y Polisi Masnach: materion Cymru'. Dyma'r pumed yn ein cyfres o bapurau, sy'n nodi sut yr ydym yn credu y dylem ni yng Nghymru, a'r DU yn ei chyfanrwydd, ymateb i'r heriau sylweddol iawn yn sgil penderfyniad y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r papur yn nodi ein dyheadau polisi masnach ac yn adlewyrchu'r gwaith dadansoddol ac ymarferol yr ydym yn ei wneud wrth baratoi ar gyfer ymadael â'r Undeb Ewropeaidd.
Llywydd, mae'r papur hwn yn dangos pwysigrwydd masnach i Gymru. Mae Cymru yn genedl sy'n edrych allan ar y byd, sy'n masnachu yn fyd-eang, ac rydym wedi ymrwymo i ryngwladoliaeth. Fodd bynnag, ni allwn golli golwg ar y ffaith bod mwyafrif clir—61 y cant—o allforion nwyddau Cymru yn mynd yn syth i'r Undeb Ewropeaidd a bod ein hanes cryf o ddenu mewnfuddsoddiad yn adlewyrchu ein sefyllfa hanesyddol o gynnig amgylchedd sy'n addas ar gyfer busnes o fewn marchnad sengl Ewrop.
Mae'r gwaith yr ydym wedi'i wneud dros y 12 mis diwethaf, gan gynnwys yr ymchwil a gomisiynwyd gan Ysgol Busnes Caerdydd—a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf hefyd—ond wedi cryfhau ein hargyhoeddiad mai'r safbwynt a nodwyd gennym yn y Papur Gwyn 'Diogelu Dyfodol Cymru' y llynedd, a luniwyd ar y cyd â Phlaid Cymru, yw'r un cywir. Mae mynediad llawn a dilyffethair parhaus i'r farchnad sengl yn hanfodol i fuddiannau economaidd Cymru yn y dyfodol, fel y mae parhau i fod yn rhan o undeb tollau gyda'r UE. Ni welsom unrhyw ddadleuon economaidd cadarn i'r gwrthwyneb, ac mae'r wybodaeth a ryddhawyd heb awdurdod yn ddiweddar am ddadansoddiad Llywodraeth y DU o'n dyfodol economaidd y tu allan i'r UE yn awgrymu bod hyn am nad oes dadl o'r fath.
A gaf i bwysleisio yn y fan hon ymrwymiad cryf Llywodraeth Cymru i bolisi sy'n seiliedig ar dystiolaeth? Wrth gwrs, mae gennym adnoddau cyfyngedig ac, wrth gwrs, ni allwn ddarogan y dyfodol yn gwbl gywir. Ond gallwn ni, ac rydym ni wedi, casglu tystiolaeth ynghylch pa faterion ymarferol y mae ein busnesau mwy o faint yn eu hwynebu o ganlyniad i'r bleidlais i adael yr UE, a byddwn yn parhau â rhagor o ymchwil yn canolbwyntio ar fusnesau llai. Gallwn wrando'n astud, ac rydym yn gwneud hynny, ar y dystiolaeth gan randdeiliaid yng Nghymru a thu hwnt am oblygiadau'r gwahanol senarios o ran eu gallu i weithredu'n effeithiol yn y dyfodol.
Ar y sail honno, Llywydd, o wrando ar y dystiolaeth, nid ar ryw eithafiaeth ideolegol, yr ydym wedi penderfynu ar ein safbwynt o gefnogi'r berthynas agosaf bosib â'r farchnad sengl a'r undeb tollau, un sy'n gwbl gydnaws â chyflawni'r mandad gan y refferendwm o beidio â bod yn aelod-wladwriaeth o'r UE—safbwynt sydd hefyd, yn fras, yn unol â safbwynt y prif sefydliadau busnes yn ogystal â'r TUC.
Dyna wahaniaeth, felly, i Weinidogion Llywodraeth y DU, sydd yn ôl pob golwg yn ymosod ar eu gweision sifil eu hunain am fethu â meddwl am yr atebion cywir a dal eu dwylo dros eu clustiau i atal eu hunain rhag clywed y galw cynyddol am Brexit synhwyrol; Brexit sy'n rhoi buddiannau ein heconomi yn gyntaf, nid un a bennir gan y llinellau coch mympwyol a nodir gan y Prif Weinidog yn ei haraith yn Lancaster House.
Wrth gwrs, rydym ni'n derbyn yn llwyr bod yna gyfleoedd masnachu sylweddol y tu allan i Ewrop hefyd, ond nid ydym o'r farn y dylai Llywodraeth y DU fynd ar drywydd cytundebau masnach rydd ar draul ein perthynas fasnachu â'n cymdogion agosaf a mwyaf integredig yn economaidd. Dylid ystyried datblygu perthynas fasnachu newydd â gwledydd eraill ledled y byd fel rhywbeth i ategu'r berthynas â'r UE ac nid rhywbeth yn ei lle.
Mae Brexit yn achosi heriau mawr i'n heconomi. Ond, fel y nodwyd gennym yn ein papur 'Brexit a Datganoli', mae hefyd yn codi cwestiynau am y ffordd yr ydym yn rheoli cysylltiadau rhynglywodraethol yn y DU. Dros y 45 mlynedd diwethaf, mae'r Undeb Ewropeaidd wedi bod â chymhwysedd ecsgliwsif i reoli'r tollau a'r polisi masnachol cyffredin—negodi a chytuno ar gytundebau masnach rhyngwladol—ar ran y DU. Pan fyddwn yn gadael yr UE, er y bydd masnach ryngwladol yn parhau i fod yn fater a gedwir yn ôl o ran ein setliad datganoli, bydd angen cydweithredu dyfnach a mwy parhaus rhwng gweinyddiaethau datganoledig a Llywodraeth y DU ynghylch y materion hyn. Oherwydd bydd gan y polisi masnach groestoriad sylweddol â phwerau datganoledig, megis safonau amgylcheddol, datblygiad economaidd, amaethyddiaeth a physgodfeydd, a sgiliau a chymwysterau. Ni all Llywodraeth y DU ddatblygu polisi masnach sy'n addas at ei ddiben ar gyfer y DU gyfan ar ei ben ei hun—rhywbeth y mae Llywodraeth y DU ei hun yn ei gydnabod.
Nid wyf yn gyfarwydd â chael fy hun yn cytuno â Dr Liam Fox, ond mae'r Papur Gwyn ar fasnach 'Preparing for our future UK Trade Policy', a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU yr hydref diwethaf, yn eithaf clir am hyn. Mae'n dweud y bydd
y gweinyddiaethau datganoledig â buddiant uniongyrchol yn ein cytundebau masnach yn y dyfodol. Byddwn yn gweithio'n agos â nhw i sicrhau dull o weithredu sy'n gweithio ar gyfer y DU gyfan ac sy'n adlewyrchu anghenion ac amgylchiadau unigol yn Lloegr, yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon, gan fanteisio ar eu gwybodaeth a'u harbenigedd hanfodol.
O'n rhan ni, rydym wedi galw am sefydlu cyngor o Weinidogion y Deyrnas Unedig, sy'n dwyn ynghyd Weinidogion datganoledig â Gweinidogion y DU, a ddylai gael eu cynnwys yn llawn ar bob cam datblygu a gweithredu ein polisi masnach yn y dyfodol. Yn y tymor byrrach, dylid sefydlu cyd-bwyllgor gweinidogol newydd ar fasnach ryngwladol i gytuno ar ddulliau ar y cyd ar fasnach.
Rwy'n cymeradwyo'r papur hwn i'r Cynulliad, felly, ac yn croesawu unrhyw gwestiynau.
Yesterday, EU negotiator Michel Barnier said he respected the UK's decision to rule out any form of long-term customs union, but he did add—and I'm sure the First Minister will be alluding to this—that, without a customs union and outside the single market,
'barriers to trade in goods and services are unavoidable',
which, of course, is exactly the position we would expect at the start of negotiations towards an agreed deal and just as apparently uncompromising as the position taken at the start of negotiations on the stage 1 discussions [Correction: 'deal'], which were successfully concluded with compromise on both sides before Christmas.
In response, the Secretary of State for Exiting the European Union in the UK Government, David Davis, yesterday said that he wanted a free trade deal with the EU, but also the freedom to strike deals with other countries where trade opportunities are growing. Well, given that the First Minister has repeatedly stated that he accepts the outcome of the referendum and believes this was more a protest vote than about control of borders, laws, trade and money, will he confirm to the people of Wales that continued membership of the single market and customs union would mean that the UK could not strike trade deals with countries outside the EU, other than through the EU?
According to both Her Majesty's Revenue and Customs and the Office for National Statistics figures and subject to small adjustments for finance, travel and transport, some 90 per cent of the UK economy and 85 per cent of the Welsh economy is not involved in exporting to the EU. The UK does more trade with the rest of the world than the EU. I know that, in Wales, the position is fractionally different, but we're talking about negotiations into the UK single market, which Wales is key to. That trade with the rest of the world is growing faster than UK trade with the EU, and because the EU sells some £80 billion more to the UK than the UK to the EU, clearly, it would not be in their interests to stop that trading.
When the External Affairs and Additional Legislation Committee met the Flemish Government, they told us that they were reliant on access to the UK and Welsh markets and were working with similar regions and sectors across the EU that needed a deal that enabled them to continue frictionless access to the UK market. So, what engagement have you had with regions and sectors across the EU that need a deal that enables them to continue to have free trade with Wales and the UK?
Of course, HMRC published details of changes to how regional trade statistics are calculated in May 2016, the result of which, under the old methodology, were that Welsh EU exports accounted for 39.2 per cent of all exports in the four quarters ending in June 2016, but, at the stroke of a pen, that rose to 67.4 per cent of all Welsh exports. So, in practice, not a lot had changed. Now, in his statement today and in the document published last Friday, the First Minister talks about 61 per cent of identifiable Welsh goods exports being traded with the EU single market. Why has that figure, therefore, already apparently fallen from 67 per cent to 61 per cent?
He talks about his belief that continued full and unfettered access to Europe’s single market is vital to Wales's forward economic interests, and says,
'We remain to be convinced that leaving a customs union with the EU is in our interests, at least for the foreseeable future.'
What do you mean by 'at least for the foreseeable future'? I'd be grateful if you could clarify. Is that simply a transition period, or do you have something else in mind? As you indicate, you,
'welcome the UK Government’s recognition in their White Paper, Preparing for our Future UK Trade policy, that Devolved Governments (and...legislatures) have an important role in shaping future trade policy'.
But, in evidence, as we heard earlier from the leader of Plaid Cymru, yesterday from you to the House of Commons Public Administration and Constitutional Affairs Committee, you said you 'don't think we should have a veto—it's hugely important that we have consultation'. And, of course, in your seven years in office, you have fostered the least diverse export economy in the UK, leaving Wales more reliant than any other nation on EU trade. So, what discussions is the Welsh Government, official to official, having with the UK Government, which I know are going on in detail, regarding frameworks, regarding a UK single market with agreed approaches on a range of matters, of course, including trade? Perhaps you could provide us with a progress report on discussions that are clearly already happening. Thank you.
Ddoe, dywedodd negodwr yr EU, Michel Barnier ei fod yn parchu penderfyniad y DU i ddiystyru unrhyw fath o undeb tollau tymor hir, ond fe ychwanegodd—ac rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cyfeirio at hyn—heb undeb tollau a'r tu allan i'r farchnad sengl,
'mae rhwystrau i fasnachu nwyddau a gwasanaethau yn anochel',
sydd, wrth gwrs, yr union sefyllfa y byddem yn ei disgwyl ar ddechrau trafodaethau tuag at fargen gytûn ac yr un mor ddigyfaddawd, mae'n ymddangos, â'r safbwynt a gymerwyd ar ddechrau'r negodi ar y trafodaethau [Cywiriad: bargen] cam 1, a gwblhawyd yn llwyddiannus gyda chyfaddawd ar y ddwy ochr cyn y Nadolig.
Mewn ymateb ddoe, dywedodd yr Ysgrifennydd Gwladol ar gyfer gadael yr Undeb Ewropeaidd yn Llywodraeth y DU, David Davis, ei fod yn dymuno cael bargen fasnach rydd gyda'r UE, ond hefyd y rhyddid i daro bargen â gwledydd eraill lle mae cyfleoedd masnach yn tyfu. Wel, gan fod y Prif Weinidog dro ar ôl tro wedi datgan ei fod yn derbyn canlyniad y refferendwm ac yn credu bod hon yn fwy o bleidlais brotest nag yn ymwneud â rheolaeth ar ffiniau, cyfreithiau, masnach ac arian, a wnaiff gadarnhau i bobl Cymru y byddai parhau gydag aelodaeth o'r farchnad sengl a'r undeb tollau yn golygu na allai'r DU daro bargeinion masnach â gwledydd y tu allan i'r UE, heblaw drwy'r UE?
Yn ôl ffigurau Tollau Tramor a Chartref Ei Mawrhydi a'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ac yn ddarostyngedig i addasiadau bach ar gyfer cyllid, teithio a thrafnidiaeth, mae tua 90 y cant o economi'r DU ac 85 y cant o economi Cymru nad ydynt yn ymwneud ag allforio i'r UE. Mae'r DU yn gwneud mwy o fasnach â gweddill y byd nag â'r UE. Gwn, yng Nghymru, fod y sefyllfa ychydig yn wahanol , ond rydym yn sôn am negodiadau i farchnad sengl y DU, y mae Cymru yn allweddol iddynt. Mae masnach gyda gweddill y byd yn tyfu'n gyflymach na masnach y DU gyda'r UE, ac oherwydd bod yr UE yn gwerthu tua £80 biliwn yn fwy i'r DU na'r DU i'r UE, yn amlwg, ni fyddai o fudd iddyn nhw i stopio'r masnachu hwnnw.
Pan gyfarfu'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol â Llywodraeth Fflandrys, dywedasant wrthym eu bod yn dibynnu ar fynediad i farchnadoedd y DU a Chymru ac yn gweithio gyda sectorau a rhanbarthau tebyg ar draws yr UE yr oedd oedd angen bargen arnynt i'w galluogi i barhau i gael mynediad didrafferth i farchnad y DU. Felly, pa ymgysylltu a gawsoch gyda'r sectorau a'r rhanbarthau ar draws yr UE y mae angen bargen arnynt sy'n eu galluogi i barhau i gael masnach rydd gyda Chymru a'r DU?
Wrth gwrs, cyhoeddodd Cyllid a Thollau EM fanylion y newidiadau i sut y cyfrifir ystadegau masnach ranbarthol ym mis Mai 2016. Y canlyniad oedd, dan yr hen fethodoleg, fod allforion Cymru i'r UE yn cyfrif am 39.2 y cant o'r holl allforion yn y pedwar chwarter a oedd yn dod i ben ym mis Mehefin 2016, ond, ar un ergyd, cododd hynny i 67.4 y cant o holl allforion Cymru. Felly, yn ymarferol, nid oedd llawer wedi newid. Nawr, yn ei ddatganiad heddiw ac yn y ddogfen a gyhoeddwyd ddydd Gwener diwethaf, mae'r Prif Weinidog yn sôn bod tua 61 y cant o nwyddau adnabyddadwy Cymru a allforir yn cael eu masnachu gyda marchnad sengl yr UE. Felly pam mae'r ffigur hwnnw eisoes, mae'n debyg, wedi gostwng o 67 y cant i 61 y cant?
Mae'n sôn am ei gred bod mynediad parhaus llawn a dilyffethair i farchnad sengl Ewrop yn hanfodol i ddatblygu buddiannau economaidd Cymru, ac yn dweud,
'Rydym yn dal i fod heb ein hargyhoeddi bod gadael undeb tollau gyda'r UE o fudd i ni, o leiaf ar gyfer y dyfodol rhagweladwy.'
Beth ydych yn ei olygu wrth 'o leiaf ar gyfer y dyfodol rhagweladwy'? Byddem yn ddiolchgar pe gallech egluro. A yw hynny yn gyfnod pontio yn unig, neu a oes gennych chi rywbeth arall mewn golwg. Fel y dywedwch, rydych chi,
'yn croesawu cydnabyddiaeth Llywodraeth y DU yn ei Phapur Gwyn, Paratoi ar gyfer ein polisi Masnach y DU yn y Dyfodol, fod gan Lywodraethau datganoledig (a...deddfwrfeydd) rôl bwysig mewn llunio polisi masnach yn y dyfodol'.
Ond, mewn tystiolaeth, fel y clywsom yn gynharach gan arweinydd Plaid Cymru, ddoe gennych chi i Bwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Gweinyddiaeth Gyhoeddus Tŷ'r Cyffredin, dywedasoch nad ydych yn credu y dylem gael feto, ond ei fod yn eithriadol o bwysig inni gael ymgynghoriad. Ac, wrth gwrs, yn eich saith mlynedd yn y swydd, rydych wedi meithrin yr economi allforio leiaf amrywiol yn y DU, sy'n gadael Cymru yn dibynnu'n fwy nag unrhyw genedl arall ar yr UE. Felly, pa drafodaethau y mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Llywodraeth y DU, sydd, mi wn, yn mynd yn eu blaen yn fanwl ynghylch fframweithiau, am farchnad sengl y DU gyda dulliau cytûn ar amrywiaeth o faterion, wrth gwrs, gan gynnwys masnach? Efallai y gallech roi adroddiad o gynnydd ar drafodaethau sydd yn digwydd eisoes yn amlwg. Diolch.
Time is running out, and we still have no idea what UK Government's endgame is. We don't know in what position they want to be. We have, on the one hand, the Jacob Rees-Moggs of this world saying it doesn't matter about tariffs, it doesn't matter if we lose manufacturing jobs, because they'll be made up for in some unspecified way, and then we have another branch of the Conservative Party demanding that Jacob Rees-Mogg should be expelled. This gives you some idea of the chaos that sits at the heart of the UK Government.
If he talks about a free trade agreement with the EU, the EU will look to have alignment with a market that it has a free trade agreement with. What's the difference in terms of where we are now compared to a free trade agreement? Some will say free trade agreements give us the opportunity to have free trade agreements with other countries. Which ones? Which ones? Everyone talks about New Zealand—what for? Countries such as China—goodbye, steel industry. We need to be very, very careful in terms of what kinds of free trade agreements we should have, and this is a false promise. If we cannot come to an agreement with our closest, biggest, most aligned market, we have no hope of free trade agreements that take six or seven years to negotiate, on average, with any other economy, and why would we want to? One of the things I hear from Brexiteers is this suggestion that, somehow, Europe is not important, 'Forget about that, look at other economies instead'. I disagree; Europe is our most important market. It's bigger than the US, it's on our doorstep, it's not 3,500 miles away. To ignore our single most important market, I think, is folly.
Now, Mark Isherwood talks about gaining control of money. I wasn't aware that the UK was in the euro, and so I don't understand what he means by control of money. In terms of laws, well, that must apply, of course, to this place as well as to the UK Parliament. In terms of trade, well, one of the things he said later on was that our economy was weak because it relied on EU trade. What on earth is wrong with relying on trade with Europe? We're not an autarky, and it's hugely important that we trade with other countries and other economies like Europe.
Finally, on borders, let's nail this myth once again. The UK will not and cannot control its own borders. It just isn't going to happen. Why? Because the UK has a land border with the Republic of Ireland that will be an open border. So, let's nail this now: this idea that the UK will control its borders in some way with controls on borders is just simply untrue, and that is something that needs to be emphasised over and over again.
In terms of what he said about trade deals, yes, of course we want to see the best trading relationships possible with other economies. We do look at other countries. If we look at Welsh lamb, for example, that is sold in the United Arab Emirates, but we cannot ignore the fact that we have a large economy and a large market on our doorstep. There is no market—there is no market—that will replace the market for Welsh sheep meat exports in the European single market. It does not exist. It does not exist. And when I hear Brexiteers, like Jacob Rees-Mogg and others, say, 'It'll mean we have cheaper food,' what they mean is, that food will be imported and our farmers will be shafted. That's what they mean. So, let's be quite clear about it: they are willing to sell the agriculture industry down the river in order for there to be cheap imports, and they will do the same for other industries. Why? Why? Because it doesn't matter to them. If you listen to some economists, it doesn't matter: 'So what if we lose manufacturing jobs, because they'll be made up for in some way in service industries?' So, goodbye, steel industry; you don't count. Aeronautics, automobile—don't count. 'Economics without human beings', I call that, but that's what is advocated by the hard Brexiteers. If we look, for example, at—[Interruption.]
Mae amser yn brin, ac eto nid oes gennym syniad beth yw diweddgan Llywodraeth y DU. Nid ydym yn gwybod ym mha sefyllfa y maent yn dymuno bod. Mae gennym, ar y naill law, Jacob Rees-Moggs y byd hwn yn dweud nad oes ots am dariffau, does dim ots os ydym yn colli swyddi gweithgynhyrchu, oherwydd gwneir yn iawn amdanynt mewn rhyw ffordd amhenodol, ac yna mae gennym gangen arall o'r Blaid Geidwadol yn mynnu y dylai Jacob Rees-Mogg gael ei ddiarddel. Mae hyn yn rhoi rhyw syniad o'r anhrefn a geir wrth galon Llywodraeth y DU.
Os yw'n sôn am gytundeb masnach rydd gyda'r UE, bydd yr UE yn ceisio alinio gyda'r farchnad y mae ganddi gytundeb masnach rydd â hi. Beth yw'r gwahaniaeth o ran ble'r ydym yn awr o'i gymharu â chytundeb masnach rydd? Bydd rhai yn dweud bod cytundebau masnach rydd yn gyfle i ni gael cytundebau masnach rydd gyda gwledydd eraill. Pa rai? Pa rai? Mae pawb yn sôn am Seland Newydd—ar gyfer beth? Gwledydd megis Tsieina— ffarwel, ddiwydiant dur. Mae angen inni fod yn ofalus iawn, iawn o ran pa fath o gytundebau masnach rydd ddylai fod gennym, ac mae hwn yn addewid gwag. Os na ellir dod i gytundeb gyda'n marchnad agosaf, fwyaf, fwyaf cyson, nid oes gennym unrhyw obaith o gytundebau masnach rydd sy'n cymryd chwech neu saith mlynedd i'w negodi, ar gyfartaledd, gydag unrhyw economi arall, a pham y byddem eisiau hynny? Un o'r pethau a glywaf gan Brexiteers yw'r awgrym hwn, rywsut, nad yw Ewrop yn bwysig, 'Anghofiwch am hynny, yn hytrach edrychwch ar economïau eraill'. Rwy'n anghytuno; Ewrop yw ein marchnad bwysicaf. Mae'n fwy na'r Unol Daleithiau, mae ar garreg ein drws, nid yw 3,500 o filltiroedd i ffwrdd. Mae anwybyddu ein marchnad bwysicaf un, rwy'n credu, yn ffolineb.
Nawr, mae Mark Isherwood yn sôn am ennill rheolaeth ar arian. Nid oeddwn yn ymwybodol bod y DU yn yr ewro, felly dydw i ddim yn deall beth mae'n ei olygu gyda rheolaeth ar arian. O ran cyfreithiau, wel, rhaid i hynny fod yn berthnasol, wrth gwrs, i'r lle hwn yn ogystal â Senedd y DU. O ran masnach, wel, un o'r pethau a ddywedodd yn nes ymlaen oedd bod ein heconomi yn wan oherwydd ei bod yn dibynnu ar yr UE. Beth ar y ddaear sydd o'i le â dibynnu ar fasnach ag Ewrop? Nid ydym yn awtarciaeth, ac mae'n bwysig dros ben ein bod yn masnachu gyda gwledydd eraill ac economïau eraill fel Ewrop.
Yn olaf, ar ffiniau, beth am hoelio'r chwedl hon unwaith eto. Ni fydd ac ni all y DU reoli ei ffiniau ei hun. Nid yw hynny'n mynd i ddigwydd. Pam? Oherwydd bod gan y DU dir sydd yn ffinio â Gweriniaeth Iwerddon a fydd yn ffin agored. Felly, gadewch inni setlo hyn nawr: mae'r syniad hwn y bydd y DU yn rheoli ei ffiniau mewn rhyw ffordd gyda rheolaethau ar ei ffiniau yn anghywir, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen ei bwysleisio drosodd a throsodd.
O ran yr hyn a ddywedodd am gytundebau masnach, ie, wrth gwrs ein bod eisiau gweld y cysylltiadau masnachu gorau posib ag economïau eraill. Rydym yn edrych ar wledydd eraill. Os edrychwn ar gig oen Cymru, er enghraifft, mae'n cael ei werthu yn yr Emiraethau Arabaidd Unedig. Ond ni allwn anwybyddu'r ffaith bod gennym economi fawr a marchnad fawr ar garreg ein drws. Nid oes marchnad—nid oes marchnad—a fydd yn disodli'r farchnad ar gyfer allforio cig defaid Cymru yn y farchnad sengl Ewropeaidd. Nid yw'n bodoli. Nid yw'n bodoli. A phan glywaf Brexiteers, fel Jacob Rees-Mogg ac eraill, yn dweud, 'bydd yn golygu y cawn fwyd rhatach', yr hyn y maent yn ei olygu yw y bydd bwyd yn cael ei fewnforio a bydd ein ffermwyr yn cael eu twyllo. Dyna beth maent yn ei olygu. Felly, gadewch inni fod yn gwbl glir am hynny: maent yn barod i fradychu'r diwydiant amaethyddiaeth fel bod mewnforion yn rhad, a byddant yn gwneud yr un peth ar gyfer diwydiannau eraill. Pam? Pam? Oherwydd nid yw'n bwysig iddynt. Os ydych yn gwrando ar rai economegwyr, nid yw'n bwysig: 'Beth os collwn swyddi gweithgynhyrchu, oherwydd gwneir iawn am hynny mewn rhyw ffordd yn y diwydiannau gwasanaeth?' Felly, ffarwel, ddiwydiant dur; nid ydych yn cyfrif. Awyrenneg, ceir—ddim yn cyfrif. 'Economeg heb fodau dynol', yr wyf yn galw hynny, ond dyna'r hyn a argymhellir gan y Brexiteers caled. Os edrychwn, er enghraifft, ar— [Torri ar draws.]
No, no, no, this is a statement.
Na, na, na, datganiad yw hwn.
He talks about the Flemish Government. Of course the UK is an important market, but the integrity of the European single market is far more important to any country or any manufacturer than anything else. We were told that the German car manufacturers would drive—they would probably drive—to our rescue. They've said quite clearly that, 'The UK is an important market, but the integrity of the European single market is far more important to us, and we're not going to do anything to disrupt that.' So, that was untrue, and that is something that was found to be wrong.
In terms of our exports, the figure varies, in terms of the 60s—sometimes up, sometimes down. But what is absolutely clear is that the vast majority of our exports go to the single market. Does that mean we can't sell there in the future? No, of course it doesn't. It doesn't mean we can't trade and sell in the European single market. All it means is that what we produce will be subject to barriers that don't currently exist, whether they are financial barriers or non-tariff barriers—paperwork, bureaucracy. People say about reducing bureaucracy; this is a vast raft of bureaucracy that's going to be imposed on business as a result of Brexit, and those barriers are important, because it would mean that we are less competitive in those markets. We already know that some countries in Europe are looking at producing light hill lambs, because they think that our products will be more expensive on the European market and they will be able to compete against us. And we must be absolutely clear about that.
He mentioned how long membership of the customs union should be. Well, until there are better alternatives, frankly. A transitional period, yes, but I'm not wedded to the idea that the transitional period should be for a specified amount of time. Surely the transitional period should be for as long as is good for the UK and is good for Wales.
And then, finally, in terms of frameworks—he asked about frameworks. Progress is being made on frameworks. Discussions are happening. They are without prejudice, of course, to an agreement being reached on clause 11, and the other clauses of the withdrawal Bill that impinge on the devolution settlement, but those discussions are ongoing. And I can see from the Conservative front bench that the hard Brexiters have already been expelled. [Laughter.]
Mae'n sôn am Lywodraeth Fflandrys. Wrth gwrs mae'r DU yn farchnad bwysig, ond mae uniondeb y farchnad sengl Ewropeaidd yn llawer pwysicach i unrhyw wlad neu unrhyw weithgynhyrchydd na dim arall. Dywedwyd wrthym y byddai gwneuthurwyr ceir yr Almaen yn gyrru—mae'n debyg y byddent yn gyrru—i'n hachub. Maen nhw wedi dweud yn eithaf clir, 'Mae'r DU yn farchnad bwysig, ond mae uniondeb y farchnad sengl Ewropeaidd yn llawer pwysicach i ni, ac nid ydym yn mynd i wneud unrhyw beth i darfu ar hynny.' Felly, nid oedd hynny'n wir, a chanfuwyd ei fod yn anghywir.
O ran ein hallforion, mae'r ffigur yn amrywio, o ran y 60au— weithiau i fyny, weithiau i lawr. Ond yr hyn sy'n gwbl glir yw bod y mwyafrif llethol o'n hallforion yn mynd i'r farchnad sengl. A yw hynny'n golygu na ellir gwerthu yno yn y dyfodol? Na, wrth gwrs nad ydyw. Nid yw'n golygu na allwn fasnachu a gwerthu yn y farchnad sengl Ewropeaidd. Y cyfan y mae'n ei olygu yw y bydd yr hyn a gynhyrchwn yn agored i rwystrau nad ydynt yn bodoli ar hyn o bryd, boed yn rhwystrau ariannol neu'n rhwystrau tariff—gwaith papur, biwrocratiaeth. Mae pobl yn sôn am leihau biwrocratiaeth; dyma lond gwlad o fiwrocratiaeth sydd yn mynd i gael ei gosod ar fusnes o ganlyniad i Brexit ac mae'r rhwystrau hynny yn bwysig, oherwydd byddai'n golygu ein bod yn llai cystadleuol yn y marchnadoedd hynny. Rydym eisoes yn gwybod bod rhai gwledydd yn Ewrop yn edrych ar gynhyrchu ŵyn mynydd ysgafn, oherwydd maent yn meddwl y bydd ein cynnyrch yn fwy costus ar y farchnad Ewropeaidd a byddant yn gallu cystadlu yn ein herbyn. A rhaid inni fod yn hollol glir ynghylch hynny.
Soniodd am ba hyd y dylai aelodaeth o'r undeb tollau bara. Wel, hyd nes fod dewisiadau eraill gwell, a dweud y gwir. Cyfnod trosiannol, ie, ond nid wyf yn glynu at y syniad y dylai'r cyfnod trosiannol fod am gyfnod penodedig o amser. Siawns na ddylai'r cyfnod trosiannol fod am gyhyd ag sy'n dda i'r DU ac yn dda i Gymru.
Ac yna, yn olaf, o ran fframweithiau—holodd am fframweithiau. Gwneir cynnydd ar y fframweithiau. Mae trafodaethau yn digwydd. Maent heb ragfarn, wrth gwrs, i ddod i gytundeb ar gymal 11, a chymalau eraill y Bil Ymadael sy'n effeithio ar y setliad datganoli, ond mae'r trafodaethau hynny yn mynd rhagddynt. A gallaf weld o fainc flaen y Ceidwadwyr bod y Brexiters caled eisoes wedi eu diarddel. [Chwerthin.]
Rydw i'n croesawu'r datganiad pwysig yma, ac os caf i ddweud hefyd, rydw i'n croesawu'r ymddiheuriad a ges i gan y Prif Weinidog yn gynharach heddiw.
Roeddech chi'n cyfeirio yn eich datganiad at sail dystiolaethol i bolisi'r Llywodraeth, ac rydw i'n cyd-fynd yn hollol â hynny, ac mae'r ymchwil yr oeddech chi wedi'i chomisiynu gan Ysgol Busnes Caerdydd yn ddefnyddiol ac yn ddiddorol. Beth sydd ddim gyda ni mor belled, wrth gwrs, ydy astudiaeth traweffaith—impact—llawn, yn dangos y gwahaniaeth rhwng y senarios gwahanol. Dyna'r math o astudiaeth mae Llywodraeth yr Alban wedi'i chyhoeddi, maer Llundain, ac wrth gwrs mae hi wedi'i datgelu erbyn hyn o ran Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol, ac rydych chi'n cyfeirio at hynny, a hefyd at astudiaethau eraill ar draws y Deyrnas Gyfunol. Oni fyddai'n ddefnyddiol i ni yng Nghymru gael astudiaeth o'r math hwnnw, fel ein bod ni'n gallu rhoi ffigwr ar yr agendor yma o ran effaith y gwahanol senarios, er mwyn i ni wneud yr achos hyd yn oed yn gryfach?
Roedd Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru wedi cyhoeddi, wythnos diwethaf, rydw i'n credu, papur sydd yn ymwneud â'r cwestiwn yma o rôl Llywodraethau is-wladwriaethol o ran y polisi masnach. Mi oedd yr adroddiad wedi gwneud nifer o argymhellion i Lywodraeth Cymru o ran recriwtio negodwyr dylanwadol, tîm o negodwyr, a hefyd datblygu, bron a bod, gwasanaeth para-ddiplomyddol, os gallwch chi ei alw fe'n hynny, o ran Cymru yn dylanwadu ar lefelau gwahanol yn rhyngwladol, wrth gwrs, cyn Brexit ac ar ôl. A ydych chi'n bwriadu gweithredu rhai o’r argymhellion hyn?
Ac yn olaf, wrth roi tystiolaeth ddoe i'r Pwyllgor Gweinyddiaeth Cyhoeddus a Materion Cyfansoddiadol, fe ddywedoch chi nad oedd yn bosibl i fod yn gwbl glir ynglŷn â pha fath o Brexit yr oedd pobl yn pleidleisio drosto. Onid oes cyfle yn y fan hyn i ni ddefnyddio, yng Nghymru, y pŵer sydd gyda ni fel Senedd i gynnal refferendwm cynghorol, a holi pobl Cymru pa fath o Brexit y maen nhw am ei weld? A ydyn nhw’n cytuno â ni mai’r opsiwn gorau i economi Cymru yw aelodaeth o’r farchnad sengl a’r undeb tollau?
I do welcome this important statement and if I may also say, I also welcome the apology that I received from the First Minister earlier this afternoon.
You mentioned in your statement the evidence base for the Government’s policy, and I agree entirely with that, and the research that you’ve commissioned from Cardiff Business School is useful and interesting. What we don’t have so far, though, is a full impact assessment showing the difference between the various different scenarios. That’s the kind of study that the Scottish Government has published, as has the mayor of London, and of course it’s now been revealed that the UK Government had such an assessment, and you referred to that and other studies across the UK too. Wouldn’t it be useful for us in Wales to have such a study, so that we can put a figure on this gulf in terms of the impact of the various scenarios, so that we can make the case even more strongly?
The Wales Centre for Public Policy published, last week, I believe, a paper that deals with this question of the role of sub-state Governments in terms of trade policy. The report made a number of recommendations to the Welsh Government in terms of recruiting negotiators, a team of influential negotiators, and also developing almost a para-diplomatic service, if you would like to describe it in that way, in terms of Wales having influence at various levels internationally, both pre Brexit and post Brexit. So, do you intend to implement some of these recommendations?
Finally, in providing evidence yesterday to the Public Administration and Constitutional Affairs Committee, you said that it wasn't possible to be entirely clear as to what sort of Brexit people had voted for. Isn't there an opportunity here for us in Wales to use the powers that we have as a Parliament to hold an advisory referendum, and to ask the people of Wales what kind of Brexit they want to see? Do they agree with us that the best option for the Welsh economy is membership of the single market and the customs union?
Mae gwaith wedi cael ei wneud gan Ysgol Busnes Caerdydd yn edrych ar yr effaith ar fusnesau, ac rydym ni, wrth gwrs, yn ystyried tystiolaeth sydd wedi dod o astudiaethau eraill ynglŷn â’r gwahanol senarios. Rydym ni’n gwybod beth sy’n mynd i ddigwydd gyda Brexit caled. Mae hynny’n amlwg ynglŷn â beth y mae Ysgol Busnes Caerdydd wedi ei ddweud. Nid yw’n stori sydd yn rhoi unrhyw fath o help i ni.
Un o’r pethau yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth yw sicrhau bod yna sawl Papur Gwyn wedi cael eu cyhoeddi. Rydym ni wedi bod yn gwbl glir ynglŷn â pha fath o gyfeiriad y dylai Brexit ei gymryd, fel Llywodraeth. Fe ofynnodd e gwestiwn ynglŷn â phwerau para-ddiplomataidd ac a ydyw hynny’n bwysig. Ydy, mae fe. Rwyf wedi cwrdd â Michel Barnier yn barod, rwyf wedi bod yn cwrdd ag arweinwyr eraill, ac wrth gwrs mae gennym ni swyddfa ym Mrwsel a fydd yn aros ta beth sy’n digwydd—mae hynny’n mynd i fod yn hollbwysig—ac, wrth gwrs, rydym ni wedi agor swyddfeydd, neu yn paratoi i agor swyddfeydd, mewn sawl dinas, nid dim ond yn Ewrop ond ar draws y byd. Pam? Mae’n hollbwysig ein bod ni’n sicrhau bod yna bresenoldeb gennym ni mewn sawl dinas newydd er mwyn i ni allu cael buddsoddiad a hefyd yn gallu allforio i’r marchnadoedd hynny. Roedd yn hollol amlwg i fi ar ôl Brexit ei bod yn mynd i fod yn hollbwysig i sicrhau bod yna swyddfeydd gennym ni, er enghraifft, yn yr Almaen ac yn yr economïau sydd yn hollbwysig i economi Cymru. So, mae hynny yn bwysig ynglŷn â sicrhau bod pobl yn gwybod beth yw barn Cymru. Bob tro rwy wedi bod ym Mrwsel, roedd Papur Gwyn o’u blaenau nhw. Roedden nhw’n gwybod beth oedd barn Llywodraeth Cymru ac yn gwybod ac yn gweld yn synhwyrol beth oedd yn y papur ei hun.
Refferendwm—diddorol. Un o’r pethau, wrth gwrs, y byddai’n rhaid i ni ei ystyried yw—. Wel, yn gyntaf i gyd mae yna gost, ond heb hynny, gydag unrhyw fath o refferendwm ymgynghorol, a ydyn ni’n siarad am rywbeth sydd â sawl cwestiwn? Ym mha ffordd wedyn ydych chi’n gallu gwybod yn gymwys beth yw barn pobl, os oes yna ryw fath o sblit ynglŷn â’r atebion? So, mae yna bethau fel yna i'w hystyried. I fi, rwy’n credu beth sy’n hollbwysig—ac rwy wedi dweud hyn sawl gwaith—dylai’r Senedd hon gael y pŵer i ganiatáu, neu na, y setliad Brexit y byddwn ni’n ei gael ar ddiwedd y dydd. Mae’n hollbwysig i fi fod yna ganiatâd, neu sêl bendith o leiaf, o bob Senedd y Deyrnas Unedig cyn bod Brexit yn symud ymlaen.
Work has been done by Cardiff Business School, looking at the impact on businesses, and we are, of course, considering evidence that has come before us from other assessments about different scenarios. We know what's going to happen with a hard Brexit. That's clear from what Cardiff Business School have said and, of course, it's not a story that provides any sort of assistance to us.
One of the things that we have done as a Government is to ensure that a few White Papers have been published. We have been completely clear about the kind of direction that Brexit should take, as a Government. He asked a question about para-diplomatic powers and whether those are important. Yes, they are. I have met with Michel Barnier already, I have been meeting with other leaders and, of course, we have an office in Brussels that will remain whatever happens—that's going to be vital—and, of course, we have opened offices, or are preparing to open offices, in a number of cities, not only in Europe but across the world. Why? It's vital that we ensure that we have a presence in many new cities so that we can secure investment and are able to export to those markets. It was clear to me, after Brexit, that it was vital to ensure that we had offices, for example, in Germany and in those economies that are vital to the Welsh economy. So, that is important to ensure that we know the views of Wales. Every time I have been in Brussels, they had a White Paper before them, and they knew what the view of the Government of Wales was, and they could see sensibly what was in the paper itself.
Referendum—interesting. One of the things, of course, that we would have to consider—. First of all, there is a cost, but without that, with any sort of advisory referendum, are we talking about something that has many questions? In what way then can you know what exactly people's views are if there's a split in terms of answers? So, there are things such as those to consider. For me, what I think is vital—and I've said this on many an occasion—is that this Parliament should have the power to permit, or not permit, the Brexit settlement that we will have at the end of the day. It's vital to me that there is permission from, or at least the blessing of, every Parliament in the UK before Brexit moves forward.
Well, this is quite an interesting document that's been produced by the Welsh Government, but only for the statistics it includes. There seems to be very little, if anything, that is new in terms of policy development. It's very disappointing, I think, that the same kind of pessimistic refrain that we've heard at any time in the last two years nearly, now, since the referendum, is coming from the mouth of the First Minister. Oscar Wilde once said,
'The optimist sees the doughnut, the pessimist sees the hole.'
I'm afraid that the First Minister is the man who is constantly looking into a hole. He sees a difficulty in every opportunity whereas the alternative view is to look at the opportunities that are in every difficulty, and that's what business people do.
Anybody who has ever run a business knows that the world is constantly changing and you adapt to it. If you constantly pretend that there are no alternatives to what we currently know, then you will never keep up with what's happening in the real world. All the academic studies in the world are merely projections of assumptions that are plugged into a computer. If those assumptions don't turn out to be consistent with what happens in due course, then those forecasts are always wrong, which is why most economic forecasts are wrong, and most specifically those that have come out of Her Majesty's Treasury in Whitehall. So, I wouldn't advise the First Minister to pay too great attention to academic studies of any kind, whether they suit his view of the world, or indeed mine.
The point about a second referendum, which has been raised by Adam Price, is that in the referendum—the real referendum that we had nearly two years ago—people were only asked one simple question: do you want to leave the EU or stay in the EU? There were no ifs or buts. It's not about, you know, 'What sort of trade deal do you want to see as a result of leaving the EU?' We could have a referendum on different kinds of trade deal, no doubt, but that wouldn't affect the real question, which is the right to recover control of our own borders, and the right to make our own laws in parliamentary institutions such as this. Staying inside the single market and customs union is not consistent with leaving the European Union because we would then actually be in a worse legislative position than we were before: outside the EU, but subject to the rules that they make and we would have no formal role in the development of policy and the laws that we would have to obey.
I do counsel the First Minister to keep things in perspective. Yes, as a result of leaving the EU, even if it's not possible to do a deal with the EU because they are too intransigent and they see—. They are the ideological zealots in this, as the First Minister pointed out. In relation to the spokesman for the German car industry, he said that they are much more interested in keeping the single market together as a political unit than in the economic damage that would be done to Germany if we were to leave the EU without a trade deal. One in five of all passenger cars that are made in Germany—that's 820,000 vehicles—is exported to the United Kingdom every year. They have a £20 billion a year deficit on trading account in cars alone. The United Kingdom has a trade deficit with the EU of over £60 billion. There is enormous opportunity here for import substitution, for example.
The First Minister concentrated very heavily on lamb. The document itself shows how small the market is that we are talking about there: £402 million a year are our exports of lamb—or agricultural products, rather. But, we import £600 million-worth of agricultural products, so 60 per cent of all the food that is eaten in Wales every year is imported. So there is—[Interruption.] I'm going on the figure that appears in the document. [Interruption.] In the document. I'm sorry, Llywydd, I thought that was you.
Wel, mae hon yn ddogfen eithaf diddorol a gynhyrchwyd gan Lywodraeth Cymru, ond dim ond ar gyfer yr ystadegau y mae'n eu cynnwys. Ymddengys fod ychydig iawn, os o gwbl, sy'n newydd o ran datblygu polisi. Mae'n siomedig iawn, fe gredaf, fod yr un math o fyrdwn pesimistaidd yr ydym wedi'i chlywed ar unrhyw adeg yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf bron ers y refferendwm, yn dod o geg y Prif Weinidog. Dywedodd Oscar Wilde unwaith,
Mae'r optimist yn gweld y doesen, ond mae'r pesimist yn gweld y twll.
Mae arnaf ofn mai'r Prif Weinidog yw'r dyn sydd bob amser yn edrych i mewn i dwll. Mae'n gweld anhawster gyda phob cyfle tra mai'r farn amgen yw edrych ar y cyfleoedd hynny sydd ym mhob anhawster, a dyna sy'n cael ei wneud gan bobl fusnes.
Mae unrhyw un sydd wedi rhedeg busnes erioed yn gwybod bod y byd yn newid yn barhaus ac rydych yn ymaddasu iddo. Os byddwch wastad yn esgus nad oes unrhyw ddewisiadau amgen i'r hyn a wyddom ar hyn o bryd, yna fyddwch chi byth yn dal i fyny gyda'r hyn sy'n digwydd yn y byd go iawn. Mae'r holl astudiaethau academaidd yn y byd yn amcanestyniadau yn unig o dybiaethau a gaiff eu plygio i mewn i gyfrifiadur. Os nad yw'r tybiaethau hynny yn troi allan i fod yn gyson â beth fydd yn digwydd maes o law, yna mae'r rhagolygon hynny yn anghywir bob tro, a dyna pam y mae'r rhan fwyaf o ragolygon economaidd yn anghywir, ac yn fwyaf penodol y rhai sydd wedi dod allan o Drysorlys ei Mawrhydi yn Whitehall. Felly, ni fyddwn yn cynghori'r Prif Weinidog i roi gormod o sylw i astudiaethau academaidd o unrhyw fath, p'un a ydynt yn gweddu i'w farn ef o'r byd, neu yn wir fy un i.
Y pwynt am ail refferendwm, a godwyd gan Adam Price. Yn y refferendwm—y refferendwm go iawn a gawsom bron i ddwy flynedd yn ôl—gofynnwyd un cwestiwn syml i'r bobl: a ydych chi eisiau gadael yr UE neu aros yn yr UE? Nid oedd unrhyw os nac oni bai. Nid yw'n golygu, wyddoch chi, 'pa fath o fargen fasnach yr ydych chi am ei gweld o ganlyniad i adael yr UE?' Gallem gael refferendwm ar y mathau gwahanol o fargen fasnach, heb amheuaeth, ond ni fyddai hynny'n effeithio ar y cwestiwn gwirioneddol, sef yr hawl i adennill rheolaeth dros ein ffiniau ein hunain, a'r hawl i wneud ein cyfreithiau ein hunain mewn sefydliadau seneddol fel hyn. Nid yw aros o fewn y farchnad sengl a'r undeb tollau yn gyson â gadael yr Undeb Ewropeaidd oherwydd byddem wedyn mewn gwirionedd mewn sefyllfa ddeddfwriaethol waeth nag yr oeddem gynt: y tu allan i'r UE, ond yn amodol ar y rheolau y maent yn eu gwneud ac ni fyddai gennym unrhyw swyddogaeth ffurfiol wrth ddatblygu polisïau a deddfau y byddai'n rhaid inni ufuddhau iddynt.
Rwy'n cynghori'r Prif Weinidog i gadw pethau mewn persbectif. Ie, o ganlyniad i adael yr UE, hyd yn oed os nad oes modd taro bargen gyda'r UE oherwydd eu bod yn rhy anhyblyg ac maent yn gweld—. Y nhw yw'r eithafwyr ideolegol yn hyn, fel y nododd y Prif Weinidog. O ran y llefarydd ar ran diwydiant ceir yr Almaen, dywedodd fod ganddynt lawer mwy o ddiddordeb mewn cadw'r farchnad sengl gyda'i gilydd fel uned wleidyddol nag yn y difrod economaidd y byddai'n ei wneud i'r Almaen pe byddem yn gadael yr UE heb fargen fasnach. Mae un o bob pump o'r holl geir i deithwyr a wneir yn yr Almaen— dyna 820,000 o gerbydau—yn cael eu hallforio i'r Deyrnas Unedig bob blwyddyn. Mae ganddynt ddiffyg o £20 biliwn y flwyddyn ar gyfrif masnachu mewn ceir yn unig. Mae gan y Deyrnas Unedig ddiffyg masnach o dros £60 biliwn gyda'r UE. Mae cyfle enfawr yma ar gyfer amnewid mewnforio, er enghraifft.
Rhoddodd y Prif Weinidog sylw mawr i gig oen. Mae'r ddogfen ei hun yn dangos pa mor fach yw'r farchnad yr ydym yn sôn amdani: £402 miliwn y flwyddyn yw ein hallforion cig oen— neu gynhyrchion amaethyddol, yn hytrach. Ond, rydym yn mewnforio gwerth £600 miliwn o gynnyrch amaethyddol. Mae 60 y cant o'r holl fwyd a fwyteir yng Nghymru bob blwyddyn yn cael ei fewnforio. Felly mae — [Torri ar draws.] Rwy'n mynd yn ôl y ffigur a welir yn y ddogfen. [Torri ar draws.] Yn y ddogfen. Mae'n ddrwg gennyf, Llywydd, credais mai chi oedd hynny.
No, it wasn't me, but it is me now, and you do need to ask questions. This is your opportunity to question the First Minister.
Na, nid y fi, ond y fi yw e nawr, ac mae angen i chi ofyn cwestiynau. Dyma eich cyfle i ofyn cwestiynau i'r Prif Weinidog.
Yes, exactly. I'm asking the First Minister if he will not keep this matter in perspective. As 90 per cent of the growth in trade in the next 15 years is forecast by the European Commission itself to be outside the European Union, the global market for what we produce in Wales is going to grow, whereas the market in Europe is stagnant. That's why, as Mark Isherwood pointed out earlier on, the proportion of our trade that we are doing with the EU is now declining, not least because of problems with the eurozone.
So, what I'm saying to the First Minister is that he should be doing far more—and going back to what I said in First Minister's questions this afternoon—he should be doing far more to help Welsh business cope with the inevitable changes that are going to be necessary in the transitional period that will follow immediately upon our leaving the European Union. There's no point in carrying on banging your head against a brick wall. The United Kingdom Government is resolved to leave the European Union, leave the single market, leave the customs union. Let us now work together to produce a practical set of proposals on how to make that process much more palatable, even to those who are against leaving the European Union, and a practical way forward for the businesses that will have to cope with extra changes. Nobody denies that there are extra changes that are going to come about, but they're all easily manageable.
Ie, yn union. Rwy'n gofyn i'r Prif Weinidog a wnaiff gadw'r mater hwn mewn persbectif. Gan y rhagwelir gan y Comisiwn Ewropeaidd ei hun y bydd 90 y cant o'r twf mewn masnach yn y 15 mlynedd nesaf y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd, mae'r farchnad fyd-eang ar gyfer yr hyn a gynhyrchwn yng Nghymru yn mynd i dyfu, tra bod y farchnad yn Ewrop yn ddisymud. Dyna pam, fel y nododd Mark Isherwood yn gynharach, mae'r gyfran o'n masnach yr ydym yn ei gwneud gyda'r UE yn lleihau erbyn hyn, nid yn lleiaf oherwydd problemau ag ardal yr ewro.
Felly, yr hyn yr wyf yn ei ddweud wrth y Prif Weinidog yw y dylai wneud llawer mwy—a mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog y prynhawn yma—dylai fod yn gwneud llawer mwy i helpu busnesau Cymru i ymdopi â'r newidiadau anochel sy'n mynd i fod yn angenrheidiol yn y cyfnod trosiannol a fydd yn dilyn yn syth ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Does dim pwynt mewn dal i daro eich pen yn erbyn wal frics . Mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn benderfynol o adael yr Undeb Ewropeaidd, gadael y farchnad sengl, gadael yr undeb tollau. Gadewch inni bellach weithio gyda'n gilydd i gynhyrchu set ymarferol o gynigion ar sut i sicrhau bod y broses yn llawer mwy derbyniol, hyd yn oed i'r rhai sydd yn erbyn gadael yr Undeb Ewropeaidd, a ffordd ymarferol ymlaen ar gyfer y busnesau a fydd yn gorfod ymdopi â newidiadau ychwanegol. Nid oes neb yn gwadu nad oes newidiadau ychwanegol sy'n mynd i ddod, ond maen nhw i gyd yn hawdd eu trin.
Wishful thinking again. Can I remind him, I have actually run a business?Successfully, thanks, so I do know how it operates. Secondly, can I remind him that the European economy is growing faster than the UK economy? So, it's hardly hidebound in some way by the euro or by anything else. Can I express surprise at his wilful dismissal of evidence—something that is, of course, highly inconvenient to those who love to see wishful thinking? He says, 'Well, you know, people voted to leave the EU. That much is true.' Actually, we don't know what they voted for beyond that. There are some people who have a more extreme interpretation than others. Norway is not in the EU. The Norwegian model was offered by members of his own party, and now we are told it is not properly leaving the EU. Norway isn't in the EU, and yet it has the kind of beneficial trade arrangements that it wants with the European single market. If Norway can do it, then why can't the UK? Again, he repeats this mantra, and I invite the Brexiteers in this Chamber to answer this question at some point: the UK will not control its borders. It will not control its borders; it will have an open border with the European Union in Ireland. So, this idea that the UK will control its borders is simply a myth and never was true, and it was something upon which people were misled, bluntly, in the European referendum. So, forget about that; the UK cannot control its own borders in that way.
He mentions the irrational foreigners—the irrational foreigners that exist in Europe who are so irrational they will not bend to the will of the UK. How awful that is that they will simply not agree with what the UK is actually saying. Well, of course they’re not going to do that; they have their own corners to fight.
And he mentions the German car industry. The German car industry sees the single market is more important than anything else, more important than the UK market. And why? Well, they’ve calculated that people will still buy BMWs, they'll still buy Mercedes-Benz, they’ll still buy Audis, and pay the extra, but it's not the same for other car manufacturers when they try to export cars that don’t have the same sort of premium marque in the future.
He talks of lamb. Lamb is a tiny market. It doesn’t matter about lamb—something we can sacrifice. It’s only a few hundred million pounds. The reality is that the Welsh lamb industry needs exports to survive, because the UK consumer does not tend to buy it in the numbers that are required.
Then he says that we import £600 million; we need to have import substitution. We tried that in the war, and we had rationing. Is that what he’s suggesting? Because what he’s suggesting is this: it is a bad thing that the UK imports food. So, in other words, if you want to buy apples in January, tough. If you want to buy leeks in December, tough. If you want to buy strawberries out of season, in May, tough. So, what he’s saying to the consumer is: actually, what we want is to stop those imports coming in, so you can’t buy what you want to buy. Well, try that one to get past consumers in the future.
So, my advice to him is this: open your eyes and look at the evidence, don’t be blinded by ideology or nationalism, and start saying that we can have a Brexit that actually is sensible to the UK, not one that is costly in terms of bureaucracy, not one that destroys our farming industry, not one that destroys our steel industry, not one that makes it more difficult for us to attract investment from other countries because we're not part of the single market, and let’s have common sense, a commonsense Brexit, and not one driven by sheer zealotry.
Gobaith ofer unwaith eto. A gaf i ei atgoffa fy mod mewn gwirionedd wedi rhedeg busnes? Yn llwyddiannus, diolch, felly rwy'n gwybod sut mae'n gweithredu. Yn ail, a gaf i ei atgoffa bod economi Ewrop yn tyfu'n gyflymach nag economi'r DU? Felly, nid yw'n cael ei chaethiwo mewn rhyw ffordd gan yr ewro nac unrhyw beth arall. A gaf i fynegi syndod ei fod yn ymwrthod yn fwriadol â thystiolaeth— rhywbeth sydd, wrth gwrs, yn anghyfleus iawn i'r rhai sydd wrth eu bodd yn gweld gobaith ofer? Mae'n dweud, 'Wel, wyddoch chi, pleidleisiodd pobl i adael yr UE. Mae hynny'n wir.' Mewn gwirionedd, nid ydym yn gwybod dros beth y gwnaethant bleidleisio y tu hwnt i hynny. Ceir rhai pobl sydd â dehongliad mwy eithafol nag eraill. Nid yw Norwy yn yr UE. Cafodd model Norwy ei gynnig gan Aelodau o'i blaid ei hun, a dywedir wrthym yn awr nad yw'n gadael yr UE mewn gwirionedd. Nid yw Norwy yn yr UE, ac eto mae ganddi'r math o drefniadau masnach buddiol y mae'n dymuno eu cael gyda'r farchnad sengl Ewropeaidd. Os gall Norwy wneud hynny, yna pam na all y DU? Unwaith eto, mae'n ailadrodd y mantra hwn, a gwahoddaf y Brexiteers yn y Siambr hon i ateb y cwestiwn hwn ar ryw bwynt: ni fydd y DU yn rheoli ei ffiniau. Ni fydd yn rheoli ei ffiniau; bydd ganddi ffin agored gyda'r Undeb Ewropeaidd yn Iwerddon. Felly, myth yw'r syniad hwn y bydd y DU yn rheoli ei ffiniau ac nid oedd erioed yn wir, ac roedd yn rhywbeth y cafodd y bobl eu camarwain arno, yn blwmp ac yn blaen, yn y refferendwm Ewropeaidd. Felly, anghofiwch am hynny; ni all y DU reoli ei ffiniau ei hun yn y ffordd honno.
Mae'n crybwyll y tramorwyr afresymol—y tramorwyr afresymol sy'n bodoli yn Ewrop sydd mor afresymol na wnânt blygu i ewyllys y DU. Pa mor ofnadwy yw hynny na fyddant yn cytuno â'r hyn y mae'r DU yn ei ddweud mewn gwirionedd. Wel, wrth gwrs dydyn nhw ddim yn mynd i wneud hynny; mae ganddynt eu buddiannau eu hunain i ymladd drostynt.
Ac mae'n sôn am ddiwydiant ceir yr Almaen. Mae diwydiant ceir yr Almaen yn gweld y farchnad sengl yn bwysicach nag unrhyw beth arall, yn bwysicach na marchnad y DU. A pham? Wel, maent wedi cyfrifo y bydd pobl yn dal i brynu BMWs, byddan nhw'n dal i brynu Mercedes-Benz, byddan nhw'n dal i brynu Audis, a thalu'r pris ychwanegol, ond nid yw yr un fath i weithgynhyrchwyr ceir eraill pan fyddan nhw'n ceisio allforio ceir nad oes ganddynt yr un math o enw premiwm yn y dyfodol.
Mae'n sôn am gig oen. Mae cig oen yn farchnad fach iawn. Does dim ots am gig oen—rhywbeth y gallwn ei aberthu. Nid yw ond ychydig o gannoedd o filiynau. Y gwir amdani yw bod angen allforion ar ddiwydiant cig oen Cymru i oroesi. Nid yw defnyddwyr y DU yn tueddu i brynu yn y niferoedd sydd eu hangen.
Wedyn mae'n dweud ein bod yn mewnforio £600 miliwn; mae angen inni gael rhywbeth yn lle mewnforio. Rhoddwyd cynnig ar hynny yn y rhyfel, a chawsom ddogni. Ai dyna beth mae'n ei awgrymu? Oherwydd yr hyn y mae'n ei awgrymu yw hyn: mae'n beth drwg bod y DU yn mewnforio bwyd. Felly, mewn geiriau eraill, os ydych am brynu afalau ym mis Ionawr, hen dro. Os ydych am brynu cennin ym mis Rhagfyr, hen dro. Os ydych am brynu mefus y tu allan i'r tymor, ym mis Mai, hen dro. Felly, yr hyn a ddywed wrth y defnyddiwr yw hyn: mewn gwirionedd, yr hyn a ddymunwn yw atal y mewnforion hynny rhag dod i mewn, fel na allwch brynu yr hyn yr ydych am ei brynu. Wel, rhowch gynnig ar hynny er mwyn darbwyllo defnyddwyr yn y dyfodol.
Felly, fy nghyngor i iddo ef yw hyn: agorwch eich llygaid ac edrych ar y dystiolaeth, peidiwch â chael eich dallu gan ideoleg neu genedlaetholdeb a dechrau dweud y gallwn gael Brexit sydd mewn gwirionedd yn synhwyrol i'r DU, nid un sy'n gostus o ran biwrocratiaeth, nid yn un sy'n dinistrio ein diwydiant ffermio, nid un sy'n dinistrio ein diwydiant dur, nid un sy'n ei gwneud yn anos inni ddenu buddsoddiad o wledydd eraill oherwydd nad ydym yn rhan o'r farchnad sengl, a gadewch inni gael synnwyr cyffredin, Brexit synnwyr cyffredin, ac nid un sy'n cael ei ysgogi gan eithafiaeth pur.
First Minister, I welcome your statement. I'll try and keep my contribution to the questions and to the topic, which is the trade policy, and not repeat referendum discussions, as we seem to be hearing elsewhere.
First Minister, the trade policy, which I very much welcome, also reflects upon something that was raised earlier, because I was very pleased to see, on page 15, the reference to a 'no deal' situation, because at least we're starting to see now recognition that 'no deal' needs to be addressed, and it does refer to that. So, I'm very pleased at that.
But the paper that it builds upon, which is the work of the business school at Cardiff University, also discusses sectors that were very much at risk, mainly being those sectors that were deemed to be branches of global organisations, and, consequently, their supply chains as well. But what I want to know in relation to that is: what preparations are being made to develop support plans for those types of businesses and their supply chains? And it highlights that you shouldn’t focus on sectors; you should focus upon the businesses themselves, because they have different needs within it, and it’s very important that we look at that and identify those that are priorities for the Welsh economy, because—that means perhaps the ones that add value to Wales, not just simply coming in and going out again, where it doesn’t add much value to the product and, therefore, the economy doesn’t grow by much. So, can you tell me what you’re doing to look at those sectors, those businesses, and are preparing to help them in a situation where we may now end up in a 'no deal'?
Also, we talk about the transition period in your paper. Now, Dr Tobias Lock from Edinburgh University has given talks and written a paper on the legal challenges that arise during the transition period. Can you tell me what analysis the Welsh Government has done on the legalities that may be changing during transition and what you’re going to do to ensure that Welsh businesses and the Welsh economy do not have to face additional challenges because no-one’s thought of them in this legal situation?
Also, you talked about, in the paper, divergence of regulations. Now, yesterday, we attended a roundtable session as a committee, and one of the issues that came up was certification beyond the EU. What they didn’t want was a duplication of certification in the UK, where they have to get UK certification and EU certification because discussions haven’t taken place between the UK and EU on how they can actually represent one another and accept each other’s certification. So, can you tell me what discussions the Welsh Government's having with the UK Government to ensure that our businesses don't face increased bureaucracy and duplication of certification because no-one has got together to say, 'Let's ensure that this is equal across the EU'? They actually want it across the world, equal certification, but at least what we've got now is an EU certification. We want to ensure that we don't increase and have to duplicate that as a consequence.
Finally, First Minister, the Trade Bill. It wasn't mentioned, really, in your paper. We do know the Trade Bill refers to changes to existing EU trade rules and how that's put into place, including the Trade Remedies Authority. Can you actually give us a little detail as to how you see the Trade Remedies Authority coming in? Because you mentioned in your own statement the issue of steel; we do know that the EU has now put trade remedies in against steel from China in particular. Obviously, it affects my constituency very much. But how are we actually going to address trade remedies post Brexit to ensure that our industries do not suffer as a consequence of a trade deal done by the UK Government with, particularly, China, that allows imported steel getting in cheap? That's just one example, let alone what goes on in America and everywhere else. So, it's important that we look at that and ensure that we have a say in trade remedies.
Brif Weinidog, croesawaf eich datganiad. Ceisiaf gadw fy nghyfraniad at y cwestiynau ac at y pwnc, sef y polisi masnach, ac nid ailadrodd y trafodaethau refferendwm, fel yr ymddengys yr ydym yn eu clywed mewn mannau eraill.
Brif Weinidog, mae'r polisi masnach, yr wyf yn ei groesawu'n fawr iawn, hefyd yn ystyried rhywbeth a godwyd yn gynharach, oherwydd roeddwn yn falch iawn o weld, ar dudalen 15, y cyfeiriad at sefyllfa 'dim bargen', oherwydd o leiaf rydym yn dechrau cydnabod bellach bod angen rhoi sylw i 'dim bargen', ac mae'n cyfeirio at hynny. Felly, rwy'n falch iawn ar hynny.
Ond mae'r papur y mae'n adeiladu arno, sef gwaith yr ysgol fusnes ym Mhrifysgol Caerdydd, hefyd yn trafod y sectorau a oedd mewn perygl, yn bennaf y sectorau hynny a ystyrid yn ganghennau o sefydliadau byd-eang, ac, o ganlyniad, eu cadwyni cyflenwi hefyd. Ond yr hyn yr wyf am ei wybod mewn perthynas â hynny yw hyn: pa baratoadau a wneir i ddatblygu cynlluniau cymorth ar gyfer y mathau hynny o fusnesau a'u cadwyni cyflenwi? Ac mae'n tynnu sylw at y ffaith na ddylech ganolbwyntio ar sectorau; dylech ganolbwyntio ar y busnesau eu hunain, oherwydd mae ganddynt anghenion gwahanol, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar hynny ac yn nodi'r rhai sy'n flaenoriaethau ar gyfer economi Cymru, oherwydd—mae hynny'n golygu efallai y rhai sy'n ychwanegu gwerth i Gymru, nid dim ond yn dod i mewn a mynd allan eto, lle nad yw'n ychwanegu llawer o werth at y cynnyrch ac, felly, nid yw'r economi yn tyfu llawer. Felly, a allwch chi ddweud wrthyf beth fyddwch yn ei wneud i edrych ar y sectorau hynny, y busnesau hynny, ac yn eu paratoi i'w helpu mewn sefyllfa lle gallwn bellach ddiweddu gyda 'dim bargen'?
Hefyd, rydym yn sôn am y cyfnod pontio yn eich papur. Nawr, mae Dr Tobias Lock o Brifysgol Caeredin wedi rhoi sgyrsiau ac wedi ysgrifennu papur ar yr heriau cyfreithiol sy'n codi yn ystod y cyfnod pontio. A allwch chi ddweud wrthyf pa ddadansoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran yr agweddau cyfreithiol a allent fod yn newid yn ystod cyfnod pontio a beth yr ydych yn mynd i'w wneud i sicrhau nad yw busnesau Cymru ac economi Cymru yn wynebu heriau ychwanegol gan nad oes unrhyw un wedi meddwl amdanynt yn y sefyllfa gyfreithiol hon?
Hefyd, soniasoch, yn y papur, am wahanu rheoliadau. Nawr, ddoe, roeddem yn bresennol mewn sesiwn bord gron fel pwyllgor, ac un o'r materion a gododd oedd ardystio y tu hwnt i'r UE. Yr hyn nad oeddent yn ei ddymuno oedd dyblygu ardystio yn y DU, lle mae'n rhaid iddynt gael ardystiad y DU ac ardystiad yr UE oherwydd nad oes trafodaethau wedi'u cynnal rhwng y DU a'r UE ar sut y gallant mewn gwirionedd gynrychioli ei gilydd a derbyn ardystiad ei gilydd. Felly, a allwch ddweud wrthyf pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Llywodraeth y DU i sicrhau nad yw ein busnesau yn wynebu mwy o fiwrocratiaeth a dyblygu ardystio oherwydd nad oes unrhyw un wedi cydweithio a dweud, 'Gadewch inni sicrhau bod hyn yn gyfartal ar draws yr UE'? Maent ei angen mewn gwirionedd ar draws y byd, ardystio cyfartal, ond o leiaf mae gennym ardystio'r UE ar hyn o bryd. Rydym am sicrhau nad ydym yn cynyddu ac yn gorfod ei ddyblygu o ganlyniad.
Yn olaf, Brif Weinidog, y Bil Masnach. Ni chafodd ei grybwyll, mewn gwirionedd, yn eich papur. Gwyddom fod y Bil Masnach yn cyfeirio at newidiadau i reolau masnach presennol yr UE a sut y cânt eu rhoi ar waith, gan gynnwys yr Awdurdod Rhwymedïau Masnach. A oes modd ichi roi ychydig o fanylion ynghylch sut y gwelwch yr Awdurdod Rhwymedïau Masnach yn dod i mewn? Soniasoch yn eich datganiad am fater dur; rydym yn gwybod bod yr UE bellach wedi rhoi rhwymedïau masnach yn erbyn dur o Tsieina yn benodol. Yn amlwg, mae'n effeithio ar fy etholaeth i yn fawr iawn. Ond sut ydym mewn gwirionedd am fynd i'r afael â rhwymedïau masnach ar ôl Brexit i sicrhau nad yw ein diwydiannau yn dioddef o ganlyniad i fargen fasnach a wnaed gan Lywodraeth y DU, yn enwedig â Tsieina, sy'n caniatáu i ddur a fewnforiwyd ddod i mewn yn rhad? Dyna un enghraifft yn unig, heb sôn am yr hyn sy'n digwydd yn America ac ym mhobman arall. Felly, mae'n bwysig inni edrych ar hynny a sicrhau bod gennym lais o ran rhwymedïau masnach.
Can I thank my colleague David Rees for those questions? If you look at the work that's been done by Cardiff Business School, it does look at what a 'no deal' scenario would be. It is right to say that it identifies some sectors as being more at risk, for example, from tariff barriers, and others from non-tariff barriers, and we're working with those sectors to make sure that we can understand their difficulties.
There is one thing that I hear time and time and time again—I heard it again yesterday—and that is the impact on recruitment, from businesses who are saying to me, 'We recruit from other countries. What happens now if we can't recruit? We are an international organisation, we need the best people from wherever they are. What happens how?' We're not sure how that's going to work in the post-Brexit future.
In terms of the legal challenges that he—. The other thing I should've mentioned is of course we are opening offices around the world, working with the UK Government to make sure that we identify new markets to try and mitigate what a hard Brexit would look like, but let's not pretend we can actually overcome the challenges that that would create.
In terms of legal challenges, much of it depends on what happens in the transitional period. If the UK is willing to accept that the European Court of Justice would still have jurisdiction and EU laws would apply in that transitional period then there's no difficulty. But of course the difficulty arises in terms of the UK saying, 'We're not going to do that'. Who then acts as the trade court? What scope will there be for divergence? All these things are unaddressed.
There is no reason, of course, in devolved areas that a devolved Parliament and Government couldn't just accept new EU regulation and incorporate it into domestic law. There's nothing to stop us doing it, but of course that would be a matter for this Parliament. If we look, for example, at the regulatory bodies: I've mentioned the European Medicines Agency already this afternoon, Euratom, if we look at the regulation of the air industry—none of these things have been addressed. No-one knows yet, and we're only a year away. No-one knows yet how these issues will be resolved in the future, and the Member's quite right to say that nobody wants to see duplication in terms of certification. I've heard some in the UK Government say, 'Well, you see, what Brexit is all about is basically keeping the same rules as the European Union, but it's our choice as to whether we keep them or not'. I've heard some say that. I've heard others talk about a bonfire of regulation. They want a low regulation economy, one where wages are suppressed, where environmental standards are depressed, and that is the classic right-wing ideology when it comes to what Britain should look like beyond Brexit.
In terms of trade remedies, it's hugely important, of course, that we have a role in shaping what that might look like in the future. We know it's a powerful tool. We've seen it in the United States in the last few weeks, and how important that can be, and the effect it can have on economies outside of the USA. That will be an important factor in terms of the discussions that we have with the UK Government as to what the trade relationships and the trade structure within the UK should be in years to come.
A gaf i ddiolch i fy nghyd-Aelod, David Rees, am y cwestiynau hynny? Os edrychwch chi ar y gwaith sydd wedi'i wneud gan Ysgol Busnes Caerdydd, mae'n edrych ar sut beth fyddai senario 'dim bargen'. Mae'n iawn i ddweud ei fod yn nodi bod rhai sectorau mewn mwy o berygl, er enghraifft, o rwystrau tariff, ac eraill o rwystrau nad ydynt yn rhai tariff, ac rydym yn gweithio gyda'r sectorau hynny i wneud yn siŵr y gallwn ddeall eu hanawsterau.
Un peth y clywaf dro ar ôl tro—fe'i clywais eto ddoe—a hynny yw'r effaith ar recriwtio, gan fusnesau sy'n dweud wrthyf, 'Rydym yn recriwtio o wledydd eraill. Beth sy'n digwydd yn awr os na allwn recriwtio? Rydym yn sefydliad rhyngwladol, mae angen inni gael y bobl orau o ble bynnag y maent. Beth sy'n digwydd nawr?' Nid ydym yn sicr sut y mae hynny'n mynd i weithio yn y dyfodol ar ôl Brexit .
O ran yr heriau cyfreithiol y mae—. Y peth arall y dylwn fod wedi'i grybwyll, wrth gwrs, yw ein bod yn agor swyddfeydd ledled y byd, yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i wneud yn siŵr ein bod yn canfod marchnadoedd newydd i geisio lliniaru effaith Brexit caled. Ond gadewch inni beidio ag esgus mewn gwirionedd y gallwn oresgyn yr heriau hynny y byddai'n eu creu.
O ran heriau cyfreithiol, mae llawer o hynny yn dibynnu ar yr hyn sy'n digwydd yn y cyfnod pontio. Os yw'r DU yn fodlon derbyn y byddai Llys Cyfiawnder Ewrop yn dal i gael awdurdodaeth ac y byddai cyfreithiau'r UE yn dal yn berthnasol yn y cyfnod pontio hwnnw, yna nid oes unrhyw anhawster. Ond wrth gwrs mae'r anhawster yn codi o ran y DU yn dweud, 'Nid ydym yn mynd i wneud hynny'. Pwy sydd wedyn yn gweithredu fel llys masnach? Pa gyfle fydd i ymwahanu? Mae angen rhoi sylw i'r holl bethau hyn.
Nid oes unrhyw reswm, wrth gwrs, mewn meysydd datganoledig pam na allai Senedd a Llywodraeth ddatganoledig dderbyn rheoliad newydd yr UE a'i ymgorffori i gyfraith ddomestig. Nid oes dim i'n hatal rhag gwneud hynny, ond wrth gwrs byddai hynny'n fater i'r Senedd hon. Os edrychwn, er enghraifft, ar y cyrff rheoleiddio: rwyf wedi crybwyll yr Asiantaeth Feddyginiaethau Ewropeaidd eisoes y prynhawn yma, sef Euratom. Os edrychwn ar reoleiddio'r diwydiant awyr—nid oes yr un o'r pethau hyn wedi cael sylw. Ni ŵyr unrhyw un eto, a dim ond blwyddyn sydd i fynd. Ni ŵyr unrhyw un eto sut fydd y materion hyn yn cael eu datrys yn y dyfodol, ac mae'r Aelod yn hollol iawn i ddweud nad oes neb am weld dyblygu o ran ardystio. Rwyf wedi clywed rhai yn Llywodraeth y DU yn dweud, 'Wel, welwch chi, yn y bôn yr hyn a olygir gan Brexit yw cadw'r un rheolau â'r Undeb Ewropeaidd, ond ein dewis ni yw eu cadw neu beidio'. Rwyf wedi clywed rhai yn dweud hynny. Rwyf wedi clywed pobl eraill yn sôn am goelcerth o reoliadau. Maent eisiau economi â rheoliadau isel, un lle caiff cyflogau eu ffrwyno, lle mae safonau amgylcheddol yn cael eu dirwasgu, a dyna'r ideoleg asgell dde glasurol pan ddaw'n fater o sut fydd Prydain y tu hwnt i Brexit.
O ran rhwymedïau masnach, mae'n hynod bwysig, wrth gwrs, fod gennym ran wrth lunio sut y gallai edrych yn y dyfodol. Gwyddom ei fod yn arf pwerus. Rydym wedi ei weld yn yr Unol Daleithiau yn yr ychydig wythnosau diwethaf, a pha mor bwysig y gall hynny fod, a'r effaith bosib ar economïau y tu allan i UDA. Bydd hwnnw'n ffactor pwysig o ran y trafodaethau a gawn gyda Llywodraeth y DU ynghylch beth ddylai'r cysylltiadau masnach a'r strwythur masnach fod o fewn y DU yn y blynyddoedd i ddod.
First Minister, I've only got a few, relatively minor points. You know my constituency well, and over the past couple of decades you'll have been aware of the impact of the closure of the mines, the closure of heavy industry. Yet over the last five years there has been significant growth and formation of new companies. A lot of that is due to a number of the projects of Welsh Government, the partnership with local government. In the last five years there have been 1,015 new businesses set up in the Pontypridd constituency, a 53 per cent increase.
I'm glad that you commented a little bit about some of the issues of regulatory frameworks in conjunction with the EU, because one of the concerns that's raised by a number of these companies that export to the European Union is that, 'We can cope with the tariffs, we can manage the tariffs; the problem is there must be no delay on the transit of goods.' The transit of goods is the fundamental point. If they cannot deliver on time then they will lose that particular market and that is their biggest concern and obstacle. And if we are not in the customs union, or something very similar to the customs union, if there is a divergence of regulatory frameworks, we will not be able to trade at all. What can the Welsh Government do in order to ensure that there's some assurance to those small companies that have set up, that have grown in difficult times, that are now facing yet another obstacle from the UK Government because of its approach, its ideological approach and obsession with the customs union?
Brif Weinidog, dim ond ychydig o fân bwyntiau sydd gennyf i. Rydych yn adnabod fy etholaeth yn dda, ac yn ystod yr ychydig ddegawdau diwethaf byddwch wedi bod yn ymwybodol o effaith cau'r pyllau glo, cau diwydiant trwm. Eto dros y pum mlynedd diwethaf, bu twf sylweddol a ffurfio cwmnïau newydd. Mae llawer o hynny oherwydd nifer o brosiectau Llywodraeth Cymru, y bartneriaeth â llywodraeth leol. Yn y pum mlynedd diwethaf sefydlwyd 1,015 o fusnesau newydd yn etholaeth Pontypridd, cynnydd o 53 y cant.
Rwy'n falch eich bod wedi sôn ychydig am rai o'r materion yn ymwneud â fframweithiau rheoleiddio ar y cyd gyda'r UE, oherwydd un o'r pryderon a godir gan nifer o'r cwmnïau hyn sy'n allforio i'r Undeb Ewropeaidd yw, 'Gallwn ymdopi â'r tariffau, gallwn reoli'r tariffau; y broblem yw na ellir cael unrhyw oedi wrth gludo nwyddau.' Y pwynt sylfaenol yw cludo nwyddau. Os na allant ddosbarthu'n brydlon, byddant yn colli'r farchnad benodol honno a dyna eu pryder a'u rhwystr mwyaf. Ac os nad ydym yn yr undeb tollau, neu rywbeth tebyg iawn i undeb tollau, os oes gwahaniaeth o ran fframweithiau rheoleiddio, ni fyddwn yn gallu masnachu o gwbl. Beth all Llywodraeth Cymru ei wneud er mwyn sicrhau bod rhywfaint o sicrwydd i'r cwmnïau bach hynny sydd wedi'u sefydlu, sydd wedi tyfu mewn cyfnod anodd, sydd yn awr yn wynebu rhwystr eto gan Lywodraeth y DU oherwydd ei dull gweithredu, ei hymagwedd ideolegol a'i hobsesiwn gyda'r undeb tollau?
There is no doubt in my mind that staying in the customs union is the best way forward. I've seen no evidence of any alternative arrangement that delivers anything that is as good as the arrangements that we have now or anything that would be better in the future. If you're a business at the moment and you export to the European Union or, indeed, you supply a business that exports to the European Union, you are reliant on the free flow of trade. What Brexit has the capacity to do, although it doesn't have to do it this way, is to impose a vast bureaucracy on businesses—more form-filling, more red tape, more delay. This is particularly true and particularly acute in, for example, the fishing industry, where, of course, goods are highly perishable, they need to be moved very quickly, the industry's highly dependent on exports—sending goods to markets where people will pay the most and put more money into those who work in the fishing industry's pockets. The last thing they want is to have to fill in forms before they go, to find queues in ports such as Dover because the physical infrastructure isn't there—and no steps have been taken, to my mind, to address the issue of infrastructure. Checks at the ports—where will they be carried out? That's not been done; the work for that hasn't happened yet. All these things are barriers, let alone potential tariffs, but all those barriers will be put in place for business. The Member asked the question: what comfort can I give him? The comfort that I can give him is this, that we will continue to fight to ensure that businesses have access to our biggest single market, free of bureaucracy and part of the customs union.
Does dim amheuaeth yn fy meddwl i mai aros yn yr undeb tollau yw'r ffordd orau ymlaen. Nid wyf wedi gweld unrhyw dystiolaeth o unrhyw drefniant amgen sy'n cyflawni unrhyw beth cystal â'r trefniadau sydd gennym nawr neu unrhyw beth a fyddai'n well yn y dyfodol. Os ydych yn fusnes ar hyn o bryd ac yn allforio i'r Undeb Ewropeaidd neu, yn wir, yn cyflenwi busnes sy'n allforio i'r Undeb Ewropeaidd, rydych yn dibynnu ar lif masnach rydd. Yr hyn y gall Brexit ei wneud, er nad oes yn rhaid iddo ei wneud y ffordd hon, yw gosod biwrocratiaeth enfawr ar fusnesau—mwy o lenwi ffurflenni, mwy o fiwrocratiaeth, mwy o oedi. Mae hyn yn arbennig o wir ac yn arbennig o ddifrifol yn achos y diwydiant pysgota, er enghraifft, lle, wrth gwrs, mae nwyddau yn hynod ddarfodus, ac mae angen iddynt gael eu symud yn gyflym iawn. Mae'r diwydiant hwnnw'n llwyr ddibynnol ar allforio—anfon nwyddau i farchnadoedd lle bydd pobl yn talu fwyaf ac yn rhoi mwy o arian ym mhocedi'r rhai sy'n gweithio yn y diwydiant pysgota. Y peth olaf y maent yn ei ddymuno yw gorfod llenwi ffurflenni cyn iddynt fynd, canfod ciwiau mewn porthladdoedd megis Dover oherwydd nad yw'r seilwaith ffisegol yno—ac nid oes camau wedi'u cymryd, yn fy marn i, i fynd i'r afael â mater seilwaith. Gwiriadau yn y porthladdoedd—lle byddan nhw'n cael eu cynnal? Nid yw hynny wedi cael ei wneud; nid yw'r gwaith ar gyfer hynny wedi digwydd eto. Mae'r holl bethau hyn yn rhwystrau, heb sôn am dariffau posib, ond bydd pob un o'r rhwystrau hynny ar waith ar gyfer busnes. Gofynnodd yr Aelod y cwestiwn: pa gysur y gallaf i ei roi iddo? Y cysur y gallaf ei roi iddo yw hwn, y byddwn yn parhau i frwydro i sicrhau bod gan fusnesau fynediad at ein marchnad sengl fwyaf, y byddant yn rhydd o fiwrocratiaeth ac yn rhan o undeb tollau.
Diolch i'r Prif Weinidog am y datganiad heddiw ac am y papur sydd wedi cael ei gyhoeddi. Y ffaith amdani, wrth gwrs, yw bod y papur hwn, yn ogystal â'r dadansoddiad a ryddhawyd yn y dirgelwch, fel petai, o San Steffan, wedi datgelu bod cost i Brexit i economi Cymru—beth bynnag fo'r seniaro rŷch chi'n ei dilyn, mae yna gost. Mae yna gost arbennig, fel sydd wedi cael ei amlinellu yn y papur yma, i'r sector defaid, o ran amaeth, difrifol iawn yn yr hyn sy'n cael ei ddisgrifio. Mae'n rhaid i ni gofio bod, tu ôl i'r sector yna—ie, mae yna economi, rhan o'r economi, ond mae yna bobl, cymunedau, tirwedd, rheoli dŵr, rheoli'r amgylchfyd, yr iaith Gymraeg, a ffordd o fyw sydd wedi bod yn trin tirwedd Cymru ers dros ddwy filenia, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cadw ffocws ar yr hyn sydd yn hynod bwysig i ni fel cenedl, yn ogystal â phwysig i ni fel economi. Mae hynny yn rhywbeth i'w gofio yn hyn.
A gaf i jest ofyn iddo fe sut mae'n bwriadu mynd ymlaen â'r gwaith yma nawr? Roedd Adam Price wedi gofyn i chi ynglŷn â rhanbarthau a delio â Llywodraethau eraill. Rŷch chi wedi gweld, mae'n siŵr, bod Prif Weinidog Llafur Gibraltar yn dweud bod cyfansoddiad Gibraltar yn rhoi hawl, yn ei dyb ef, i fusnes ardollau a thariffau gael ei benderfynu gan Gibraltar, tu fewn i'r cyfansoddiad a gafodd ei gymeradwyo yn y refferendwm yn 2006. Gwnaethoch chi fynd draw i Gibraltar ym mis Mehefin, rydw i'n meddwl, y llynedd. A ydych chi wedi trafod hyn gyda Phrif Weinidog Gibraltar? Ac, yn ail, a ydych chi o'r farn y dylai fod yna bleidlais yn y Cynulliad hwn, yn y Senedd hon, parthed unrhyw fargen neu gytundeb masnach sydd wedi ei wneud? Rŷm ni'n gwybod ein bod ni'n cael pleidlais ar y cynnig deddfwriaethol cyn belled ag mae'r Bil tynnu allan o'r Undeb Ewropeaidd yn y cwestiwn, ond mae hwn yn gwestiwn penodol ynglŷn ag unrhyw gytundeb masnach. Serch ein bod ni'n cael refferendwm ymgynghorol, fel yr oedd Adam Price yn awgrymu, ai peidio, mi ddylem ni gael pleidlais o ddifrif yn y Senedd hon ynglŷn a'r materion yma.
Ac, yn olaf, mae'n rhaid i mi ofyn i chi, achos rydych chi wedi gosod allan rhywbeth heddiw, fel yr ŷch chi'n gwybod, mae yna lot yn gytûn rhwng y ddwy blaid, Plaid Cymru a'r Blaid Lafur, ar y materion hyn—rŷch chi'n cael eich arwain gan arweinydd yn San Steffan, Jeremy Corbyn, sydd ddim yn credu mewn aros yn y farchnad sengl, sydd ddim yn credu mewn aros yn yr undeb ardollau ac sydd yn gwneud popeth o fewn ei allu i stopio hynny ddigwydd ar lefel San Steffan. Ac mae'n rhaid i mi ddweud: beth ydych chi'n mynd i'w wneud fel Prif Weinidog Cymru i roi buddiannau Cymru o flaen buddiannau eich plaid eich hun yn y materion hyn? Achos os cariwn ni ymlaen â'r llwybr presennol, mae'n bosib iawn y cawn ni Brexit caled iawn, wedi'i arwain gan asgell dde y Blaid Geidwadol, a chyda rhyw gydsyniad tawel gan eich plaid eich hunan yn San Steffan.
I’m grateful to the First Minister for his statement today and for the paper published. The fact is that this paper, as well as the analysis that was released behind closed doors in Westminster, reveals that there is a cost of Brexit to the Welsh economy, whatever the scenario you follow. There is a particular cost, as has been outlined in this paper, for the sheep sector, in terms of agriculture, and that’s very grave. We must also bear in mind that, behind that sector, there is an economy, but there are also people, communities, a landscape, water management, land management, the Welsh language, and a way of life that has been on the land of Wales for over two millennia, and it’s important that we keep a focus on what is supremely important for us as a nation, as well as important to us as an economy. That is something that we should bear in mind in all of this.
Could I just ask the First Minister how he intends to proceed with this work now? Adam Price asked you about dealing with other regions and other Governments. I’m sure you will have seen that the Labour Prime Minister of Gibraltar has said the constitution of Gibraltar, in his view, gives a right for the business of tariffs to be decided by Gibraltar, within the constitution approved in a 2006 referendum. You visited Gibraltar in June of last year, I believe. Have you discussed this with the Prime Minister of Gibraltar? Secondly, are you of the view that there should be a vote in this Assembly, this Parliament, in terms of any trade deal that is done? I know that we will have a vote on the legislative consent motion as far as the European withdrawal Bill is concerned, but this is a specific question on any trade deal. Despite us perhaps having an advisory referendum or not, as Adam Price suggested, we should have a meaningful vote in the Parliament on these issues.
And, finally, I must ask you, because you’ve set out something today, as you know, there is a great deal of agreement between Plaid Cymru and the Labour Party on this issue, but you are led by a leader in Westminster, Jeremy Corbyn, who doesn’t believe in remaining in the single market, who doesn’t believe in remaining in the customs union and is doing everything within his power to stop that happening at the Westminster level. I have to say: what are you going to do as the First Minister of Wales to put the interests of Wales before the interests of your own party in these issues? Because if we continue on the current route, then it’s very possible that we will have a very hard Brexit led by the right wing of the Conservative party with some silent consent from your own party in Westminster.
Mae'n barn ni fel plaid a Llywodraeth yn hollol glir, ac rwyf wedi gwneud hynny'n glir hefyd, wrth gwrs, i gymdogion yn Llundain. Ynglŷn â beth ddywedodd e ynglŷn â'r diwydiant—os taw 'diwydiant' yw'r gair—defaid, mae'n hollol wir, wrth gwrs, bod ffermio yn rhan ganolog o fywyd cefn gwlad, ac, wrth gwrs, mae ffermio yn gallu effeithio ar gymaint o bethau fel yr amgylchedd a sicrhau bod cefn gwlad yn cael ei gadw yn y ffordd y byddem ni eisiau. Yr ofn sydd gen i yw: mae hi'n bosib, wrth gwrs, rhoi mwy o arian i ffermwyr, ond achos y ffaith y bydden nhw'n colli siẁd gymaint o'u marchnadoedd, nid ffermwyr fyddan nhw ragor, ac nid ffermio byddan nhw'n ei wneud. Byddem ni'n colli'r traddodiad yna. Byddai llai ohonyn nhw, yn colli'r traddodiad yna, byddai natur bywoliaeth y bobl sy'n byw yng nghefn gwlad yn newid, ac ni fyddai ffermio yn rhan o'u bywydau nhw.
Ynglŷn â'r fframweithiau, mae'r gwaith yn symud ymlaen yn dda. Mae lot fawr o drafod wedi bod rhwng y llywodraethau. Nid ydym mewn sefyllfa eto lle mae yna gytundeb, ac wrth gwrs, fel y dywedais i, mae hwn yn rhywbeth sy'n gorfod cael ei ystyried wrth edrych ar y sefyllfa gyda'r Bil ei hun.
Gyda Gibraltar, mae e'n wahanol, achos mae'n rhaid inni gofio bod Gibraltar tu fas i'r undeb tollau. Mae yna ffin galed iawn yn Gibraltar, a byddwn i ddim yn moyn gweld hwnna'n digwydd yng Nghymru. Mae hynny'n dangos beth sy'n digwydd os ydych chi tu fas i'r undeb tollau. Ac os yw unrhyw un eisiau gweld beth yn gwmws sy'n digwydd os mae yna un tirwedd tu fewn i'r undeb tollau ac un tirwedd tu fas, ewch i Gibraltar ac fe gewch chi weld. A dyna beth mae pobl yn trio ei osgoi ynglŷn ag Iwerddon. Os bydd hynny'n digwydd yn Gibraltar, yma mha ffordd ydych chi'n osgoi hynny yn Iwerddon? Wrth gwrs, cwestiwn sydd heb gael ateb eto.
Ynglŷn â chael rhyw fath o bleidlais ar y Bil masnach, nid wyf yn gweld problem gyda hynny o gwbl. Rwyf wedi dweud sawl gwaith ei bod yn hollbwysig bod sêl bendith y Cynulliad ynglŷn â beth yw'r fframweithiau ar ddiwedd y dydd, beth mae Brexit yn edrych fel, ac, wrth gwrs, mae'n hollbwysig bod y Cynulliad yn mynegi barn ynglŷn â beth bynnag sydd yn digwydd gydag unrhyw fath o gytundeb ynglŷn â masnach.
Our view as a party and as a Government is completely clear, and I’ve made that clear of course to our neighbours in London. On what you said about the sheep industry, it’s completely true that farming is part of life in rural Wales and farming of course can affect so many things such as the environment, and to ensure that rural Wales is kept in a way that we want. The fear that I have is that it’s possible of course to give more money to farmers, but because of the fact that they would lose so many of their markets, they wouldn’t be farmers anymore and farming is not what they would do. We’d lose that tradition. There’d be fewer in number, we’d lose that tradition and the nature of the livelihoods of those living in rural areas would change and farming would not be part of their lives.
In terms of the frameworks, work is proceeding well. A lot of discussion has been taking place between governments. We’re not in a situation yet where there is agreement, but of course, as I said, this is something that has to be considered in looking at the situation with the Bill itself.
In terms of Gibraltar, it is different. We have to remember that Gibraltar is outside the customs union and therefore there is a very hard border with Gibraltar. I wouldn’t want that to happen in Wales. That of course shows what happens if you’re outside the customs union, because if anyone wants to see what exactly happens if one landscape is within the customs union and one is outside, go to Gibraltar. That is what people want to avoid with Ireland. If that happens in Gibraltar, how do you avoid that in Ireland? Of course, that’s a question that hasn’t been answered yet.
In terms of some sort of vote on the trade Bill, there’s no problem at all with that. I’ve said many a time that it’s vital that the Assembly gives its consent on what the frameworks are at the end of the day, what Brexit looks like, and of course it’s vital that the Assembly gives a view on whatever happens on any sort of trade agreement.
First Minister, can I welcome your statement and the Welsh Government's trade policy paper? Of course, that paper shows that the Welsh economy would be disproportionately impacted by a hard Brexit, and identifies the sectors most at risk from tariffs—automotive, chemicals, steel and electrical engineering—while the aerospace industry is more at risk from non-tariff barriers. These are the sectors that are amongst the most productive in Wales and provide a large number of highly skilled, well-paid jobs. I know the First Minister would agree that it's vital that the voice of these key businesses in Wales, and in these sectors, is heard.
Yesterday, in fact, as David Rees said, the External Affairs and Additional Legislation Committee, for a round-table discussion, visited Aston Martin in my constituency and, last week, I spoke to engineering graduates at the Aston Martin careers fair at Cardiff and Vale College. That attracted young engineering students and graduates keen to hear about the opportunities at the Aston Martin St Athan plant, amongst the 750 new jobs coming to Wales.
The Aston Martin investment, with Welsh Government support, provides new hope and prospects, but can the First Minister clarify what the Welsh Government can do, what influence it can have on the negotiations in phase 2, to provide certainty and continuity for businesses like Aston Martin, not just as David Rees said in relation to issues like certification, which is key for the automotive sector, but also for environmental standards and skills?
Brif Weinidog, a gaf i groesawu eich datganiad a phapur polisi masnach Llywodraeth Cymru? Wrth gwrs, mae'r papur hwnnw'n dangos y byddai effaith anghymesur i economi Cymru gan Brexit caled, ac mae'n nodi'r sectorau sydd fwyaf mewn perygl o dariffau— moduron, cemegau, dur a pheirianneg drydanol— tra bod y diwydiant awyrofod yn wynebu mwy o risg o rwystrau nad ydynt yn rhai tariff. Dyma'r sectorau sydd ymysg y rhai mwyaf cynhyrchiol yng Nghymru ac yn darparu nifer fawr o swyddi sgiliau uchel. Gwn y byddai'r Prif Weinidog yn cytuno ei bod yn hollbwysig fod llais y busnesau allweddol hyn yng Nghymru, ac yn y sectorau hyn, yn cael ei glywed.
Ddoe, mewn gwirionedd, fel y dywedodd David Rees, ymwelodd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, ar gyfer trafodaeth ford gron, ag Aston Martin yn fy etholaeth i ac, yr wythnos diwethaf, siaradais â graddedigion peirianneg yn ffair yrfaoedd Aston Martin yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro. Denodd honno fyfyrwyr a graddedigion peirianneg ifanc a oedd yn awyddus i glywed am y cyfleoedd yn ffatri Aston Martin Sain Tathan, ymhlith y 750 o swyddi newydd sy'n dod i Gymru.
Mae buddsoddiad Aston Martin, gyda chymorth Llywodraeth Cymru, yn rhoi gobaith a rhagolygon newydd, ond a all y Prif Weinidog egluro beth y gall y Llywodraeth ei wneud, pa ddylanwad y gall ei chael ar y trafodaethau yng ngham 2, i ddarparu sicrwydd a dilyniant ar gyfer busnesau fel Aston Martin, nid dim ond fel y dywedodd David Rees mewn perthynas â materion megis ardystio, sydd yn allweddol ar gyfer y sector modurol, ond hefyd ar gyfer safonau amgylcheddol a sgiliau?
Can I thank the Member, my friend and colleague, for that comment? Yes, of course, these are uncertain times for Aston Martin and, indeed, other businesses, as they seek to try to guess what kind of framework the UK Government wants to put in place following Brexit. Indeed, those negotiations will continue, and we've said to the UK Government that we wish to be part of those negotiations, not in the room, as it were, but close at hand in order to offer advice and to point out what pitfalls there might be. Now, this is not as strange as it might appear, because this is exactly the model that existed when I was rural affairs Minister way back between 2000 and 2002. We would meet every month, the Ministers from across the UK, and we would agree a common line at the European Council of Ministers. I would attend the European Council of Ministers when there was relevant business as far as Wales was concerned. I was in Luxembourg when the deal was done in Luxembourg for the future of the common agricultural policy. And it was the practice of the UK Secretary of State to come out of the room with proposals, and ask our view on them, and ask us whether we were comfortable with them, and that worked exceptionally well. We were never in a position, as a result of that system, where we felt that we'd been cut out in some way, or indeed that we could not support the deal that the UK finally came to. That's a model that we've urged once again for the UK Government to adopt.
A gaf i ddiolch i'r Aelod, fy nghyfaill a'm cyd-Aelod, am y sylw hwnnw? Ie, wrth gwrs, mae'r rhain yn amseroedd ansicr i Aston Martin ac, yn wir, i fusnesau eraill, wrth iddynt geisio dyfalu pa fath o fframwaith y mae Llywodraeth y DU yn dymuno ei roi ar waith yn dilyn Brexit. Yn wir, bydd y trafodaethau hynny yn parhau, ac rydym wedi dweud wrth Lywodraeth y DU ein bod yn dymuno bod yn rhan o'r trafodaethau hynny, nid yn yr ystafell, fel petai, ond wrth law er mwyn cynnig cyngor ac i nodi pa beryglon posib allai fod. Nawr, nid yw hyn mor rhyfedd ag yr ymddengys, oherwydd dyma'r union fodel oedd yn bodoli pan oeddwn yn Weinidog materion gwledig ymhell yn ôl rhwng 2000 a 2002. Byddem yn cyfarfod bob mis, y Gweinidogion ar draws y DU, a byddem yn cytuno ar linell gyffredin yng Nghyngor Gweinidogion Ewrop. Byddwn yn mynd i Gyngor Gweinidogion Ewrop pan oedd busnes perthnasol i Gymru yn codi. Roeddwn yn Lwcsembwrg pan wnaed y fargen yn Lwcsembwrg ar gyfer dyfodol y polisi amaethyddol cyffredin. Ac roedd yn arfer i Ysgrifennydd Gwladol y DU ddod allan o'r ystafell gyda'r cynigion, gofyn ein barn ni amdanynt, a gofyn inni a oeddem yn hapus gyda nhw, ac roedd hynny'n gweithio'n eithriadol o dda. O ganlyniad i'r system honno, nid oeddem byth mewn sefyllfa lle'r oeddem yn teimlo ein bod wedi cael ein torri allan mewn unrhyw rhyw ffordd, neu yn wir na allem gefnogi'r fargen y daeth y DU iddi yn y diwedd. Mae hwnnw'n fodel yr ydym wedi annog Llywodraeth y DU i'w mabwysiadu unwaith eto.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Tai ac Adfywio ar fynd i'r afael â chysgu ar y stryd a digartrefedd. Rwy'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Rebecca Evans.
The next item is the statement by the Minister for Housing and Regeneration on tackling rough-sleeping and homelessness. I call on the Minister to make her statement—Rebecca Evans.
We all need a decent home if we are to realise our potential and enjoy basic well-being. Thousands of households have avoided homelessness through the preventative approach required under our Housing (Wales) Act 2014 legislation, which is the envy of other countries. But we still have much to do. We have all seen people living on the streets, and, clearly, the numbers have grown. Talking to people I meet, I hear distressing accounts of family breakdown, domestic violence, mental ill health, financial problems, substance misuse and bereavement. These issues lead to people losing their homes, but then they can then create a vicious cycle, leading to rough-sleeping. All too often, people become trapped in this situation, and their trust in services may be undermined, and their lives become more chaotic. The rough-sleeper national statistical release was published last week, showing the results of the November 2017 count. The figures show that the two-week estimate is up 10 per cent compared to 2016, and the one-night snapshot shows a 33 per cent increase. This is disappointing in the face of our efforts and investment, but not unexpected, and I believe it largely reflects the increasing effects of continued austerity, increased in-work poverty, and welfare reform.
The £2.6 million announced last summer is funding a range of innovative projects, supporting the needs of rough-sleepers. The PATH programme, designed in partnership with Public Health Wales, Cymorth Cymru and the Welsh Local Government Association, seeks to establish a psychologically informed approach to housing advice and support services. There has been an overwhelmingly positive response to this training programme, to help professionals in the sector enhance their ability to engage meaningfully with people with the most complex needs. By the end of April, we will have provided training to 1,000 support staff across Wales.
We are funding 10 housing first pilot projects. The evidence of success from housing first approaches is well documented, but it's not a solution for everyone. However, it can be the route to stable housing and getting lives back on track. The Wallich, for example, has been providing a housing first service in Ynys Môn for some years, supporting people with complex needs to access and sustain their tenancy. We have funded research, which will report over the next few months, evaluating the impact of Part 2 of the housing Act, and the impact of legislation on former prisoners. Shelter Cymru will be reporting on the experiences of rough-sleepers in our cities, and this evidence will add to the body of knowledge such as the recent Crisis report on what works in their homelessness monitor.
We have a firm foundation for our next steps, working with stakeholders to develop policy, practice and guidance, drawing on the best international evidence, backed up by our own action research. We have the funding in place to invest in programmes and approaches that make a difference. Local authorities will have an additional £6 million in their revenue settlements. I will work with local government to ensure this delivers the secure long-term funding for which the Wales Audit Office recently called. A further £2.8 million is being channelled to local authorities to build on statutory prevention work, with a focus on improving access to the private rented sector, application of trauma-informed practice, strengthening services to people with mental ill health and/or substance misuse problems—including improved joint working between housing and mental health and substance misuse services—and action to prevent youth homelessness and reduce rough-sleeping. Talking to front-line workers, I repeatedly hear the message that the roof is the easy bit. People need help to overcome debt, deal with the effects of domestic abuse, poor mental health and substance misuse. And these issues, if not resolved, result in repeat homelessness.
Today, I am pleased to be launching two new policy documents. The first sets out principles for taking housing first forward across Wales. The second is an action plan to reduce rough-sleeping. And these are living documents. They will form the basis of dialogue and action across the sector. They will change as we acquire more evidence of what works, and they can build on successes. We have developed our housing first principles working with stakeholders, including the Wallich and local authorities. There is strong evidence that housing first works, but it works best where the core principles are adhered to: housing with no strings attached, ready and available support services, and a small fund to help meet individual needs. The principles document sets these principles out, and my officials and I will work with key partners over the coming months to explore how we can best use existing resources to support delivery of programmes based on these principles.
The action plan reflects my determination, and that of our partners, to significantly reduce the number of people forced to sleep on the streets. This plan has been developed in partnership with stakeholders such as Shelter Cymru and members of Rough Sleepers Cymru. It is a dynamic working document, subject to continuous review and change as necessary. The document covers a spectrum of activity, supporting people to engage with services and get off the streets as quickly as possible. It also addresses wider issues such as a review of priority need and our guidance on cold weather plans.
Rough-sleeping is one aspect of homelessness, and we can only truly address the issue if we have a system that offers secure housing for all. Building market homes and expanding social housing stock can only go so far to achieving this objective. I will work with the private rented sector to find innovative ways to harness their supply and meet demand. I will also be looking at how we continue to reduce the number of homes lying empty. The funding announced in the budget is welcome, but we must spend it carefully. I have deliberately not laid out how every penny will be spent. I intend to review progress and the evidence from the pilots alongside the research reports due in the spring and summer. I will also work with partners to consider what is needed most to develop our approach to rough-sleeping.
We all recognise the challenges in delivering collaborative services. It will require new ways of working and significant cultural change. I believe we have a good track record of delivery on homelessness prevention. This Government will continue to provide the leadership to ensure we deliver a reduction in rough-sleeping and end the need for people to sleep rough. Thank you.
Mae angen cartref boddhaol ar bob un ohonom ni os ydym ni'n mynd i wireddu ein potensial a mwynhau lles sylfaenol. Mae miloedd o aelwydydd wedi osgoi digartrefedd drwy'r dull ataliol sy'n ofynnol o dan ein deddfwriaeth Deddf Tai (Cymru) 2014, sy'n destun cenfigen gwledydd eraill. Ond mae gennym ni lawer eto i'w wneud. Rydym ni i gyd wedi gweld pobl yn byw ar y strydoedd, ac, heb unrhyw amheuaeth, mae'r niferoedd wedi cynyddu. Pan rwy'n siarad gyda'r bobl rwy'n cyfarfod â nhw, rwy'n clywed straeon gofidus am deuluoedd yn chwalu, trais domestig, iechyd meddwl gwael, problemau ariannol, camddefnyddio sylweddau a phrofedigaeth. Gall y materion hyn achosi i bobl golli eu cartrefi, ond yna fe allan nhw greu cylch dieflig wedyn, gan arwain at gysgu ar y stryd. Yn rhy aml o lawer, caiff pobl eu dal yn y sefyllfa hon, ac efallai y caiff eu ffydd mewn gwasanaethau ei danseilio, a daw eu bywydau yn fwy anhrefnus. Cyhoeddwyd y datganiad ystadegol cenedlaethol ynglŷn â chysgu ar y stryd yr wythnos diwethaf, sy'n dangos canlyniadau cyfrif mis Tachwedd 2017. Mae'r ffigurau'n dangos bod yr amcangyfrif pythefnosol wedi cynyddu 10 y cant o'i gymharu â 2016, ac mae cipolwg ar un noson yn dangos cynnydd o 33 y cant. Mae hyn yn siomedig yn wyneb ein hymdrechion a'n buddsoddiad, ond nid yn annisgwyl, ac rwy'n credu i raddau helaeth bod hyn yn adlewyrchu effeithiau cynyddol cyni parhaus, mwy o dlodi ymysg pobl mewn gwaith, a diwygio lles.
Mae'r £2.6 miliwn a gyhoeddwyd yr haf diwethaf yn ariannu amrywiaeth o brosiectau arloesol, gan gefnogi anghenion pobl sy'n cysgu ar y stryd. Mae'r rhaglen PATH, a gynlluniwyd ar y cyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, Cymorth Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yn ceisio sefydlu ffordd o ddarparu gwasanaethau cyngor a chymorth tai sy'n seiliedig ar seicoleg. Bu ymateb cadarnhaol iawn i'r rhaglen hyfforddi hon, i helpu gweithwyr proffesiynol yn y sector i gynyddu eu gallu i ymwneud yn ystyrlon â phobl sydd â'r anghenion mwyaf cymhleth. Erbyn diwedd mis Ebrill, byddwn ni wedi rhoi hyfforddiant i 1,000 o staff cymorth ledled Cymru.
Rydym ni'n ariannu 10 prosiect arbrofol Tai yn Gyntaf. Mae tystiolaeth o lwyddiant y dull Tai yn Gyntaf yn hysbys iawn, ond nid yw'n gweithio i bawb. Fodd bynnag, gall fod yn gyfrwng i gynnig cartref sefydlog a chael bywydau yn ôl ar y trywydd iawn. Mae'r Wallich, er enghraifft, wedi bod yn darparu gwasanaeth Tai yn Gyntaf yn Ynys Môn ers rhai blynyddoedd, yn cefnogi pobl gydag anghenion cymhleth i gael a chynnal eu tenantiaeth. Rydym ni wedi ariannu ymchwil, y byddwn ni'n cyflwyno adroddiad yn ei gylch dros yr ychydig fisoedd nesaf, yn gwerthuso effaith rhan 2 y Ddeddf Tai, ac effaith y ddeddfwriaeth ar gyn-garcharorion. Bydd Shelter Cymru yn adrodd ar brofiadau pobl sy'n cysgu ar y stryd yn ein dinasoedd, a bydd y dystiolaeth hon yn ychwanegu at y corff o wybodaeth megis yr adroddiad Crisis diweddar ynglŷn â beth sy'n gweithio yn eu mesurydd digartrefedd.
Mae gennym ni sylfaen gadarn ar gyfer ein camau nesaf, gan weithio gyda rhanddeiliaid i ddatblygu polisi, arferion a chanllawiau, gan fanteisio ar y dystiolaeth ryngwladol orau, ac ategu hyn gyda'n hymchwil gweithredu ein hunain. Mae gennym ni'r arian i fuddsoddi mewn rhaglenni a dulliau sy'n gwneud gwahaniaeth. Bydd awdurdodau lleol yn cael £6 miliwn yn ychwanegol yn eu setliadau refeniw. Byddaf yn gweithio gyda llywodraeth leol i sicrhau bod hyn yn darparu'r cyllid hirdymor sicr y galwodd Swyddfa Archwilio Cymru amdano yn ddiweddar. Caiff £2.8 miliwn ychwanegol ei roi i awdurdodau lleol er mwyn adeiladu ar y gwaith ataliol statudol, gyda phwyslais ar ei gwneud hi'n haws cael mynediad i'r sector rhentu preifat, defnyddio arferion sy'n seiliedig ar ddeall trawma, atgyfnerthu gwasanaethau i bobl ag afiechyd meddwl a/neu broblemau camddefnyddio sylweddau—gan gynnwys gwella gweithio ar y cyd rhwng y gwasanaethau tai ac iechyd meddwl a'r gwasanaethau camddefnyddio sylweddau—a gweithredu i atal digartrefedd ymhlith pobl ifanc a lleihau cysgu ar y stryd. Pan rwy'n siarad â gweithwyr rheng flaen, dro ar ôl tro rwy'n clywed y neges mai cael to uwch eich pen yw'r peth hawdd. Mae angen help ar bobl i oresgyn dyled, ymdrin ag effeithiau cam-drin domestig, afiechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau. A bydd y materion hyn, os na chawn nhw eu datrys, yn arwain at ddigartrefedd mynych.
Heddiw, rwy'n falch o gael lansio dwy ddogfen bolisi newydd. Mae'r naill yn nodi egwyddorion ar gyfer datblygu'r rhaglen Tai yn Gyntaf ledled Cymru. Cynllun gweithredu yw'r llall i leihau cysgu ar y stryd. Ac mae'r rhain yn ddogfennau fydd yn esblygu. Byddan nhw'n gosod sail ar gyfer trafod a gweithredu ar draws y sector. Byddant yn newid wrth inni gael mwy o dystiolaeth o beth sy'n gweithio, ac fe allan nhw adeiladu ar lwyddiannau. Rydym ni wedi datblygu ein hegwyddorion Tai yn Gyntaf drwy weithio gyda rhanddeiliaid, gan gynnwys y Wallich ac awdurdodau lleol. Ceir tystiolaeth gref fod Tai yn Gyntaf yn gweithio, ond mae'n gweithio orau lle y dilynir egwyddorion craidd: tai heb unrhyw ymrwymiadau eraill, bod gwasanaethau cymorth ar gael ar unwaith, a chronfa fechan i helpu diwallu anghenion unigol. Mae'r ddogfen egwyddorion yn amlinellu'r egwyddorion hyn, a bydd fy swyddogion a minnau yn gweithio gyda phartneriaid allweddol dros y misoedd nesaf i ystyried sut orau i ddefnyddio'r adnoddau sydd gennym ni ar hyn o bryd i gefnogi'r gwaith o ddarparu rhaglenni yn seiliedig ar yr egwyddorion hyn.
Mae'r cynllun gweithredu yn adlewyrchu pa mor benderfynol yr wyf i, a'n partneriaid, i leihau'n sylweddol nifer y bobl sy'n cael eu gorfodi i gysgu ar y strydoedd. Datblygwyd y cynllun hwn ar y cyd â rhanddeiliaid megis Shelter Cymru ac aelodau Rough Sleepers Cymru. Mae'n ddogfen weithio ddeinamig ac esblygol, fydd yn cael ei hadolygu'n barhaus a'i haddasu fel bo angen. Mae'r ddogfen yn cwmpasu amrywiaeth o weithgareddau, yn cefnogi pobl i elwa ar wasanaethau a dod oddi ar y strydoedd mor gyflym â phosib. Mae hefyd yn ymdrin â materion ehangach fel adolygiad o anghenion blaenoriaethol a'n canllawiau ynglŷn â chynlluniau tywydd oer.
Un agwedd ar ddigartrefedd yw cysgu ar y strydoedd, ac ni allwn ni ond ymdrin o ddifrif â'r mater os oes gennym ni system sy'n cynnig tai diogel i bawb. Gall codi cartrefi ar y farchnad ac ehangu'r stoc tai cymdeithasol ond cyflawni'r amcan hwn i ryw raddau yn unig. Byddaf yn gweithio gyda'r sector rhentu preifat i ddod o hyd i ffyrdd arloesol o fanteisio ar eu cyflenwad ac ateb y galw. Byddaf hefyd yn edrych ar sut y gallwn ni barhau i leihau nifer y cartrefi gwag. Mae'r cyllid a gyhoeddwyd yn y gyllideb i'w groesawu, ond rhaid inni ei wario'n ofalus. Nid wyf i'n fwriadol wedi disgrifio sut y bydd pob ceiniog yn cael ei wario. Rwy'n bwriadu adolygu'r cynnydd a'r dystiolaeth o'r cynlluniau arbrofol ochr yn ochr ag adroddiadau ymchwil yn y gwanwyn a'r haf. Byddaf hefyd yn gweithio gyda phartneriaid i ystyried beth sydd ei angen fwyaf er mwyn datblygu sut yr ydym ni'n mynd ati i ymdrin â chysgu ar y stryd.
Rydym ni i gyd yn cydnabod yr heriau o ran darparu gwasanaethau cydweithredol. Bydd hynny'n gofyn am ffyrdd newydd o weithio a newid diwylliannol sylweddol. Rwy'n credu bod gennym ni hanes llwyddiannus o gyflawni o ran atal digartrefedd. Bydd y Llywodraeth hon yn parhau i roi'r arweinyddiaeth i sicrhau ein bod yn lleihau nifer y bobl sy'n cysgu ar y stryd a bod yr angen i bobl gysgu ar y stryd yn dod i ben. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Can I welcome the fact that the Welsh Government is now moving to adopt a housing first policy, or at least to extensively pilot it? It's something the Welsh Conservatives have been urging for some time, and I'm pleased to see it.
I do have some specific questions, however. First of all, how many of the pilots will be on a county basis, or are they on a smaller scale? I think we need to know how comprehensive the pilots will be in the areas where they are applied. I would urge us looking at a county level to really see whether this type of policy is going to work if we roll it out across Wales. I would like more detail on when the pilots will be evaluated so that we can make that determination, because many of us believe, from the evidence that we've observed, that this offers the best hope for the future.
Surely the Government now needs to review its attitude to the Supporting People fund. It's at the heart of the housing first approach, the support services that people receive, and you will know that those in the sector, like the Wallich, have been urging an urgent review and a reversal of Government policy in this area. I must commend the Minister. You did say in touching on this subject that putting a roof over someone's head is the first vital step but it's not the most challenging thing. In sustaining that improvement, it's the support that people get. So, I just want to know how coherent the Government's approach is. Obviously, if you're going to re-badge it and call it something else, I'm not particularly bothered, but at the moment there's been a reversal out of this type of approach by the Welsh Government.
Can I say, Deputy Presiding Officer, that I think we do need a target date for ending rough-sleeping? We know that, in Manchester, they've set a highly ambitious target of 2020. The UK Government target is for mid-2020s—2027, I think. I would like to see a more ambitious target than that, but it's perhaps somewhere in between—maybe an interim target that we could initially establish. And if we do see successful policy development here—and you will get widespread support, I think, for the innovations that are seen to be working—then we could, perhaps, advance that target and really be a leader in this sector, as Manchester at the moment are hoping to be.
Regarding the independent private sectors, I will give you credit for at least, in the statement, mentioning this because it is an important part of the solution, and I would like to know if you've been having any direct discussions, particularly with the private sector, because you do refer to the Wallich and other charities like Shelter, but I do think that private providers are going to be part of the solution as well, and I'd like to know what sort of discussions you're having. And I'm not quite sure of the rationale behind what you're saying in terms of you not intending to spell out the budget in great detail. I mean, the one advantage of being more candid on your spending commitments is that you will give much more information to the independent private sectors, so that they can then plan their services in terms of expansion for the future.
Finally, on house building, I'm not going to rehearse the whole argument. Of course, we need more supply, and for that, given that we're talking about medium and longer term targets here—well into the 2020s and even beyond—you do need to return to the assessment of housing need, and I think the Holmans projection is the one we should be adopting and working towards fulfilling, and I'd urge you to do that as soon as possible.
A gaf i groesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru bellach yn mynd ati i fabwysiadu polisi Tai yn Gyntaf, neu o leiaf i arbrofi'n helaeth gyda'r polisi hwnnw? Mae'n rhywbeth y bu'r Ceidwadwyr Cymreig yn ei annog ers peth amser, ac rwy'n falch o weld hynny.
Mae gennyf rai cwestiynau penodol, fodd bynnag. Yn gyntaf oll, faint o'r cynlluniau arbrofol fydd ar sail sirol, neu a ydyn nhw ar raddfa lai? Rwy'n credu bod angen inni wybod pa mor gynhwysfawr y bydd y cynlluniau arbrofol yn yr ardaloedd lle y byddan nhw ar waith. Rwy'n ein hannog i edrych ar lefel sirol er mwyn gweld mewn gwirionedd a yw'r math hwn o bolisi yn mynd i weithio petaem ni yn ei gyflwyno ledled Cymru. Fe hoffwn i fwy o fanylion ynglŷn â phryd y caiff y cynlluniau arbrofol eu gwerthuso fel y gallwn ni wneud y penderfyniad hwnnw, oherwydd mae llawer ohonom ni'n credu, o'r dystiolaeth y gwelsom ni, mai hyn sy'n cynnig y gobaith gorau ar gyfer y dyfodol.
Siawns fod angen i'r Llywodraeth adolygu ei hagwedd tuag at y gronfa Cefnogi Pobl erbyn hyn. Mae wrth wraidd y dull Tai yn Gyntaf, y gwasanaethau cymorth y mae pobl yn eu derbyn, a byddwch yn gwybod y bu'r rheini yn y sector, fel y Wallich, yn pwyso am adolygiad brys ac am wrthdroi polisi'r Llywodraeth yn y maes hwn. Mae'n rhaid imi ganmol y Gweinidog. Fe wnaethoch chi sôn wrth grybwyll y pwnc hwn mai rhoi to uwchben rhywun yw'r cam cyntaf hanfodol ond nad dyna'r peth mwyaf heriol. Mae a wnelo cynnal y gwelliant hwnnw â'r cymorth y mae pobl yn ei gael. Felly, dim ond eisiau gwybod yr wyf i pa mor eglur yw ffordd y Llywodraeth o ymdrin â hyn. Yn amlwg, os ydych chi'n mynd i roi gwisg ac enw newydd iddo, does fawr o ots gennyf i, ond ar hyn o bryd bu Llywodraeth Cymru yn cefnu ar ffyrdd fel hyn o weithio.
A gaf i ddweud, Dirprwy Lywydd, fy mod i'n credu bod angen dyddiad targed arnom ni ar gyfer rhoi terfyn ar gysgu ar y strydoedd? Rydym ni'n gwybod, ym Manceinion, eu bod nhw wedi gosod targed uchelgeisiol iawn o 2020. Targed Llywodraeth y DU yw canol y 2020au—2027, rwy'n credu. Fe hoffwn i weld targed mwy uchelgeisiol na hynny, ond efallai fod hynny rywle yn y canol—efallai targed dros dro y gallem ni ei sefydlu i ddechrau. Ac os gwelwn ni ddatblygiad polisi llwyddiannus yma—a byddwch yn cael cefnogaeth eang, rwy'n credu, o ran y syniadau arloesol sydd i'w gweld yn gweithio—yna fe allem ni, efallai, gynyddu'r targed hwnnw a bod yn arweinydd yn y sector hwn yng ngwir ystyr y gair, fel mae Manceinion ar hyn o bryd yn gobeithio bod.
Ynghylch y sectorau preifat annibynnol, byddaf yn eich canmol am grybwyll hyn o leiaf yn y datganiad, oherwydd mae'n rhan bwysig o'r ateb, ac fe hoffwn i wybod a ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau uniongyrchol, yn enwedig gyda'r sector preifat, oherwydd rydych chi yn cyfeirio at y Wallich ac elusennau eraill megis Shelter, ond rwyf yn credu y bydd darparwyr preifat yn rhan o'r ateb hefyd, ac fe hoffwn i wybod pa fath o drafodaethau yr ydych chi'n eu cael. Ac nid wyf i'n hollol siŵr o'r rhesymeg sydd wrth wraidd yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud o ran nad ydych chi'n bwriadu sôn am y gyllideb yn fanwl iawn. Yr hyn rwy'n ei olygu yw, y fantais o fod yn fwy gonest am eich ymrwymiadau gwario yw y byddwch chi'n rhoi llawer mwy o wybodaeth i'r sector preifat annibynnol, fel y gallan nhw yna gynllunio eu gwasanaethau o safbwynt ehangu ar gyfer y dyfodol.
Yn olaf, ynglŷn â chodi tai, nid wyf am ailadrodd y ddadl gyfan. Wrth gwrs, mae angen mwy o gyflenwad arnom ni, ac er mwyn cyflawni hynny, o ystyried ein bod ni'n siarad am y targedau tymor canolig a mwy hirdymor yma—ymhell i'r 2020au a hyd yn oed y tu hwnt—mae angen i chi ddychwelyd at yr asesiad o'r angen am dai, a chredaf mai amcanestyniad Holmans yw'r un y dylem ni fod yn ei fabwysiadu ac yn gweithio tuag at ei gyflawni, ac rwy'n eich annog i wneud hynny cyn gynted â phosib.
I thank you very much for those questions and for your welcome of the housing first approach. I certainly recall it was the first question that you asked me about when I came into this portfolio, so I'm glad to be able to be making some progress on this, I think, very much shared agenda of promotion of housing first.
We've approved funding for a number of projects and they are with local authorities. So, Bridgend, Blaenau Gwent, Merthyr Tydfil, Cardiff, Conwy and Swansea have already recruited staff teams and are already moving tenants into accommodation using that housing first model. But as a condition of that funding, local authorities do have to provide us with feedback on the development and the impact of each of those schemes, and we'll be using that information to update and take forward the principles as we seek to move things out further across Wales, because both of the documents launched today are very much living documents and they'll be changing and responding to the evidence that comes forward to us and to the things that we're hearing as the housing first principles are rolled out. We know it's worked well in areas of America, and we know it's worked well in Finland, but there might be specific issues that we need to look at addressing in Wales, which is why we've got the principles, which are very much embedded in our policy and in our legislation that we have already—our Housing (Wales) Act 2014, for example, and our approach through the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 to have all policy with the individual at the centre and always giving the individual the opportunity to have that voice and that control in the decisions that are made about them and ensuring that those decisions are made with them as well.
With regard to the Supporting People funding, I've been really clear that I am in listening mode at the moment. No decisions have been taken with regard to the funding for the second year. We're looking closely at the pathfinder projects that are taking place in seven of those local authorities that have the full flexibility across those 10 grants, and also the other local authorities with a 15 per cent flexibility as well, to see if it does give us the improved services for people who are experiencing or who do need support in order to maintain their home.
As I say, no decisions have been made. I've been listening carefully to individuals in receipt of Supporting People. Cymorth Cymru recently held a series of round-tables across Wales. I was pleased to attend the one in Carmarthen where I heard from people who spoke about the impact that Supporting People's had on their lives, and talked quite powerfully, really, about where they thought their lives would be if they hadn't had the support of Supporting People. So, there's no doubt at all that Supporting People is an important initiative that does have a huge impact on the lives of some of our most vulnerable people. I've also met with and had visits with a variety of organisations, from the Wallich, Shelter, Caer Las and others in order to try and understand the different projects that are taking place locally, because, obviously, the breadth of people and the breadth of vulnerabilities that are supported is quite something.
With regard to a target date for ending rough-sleeping, I think there's an inherent problem, really, in the data that we have for rough-sleeping. In my introduction I talked about how the two-week figures showed an increase of 10 per cent, whereas the one-night snapshot showed an increase of 33 per cent. It's extremely difficult to measure rough-sleeping, which is why I'm really pleased that the Wallich is undertaking some work to have a much more comprehensive look at the individuals who are rough-sleeping to take forward more of an individual casework approach, so that we do understand the lives of those individuals, because there are only a relatively small number of people rough-sleeping in Wales. It's too many, but there's no reason why we shouldn't have a better understanding of each of those individuals and understand better how to support them off the streets and into housing, and deal with all of those other issues that we've talked about: mental health, substance misuse, domestic violence and so on as well.
I'm really keen to see what we can do to encourage the private rented sector to take more individuals who are coming straight off the streets. There's some really good work being done again by the Wallich in Bridgend in this regard. I've spoken to the National Landlords Association and other organisations representing the private rented sector and I've been really clear that I am keen to hear their ideas. I'm keen to hear from the private rented sector and from landlords themselves what they see as the barriers to taking people who are more vulnerable. Sometimes it is a case of bonds, and we've had very successful bond schemes for many years now, in which Welsh Government provides the bond for the individual, so lessening some of that risk for the landlords themselves.
In terms of where do we take funding next? I would expect some of the future funding priorities to be around access to the private rented sector, but also application of those trauma-informed practice and psychologically informed environment ways of working, and strengthening the delivery of services to people with mental ill health and substance misuse problems, alongside improving the implementation of the national pathway for homelessness services for children, young people and adults in the secure estate, because we know that homelessness amongst those groups of people can be particularly acute as well.
I hope I've addressed as many of those questions as possible.
Diolch ichi am y cwestiynau hynny ac am eich croeso i'r polisi Tai yn Gyntaf. Cofiaf yn sicr mai dyna oedd y cwestiwn cyntaf ichi fy holi yn ei gylch pan ddes i i'r swydd hon, felly rwy'n falch o allu gwneud rhywfaint o gynnydd ynglŷn â'r mater hwn, yr ydym ni i gyd yn gytun yn ei gylch, rwy'n credu, sef hyrwyddo Tai yn Gyntaf.
Rydym ni wedi cymeradwyo cyllid ar gyfer nifer o brosiectau ac mae'r rheini gydag awdurdodau lleol. Felly, mae Pen-y-bont ar Ogwr, Blaenau Gwent, Merthyr Tudful, Caerdydd, Conwy ac Abertawe eisoes wedi penodi timau staff ac eisoes yn symud tenantiaid i fyw mewn llety gan ddefnyddio'r model Tai yn Gyntaf. Ond, un o amodau'r cyllid hwnnw yw bod yn rhaid i awdurdodau lleol roi adborth ynglŷn â'r datblygiad ac effaith pob un o'r cynlluniau hynny, a byddwn ni'n defnyddio'r wybodaeth honno i ddiweddaru a datblygu'r egwyddorion wrth inni geisio cyflwyno hyn yn fwy eang ledled Cymru, oherwydd mae'r ddwy ddogfen a lansiwyd heddiw yn ddogfennau esblygol yn eu hanfod a byddant yn newid ac yn ymateb i'r dystiolaeth a gyflwynir i ni ac i'r pethau y byddwn yn clywed wrth gyflwyno egwyddorion Tai yn Gyntaf. Rydym ni'n gwybod bod hyn wedi gweithio'n dda mewn ardaloedd o America, a gwyddom ei fod wedi gweithio'n dda yn y Ffindir, ond efallai y bydd materion penodol y mae angen inni ystyried mynd i'r afael â nhw yng Nghymru, a dyna pam mae gennym ni'r egwyddorion, sydd wedi cael eu hymgorffori i raddau helaeth yn ein polisi ac yn y ddeddfwriaeth sydd gennym ni eisoes—Deddf Tai (Cymru) 2014, er enghraifft, ac yn ein dull gweithredu drwy Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 i roi'r unigolyn wrth wraidd pob polisi bob amser ac i roi cyfle bob tro i bobl gael llais a rheolaeth yn y penderfyniadau a wneir amdanynt ac i sicrhau y gwneir y penderfyniadau hynny gyda nhw hefyd.
O ran y cyllid Cefnogi Pobl, rwyf wedi bod yn glir iawn fy mod i yn barod i wrando ar hyn o bryd. Nid oes unrhyw benderfyniadau wedi'u gwneud o ran y cyllid ar gyfer yr ail flwyddyn. Rydym ni'n edrych yn agos ar y prosiectau braenaru sydd ar waith mewn saith o'r awdurdodau lleol hynny sydd â hyblygrwydd llawn yn y 10 grant hynny, a hefyd yr awdurdodau lleol eraill sydd â 15 y cant o hyblygrwydd yn ogystal, i weld a yw hyn yn rhoi gwell gwasanaethau inni ar gyfer pobl sy'n dioddef neu sydd angen cymorth er mwyn cynnal eu cartref.
Fel y dywedaf, nid oes unrhyw benderfyniadau wedi'u gwneud. Rydym ni wedi bod yn gwrando'n ofalus ar unigolion sy'n cael cymorth drwy'r cynllun Cefnogi Pobl. Mae Cymorth Cymru yn ddiweddar wedi cynnal cyfres o drafodaethau ledled Cymru. Roeddwn yn falch o fynd i'r un yng Nghaerfyrddin lle y clywais gan bobl a siaradodd am yr effaith y mae Cefnogi Pobl wedi'i chael ar eu bywydau, ac fe wnaethon nhw siarad yn bur angerddol, mewn gwirionedd, ynglŷn â sut lun yr oedden nhw'n credu a fyddai ar eu bywydau pe na fydden nhw wedi cael cymorth Cefnogi Pobl. Felly, does dim amheuaeth o gwbl bod Cefnogi Pobl yn fenter bwysig sy'n cael effaith enfawr ar fywydau rhai o'n pobl fwyaf agored i niwed. Rwyf i hefyd wedi cwrdd ag amrywiaeth o sefydliadau: yn eu plith y Wallich, Shelter, Caer Las ac eraill er mwyn ceisio deall y prosiectau gwahanol sydd ar waith yn lleol, oherwydd, yn amlwg, mae amrywiaeth y bobl ac ehangder y sefyllfaoedd sy'n cael eu cefnogi yn sylweddol.
O ran dyddiad targed ar gyfer rhoi terfyn ar gysgu ar y stryd, rwy'n credu bod problem gynhenid, mewn gwirionedd, yn y data sydd gennym ni o ran cysgu ar y stryd. Yn fy nghyflwyniad fe wnes i sôn ynglŷn â sut yr oedd y ffigurau pythefnosol yn dangos cynnydd o 10 y cant, tra roedd y cipolwg un noson yn dangos cynnydd o 33 y cant. Mae'n eithriadol o anodd mesur cysgu ar y stryd, a dyna pam yr wyf i'n falch iawn bod y Wallich yn gwneud rhywfaint o waith i gael golwg llawer iawn mwy cynhwysfawr ar y bobl sydd yn cysgu ar y stryd er mwyn datblygu ffordd o weithio sy'n rhoi mwy o bwyslais ar waith achos yn ymwneud ag unigolion, fel ein bod yn deall bywydau yr unigolion hynny, oherwydd dim ond nifer cymharol fach o bobl sy'n cysgu ar y stryd yng Nghymru. Mae'n ormod, ond nid oes unrhyw reswm pam na ddylem ni gael gwell dealltwriaeth o bob un o'r unigolion hynny a deall yn well sut i'w cefnogi i ddod oddi ar y strydoedd ac i mewn i dai, ac i ymdrin â phob un o'r materion eraill hynny yr ydym ni wedi sôn amdanynt: iechyd meddwl, camddefnyddio sylweddau, trais yn y cartref ac ati hefyd.
Rwy'n awyddus iawn i weld beth y gallwn ni ei wneud i annog y sector rhentu preifat i dderbyn mwy o unigolion sy'n dod yn syth oddi ar y strydoedd. Mae gwaith sylweddol yn cael ei wneud eto gan y Wallich ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn hyn o beth. Rwyf wedi siarad â Chymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid a sefydliadau eraill sy'n cynrychioli'r sector rhentu preifat ac rwyf wedi bod yn glir iawn fy mod yn awyddus i glywed eu syniadau. Rwy'n awyddus i glywed gan y sector rhentu preifat a landlordiaid eu hunain ynglŷn â'r hyn y maen nhw yn eu hystyried yn rhwystrau i roi cartref i bobl sy'n fwy agored i niwed. Weithiau yr ateb i hynny yw cynnig bondiau, a bu gennym ni gynlluniau bond llwyddiannus iawn ers blynyddoedd bellach, ble mae Llywodraeth Cymru yn darparu bond ar gyfer yr unigolyn, gan leihau felly peth o'r perygl hwnnw ar gyfer y landlordiaid eu hunain.
O ran ble yr ydym ni'n cyfeirio cyllid yn y dyfodol? Byddwn yn disgwyl i rai o flaenoriaethau ariannu'r dyfodol ymwneud â chael mynediad at y sector rhentu preifat, ond hefyd â gweithredu'r arferion hynny sy'n seiliedig ar ymdrin â thrawma ac ar weithio mewn ffyrdd sy'n canolbwyntio ar anghenion seicolegol, a chryfhau'r gwasanaethau sy'n cael eu darparu i bobl ag afiechyd meddwl a phroblemau camddefnyddio sylweddau, ochr yn ochr â gwella'r modd o weithredu'r ymgyrch genedlaethol ar gyfer gwasanaethau digartrefedd i blant, pobl ifanc ac oedolion mewn sefydliadau diogel, oherwydd rydym ni'n gwybod y gall digartrefedd ymhlith y grwpiau hynny o bobl fod yn arbennig o ddifrifol hefyd.
Rwy'n gobeithio fy mod i wedi mynd i'r afael â chynifer o'r cwestiynau hynny ag y bo modd.
Thank you for the statements today. I'm pleased that there is extra funding over coming years for homelessness prevention and reaction. In the past, there has been focus on preventative measures, but perhaps there has been an eye taken off the ball to the growing extent of the crisis, with those slipping through the gaps of the services that are meant to be preventative.
However, reading through the action plan outlined today, I've immediately noticed one glaring problem, which is a major contributory factor to people falling through the gaps of preventative services, and that is that there's no clear commitment to remove priority need. As I've said in this Chamber before, we won't properly tackle the problem of street-sleeping while perceptions and, in fact, procedures remain that deter and deny permanent housing and accommodation to those who need it.
I understand there is a commitment to consider modifying legislation in 2020, but I think this is too far away and we need to have that consideration sooner so that we can legislate sooner still. And that is something that we need to look at because it is a huge contributory factor to rough-sleeping. People from across the sector—I've also done the visits you've done—are saying that removing priority need is something that would really help them. When I asked them what their wish list is, that is at the top of their wish list.
I do welcome the plans for pilot projects throughout Wales for housing first, and I've also heard some of the successes via our committee visit to the Salvation Army recently. But I will say, and I hope it's just the guiding principles that are coming here—and I hope that's what you'll confirm because I do think it's quite vague in relation to funding. I hope the statutory element that you're going to release afterwards will come up with more meat on the bones because I'd like to know, for example, how it's going to be funded. It says you would expect local authorities to make the decision. Is it more or less an opt-in, opt-out-type agenda? And you say that it won't suit some people. From looking at research, if you do housing first properly, it could be rolled out as a flagship policy, not just as an option for housing associations, or for whoever is providing. I do think that it could be that effective if we put out a bold statement to that aim.
But I'd like to be confident, for example, that the numbers of new homes outlined in the affordable homes strategy will be enough to be effective. If housing first needs, for example, more housing—how will you be able to accommodate that if the numbers are not high enough within the strategy already announced?
I'd also like to touch on some of the extra money announced, and again, as I've said before, there is a lack of detail here, but I hear what you're saying—that you want to keep some of the money back to be flexible, but I think, in particular, it's relating to the youth homelessness announcement by the First Minister before Christmas. I've already pointed out, but I think it's worth saying again that I don't think it's appropriate to put these statements out in the public arena before they come here. I understand that that money is for 2019-20, so I'm really confused as to why a statement was made last December for money that will be made available later on down the road.
I've also had housing associations and others telling me that they want to get involved in the youth homelessness partnership. There was a photo of you and the First Minister alongside Llamau and the future generations commissioner, but other people didn't know much about it, and when I clicked on the link, it clicked over to Llamau as opposed to the Welsh Government's website. And when I've gone on today, again, there's not any information as to who is part of it, how you can be part of it, or how people can shape that. So, I'm getting those requests from the third sector, so I would love it if you could explain to me fully, today, how people can get involved in that youth homelessness partnership.
My final question is: you've referred twice to mental health and substance misuse—again, fundamentals to this whole agenda—how are you going to improve mental health provision? Because, again, when we went to the Salvation Army a few weeks ago, they were saying that they had to wait and wait and wait, and by that time, their health had deteriorated. So, how can we make sure that when people in these quite intense situations want mental health support, they can get it?
Diolch ichi am y datganiad heddiw. Rwy'n falch y bydd cyllid ychwanegol ar gael dros y blynyddoedd nesaf ar gyfer atal ac ymateb i ddigartrefedd. Yn y gorffennol, bu pwyslais ar fesurau ataliol, ond efallai na sylwyd ar raddau cynyddol yr argyfwng, gyda rhai yn llithro drwy'r bylchau yn y gwasanaethau sydd i fod yn ataliol.
Fodd bynnag, wrth ddarllen drwy'r cynllun gweithredu a amlinellwyd heddiw, rwyf wedi sylwi ar unwaith ar un broblem amlwg, sy'n ffactor sy'n cyfrannu'n sylweddol at bobl yn syrthio drwy'r bylchau yn y gwasanaethau ataliol, a hynny yw nad oes unrhyw ymrwymiad clir i gael gwared ar angen blaenoriaethol. Fel yr wyf i wedi dweud yn y Siambr hon o'r blaen, ni fyddwn ni'n ymdrin yn briodol â'r broblem o gysgu ar y stryd tra bod yna ganfyddiadau ac, yn wir, gweithdrefnau sy'n parhau i atal a gwarafun tai a llety parhaol i'r rhai sydd ei angen.
Rwy'n deall bod ymrwymiad i ystyried addasu deddfwriaeth yn 2020, ond credaf fod hyn yn rhy bell i ffwrdd ac mae angen inni ystyried hynny ynghynt fel y gallwn ni ddeddfu hyd yn oed ynghynt. Ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni roi sylw iddo oherwydd mae'n ffactor sy'n cyfrannu'n enfawr at gysgu ar y stryd. Mae pobl o bob rhan o'r sector—rwyf innau hefyd wedi bod yn ymweld fel y buoch chi—yn dweud bod cael gwared ar yr angen blaenoriaethol yn rhywbeth a fyddai'n eu helpu mewn gwirionedd. Pan ofynnais iddyn nhw beth yw eu dymuniadau, dyna oedd y prif un.
Rwyf yn croesawu'r cynlluniau ar gyfer prosiectau arbrofol ledled Cymru i Tai yn Gyntaf, ac rwyf hefyd wedi clywed am rai o'r llwyddiannau drwy gyfrwng ein hymweliad pwyllgor â Byddin yr Iachawdwriaeth yn ddiweddar. Ond fe wnaf i ddweud hyn, ac rwy'n gobeithio mai dim ond yr egwyddorion arweiniol sydd yma—a gobeithiaf y byddwch chi'n cadarnhau hynny oherwydd rwy'n credu bod hynny'n eithaf amwys o ran cyllid. Rwy'n gobeithio y bydd yr elfen statudol y byddwch chi'n ei rhyddhau wedyn yn rhoi darlun mwy cyflawn oherwydd fe hoffwn i wybod, er enghraifft, sut y caiff ei ariannu. Mae'n dweud y byddech chi'n disgwyl i awdurdodau lleol wneud y penderfyniad. Ai dewis i ymrwymo neu i beidio ag ymrwymo yw'r dewis hwnnw? Fel y dywedwch chi ni fydd yn addas i rai pobl. O edrych ar waith ymchwil, os ydych chi'n ymdrin yn briodol â Tai yn Gyntaf, gellid ei gyflwyno yn bolisi blaenllaw, nid fel dim ond dewis ar gyfer cymdeithasau tai, neu pwy bynnag sy'n ei ddarparu. Rwyf yn credu y gallai fod yn effeithiol petaem ni'n gwneud datganiad beiddgar i'r perwyl hwnnw.
Ond fe hoffwn i fod yn ffyddiog, er enghraifft, y bydd nifer y cartrefi newydd a amlinellir yn y strategaeth cartrefi fforddiadwy yn ddigon i fod yn effeithiol. Os oes angen mwy o dai, er enghraifft, ar Tai yn Gyntaf— sut fyddwch chi'n gallu darparu ar gyfer hynny os nad yw'r niferoedd yn ddigon mawr yn y strategaeth a gyhoeddwyd eisoes?
Fe hoffwn i hefyd grybwyll peth o'r cyllid ychwanegol a gyhoeddwyd, ac eto, fel yr wyf i wedi ei ddweud o'r blaen, mae diffyg manylion yma, ond rwy'n deall yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud—bod arnoch chi eisiau cadw peth o'r cyllid wrth gefn er mwyn bod yn hyblyg, ond credaf, yn arbennig, fod hynny yn ymwneud â'r datganiad a wnaeth y Prif Weinidog cyn y Nadolig ynglŷn â digartrefedd ymysg pobl ifanc. Rwyf wedi nodi eisoes, ond rwy'n credu ei bod hi'n werth dweud eto, nid wyf yn meddwl ei bod hi'n briodol gwneud y datganiadau hyn yn gyhoeddus cyn eu gwneud nhw yma. Rwy'n deall bod yr arian hwnnw ar gyfer 2019-20, felly rwy'n ddryslyd iawn mewn gwirionedd ynglŷn â pham y gwnaed datganiad fis Rhagfyr diwethaf ynglŷn â chyllid a fydd ar gael ymhellach yn y dyfodol.
Mae cymdeithasau tai wedi bod yn dweud wrthyf i hefyd bod arnyn nhw eisiau bod yn rhan o'r bartneriaeth digartrefedd ieuenctid. Roedd yna lun ohonoch chi a'r Prif Weinidog gyda Llamau a Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol, ond nid oedd pobl eraill yn gwybod llawer am y peth, a phan gliciais ar y ddolen, fe aeth a fi i wefan Llamau yn hytrach nag i wefan Llywodraeth Cymru. A phan edrychais heddiw, unwaith eto, does dim gwybodaeth o gwbl ynghylch pwy sy'n rhan o'r bartneriaeth, sut y gallwch chi fod yn rhan ohoni, na sut y gall pobl gyfrannu at hynny. Felly, mae'r trydydd sector yn dod ar fy ngofyn gyda'r ceisiadau hynny, felly byddai'n dda gennyf pe gallech chi esbonio i mi yn llawn, heddiw, sut y gall pobl gymryd rhan yn y bartneriaeth digartrefedd ieuenctid honno.
Fy nghwestiwn olaf yw: rydych chi wedi cyfeirio ddwywaith at gamddefnyddio sylweddau ac iechyd meddwl—sydd, unwaith eto, yn hanfodol i'r holl agenda hwn—sut ydych chi'n bwriadu gwella'r ddarpariaeth iechyd meddwl? Oherwydd, unwaith eto, pan aethom ni i ymweld â Byddin yr Iachawdwriaeth rai wythnosau yn ôl, roedden nhw'n dweud eu bod yn gorfod aros ac aros ac aros, ac erbyn hynny, bod eu hiechyd wedi dirywio. Felly, sut y gallwn ni wneud yn siŵr pan fydd angen cymorth iechyd meddwl ar bobl yn y sefyllfaoedd eithaf dwys hyn, y gallan nhw gael hynny?
I thank you for those questions. I do think it's important that we keep our eye, both on the preventative side of things but also on the sharp end of homelessness, if you like, in terms of tackling rough-sleeping.
Our preventative approach has been very successful. Since the housing Act came into force fewer than two years ago, 13,000 families or 13,000 households have avoided homelessness as a result of the actions taken in response to the legislative requirements under the Act. So, I think that demonstrates that the Act has been very successful in terms of preventing people losing their homes or becoming homeless. But, obviously, there is still much more work to do as well.
In terms of priority need, you'll recall that, in the debate that we had, which enveloped this subject, over the last month or so, I did indicate that I am prepared to review the legislation on priority need and how it works for rough-sleepers and some vulnerable groups in particular. I think we need to ensure that any action and any decision taken, though, has to be evidence based, which is why I'm looking forward to the independent evaluation of the implementation of the Housing (Wales) Act, and that's been commissioned from the University of Salford.
We have another piece of work, which is due early this year, from Wrexham Glyndŵr University on looking specifically at the impact of the legislation on prisoners and those leaving custody. And also, Shelter Cymru are undertaking some research in Wrexham, Swansea, Cardiff and Newport, reviewing the experiences of rough-sleepers, so talking to people on the streets, giving us some insight into what's led them to rough-sleeping, and how their situation could've been avoided. I think all of these pieces of research are going to be really important in terms of how we take forward the agenda in terms of priority need.
I'm really keen that it has to be evidence based, because we know that the situation in Scotland, for example, where there has been a blanket removal of the remaining concept of priority need, has had some unintended consequences, for example pushing increasing numbers of households into inappropriate accommodation for extended periods of time. So, I would be keen to avoid that, so any action that we do take with regard to the removal of priority need does have to be evidence based. That said, I'm very sympathetic to the concept of it, because I see things through the lens of the social services and well-being Act, which is about looking at the individual and their needs; it's not about looking at the individual as a category or as a box that they might fall into. So, I'm sympathetic to it, and it's something I very much want to explore further.
The funding for housing first has come through a funding stream of £2.6 million, and that was essentially to provide, I suppose, the opportunity to kick-start some of this, but I want to see housing first as very much a part of the normal way in which we would be dealing with people who are experiencing rough-sleeping. So, it really is a move to see how we can make this part and parcel of the package that we offer to people who are rough-sleeping, rather than specific pilot projects. I think we're at the start of a journey, rather than at the end of a journey on this at the moment.
We're all on the same page, as well, on the need to be building more houses more quickly. I'm very keen, as I've spoken about before, to see how we can unlock the potential of the small and medium-sized enterprises sector, which has been hard hit in recent years. I've had meetings with the Federation of Small Businesses and others to explore the barriers to building amongst SMEs. It's not the complete answer, because they're not going to be building at the kind of scale that we need, but I do think they are important players in this as well.
I'm looking, as well, to see what we can do to unlock some of the stalled sites that we have across Wales in terms of bringing forward land for housing, looking at Welsh Government land—what land can we be bringing forward from the Welsh Government to support house building as well? So, there's a lot of work going on within that particular area, as well.
The youth homelessness agenda and the £10 million—you're right that that funding does relate to 2019-20. As I've said before, I'm keen to hear all ideas as to what we really need to be doing to tackle youth homelessness. I was there at the launch of the End Youth Homelessness campaign, the launch of the coalition, over in the Wales Millennium Centre. It was very clear at that launch that this wasn't just about Government, it's not about one or two organisations, actually, it's much wider than that. It's about the housing sector as a whole. But, at the launch, it was very clear that this coalition needs to be involving local businesses, it needs to be involving charities beyond the housing sector, so I'm very keen to be involving as many people as possible, because youth homelessness is something that we should all be concerned about. So, if there are organisations and individuals who've expressed their concerns to you that, perhaps, they're not being as involved and that their enthusiasm and their offer isn't being used, then I'd certainly be keen to be approaching them to see how we can work together as well.
You also mentioned the issue of mental ill health as well, and we know there is a strong correlation between mental ill health and homelessness. I think around 40 per cent of homeless people are likely to be using accident and emergency services as their first point of accessing the health service, which tells us that, actually, a huge number of people don't have any kind of ongoing, long-term support from the health system. So, we clearly need to be taking forward work on that, and it is an objective within our mental health delivery plan to enable people with mental ill health to have fair access to housing and related support, and to promote access to mental health services amongst people who are homeless or vulnerably housed. So, that's a piece of work that we obviously need to be putting a great deal of effort into, and it is a piece of work, also, that housing first obviously dovetails very well with, in the sense that it is about getting the roof over somebody's head first and then build around them that package of support, in order to help them move on with their lives and deal with the many issues that, as we know, people on the streets often face.
Diolch ichi am y cwestiynau hynny. Credaf ei bod hi yn bwysig ein bod yn dal sylw, ar yr ochr ataliol, ond hefyd ar agweddau mwy amlwg digartrefedd, os mynnwch chi, o ran mynd i'r afael â chysgu ar y stryd.
Mae ein dull gweithredu ataliol wedi bod yn llwyddiannus iawn. Ers i'r Ddeddf Tai ddod i rym llai na dwy flynedd yn ôl, mae 13,000 o deuluoedd neu 13,000 o aelwydydd wedi osgoi digartrefedd o ganlyniad i'r hyn a wnaed mewn ymateb i ofynion deddfwriaethol y Ddeddf. Felly, credaf fod hynny yn dangos y bu'r Ddeddf yn llwyddiannus iawn o ran atal pobl rhag colli eu cartrefi neu ddod yn ddigartref. Ond, yn amlwg, mae llawer mwy o waith yn dal i'w wneud hefyd.
O ran yr angen blaenoriaethol, fe gofiwch chi, yn y ddadl a gawsom ni ynglŷn â'r mater hwn dros y mis neu ddau diwethaf, fe wnes i ddweud fy mod yn barod i adolygu'r ddeddfwriaeth ynglŷn â'r angen blaenoriaethol a sut mae'n gweithio ar gyfer pobl sy'n cysgu ar y strydoedd a rhai grwpiau agored i niwed yn benodol. Rwy'n credu bod angen inni sicrhau bod yn rhaid i unrhyw weithredu ac unrhyw benderfyniad a wneir fod yn seiliedig ar dystiolaeth, a dyna pam fy mod i'n edrych ymlaen at y gwerthusiad annibynnol ynglŷn â sut y gweithredwyd Deddf Tai (Cymru), ac mae hynny wedi ei gomisiynu gan Brifysgol Salford.
Mae gennym ni ddarn arall o waith ar y gweill, y disgwyliwn iddo weld golau dydd yn gynnar eleni, gan Brifysgol Glyndŵr Wrecsam sy'n edrych yn benodol ar effaith y ddeddfwriaeth ar garcharorion a'r rhai sy'n cael eu rhyddhau. A hefyd, mae Shelter Cymru yn gwneud rhywfaint o ymchwil yn Wrecsam, Abertawe, Caerdydd a Chasnewydd, yn cloriannu profiadau pobl sy'n cysgu ar y stryd, felly yn siarad â phobl ar y stryd, gan godi cwr y llen ar yr hyn sydd wedi achosi iddyn nhw gysgu ar y stryd, a sut y gellid bod wedi osgoi eu sefyllfa. Rwy'n credu y bydd pob un o'r darnau hyn o ymchwil yn bwysig iawn o ran sut i ddatblygu'r agenda o ran angen blaenoriaethol.
Rwy'n awyddus iawn bod yn rhaid seilio hyn ar dystiolaeth, oherwydd fe wyddom ni fod y sefyllfa yn yr Alban, er enghraifft, ble diddymwyd yn llwyr yr hyn oedd yn weddill o'r cysyniad o angen blaenoriaethol, wedi cael rhai canlyniadau anfwriadol, er enghraifft, gwthio nifer cynnyddol o aelwydydd i lety amhriodol am gyfnodau estynedig o amser. Felly, rwy'n awyddus i osgoi hynny, mae angen felly i unrhyw beth a wnawn o ran dileu'r angen blaenoriaeth fod yn seiliedig ar dystiolaeth. Wedi dweud hynny, rwy'n cydymdeimlo'n fawr â'r cysyniad hwnnw, oherwydd gwelaf bethau yng ngoleuni'r Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant, sy'n ymwneud â chanolbwyntio ar yr unigolyn a'i anghenion; nid yw'n ymwneud ag ystyried yr unigolyn yn gategori neu yn flwch y gall fod yn perthyn iddo. Felly, rwy'n cydymdeimlo â hynny, ac mae'n rhywbeth yr wyf yn awyddus iawn i ymchwilio iddo ymhellach.
Mae'r cyllid ar gyfer Tai yn Gyntaf wedi dod drwy ffrwd ariannu o £2.6 miliwn, ac roedd hynny yn ei hanfod er mwyn rhoi'r cyfle, mae'n debyg, i roi rhywfaint o hyn ar ben ffordd, ond rwyf eisiau gweld Tai yn Gyntaf yn rhan greiddiol iawn o'r ffordd arferol y byddem ni'n ymdrin â phobl sy'n cysgu ar y stryd. Felly, ymgais yw hyn mewn gwirionedd i weld sut y gallwn ni wneud hyn yn rhan o becyn a gynigiwn i bobl sy'n cysgu ar y stryd, yn hytrach na phrosiectau arbrofol penodol. Rwy'n credu ein bod ni ar ddechrau taith, yn hytrach nag ar ddiwedd taith ar hyn o bryd.
Rydym ni gyd o'r un farn, yn ogystal, ynglŷn â'r angen i godi mwy o dai yn gynt. Rwy'n awyddus iawn, fel yr wyf i wedi crybwyll eisoes, i weld sut y gallwn ni ryddhau potensial y sector mentrau bach a chanolig, sydd wedi cael ergyd galed yn y blynyddoedd diwethaf. Rwyf wedi cael cyfarfodydd gyda'r Ffederasiwn Busnesau Bach ac eraill i archwilio'r hyn sy'n rhwystro busnesau bach a chanolig rhag adeiladu. Nid dyna'r ateb cyflawn, oherwydd nid ydyn nhw'n mynd i fod yn adeiladu ar y fath raddfa ag y sydd arnom ni ei hangen, ond rwyf yn credu eu bod nhw'n rhan bwysig o hyn hefyd.
Rwyf yn pwyso a mesur, hefyd, yr hyn y gallwn ni ei wneud i ryddhau rhai o'r safleoedd sydd gennym ni ledled Cymru y mae oedi yn eu cylch o ran cyflwyno tir ar gyfer tai, gan ystyried tir Llywodraeth Cymru—pa dir allwn ni ei gyflwyno gan Lywodraeth Cymru i gefnogi codi tai hefyd? Felly, mae llawer o waith ar y gweill yn y maes penodol hwnnw hefyd.
Yr agenda digartrefedd ymysg pobl ifanc a'r £10 miliwn—rydych chi'n gywir bod yr arian hwnnw yn berthnasol i 2019-20. Fel yr wyf i wedi dweud o'r blaen, rwy'n awyddus i glywed yr holl syniadau ynghylch yr hyn y mae angen inni fod yn ei wneud mewn gwirionedd i fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc. Roeddwn i'n bresennol yn lansiad yr ymgyrch roi terfyn ar ddigartrefedd ymysg pobl ifanc, lansiad y glymblaid yng Nghanolfan Mileniwm Cymru. Roedd hi'n glir iawn yn y lansiad nad oedd a wnelo hyn â'r Llywodraeth yn unig, nid yw'n ymwneud ag un neu ddau sefydliad, mewn gwirionedd, mae'n llawer ehangach na hynny. Mae'n ymwneud â'r sector tai yn ei gyfanrwydd. Ond, yn y lansiad, roedd hi'n glir iawn bod angen i'r glymblaid hon gynnwys busnesau lleol, mae angen iddi gynnwys elusennau y tu hwnt i'r sector tai, felly rwy'n awyddus iawn i gynnwys cynifer o bobl â phosib, gan fod digartrefedd ymysg pobl ifanc yn rhywbeth y dylai pob un ohonom ni fod yn bryderus yn ei gylch. Felly, os oes sefydliadau ac unigolion sydd wedi dweud wrthych chi eu bod yn pryderu, efallai, nad ydyn nhw'n cael eu cynnwys i'r graddau y gallant fod, ac na fanteisir ar eu brwdfrydedd a'r hyn y maen nhw'n ei gynnig, yna buaswn yn sicr yn awyddus i gysylltu â nhw i weld sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd hefyd.
Fe wnaethoch chi sôn am y mater o iechyd meddwl gwael hefyd, ac fe wyddom ni fod cysylltiad cryf rhwng iechyd meddwl a digartrefedd. Credaf fod oddeutu 40 y cant o bobl ddigartref yn debygol o fod yn defnyddio adrannau damweiniau a gwasanaethau brys fel eu cam cyntaf o ddod i gysylltiad â'r gwasanaeth iechyd, ac mae hynny, mewn gwirionedd, yn nifer enfawr o bobl nad ydyn nhw'n cael unrhyw fath o gymorth parhaus, hirdymor gan y system iechyd. Felly, mae'n amlwg bod angen inni fod yn bwrw ymlaen â gwaith i'r perwyl hynny, ac mae hi yn amcan yn ein cynllun cyflawni iechyd meddwl er mwyn galluogi pobl sydd ag afiechyd meddwl i allu elwa mewn modd teg ar gymorth yn ymwneud â thai a materion cysylltiedig, ac i annog pobl ddigartref a'r rhai mewn cartrefi a llety ansicr i ddefnyddio'r gwasanaeth iechyd. Felly, mae hynny'n ddarn o waith yn amlwg y mae angen inni fod yn rhoi llawer o ymdrech iddo, ac mae'n ddarn o waith, hefyd, y mae Tai yn Gyntaf yn amlwg yn cydweddu'n dda iawn ag ef, yn yr ystyr ei fod yn ymwneud â chael to uwchben rhywun yn gyntaf ac yna adeiladu'r pecyn cymorth hwnnw o'u cwmpas, er mwyn eu helpu i symud ymlaen â'u bywydau ac ymdrin â llawer o'r materion hynny, fel y gwyddom ni, y mae pobl ar y stryd yn aml yn eu hwynebu.
Of course, it's not only rough-sleepers who are homeless. There's a number of people, probably not many miles from here today, who will be sofa surfing tonight—moving from friend's house to friend's house, and many of them end up on the streets when they run out of friends. I don't mean that unkindly, but that's what actually happens. They use the good wishes and goodwill of their friends for a certain period of time, that runs out, and then their ability to have a roof over their head runs out.
There's also a number of people who are inadequately housed, living in cold, damp and unhealthy conditions, and all these things have a huge effect on health. The 1945-51 Labour Government put health and housing together, because they knew how important housing was for people's health.
There are a lot of voluntary organisations involved. In Swansea, we have the Sisters of Mercy, the Wallich and Caer Las, all being involved, all doing a phenomenally good job, but we still have people who will be sleeping on the streets of Swansea tonight.
What causes homelessness? Debt, and universal credit can only make this worse, but also people on flexible contracts—or what I call exploitative contracts—where they're okay when they're working the hours they've worked regularly, but when they go back to their basic hours, which are somewhere between nought and six, all of a sudden they find themselves unable to pay their rent. Many of them, if they are unwell, will obviously go back to having no income at all, and trying to find their way through the benefits system, having been working irregular hours, means that eventually their landlord will evict them.
There's a drug and alcohol problem that is having an effect, and a number of people on the streets have drug and alcohol addiction. I think, in some ways, that's what the user needs to kill the pain of sleeping rough. I think that we can judge people for doing these things, but if we were actually sleeping rough at night, something to kill the pain may well be an advantage to us. Because we'll all go back to nice, warm houses with central heating, then perhaps thinking about those who don't have those advantages really is something we need to do.
No-one should be sleeping rough. There's no reason why anybody should be sleeping out on the streets. There is, of course, a shortage of social housing, and this is where I disagree with Bethan Jenkins: increasing the demand side does not increase the supply side in housing. Giving more people a right to a house doesn't create one extra house. There's a desperate need for more council housing, and that is the answer to the housing crisis: council housing. Now we've done away with the right to buy, councils then don't have that sword of Damocles over their heads, that they build 10 houses, five get sold at a discount, and they end up making a loss on those houses. They can now build, and we need to be encouraging councils to build.
I've got two questions for the Minister. The first one is: what support is the Welsh Government giving to councils to build council houses, which I believe is the route out of dealing with homelessness? The second is a much more short-term problem: what financial support is the Welsh Government giving to build more night shelters, which should improve the lot, if not make right the problem, for people who are sleeping rough? These are capital rather than revenue costs, and we perhaps ought to be looking at using capital, even some of that loan capital we've had, in order to do some of these things, which will be of benefit and may actually raise money in order to pay it back.
Wrth gwrs, nid dim ond pobl sy'n cysgu ar y stryd sy'n ddigartref. Mae nifer o bobl, mae'n debyg dim mwy nag ambell filltir oddi yma heddiw, a fydd yn cysgu ar soffa yn rhywle heno—yn symud o dŷ ffrind i dŷ ffrind, ac mae llawer ohonyn nhw yn y pen draw ar y stryd pan ddaw eu rhestr ffrindiau i ben. Dydw i ddim yn golygu hynny mewn modd angharedig, ond dyna beth sy'n digwydd mewn gwirionedd. Maen nhw'n manteisio ar ddymuniadau da ac ewyllys da eu ffrindiau am gyfnod penodol o amser, mae hynny'n dod i ben, ac wedyn mae eu gallu i gael to uwch eu pen yn dod i ben.
Mae yna hefyd nifer o bobl sydd mewn cartrefi annigonol, yn byw dan amodau oer, llaith ac afiach, ac mae'r holl bethau hyn yn cael effaith enfawr ar iechyd. Rhoddodd Llywodraeth Lafur 1945-51 iechyd a thai gyda'i gilydd, oherwydd roedden nhw'n gwybod pa mor bwysig oedd tai i iechyd pobl.
Mae llawer o sefydliadau gwirfoddol ynghlwm â hyn. Yn Abertawe, mae gennym ni'r Chwiorydd Trugaredd, y Wallich a Caer Las, pob un yn cymryd rhan, pob un yn gwneud gwaith eithriadol o dda, ond mae gennym ni bobl sy'n cysgu ar strydoedd Abertawe heno.
Beth sy'n achosi digartrefedd? Dyled, ac ni all credyd cynhwysol ddim ond gwneud hyn yn waeth, ond hefyd pobl ar gontractau hyblyg—neu'r hyn yr wyf i'n ei alw yn gontractau camfanteisiol—lle maen nhw'n iawn pan maen nhw'n gweithio'r oriau y maen nhw wedi bod yn eu gweithio'n rheolaidd, ond pan fyddan nhw'n mynd yn ôl at eu horiau sylfaenol, sydd yn rhywle rhwng dim a chwe awr, yn sydyn fe gawn nhw eu hunain yn methu â thalu eu rhent i gyd. Bydd llawer ohonyn nhw, os ydyn nhw'n sâl, yn amlwg yn dychwelyd i sefyllfa lle nad oes ganddyn nhw unrhyw incwm o gwbl, ac mae ceisio canfod eu ffordd drwy'r system fudd-daliadau, ar ôl bod yn gweithio oriau afreolaidd, yn golygu yn y pen draw y bydd eu landlord yn eu troi allan.
Mae yna broblem cyffuriau ac alcohol sy'n cael effaith, ac mae nifer o bobl ar y strydoedd yn gaeth i gyffuriau ac alcohol. Credaf, mewn rhai ffyrdd, mai dyna sydd ei angen ar y defnyddiwr i ladd y boen o gysgu ar y stryd. Credaf y gallwn ni farnu pobl am wneud y pethau hyn, ond petaem ni mewn gwirionedd yn cysgu ar y strydoedd yn y nos, efallai y byddai rhywbeth i ladd y boen o fantais i ni. Oherwydd fe awn ni i gyd yn ôl i dai cynnes, clyd gyda gwres canolog, yna efallai bod meddwl am y rhai nad oes ganddyn nhw'r manteision hynny mewn gwirionedd yn rhywbeth y mae angen inni ei wneud.
Ni ddylai neb fod yn cysgu ar y stryd. Nid oes unrhyw reswm pam y dylai unrhyw un fod yn cysgu ar y stryd. Wrth gwrs, mae prinder tai cymdeithasol, a dyma ble yr wyf i'n anghytuno â Bethan Jenkins: nid yw cynyddu'r galw am dai yn cynyddu'r cyflenwad. Nid yw rhoi mwy o hawl i bobl gael tŷ yn creu tŷ ychwanegol. Mae angen dybryd am fwy o dai cyngor, a dyna'r ateb i'r argyfwng tai: tai cyngor. Bellach rydym ni wedi diddymu'r hawl i brynu, bellach does gan gynghorau mo cleddyf Damocles uwch eich pennau, eu bod yn codi 10 tŷ, mae pump yn cael eu gwerthu am bris gostyngol, ac maen nhw'n gwneud colled ar y tai hynny. Fe allan nhw adeiladu erbyn hyn, ac mae angen inni annog cynghorau i adeiladu.
Mae gen i ddau gwestiwn i'r Gweinidog. Y cyntaf yw: pa gefnogaeth mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i'r cynghorau i adeiladu tai cyngor, sef y ffordd, rwy'n credu, o gael gwared â digartrefedd? Mae'r ail yn broblem llawer mwy tymor byr: pa gefnogaeth ariannol mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i adeiladu mwy o lochesi nos, a ddylai wella sefyllfa, os nad datrys y broblem, i bobl sy'n cysgu ar y stryd? Mae'r rhain yn gostau cyfalaf yn hytrach na rhai refeniw, ac efallai y dylem ni ystyried defnyddio cyfalaf, hyd yn oed peth o'r cyfalaf a gawsom ni ar ffurf benthyciad, er mwyn gwneud rhai o'r pethau hyn, a fydd o fantais ac efallai mewn gwirionedd yn codi arian er mwyn ei ad-dalu.
Thank you very much for those questions. Mike Hedges is completely right to point out to us that, actually, when we're talking about homelessness, we're not talking only about rough-sleeping, although that is the most visible part of it. Estimates suggest that there might be 30 people sofa surfing or in other kinds of temporary accommodation for every person who we see sleeping on the streets. When we ask people what the reasons are that they became homeless, actually, a lot of the time, it is because a parent or a friend or a relative was no longer willing to accommodate them. So, for many people, although they might have a roof over their head tonight, it is a precarious one, and their situation could change at any time.
I also was pleased that Mike mentioned that we shouldn't be judgmental about people who are rough-sleepers and people who we see on the streets, because I'm very keen that we do take a trauma-informed approach, and that we consider adverse childhood experiences. Any person I've spoken to who has been in a homeless situation, or who's experiencing substance misuse, actually the kind of story that has led up to them being in the situation they're in now is something that very few of us would be able to cope with, so I think that it's quite right to highlight the seriousness of the issues that do lead to rough-sleeping and drug and alcohol abuse as well.
I completely agree that we do need to be building more council houses. I'm keen, also, that we ensure that those councils that are ready to build, able to build and ready to go can do so. I know that some of our local authorities are at the top of their borrowing cap now, and the borrowing cap is set by the Treasury. So, there are two pieces of work going on there: one around seeing what we could do, in partnership and in agreement with local authorities, to move some of the borrowing that hasn't been used by some local authorities over to local authorities that are at the top of their borrowing cap but can still do more and are still wanting to do more. And, also, seeing what we can do in order to ensure that the borrowing cap, which was raised in England—that we also get a similar relative rise to our borrowing cap as well. Those discussions are going on at the moment.
In terms of night shelters, we have provided funding for an additional 40 bed spaces across Newport, Wrexham, Swansea and Cardiff, and they'll be coming online over the coming weeks and months. However, we also know that, on any night, there are empty bed spaces in night shelters, and this is a particular concern to me: that there are people who would choose to sleep rough rather than use a night shelter. The reasons for that are diverse. For example, some people don't want to abide by some of the stricter conditions that might be laid down in some of the night shelters. There will be other people who have been banned from night shelters on the basis of previous behaviour. Others don't want to go to night shelters because they see them as areas where there is substance misuse of various sorts, and they want to stay away from all of that. In other cases, there might not be opportunities for couples to stay together or for people to take pets, for example. So, there is a wide range of reasons why people don't engage with night shelters. I do think there's a piece of work for us to be doing there, with the sector as well. I hope that that work that Shelter is doing, talking directly to rough-sleepers, will give us some of the answers as to what can make night shelters more attractive, especially on the coldest of nights.
Diolch yn fawr iawn ichi am y cwestiynau hynny. Mae Mike Hedges yn llygad ei le i nodi, mewn gwirionedd, pan rydym ni'n sôn am ddigartrefedd, nad ydym ni'n sôn yn unig am gysgu ar y stryd, er mai dyna ydy'r elfen weledol ohono. Mae amcangyfrifon yn awgrymu y gallai fod 30 o bobl yn mynd o soffa i soffa neu mewn mathau eraill o lety dros dro ar gyfer pob person y gwelwn ni yn cysgu ar y stryd. Pan rydym ni'n gofyn i bobl beth yw'r rhesymau y daethon nhw yn ddigartref, mewn gwirionedd, yn aml, mae hynny oherwydd nad yw rhiant neu ffrind neu berthynas yn fodlon rhoi cartref iddyn nhw dim mwy. Felly, i lawer o bobl, er bod ganddyn nhw do uwch eu pen heno, mae'n un ansicr, ac fe allai eu sefyllfa newid ar unrhyw adeg.
Roeddwn i hefyd yn falch bod Mike wedi sôn na ddylem ni fod yn feirniadol o bobl sy'n cysgu ar y stryd a phobl a welwn ni ar y strydoedd, oherwydd rwy'n awyddus iawn ein bod yn ymdrin â hyn mewn ffordd sy'n rhoi ystyriaeth i drawma, a'n bod yn ystyried profiadau plentyndod andwyol. Mae unrhyw berson yr wyf i wedi siarad â nhw sydd wedi bod mewn sefyllfa o fod yn ddigartref, neu sy'n camddefnyddio sylweddau, mewn gwirionedd, y math o stori sydd wedi eu harwain at fod yn y sefyllfa y maen nhw ynddi nawr yn rhywbeth y byddai ychydig iawn ohonom ni yn gallu ymdopi ag ef, felly credaf ei bod hi'n gwbl briodol tynnu sylw at ddifrifoldeb y materion sy'n arwain at gysgu ar y stryd a chamddefnyddio alcohol a chyffuriau hefyd.
Cytunaf yn llwyr fod angen inni adeiladu mwy o dai cyngor. Rwy'n awyddus, hefyd, ein bod yn sicrhau bod y cynghorau hynny sy'n barod i adeiladu, yn gallu adeiladu ac yn barod i gychwyn arni yn gallu gwneud hynny. Fe wn i fod rhai o'n hawdurdodau lleol wedi cyrraedd eu terfyn benthyca bellach, a gosodir y terfyn benthyca gan y Trysorlys. Felly, mae angen gwneud dau beth yma: un yw gweld beth y gallem ni ei wneud, mewn partneriaeth ac mewn cytundeb ag awdurdodau lleol, i drosglwyddo peth o'r benthyciadau sydd heb gael eu defnyddio gan rai awdurdodau lleol i awdurdodau lleol sydd wedi cyrraedd eu terfyn benthyca ond sydd yn dal yn gallu ac yn awyddus i wneud mwy. A hefyd, gweld beth y gallwn ni ei wneud er mwyn sicrhau bod y terfyn ar fenthyca, a gynyddwyd yn Lloegr—y cawn ni gynnydd cymharol cyffelyb i'n terfyn benthyca ni hefyd. Mae'r trafodaethau hynny yn digwydd ar hyn o bryd.
O ran llochesi nos, rydym ni wedi darparu cyllid ar gyfer 40 lle gwely ychwanegol ledled Casnewydd, Wrecsam, Abertawe a Chaerdydd, a byddant yn ymddangos ar-lein dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Fodd bynnag, fe wyddom ni hefyd, ar unrhyw noson, bod gwelyau gwag mewn llochesi nos, ac mae hyn yn bryder penodol i mi: y ceir pobl sy'n dewis cysgu ar y stryd yn hytrach na defnyddio'r lloches nos. Mae'r rhesymau dros hynny yn amrywiol. Er enghraifft, nid yw rhai pobl eisiau cadw at rai o'r amodau llymach sydd o bosib mewn grym mewn rhai llochesi nos. Bydd pobl eraill sydd wedi cael eu gwahardd o'r llochesi nos ar sail ymddygiad blaenorol. Nid yw eraill eisiau mynd i'r llochesi nos oherwydd eu bod yn eu gweld yn fannau lle ceir camddefnyddio sylweddau o fathau amrywiol, ac maen nhw eisiau cadw'n glir oddi wrth hynny i gyd. Mewn achosion eraill, efallai nad oes cyfle i ddau gymar aros gyda'i gilydd neu i bobl fod ag anifeiliaid anwes, er enghraifft. Felly, mae amrywiaeth eang o resymau pam nad yw pobl yn aros mewn llochesi nos. Rwy'n credu bod darn o waith inni ei wneud ynghylch hyn, gyda'r sector hefyd. Rwy'n gobeithio y bydd y gwaith y mae Shelter yn ei wneud, yn siarad yn uniongyrchol gyda phobl sy'n cysgu ar y stryd, yn rhoi inni rhai o'r atebion ynghylch beth allai wneud llochesi nos yn fwy deniadol, yn arbennig ar y nosweithiau oeraf.
Thanks to the Minister for today's statement. We've been having an inquiry into homelessness on the Equality, Local Government and Communities Committee. As Bethan Jenkins mentioned earlier, we did have a site visit to the Salvation Army hostel just down the road from here, in Bute Street, which was a very instructive visit as we did get to speak not only to the staff, but also to several of the residents, many of whom are former rough-sleepers. Of course, it was only a small group, but I think common themes emerged fairly strongly. These seemed to tell a tale of early family problems, in many cases, which lead to early abuse of alcohol and drugs. When the residents begin to go on programmes where they are able to detox, several of them began to realise that the substance abuse was actually masking mental health issues.
I know this has been mentioned several times today—the mental health issue. Mike Hedges mentioned the possibility that some people start to abuse drugs and alcohol once they become homeless, and indeed this may be the case in some instances, but certainly, I think the experience that I took on board from the site visit was that it's probably more likely that the substance abuse and alcohol abuse led to the homelessness. That probably comes first.
I think the crucial thing, which you have tackled in your statement today, is that there are these intimate links between mental health, substance abuse and homelessness. So, a persistent problem that you are going to have in dealing with the homeless issue is that you will have to work alongside the health ministry in getting resources directed towards mental health provision so that the homeless can access them. I know you've acknowledged that. So, to move to questions, how closely are you working with the health Minister in this regard? And in terms of the new funding that you're announcing, can you be more precise on how much is actually going towards mental health provision?
I think that, in many respects, tackling the homelessness problem means crossing portfolios for you, Minister, in some important respects, not only with the health Minister. There's also possibly the training aspect, which you've touched on a few times today. Because when we went to the hostel, other issues that were raised by the staff at the hostel included the need for continued resources so that more staff could be trained to deal with the complex needs of homeless people. As well as the detox programmes, there are also programmes being run dealing with teaching the residents basic skills that could eventually lead them into employment. I think it's good that you have mentioned several times in your statement the training aspect. Do you see any benefit in interacting more closely with the skills Minister over issues like this in terms, for instance, of accessing resources?
Finally, there have been comments—not today, but comments in general—that the homeless issue is really only discussed in politics once a year, and that is in the run-up to Christmas. There is some extra funding provision at that time of year, it becomes a media issue and, of course, we do have a lot of volunteers active at that time of year. But now, we are in February and we're in the midst of another cold snap. I note that you mentioned cold weather plans in your statement, so could you expand a little on how these cold weather plans will work? Diolch yn fawr.
Diolch i'r Gweinidog am ddatganiad heddiw. Rydym ni wedi bod yn cynnal ymchwiliad ynglŷn â digartrefedd ar y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol. Fel y soniodd Bethan Jenkins yn gynharach, fe wnaethom ni ymweld â hostel Byddin yr Iachawdwriaeth i lawr y ffordd oddi yma, yn Stryd Bute, a oedd yn ymweliad addysgiadol iawn oherwydd fe gawsom ni siarad nid yn unig â'r staff, ond hefyd â nifer o'r trigolion, y mae llawer ohonyn nhw yn bobl a oedd yn arfer cysgu ar y stryd. Wrth gwrs, dim ond grŵp bach oedd o, ond rwy'n credu yr amlygwyd themâu cyffredin mewn modd gweddol rymus. Ymddengys fod y rhain yn adrodd hanes o broblemau teuluol cynnar, mewn llawer o achosion, a arweiniodd at gam-ddefnyddio alcohol a chyffuriau. Pan mae'r preswylwyr yn dechrau mynd ar raglenni lle maen nhw'n gallu dadwenwyno, dechreuodd nifer ohonyn nhw sylweddoli bod y cam-drin sylweddau mewn gwirionedd yn cuddio materion iechyd meddwl.
Rwy'n gwybod y crybwyllwyd hyn sawl gwaith heddiw—y mater iechyd meddwl. Soniodd Mike Hedges am y posibilrwydd bod rhai pobl yn dechrau camddefnyddio cyffuriau ac alcohol pan ddown nhw yn ddigartref, ac yn wir, hwyrach mai dyma sy'n digwydd mewn rhai achosion, ond yn sicr, credaf mai'r profiad sy'n aros yn fy nghof o'r ymweliad safle oedd ei bod hi mae'n debyg yn fwy tebygol mai camddefnyddio sylweddau ac alcohol a arweiniodd at ddigartrefedd. Mae hynny fwy na thebyg yn dod gyntaf.
Credaf mai'r peth hollbwysig, yr ydych chi wedi mynd i'r afael â hi yn eich datganiad heddiw, yw bod cysylltiadau agos rhwng iechyd meddwl, camddefnyddio sylweddau a digartrefedd. Felly, problem barhaus fydd gennych chi wrth ymdrin â'r agwedd o ddigartrefedd yw y bydd yn rhaid ichi weithio ochr yn ochr â'r weinyddiaeth iechyd i gael adnoddau ar gyfer darpariaeth iechyd meddwl fel y gall pobl ddigartref gael gafael arnyn nhw. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi cydnabod hynny. Felly, i droi at y cwestiynau, pa mor agos ydych chi'n gweithio gyda'r Gweinidog iechyd yn hyn o beth? Ac o ran y cyllid newydd yr ydych chi'n ei gyhoeddi, allwch chi fod yn fwy manwl ynglŷn â faint mewn gwirionedd fydd yn mynd tuag at ddarpariaeth iechyd meddwl?
Rwy'n credu, ar lawer ystyr, bod mynd i'r afael â'r broblem ddigartrefedd yn golygu cydweithio, Weinidog, ar rai agweddau pwysig, nid yn unig gyda'r Gweinidog iechyd. Mae hefyd, o bosib yr agwedd ar hyfforddiant, yr ydych chi wedi cyfeirio ati ambell waith heddiw. Oherwydd pan aethom i'r hostel, roedd y materion eraill y cyfeiriodd staff yn yr hostel atyn nhw yn cynnwys yr angen am adnoddau parhaus fel y gellid hyfforddi mwy o staff i ymdrin ag anghenion cymhleth pobl ddigartref. Yn ogystal â rhaglenni dadwenwyno, ceir hefyd rhaglenni sy'n ymwneud â dysgu sgiliau sylfaenol i'r trigolion a allai yn y pen draw eu harwain at gyflogaeth. Rwy'n credu ei bod hi'n dda eich bod wedi crybwyll sawl gwaith yn eich datganiad yr agwedd ar hyfforddiant. A ydych chi'n gweld unrhyw fudd mewn ymadweithio'n fwy agos â'r Gweinidog sgiliau ynglŷn â materion fel hyn o ran, er enghraifft, manteisio ar adnoddau?
Yn olaf, bu sylwadau—nid heddiw, ond sylwadau yn gyffredinol—na thrafodir y broblem ddigartref mewn gwirionedd mewn gwleidyddiaeth dim ond unwaith y flwyddyn, ac mae hynny yn y cyfnod cyn y Nadolig. Ceir rhywfaint o ddarpariaeth cyllid ychwanegol ar yr adeg honno o'r flwyddyn, daw'n fater i'r cyfryngau ac, wrth gwrs, mae gennym ni lawer o wirfoddolwyr wrthi ar yr adeg honno o'r flwyddyn. Ond nawr, rydym ni ym mis Chwefror, ac rydym ni yng nghanol cyfnod oer arall. Rwy'n sylwi ichi grybwyll cynlluniau tywydd oer yn eich datganiad, felly a allech chi ymhelaethu ychydig ynglŷn â sut y bydd y cynlluniau tywydd oer hyn yn gweithio? Diolch yn fawr.
I thank you for those questions, and I'm really encouraged that the committee is undertaking a piece of work into rough-sleeping in particular, and looking at homelessness more widely. That's really important because I hope I've been clear that both of the documents that have been published today are live documents. So, I'll be keen to be looking at the recommendations that the committee might be coming forward with, in terms of reviewing and adapting those documents to the best evidence and the best ideas that are coming forward throughout.
It is a complex picture in terms of which comes first, in terms of substance misuse and mental ill health. But I think that what's important is that we do ensure that all of our services that are there for people who are rough-sleepers do come from a trauma-informed approach. That's why the PATH project, which Public Health Wales has been leading on, is so important, because that's been offering training to front-line professionals—over 1,000 of them now—in terms of how to take that trauma-informed approach and to consider the story of the individual and what got them to that place and what can be done to assist them.
Some of the projects that are being funded by the additional £2.6 million of funding that was announced this financial year are specifically to support people with mental health needs who are experiencing homelessness. So, that includes training for outreach workers in Wrexham, for example, so that they're able to support and assist people with a mental health support need, and funding for a link worker between health and homelessness services in the Vale of Glamorgan as well. So, there are some specific posts that are being funded as a result of that.
More generally, in Welsh Government, I've been keen to make that link—coming, as I have done, from the social services portfolio into the housing one—between my former responsibilities and my current ones. So, we now have a member of staff within Welsh Government who is specifically looking at housing and health—so, looking across the piece, really, in terms of what we can be doing with our capital funding through the intermediate care fund, for example, and in terms of policy as well to ensure that we are fully linked up and using all of the potential, really, that good housing has for the promotion of good health as well.
My former responsibilities also included substance misuse, so I'm keen to highlight the fact that, within our substance misuse delivery plan, we do have specific actions there in order to develop support for people who are rough-sleeping and people who are homeless. Welsh Government invest almost £50 million a year in this agenda, and our area planning boards will have a specifically important role in terms of tackling substance misuse locally, and that will extend to people who are homeless and rough-sleeping as well. Many of the projects, such as the Huggard centre, which the committee visited, are very much fully linked in with substance misuse services.
I'd also point out that we've commissioned a review of the substance misuse treatment framework good practice framework for the provision of substance misuse services to homeless people and those with accommodation problems. That will be completed in the spring in order to, again, make sure that we are linking up with all the best and latest evidence in terms of substance misuse and homelessness.
Diolch ichi am y cwestiynau hynny, ac mae'n galonogol iawn bod y pwyllgor yn cynnal astudiaeth ynglŷn â chysgu ar y stryd yn benodol, ac yn edrych ar ddigartrefedd yn fwy eang. Mae hynny'n bwysig iawn oherwydd rwy'n gobeithio y bûm i'n glir bod y ddwy ddogfen sydd wedi'u cyhoeddi heddiw yn ddogfennau esblygol. Felly, rwy'n awyddus i edrych ar yr argymhellion y bydd y pwyllgor o bosib yn eu cyflwyno, o ran adolygu ac addasu'r dogfennau hynny yn unol â'r dystiolaeth orau a'r syniadau gorau a gyflwynir drwy gydol y broses.
Mae'n ddarlun cymhleth o ran pa un sy'n dod gyntaf, o ran camddefnyddio sylweddau ac iechyd meddwl. Ond credaf mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod ni yn sicrhau bod ein holl wasanaethau ar gyfer pobl sy'n cysgu ar y stryd yn rhoi pwyslais ar ystyried trawma. Dyna pam fod y prosiect PATH, y bu Iechyd Cyhoeddus Cymru yn ei arwain, mor bwysig, oherwydd bu'n cynnig hyfforddiant i weithwyr proffesiynol rheng flaen—dros 1,000 ohonyn nhw erbyn hyn—o ran sut i fynd ati mewn ffordd sy'n rhoi ystyriaeth i drawma ac yn ystyried hanes yr unigolyn a pham eu bod nhw yn y sefyllfa honno a beth y gellir ei wneud i'w cynorthwyo.
Mae rhai o'r prosiectau sy'n cael eu hariannu gan y £2.6 miliwn ychwanegol o gyllid a gyhoeddwyd yn y flwyddyn ariannol hon yn benodol i gefnogi pobl ddigartref sydd ag anghenion iechyd meddwl. Felly, mae hynny'n cynnwys hyfforddiant ar gyfer gweithwyr allgymorth yn Wrecsam, er enghraifft, fel y gallan nhw gefnogi a chynorthwyo pobl sydd angen cymorth iechyd meddwl, a chyllid ar gyfer gweithiwr cyswllt rhwng y gwasanaethau iechyd a digartrefedd ym Mro Morgannwg yn ogystal. Felly, dyna rai o'r swyddi penodol sy'n cael eu hariannu o ganlyniad i hynny.
Yn fwy cyffredinol, yn Llywodraeth Cymru, rwyf wedi bod yn awyddus i wneud y cyswllt hwnnw—gan fy mod i wedi symud o'r portffolio gwasanaethau cymdeithasol i'r un tai—rhwng fy nghyfrifoldebau blaenorol a fy rhai presennol. Felly, mae gennym ni bellach aelod o staff yn Llywodraeth Cymru sy'n edrych yn benodol ar dai ac iechyd—felly, wrth ystyried y darlun cyfan, mewn gwirionedd, o ran beth y gellir ei wneud gyda'r arian cyfalaf drwy'r gronfa gofal canolradd, er enghraifft, ac o ran polisi yn ogystal â sicrhau ein bod yn manteisio ar bob cyswllt posib ac yn defnyddio'r holl botensial, mewn gwirionedd, sydd gan dai da i'w gynnig er mwyn hyrwyddo iechyd da yn ogystal.
Roedd fy nghyfrifoldebau blaenorol hefyd yn cynnwys yr agwedd o gamddefnyddio sylweddau, felly rwy'n awyddus i dynnu sylw at y ffaith, o fewn ein cynllun cyflawni camddefnyddio sylweddau, mae gennym ni gamau penodol er mwyn datblygu cymorth i bobl sy'n cysgu ar y stryd a phobl sy'n ddigartref. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi bron iawn £50 miliwn y flwyddyn ar yr elfen hon, a bydd gan ein byrddau cynllunio ardal swyddogaeth bwysig benodol o ran mynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau yn lleol, a bydd hynny'n ymestyn at bobl sy'n ddigartref ac yn cysgu ar y stryd hefyd. Mae llawer o'r prosiectau, megis Canolfan Huggard, yr ymwelodd y pwyllgor ag ef, yn gysylltiedig â'r gwasanaethau camddefnyddio sylweddau i raddau helaeth iawn.
Fe hoffwn i hefyd nodi ein bod ni wedi comisiynu adolygiad o'r fframwaith arfer da sy'n gysylltiedig â'r fframwaith triniaethau camddefnyddio sylweddau ar gyfer darparu gwasanaethau camddefnyddio sylweddau i bobl ddigartref a'r rheini sydd â phroblemau llety. Caiff hwnnw ei gwblhau yn y gwanwyn er mwyn, unwaith eto, sicrhau ein bod yn defnyddio'r holl dystiolaeth orau a diweddaraf o ran camddefnyddio sylweddau a digartrefedd.
Thank you. I have three more speakers, so I will extend this session. But that's not an invitation for the three speakers to go on at length. So, it is a question and a—well, a relatively short question and a relatively short answer from the Minister, and we'll get the three in. John Griffiths.
Diolch. Mae gennyf dri siaradwr arall, felly byddaf yn ymestyn y sesiwn hon. Ond nid yw hynny'n wahoddiad i'r tri siaradwr draethu'n rhy hir. Felly, mae hynny'n golygu cwestiwn ac— wel, cwestiwn cymharol fyr ac ateb cymharol fyr gan y Gweinidog, ac fe allwn ni roi amser i'r tri. John Griffiths.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I welcome the Government statement and action plan. As we've heard, rough-sleeper numbers do appear to be increasing in terms of the counts that are taking place. That's why I'm very pleased that the committee that I chair, the Equality, Local Government and Communities Committee, is doing a piece of work on rough-sleepers. We've already made visits to Solas in Newport and the Salvation Army in Cardiff to hear from staff and service users. I think it's clear that there are complex issues involved, as we all know, and there is a great deal of vulnerability and danger faced by those sleeping on our streets. So, it's absolutely right that we have more focus and priority for these issues.
The committee inquiry will look at the effectiveness of the legislation and the causes, the services provided, including emergency accommodation, the scale and adequacy of data—and I think there are quite a lot of questions around that—and of course the steps required to deal with the issues. We will also look at the action plan with the input of stakeholders and, of course, question the Minister in due course on the detail and on how she intends to take the action plan forward.
So, I guess, really, what I’m really looking for today, Minister, is just confirmation of what you’ve already said, really, that you will be keen to work with the committee, that the action plan is an evolving and developing document, as new evidence, new circumstances, emerge, and that the work of the committee will be one part of informing future policy and strategy on these crucial issues.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu datganiad a chynllun gweithredu'r Llywodraeth. Fel y clywsom ni, mae'n ymddangos bod y niferoedd sy'n cysgu ar y stryd yn cynyddu o ran y cyfrif sy'n digwydd. Dyna pam fy mod i'n falch iawn bod y pwyllgor yr wyf yn gadeirydd arno, y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn gwneud astudiaeth ynglŷn â phobl sy'n cysgu ar y stryd. Rydym ni eisoes wedi ymweld â Solas yng Nghasnewydd a Byddin yr Iachawdwriaeth yng Nghaerdydd i glywed gan staff a defnyddwyr gwasanaeth. Credaf ei bod hi'n amlwg bod materion cymhleth yn rhan o hyn, fel y gŵyr pob un ohonom ni, ac mae'r rhai sydd yn cysgu ar ein strydoedd mewn sefyllfaoedd bregus a pheryglus iawn. Felly, mae hi'n hollol briodol ein bod ni'n rhoi mwy o sylw a blaenoriaeth i'r materion hyn.
Bydd ymchwiliad y Pwyllgor yn edrych ar effeithiolrwydd y ddeddfwriaeth a'r achosion, y gwasanaethau a ddarperir, gan gynnwys llety brys, graddfa a digonolrwydd data—ac rwy'n credu bod llawer o gwestiynau ynghylch hynny—ac wrth gwrs y camau sy'n angenrheidiol i ymdrin â'r materion hynny. Byddwn hefyd yn edrych ar y cynllun gweithredu gyda sylwadau gan randdeiliaid ac, wrth gwrs, yn holi'r Gweinidog maes o law ynglŷn â'r manylion ac ynglŷn â sut y mae hi'n bwriadu datblygu'r cynllun gweithredu.
Felly, mae'n debyg, mewn gwirionedd, mai'r hyn yr wyf yn edrych amdano i ddweud y gwir heddiw, Weinidog, yw dim ond cadarnhad o'r hyn yr ydych chi eisoes wedi ei ddweud, mewn gwirionedd, y byddwch chi'n awyddus i weithio gyda'r pwyllgor, fod y cynllun gweithredu yn ddogfen fydd yn esblygu ac yn datblygu, fel y daw tystiolaeth newydd, amgylchiadau newydd, i'r amlwg, ac y bydd gwaith y pwyllgor yn un rhan o lunio sylfaen polisïau a strategaethau'r dyfodol ynglŷn â'r materion hollbwysig hyn.
I thank you very much for that. I am very, very pleased that the committee is taking a good look at this particular issue, and it is important, because, as we've probably seen through the statement, there are questions, and some of the questions we don't have the answers to yet. For example, that question as to why, even on the coldest of nights, there are empty bed spaces in some of our hostels and other provisions.
I was at a local surgery, one of my surgeries in Gower, on the weekend, and a lady came in and said that last year her church had provided 10 beds during a cold period for homeless people and they were full, but, this year, those 10 beds, not one person turned up for them, and, even though we understand that the scale of homelessness has grown and it’s been very cold, equally, there seems to be a mismatch in terms of people’s willingness now, I suppose, to engage with some of those services that are being provided. So, I think that the fact that the committee is looking at this particular issue, alongside others, will be very useful in terms of helping us map out the way forward.
Diolch yn fawr ichi am hynny. Rwy'n hapus iawn, iawn, bod y pwyllgor yn edrych yn fanwl ar y mater penodol hwn, ac mae e'n bwysig, oherwydd, fel yr ydym ni wedi'i weld drwy'r datganiad, mae'n debyg, mae yna gwestiynau, ac nid oes atebion i rai o'r cwestiynau hyd yn hyn. Er enghraifft, y cwestiwn hwnnw ynghylch pam, hyd yn oed ar y nosweithiau oeraf, y ceir gwelyau gwag mewn rhai o'n hosteli a darpariaethau eraill.
Roeddwn i mewn cymhorthfa leol, un o fy nghymorthfeydd yn y Gŵyr, dros y Sul, a daeth gwraig i mewn a dweud bod ei heglwys y llynedd wedi darparu 10 gwely yn ystod cyfnod oer i bobl ddigartref ac roeddent yn llawn. Fodd bynnag, eleni, ni fanteisiodd neb ar y 10 gwely hynny, ac, er ein bod yn deall bod graddau digartrefedd wedi cynyddu ac y bu hi'n yn oer iawn, yn yr un modd, ymddengys bod diffyg cyfatebiaeth o ran parodrwydd pobl nawr, mae'n debyg, i fanteisio ar rai o'r gwasanaethau hynny sydd ar gael. Felly, credaf y bydd y ffaith bod y pwyllgor yn edrych ar y mater penodol hwn, ynghyd ag eraill, yn ddefnyddiol iawn o ran ein helpu i lunio'r ffordd ymlaen.
You referred to the borrowing cap. Would you agree that when the borrowing caps were first introduced, following exit from the housing revenue account by agreement with local authorities, it was expected that those would be devoted primarily to helping the stock transfers that had not met the Welsh housing quality standard to achieve the Welsh housing quality standard? How, therefore, are you ensuring (a) that the Welsh housing quality standard is not given a lower priority to delivering some much-needed new social homes, and (b) that local authorities are all working in accordance with the agreement made with registered social landlords through the Welsh Government late in 2016 to ensure they work together with their combined resource to maximise the number of new social homes they can provide?
Fe wnaethoch chi gyfeirio at y terfyn ar fenthyca. A fyddech chi'n cytuno pan gyflwynwyd y terfynau benthyca yn gyntaf, ar ôl ymadael â'r cyfrif refeniw tai drwy gytundeb ag awdurdodau lleol, yr oedd disgwyl y byddai'r terfynau yn cael eu neilltuo'n bennaf i helpu'r trosglwyddiadau stoc nad oeddent wedi cyflawni safon ansawdd tai Cymru i gyflawni'r safon honno? Sut, felly, ydych chi'n sicrhau (a) na roddir blaenoriaeth is i safon ansawdd tai Cymru i gyflenwi tai cymdeithasol newydd y mae angen mawr amdanynt, a (b) bod yr awdurdodau lleol i gyd yn gweithio yn unol â'r cytundeb a wnaed gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig drwy Lywodraeth Cymru tua diwedd 2016 i sicrhau eu bod yn cydweithio ac yn cyfuno'u hadnoddau i gyflenwi cymaint o dai cymdeithasol newydd â phosibl?
Thank you very much for that question. It’s good to hear the Welsh housing quality standard mentioned. All local authorities are working towards meeting the Welsh housing quality standard by 2020. All of them have confirmed that they are on track to do that, so I think that’s really positive. I suppose the challenge for Government will be to say, 'Well, what next?' You know, what will be the next step in terms of what we are requiring from local authorities and RSLs in terms of raising the game of the standard of accommodation that we do have in Wales.
One thing that I am considering in terms of the way forward has to be about retrofitting in terms of our decarbonisation agenda and the role that housing can play in that. If we are to meet some of our very stretching targets in terms of decarbonisation then housing and dealing with some of that has to be right at the centre of that agenda as well.
But, in terms of Welsh Government investment in housing, it has to be housing that is of a good quality, which helps us deal with decarbonisation but also provides people with a decent, warm, affordable home.
Diolch yn fawr iawn y cwestiwn hwnnw. Mae'n dda clywed sôn am safon ansawdd tai Cymru. Mae pob awdurdod lleol yn gweithio tuag at gyflawni safon ansawdd tai Cymru erbyn 2020. Mae pob un ohonyn nhw wedi cadarnhau eu bod ar y trywydd iawn i wneud hynny, felly rwy'n credu bod hynny'n gadarnhaol iawn. Mae'n debyg mai'r her ar gyfer y Llywodraeth fydd dweud, 'Wel, beth nesaf?' Wyddoch chi, beth fydd y cam nesaf o ran yr hyn yr ydym yn ei ofyn gan awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig o ran codi safon y cartrefi sydd gennym ni yng Nghymru.
Mae'n rhaid i un peth yr wyf i'n ei ystyried o ran y ffordd ymlaen fod ynglŷn ag ôl-osod o ran ein hagenda datgarboneiddio a'r hyn y gall tai ei gyfrannu yn hynny o beth. Os ydym ni am gyrraedd rhai o'n targedau uchelgeisiol iawn o ran datgarboneiddio, mae'n rhaid i dai ac ymdrin â rhywfaint o hynny fod wrth wraidd yr agenda honno hefyd.
Ond, o ran buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn tai, mae'n rhaid iddyn nhw fod yn dai o ansawdd da, sy'n ein helpu i ymdrin â datgarboneiddio ond hefyd yn rhoi cartref cynnes, fforddiadwy, boddhaol i bobl.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Yr eitem nesaf yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: 'Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2016-17'. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y datganiad—Vaughan Gething.
The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: 'The Chief Medical Officer's Annual Report 2016-17'. I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the publication of the second annual report by Dr Frank Atherton, the Chief Medical Officer for Wales, covering the period 2016-17. I'd like to thank Dr Atherton for his assessment of our progress in improving and protecting the health of the nation, his insights into emerging threats to public health, and his considered thoughts on actions needed to deal with them effectively.
It is reassuring to read of the consolidation of a number of public health gains and ongoing improvements in a number of areas. At a time when outside commentators too easily make sweeping and ill-informed statements about the quality of our NHS, it's helpful to remind ourselves in an authoritative CMO report of some of some of the concrete facts about the state of health and healthcare here in Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu cyhoeddiad yr ail adroddiad blynyddol gan Dr Frank Atherton, Prif Swyddog Meddygol Cymru, ar gyfer y cyfnod 2016-17. Hoffwn ddiolch i Dr Atherton am ei asesiad o'n cynnydd o ran gwella a diogelu iechyd y genedl, ei ddirnadaeth o fygythiadau i iechyd y cyhoedd, a'i ystyriaethau craff o'r hyn sydd angen ei wneud er mwyn ymdrin â'r rhain yn effeithiol.
Mae'n galonogol darllen am y gwelliant a fu mewn sawl agwedd ar gynnydd mewn iechyd cyhoeddus a gwelliannau parhaus mewn nifer o feysydd. Ar adeg pan fo hi'n rhy hawdd i sylwebyddion allanol wneud datganiadau cyffredinol ac anwybodus am ansawdd ein GIG, mae'n ddefnyddiol atgoffa ein hunain mewn adroddiad awdurdodol gan y Prif Swyddog Meddygol o rai o'r ffeithiau pendant ynghylch cyflwr iechyd a gofal iechyd yma yng Nghymru.
The report outlines that overall life expectancy in Wales continues to rise, up to 78.4 for males and 82.3 years for women. Most adults report good general health, with over 72 per cent of over-16s reportedly in 'good' or 'very good' health. And our infant mortality rate, at 3.7 per 1,000, remains low in historical terms.
As we have rehearsed many times on the floor of this Chamber, there are many factors impacting on the health of the nation. High-quality healthcare is of course one of them, but there are a broad range of social determinants, such as housing, education, quality employment and the environment, that play an even bigger part. There are also a significant number of public health threats each year, and Dr Atherton's report highlights significant achievements in dealing with these. One of the examples it cites includes the impact of the introduction of the all-Wales hepatitis C treatment roll-out programme. The success of this programme has meant that, in Wales, we have now treated, or are giving treatment to, all of the patients that are known to, and have accepted referral to, hepatology services and are still accessing care, or, to put it more simply, we are ahead of every other UK nation in the treatment and the hopeful elimination of hepatitis C. That is a cause for recognition and thanks to that group of clinicians leading that work.
It also refers to individuals infected with HIV benefitting from anti-retroviral therapies so that they lead the most healthy of lives. It notes the number of new diagnoses of HIV in any one year now being on a downward trend, and the number of individuals testing annually increasing. The importance of testing is crucial now that pre-exposure prophylaxis or PREP is available to all those for whom it is clinically indicated. I do look forward to the results of that PREP trial in due course as we roll through a genuinely nationwide trial.
The report also sets out priority actions for our seasonal flu and childhood immunisation programmes, which will be necessary to deliver to ensure that those programmes remain the envy of the world.
While communicable disease may be regarded a traditional public health threat, Dr Atherton also uses his report to shine a spotlight on the emerging public health risk of problem gambling. He focuses on the harm that can be caused by gambling, not just to individual gamblers but also family, friends and to society as a whole; harm that can include financial hardship, psychological distress, and the breakdown of personal relationships.
The report sets out the prevalence of gambling. The UK has the tenth highest gambling spend per capita in the world. In Wales, 61 per cent of adults have gambled in the past 12 months: 63 per cent of men and 59 per cent of women. It is estimated that, each week across England and Wales, 450,000 children aged between 11 and 15 are involved in some form of gambling. That equates to 16 per cent of that age group; 1.1 per cent of our population self-report as having a problem with gambling and a further 3.8 per cent of people in Wales are estimated to be at risk of problem gambling. The report also highlights that the harm caused by gambling is unequal in its distribution. People who are economically inactive and live in deprived areas are more likely to suffer most harm.
Dr Atherton comments on the evolving nature of the gambling industry, its marketing and its products. Gambling is no longer solely taking place within traditional physical premises like arcades, bingo halls or racing tracks. The fastest growing method of gambling is of course online betting, with 24-hour availability, accessed through computers, mobiles or tablets. In the UK, nearly 9 million adults have gambled online in the last four weeks. In Wales, 9.2 per cent of online gamblers surveyed were identified as being problem gamblers.
Dr Atherton sets out the case for a public health approach to deal with gambling—an approach that seeks to address the inequity of harm. He calls for a range of actions to reduce harm that do not just focus on individuals but also a wide range of measures, including advocacy, information, regulation and appropriate prohibition in a co-ordinated way. In doing so, Dr Atherton recognises that gambling is primarily regulated at a UK Government level, with a number of UK bodies having responsibility for different aspects of gambling. An effective response to the harms caused by gambling will require a co-ordinated response.
I know that a number of Members in this place have taken a very active interest in the issue of problem gambling and the need to both support problem gamblers, as well as to deal with the prevalence and the ease of gambling. You will no doubt join with me in welcoming this thoughtful report drawing attention to the risks and making recommendations for action. I'll certainly be joining Dr Atherton and relevant stakeholders to consider how we best take forward those recommendations, not only through our calls for effective action at a UK level; in addition, we will look to use any new powers in Wales in a sensible and proportionate way to reduce the harms caused by problem gambling. I look forward to answering Members' questions. Thank you.
Mae'r adroddiad yn amlinellu bod disgwyliad oes cyffredinol yng Nghymru yn parhau i godi, hyd at 78.4 ar gyfer dynion ac 82.3 oed i fenywod. Mae'r rhan fwyaf o oedolion yn dweud eu bod mewn iechyd cyffredinol da, gyda dros 72 y cant o bobl dros 16 oed mewn iechyd 'da iawn' neu 'da'. Ac mae ein cyfradd marwolaethau babanod o 3.7 ym mhob 1,000, yn parhau'n isel mewn termau hanesyddol.
Fel yr ydym ni wedi trafod droeon ar lawr y Siambr hon, mae yna lawer o ffactorau sy'n effeithio ar iechyd y genedl. Mae gofal iechyd o ansawdd uchel yn un ohonyn nhw, wrth gwrs, ond ceir amrywiaeth eang o ffactorau cymdeithasol, megis tai, addysg, swyddi o ansawdd a'r amgylchedd, sy'n chwarae rhan hyd yn oed yn fwy. Ceir nifer sylweddol o fygythiadau iechyd cyhoeddus bob blwyddyn hefyd, ac mae adroddiad Dr Atherton yn amlygu llwyddiannau sylweddol wrth ymdrin â hyn. Un o'r enghreifftiau a ddyfynnir ynddo yw effaith cyflwyno'r rhaglen driniaeth hepatitis C i Gymru gyfan. Mae llwyddiant y rhaglen hon wedi golygu ein bod ni yng Nghymru, erbyn hyn, wedi trin neu'n rhoi triniaeth i'r holl gleifion sy'n hysbys i'r gwasanaethau hepatoleg ac oedd yn fodlon cael eu cyfeirio atyn nhw, a'u bod yn parhau i gael gofal, neu, yn symlach, rydym ni ar y blaen i bob cenedl arall yn y DU o ran trin a gobeithio dileu hepatitis C. Mae hynny yn achos dros gydnabod a diolch i'r grŵp hwnnw o glinigwyr sy'n arwain y gwaith hwnnw.
Mae hefyd yn cyfeirio at unigolion sydd wedi'u heintio ag HIV yn elwa ar therapïau gwrth-retrofeirysol fel y gallan nhw fyw bywyd mor iach â phosibl. Mae'n nodi bod nifer yr achosion newydd o HIV mewn unrhyw flwyddyn yn mynd ar i lawr erbyn hyn, a bod nifer yr unigolion sy'n cael profion bob blwyddyn yn cynyddu. Mae cynnal profion yn hanfodol bwysig erbyn hyn gan fod proffylacsis cyn dod i gysylltiad neu PREP ar gael i bawb sy'n cael sêl bendith glinigol. Rwyf i yn edrych ymlaen at ganlyniadau'r cyfnod treialu PREP maes o law wrth i ni gyflwyno cynllun treialu fydd yn un wirioneddol genedlaethol.
Mae'r adroddiad hefyd yn blaenoriaethu camau gweithredu ar gyfer ein rhaglenni tymhorol ar gyfer imiwneiddio rhag y ffliw ac imiwneiddio plant, a fydd yn angenrheidiol i sicrhau bod y rhaglenni hynny yn parhau i fod yn destun eiddigedd y byd.
Er y gellir ystyried bod clefydau trosglwyddadwy yn fygythiad iechyd cyhoeddus traddodiadol, mae Dr Atherton hefyd yn defnyddio ei adroddiad i amlygu'r risg i iechyd cyhoeddus sy'n datblygu yn sgil hapchwarae problemus. Mae'n canolbwyntio ar y niwed y gall hapchwarae ei achosi, nid yn unig i hapchwaraewyr unigol ond hefyd teulu, ffrindiau a'r gymdeithas yn gyffredinol; niwed a all gynnwys caledi ariannol, gofid seicolegol, a chwalfa perthynas bersonol ag eraill.
Mae'r adroddiad yn nodi nifer yr achosion o hapchwarae. Dim ond naw gwlad yn y byd sy'n gwario mwy y pen ar hapchwarae na'r DU. Yng Nghymru, mae 61 y cant o oedolion wedi hapchwarae yn ystod y 12 mis diwethaf: 63 y cant o ddynion a 59 y cant o fenywod. Amcangyfrifir bod 450,000 o blant rhwng 11 a 15 oed yn cymryd rhan mewn rhyw fath o hapchwarae bob wythnos ledled Cymru a Lloegr. Mae hynny'n cyfateb i 16 y cant o'r grŵp oedran hwnnw; mae 1.1 y cant o'n poblogaeth yn dweud eu hunain bod ganddynt broblem hapchwarae ac amcangyfrifir bod 3.8 y cant arall o bobl yng Nghymru mewn perygl o fod â phroblem hapchwarae. Mae'r adroddiad hefyd yn amlygu bod y niwed yn sgil hapchwarae yn anghyfartal o ran ei ddosbarthiad. Pobl sy'n economaidd anweithgar ac sy'n byw mewn ardaloedd difreintiedig sydd fwyaf tebygol o ddioddef y niwed mwyaf.
Mae Dr Atherton yn rhoi sylwadau ynghylch natur esblygol y diwydiant hapchwarae, ei farchnata a'i gynhyrchion. Nid yw hapchwarae yn digwydd dim ond mewn safleoedd traddodiadol megis arcedau, neuaddau bingo neu draciau rasio mwyach. Wrth gwrs, y dull o hapchwarae sy'n tyfu gyflymaf yw mentro ar-lein, sydd ar gael 24 awr y dydd, ar gael ar gyfrifiaduron, ffonau symudol neu dabledi. Yn y DU, mae bron i 9 miliwn o oedolion wedi mentro ar-lein yn ystod y pedair wythnos diwethaf. Yng Nghymru, nodwyd bod gan 9.2 y cant o hapchwaraewyr ar-lein a arolygwyd broblem hapchwarae.
Noda Dr Atherton yr achos o blaid dull iechyd cyhoeddus o ymdrin â hapchwarae—dull o weithredu sy'n ceisio mynd i'r afael ag anghyfartaledd y niwed. Mae'n galw am amrywiaeth o gamau i leihau niwed sy'n gwneud mwy na chanolbwyntio ar unigolion yn unig, sydd hefyd yn cynnwys amrywiaeth eang o fesurau, gan gynnwys eiriolaeth, gwybodaeth, rheoleiddio a gwaharddiadau priodol mewn ffordd gydgysylltiedig. Wrth wneud hynny, mae Dr Atherton yn cydnabod bod hapchwarae yn cael ei reoleiddio yn bennaf ar lefel Llywodraeth y DU, gyda nifer o gyrff y DU yn gyfrifol am wahanol agweddau ar hapchwarae. Bydd ymateb effeithiol i'r niweidiau a achosir gan hapchwarae yn ei gwneud hi'n ofynnol llunio ymateb cydgysylltiedig.
Gwn fod nifer o'r Aelodau yn y lle hwn wedi dangos diddordeb mawr yn y broblem hapchwarae a'r angen i gynorthwyo hapchwaraewyr sydd â phroblem, yn ogystal ag ymdrin â pha mor gyffredin yw hapchwarae a pha mor rhwydd yw gwneud hynny. Yn ddiamau, byddwch yn ymuno â mi i groesawu'r adroddiad ystyriol hwn sy'n tynnu sylw at y risgiau ac yn cynnig argymhellion ar gyfer gweithredu. Byddaf i'n sicr yn ymuno â Dr Atherton a rhanddeiliaid perthnasol i ystyried y ffordd orau o ddatblygu'r argymhellion hynny, nid yn unig drwy ein galwadau am weithredu effeithiol ar lefel y DU; yn ogystal â hyn, byddwn yn ceisio defnyddio unrhyw bwerau newydd yng Nghymru mewn ffordd synhwyrol a chymesur i leihau'r niwed a achosir gan broblemau hapchwarae. Edrychaf ymlaen at ateb cwestiynau'r Aelodau. Diolch i chi.
Cabinet Secretary, thank you very much for bringing forward this statement about the chief medical officer's report. I do welcome this report today. I believe it clearly lays bare the challenges of ensuring that we all age well. It's great news to see the increases in longevity—I, for one, am very grateful to see that—but we must also recognise that over a quarter of the Welsh population will be over 65 in 20 years' time; that's a quarter of our population. And I would like to ensure that today's plans recognise that, so, Cabinet Secretary, I wonder how will you ensure that health and social care services will be delivered fit for a quarter of our population going further forward, especially when we hear things such as the Welsh Local Government Association and the Association of Directors of Social Services saying that the key determinants of health are largely outside the control of health services, and so the quality of and spending on social care has to have one of the greatest demands on healthcare.
It's also very good news to see the improvements in cardiovascular diseases and neonatal disorders, and I also recognise the very good work that's been done on hepatitis C. But Welsh Government does need to get to grips, according to the CMO's report, with the stasis that we see in cancer outcomes. And so, Cabinet Secretary, I ask what you might have up your sleeve to help us improve that, because those figures—the dailies on cancer outcomes—have not changed significantly for over a decade.
The points made by the chief medical officer on gambling are pertinent and, I believe, well made, and I for one cannot understand why we are allowing this canker to develop. In fact, I'd like to pay tribute to Darren Millar because he raised a short debate on this issue back in July 2017, which called for greater restrictions on gambling advertising and fixed-term betting terminals, and I know that this has cross-party support. The then Minister for public health, Rebecca Evans, stated that Public Health Wales were commissioning research to map out all the gambling venues in Wales. An update on progress in this regard would be most welcome, and I wonder if perhaps you might be able to address your intention in that area.
Although there are other issues and comments, I'd like to finish with the CMO's commentary on protecting the public from health threats and, indeed, staff from health threats. Seasonal influenza is one of the biggest winter pressure threats. It lays siege to GP surgeries and A&Es, and I've tried to get guidance from the British Medical Association as to what can be done to increase the numbers not just of doctors, nurses and healthcare workers, but other healthcare professionals, to take up flu vaccines. The public need galvanising but so, Cabinet Secretary, do the public sector workers. Is there any ability for Welsh Government to look at guidance, statutory or otherwise, for health and care workers to receive the flu vaccine? Because you yourself refer to our seasonal flu vaccination as being an envy of the world, and yet that is in direct contradiction to evidence we hear in the Health and Social Care Committee, and we do know that seasonal flu is one of those great winter pressures. If everybody in this Chamber, all our staff, the public and those who work in the public sector were to have the flu vaccine, it would help with that enormous pressure on our NHS, and I'd be very grateful for your thoughts on how we might increase the uptake. Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, diolch yn fawr am gyflwyno'r datganiad hwn ynglŷn ag adroddiad y prif swyddog meddygol. Rwyf i yn croesawu'r adroddiad hwn heddiw. Rwy'n credu ei fod yn amlygu'n glir yr heriau o ran sicrhau ein bod ni i gyd yn heneiddio'n dda. Mae'n newyddion gwych i weld y cynnydd mewn hirhoedledd—rwyf i fy hun yn ddiolchgar iawn o weld hynny—ond mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod y bydd dros chwarter poblogaeth Cymru dros 65 oed ymhen 20 mlynedd; chwarter ein poblogaeth yw hynny. Ac fe hoffwn i sicrhau bod cynlluniau heddiw yn cydnabod hynny, felly, Ysgrifennydd y Cabinet, tybed sut y byddwch chi'n sicrhau y caiff gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol eu darparu mewn modd sy'n addas i chwarter ein poblogaeth yn y dyfodol, yn enwedig wrth i ni glywed pethau fel yr hyn y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a Chymdeithas y Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol yn eu dweud bod y prif bethau sy'n effeithio ar iechyd y tu hwnt i reolaeth y gwasanaethau iechyd i raddau helaeth, ac felly mae'n rhaid bod ansawdd gofal cymdeithasol a'r gwariant ar hynny yn un o'r gofynion mwyaf ar ofal iechyd.
Mae hefyd yn newyddion da iawn gweld y gwelliannau mewn clefydau cardiofasgwlaidd ac anhwylderau newyddenedigol, ac rwyf i hefyd yn cydnabod y gwaith da iawn sydd wedi'i wneud ym maes hepatitis C. Ond mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael, yn ôl adroddiad y prif swyddog meddygol, â'r darlun gwastad a welwn o ran canlyniadau canser. Ac felly, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gofyn i chi pa gynlluniau sydd gennych chi i'n helpu i wella hynny, oherwydd nid yw'r ffigurau hynny—ffigurau dyddiol ar gyfer canlyniadau canser—wedi newid yn sylweddol ers dros ddegawd.
Mae'r pwyntiau a wnaed gan y prif swyddog meddygol ynghylch hapchwarae yn berthnasol ac, yn fy marn i, wedi'u gwneud yn dda, ac ni allaf i ddeall pam yr ydym ni'n caniatáu i'r cancr hwn ddatblygu. Yn wir, fe hoffwn i dalu teyrnged i Darren Millar, oherwydd cododd ddadl fer ar y mater hwn yn ôl ym mis Gorffennaf 2017, a alwodd am fwy o gyfyngiadau ar hysbysebu hapchwarae a therfynellau betio cyfnod penodol, ac fe wn i fod cefnogaeth drawsbleidiol i hyn. Dywedodd y Gweinidog dros iechyd y cyhoedd ar y pryd, Rebecca Evans, fod Iechyd Cyhoeddus Cymru yn comisiynu ymchwil i fapio'r holl leoliadau hapchwarae yng Nghymru. Byddwn yn croesawu diweddariad ar y cynnydd yn hyn o beth, a tybed allwch chi efallai sôn am eich bwriad ynglŷn â'r maes hwnnw.
Er bod materion a sylwadau eraill, fe hoffwn i orffen gyda sylwadau'r prif swyddog meddygol ynghylch amddiffyn y cyhoedd rhag bygythiadau iechyd ac, yn wir, staff rhag bygythiadau iechyd. Ffliw tymhorol yw un o'r bygythiadau mwyaf i bwysau'r gaeaf. Mae'n rhoi pwysau ar feddygfeydd meddygon teulu ac adrannau damweiniau ac achosion brys, ac rwyf i wedi ceisio cael arweiniad gan Gymdeithas Feddygol Prydain ynglŷn â beth y gellir ei wneud i gynyddu faint o feddygon, nyrsys a gweithwyr gofal iechyd, yn ogystal â gweithwyr iechyd proffesiynol eraill, sy'n cael y brechlyn ffliw. Mae'n rhaid cymell y cyhoedd i wneud ond, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n rhaid cymell gweithwyr y sector cyhoeddus hefyd. A oes unrhyw fodd y gall Llywodraeth Cymru edrych ar y canllawiau, statudol neu fel arall, i weithwyr iechyd a gofal gael y brechlyn ffliw? Oherwydd rydych chi eich hun yn cyfeirio bod ein brechiadau rhag y ffliw tymhorol yn destun eiddigedd y byd, ac eto mae hynny yn gwbl groes i'r dystiolaeth a glywn yn y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ac rydym yn gwybod bod ffliw tymhorol yn un o'r pethau hynny sy'n bwysau mawr yn ystod y gaeaf. Os byddai pawb yn y Siambr hon, ein holl staff, y cyhoedd a'r rhai sy'n gweithio yn y sector cyhoeddus yn cael y brechlyn ffliw, byddai'n helpu'r pwysau aruthrol hynny ar ein GIG, a byddwn i'n ddiolchgar iawn am eich barn ynglŷn â sut y gallwn ni gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar y brechlyn. Diolch i chi.
I'll happily deal with that last point first. I welcome the fact that there's a recognition of the importance of the seasonal flu campaign, and part of the strength of that is that it is genuinely seen as cross-party. There are plenty of things that we argue about in this place between parties; this isn't one of them. We want to have more members of the public in at-risk groups taking up the opportunity to have the flu jab on the NHS, but also to think about those workers working with people who are by definition vulnerable, and in health and social care in particular. It's one of the things that I've concentrated on. Rebecca Evans, in her then role as Minister for public health, had a particular focus at the start of this flu season on trying to make sure that more public service workers who should have the flu jab actually take it up.
Byddaf yn ymdrin â'r pwynt olaf hwnnw yn gyntaf. Rwy'n croesawu'r ffaith y ceir cydnabyddiaeth o bwysigrwydd yr ymgyrch ffliw tymhorol, a rhan o gryfder yr ymgyrch honno yw ei bod hi'n un wirioneddol drawsbleidiol. Mae digonedd o bethau yr ydym yn dadlau yn eu cylch yn y lle hwn rhwng y pleidiau; nid yw hyn yn un ohonynt. Rydym ni eisiau i fwy o aelodau'r cyhoedd mewn grwpiau sydd mewn perygl fanteisio ar y cyfle i gael brechiad y ffliw drwy'r GIG, ond hefyd i feddwl am y gweithwyr hynny sy'n gweithio gyda phobl sydd, drwy ddiffiniad, yn agored i niwed, ac ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn benodol. Mae'n un o'r pethau yr wyf i wedi canolbwyntio arnynt. Roedd gan Rebecca Evans, pan roedd hi'n Weinidog dros iechyd y cyhoedd ar y pryd, bwyslais penodol ar ddechrau'r tymor ffliw hwn ar geisio sicrhau bod mwy o weithwyr yn y gwasanaethau cyhoeddus a ddylai gael y brechiad rhag y ffliw yn ei gael.
We have some challenges here, though, that we should honestly recognise. Part of that is that, actually, even though we think there should be some professional responsibility on people to do this and there is an interest for people in the social care sector from a business continuity point of view to ensure that their staff can come in to work as well as make sure that they don't impact on the people they're caring for, within social care and within the health service, it's quite difficult to say, 'You must' and in particular to say, 'You must have the flu jab.'
There's still a conversation about how we have even more uptake. This year, I've been encouraged, comparing this year to last year—and I won't take credit for this year's campaign because, as I say, Rebecca Evans was the Minister at the start of this—we've had an increase in uptake amongst our staff. We still need to do more and more and more to try and make sure that staff realise that it's a good thing for them and the people they care for to continue not just to have the flu jab but to have it in greater numbers as well so that it becomes something that is accepted culturally rather than us having to fight to persuade people to actually have the flu jab. Some of the myths about this year's vaccine not being effective—that gets said almost every year, and yet we know it is the best front-line protection against the flu, which has serious consequences for a whole range of vulnerable people, from neonates to the very old and everyone in between.
On your point about an ageing population, again, the report highlights figures given in other reports, including the parliamentary review and the previous Nuffield and Health Foundation work about the rise in the age of our population, and in particular the proportion of our population who will be over 65 and over 75 and the increasing demand in health and in social care in particular. Part of our challenge is that, as we make budget choices—again, that we will debate, discuss and, no doubt disagree with—whatever the sum we have and whether or not it's through times of austerity when our overall budget is decreasing, we have to make a choice about what we put into each area. At the moment that means that we have a real challenge in matching the demand in health and in social care.
We've actually met the health challenge in the way that Nuffield and the Health Foundation suggested we needed to. So, we've met that particular part of it, but social care is part of our real concern, highlighted again by the parliamentary review. That's why I think it's particularly important that we're prepared to engage in—. The debate on austerity is difficult because we take entirely different views about it, but on the debate around what we do in the medium term, there should, I hope, be an opportunity within this place and outside it to try and engage in the conversation about the social care levy proposed by Gerry Holtham. I think it's well worth pursuing because, if we're going to have a long-term funding answer, 'as we are now' isn't going to get us there, and it will be every single constituency, every single community that will be affected. If we can't resolve the longer term funding challenge for social care, we will have lots and lots of our older citizens, who we all want to see cared for with dignity—we'll find ourselves in a completely compromised position. So, it's in all of our interests to reach there.
There's something here for each party to do on that and for us to demonstrate some leadership on, but also it's a conversation with the UK Government as well. It doesn't matter what shade the UK Government is. I hope it's a different colour in the near future, but in any event the UK Government have to be part of the conversation because what we cannot get into is that if we introduce a social care levy and people then receive money to pay for their social care out of, if it works, if all those things happen, if the Treasury then say, 'Actually, that's effectively income', that will then affect people's ability to have income from other benefits as well. That's a really serious point, so the work that Dilnot and others have done—we have to get back to that and we have to make sure that our colleagues in the UK Parliament are prepared to have, again, a sensible and grown-up conversation about this too, because this is an issue for Wales, but it's absolutely an issue across the United Kingdom too.
On cancer outcomes, actually, on survivorship, we have a good story to tell. We've had statistically significant and material increases in survivorship. One-year survival is now at 73 per cent; five-year survival is at 57 per cent. But our challenge is that when we look at ourselves and England, for example, we actually have statistically similar survivorship rates between Wales and England, and you would actually not expect that to be the case, because the English population is healthier and wealthier. You'd expect the cancer survivorship rates to be materially different, but they're not. And there's something there to celebrate, actually, from Wales's point of view—that we're not seeing a statistical difference in Wales's and England's survivorship rates. But actually the bigger challenge isn't to say, 'We're not any worse than England' or 'We're as good as England'; it's actually to say that, on an international basis, when you look at other countries across Europe, every single nation in the UK doesn't do well enough at all. So, we actually still have a significant step forward to make in any event, and that's our challenge. Otherwise, we'll just persuade ourselves to narrow down our ambition and where we should be.
So, that's why I'm interested in the single pathway. It'll change the way that cancer is measured. We've got further work being done on that. It's also about the point about early diagnosis. It's also why we have this conversation about drugs and effective medication being available. It's why some of the debate has been about a cancer drugs fund and why we have a new treatment fund that is evidence based. But, in particular, for curative options, you're talking about surgery and radiotherapy, and we hardly ever talk about those when we talk or have a debate about improving cancer outcomes; we almost always talk about diagnostics and medication. So, actually, we need to spend more time and focus on that.
And on the work about gambling, the CMO is leading work on gambling with a group of stakeholders, and I'll be more than happy—some Members have asked for a meeting with the CMO, and I'll be more than happy to provide an update in this place or in writing. And, of course, when the CMO comes to the health committee—I think he normally does; I'm just looking at the Chair—I'm sure that he'll be happy to set out more detail on the work that is already in train and proposals to use the powers that will come to Wales in April of this year.
Mae gennym ni heriau yma, fodd bynnag, y dylem ni eu cydnabod yn onest. Rhan o hynny yw, mewn gwirionedd, er ein bod ni'n credu y dylai fod cyfrifoldeb proffesiynol ar bobl i wneud hyn a bod buddiant i bobl yn y sector gofal cymdeithasol o safbwynt parhad busnes i sicrhau y gall eu staff ddod i'r gwaith yn ogystal â sicrhau nad ydyn nhw'n effeithio ar y bobl y maen nhw'n gofalu amdanynt, ym maes gofal cymdeithasol a'r gwasanaeth iechyd, mae'n eithaf anodd dweud, 'Mae'n rhaid i chi' ac yn arbennig i ddweud, 'Mae'n rhaid ichi gael y brechiad rhag y ffliw.'
Mae trafodaeth i'w chael o hyd ynghylch sut i gael mwy o bobl i fanteisio arno. Mae eleni wedi bod yn galonogol, o'i gymharu â llynedd—ac wnaf i ddim hawlio'r clod am ymgyrch eleni oherwydd, fel yr wyf wedi dweud, Rebecca Evans oedd y Gweinidog ar ddechrau hyn—rydym ni wedi gweld cynnydd yn nifer ein haelodau staff sy'n manteisio ar y brechiad. Mae angen inni wneud mwy a mwy a mwy i geisio sicrhau bod staff yn sylweddoli mai peth da iddyn nhw a'r bobl maen nhw'n gofalu amdanynt yw parhau i gael y brechiad rhag y ffliw, ac, yn fwy na hynny, i fwyfwy o bobl ei gael er mwyn iddo fod yn rhywbeth a gaiff ei dderbyn yn ddiwylliannol yn hytrach na bod yn rhaid i ni frwydro i ddwyn perswâd ar bobl i gael y brechiad rhag y ffliw. Mae rhai o'r camsyniadau am y brechlyn eleni ei fod yn aneffeithiol—mae pobl yn dweud hyn bron bob blwyddyn, ac eto rydym ni'n gwybod mai hynny yw'r amddiffyniad rheng flaen gorau rhag y ffliw, sydd wedi arwain at ganlyniadau sylweddol ar gyfer amrywiaeth eang o bobl sy'n agored i niwed, o fabanod newydd-anedig i'r hen iawn a phawb yn y canol.
O ran eich pwynt ynghylch poblogaeth sy'n heneiddio, unwaith eto, mae'r adroddiad yn amlygu ffigurau a nodwyd mewn adroddiadau eraill, gan gynnwys yr arolwg seneddol a gwaith blaenorol Nuffield a'r Sefydliad Iechyd am y cynnydd yn oedran ein poblogaeth, ac yn arbennig cyfran ein poblogaeth a fydd dros 65 oed a dros 75 oed a'r galw cynyddol ar wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn benodol. Rhan o'r her i ni yw, wrth inni wneud dewisiadau cyllideb—y byddwn yn eu trafod, yn eu dadlau, ac, heb os, yn anghytuno â nhw, unwaith eto—pa bynnag swm sydd gennym ni a pha un a yw hynny mewn cyfnod o galedi pan fo'n cyllideb yn gostwng ai peidio, mae'n rhaid i ni ddewis faint i'w roi i bob maes. Ar hyn o bryd mae hynny'n golygu bod gennym ni her wirioneddol i fodloni'r galw ym maes iechyd a gofal cymdeithasol.
Mewn gwirionedd, rydym ni wedi wynebu'r her iechyd yn y ffordd yr awgrymodd Nuffield a'r Sefydliad Iechyd yr oedd angen i ni wneud. Felly, rydym ni wedi ateb y rhan benodol honno o'r her, ond mae gofal cymdeithasol yn rhan o'n pryder gwirioneddol, a amlygwyd unwaith eto yn yr arolwg seneddol. Dyna pam mae'n arbennig o bwysig yn fy marn i ein bod yn barod i gymryd rhan mewn—. Mae'r ddadl ar galedi yn anodd oherwydd bod gennym ni farn hollol wahanol yn ei gylch, ond ynghylch y ddadl ar yr hyn y dylwn ei wneud yn y tymor canolig, rwy'n gobeithio y dylai fod cyfle yn y lle hwn a thu hwnt i'r muriau hyn i geisio cymryd rhan yn y drafodaeth ynghylch yr ardoll gofal cymdeithasol a gynigir gan Gerry Holtham. Rwy'n credu bod gwerth gwirioneddol mynd ar drywydd hyn oherwydd, os ydym yn mynd i ddod o hyd i ateb hirdymor i gyllid, ni fyddwn yn cyflawni hynny 'fel yr ydym yn nawr', a bydd hyn yn effeithio ar bob un etholaeth a phob un cymuned. Os na allwn ni ddatrys yr her gyllid tymor hwy ar gyfer gofal cymdeithasol, bydd gennym ni lawer iawn o'n dinasyddion hŷn, y mae pob un ohonom yn dymuno eu gweld yn derbyn gofal ag urddas—byddwn yn cael ein hunain mewn sefyllfa hollol beryglus. Felly, mae'n fuddiol i bob un ohonom i gyflawni hynny.
Mae gan bob plaid rywbeth i'w wneud yn hyn o beth ac i ni i ddangos rhywfaint o arweiniad arno, ond mae'n drafodaeth i'w chael gyda Llywodraeth y DU hefyd. Ni waeth pa liw yw Llywodraeth y DU. Rwy'n gobeithio y bydd yn lliw gwahanol yn y dyfodol agos, ond ta waeth, mae'n rhaid i Lywodraeth y DU fod yn rhan o'r drafodaeth oherwydd yr hyn na all ddigwydd yw ein bod yn cyflwyno ardoll gofal cymdeithasol a bod pobl wedyn yn cael arian i'w ddefnyddio i dalu am eu gofal cymdeithasol, os bydd yn gweithio, os bydd yr holl bethau hynny yn digwydd, a bod y Trysorlys yn dweud wedyn, 'Mae hynny, mewn gwirionedd, yn incwm i bob pwrpas', a fydd yn effeithio wedyn ar allu pobl i gael incwm o fudd-daliadau eraill hefyd. Mae hynny yn bwynt difrifol iawn, felly mae'r gwaith y mae Dilnot ac eraill wedi'i wneud—mae'n rhaid inni ddychwelyd at hynny ac mae'n rhaid inni wneud yn siŵr bod ein cyd-Aelodau yn Senedd y DU yn barod i gael, unwaith eto, trafodaeth aeddfed a synhwyrol ynglŷn â hyn hefyd, oherwydd mae hwn yn fater i Gymru, ond mae'n fater ledled y Deyrnas Unedig hefyd.
O ran canlyniadau canser, mewn gwirionedd, o ran y bobl hynny sy'n goroesi, mae ein stori yn un dda. Rydym ni wedi gweld cynnydd ystadegol arwyddocaol a sylweddol yn nifer y bobl sy'n goroesi. Mae goroesi ar ôl blwyddyn yn 73 y cant erbyn hyn; mae goroesi ar ôl pum mlynedd yn 57 y cant. Ond ein her yw, wrth i ni edrych arnom ni ein hunain a Lloegr, er enghraifft, mae'r cyfraddau goroesi yn ystadegol debyg mewn gwirionedd rhwng Cymru a Lloegr, ac ni fyddech yn disgwyl hynny mewn gwirionedd, gan fod poblogaeth Lloegr yn iachach ac yn gyfoethocach. Byddech yn disgwyl i'r cyfraddau goroesi canser fod yn sylweddol wahanol, ond dydyn nhw ddim. Ac mae hynny'n rhywbeth i'w ddathlu, mewn gwirionedd, o safbwynt Cymru—nad ydym yn gweld gwahaniaeth ystadegol rhwng cyfraddau goroesi Cymru a Lloegr. Ond mewn gwirionedd, nid yr her fwyaf yw dweud, 'Nid ydym ni ddim gwaeth na Lloegr' neu 'Rydym ni gystal â Lloegr'; yr her yw dweud, ar lefel ryngwladol, wrth edrych ar wledydd eraill ledled Ewrop, nad yw unrhyw un o wledydd y DU yn gwneud yn ddigon da o gwbl. Felly, mae'n rhaid i ni gymryd cam sylweddol ymlaen o hyd beth bynnag, mewn gwirionedd, a dyna ein her ni. Fel arall, y cyfan y byddwn yn ei wneud yw darbwyllo ein hunain i osod ein huchelgais a lle y dylem ni fod yn is.
Felly, dyna pam mae gen i ddiddordeb mewn llwybr sengl. Bydd yn newid y ffordd y caiff canser ei fesur. Mae gwaith arall yn cael ei wneud ynglŷn â hynny. Mae a wnelo fo hefyd â'r pwynt am ddiagnosis cynnar. Dyma pam yr ydym yn cael y drafodaeth hon ynghylch sicrhau bod cyffuriau a meddyginiaethau effeithiol ar gael. Dyma pam bod rhywfaint o'r ddadl wedi ymwneud â chronfa cyffuriau canser a pham fod gennym ni gronfa driniaeth newydd wedi'i seilio ar dystiolaeth. Ond, yn benodol, ar gyfer dewisiadau iachaol, rydych yn sôn am lawdriniaeth a radiotherapi, a phur anaml yr ydym yn sôn amdanyn nhw wrth siarad neu ddadlau ynghylch gwella canlyniadau canser; rydym bron bob amser yn siarad am ddiagnosteg a meddyginiaeth. Felly, mewn gwirionedd, mae angen inni dreulio mwy o amser a rhoi mwy o bwyslais ar hynny.
Ac o ran y gwaith ar hapchwarae, mae'r prif swyddog meddygol yn arwain gwaith ar hapchwarae gyda grŵp o randdeiliaid, a byddaf yn fwy na pharod—mae rhai o'r Aelodau wedi gofyn am gyfarfod gyda'r prif swyddog meddygol, a byddaf i'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn y fan hon neu yn ysgrifenedig. Ac, wrth gwrs, pan fydd y prif swyddog meddygol yn dod i'r pwyllgor iechyd—rwy'n credu ei fod yn gwneud hynny fel arfer; rwy'n edrych ar y Cadeirydd—rwy'n siŵr y bydd yn hapus i sôn yn fwy manwl am y gwaith y mae eisoes wedi'i wneud a'r cynigion i ddefnyddio'r pwerau a fydd yn dod i Gymru ym mis Ebrill eleni.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad. Mi wnaf i hefyd nodi fy niolch i i Brif Swyddog Meddygol Cymru, Dr Frank Atherton, am ei ail adroddiad o. Mae hi yn bwysig, serch hynny, fy mod i'n tynnu sylw at y ffaith mai datganiad sydd gennym ni ar yr adroddiad yma heddiw, tra yn y gorffennol, yn cynnwys y llynedd, dadleuon rydym ni wedi'u cael ar adroddiad y prif swyddog meddygol, ac mi fyddwn i yn annog y Llywodraeth i fynd yn ôl i'r patrwm hwnnw, a pheidio â gadael i fregusdra balansiau gwleidyddol yn fan hyn benderfynu ym mha fodd mae materion pwysig iawn ynglŷn â iechyd ein cenedl ni yn cael eu trafod yma yn y Cynulliad.
Mi allwn i fynd i sawl maes gwahanol, mewn difrif—bron unrhyw faes o ran iechyd yng Nghymru—yn sgil yr adroddiad yma. Mi wnaf gadw yn fras at yr hyn sydd wedi cael ei grybwyll yn y datganiad ei hun gan yr Ysgrifennydd Cabinet heddiw.
Mae'r datganiad wedi nodi bod yna lawer o ffactorau, wrth gwrs, sydd yn dylanwadu ar iechyd ein poblogaeth ni; mae hynny wedi cael ei drafod ni wn faint o weithiau yn fan hyn. Ond, o bosib, gallai'r adroddiadau yma a'r hyn rydym ni wedi'i glywed gan y Llywodraeth yn gyffredinol roi rhagor o eglurder i ni ynglŷn â gwir effaith llymder a phenderfyniadau gwariant mewn meysydd ar wahân i iechyd ar allbynnau iechyd—bod toriadau i ofal cymdeithasol, tai ac ati, yn doriadau i'r gwasanaeth iechyd yn gyffredinol. Mi fyddwn i'n gofyn am ffyrdd o gael gwerthusiad i fesur yn union beth ydy effaith y toriadau hynny ar y gwasanaeth iechyd yn y dyfodol.
Mi symudaf i at brif gorff y datganiad heddiw yma, sef gamblo. Mae'r adroddiad yn bwrw goleuni ar y problemau sy'n cael eu hachosi gan bobl yn mynd yn gaeth i gamblo. Mae o'n nodi y cynnydd sydd yna mewn hysbysebion teledu ar gyfer betio. Wrth gwrs, rydym ni'n ymwybodol hefyd o'r rhagrith o'r gymdeithas bêl-droed yn Lloegr yn gwahardd chwaraewyr rhag gamblo ar gemau tra'n derbyn nawdd mawr iawn gan gwmnïau gamblo ar yr un pryd.
Mae'ch datganiad chi, Ysgrifennydd Cabinet, yn dweud eich bod chi'n gresynu bod gamblo yn cael ei reoleiddio ar lefel Brydeinig. Rydw i'n cytuno, pan mae rhywbeth yn cael ei reoleiddio ar lefel Brydeinig, bod hynny'n destun gresynu yn aml iawn, achos yn aml iawn mae o'n golygu bod rheoleiddio'n digwydd er budd diwydiant yn hytrach na'r cyhoedd, ac rydw i'n gobeithio y byddai hynny'n rhywbeth y gallwn ni edrych arno fo yng Nghymru yn y dyfodol. Ond mae yna rai pethau y gall y Llywodraeth ei wneud. Mae adroddiad y prif swyddog meddygol yn nodi bod Deddf Cymru yn rhoi pwerau i Weinidogion Cymru mewn perthynas â fixed-odds betting terminals er mwyn lleihau y stake uchaf o £100 i £10 ar gyfer peiriannau categori B2. Fy nghwestiwn cyntaf, am wn i: a fyddwch chi'n gwneud hynny? A ydy hynny'n rhywbeth y byddech chi'n dymuno ei wneud?
Hefyd, mae yna bwerau sydd ar gael i lywodraeth leol pan mae’n dod at roi caniatâd cynllunio ar gyfer newid defnydd siopau i siopau betio. Mae ymchwil yn fan hyn mewn perthynas â thrafodaethau ar Ddeddf bosib ar gynhwysiant ariannol wedi canfod bod llawer o awdurdodau lleol yn ofalus iawn ac yn bryderus am ddefnyddio pwerau sydd ganddyn nhw i gynyddu niferoedd y siopau betio, rhag ofn i gamau cyfreithiol, o bosib, gael eu cymryd yn eu herbyn nhw. A fyddwch chi, neu a wnewch chi ofyn i’r Ysgrifennydd llywodraeth leol roi rhagor o eglurder a sicrwydd i lywodraeth leol sydd eisiau cymryd camau i atal y cynnydd sydd wedi bod yn nifer y siopau betio?
Mi wnaf i orffen, os caf i, drwy gyfeirio at yr hyn a ddywedoch chi ynglŷn â hepatitis C. Fel un o bencampwyr hepatitis C yma yn y Siambr—fi a nifer o Aelodau—mae’n dda gweld bod Cymru ar y blaen yn y maes yma, ac yn aml iawn y broblem rŷm ni’n ei hwynebu ydy darganfod y bobl sydd â hepatitis C—darganfod digon o gleifion i ddod drwy ein system ni. Mae’n broblem braf i’w chael, ond mae hi’n broblem sydd angen ei datrys. A gaf i ddefnyddio’r cyfle yma, fel rydw i ac Aelodau eraill yn chwilio am gyfleoedd eraill hefyd yn aml iawn, i bwyso arnoch chi i wneud datganiad eto heddiw, o bosib, ynglŷn â’r angen i fod hyd yn oed yn fwy uchelgeisiol yn yr angen inni symud ymlaen at gael gwared ar hepatitis C yng Nghymru?
Thank you to the Cabinet Secretary for his statement. I will also note my thanks to the chief medical officer, Dr Frank Atherton, for his second report. It’s important, despite that, that I draw attention to the fact that we’re having a statement here today on this report, while in the past, including last year, we had debates on the report of the chief medical officer. I would encourage the Government to return to that practice and not let the political balance here and the fragility of that balance to decide in what way important matters with regard to health in our nation are discussed here at the Assembly.
We could go into several different areas, almost any area with regard to health in Wales here, as a result of this report. I will keep to what has been mentioned in the statement itself by the Cabinet Secretary today.
The statement has noted there are many factors that influence public health. That has been discussed several time here. But possibly these reports and what we’ve heard from the Government in general could give greater clarity for us about the true effect that austerity and expenditure decisions in areas separate to health can have on health outcomes. Cuts to social care, housing and so on are cuts to the health service in general as well and I would ask for ways of having an evaluation to measure exactly what the effects of those cuts are on the health service in future.
I will move to the main body of the statement today, which is on gambling. The report does shed light on the problems that are caused by people becoming addicted to gambling and it notes the progress with regard to betting advertisements on television. We are aware of the hypocrisy of the football association in England banning players from gambling on games whilst drawing a great deal of sponsorship from gambling companies.
Your statement, Cabinet Secretary, says that you regret that gambling is being regulated at a British level. I would agree that, when something is regulated at a UK level, that should be the cause of regret because very often it means that regulation happens for the benefit of industry rather than the benefit of the public. I would hope that that’s something that we could look at in Wales in future. But, there are some things that the Government could do. The chief medical officer’s report notes that the Wales Act does give powers for Welsh Ministers with regard to fixed-odds betting terminals to decrease the highest stake from £100 to £10 in B2 categories. I would ask whether you will do that. Is that something that you would wish to do?
Also, there are powers available to local government with regard to giving planning consent for the change of use of shops to betting shops. Research here with regard to discussions on a potential Bill has found that several local authorities are very careful and are concerned about using the powers that they have to increase the number of betting shops, in case of legal steps that might be taken against them. Will you ask the Cabinet Secretary for local government to give greater clarity and certainty for local authorities who want to take steps to prevent the increase that there has been in the number of betting shops?
I will finish, if I may, by referring to what you said about hepatitis C. As one of the champions of the issues related to hepatitis C in the Chamber—I and many other Members—it’s good to see that Wales is in the vanguard in this area. Very often, the situation that we face is finding those people who have hepatitis C—finding enough patients to go through our system. It’s a good problem to have, but it is an issue that we need to solve. May I take this opportunity—and I often find, as do other Members, an opportunity to do this—to press you to make a statement today, perhaps, to be even more ambitious with regard to the need to move forward with getting rid of hepatitis C in Wales?
Thank you for the comments and the questions. I note everyone's preference to have a debate not a statement, although, actually, to be fair, statements provide more questions from Ministers to answer and more scrutiny in that sense, but these are choices that are made.
I broadly share your concern about the impact of austerity on health and health outcomes. I think both Dai Lloyd and Simon Thomas from your party have also indicated their concern and interest in reports and studies that have been done trying to look at the impact of different changes driven by austerity to welfare benefits, for example, and in physical and mental health outcomes as well. They're things that we should continue to be cognisant of—the evidence over and our ability and our choices in what we choose to do in running the health and care system here in Wales and recognising the different drivers of healthcare need in the country.
On your three substantive points about fixed-odds betting terminals and also, then, planning, public health, betting shops and hepatitis C—. On fixed-odds betting terminals, the UK Government are out to consultation on this issue, and one of the proposals is that they could actually reduce the maximum stake down to £2. Now, actually, we think that would be a good thing to do, and the chief medical officer has submitted evidence to that effect as part of that consultation. The odd thing is, we're about to get powers in April that will allow this place to reduce the maximum amount—you might want to give local authorities the power to reduce it to £10. So, if we got to the point where we reduce it to £10, there's a potential opportunity to reduce it to £2. Actually, if we're clear that the UK Government are going to act in that way, I think that would be preferable. It would be a consistent system across the UK, and we could indicate that in itself. If that isn't going to happen, then we will of course look to use our powers here in any event. We ought to be really clear about—. There's very clear advice from the chief medical officer about wanting to take a deliberately proactive approach in this area, and I'm sure that I—whether it's me or another Member of this Chamber who's in this particular role—will want to take this seriously and take appropriate action.
On betting shops and priority health impact, there's a broader context—not just about betting shops but a range of public health considerations in planning. I'm quite open-minded about how we could do that, but we need to have a conversation across the Government about the planning policy and governance that we currently have—from a national perspective as well as that in place in local authorities. But we should certainly be prepared to again be led by evidence on what we could and should do to deliver a greater public health benefit.
On hepatitis C, I know that you, Angela Burns, and Julie Morgan and others have raised the progress that is being made, and, again, I welcome the fact it's been highlighted in the CMO's report about what they're actually doing on hepatitis C. We have a genuine national approach that—. It was really interesting and I've actually—. I don't always read journals and medical publications, but there was real praise for the approach that's been taken here, in professions in England and in Scotland too. They like what we're doing and, in fact, people in England would rather like to have a generally nationally joined-up approach, where they're looking at the most effective medication and not always the most expensive, but it's delivering the real benefit. It's the next stage in eradication in terms of getting to those people who're the hardest to reach, and that, I think, is the point you're making: how do we get to those people who either don't present to healthcare services, present infrequently, or are living chaotic lives, and, actually, even if they may want to, how do you maintain a link with them to actually deal with the challenges that they have?
As I set out in a previous statement in this place, we think we're in a good place to carry on making further progress. The ambition remains, though, that we want to be a country that eradicates hepatitis C. We're now at the more difficult end, and it's the best problem to have, but I'm confident that we'll continue to make further progress, and, indeed, whatever progress we do make, we'll update this place and the committee as to the progress that is being made by staff within our national health service.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwy'n nodi dewis pawb i gael dadl yn lle datganiad, er, mewn gwirionedd, a bod yn deg, mae datganiadau yn rhoi cyfle am fwy o gwestiynau gan Weinidogion i'w hateb a mwy o graffu yn hynny o beth, ond mae'r rhain yn ddewisiadau sy'n cael eu gwneud.
Yn fras, rwy'n rhannu eich pryder ynghylch effaith caledi ar iechyd a chanlyniadau iechyd. Rwy'n credu bod Dai Lloyd a Simon Thomas o'ch plaid chi wedi nodi eu pryder hefyd a'u diddordeb mewn adroddiadau ac astudiaethau sydd wedi'u gwneud i geisio edrych ar effaith y gwahanol newidiadau i fudd-daliadau lles yn sgil caledi, er enghraifft, ac mewn canlyniadau iechyd corfforol a meddwl hefyd. Maen nhw'n bethau y dylem ni barhau i fod yn ymwybodol ohonynt—y dystiolaeth ar gyfer a'n gallu a'n dewisiadau o ran beth yr ydym yn dewis ei wneud i redeg y system iechyd a gofal yma yng Nghymru a chydnabod y gwahanol ffactorau sy'n effeithio ar anghenion gofal iechyd yn y wlad.
O ran eich tri phwynt annibynnol ynghylch terfynellau betio ods sefydlog a hefyd, wedyn, cynllunio, iechyd y cyhoedd, siopau betio a hepatitis C—. O ran terfynellau betio ods sefydlog, mae Llywodraeth y DU yn ymgynghori ar y mater hwn, ac un o'r cynigion yw y gallent mewn gwirionedd leihau'r budd mwyaf posibl i £2. Nawr, rydym ni'n credu y byddai hynny'n beth da i'w wneud, ac mae'r prif swyddog meddygol wedi cyflwyno tystiolaeth i'r perwyl hwnnw yn rhan o'r ymgynghoriad hwnnw. Y peth rhyfedd yw, ein bod ni ar fin cael pwerau ym mis Ebrill a fydd yn caniatáu'r lle hwn i ostwng y swm uchaf—efallai yr hoffech chi roi'r pŵer i awdurdodau lleol ei ostwng i £10. Felly, os byddem yn cyrraedd y pwynt pan fyddwn yn ei ostwng i £10, ceir cyfle posibl i'w ostwng i £2. Mewn gwirionedd, os ydym yn glir bod Llywodraeth y DU yn mynd i weithredu yn y modd hwnnw, byddai hynny yn well yn fy marn i. Byddai'n system gyson ledled y DU, a gallem ddangos hynny ynddo'i hun. Os na fydd hynny'n digwydd, byddwn wrth gwrs yn ceisio defnyddio ein pwerau yma beth bynnag. Dylem ni fod yn glir iawn ynghylch—. Ceir cyngor clir iawn gan y prif swyddog meddygol ynglŷn â dymuno mynd ati'n fwriadol rhagweithiol yn y maes hwn, ac rwy'n siŵr y byddaf i—pa un ai fi neu Aelod arall o'r Siambr hon sydd yn y swydd benodol hon—yn dymuno ystyried hyn o ddifrif a chymryd camau priodol.
Mae cyd-destun ehangach i siopau betio ac effaith iechyd blaenoriaethol—nid yn unig o ran siopau betio ond o ran amrywiaeth o ystyriaethau ynglŷn ag iechyd y cyhoedd wrth gynllunio. Mae gen i feddwl eithaf agored ynglŷn â sut y gallem ni wneud hynny, ond mae angen i'r Llywodraeth gyfan gael trafodaeth ynghylch y polisi cynllunio a'r drefn lywodraethol sydd gennym ni ar hyn o bryd—o safbwynt cenedlaethol yn ogystal â'r hyn sydd ar waith mewn awdurdodau lleol. Ond dylem yn sicr fod yn barod i gael ein harwain unwaith eto gan dystiolaeth o ran beth y gallem ni ac y dylem ni ei wneud i gynyddu iechyd y cyhoedd.
O ran hepatitis C, gwn eich bod chi, Angela Burns, a Julie Morgan ac eraill wedi sôn am y cynnydd sy'n cael ei wneud, ac, unwaith eto, rwy'n croesawu'r ffaith y tynnwyd sylw at beth maen nhw'n ei wneud mewn gwirionedd ar gyfer hepatitis C yn adroddiad y prif swyddog meddygol. Mae gennym ni ddull gwirioneddol genedlaethol o weithio—. Roedd yn ddiddorol iawn ac rwyf i mewn gwirionedd—. Nid wyf i bob amser yn darllen cylchgronau a chyhoeddiadau meddygol, ond cafwyd canmoliaeth wirioneddol i'r dull a ddefnyddir yma, mewn proffesiynau yn Lloegr a'r Alban hefyd. Maen nhw'n hoffi beth rydym yn ei wneud ac, yn wir, byddai'n well gan bobl yn Lloegr ffordd o weithio gydgysylltiedig gyffredinol genedlaethol, sy'n edrych ar y feddyginiaeth fwyaf effeithiol ac nid bob amser y drytaf, ond sy'n arwain at fudd gwirioneddol. Hwn yw'r cam nesaf tuag at ddileu'r afiechyd o ran cyrraedd y bobl hynny sydd anoddaf eu cyrraedd, a hynny, rwy'n credu, yw'r pwynt yr ydych yn ei wneud: sut ydym ni'n cyrraedd y bobl hynny sydd naill ai ddim yn cyflwyno'u hunain i wasanaethau gofal iechyd, yn cyflwyno'u hunain yn anaml, neu yn byw bywydau anhrefnus, ac, mewn gwirionedd, hyd yn oed os yr hoffan nhw wneud hynny, sut ydych chi'n cadw cysylltiad â nhw i ymdrin â'r heriau sydd ganddyn nhw?
Fel y nodais mewn datganiad blaenorol yn y lle hwn, rydym ni o'r farn ein bod ni mewn sefyllfa dda i barhau i wneud rhagor o gynnydd. Mae'r uchelgais yn parhau, fodd bynnag, i fod yn wlad sy'n dileu hepatitis C. Rydym ni erbyn hyn wedi cyrraedd y rhan anoddach o hynny, a hon yw'r broblem orau i'w chael, ond rwy'n ffyddiog y byddwn yn parhau i wneud cynnydd, ac, yn wir, pa gynnydd bynnag a wnawn, byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn y lle hwn ac yn y pwyllgor am y cynnydd a wneir gan staff yn ein gwasanaeth iechyd gwladol.
Cabinet Secretary, I do welcome the chief medical officer's annual report, and I welcome the focus on the adverse impact of gambling on public health.
Dr Atherton, our CMO for Wales points to the fact that gambling has great potential to cause harm to individuals, families and society and he calls for better research and monitoring of the impact of gambling on health and for greater regulatory control in Wales and the UK, and you've been answering questions on that point. But last year, I co-sponsored research undertaken by the University of South Wales for a report, 'An investigation of the social impact of problem gambling in Wales', with Jayne Bryant, Mick Antoniw, Ken Skates and Lesley Griffiths. Alongside this, do you welcome the research undertaken by Citizens Advice Cardiff and Vale on gambling disorders and gambling-related harm, and welcome the conference that they're holding on 23 March to consider the findings and the way forward? I would invite you, or, indeed, an official to attend that event, which I'm addressing.
I also welcome the case studies in the CMO's report taken from Citizens Advice. Do you agree that advice services are playing a vital role in supporting people who fall into debt and distress as a result of gambling? If you're minded to accept the recommendations in the CMO's report, will you draw on the expertise of third sector organisations like Citizens Advice in producing an action plan on this issue? And do you recognise that this needs to be tackled at all levels of Government, but also needs to involve those at the front line supporting people affected by what can be a drastically negative impact of gambling?
Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf yn croesawu adroddiad blynyddol y prif swyddog meddygol, a chroesawaf y pwyslais ar effaith niweidiol hapchwarae ar iechyd y cyhoedd.
Mae'r Dr Atherton, ein prif swyddog meddygol yng Nghymru yn cyfeirio at y ffaith bod gan hapchwarae botensial mawr i achosi niwed i unigolion, teuluoedd a'r gymdeithas ac mae'n galw am well ymchwil a monitro effaith hapchwarae ar iechyd ac am fwy o reolaeth rheoleiddiol yng Nghymru a'r DU, ac rydych chi wedi ateb cwestiynau ynglŷn â hynny. Ond y llynedd, fe wnes i, ar y cyd â Jayne Bryant, Mick Antoniw, Ken Skates a Lesley Griffiths, noddi gwaith ymchwil a gynhaliwyd gan Brifysgol De Cymru ar gyfer adroddiad ynglŷn ag ymchwiliad i effaith gymdeithasol problem hapchwarae yng Nghymru. Ochr yn ochr â hyn, a ydych chi'n croesawu'r ymchwil a wnaed gan swyddogion Cyngor ar Bopeth Caerdydd a'r Fro i anhwylderau hapchwarae a niwed sy'n gysylltiedig â hapchwarae, ac yn croesawu'r gynhadledd maen nhw'n ei chynnal ar 23 Mawrth i ystyried y canfyddiadau a'r ffordd ymlaen? Rwy'n eich gwahodd chi, neu, yn wir, swyddog i fynd i'r digwyddiad hwnnw, y byddaf yn ei annerch.
Rwyf i hefyd yn croesawu'r astudiaethau achos gan Cyngor ar Bopeth sydd i'w gweld yn adroddiad y prif swyddog meddygol. A ydych chi'n cytuno bod gwasanaethau cynghori yn elfen hanfodol o ran cefnogi pobl sy'n mynd i ddyled a thrallod o ganlyniad i hapchwarae? Os ydych yn bwriadu derbyn yr argymhellion yn adroddiad y prif swyddog meddygol, a fyddwch yn defnyddio arbenigedd sefydliadau trydydd sector megis Cyngor ar Bopeth i lunio cynllun gweithredu ar y mater hwn? A ydych yn cydnabod bod angen ymdrin â hyn ar bob haen o'r Llywodraeth, ond bod angen iddo hefyd gynnwys y rhai ar y rheng flaen sy'n cefnogi pobl sy'n dioddef yr hyn sy'n gallu bod yn effeithiau negyddol sylweddol hapchwarae?
I thank you for those brief comments and points. I'm interested in the work being done by Citizens Advice here in Cardiff and Vale to understand the scale of the problem with gambling in this particular part of Wales. On the event on 23 March, I won't give a commitment without having checked my diary—I've been told off about that before, about giving commitments and then not understanding whether I can do them or not—but to look at the event on 23 March. I would be interested, if I'm not able to attend, in whether we can have someone there from Welsh Government to understand the nature of the report and the evidence that's been collected, and what that looks like.
So, that leads into your second point about advice services, not just Citizens Advice, but a range of other organisations, a number of which are mentioned in the report. They are really important in helping people to try and get through problem gambling and understanding where it gets picked up and how people are supported. That's not just about financial advice, but a whole range of other impacts that problem gambling can have. And that, absolutely, is part of the work that the CMO and stakeholders are considering in actually having a response to the problem of gambling and its public health impact. So, I think the points are well made, and in coming back to this place to have an update on that, I'm sure that'll be part of what we'll want to cover in doing so.
Diolch ichi am y sylwadau byr a'r pwyntiau hynny. Mae gen i ddiddordeb yn y gwaith y mae Cyngor ar Bopeth yn ei wneud yma yng Nghaerdydd a'r Fro i ddeall maint y broblem hapchwarae yn y rhan benodol hon o Gymru. O ran y digwyddiad ar 23 Mawrth, ni fyddaf yn ymrwymo heb edrych ar fy nyddiadur—rwyf wedi cael fy nwrdio am hynny o'r blaen, am ymrwymo ac wedyn peidio â deall a allaf fynd ai peidio—ond o ran y digwyddiad ar 23 Mawrth. Byddai gennyf ddiddordeb, os na allaf fod yn bresennol, gwybod a fyddai modd i rywun o Lywodraeth Cymru fod yno i ddeall natur yr adroddiad a'r dystiolaeth sydd wedi'i chasglu, a sut beth yw hynny.
Felly, mae hynny'n arwain at eich ail bwynt ynghylch gwasanaethau cynghori, nid dim ond Cyngor ar Bopeth, ond amrywiaeth o sefydliadau eraill, a nifer ohonynt wedi eu crybwyll yn yr adroddiad. Maent yn bwysig iawn i helpu pobl i geisio datrys y broblem hapchwarae a deall sut y mae'n dechrau a sut y cefnogir y bobl. Mae hynny'n fwy na chyngor ariannol, mae hefyd yn cynnwys ystod gyfan o effeithiau eraill y gallai problem hapchwarae arwain atynt. Ac mae hynny, yn gyfan gwbl, yn rhan o'r gwaith y mae'r prif swyddog meddygol a rhanddeiliaid yn ei ystyried wrth lunio ymateb i'r broblem hapchwarae a'i effaith ar iechyd cyhoeddus. Felly, rwy'n credu bod y pwyntiau wedi'u gwneud yn dda, ac i ddod yn ôl i'r lle hwn i gael diweddariad ynglŷn â hynny, rwy'n siŵr y bydd hynny'n rhan o'r hyn y byddwch yn dymuno ymdrin â hi wrth wneud hynny.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, and I would like to add my thanks to Dr Atherton for his second annual report as chief medical officer. I'm pleased that Dr Atherton has opted to use his annual reports to shine a spotlight on growing public health challenges. Last year, he singled out the health inequalities that exist between those living in our most and least deprived areas, and this year he has focused on gambling.
When you consider the major public health challenges facing our nation, such as obesity and drug, alcohol and tobacco addiction, these are well known and well understood. Problem gambling, or rather the public health implications of problem gambling, aren’t as well understood. Whilst there have always been problem gamblers, we are starting to see them in greater numbers. It is therefore welcome that Dr Atherton has drawn attention to this issue now.
In 2005, the Labour Government, under Tony Blair’s stewardship, undertook the biggest deregulation of gambling our nation has seen. This led to an explosion in online betting. With tv ads for gambling now permitted, you can’t escape prime-time adverts for online casinos and bingo.
It is now much easier than ever before for young people to gamble. A recent Gambling Commission survey found an increase in students who gamble, with two out of three gambling, many online. This finding led the Gambling Commission to produce advice to universities, encouraging them to provide information and support about potential gambling-related harm to their students—much as they do for drugs, alcohol, and safer sex.
As Dr Atherton highlights, 1.5 million of us gambled in the past 12 months. Whilst there is nothing wrong with the occasional flutter on the grand national, or buying a lottery ticket once in a while, the sheer ease of access makes it easier for gambling to become problem gambling.
I welcome Dr Atherton’s recommendations for the need to conduct further research. We need to fully understand the risks and the harms, and develop evidence-based policy that balances the social benefits of gambling against the harms related to problem gambling. Cabinet Secretary, could you outline what action you are taking to implement Dr Atherton’s recommendation for further research into the impact of problem gambling? How do you intend to balance the need to take action to target problem gambling without impacting on an adult’s ability to gamble responsibly? Finally, Cabinet Secretary, how will you involve the Assembly in the development of an evidence-based policy approach on tackling problem gambling?
Thank you once again for your statement and to Dr Atherton for his latest report. I look forward to working with you to develop a balanced approach to this and other emerging public health issues. Diolch yn fawr. Thank you.
Diolch ichi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, ac fe hoffwn innau ddiolch hefyd i Dr Atherton am ei ail adroddiad blynyddol ers bod yn brif swyddog meddygol. Rwy'n falch bod Dr Atherton wedi dewis defnyddio ei adroddiadau blynyddol er mwyn taflu goleuni ar yr heriau cynyddol sy'n wynebu iechyd cyhoeddus. Y llynedd, amlygodd yr anghydraddoldebau iechyd sydd i'w gweld rhwng y rhai sy'n byw yn ein hardaloedd mwyaf a lleiaf difreintiedig, ac mae wedi canolbwyntio ar hapchwarae eleni.
Wrth ystyried y prif heriau i iechyd cyhoeddus ar gyfer ein cenedl, fel gordewdra a chaethiwed i gyffuriau, alcohol a thybaco, ceir gwybodaeth a dealltwriaeth eang o'r rhain. Nid oes dealltwriaeth gystal o broblem hapchwarae, neu, yn hytrach, goblygiadau problemau hapchwarae ar iechyd cyhoeddus. Er bod pobl gyda phroblemau hapchwarae wedi bod erioed, rydym yn dechrau gweld eu niferoedd yn cynyddu. Croesewir y ffaith bod Dr Atherton wedi tynnu sylw at y mater hwn yn awr felly.
Yn 2005, cyflwynodd y Llywodraeth Lafur, o dan arweiniad Tony Blair, broses ddadreoleiddio fwyaf ein cenedl ar y diwydiant hapchwarae. Arweiniodd hyn at ffrwydrad mewn betio ar-lein. Caniateir hysbysebion teledu ar gyfer hapchwarae erbyn hyn felly nid oes modd dianc rhag hysbysebion yn ystod oriau brig teledu ar gyfer casinos a bingo ar-lein.
Erbyn hyn mae'n llawer haws nag erioed o'r blaen i bobl ifanc hapchwarae. Canfu arolwg diweddar y Comisiwn Hapchwarae y bu cynnydd yn nifer y myfyrwyr sy'n hapchwarae, gyda dau o bob tri yn hapchwarae, a llawer ohonynt ar-lein. Arweiniodd y canfyddiad hwn at y Comisiwn Hapchwarae yn cyhoeddi cyngor i brifysgolion, yn eu hannog i ddarparu gwybodaeth a chymorth i'w myfyrwyr am niwed posibl sy'n gysylltiedig â hapchwarae—cymaint ag y maen nhw'n ei wneud ar gyfer cyffuriau, alcohol a rhyw mwy diogel.
Fel y mae'r Dr Atherton yn ei bwysleisio, mae 1.5 miliwn ohonom ni wedi hapchwarae yn ystod y 12 mis diwethaf. Er nad oes dim o'i le ar hapchwarae bob hyn a hyn ar y grand national, neu brynu tocyn loteri yn achlysurol, mae rhwyddineb gwneud hynny yn ei gwneud hi'n haws i hapchwarae ddod yn broblem.
Rwy'n croesawu argymhellion y Dr Atherton bod angen rhagor o ymchwil. Mae angen inni ddeall yn llwyr y risgiau a'r niwed, a datblygu polisi wedi'i seilio ar dystiolaeth sy'n cydbwyso manteision cymdeithasol hapchwarae gyda'r niweidiau sy'n gysylltiedig â phroblemau hapchwarae. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi amlinellu beth yr ydych chi'n ei wneud i weithredu argymhelliad Dr Atherton am ragor o ymchwil i effaith y broblem hapchwarae? Sut ydych chi'n bwriadu sicrhau cydbwysedd rhwng yr angen i weithredu er mwyn targedu'r broblem hapchwarae heb effeithio ar allu oedolyn i hapchwarae yn gyfrifol? Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, sut fyddwch chi'n cynnwys y Cynulliad yn y broses o ddatblygu ymagwedd polisi sydd wedi'i seilio ar dystiolaeth o ran mynd i'r afael â phroblemau hapchwarae?
Diolch i chi unwaith eto am eich datganiad ac i'r Dr Atherton am ei adroddiad diweddaraf. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi i ddatblygu ffordd gytbwys o ymdrin â'r mater hwn a materion eraill sy'n dod i'r amlwg ym maes iechyd cyhoeddus. Diolch yn fawr. Diolch.
Thank you for the comments and questions. On the overall point—the liberalisation of gambling—that's something that we have all recognised: that, actually, the growth in online gambling, in particular, is causing real challenges for us. For all the exhortation encouraging people to be responsible gamblers and encouraging the industry to be more responsible, actually, it hasn't led to the sort of shifts in behaviour that we'd want to see, and that's why I think, even within the UK Government, which instinctively wants to encourage people to act in industry, as opposed to having, if you like, a regulatory approach, they are shifting their own views. Certainly, the fixed-odds betting terminal issue is a good example of where they are now consulting and, actually, regulating a very different approach, because they recognise the harm that's being done. This is a completely liberalised area, with very significant harms that can be done in a very quick period of time. So, there is some awareness, but we will need to think about how we can actively use our powers here in Wales.
That's why, as I've indicated earlier, the chief medical officer is leading work with stakeholders to look at what we can do, what we should do, both in the here and now, and also looking ahead to the powers that we'll acquire in April of this year. Indeed, you've heard in the statement and the questions already today about the research Jane Hutt referred to that Citizens Advice are doing in Cardiff and Vale. There's a range of other people who are undertaking their own research, anecdotally and more generally, about the problems they're seeing coming through their doors—some of those are mentioned in the report as well—in addition to the research that was undertaken by five Members in this place. Jane Hutt was one of them, and Mick Antoniw and Jayne Bryant—the three that are in the Chamber now. That research matters, highlighting the challenge that we have, the scale of it, and the need for not just a policy response, but a practical one too. So, as I've said on a number of occasions, I actually expect to come back to this place to update Members on the work of that group and the concrete action that we expect to be able to take here in Wales.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiynau. O ran y pwynt cyffredinol—rhyddfrydoli hapchwarae—mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni i gyd wedi ei gydnabod: bod, mewn gwirionedd, y twf mewn hapchwarae ar-lein, yn benodol, yn achosi heriau gwirioneddol i ni. Er gwaethaf yr holl waith yn annog pobl i fod yn hapchwaraewyr cyfrifol ac annog y diwydiant i fod yn fwy cyfrifol, nid yw wedi arwain at y math o newidiadau mewn ymddygiad y byddem yn dymuno eu gweld mewn gwirionedd, a dyna pam, yn fy marn i, maen nhw'n newid eu safbwyntiau eu hunain, hyd yn oed o fewn Llywodraeth y DU, sy'n dymuno'n reddfol i annog pobl i weithredu yn y diwydiant, yn hytrach na chael, os mynnwch chi, ddull rheoleiddio. Yn sicr, mae mater y terfynellau betio ods sefydlog yn enghraifft dda o faterion y maen nhw bellach yn ymgynghori arnyn nhw, ac, mewn gwirionedd, yn rheoleiddio dull gwahanol iawn nawr, oherwydd eu bod yn cydnabod y niwed sy'n cael ei wneud. Mae hwn yn faes sydd wedi'i lacio'n llwyr, gyda niwed sylweddol iawn y gellir ei wneud mewn cyfnod cyflym iawn o amser. Felly, ceir rhywfaint o ymwybyddiaeth, ond bydd angen i ni feddwl ynglŷn â sut y gallwn ni fynd ati i ddefnyddio ein pwerau yma yng Nghymru.
Dyna pam, fel y nodais yn gynharach, mae'r prif swyddog meddygol yn arwain gwaith gyda rhanddeiliaid i ystyried beth y gallwn ni ei wneud, beth y dylem ni ei wneud, nawr, ac wrth edrych ar y pwerau y byddwn yn eu cael ym mis Ebrill eleni hefyd. Yn wir, rydych chi wedi clywed yn y datganiad a'r cwestiynau eisoes heddiw am yr ymchwil y cyfeiriodd Jane Hutt ato y mae Cyngor ar Bopeth yn ei wneud yng Nghaerdydd a'r Fro. Mae amryw o bobl eraill sy'n gwneud eu gwaith ymchwil eu hunain, yn anecdotaidd ac yn fwy cyffredinol, ynglŷn â'r problemau y maen nhw'n eu gweld yn dod trwy eu drysau—crybwyllir rhai o'r rhain yn yr adroddiad hefyd—yn ogystal â'r ymchwil a wnaed gan bum Aelod yn y lle hwn. Roedd Jane Hutt yn un ohonyn nhw, a Mick Antoniw a Jayne Bryant—y tri sydd yn y Siambr ar hyn o bryd. Mae'r ymchwil hwnnw yn bwysig, gan dynnu sylw at yr her sydd gennym ni, ei graddfa, a'r angen am ymateb ymarferol yn ogystal ag ymateb polisi. Felly, fel yr wyf wedi'i ddweud sawl gwaith, rwy'n disgwyl mewn gwirionedd ddod yn ôl i'r lle hwn i ddiweddaru'r Aelodau ynglŷn â gwaith y grŵp hwnnw a'r pethau pendant yr ydym yn disgwyl gallu eu gwneud yma yng Nghymru.
Cabinet Secretary, I won't go over many of the points that have been covered on the gambling issue. Can I just say, first of all, you'll remember the individual Members' debate we had here in 2013—I think this Assembly is one of the first of the Parliaments to actually have a detailed, thorough debate on the issue of the emerging problem of growing gambling? In fact, it was that debate—when people say, 'Well, what do these debates mean?'—that actually led, in the Wales Act, to at least some devolution of powers in respect of fixed-odd betting machines. Unfortunately, it didn't attract the sort of attention that occurred later on, but I think it's fair to say that this Assembly has led the way, actually, in identifying and looking at ways in which gambling could be dealt with as a public health issue.
What's important about this report as well is that almost half of it—17 pages of it —deals with what is identified as an emerging public health challenge, and this is the thing that we've had in the various debates in this particular Assembly. And it's a very good report, because it also, in terms of establishing a task and finish group in terms of the need for more research—. You'll recall that all that research was stopped in 2010, so that the actual data we have has been limited until the work that was done in terms of the report that Jane Hutt and myself and others funded. But this gives us an opportunity now to do proper analysis, proper investigation, into the actual scale of the problem. Very importantly, what is identified is that whatever work is done has to be free of the influence of the tobacco industry—I beg your pardon, the gambling industry; that's another issue—an industry that has ploughed money into research, but has a stranglehold over that research, the direction it has, and research that seems to go around in circles for decades. So, it's very important that we are independent of that.
Can I also say one other thing? Of course, many of us have been watching some of the recent sporting successes of Welsh soccer teams, and of course Spurs are playing Newport tomorrow night. There may even be Assembly Members who will be at that very game. But I raise the point not to diminish anyone's enthusiasm for their local team, but because of the stranglehold that gambling now has over sport: the identification in people's minds of sport, of soccer, of whole varieties of sports, with gambling. Those of us who will watch that game that night will see, around all the ground now, all the gambling adverts. We will see the texts that come on the phones, the stuff that comes onto online and so on. And whatever capacity we have—we can do some things on fixed-odd betting machines, we can do stuff in terms of our planning powers—I think we also have to look at our association with sport within Wales in terms of how we actually tackle and ensure that there isn't that growth of gambling advertising taking place, and that we also engage with Westminster over the fact that, having identified a public health issue, we actually need the powers to be able to deal with it. One of the problems, of course, with the Wales Act is it limits the capacity we might have had in certain areas of gambling as a public health issue—
Ysgrifennydd y Cabinet, ni fyddaf yn ailadrodd llawer o'r pwyntiau sydd wedi cael sylw o ran y mater hapchwarae. A gaf i ddweud, yn gyntaf, byddwch yn cofio dadl yr Aelodau unigol a gawsom yma yn 2013—rwy'n credu mai'r Cynulliad hwn yw un o'r Seneddau cyntaf i gynnal dadl fanwl, drwyadl mewn gwirionedd ar y broblem sy'n dod i'r amlwg o'r cynnydd mewn hapchwarae? Yn wir, y ddadl honno pan roedd pobl yn dweud, 'Wel, beth mae'r dadleuon hyn yn ei olygu?'—a arweiniodd, mewn gwirionedd, yn Neddf Cymru, at o leiaf rhywfaint o bwerau datganoli o ran peiriannau betio ods sefydlog. Yn anffodus, ni wnaeth ddenu'r math o sylw a fu yn ddiweddarach, ond rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y Cynulliad hwn wedi arwain y ffordd, mewn gwirionedd, o ran nodi ac edrych ar ffyrdd y gellid ymdrin â hapchwarae fel mater iechyd cyhoeddus.
Yr hyn sy'n bwysig am yr adroddiad hwn hefyd yw bod bron i hanner ohono—17 tudalen ohono—yn ymdrin â'r hyn a gaiff ei ddisgrifio fel her iechyd cyhoeddus sy'n dod i'r amlwg, a dyma beth yr ydym wedi'i gael mewn dadleuon amrywiol yn y Cynulliad penodol hwn. Ac mae'n adroddiad da iawn, oherwydd ei fod hefyd, o ran sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen o ran yr angen am fwy o ymchwil—. Fe gofiwch chi y peidiodd yr holl ymchwil hwnnw yn 2010, felly mae'r data gwirioneddol sydd gennym wedi bod yn brin tan y gwaith a wnaethpwyd o ran yr adroddiad y gwnaeth Jane Hutt a minnau ac eraill ei ariannu. Ond nawr mae hyn yn rhoi cyfle i gynnal dadansoddiad priodol, ymchwiliad priodol, i wir faint y broblem. Yn bwysig iawn, yr hyn a nodir yw bod yn rhaid i unrhyw waith a wneir fod yn rhydd o ddylanwad y diwydiant tybaco—mae'n ddrwg gennyf, y diwydiant hapchwarae; mater arall yw hynny—diwydiant sydd wedi cyfrannu llawer o arian at waith ymchwil, ond sydd â gafael haearnaidd ar y gwaith ymchwil hwnnw, ei gyfeiriad, ac ymchwil sy'n troi mewn cylchoedd ers degawdau yn ôl pob golwg. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn annibynnol ar hynny.
A gaf i hefyd ddweud un peth arall? Wrth gwrs, mae llawer ohonom ni wedi bod yn gwylio rhai o lwyddiannau chwaraeon diweddar timau pêl-droed Cymru, ac wrth gwrs mae Spurs yn chwarae yn erbyn Casnewydd nos yfory. Efallai bydd rhai o Aelodau'r Cynulliad yn mynd i'r gêm honno hyd yn oed. Ond nid i bylu brwdfrydedd unrhyw un tuag at eu tîm lleol yr wyf yn codi'r pwynt, yn hytrach oherwydd y gafael haearnaidd hwnnw sydd gan hapchwarae bellach dros chwaraeon: y cysylltiad ym meddyliau pobl rhwng chwaraeon, pêl-droed, pob math o chwaraeon, a hapchwarae. Bydd y rheini ohonom a fydd yn gwylio'r gêm honno ar y noson honno yn gweld, o amgylch yr holl gae erbyn hyn, yr holl hysbysebion hapchwarae. Byddwn yn gweld y negeseuon testun a ddaw ar y ffonau, y pethau a ddaw ar-lein ac ati. A beth bynnag fo'n gallu ni—gallwn wneud pethau ar beiriannau betio ods sefydlog, gallwn wneud pethau gyda'n pwerau cynllunio—rwy'n credu bod yn rhaid i ni edrych ar ein cysylltiad â chwaraeon yng Nghymru o ran sut yr ydym ni mewn gwirionedd yn mynd i'r afael â hyn ac yn sicrhau nad yw'r cynnydd hwnnw mewn hysbysebu hapchwarae yn digwydd, a bod yn rhaid i ni drafod gyda San Steffan ar y ffaith, ar ôl nodi mater iechyd cyhoeddus, bod arnom ni angen y pwerau i allu ymdrin ag ef. Un o'r problemau, wrth gwrs, â Deddf Cymru, yw ei bod yn cyfyngu ar y gallu y gallem ni fod wedi ei gael mewn meysydd penodol o hapchwarae fel mater iechyd cyhoeddus—
Are you coming to a question?
A ydych yn arwain at gwestiwn?
—but we have to ensure that we do have the ability to deal with those issues.
—ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod gennym ni'r gallu i ymdrin â'r materion hynny.
Thank you, and I want to start by recognising the consistent concern that Mick Antoniw has expressed in this particular area, as well as generally across parties. The evidence on the scale of the problem and what our most effective response is is really important. I recognise we have some evidence and a building picture, but to move beyond anecdote to understand not just the survey evidence, but then to that point about the challenge and what is the most effective response if you would like a treatment response if someone presents as being a problem gambler, and the report recognises that we don't yet, in this area, have an effective consensus on what the right response is, because, actually, it's unlikely to be a pharmaceutical intervention.
This is more about the field of talking and supporting people, and that in itself is challenging, about understanding what is the right sort of intervention. The report looks at brief interventions, it looks at work that we're doing. We want to get involved with the National Institute for Health and Care Excellence, for example, on work that they recognise they need to develop in this area to support health and care services for people who do have problems with gambling. But in particular, I do recognise your particular point at the end, not just about—. Almost all of us in this place, I'm sure, will wish Newport well against Spurs. I recognise the Member's longstanding loyalty is in a different direction.
But this point about advertising, and the ubiquitous nature of advertising—so many different events. It is hard to ignore. If you think back about where we are now with sport, it wasn't that long ago that alcohol was advertised in sport in a way that was—. It was odd, wasn't it? Almost as if you were being encouraged to drink lots, whilst you were at a sporting game, and to look at the physical activity and prowess of people on the pitch. And before that, tobacco was regularly associated with advertising all sorts of sporting events. Fast food still is. Even fast food, they are looking to change it. There is still a challenge about all these different areas of activity and their willingness to be associated with sport, because they recognise the power of sport and advertising and what it can do for their products. So, as the report recognises at point 6.4 in the chief medical officer's report, there is a need to look at controls on advertising of gambling. That is something we do need to continue to have conversations with the UK Government about.
Diolch i chi, ac fe hoffwn i ddechrau drwy gydnabod y pryder cyson y mae Mick Antoniw wedi'i fynegi yn y maes penodol hwn, yn ogystal ag yn gyffredinol ar draws y pleidiau. Mae'r dystiolaeth ynglŷn â maint y broblem a'n dull ymateb mwyaf effeithiol yn bwysig iawn. Rwy'n cydnabod bod gennym ni rywfaint o dystiolaeth a bod darlun yn datblygu, ond i symud y tu hwnt i hanesion i ddeall mwy na thystiolaeth yr arolwg, ynghylch y pwynt hwnnw am yr her a'r ymateb mwyaf effeithiol os hoffech chi ymateb triniaethol os yw rhywun yn cael ei gyflwyno fel hapchwaraewr â phroblem, ac mae'r adroddiad yn cydnabod nad oes gennym ni gonsensws effeithiol ar hyn o bryd, yn y maes hwn, ynglŷn â beth yw'r ymateb cywir, oherwydd ei fod, mewn gwirionedd, yn annhebygol y bydd yn ymyrraeth fferyllol.
Mae hyn yn ymwneud yn fwy â maes siarad a chefnogi pobl, ac mae hynny ynddo'i hun yn her, yn ymwneud â deall beth yw'r math iawn o ymyrraeth. Mae'r adroddiad yn ystyried ymyraethau byr, mae'n edrych ar y gwaith yr ydym yn ei wneud. Hoffwn fod yn rhan o'r Sefydliad Cenedlaethol dros Iechyd a Rhagoriaeth Gofal, er enghraifft, a chymryd rhan mewn gwaith y mae'n cydnabod y mae angen ei ddatblygu yn y maes hwn i gefnogi gwasanaethau iechyd a gofal ar gyfer pobl â phroblemau hapchwarae. Ond yn benodol, rwyf yn cydnabod eich pwynt penodol ar y diwedd, nid yn unig ynglŷn â—. Rwy'n siŵr bod bron pob un ohonom ni yn y lle hwn yn dymuno'n dda i Gasnewydd yn erbyn Spurs. Rwy'n cydnabod bod gan yr Aelod deyrngarwch hirsefydlog i gyfeiriad gwahanol.
Ond y pwynt hwn ynghylch hysbysebu, a natur hollbresennol hysbysebu—cymaint o wahanol ddigwyddiadau. Mae'n anodd ei anwybyddu. Os ydych yn meddwl yn ôl ynglŷn â lle yr ydym ni yn awr mewn chwaraeon, nid oedd mor bell yn ôl â hynny pan gafodd alcohol ei hysbysebu mewn chwaraeon mewn ffordd a oedd—. Roedd yn rhyfedd, onid oedd? Bron fel petaech yn cael eich annog i yfed llawer, mewn gêm chwaraeon, wrth wylio gweithgarwch a dawn gorfforol y bobl ar y cae. A chyn hynny, roedd tybaco yn gysylltiedig yn rheolaidd â hysbysebu pob math o ddigwyddiadau chwaraeon. Mae bwyd cyflym yno o hyd. Maen nhw hyd yn oed yn ystyried newid bwyd cyflym. Mae her o hyd ynglŷn â'r holl feysydd gweithgarwch hyn a'u parodrwydd i fod yn gysylltiedig â chwaraeon, oherwydd eu bod yn cydnabod grym chwaraeon a hysbysebu a beth y gall ei wneud ar gyfer eu cynhyrchion. Felly, fel y mae'r adroddiad yn ei gydnabod ym mhwynt 6.4 adroddiad y prif swyddog meddygol, mae angen edrych ar reolaethau hysbysebu hapchwarae. Mae hynny'n rhywbeth y mae angen i ni barhau i'w drafod gyda Llywodraeth y DU.
Rwy’n croesawu hefyd yr adroddiad yma a’r rhan sy’n delio â gamblo yn arbennig. Heb ailadrodd yr hyn sydd wedi cael ei ddweud eisoes, rydw i yn sylwi bod yr adroddiad yn dweud bod cost gamblo eithafol i wasanaethau cyhoeddus Cymru o gwmpas £40 miliwn i £70 miliwn y flwyddyn, oherwydd yr effaith ar y gwasanaeth iechyd a’r gwasanaethau gofal yn benodol. Rwy’n rhannu’r pryder sydd wedi cael ei ddatgan yn glir gan nifer o Aelodau ynglŷn â’r ffordd y mae gamblo a hysbysebu gamblo wedi treiddio i mewn i normalrwydd cymdeithas, fel ei fod yn ymddangos, yn ddiweddar, ar grysau plant ar gyfer chwaraeon, er enghraifft, yn efelychu timau pêl-droed.
Un peth rydw i eisiau gofyn yn benodol i’r Llywodraeth yn ei gylch yw’r sylw sydd wedi cael ei wneud am y ffaith bod ymchwil i mewn i’r maes yma yn cael ei wneud, i bob pwrpas, gan y diwydiant ei hun, drwy GambleAware. Ond mae GambleAware wedi bod o dan ddylanwad y diwydiant. Maen nhw wedi ceisio— rydw i'n credu—ailsefydlu i fod yn fwy annibynnol, ond mae’n fy nharo i mai beth rydym ni ei angen, a dweud y gwir, yw rhywbeth megis lefi ar y diwydiant, cwbl annibynnol, fydd yn deillio wedyn ar gyfer arian a fydd yn dod nid yn unig ar gyfer ymchwil i mewn i gamblo ond i leddfu rhai o'r sgil-ganlyniadau anffodus ac andwyol sy’n dod yn sgil gamblo. Nid yw hynny yn nwylo’r Ysgrifennydd Cabinet, ond rydw i eisiau gofyn ai dyna safbwynt Llywodraeth Cymru: y bydden nhw’n dymuno gweld lefi o’r fath ac y byddan nhw’n cydweithio a rhoi pwysau ar Lywodraeth San Steffan i wneud hynny.
Yr ail elfen yn yr adroddiad sydd o bwys, rydw i'n credu, yw'r ffaith bod, unwaith eto, y prif feddyg wedi olrhain effaith llygredd awyr ar ein cymdeithas a sgil-effeithiau hynny—2,700 o farwolaethau cynnar oherwydd llygredd awyr. Byddwn i’n hoffi gwybod yn union lle y mae llygredd awyr erbyn hyn yn y rhychwant o achosion marwolaethau cynnar yng Nghymru. Mae o gwmpas y trydydd neu’r ail reswm erbyn hyn. Rydw i'n gwybod bod y Llywodraeth yn gwneud rhai pethau i fynd i’r afael, ond y broblem yw bod hyn yn cael ei wasgaru rhwng y Llywodraeth ac awdurdodau lleol, a’r awdurdodau lleol yn benodol yn gyfrifol am fonitro a chadw trac ac wedyn rhoi parthau gweithredu yn eu lle, a’r Llywodraeth yma, wrth gwrs, yn wynebu achos llys oherwydd bod rhai o’r camau yna wedi methu yn ddiweddar. Felly, yn benodol, o edrych ar gost a'r sgil-effeithiau iechyd sy’n cael eu holrhain ar gyfer llygredd awyr, a fydd y Llywodraeth yn cymryd cam ymhellach yn genedlaethol nawr i sefydlu bod pob ysgol i gael uned monitro llygredd awyr y tu fas i bob ysgol, fel bod gennym ni well dealltwriaeth o wir effaith llygredd awyr, a bod gyda ni strategaeth genedlaethol i fynd i’r afael â’r problemau iechyd sy’n deillio o lygredd awyr?
I also welcome this report, particularly the section dealing with gambling. Without rehearsing what's already been said, I do note that the report states that the cost of addictive gambling to public services in Wales is around the £40 million to £70 million mark per annum, because of the impact on the health service and care services particularly. I share the concerns clearly expressed by many Members on the way that gambling and gambling advertising have permeated into the normality of everyday life, so that it's appeared recently on children's sports shirts, emulating some well-known football teams.
One thing I particularly wanted to ask the Government on is the comment made that research into this area is done, to all intents and purposes, by the industry itself, by GambleAware. But, GambleAware has been under the influence of the industry. They have tried, I think, to re-establish themselves to be more independent, but it strikes me that what we need is something similar to a levy on the industry, where you could have complete independence and funding could be provided, not only for research into gambling, but also to mitigate some of the unfortunate and detrimental impacts of gambling. That's not a power in the hands of the Cabinet Secretary, but I wanted to ask, is that the view of the Welsh Government: that they would want to see a levy of that kind, and that they would work and put pressure on the Westminster Government to introduce such a levy.
And the second element of the report, which I believe is important, is the fact that, once again, the chief medical officer has outlined the impact of air pollution on society and the impacts of that—2,700 premature deaths because of air pollution. I would like to know exactly where air pollution sits now within the range of causes of premature deaths in Wales. It's around third, or even second, in terms of the reasons now. I know that the Government is doing some things to tackle the issue, but the problem is that this is disseminated between Government and local authorities. The local authorities are specifically responsible for monitoring and tracking and then putting particular zones in place, and this Government is facing a court case because some of those steps have failed recently. So, specifically, and in looking at the costs and health impacts of air pollution, will the Welsh Government be taking a further step on a national level now to ensure that all schools have an air pollution monitoring unit outside the school, so that we have a better understanding of the true impact of air pollution, and that we have a national strategy to tackle the health problems emerging from air pollution?
Thank you for those comments and points. I'll deal with your points about air pollution first, if I may. As you know, air pollution, the lead for this across Government is Hannah Blythyn, the environment Minister, but the points that you raise recognise that it's an issue that has an impact right across a range of departments. There is clearly a public health impact. If you're talking about monitoring in and around schools, then I'm sure that the education Secretary will want to be involved and engaged in that as well. So, I won't give you an off-the-cuff answer about a national strategy and about the work that's being done, and I will certainly talk to colleagues across Government, not just to answer your question but more broadly the continuing conversations that we are having across the Government about a Welsh Government strategy on improving air quality and recognising the significant benefits to all of us in doing so across a wide range of policy areas.
When we talk about gambling and the significant financial cost on health and care services that's recognised, the report does also recognise that, for lots of people, it's a mild and modest activity. Most people in this room have gambled and probably gamble regularly, if you think about it. The amount of times that we are invited to either take place in local lotteries or raffles at the different events that we attend, then actually, if you're the serving politician in the room, it's very hard for you not to buy raffle tickets when the jar goes around. So, we're really talking about problem gambling where people are betting more than they can afford.
Interestingly, in the report, it sets out the particular points that others have made about the difference in problem gambling between different income quartiles. It does show that the lowest income quartiles are most likely to have the largest problem with gambling itself. That's the concern that the chief medical officer, in particular, is highlighting for us. Interestingly, your point about the levy is mentioned in the report. It's the example in New Zealand, on page 21 in the report, which looks at the levy they've had there and the way they designed that. I'm open and interested in what we could do, both with our current powers and in that continuing conversation with the United Kingdom Government about a real clear and present challenge that will only get bigger, if we don't act now, in the future.
Diolch ichi am y sylwadau a'r pwyntiau hynny. Byddaf yn ymdrin â'ch pwyntiau am lygredd aer yn gyntaf, os caf i. Fel y gwyddoch, yr arweinydd ar lygredd aer yn y Llywodraeth hon yw Hannah Blythyn, y Gweinidog dros yr amgylchedd, ond y mae'r pwyntiau yr ydych yn eu codi yn cydnabod ei fod yn fater sy'n effeithio ar amrywiaeth o adrannau. Yn amlwg, ceir effaith ar iechyd y cyhoedd. Os ydych yn sôn am fonitro mewn ac o amgylch ysgolion, rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd addysg yn dymuno cyfrannu ac ymwneud â hynny hefyd. Felly, ni fyddaf yn rhoi ateb byrbwyll i chi am strategaeth genedlaethol ac am y gwaith sy'n cael ei wneud, a byddaf yn sicr yn siarad â chydweithwyr o bob rhan o'r Llywodraeth, nid yn unig i ateb eich cwestiwn, ond yn ehangach y trafodaethau parhaus yr ydym yn eu cael ym mhob rhan o'r Llywodraeth ynglŷn â strategaeth Llywodraeth Cymru ar wella ansawdd yr aer a chydnabod y manteision sylweddol i bob un ohonom ni o wneud hynny mewn amrywiaeth eang o feysydd polisi.
Pan soniwn am hapchwarae a'r gost ariannol sylweddol sy'n cael ei gydnabod i'r gwasanaethau iechyd a gofal, mae'r adroddiad hefyd yn cydnabod, i lawer o bobl, ei fod yn weithgaredd ysgafn a chymedrol. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn yr ystafell hon wedi hapchwarae a mwy na thebyg yn hapchwarae yn rheolaidd, os ydych yn meddwl am y peth. Faint o weithiau yr ydym yn cael gwahoddiad i gymryd rhan mewn loterïau lleol neu rafflau yn y gwahanol ddigwyddiadau yr ydym yn eu mynychu, yna mewn gwirionedd, os mai chi yw'r gwleidydd sy'n gwasanaethu yn yr ystafell, mae'n anodd iawn peidio â phrynu tocynnau raffl pan aiff y jar o gwmpas. Felly, rydym ni mewn gwirionedd yn sôn am broblem hapchwarae pan fo pobl yn mentro mwy nag y gallan nhw ei fforddio.
Yn ddiddorol, yn yr adroddiad, mae'n nodi'r pwyntiau penodol y mae eraill wedi'u gwneud am y gwahaniaeth yn y broblem hapchwarae rhwng chwarteli incwm gwahanol. Mae yn dangos bod y chwarteli incwm isaf yn fwyaf tebygol o gael y broblem fwyaf o ran hapchwarae ei hun. Dyna'r pryder y mae'r prif swyddog meddygol, yn ei amlygu'n benodol i ni. Yn ddiddorol, mae eich pwynt am yr ardoll wedi'i grybwyll yn yr adroddiad. Yr enghraifft yn Seland Newydd, ar dudalen 21 yr adroddiad, sy'n edrych ar yr ardoll sydd ganddynt yno a'r ffordd y cafodd ei chynllunio. Rwy'n agored ac mae gen i ddiddordeb yn yr hyn y gallem ni ei wneud, gyda'n pwerau presennol ac yn y drafodaeth barhaus â Llywodraeth y Deyrnas Unedig ynglŷn â her amlwg a gwirioneddol sy'n bodoli ar hyn o bryd ac a fydd yn cynyddu, os nad ydym yn gweithredu nawr, yn y dyfodol.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I just need to declare that I am a director and trustee of The Living Room, which has pioneered the focus on gambling as just as harmful an addiction as alcohol or tobacco or any other addiction. So, of course, I welcome this focus on it, because I have many constituents who have lost their home, lost their business as a result of their gambling addiction. We need to ensure that we are getting large organisations, like the football industry, to use their excessive wealth and dominance of the television schedules not to promote gambling, which is what they're doing at the moment, and that is a very worrying concern.
I think we should also worry that video games are being used to target children and promote a form of gambling in order to prepare them for the future. I know that the Advertising Standards Authority is on to this and endeavours to be vigilant, but I think that it's something that we all ought to worry about. I completely agree that we need to reduce our stake to £2, so I do hope that you're successful in persuading the UK Government to take the plunge on that one.
Probably the only thing I agreed with Mrs Thatcher on was that she was worried about the lottery being located in our post offices. The poorest people in our communities collect their benefits from the post office still today, despite the electronic transfers of money, and then they are invited to spend some of it immediately on gambling. That is quite an uncomfortable situation, and we all see it every time we go into a post office. So, I think it's a major concern, and I very much welcome the emphasis in this report.
I just wanted to focus on something that's not in the report, which is the issue of breastfeeding, which wasn't in last year's report either. It is confined to two lines in Dr Atherton's report. We are told that children in the most deprived areas are half as likely to be breast-fed, and that, obviously, is combined with the fact that they are twice as likely to have decayed, missing or filled teeth. There is a link in all this. When I asked you about this subject back in November, you did say that this remains a priority for Public Health Wales, and that you have asked your officials and the Royal College of Midwives to explore ways to further improve uptake and support and provide better support to families. So, I'd be keen to understand, if this information isn't available in our public health report, where we are going to find out what our strategy is on this really important subject. Because it does actually follow babies right through their lives; if they are not breast-fed, there are serious consequences to all this. It is particularly concerning that it is in the lowest income households where people are least likely to breastfeed and therefore need more support to do so. So, I'd be keen to hear what you can offer on that.
Mae angen i mi ddatgan fy mod yn gyfarwyddwr ac yn ymddiriedolwr y Stafell Fyw, sydd wedi arloesi gyda'r pwyslais bod hapchwarae yr un mor niweidiol â bod yn gaeth i alcohol neu dybaco neu unrhyw ddibyniaeth arall. Felly, wrth gwrs, rwy'n croesawu'r pwyslais hwn arno, oherwydd bod gen i lawer o etholwyr sydd wedi colli eu cartref, colli eu busnes o ganlyniad i'w dibyniaeth ar hapchwarae. Mae angen i ni sicrhau ein bod yn cael sefydliadau mawr, fel y diwydiant pêl-droed, i ddefnyddio'u cyfoeth eithafol a'u goruchafiaeth yn yr amserlenni teledu i beidio â hyrwyddo hapchwarae, sef beth maen nhw'n ei wneud ar hyn o bryd, ac mae hynny'n peri pryder mawr iawn.
Rwy'n credu y dylem ni hefyd boeni fod gemau fideo yn cael eu defnyddio i dargedu plant a hybu math o hapchwarae er mwyn eu paratoi ar gyfer y dyfodol. Rwy'n gwybod bod yr Awdurdod Safonau Hysbysebu yn ymwybodol o hyn ac yn ymdrechu i fod yn wyliadwrus, ond rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y dylem ni i gyd boeni amdano. Rwy'n cytuno'n llwyr bod angen i ni leihau ein mantol i £2, felly rwyf yn gobeithio eich bod yn llwyddo i ddarbwyllo Llywodraeth y DU i gymryd y cam hwnnw.
Mae'n debyg mai'r unig beth yr oeddwn i'n cytuno â Mrs Thatcher yn ei gylch oedd ei bod yn poeni am werthu tocynnau loteri yn ein swyddfeydd post. Mae pobl dlotaf ein cymunedau yn casglu eu budd-daliadau o swyddfa'r post hyd heddiw, er gwaethaf gallu trosglwyddo arian yn electronig, ac wedyn fe'u gwahoddir i wario rhywfaint ohono ar unwaith ar hapchwarae. Mae hynny'n dipyn o sefyllfa anghyfforddus, ac rydym ni i gyd yn ei weld bob tro yr ydym yn mynd i swyddfa'r post. Felly, rwy'n credu ei bod yn destun pryder mawr, ac rwy'n croesawu'r pwyslais yn yr adroddiad hwn yn fawr iawn.
Hoffwn i ganolbwyntio ar rywbeth nad yw yn yr adroddiad, sef y mater o fwydo ar y fron, nid oedd yn adroddiad y llynedd chwaith. Mae wedi'i gyfyngu i ddwy linell yn adroddiad Dr Atherton. Dywedir wrthym ni fod plant yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig hanner mor debygol o gael eu bwydo ar y fron, ac mae hyn, yn amlwg, ynghyd â'r ffaith eu bod ddwywaith yn fwy tebygol o fod â dannedd wedi pydru, ar goll neu wedi'u llenwi. Mae hyn i gyd yn gysylltiedig. Pan holais i chi ynglŷn â'r pwnc hwn ym mis Tachwedd, fe wnaethoch chi ddweud bod hyn yn parhau i fod yn flaenoriaeth ar gyfer Iechyd Cyhoeddus Cymru, a'ch bod chi wedi gofyn i'ch swyddogion a Choleg Brenhinol y Bydwragedd archwilio ffyrdd o wella nifer y mamau sy'n gwneud hyn a darparu gwell cymorth i deuluoedd. Felly, rwy'n awyddus deall, os nad yw'r wybodaeth hon ar gael yn ein hadroddiad ar iechyd y cyhoedd, o le ydym ni am gael gwybodaeth am ein strategaeth ar y pwnc pwysig iawn hwn. Oherwydd bod hyn, mewn gwirionedd, yn dilyn babanod ar hyd eu bywydau; os nad ydynt yn cael eu bwydo o'r fron, mae'n arwain at ganlyniadau difrifol. Mae'n bryder arbennig mai ar yr aelwydydd incwm isaf y mae pobl yn lleiaf tebygol o fwydo ar y fron ac felly mae angen mwy o gymorth i wneud hynny. Felly, rwy'n awyddus clywed beth y gallwch ei gynnig ynglŷn â hynny.
Thank you. I'd like to recognise Jenny's role in being a director of The Living Room, which is actually mentioned on page 24 of the report as part of section 7, about how people are helped to access support for people who suffer gambling-related harm—one of a number of positive initiatives. Again, I recognise what you have to say about the power of sport and gaming, either to impart positive messages or, indeed, to be used to advertise things where you think potential harm is caused as well.
On your point about breastfeeding—to finish, Llywydd—in last week's debate on the committee report into perinatal mental health, there was a section in that report and in my response that dealt with breastfeeding, not just in one specific area but more generally about our breastfeeding strategy in Wales, because we do recognise that, across all groups, we would like to see more people take up breastfeeding—well-recognised health benefits for the mother and the child. There's something there about having supportive partners as part of that as well, and a supportive society that recognises that it is an entirely natural thing that we want to encourage more of. And, within that, we recognise that, sadly, there is definitely a relation between income and likelihood of breastfeeding. So, that is part of the work that is being done now to understand where we have been successful and not, and, in both committees, in both the health committee and, indeed, in the Children, Young People and Education Committee, I expect to report back on when that strategy is ready. I expect I'll be scrutinised on that—every time I go before the children's committee, I know I can expect to have questions on breastfeeding. Until we see sustained improvement, I expect those questions will be there. So, I don’t shy away from it; it is an area of work that is being developed and led by Public Health Wales, and I will of course report back, not just to the committees, but to this place as well, as we do make progress—certainly as we reformulate where we wish to be on promoting breastfeeding right across Wales in every particular income group, but in particular those with the lowest take-up at present.
Diolch. Fe hoffwn i gydnabod swyddogaeth Jenny fel cyfarwyddwraig y Stafell Fyw, a grybwyllir mewn gwirionedd ar dudalen 24 yr adroddiad yn rhan o adran 7, ynghylch sut y caiff pobl eu helpu i gael gafael ar gymorth i bobl sy'n dioddef niwed yn sgil hapchwarae—un o nifer o fentrau cadarnhaol. Unwaith eto, rwy'n cydnabod yr hyn sydd gennych i'w ddweud am rym chwaraeon a gemau, naill ai i rannu negeseuon cadarnhaol neu, yn wir, i'w defnyddio i hysbysebu pethau y credwch chi sy'n achosi niwed posibl hefyd.
Ynghylch eich pwynt am fwydo ar y fron— i orffen, Llywydd—yn y ddadl yr wythnos diwethaf ynglŷn ag adroddiad y pwyllgor ar iechyd meddwl amenedigol, roedd adran yn yr adroddiad hwnnw ac yn fy ymateb a oedd yn ymdrin â bwydo ar y fron, nid dim ond mewn un maes penodol ond yn fwy cyffredinol am ein strategaeth bwydo ar y fron yng Nghymru, oherwydd ein bod yn cydnabod, ym mhob grŵp, yr hoffem ni weld mwy o bobl yn bwydo ar y fron—mae cydnabyddiaeth helaeth i fanteision iechyd a lles i'r fam a'r plentyn. Mae rhywbeth yno ynglŷn â chael partneriaid cefnogol yn rhan o hynny hefyd, a chymdeithas gefnogol sy'n cydnabod ei bod yn beth hollol naturiol yr ydym yn ceisio annog mwy ohono. Ac, o fewn hynny, rydym yn cydnabod, yn anffodus, bod cysylltiad pendant rhwng incwm a'r tebygolrwydd o fwydo ar y fron. Felly, mae hynny'n rhan o'r gwaith sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd i ddeall lle yr ydym wedi bod yn llwyddiannus a heb fod yn llwyddiannus, ac, yn y ddau bwyllgor, yn y pwyllgor iechyd ac, yn wir, yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, rwy'n disgwyl adrodd yn ôl pan fydd y strategaeth honno yn barod. Rwy'n disgwyl y bydd craffu arnaf ynghylch hynny—bob tro y byddaf yn mynd gerbron y pwyllgor plant, rwy'n gwybod y gallaf ddisgwyl cwestiynau ynghylch bwydo ar y fron. Nes i ni weld gwelliant parhaus, rwy'n disgwyl y bydd y cwestiynau hynny'n dal i gael eu gofyn. Felly, nid wyf yn ei osgoi; mae'n faes gwaith sy'n cael ei ddatblygu a'i arwain gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, a byddaf i wrth gwrs yn adrodd yn ôl, nid yn unig i'r pwyllgorau, ond i'r lle hwn hefyd, wrth i ni wneud cynnydd—yn sicr wrth i ni ailffurfio ble yr ydym yn dymuno bod o ran hyrwyddo bwydo ar y fron ledled Cymru gyfan ym mhob grŵp incwm penodol, ond yn enwedig ymysg y rhai sy'n gwneud hynny leiaf ar hyn o bryd.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw datganiad gan arweinydd y tŷ ar ganmlwyddiant y bleidlais i fenywod. Rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ i wneud y datganiad—Julie James.
The next item is the statement by the leader of the house on the centenary of women's suffrage. I call on the leader of the house to make the statement—Julie James.
Diolch, Llywydd. Today marks the significant, 100-year anniversary of the Representation of the People Act 1918, which was passed on 6 February 1918. This Act enabled all men and some women over the age of 30 to vote for the first time. It is worth noting, however, that it wasn’t until 10 years later, with the passing of the Equal Franchise Act 1928, giving women the right to vote at age 21, that women could vote on the same terms as men. So, on 2 July this year, we can mark the ninetieth anniversary of that Act. I am also mindful that this centenary overlaps with the Welsh Government's Cymru'n Cofio: Wales Remembers 1914–1918 programme, which marks the centenary commemoration of the first world war in Wales. The contribution of women at the time to the war effort was paramount and part of the impetus in establishing the Representation of the People Act in 1918.
A number of other significant, related anniversaries will take place during 2018, providing the basis for a year of celebration. As well as today’s anniversary, Members may want to note some other key dates this year: 30 April marks the sixtieth anniversary of the Life Peerages Act 1958, which allowed women to sit in the House of Lords; 21 November will be the hundredth anniversary of the Parliament (Qualification of Women) Act 1918, allowing women to stand for election to the House of Commons; and, finally, 14 December 2018 is the hundredth anniversary of women voting for the first time, in the general election of December 1918. These and other notable anniversaries will make this truly a year of celebration. In addition, International Women’s Day on 8 March will be closely linked to the centenary, as well as to the very appropriate international theme of 'press for progress'.
The Welsh Government has committed nearly £300,000 to mark the centenary of women’s suffrage with a range of activities focused around the themes of 'celebrate, educate and participate'. I would like to set out our plans and I will provide Members with a link to a website where further details of these and other activities across the UK can be found.
The Welsh Government has sponsored Women’s Equality Network Wales to deliver a project to celebrate the top 100 Welsh women. The list will span education, science, sport, the arts, business and politics and will cover both historical and contemporary women. Welsh women are almost invisible in our history and this positive campaign aims to change that. In the autumn, the public will be able to vote to choose the Welsh women who they believe have been most inspirational. Two statues will be commissioned as a result of this project. We hope this will lead to more statues and other permanent memorials of real women throughout Wales. We will encourage community involvement to facilitate this.
We will also fund the commissioning of purple plaques for as many of the original 100 nominees as possible. On International Women’s Day last year, I was proud to be part of the Assembly Labour women's group, which launched the purple plaque campaign. Our aim is to give remarkable Welsh women the recognition they deserve by installing a purple plaque at their former home or workplace. There are currently 216 blue plaques in Wales commemorating notable figures and historic events and organisations, and just 11 of those are for women. Purple plaques were chosen to reflect the suffragette movement and I believe it's time we recognised the impact women have had on our cultural, political and scientific life here in Wales.
Today, I'm also launching a one-off grant scheme for third sector and community organisations to undertake innovative activity relating to the three key themes of 'celebrate, educate and participate' to mark the centenary. The scheme will enable local communities to get involved with the centenary celebrations, highlighting local contributions from around Wales to mark the history of women’s suffrage. I’d also like to encourage activity that celebrates and encourages women from other under-represented groups, including BAME women, disabled women and LGBT+ women. I want to emphasise the importance of empowering women from these communities, who may face higher levels of discrimination and lower levels of opportunity. Applications for grants of between £500 and £20,000 will be invited. We have more information about the grant scheme and the application process on the Welsh Government website, and I'll be supplying Members with the link.
More will be happening throughout the year, including our participation in activities being organised across the UK. For example, a suffrage banner relay is being organised with all the devolved administrations. The banner will be coming to Wales in May and we will be arranging a programme of events around that. I encourage Members to support both the national programme and local events in your own constituencies as the year goes on.
The centenary and the activities related to it will look forwards as well as back. Our aim in highlighting notable Welsh women both past and present is to raise awareness of their achievements and provide lasting memorials for a significant number of them, telling their stories in the context of their local communities. They provide powerful role models for the women and girls of today, for whom there are different challenges, as well as new opportunities.
It is right to celebrate the progress we have made in the past 100 years. It's also right to remember the struggle and sacrifice that has been the price of this progress. We need to maintain our momentum to strengthen democracy further, increase the number of women in decision-making roles, and continue to challenge inequality and unfair discrimination. Diolch.
Diolch, Llywydd. Mae heddiw yn nodi canmlwyddiant arwyddocaol Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1918, a gafodd ei phasio ar 6 Chwefror 1918. Roedd y Ddeddf hon yn galluogi pob dyn a rhai menywod dros 30 mlwydd oed i bleidleisio am y tro cyntaf. Mae'n werth nodi, er hynny, ei bod 10 mlynedd yn ddiweddarach, pan gafodd Deddf Etholfraint Gyfartal 1928 ei phasio, yn rhoi'r hawl i fenywod bleidleisio yn 21 oed, cyn y gallai menywod bleidleisio ar yr un telerau â dynion. Felly, ar 2 Gorffennaf eleni, gallwn ni nodi 90 mlynedd ers y Ddeddf honno. Rwy'n ymwybodol hefyd fod y canmlwyddiant hwn yn gorgyffwrdd â rhaglen Llywodraeth Cymru sef Cymru'n Cofio: Wales Remembers 1914-1918, sy'n nodi coffâd canmlwyddiant y rhyfel byd cyntaf yng Nghymru. Roedd cyfraniad menywod ar y pryd i ymdrech y rhyfel yn hollbwysig ac yn rhan o'r symbyliad i sefydlu Deddf Cynrychiolaeth y Bobl yn 1918.
Cynhelir nifer o ddathliadau arwyddocaol cysylltiedig eraill yn ystod 2018, gan osod sylfaen ar gyfer blwyddyn o ddathlu. Yn ogystal â dathliad heddiw, efallai y bydd yr Aelodau yn dymuno nodi rhai dyddiadau allweddol eraill eleni. Mae 30 Ebrill yn dynodi 60 mlynedd ers pasio Deddf Arglwyddiaethau Bywyd 1958, a oedd yn caniatáu i fenywod eistedd yn Nhŷ'r Arglwyddi; ar 21 Tachwedd bydd canmlwyddiant Deddf Senedd (Cymhwyster Menywod) 1918, a oedd yn galluogi menywod i sefyll etholiad i Dŷ'r Cyffredin; ac, yn olaf, 14 Rhagfyr 2018 yw canmlwyddiant y bleidlais gyntaf i fenywod, yn etholiad cyffredinol mis Rhagfyr 1918. Bydd y rhain a dyddiadau nodedig eraill yn gwneud hon yn flwyddyn wirioneddol o ddathlu. Hefyd, bydd Diwrnod Rhyngwladol y Menywod ar 8 Mawrth yn cael ei gysylltu'n agos â'r canmlwyddiant, yn ogystal â'r thema ryngwladol briodol iawn o 'bwyso am gynnydd'.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo bron £300,000 i nodi canmlwyddiant y bleidlais i fenywod, gydag amrywiaeth o weithgareddau sy'n canolbwyntio ar y themâu o 'ddathlu, addysgu a chymryd rhan'. Hoffwn nodi ein cynlluniau a byddaf yn rhoi dolen i'r Aelodau i wefan lle gellir cael manylion pellach am y rhain a gweithgareddau eraill ledled y DU.
Mae Llywodraeth Cymru wedi noddi Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru i gyflawni prosiect i ddathlu'r 100 uchaf o fenywod Cymru. Bydd y rhestr yn rhychwantu addysg, gwyddoniaeth, chwaraeon, y celfyddydau, busnes a gwleidyddiaeth a bydd yn cynnwys menywod hanesyddol a chyfoes. Mae menywod Cymru yn anweledig bron yn ein hanes ac mae'r ymgyrch gadarnhaol hon yn anelu at newid hynny. Yn yr hydref, bydd y cyhoedd yn gallu pleidleisio i ddewis y menywod o Gymru y maen nhw'n credu sydd wedi eu hysbrydoli fwyaf. Bydd dau gerflun yn cael eu comisiynu o ganlyniad i'r prosiect hwn. Rydym yn gobeithio y bydd hyn yn arwain at fwy o gerfluniau a chofebau parhaol eraill o fenywod gwirioneddol ledled Cymru. Byddwn yn annog cyfranogiad gan gymunedau i hwyluso hyn.
Byddwn hefyd yn ariannu'r gwaith o gomisiynu placiau porffor ar gyfer cynifer o'r 100 o enwebeion gwreiddiol ag y bo modd. Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod y llynedd, roeddwn yn falch o fod yn rhan o grŵp menywod Llafur y Cynulliad, a lansiodd yr ymgyrch placiau porffor. Ein nod yw rhoi i fenywod rhyfeddol Cymru y gydnabyddiaeth y maen nhw'n ei haeddu gan osod plac porffor yn ymyl eu cartref neu weithle. Mae 216 o blaciau glas yng Nghymru ar hyn o bryd yn coffáu enwogion nodedig a digwyddiadau hanesyddol a sefydliadau, a dim ond 11 o'r rhain sydd i fenywod. Dewiswyd placiau porffor i adlewyrchu mudiad y swffragetiaid a chredaf ei bod yn hen bryd inni gydnabod yr effaith y mae menywod wedi'i chael ar ein bywyd diwylliannol, gwleidyddol a gwyddonol yma yng Nghymru.
Heddiw, rwy'n lansio cynllun grant untro hefyd ar gyfer sefydliadau'r trydydd sector a'r gymuned i gynnal gweithgareddau arloesol yn ymwneud â'r tair thema allweddol o 'ddathlu, addysgu a chymryd rhan' i ddathlu'r canmlwyddiant. Bydd y cynllun yn galluogi cymunedau lleol i gymryd rhan yn y dathliadau canmlwyddiant, gan dynnu sylw at gyfraniadau lleol ar hyd a lled Cymru i ddathlu hanes y bleidlais i fenywod. Hoffwn hefyd annog gweithgarwch sy'n dathlu ac yn annog menywod o grwpiau eraill a dangynrychiolir, gan gynnwys menywod BAME, menywod anabl a menywod LGBT+. Rwy'n awyddus i bwysleisio pwysigrwydd grymuso menywod y cymunedau hyn, a all wynebu mwy o wahaniaethu a llai o gyfleoedd. Gwahoddir ceisiadau am grantiau o rhwng £500 a £20,000. Ceir mwy o wybodaeth am y cynllun grant a'r broses o wneud cais ar wefan Llywodraeth Cymru, a byddaf yn rhoi'r ddolen i'r Aelodau.
Bydd rhagor yn digwydd gydol y flwyddyn, gan gynnwys ein cyfranogiad yn y gweithgareddau a drefnwyd ledled y DU. Er enghraifft, mae'r ras gyfnewid baner y bleidlais gyfartal yn cael ei threfnu gyda'r holl weinyddiaethau datganoledig. Bydd y faner yn dod i Gymru ym mis Mai a byddwn yn trefnu rhaglen o ddigwyddiadau yn sgil hynny. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r rhaglen genedlaethol a'r digwyddiadau lleol yn eich etholaethau eich hunain wrth i'r flwyddyn fynd rhagddi.
Bydd y canmlwyddiant a'r gweithgareddau cysylltiedig yn edrych ymlaen yn ogystal ag edrych yn ôl. Ein nod wrth dynnu sylw at fenywod Cymru'r gorffennol a'r presennol yw codi ymwybyddiaeth o'u cyflawniadau a chodi cofebau parhaol i nifer sylweddol ohonyn nhw, gan adrodd eu hanesion yng nghyd-destun eu cymunedau lleol. Mae'n nhw'n batrymau grymus o ymddygiad i fenywod a merched heddiw, sydd â heriau gwahanol, yn ogystal â chyfleoedd newydd.
Mae'n iawn inni ddathlu'r cynnydd a wnaethom yn y 100 mlynedd diwethaf. Mae hefyd yn iawn inni gofio'r ymdrech a'r aberth a wnaed i sicrhau'r cynnydd hwn. Mae angen inni gynnal ein momentwm i gryfhau democratiaeth ymhellach, a chynyddu nifer y menywod mewn swyddogaethau sy'n gwneud penderfyniadau, a pharhau i herio anghydraddoldeb a gwahaniaethu annheg. Diolch.
Could I thank the leader of the house for her statement, please? There's a lot in that to welcome and to celebrate. But I think it is worth mentioning that, while we're celebrating this, we are actually marking a milestone rather than the end of the journey. It took another 10 years for the Baldwin Government to introduce equal suffrage, after all, but we've got a long way to go, I think, on equal participation.
The arrival of Nancy Astor—I've got to mention her—in Parliament was of course one of those milestones, and Conservatives have been happy that some of our women representatives have been amongst the first to achieve high office: our two Prime Ministers—I think everybody knows about them, but, of course, they were no strangers to prejudice on their journey—but we've also got people like Betty Harvie Anderson, who was the first woman Deputy Speaker, Janet Young, who was the first Leader of the House who was a woman, Cheryl Gillan, the first woman Secretary of State for Wales, Liz Truss, first woman Lord Chancellor, and, of course, Nusrat Ghani—I'm sure all of us will welcome this—the first woman Muslim Minister to speak at the despatch box in Westminster. They're all role models to women of all political persuasions, just as women of other political persuasions have been a role model to me.
Now, we're all doing better at getting women to stand at all levels here in Wales, and while perhaps getting our first Welsh Conservative woman MP may not be your priority, leader of the house—it'll be a great purple plaque when it happens—I'm sure we do share this aim, which is that universal suffrage doesn't mean as much as it should unless we move towards more universal interest in politics, and this is what my questions are about.
We need more women taking an interest and then believing it's worthwhile voting in the first place, but then of course standing and reflecting back to communities that politics is a serious purpose and it needs an active and diverse—and you referred to the diversity plans in your statement—citizenry to participate and help prioritise what we should be voting about in the first place. So, alongside the action on barriers that we often discuss—caring responsibilities, poverty and so on—I think we need to work on societal attitude and placing greater value on the strengths and interests still primarily associated with women, but which benefit us all. In acknowledging the money made by all Governments in the UK today, especially Welsh Government, could I ask you, in working through the three themes that you mentioned, whether Welsh Government will be offering active support to the Ask Her to Stand cross-party campaign? Because there's plenty of research, I think, now to show that, in the workplace and in candidate applications across party, men are more willing than women to put themselves forward for consideration when they don't fulfil all elements of a job spec or even a candidacy requirement. Occasionally, maybe all you need is someone just to plant that seed and to ask. So, will you be restricting the support you're offering to Wales-only projects, or are you happy for that money to be used for leverage for cross-border projects, or even cross-country projects, really, because what we're celebrating today here is being watched elsewhere?
Will you also be looking to support work that supports that societal change of attitude about what constitutes a strength in our politicians? RECLAIM in my region, for example, has been doing some wonderful work with year 7 and 8 girls—they're not even teenagers—about confidence and leadership; David Rees will know about them as well. Because I would say that a more diverse political class with a range of strengths will give life to new ideas, and I hope that you will be able to help support the removal of intimidation and aggression that's corrupting public discourse at the moment—political discourse—and there is quite a lot of work out there starting.
And then, finally, women's suffrage, of course, is not universal. There's one canton in Switzerland that didn't allow women to vote in local elections until 1991—1991—but that's actually not—. [Interruption.] I'm talking about countries where having the vote is not the same as having power to make a real difference to women's lives. Just a few examples here, if you will permit me, Llywydd: so, we've got Iraq, a constitution that states that a quarter of parliamentary seats and Government positions must go to women, but as of 2015 had no domestic violence laws. Malaysia: you've got YouGov research finding that the majority of people in that country agree that it is still likely to cause problems if a woman earns more money than her husband. Algeria: 32 per cent of the seats are held by women in national Parliaments, but the same study that reaffirmed that reported that Algeria is still more likely to say it's unattractive for women to express strong opinions in public.
I just want to be sure that, as we work to encourage more people in Wales to take part in democracy, participate in it, particularly women, obviously we need to make sure we don't allow claims of women's suffrage to disguise the problems that sometimes it should be helping to solve. Thank you.
A gaf i ddiolch i arweinydd y tŷ am ei datganiad, os gwelwch yn dda? Mae llawer yn y datganiad i'w groesawu a'i ddathlu. Ond mae'n werth dweud, wrth inni ddathlu hyn, mai nodi carreg filltir yr ydym mewn gwirionedd, nid diwedd y daith. Cymerodd 10 mlynedd arall i Lywodraeth Baldwin gyflwyno pleidlais gyfartal, wedi'r cyfan, ond mae gennym ffordd bell i fynd eto, yn fy marn i, o ran cyfranogiad cyfartal.
Roedd dyfodiad Nancy Astor—mae'n rhaid i mi sôn amdani hi—i'r Senedd yn un o'r cerrig milltir hynny wrth gwrs, a thestun llawenydd i Geidwadwyr yw mai rhai o'n cynrychiolwyr benywaidd ni sydd wedi bod ymhlith y cyntaf i gyrraedd swyddi uchel: ein dwy Brif Weinidog—rwy'n credu bod pawb yn gwybod amdanyn nhw, ond, wrth gwrs, nid oedden nhw'n anghyfarwydd â rhagfarn ar eu taith—hefyd mae gennym rai fel Betty Harvie Anderson, sef y fenyw gyntaf i fod yn Ddirprwy Lefarydd yn Nhŷ'r Cyffredin, Janet Young, y fenyw gyntaf i fod yn Arweinydd y Tŷ, Cheryl Gillan, y fenyw gyntaf i fod yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Liz Truss, y fenyw gyntaf i fod yn Arglwydd Ganghellor, ac, wrth gwrs, Nusrat Ghani—rwy'n siŵr y byddwn i gyd yn croesawu hyn—y fenyw Fwslimaidd gyntaf sy'n Weinidog i siarad yn y blwch dogfennau yn San Steffan. Mae pob un o'r rhain yn batrymau o ymddygiad i fenywod o bob barn wleidyddol, yn union fel y mae menywod o bleidiau eraill wedi bod yn batrymau o ymddygiad i mi.
Nawr, rydym ni'n gwneud yn well yma o ran cael merched i sefyll ar bob lefel yng Nghymru, ac er nad eich blaenoriaeth chi o bosib fyddai cael y fenyw gyntaf gennym ni Geidwadwyr Cymru yn AS, arweinydd y tŷ—a bydd hwnnw'n blac porffor da iawn pan ddaw—rwy'n siŵr y byddwn yn rhannu'r nod hwn, sef nad yw'r bleidlais gyffredinol yn golygu cymaint ag y dylai heb inni symud tuag at fwy o ddiddordeb cyffredinol mewn gwleidyddiaeth, a dyna fydd testun fy nghwestiynau i.
Mae angen i fwy o fenywod gymryd diddordeb ac yna i gredu ei bod yn werth chweil pleidleisio yn y lle cyntaf, ond yna wrth gwrs i sefyll ac adrodd yn ôl i'r cymunedau fod diben difrifol i wleidyddiaeth a bod angen dinasyddiaeth weithgar ac amrywiol—ac roeddech chi'n cyfeirio at y cynlluniau amrywiaeth yn eich datganiad—i gymryd rhan a helpu i flaenoriaethu'r hyn y dylsem ni fod yn pleidleisio arno yn y lle cyntaf. Felly, ochr yn ochr â'r gweithredu ar y rhwystrau yr ydym yn eu trafod yn aml—cyfrifoldebau gofalu, tlodi ac ati—rwy'n credu bod angen inni weithio ar agweddau'r gymdeithas a rhoi mwy o werth ar y cryfderau a'r buddiannau sy'n gysylltiedig yn bennaf â menywod, ond sydd o fudd inni oll. Wrth gydnabod yr arian a roddwyd gan bob Llywodraeth yn y DU heddiw, Llywodraeth Cymru yn benodol, a gaf i ofyn ichi, wrth weithio trwy'r tair thema a grybwyllwyd gennych, a fydd Llywodraeth Cymru yn cynnig cefnogaeth weithredol i'r ymgyrch drawsbleidiol Gofynnwch iddi Hi Sefyll? Oherwydd credaf fod digon o ymchwil yn dangos bellach, yn y gweithle ac mewn ceisiadau i fod yn ymgeisydd ar draws y pleidiau, fod dynion yn fwy parod na menywod i gynnig eu hunain i gael eu hethol fel ymgeisydd pan nad ydyn nhw'n ateb holl elfennau'r fanyleb swydd neu hyd yn oed y gofynion i fod yn ymgeisydd. Yn achlysurol, efallai mai'r cyfan sydd ei angen yw i rywun blannu'r hedyn a gofyn. Felly, a fyddwch chi'n cyfyngu'r cymorth yr ydych yn ei gynnig i brosiectau yng Nghymru yn unig, neu a ydych yn fodlon i'r arian hwnnw gael ei ddefnyddio ar gyfer prosiectau trawsffiniol, neu brosiectau traws gwlad hyd yn oed, oherwydd mae'r hyn yr ydym ni'n ei ddathlu yma heddiw yn cael ei wylio mewn mannau eraill?
A fyddwch hefyd yn ystyried cefnogi gwaith sy'n cefnogi newid yr agwedd gymdeithasol honno tuag at yr hyn y mae cryfder yn ein gwleidyddion yn ei olygu? Mae RECLAIM yn fy rhanbarth i, er enghraifft, wedi bod yn gwneud gwaith rhagorol gyda merched blwyddyn 7 ac 8—nid ydyn nhw yn eu harddegau eto—o ran hyder ac arweinyddiaeth; bydd David Rees yn gwybod amdanyn nhw hefyd. Byddwn i'n dweud y byddai dosbarth gwleidyddol mwy amrywiol ei natur gydag ystod o gryfderau yn rhoi bywyd i syniadau newydd, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn gallu helpu i gefnogi'r gwaith o ddileu'r bygythiadau ac ymddygiad ymosodol sy'n llygru'r drafodaeth gyhoeddus ar hyn o bryd—y drafodaeth wleidyddol— ac mae llawer o waith allan yno ar ddechrau.
Ac yna, yn olaf, nid yw'r bleidlais i fenywod, wrth gwrs, yn gyffredin yn fyd-eang. Roedd yna un cantref yn y Swistir nad oedd yn caniatáu i fenywod bleidleisio mewn etholiadau lleol tan 1991—1991—ond nid yw hynny mewn gwirionedd —. [Torri ar draws.] Rwy'n sôn am wledydd lle nad yw bod â phleidlais yn cyfateb i fod â'r gallu i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau menywod. Rhof ychydig o enghreifftiau yma, os y caf i, Llywydd: dyna Irac, cyfansoddiad sy'n nodi bod yn rhaid i chwarter y seddi seneddol a swyddi Llywodraeth fynd i fenywod, ond hyd 2015 nid oedd yno unrhyw gyfreithiau yn ymwneud â thrais yn y cartref. Malaysia: mae gennych ymchwil gan YouGov yn canfod bod y rhan fwyaf o bobl y wlad honno yn cytuno ei bod yn debygol o achosi problemau os y bydd y wraig yn ennill mwy o arian na'i gŵr. Algeria: mae 32 y cant o'r seddi yn y seneddau cenedlaethol yn cael eu dal gan fenywod, ond nododd yr un astudiaeth, a wnaeth gadarnhau hynny, ei bod yn dal yn fwy tebygol i rywun ddweud yn Algeria ei bod yn annymunol i ferched fynegi barn gref yn gyhoeddus.
Wrth inni weithio tuag at annog mwy o bobl yng Nghymru, menywod yn arbennig, i gymryd rhan mewn democratiaeth, rwyf eisiau gwneud yn siŵr nad ydym yn caniatáu i'r honiadau o bleidlais i fenywod guddio'r problemau y dylai fod yn helpu i'w datrys. Diolch.
I completely agree with everything the Member has said, which I don't often do across the party, but in this instance I do completely agree. We don't have any preconceived ideas, really, of what we're expecting to come forward, and any project that comes forward and asks for support will be looked at on its merits and sustainability and so on. And it's not just about—. It is the three aims of this, so it is the 'celebrate, educate, participate' bits. And the participation, I hope I made clear, is not just political participation; it's participation in all walks of life across everything in our country and beyond.
I completely agree with the Member around all of the things about encouraging people to come forward and giving them support around some of the things that happen in public life, particularly to women, and this whole issue around how people look and so on being more important than what you say or what your intellectual ability is, or whatever, is a matter dear to my heart.
We've also been, today, celebrating, actually, Internet Safety Day, for example, and there's a huge issue with social media around getting young women to stand and some of the abuse that many women in public life have to face. So, it's very important that, as part of this celebration, we actually set forward—and I think I said right at the end of my statement—some of the difficulties that today's women face that perhaps they didn't face in the past that we also need to support them to do.
So, I completely agree with everything you said. We do want to support as many women to come forward into these roles from as diverse a range of backgrounds and positions as possible, because the whole point of this is to get equality across the piece, and you can't do that unless you have the whole range. But I do think that the thing I would like to emphasise very much is this: what we actually want are people to believe that they can do it, and in order to do that you have to have appropriate role models for your own particular sets of beliefs, for your own communities, for your own—. You have to be able to recognise yourself in what you aim to be, so it's very important that we do get that cross-bench support, if you like, for this going forward.
Rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth a ddywedodd yr Aelod, ni fyddaf yn gwneud hynny'n aml y tu hwnt i'm plaid fy hun, ond yn yr achos hwn rwy'n llwyr gytuno. Nid oes gennym unrhyw syniadau rhagdybiedig, mewn gwirionedd, o'r hyn yr ydym yn ei ddisgwyl a ddaw gerbron, a bydd unrhyw brosiect a ddaw gerbron ac sy'n gofyn am gymorth yn cael ei ystyried o ran ei rinweddau a'i gynaliadwyedd ac ati. Ac nid yn unig am—. A thair amcan hynny, felly, yw'r darnau 'dathlu, addysgu, cymryd rhan'. A'r cyfranogiad, rwy'n gobeithio fy mod wedi gwneud hynny'n glir, nid cyfranogiad gwleidyddol yn unig ydyw; mae'n gyfranogiad ym mhob agwedd ar fywyd drwy bopeth yn ein gwlad a thu hwnt.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod o ran yr holl bethau ynghylch annog pobl i ddod ymlaen a rhoi cymorth o ran rhai o'r pethau sy'n digwydd mewn bywyd cyhoeddus, yn enwedig i fenywod. Ac mae'r holl fater hwn ynghylch sut mae pobl yn edrych ac ati yn bwysicach na'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud neu beth yw eich gallu deallusol, neu beth bynnag, yn fater sy'n agos at fy nghalon.
Rydym hefyd heddiw wedi bod yn dathlu Diwrnod Diogelwch ar y Rhyngrwyd, er enghraifft, ac mae yna broblem fawr gyda'r cyfryngau cymdeithasol o ran cael menywod ifanc i sefyll a pheth o'r sarhad y mae llawer o fenywod mewn bywyd cyhoeddus yn gorfod ei wynebu. Felly, mae'n bwysig iawn, yn rhan o'r dathliad hwn, mewn gwirionedd, ein bod yn sôn—a chredaf imi ei ddweud ar y diwedd un yn fy natganiad—am rai o'r anawsterau y mae menywod heddiw yn eu hwynebu efallai nad oedden nhw'n eu hwynebu'n y gorffennol y mae angen inni hefyd eu cefnogi i'w gwneud.
Felly, cytunaf yn llwyr â phopeth a ddywedasoch. Rydym yn awyddus i gefnogi cymaint â phosib o fenywod i ymgeisio am y swyddi hyn o ystod o gefndiroedd ac am y swyddi mwyaf amrywiol â phosib, oherwydd holl bwynt hyn yw cael cydraddoldeb cyffredinol, ac ni allwch wneud hynny oni bai fod gennych chi'r ystod i gyd. Ond rwy'n credu mai'r hyn yr hoffwn ei bwysleisio yn fawr iawn yw hyn: rydym yn awyddus i bobl gredu eu bod â'r gallu i wneud hynny, ac er mwyn gwneud hynny mae'n rhaid ichi gael enghreifftiau priodol o ymddygiad ar gyfer eich daliadau penodol chi, ar gyfer eich cymunedau chi ar eich cyfer chi—. Mae'n rhaid ichi allu'ch adnabod eich hun yn yr hyn yr ydych yn ymgeisio amdano, ac felly mae'n bwysig iawn ein bod yn cael cefnogaeth trawsbleidiol, os mynnwch chi, ar gyfer hyn i'r dyfodol.
Diolch yn fawr am y datganiad, ac rydw i hefyd yn falch iawn o nodi heddiw fel diwrnod pwysig ar y daith, beth bynnag, tuag at gydraddoldeb i fenywod. Ac mi ydym ni yn parhau ar y daith honno, yn parhau i geisio cyrraedd tuag at gydraddoldeb llawn ym mhob agwedd ar fywyd. Mae hi'n daith sydd wedi gweld colli bywydau, ac mae hi yn parhau i fod yn daith hir a blinderus. Ond rydw i yn credu fod fy ngenhedlaeth i o fenwyod yn benderfynol o roi pob cefnogaeth i'r lleisiau benywaidd iau sy'n gynyddol ddig am y ffordd maen nhw yn cael eu trin yn y Gymru gyfoes, ac yn ein gwneud ni yr un mor benderfynol ag erioed o roi blaenoriaeth i'r angen i gyrraedd cydraddoldeb rhywedd llawn, yn benderfynol o roi brys i'r gwaith ac o'r angen i roi cydraddoldeb rhywedd yng nghanol yr agenda gwleidyddol yma yng Nghymru.
I droi at rai materion penodol yn eich datganiad chi, mi ydych yn sôn am brosiect i ddathlu'r 100 menyw sy’n dod i ben y rhestr yng Nghymru, ym mhob maes o fywyd cyhoeddus. Beth yn union fydd y meini prawf wrth fynd ati i lunio’r rhestr? Ac wedyn, beth fydd y meini prawf wrth gomisiynu’r ddau gerflun? A fydd o’n ddibynnol yn llwyr ar ba fenyw sydd fwyaf poblogaidd gan y cyhoedd yng Nghymru neu a oes ystyriaethau eraill hefyd? Rwyf tipyn bach yn bryderus os mai poblogrwydd yn unig sy’n mynd i fod wrth wraidd hyn. Wedyn, rydym ni’n sôn am gael dau gerflun wedi’u lleoli mewn dwy ardal wahanol o Gymru. Rwy’n cymryd y bydd y rheini yn ardaloedd daearyddol ar wahân, ac y bydd y gogledd ac efallai’r gogledd-orllewin am unwaith yn cael eu cynnwys yn hynny.
Yn edrych ar eich cynllun grantiau chi, rwyf tipyn bach yn bryderus bod yna amserlen dynn iawn ar gyfer cyflwyno ceisiadau i’r pot grant yma. Nid yw’n glir a fydd modd defnyddio’r grantiau yma i geisio dileu rhai o’r rhwystrau sy’n wynebu menywod heddiw. Yn ogystal â chofio’r gorffennol, mae’n amlwg bod angen symud pethau ymlaen. Fel y gwyddoch chi, mae cael mwy o ferched i gyfranogi ym mywyd cyhoeddus Cymru, ar y lefelau ble mae penderfyniadau pwysig yn cael eu gwneud, yn rhywbeth y mae rhai ohonom ni fan hyn yn ymgyrchu amdano fo.
Os edrychwn ni ar lywodraeth leol, rydym ni’n gweld ein bod ni wedi bod yn sefyll yn ein hunfan bron iawn: bron dim cynnydd yn y nifer o ferched a gafodd eu hethol yn 2016 o’i gymharu â’r etholiad cynt, a 28 y cant o gynghorwyr sydd yn fenywod. Fe wnaiff hi gymryd 82 o flynyddoedd i gyrraedd cydraddoldeb rhywedd yn y cynghorau yng Nghymru ar y raddfa rydym ni’n mynd arno ar hyn o bryd. Ni fedrwn ni ddim disgwyl mor hir â hynny. Mae’n rhaid, rwy’n credu, ac rwy’n meddwl eich bod chi’n cytuno, cyflwyno mecanwaith penodol. Mae tystiolaeth o bob rhan o’r byd yn dangos fod cwotâu yn ffordd effeithiol o gael mwy o fenywod mewn i swyddi o ddylanwad. Rwy’n gwybod fy mod i’n crwydro mewn i ddadl sy’n mynd i ddigwydd yma fory, ond rwyf yn credu bod angen i ni edrych o ddifrif rŵan. Mae 80 y cant o wledydd efo mwy na 30 y cant o ferched mewn Llywodraeth yn defnyddio cwota o ryw fath. Felly, yn amlwg, mae o yn gweithio.
Ond, wrth gwrs, ni fydd cwotâu ar ben eu hunain ddim yn newid diwylliant sydd wedi ei ddominyddu gan ddynion ers cyhyd. Ni fydd cwotâu ddim yn dileu aflonyddu rhywiol, ddim yn cael gwared ar fychanu a bwlian dyddiol ar sail rhywedd, ddim yn stopio merched rhag jyglo dyletswyddau gofalu a gweithio, ddim yn dileu’r bwlch cyflogau, a ddim yn atal camdriniaeth ddomestig a thrais ar sail grym. Ond, fe all y cwotâu arwain at y newidiadau strwythurol sydd eu hangen yng Nghymru er mwyn ymgyraedd at gydraddoldeb.
I ddod at gwestiwn ynghylch hynny: a fydd y grantiau yr ydych chi wedi eu cyhoeddi heddiw yn gallu cael eu defnyddio i hyrwyddo’r newid diwylliannol, strwythurol sydd ei angen yng Nghymru, fel ein bod ni’n defnyddio’r fuddugoliaeth gychwynnol rydym ni’n ei dathlu heddiw, gan y syffrajéts 100 mlynedd yn ôl—ein bod ni’n defnyddio’r fuddugoliaeth yn fwriadol ar gyfer ymgyrraedd at gydraddoldeb llawn yn y Gymru gyfoes, fel ein bod ni wir yn cyflymu’r broses yma? Felly, a ydy’r grantiau yma yn gallu cael eu defnyddio i’r pwrpas yna?
Thank you very much for the statement, and I too am very pleased to mark today as an important day on the journey towards equality for women. The journey continues. It continues in trying to arrive at full equality in all aspects of life. It's a journey that’s seen loss of life, and it continues to be a long and tiring journey. But I do believe that my generation of women is determined to give all support to the young female voices that are increasingly angry about the way that they’re treated in modern Wales. This makes us as determined as ever to prioritise the need to achieve full gender equality, determined to take urgent action, and the need to place gender equality at the heart of the political agenda here in Wales.
To turn to some specific issues in your statement, you mentioned a project to celebrate 100 prominent women in Wales in all aspects of public life. What exactly will the criteria be in compiling this list? And then what will the criteria be when commissioning the two statues? Will they depend entirely on who is most popular with the public in Wales or will there be other considerations as well? I'm slightly concerned that if popularity alone is going to be at the heart of this, that might cause some concerns. Then you talked about having two statues located in two different areas of Wales. I take it that those will be geographically separate areas and that the north and the north-west, for once, will be included in that.
Turning to your grant scheme, I'm slightly concerned that there's a very tight timescale for applications for this grant pot, and it's not clear whether these grants can be used to eradicate some of the barriers facing women today. As well as remembering the past, we obviously still need to move things forward as well. As you know, getting more women to participate in public life in Wales at the level where important decisions are made is something that some of us here continue to campaign for.
If we look at local government, we see that we are at a standstill, almost. There was almost no increase in the number of women elected in 2016, as compared to the previous election, and 28 per cent of councillors are women. It will take 82 years to achieve gender equality in councils in Wales at the present rate, and we can't wait that long. I believe, and I believe that you agree, that we must use a specific mechanism for this. Evidence worldwide shows that quotas are an effective way of getting more women into positions of influence. I know that I'm wandering into a debate that is going to happen tomorrow, but I do believe that we need to look seriously at this now. Eighty per cent of nations that have more than 30 per cent of women in Government use a quota of some kind, so clearly it does work.
But, of course, quotas alone won't change the culture that's been dominated by men's needs for so long. Quotas won't eradicate sexual harassment, they won't get rid of daily belittlement and bullying on the basis of gender, they won't stop women from having to juggle caring duties and work, and they won't close the gender pay gap, and nor will they prevent domestic abuse and power-based violence. But quotas can lead to the structural changes needed in Wales to take us closer to equality.
So, to come to a question, will the grants that you've announced today be able to be used to promote the cultural and structural change needed in Wales, so that we use this initial victory that we celebrate today by the suffragettes 100 years ago—so we use that victory deliberately for achieving full equality in modern Wales, so that it genuinely accelerates this process? So, can these grants be used for that purpose?
Yes. The short answer to that is, 'Yes, they can.' We've got the three themes; so as long as you fit into the three themes, the grant will be applicable, and it's very plain that promoting change in order to encourage all three of the themes is a very simple thing to do. So, absolutely, and I would expect to be using the grant money. We've put a range of available moneys in because we want to encourage very small local schemes as well as the bigger schemes, hence the wide range of grant aid available, for exactly that reason—so we can encourage hyperlocal things that might make a difference locally to the ability to change a particular thing that might be seen as a barrier or to celebrate something or whatever, and indeed you might have a much bigger scheme to look at perhaps a nationwide effort to pick up particular barriers and changes. I spoke a little bit in the statement about trying to encourage a wide range of women to come forward as well to celebrate the diversity of women in Welsh life, and it's very important to us that we do encourage that, because we know that women who also have other characteristics, protected characteristics, face even more of a barrier than many of us who don't have some of those characteristics.
On the quota thing, I'm having long discussions with my colleague the Cabinet Secretary for public services about some of the things we might be promoting in local councils. I have no problem with quotas myself; I'm not in a position to commit the Government to it at the moment, but it's certainly an ongoing and active discussion that we're having in the Government and, indeed, I'd encourage us to have it across the Chamber as well about the various mechanisms that are available. I concur with the very many women who've been saying all over the UK today that we celebrate the 100 years, but that progress has been too slow, and that I'm not prepared for my daughters and granddaughters to be having this conversation in another 50 or 100 years. And so, we do need to find a way to accelerate this change, to celebrate the successes and the sacrifices of the past, but also to make sure that we don't need to be having a similar conversation again in 100 years.
Gallan. Yr ateb syml i hynny yw, 'Gallan, fe allan nhw.' Mae'r tair thema gennym ni; felly cyn belled â'ch bod chi'n ffitio i mewn i'r tair thema, bydd y grant yn berthnasol, ac mae'n glir iawn mai peth syml iawn i'w wneud yw hyrwyddo newid er mwyn annog y tair thema. Felly, yn hollol, a byddwn yn disgwyl gallu defnyddio arian y grant. Rydym wedi cynnwys amrywiaeth o gyllid oherwydd rydym yn dymuno annog cynlluniau lleol bach yn ogystal â chynlluniau mawr, ac felly yr amrywiaeth eang o gymorth grant sydd ar gael, am y rheswm hwnnw yn union—fel bod modd inni annog pethau lleol iawn a allai wneud gwahaniaeth yn lleol i'r gallu i newid rhywbeth penodol y gellid ei ystyried yn rhwystr neu i ddathlu rhywbeth neu beth bynnag. Ac yn wir gallai fod gennych gynllun llawer mwy y gellid edrych arno, efallai ymdrech ledled y wlad i nodi rhwystrau penodol a newidiadau. Cyfeiriais rywfaint yn y datganiad am geisio annog amrywiaeth eang o ferched i ddod ymlaen yn ogystal â dathlu amrywiaeth y menywod ym mywyd Cymru. Ac mae'n bwysig iawn i ni annog hynny, oherwydd gwyddom fod menywod sydd â nodweddion eraill hefyd, nodweddion gwarchodedig, yn wynebu hyd yn oed yn fwy o rwystr na llawer ohonom sydd heb y nodweddion hynny.
Ar fater y cwota, rwy'n cael trafodaethau hir gyda'm cyd-aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus, am rai o'r pethau y gallem ni fod yn eu hybu mewn cynghorau lleol. Nid oes gennyf broblem gyda chwotâu fy hunan; nid wyf mewn sefyllfa i ymrwymo'r Llywodraeth iddyn nhw ar hyn o bryd, ond yn sicr mae hon yn drafodaeth barhaus ac egnïol yr ydym yn ei chael yn y Llywodraeth ac, yn wir, y byddwn yn annog ein bod yn ei chael ar draws y Siambr am y gwahanol ddulliau sydd sydd ar gael hefyd. Rwy'n cytuno â llawer iawn o'r menywod sydd wedi bod yn dweud ledled y DU heddiw ein bod yn dathlu'r 100 mlynedd, ond fod y cynnydd wedi bod yn rhy araf, ac nid wyf i'n fodlon i'm merched i a'm hwyresau i fod yn cael y drafodaeth hon ymhen 50 neu 100 mlynedd arall. Felly, mae angen inni ddod o hyd i ffordd o gyflymu'r broses hon o newid, i ddathlu'r llwyddiannau a'r aberth a fu o'r blaen, ond hefyd i wneud yn siŵr na fydd angen inni gael trafodaeth o'r fath eto ymhen 100 mlynedd.
Can I just also very much welcome the statement by the leader of the house on the centenary of women's suffrage? We do, as you say, leader of the house, celebrate today the Representation of the People Act passed on 6 February 1918. It gave women the right to vote whilst also noting that women had to be over 30, and they, or their husband, had to meet a property qualification in order to vote. So, it was very much partial suffrage. But, also, in 1918, an Act was passed allowing women to stand for electoral office.
So, will you join me in welcoming the Barry and District News feature this week on Barry's first female politician, Councillor Beatrice Alice Lewis? Beatrice Alice Lewis was born in Ely, Cardiff, and was married to a coal trimmer in Barry. She topped the ballot in the 1919 local elections for the Castleland ward in Barry. She served for nine years and was noted for her campaign for a Barry maternity clinic. Will you also welcome the women's right to vote exhibition that's staged in Vale of Glamorgan libraries by the Vale Labour women's forum? That features Dame Dorothy Rees, the first female MP to represent Barry.
I think the statements that have been made by colleagues across the Chamber are important today: Suzy Davies talking about meaningful suffrage, the lack of suffrage, and the exclusion of women in many parts of the world, and also Siân Gwenllian who spoke about recognising the initial victory, which we celebrate today, 100 years on, but recognising that we have to achieve full equality in modern Wales, particularly for young women. This is a time when we must recognise what we have in common. There's more that unites us than divides us on these issues.
So, do you agree that we have a responsibility to encourage women to stand for local government, the Assembly and Westminster, and do you welcome the Chwarae Teg women's LeadHerShip campaign? I'm sure many of you will know about the LeadHerShip campaign at Chwarae Teg because it's enabling women to shadow Assembly Members—and I think many of you have agreed to sign up to this, men and women—to encourage greater political participation given the unacceptably low level of representation, particularly of women in local government. Indeed, only 20 per cent of councillors and MPs are women, but, of course, we do have an opportunity to seek gender equality in this Assembly. We've seen how fragile it is when we did have that equality in 2003: 50 per cent down to 42 per cent. We've got to make that gender parity stick. So, will you welcome the Chwarae Teg LeadHerShip campaign, and also, again, confirm that you are announcing today this all-important Welsh Government's women's suffrage centenary grant, and that we want all those organisations to engage with it locally and nationally?
A gaf i ddweud hefyd fy mod innau'n croesawu'r datganiad yn fawr iawn gan arweinydd y tŷ ar ganmlwyddiant y bleidlais i fenywod? Rydym, fel y dywedwch, arweinydd y tŷ, yn dathlu heddiw Ddeddf Cynrychiolaeth y Bobl a basiwyd ar 6 Chwefror 1918. Rhoddodd i ferched yr hawl i bleidleisio gan nodi hefyd fod yn rhaid i fenywod fod dros 30, a bod yn rhaid iddyn nhw, neu eu gwŷr, fodloni'r cymhwyster eiddo er mwyn cael pleidleisio. Felly, i raddau helaeth iawn, hawl rannol i bleidleisio oedd hyn. Ond, hefyd, ym 1918, pasiwyd Deddf i alluogi menywod i sefyll etholiad ar gyfer swydd etholiadol.
Felly, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r erthygl yn y Barry and District News yr wythnos hon ar wleidydd benywaidd gyntaf y Barri, y Cynghorydd Beatrice Alice Lewis? Ganed Beatrice Alice Lewis yn Nhrelái, Caerdydd, ac roedd yn briod â naddwr glo yn y Barri. Daeth hi i'r brig yn y bleidlais yn etholiadau lleol 1919 ar gyfer ward Castleland yn y Barri. Bu'n gwasanaethu am naw mlynedd ac roedd yn nodedig am ei hymgyrch i gael clinig mamolaeth i'r Barri. A wnewch chi groesawu hefyd yr arddangosfa hawl i bleidleisio sydd i'w gweld yn llyfrgelloedd Bro Morgannwg drwy waith Fforwm Menywod Llafur y Fro? Mae honno'n cynnwys y Fonesig Dorothy Rees, y fenyw gyntaf a ddaeth yn Aelod Seneddol i gynrychioli'r Barri.
Rwyf i o'r farn fod y datganiadau a wnaed gan gyd-aelodau ledled y Siambr yn bwysig heddiw: Suzy Davies yn sôn am bleidlais ystyrlon, diffyg pleidlais, ac eithrio menywod mewn llawer rhan o'r byd, a hefyd Siân Gwenllian a siaradodd am gydnabod y fuddugoliaeth gychwynnol, yr ydym yn ei dathlu heddiw, 100 mlynedd yn ddiweddarach, ond gan gydnabod bod yn rhaid inni sicrhau cydraddoldeb llawn yn y Gymru gyfoes, yn arbennig i ferched ifanc. Mae hwn yn amser pryd y mae'n rhaid inni gydnabod yr hyn sy'n gyffredin inni. Mae mwy o bethau'n ein huno na'r hyn sy'n ein rhannu ni ar y materion hyn.
Felly, a ydych yn cytuno bod gennym gyfrifoldeb i annog menywod i sefyll etholiad ar gyfer llywodraeth leol, y Cynulliad a San Steffan, ac a ydych yn croesawu ymgyrch menywod Chwarae Teg, LeadHerShip? Rwy'n siŵr y bydd llawer ohonoch yn gwybod am ymgyrch LeadHerShip yn Chwarae Teg oherwydd ei bod yn galluogi menywod i gysgodi Aelodau'r Cynulliad—ac rwy'n credu bod llawer ohonoch wedi cytuno i ymrwymo i hyn, yn ddynion a menywod—er mwyn annog mwy o gyfranogiad gwleidyddol o ystyried y lefel annerbyniol o isel o gynrychiolaeth, yn enwedig menywod, mewn llywodraeth leol. Yn wir, dim ond 20 y cant o gynghorwyr ac Aelodau Seneddol sydd yn fenywod, ond, wrth gwrs, mae gennym gyfle i geisio cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn y Cynulliad hwn. Rydym wedi gweld pa mor fregus yw hynny pan oedd gennym y cydraddoldeb hwnnw yn 2003:50 y cant i lawr i 42 y cant. Mae'n rhaid gwneud cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn rhywbeth sy'n aros. Felly, a wnewch chi groesawu ymgyrch Chwarae Teg, sef LeadHerShip, a hefyd eto, gadarnhau eich bod heddiw yn cyhoeddi'r grant hollbwysig hwn gan Lywodraeth Cymru ar gyfer canmlwyddiant y bleidlais i fenywod, a'n bod yn dymuno i'r holl sefydliadau hynny ymgysylltu â hynny'n lleol ac yn genedlaethol?
Indeed. I'm very happy to welcome all of the contributions that Jane Hutt has highlighted, particularly in Barry and the Vale; they're excellent. There are a number, of course, right across Wales, of excellent exhibitions of this sort. The grant scheme I'm announcing today is, indeed, to assist people to continue those exhibitions into the future or to develop them in any way that they see fit. I should have answered in response to Siân Gwenllian, but I'll say it now: we are not looking at a short timescale to come back. We're imagining that a lot of these schemes will be towards the end of the year when some of the other centenaries are coming forward. The centenary, for example, of the first actual vote is in December, and so on. So, this is a whole year of celebration. There are some UK schemes that are active at the moment and we're encouraging them to go forward. So, I'm not looking for a short period of time; we'll be giving people a reasonable length of time to get the grants together and some assistance in doing so.
This is about addressing a large number of the issues that have just been raised around making sure that the contribution of women is recognised and the role models are recognised, with all of the schemes that are there to encourage young women in particular to come forward and be seen in public life. It's not just as an elected politician, it's to be seen in public life. So, the councillors are very important, but actually, it's very important to be seen to be on public boards and prominent on the boards of charities and all the rest of it, so that women take their proper place in public life. We know that once we get that representation to start, then things such as the maternity hospital and so on suddenly accelerate up the agenda, and rightly so. That's part of what it's about; it's to make better decision-making processes come about and to have less restrictive employment practices and more supportive arrangements in place not just for women, but for many people with other protected characteristics that are so important to get diversity in public life into the prominence that it ought to have in Wales.
Ie, wir. Rwy'n hapus iawn i groesawu'r holl gyfraniadau y mae Jane Hutt wedi tynnu sylw atyn nhw, yn arbennig yn y Barri a'r Fro; maen nhw'n ardderchog. Ceir nifer o arddangosfeydd ardderchog fel hyn ledled Cymru wrth gwrs. Mae'r cynllun grant a gyhoeddaf heddiw, yn wir, yn mynd i helpu pobl i gadw'r arddangosfeydd hynny yn y dyfodol neu i'w datblygu mewn unrhyw ffordd y gwelan nhw'n dda i wneud hynny. Dylwn i fod wedi ymateb i Siân Gwenllian, ond rwyf am ei ddweud yn awr: nid ydym yn edrych ar amserlen fer i gyflawni hyn. Rydym yn tybio y gweithredir llawer o'r cynlluniau hyn tua ddiwedd y flwyddyn pan fydd rhai o'r dathliadau canmlwyddiant eraill ar fin digwydd. Canmlwyddiant y bleidlais wirioneddol gyntaf, er enghraifft, yw mis Rhagfyr, ac ati. Felly, mae eleni yn flwyddyn gyfan o ddathlu. Ceir rhai cynlluniau yn y DU sydd ar waith ar hyn o bryd ac rydym yn eu hannog i fynd yn eu blaenau. Felly, nid wyf yn edrych ar gyfnod byr o amser; byddwn yn rhoi cyfnod rhesymol o amser i bobl er mwyn iddyn nhw gael y grantiau ynghyd a rhywfaint o gymorth i wneud hynny.
Mae hyn yn ymwneud ag ymdrin â nifer fawr o'r materion sydd newydd eu codi ynghylch gwneud yn siŵr bod cyfraniad menywod yn cael ei gydnabod a'r patrymau ymddygiad yn cael eu cydnabod, gyda'r holl gynlluniau sydd ar y gweill i annog menywod ifanc yn benodol i ddod ymlaen a chael eu gweld mewn bywyd cyhoeddus. Nid yw hyn yn golygu fel gwleidydd etholedig yn unig, ond eu bod yn cael eu gweld mewn bywyd cyhoeddus hefyd. Felly, mae'r cynghorwyr benywaidd yn bwysig iawn, ond yn wir, mae'n bwysig iawn eu bod yn cael eu gweld ar fyrddau cyhoeddus ac yn amlwg ar fyrddau elusennau ac ati, fel bod menywod yn cymryd eu priod le ym mywyd cyhoeddus. Gwyddom unwaith y cawn y gynrychiolaeth honno i ddechrau, yna bydd pethau megis ysbyty mamolaeth ac ati yn cyflymu'n sydyn i fyny'r agenda, ac yn gwbl briodol felly. Dyna'n rhannol beth yw ystyr hyn; creu prosesau gwell o wneud penderfyniadau a chael arferion cyflogaeth sy'n llai cyfyng a bod mwy o drefniadau sy'n gefnogol ar gael nid yn unig i fenywod, ond i lawer o bobl â nodweddion gwarchodedig eraill. Mae hyn yn bwysig iawn er mwyn dod ag amrywioldeb mewn bywyd cyhoeddus i'r amlygrwydd a ddylai fod ganddo yng Nghymru.
Thank you for your statement, leader of the house. One hundred years ago today, the right that so many women had fought and sacrificed so much for became law; women finally got the right to vote after so many years of struggle. That women won the right to vote is testament to the hard work and sacrifice of the suffragettes and their allies, both inside and outside Parliament. When those 8.5 million women voted in the general election of December 1918, they exercised the right to decide who would govern the country and them. My great-grandmother's vote and those of her generation could decide who would govern future trade policy, agricultural and fishery policy, economic policy, competition laws, company laws and every other area of governance. That is what the suffragettes fought for. But little more than 50 years after women voted in this country for the very first time, our Government started diluting our vote and giving it away, piece by piece, along with the governance of our country, to unelected bureaucrats.
The vote exercised by my generation of women is now subject to qualifications. It affects only those laws and policies that aren't decided by the European Union. We can change the person who decides how our NHS provide services, but not whether VAT is charged on tampons. No-one asked women of my generation whether it was what we wanted. I'm sure there will be a lot of Members speaking in glowing terms of the glorious step forward taken 100 years ago today, which, of course, it was. Schoolchildren are often surprised when they learn that women did not always have the vote. They cannot fathom why anyone would ever think it acceptable for decision making to be the preserve of the select few. But in this place, and in Westminster, we have politicians who are happy for our hard-won voting rights to be ignored so that decisions can be made by unelected, unreachable, untouchable bureaucrats. [Interruption.]
So, while, of course, I'm celebrating the 100 years of women having the vote, I'm also celebrating the wonderful Brexit vote where Welsh women and men voted to regain the power of their vote. If we don't want to allow the fight, the injuries, deaths and other immense sacrifices the suffrage movement made for us to go to waste, and if we don't want women, and men too, to lose the power of their vote, you must ensure a proper Brexit and the full repatriation of our governance. Regaining the power of our vote is a continuation of the suffragette struggle 100 years ago. So, my one big question is this—[Interruption.] You knew I'd get to it. Putting up plaques, celebrating notable women and giving grants is all well and good, but how are you going to re-empower women in Wales? And how are you going to ensure in the future that their vote will mean as much post Brexit as it did 100 years ago? Thank you.
Diolch ichi am eich datganiad, arweinydd y tŷ. Gan mlynedd yn ôl i heddiw, daeth yr hawl y gwnaeth llawer o fenywod ymladd ac aberthu llawer er ei mwyn yn ddeddf; o'r diwedd, cafodd menywod yr hawl i bleidleisio ar ôl blynyddoedd lawer o ymdrech. Mae'r ffaith fod menywod wedi ennill yr hawl i bleidleisio yn tystio i waith caled ac aberth y swffragetiaid a'u cynghreiriaid, y tu mewn a'r tu allan i'r Senedd. Pan bleidleisiodd y 8.5 miliwn o fenywod hynny yn etholiad cyffredinol Rhagfyr 1918, roedden nhw'n defnyddio'r hawl i benderfynu pwy fyddai'n rheoli eu gwlad a nhw eu hunain. Gallai pleidlais fy hen fam-gu a phleidlais y rheini o'i chenhedlaeth hi benderfynu pwy fyddai'n rheoli polisi masnach y dyfodol, polisi amaethyddol a physgodfeydd, polisi economaidd, y cyfreithiau cystadlu, cyfreithiau cwmni a phob maes arall o lywodraethu. Dyna'r hyn yr ymladdodd y swffragetiaid drosto. Ond ychydig mwy na 50 mlynedd wedi i fenywod bleidleisio am y tro cyntaf yn y wlad hon, dechreuodd ein Llywodraeth wanhau ein pleidlais a'i rhoi i ffwrdd, o dipyn i beth, ynghyd â llywodraethiad ein gwlad, i fiwrocratiaid anetholedig.
Mae'r bleidlais a ddefnyddiwyd gan fy nghenhedlaeth i o fenywod yn awr yn amodol ar gymwysterau. Nid yw'n effeithio ond ar y cyfreithiau a'r polisïau hynny nad ydyn nhw wedi cael eu penderfynu gan yr Undeb Ewropeaidd. Gallwn newid y sawl sy'n penderfynu ar sut y mae ein GIG yn darparu gwasanaethau, ond nid a yw TAW yn cael ei godi ar damponau. Ni ofynnodd neb i fenywod o 'm cenhedlaeth i ai dyna'r hyn a fynnem. Rwy'n siŵr y bydd llawer o'r Aelodau yn siarad yn wresog am y cam ymlaen gogoneddus a gafwyd 100 mlynedd yn ôl i heddiw, fel yr oedd hynny, wrth gwrs. Caiff plant ysgol eu synnu'n aml pan maent yn dysgu nad oedd gan fenywod y bleidlais erioed. Nid ydyn nhw'n dirnad pam y buasai unrhyw un yn credu ei bod yn dderbyniol i adael i'r ychydig wneud yr holl benderfyniadau. Ond yn y lle hwn, ac yn San Steffan, mae gennym wleidyddion sy'n hapus i'r hawliau i bleidleisio, y bu'r fath ymdrech i'w hennill, gael eu hanwybyddu fel y gellir gwneud y penderfyniadau gan fiwrocratiaid anetholedig, nad oes modd eu cyrraedd na'u cyffwrdd â nhw. [Torri ar draws.]
Felly, er, wrth gwrs, fy mod innau'n dathlu 100 mlynedd o fenywod yn cael y bleidlais, rwyf hefyd yn dathlu'r bleidlais Brexit ragorol pan bleidleisiodd menywod a dynion Cymru i adennill grym eu pleidlais. Os nad ydym am ganiatáu i'r frwydr, yr anafiadau, y marwolaethau a'r aberthau aruthrol a wnaeth y mudiad pleidlais i bawb fynd yn wastraff, ac os nad ydym yn awyddus i fenywod a dynion hefyd golli grym eu pleidlais, mae'n rhaid ichi sicrhau Brexit priodol ac ailwladoliad llawn ein llywodraeth. Mae adennill grym ein pleidlais yn barhad o frwydr y swffragetiaid 100 mlynedd yn ôl. Felly, fy nghwestiwn mawr i yw hwn—[Torri ar draws.] Roeddech yn gwybod y byddwn i'n dod ato. Mae gosod placiau, dathlu menywod nodedig a rhoi grantiau yn burion, ond sut rydych yn mynd i ail-rymuso menywod yng Nghymru? A sut fyddwch yn sicrhau yn y dyfodol y bydd eu pleidlais yn golygu cymaint ar ôl Brexit ag yr oedd 100 mlynedd yn ôl? Diolch.
Well, I'm afraid I couldn't disagree with the Member more about almost everything she said, which is a shame, as part of this. I personally exercised my vote in the European elections and many of the women in my family did so as well. It was always open to people to exercise their vote in the democratic elections for the Members of the European Parliament, and, indeed, we have a previous Member of the European Parliament as part of the Labour benches in this Assembly. So, I disagree entirely with what Michelle Brown said, but I will make a couple of other remarks. No relative of mine voted in the general election in December 1918 because they were working class and owned nothing. So, actually, the celebration of universal suffrage is the one that I would be looking forward to. I'm also looking forward to taking forward the debate about votes at 16, so that we lower the voting age so that everybody in this country who is eligible to pay taxes has proper representation in the places that represent them.
We had the Brexit vote, and of course the Government will honour it, but what we didn't do is have a vote about the terms of that Brexit. We've had that debate elsewhere, we don't need to have it now. But the three themes of the centenary celebration are very important here. The educate one is very important. It is very important indeed that people thoroughly understand all of the circumstances of their democracy so that they continue to make the right decision when they exercise their vote responsibly.
Wel, mae arna' i ofn na allaf anghytuno'n fwy gyda'r Aelod am bopeth a ddywedodd hi bron, sydd yn drueni, fel rhan o hyn. Defnyddiais i fy mhleidlais yn bersonol yn yr etholiadau Ewropeaidd, ac roedd llawer o fenywod yn fy nheulu yn gwneud hynny hefyd. Roedd hi bob amser yn agored i bobl fwrw eu pleidlais mewn etholiadau democrataidd ar gyfer aelodau Senedd Ewrop, ac, yn wir, mae gennym gyn-aelod o Senedd Ewrop yn rhan o feinciau Llafur yn y Cynulliad hwn. Felly, anghytunaf yn llwyr â'r hyn a ddywedodd Michelle Brown, ond gwnaf ychydig o sylwadau eraill. Ni wnaeth unrhyw berthynas i mi bleidleisio yn yr etholiad cyffredinol ym mis Rhagfyr 1918 gan eu bod yn perthyn i'r dosbarth gweithiol ac nid oeddent yn berchen ar eiddo. Felly, mewn gwirionedd, y dathliad o'r bleidlais gyffredinol yw'r un y byddaf i'n edrych ymlaen ato. Rwyf hefyd yn edrych ymlaen at ddatblygu'r ddadl am bleidleisio'n 16 oed, fel ein bod yn gostwng yr oedran pleidleisio fel y gall pawb yn y wlad hon sy'n gymwys i dalu trethi gel cynrychiolaeth briodol yn y mannau sy'n eu cynrychioli.
Fe gawsom ni'r bleidlais Brexit, ac wrth gwrs bydd y Llywodraeth yn ei hanrhydeddu. Ond yr hyn na wnaethom oedd cael pleidlais am gylch gorchwyl y Brexit hwnnw. Rydym wedi cael y ddadl honno mewn man arall, nid oes angen ei chael eto. Ond mae tair thema dathlu'r canmlwyddiant yn bwysig iawn yma. Mae'r thema addysgu yn un bwysig iawn. Mae'n bwysig iawn wir fod pobl yn deall holl amgylchiadau eu democratiaeth yn iawn fel eu bod yn parhau i wneud y penderfyniad cywir pan fyddan nhw'n arfer eu pleidlais mewn modd cyfrifol.
Can I thank the leader of the house for her statement, which, I was pleased to note, acknowledges the sacrifices of those who went before us and those who spoke up for women's right to vote, and, indeed, women's right to stand for election? In the case of the Merthyr Tydfil and Rhymney constituency, it's a matter of pride to me that such support came from Keir Hardie, who was their MP at the time. In 1905, Keir Hardie wrote a plea for women's suffrage, about attitudes to the franchise, and he said,
'We do not now speak of women as being in the same category as "idiots" and "lunatics," but for political purposes we treat them as if they were.'
So, it's perhaps a matter of reflection that, since Keir Hardie spoke of his support for women's votes, it wasn't until I was elected in May 2016—over 100 years later—that his constituency finally had a woman representative, either in Parliament or in the National Assembly for Wales. So, I'm also delighted to be involved with the Chwarae Teg LeadHerShip campaign, which is going to help to encourage women into politics, and if I can play some small part in encouraging that, I'm happy to do so.
But I'm sure, leader of the house, that you'll agree with me that the impact of the Labour Party policy on all-women shortlists has seen Labour as the party that has delivered more women representatives, in both Westminster and here in Cardiff Bay, than any other party put together. And that is a very proud achievement, but one that demonstrates the need for us to be proactive in our support for equality of representation.
Now, I've spoken briefly about the support that came from Keir Hardie, but I do want to mention briefly as well the support for women's suffrage that came from other quarters in Merthyr Tydfil, and you may be aware of the Crawshay family who were renowned as ironmasters, but it's also true that Rose Mary Crawshay, who was the wife of the last ironmaster, Robert Thompson Crawshay, was a staunch feminist of her time, and signed the first woman's suffrage petition in the nineteenth century. Indeed, such was her support that she was accused in the media of disturbing the peace and leading Welsh women astray. So, can I ask the leader of the house if she agrees with me that as the debate about further changes to our National Assembly unfolds, we should ensure that our democratic institutions give a real voice to the women of Wales? And would she further agree that, like Rose Mary Crawshay, we should continue to disturb the peace for as long as the fight for equality continues?
A gaf i ddiolch i arweinydd y tŷ am ei datganiad a oedd, yr oeddwn yn falch o nodi, yn cydnabod aberth y rhai a aeth o'n blaenau a'r rheini a siaradodd o blaid hawl menywod i bleidleisio, ac, yn wir, hawl menywod i sefyll mewn etholiad? Yn achos etholaeth Merthyr Tudful a Rhymni, mae'n destun balchder i mi fod cymorth o'r fath wedi dod oddi wrth Keir Hardie a oedd yn AS iddyn nhw ar y pryd. Ym 1905, ysgrifennodd Keir Hardie yn pledio dros bleidlais i fenywod, am yr agweddau tuag at yr etholfraint, a dywedodd,
'Nid ydym bellach yn siarad am fenywod fel eu bod yn yr un categori â'r "ynfyd" a'r "gwallgof", ond at ddibenion gwleidyddol rydym yn eu trin felly.'
Felly, mae'n fater i'w ystyried efallai, ers i Keir Hardie fynegi ei gefnogaeth i bleidleisiau i fenywod, mai pan gefais i fy ethol ym mis Mai 2016—dros 100 mlynedd yn ddiweddarach—y cafodd ei etholaeth ef gynrychiolydd benywaidd, naill ai yn y Senedd neu yn Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Felly, rwy'n falch iawn hefyd o fod yn rhan o ymgyrch LeadHerShip Chwarae Teg, sy'n mynd i helpu i annog menywod i gymryd rhan ym myd gwleidyddiaeth, ac os gallaf i chwarae rhan fechan wrth annog hynny, rwy'n hapus i wneud hynny.
Ond rwy'n siŵr, arweinydd y tŷ, y byddwch yn cytuno â mi fod effaith polisi'r Blaid Lafur ar restrau byrion menywod i gyd wedi gweld Llafur fel y blaid sydd wedi cyflawni mwy o ran menywod yn gynrychiolwyr, yn San Steffan ac yma ym Mae Caerdydd, nag unrhyw blaid arall wedi eu rhoi at ei gilydd. Ac mae hynny'n gamp i fod yn falch iawn ohoni, ond yn un sy'n dangos bod angen inni fod yn rhagweithiol yn ein cefnogaeth i gydraddoldeb cynrychiolaeth.
Nawr, rwyf wedi siarad yn fyr am y gefnogaeth a gafwyd gan Keir Hardie, ond rwy'n awyddus i sôn yn fyr hefyd am y cymorth ar gyfer y bleidlais i fenywod a ddaeth o gylchoedd eraill ym Merthyr Tudful. Efallai eich bod yn ymwybodol o'r teulu Crawshay a oedd yn enwog fel y meistri haearn, ond mae hefyd yn wir fod Mary Rose Crawshay, a oedd yn wraig i'r meistr haearn olaf, Robert Thompson Crawshay, yn ffeminist gref yn ei hamser, a'i bod wedi llofnodi deiseb bleidlais y fenyw gyntaf yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn wir, cymaint oedd ei chefnogaeth fel iddi gael ei chyhuddo yn y cyfryngau o darfu ar yr heddwch ac o arwain menywod Cymru ar ddisberod. Felly, a gaf i ofyn i arweinydd y tŷ a yw hi'n cytuno â mi wrth i'r ddadl am newidiadau pellach i'n Cynulliad Cenedlaethol fynd yn ei blaen, y dylem ni sicrhau bod ein sefydliadau democrataidd yn rhoi llais gwirioneddol i fenywod yng Nghymru? A fyddai'n cytuno ymhellach, fel Mary Rose Crawshay, y dylem barhau i aflonyddu ar yr heddwch tra phery'r frwydr dros gydraddoldeb?
I'm extremely happy to agree with both of those sentiments—absolutely. One of the biggest compliments I was ever paid during my long career in the law was that I was a bloody mouthy woman—[Laughter.]—which I think I was going to have put as an epitaph on my grave, actually. So, I completely agree with that. As everybody in this Chamber will know—I've said it many times—I'm extremely proud that I, myself, was elected off an all-women shortlist. I was the first woman in my family to go to university and I'm extremely proud to be the first woman in my family who has achieved elected office, but I'm absolutely determined that the ladder I climbed will be available for all the young women in Wales to climb in my stead.
I will be taking part in the scheme from Chwarae Teg. There's also a mentoring scheme from the Women's Equality Network Wales that I want to mention, which I would encourage everybody to also take part in. It's really important to get the diverse range of Assembly Members to take part in those schemes so that everybody can have an opportunity to take part, and in this way, we can make sure that our voices continue to be heard. And in the words of Welsh Women's Aid, assuredly, still we rise.
Rwy'n hynod hapus i gytuno â'r ddwy farn honno—yn gyfan gwbl. Un o'r canmoliaethau gorau a gefais i erioed yn fy ngyrfa hir yn y gyfraith oedd mai menyw gegog ar y diawl oeddwn i—[Chwerthin.]—sef yr hyn yr oeddwn, rwy'n credu, yn mynd i'w gael yn feddargraff i mi, a dweud y gwir. Felly, cytunaf yn llwyr â hynny. Fel y gŵyr pawb yn y Siambr hon—rwyf innau wedi ei ddweud droeon—rwy'n hynod o falch fy mod i fy hun wedi cael fy ethol oddi ar restr fer o fenywod. Fi oedd y fenyw gyntaf yn fy nheulu i fynd i'r brifysgol ac rwy'n hynod falch o fod y fenyw gyntaf yn fy nheulu i fod mewn swydd etholedig, ond rwy'n gwbl benderfynol y bydd yr ysgol a ddringais i ar gael i bob merch ifanc yng Nghymru i'w dringo yn fy lle.
Byddaf yn cymryd rhan yng nghynllun Chwarae Teg. Mae cynllun mentora hefyd gan fenywod Rhwydwaith Cydraddoldeb Cymru yr wyf yn dymuno ei grybwyll, a byddwn yn annog pawb i gymryd rhan yn y cynllun hwnnw hefyd. Mae'n bwysig iawn fod gennym amrywiaeth o Aelodau Cynulliad i gymryd rhan yn y cynlluniau hynny fel bod cyfle i bawb, ac yn y modd hwn, gallwn wneud yn siŵr bod ein lleisiau yn parhau i gael eu clywed. Ac yng ngeiriau Cymorth i Ferched Cymru, yn sicr, fe godwn ni o hyd.
I think today, whilst we look back, has to be an opportunity for us to pay tribute, not only to those women who delivered the vote, albeit restricted, 100 years ago, but for the struggles that went on and those women who delivered us here to the Assembly. I'm particularly thinking here that it was in 1918 that we had the vote, albeit limited, but it was 1999, 81 years later, that women took their rightful place to represent their constituencies in this Assembly, and that didn't happen by accident, those numbers. Those numbers came about by a vision and determination by Baroness Anita Gale—commonly known as 'Anita' to all of us, as she would say—the then general secretary of the Labour Party in Wales. And she seized on an opportunity, where there was an absolute blank sheet of people representing 40 constituencies and the regions, and she persuaded and cajoled people to support her vision, and that vision was to select 20 men and 20 women on behalf of the Labour Party to go forward and do their best. And I say she persuaded and cajoled; actually, there were—and there are many of us here who know—hugely heated and highly contested discussions that went on across Wales. And eventually, through those, we arrived at the trade unions and the membership to support that move. There are many of us here who still bear the scars as a consequence, but it was a good move, and it did deliver what we have now. Now, does that make a difference? Not by itself. It will never make a difference in and of itself.
So, again, we need to pay tribute to those women who came here very, very early on, and inserted protection for women within the legislative format that is Wales. We had, in the very first constitutional arrangement, an absolute duty to equality that was put in. We also had legislation—well, not legislation, because we wouldn't make it, but statements that we would look after women and girls fleeing domestic abuse and make sure that they were safe. So, it isn't simply about getting women into an institution. It's about getting the right women, with a vision, into this place. And I thank Anita, and I'm sure that you will also, for that. But on Friday, I took part in the Commonwealth Women Parliamentarians event in Jersey, and I went to speak to women and girls as part of a programme—a wide programme—that is to encourage women to stand for or take part in politics, at whatever level that might be. So, it is really being part of a wider movement, and I'm really pleased that we've got some money for areas like mine, rural areas and all areas of Wales, to actually think about what it is they need to do in their own communities. And I suppose my question on that is: how are those communities going to know that that money is available to them, because we want as many organisations to apply for it as is possible? Thank you.
Rwy'n credu, heddiw, wrth inni edrych yn ôl, bod yn rhaid i hwn fod yn gyfle inni roi teyrnged, nid yn unig i'r menywod hynny a enillodd y bleidlais, er ei bod yn gyfyngedig, 100 mlynedd yn ôl, ond am y brwydrau a fu a'r menywod hynny a ddaeth â ni i'r fan hon yn Cynulliad. Meddwl yr wyf yn arbennig yn y fan hon mai 1918 oedd hi pan gawsom y bleidlais, er ei bod yn gyfyngedig, ond 1999 oedd hi, 81 mlynedd yn ddiweddarach, pan gafodd menywod eu cyfiawn le i gynrychioli eu hetholaethau yn y Cynulliad hwn, ac ni ddigwyddodd hynny ar hap a damwain, y niferoedd hynny. Daeth y niferoedd hynny drwy weledigaeth a phenderfyniad y Farwnes Anita Gale—'Anita' fel y'i gelwir yn gyffredin gan bob un ohonom, fel y byddai hi'n ei ddweud—Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid Lafur yng Nghymru y pryd hwnnw. Ac achubodd hi ar y cyfle, lle'r oedd tudalen wag ar gyfer pobl i gynrychioli 40 o etholaethau a rhanbarthau, i ddarbwyllo a pherswadio pobl i gefnogi ei gweledigaeth hi, a'r weledigaeth honno oedd dewis 20 o ddynion a 20 o fenywod ar ran y Blaid Lafur i sefyll a gwneud eu gorau. Ac rwy'n dweud darbwyllo a pherswadio; mewn gwirionedd, cafwyd—fel y gŵyr llawer ohonom sydd yma—drafodaethau tanbaid iawn a hynod wrthwynebus ledled Cymru. Ac yn y pen draw, drwy'r rheini, cawsom yr undebau llafur a'r aelodaeth i gefnogi'r cynnig hwnnw. Mae llawer ohonom yn dal i ddioddef y creithiau o hynny, ond cam da oedd hwn, a ddaeth â'r hyn sydd gennym yn awr i fodolaeth. Nawr, a yw hynny'n gwneud gwahaniaeth? Nid ynddo'i hunan. Ni fydd byth yn gwneud gwahaniaeth ynddo'i hunan.
Felly, eto, mae angen rhoi teyrnged i'r menywod hynny a ddaeth yma yn gynnar iawn a sicrhau bod amddiffyniad i fenywod yn cael ei gynnwys o fewn fformat deddfwriaethol Cymru. Yn y trefniant cyfansoddiadol cyntaf un, sefydlwyd dyletswydd absoliwt i gydraddoldeb. Cawsom hefyd ddeddfwriaeth—wel, nid deddfwriaeth, oherwydd ni allem wneud hynny, ond datganiadau y byddem yn gwarchod menywod a merched sy'n ffoi rhag cam-drin domestig a gwneud yn siŵr eu bod yn ddiogel. Felly, nid mater syml o gael menywod i mewn i sefydliad yw hyn. Mae'n golygu cael y menywod iawn, gyda'r weledigaeth, i'r lle hwn. Ac rwy'n diolch i Anita, ac rwyf yn siŵr y byddwch chithau hefyd, am hynny. Ond ddydd Gwener, cymerais ran yn nigwyddiad Seneddwyr Benywaidd y Gymanwlad yn Jersey, ac euthum i siarad â menywod a merched fel rhan o raglen—rhaglen eang—sy'n annog menywod i sefyll neu gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth, ar ba lefel bynnag y gallai hynny fod. Felly, mae'n rhan o fudiad ehangach, ac rwy'n falch ein bod wedi cael rhywfaint o arian ar gyfer ardaloedd fel fy ardal i, ardaloedd gwledig a'r holl ardaloedd yng Nghymru, i ystyried yr hyn y mae'n rhaid iddyn nhw ei wneud yn eu cymunedau eu hunain. Ac mae'n siŵr mai fy nghwestiwn ar hynny yw hyn: sut y caiff y cymunedau hynny wybod bod yr arian hwnnw ar gael iddyn nhw, gan ein bod yn awyddus i gymaint o sefydliadau â phosib wneud cais amdano? Diolch.
Well, I'm more than happy to pay tribute to great Anita Gale. I don't know if it's a mystery to people on the other benches why we all started to smile when Joyce said 'persuasive' and 'influential', but we all remember Anita's persuasion and influence—in my case, fondly. In other cases, perhaps people might still be twitching a little. But it shows the power of somebody with a determined vision and the strength of character to pull it through. So, she was absolutely determined that we were going to have gender equality in our constituency representation for this place, and her determination shone through and won the day. That's the real message of Anita. Two things: have your vision, pursue it formidably—I think that's the right word—and actually, to this minute, persist in your struggle to make sure that the vision that you have for gender equality stays firmly on the agenda.
Joyce is right also to pay tribute to the many women who came to this place right at the beginning and set some of those standards, and I want to mention one as well, which is Val Feld, who everybody will know was extremely determined to get equality onto the agenda of this place, and I think we'll all agree that she did a very good job in that. But I also want to pay tribute to my colleague Jane Hutt, who is, of course, the longest-serving Minister in any administration in the UK, and was one of the original women here, and I think also herself played a very large role in making sure that this place treats equality with the seriousness that it deserves, and with the prominence that it deserves in our national policy making.
In terms of the availability of the grants, though, we will be making that available. I'll be making sure that every Assembly Member gets a letter explaining how it works. We will be writing out to all of the community organisations that we support already, but if any Assembly Members want us to do anything specific in their area or highlight it in a particular place, I'm more than happy to do that as well.
Wel, rwy'n fwy na pharod i roi teyrnged i'r Anita Gale wych. Ni wn a yw'n ddirgelwch i bobl ar y meinciau eraill pam y dechreuon ni i gyd wenu pan gyfeiriodd Joyce at 'darbwyllol' a 'dylanwadol', ond rydym i gyd yn cofio perswâd Anita a'i dylanwad—yn fy achos i, gydag anwyldeb. Mewn achosion eraill, efallai y gallai rhai fod yn dal i deimlo ychydig yn anesmwyth. Ond mae'n dangos grym rhywun â gweledigaeth benderfynol a chryfder cymeriad i ddwyn y gwaith i ben. Felly, roedd yn hollol benderfynol ei bod yn mynd i gael cydraddoldeb rhyw yn ein cynrychiolaeth etholaethol i'r lle hwn, ac roedd ei phenderfyniad yn disgleirio ac enillodd y dydd. Dyna wir neges Anita. Dau beth: dylai fod gennych weledigaeth, ac ewch ar ei hôl yn ddygn—credaf mai dyna'r gair cywir—ac mewn gwirionedd, hyd y funud hon, parhewch yn eich brwydr i wneud yn siŵr bod y weledigaeth sydd gennych ar gyfer cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn aros yn gadarn ar yr agenda.
Mae Joyce yn iawn hefyd i roi teyrnged i'r nifer mawr o fenywod sydd wedi dod i'r lle hwn ar y dechrau'n deg a gosod rhai o'r safonau hynny. Rwy'n dymuno sôn am un arall hefyd, sef Val Feld, a gŵyr pawb ei bod hi'n hynod benderfynol o gael cydraddoldeb ar yr agenda yn y lle hwn, a byddwn i gyd yn cytuno ei bod hi wedi gwneud gwaith da iawn yn hynny o beth. Ond hoffwn hefyd roi teyrnged i'm cyd-aelod, Jane Hutt, sef, wrth gwrs, y Gweinidog sydd wedi bod yn ei swydd am y cyfnod hwyaf mewn unrhyw weinyddiaeth yn y DU, ac a oedd yn un o'r menywod gwreiddiol yma. Credaf hefyd fod hi ei hun wedi bod â rhan fawr iawn i wneud yn siŵr bod y lle hwn yn trin y cwota etholiadol gyda'r difrifoldeb y mae'n ei haeddu, a chyda'r amlygrwydd y mae'n ei haeddu yn ein gwaith wrth lunio polisïau cenedlaethol.
O ran y grantiau sydd ar gael, fodd bynnag, byddwn yn sicrhau y byddant ar gael. Byddwn yn gwneud yn siŵr bod pob Aelod Cynulliad yn cael llythyr yn egluro sut mae'n gweithio. Byddwn yn ysgrifennu at yr holl sefydliadau cymunedol a gefnogir gennym eisoes. Ond os oes unrhyw Aelodau Cynulliad yn dymuno inni wneud unrhyw beth penodol yn eu hardal nhw neu ei amlygu mewn unrhyw le penodol, rwy'n fwy na pharod i wneud hynny hefyd.
I realise now that I'm probably speaker No. 3 from the back benches, so I shall practice what I preach to you all and be very brief in just asking you a question.
Can I welcome the statement, leader of the house, and also today recognise that it was the brave women in 1908 who set the second suffragette branch up in Rhyl, who went forward and helped those women on their way? As many have noted, it's a partial franchise for women today, and we move on and we will all celebrate.
There are a number of things that you've mentioned, and there are a number of things that the Assembly are doing. Particularly the one I wanted to mention is the women's suffrage in Wales exhibition, which starts on 5 March and runs through to 18 March. It takes in International Women's Day, which this year the Assembly have dedicated over to the women's suffrage movement. I just wanted to say to you, or ask you, and ask the Government—part of the work stream that I'm concentrating on is women in public life, and a lot of what you've mentioned are things that I will be involved in, but can the Welsh Government and the Assembly Commission work very closely together so that we don't duplicate events, that we get the maximum window dressing, as I've heard it being said today—I don't care how many windows we dress in purple, white and green because I think that's what we need to celebrate—and that we move forward together, as an Assembly Commission, as a Welsh Government, as the people of Wales, the representation of Wales, to celebrate the work of women? I just wonder whether you will agree that that is the best way forward.
Rwy'n sylweddoli nawr mai y fi, mae'n debyg, yw siaradwr Rhif 3 o'r meinciau cefn, felly byddaf yn ymarfer yr hyn yr wy'n ei bregethu wrthych chi i gyd a byddaf yn gryno iawn wrth ofyn gofyn cwestiwn ichi a dyna i gyd.
A gaf i groesawu'r datganiad, arweinydd y tŷ, a chydnabod heddiw hefyd mai'r menywod dewr yn 1908 a sefydlodd ail gangen y swffragetiaid yn y Rhyl, a aeth yn eu blaenau a helpu'r menywod hynny ar eu ffordd? Fel y mae llawer wedi ei nodi, mae etholfraint rannol sydd i fenywod heddiw, a symudwn ymlaen a byddwn i gyd yn dathlu.
Mae yna nifer o bethau yr ydych wedi sôn amdanyn nhw, ac mae nifer o bethau y mae'r Cynulliad yn eu gwneud. Yn enwedig yr un yr oeddwn i'n awyddus i sôn amdani sef arddangosfa'r bleidlais i fenywod yng Nghymru, sydd yn dechrau ar 5 o fis Mawrth, ac yn rhedeg hyd 18 o fis Mawrth. Bydd yn cynnwys Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, y mae'r Cynulliad eleni wedi ei chyflwyno i fudiad y bleidlais i fenywod. Rwy'n dymuno dweud wrthych chi, neu ofyn i chi, a gofyn i'r Llywodraeth—mae menywod mewn bywyd cyhoeddus yn rhan o'r ffrwd waith yr wy'n canolbwyntio arni, ac mae llawer o'r hyn yr ydych wedi ei grybwyll yn bethau y byddaf yn cymryd rhan ynddyn nhw, ond a all Llywodraeth Cymru a Chomisiwn y Cynulliad weithio'n agos iawn â'i gilydd fel nad ydym yn dyblygu digwyddiadau, ein bod yn addurno cymaint o ffenestri siop ag y bo modd, fel yr wyf wedi ei glywed yn cael ei ddweud heddiw—nid oes ots gennyf i faint o ffenestri y byddwn yn eu gwisgo â phorffor, gwyn a gwyrdd oherwydd credaf fod angen inni ddathlu—a'n bod yn symud ymlaen gyda'n gilydd, yn Gomisiwn y Cynulliad, yn Llywodraeth Cymru, yn bobl Cymru, yn gynrychiolaeth i Gymru, i ddathlu gwaith menywod? Tybed a fyddech yn cytuno mai dyna'r ffordd orau ymlaen.
Of course I agree that that's the best way forward, and I look forward to working with the Commission, actually, to make sure that we get the celebrations sorted out for the year ahead, and that we get the maximum value out of both the Government grants and what the Assembly can do to highlight the good work that's been put forward together. I understand—and I hope this is right—that the Assembly Commission has agreed to be a Chwarae Teg FairPlay Employer, so I look forward to hearing about that, and to encouraging the Welsh Government to join in with that scheme as well.
Wrth gwrs fy mod yn cytuno mai honno yw'r ffordd orau ymlaen, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r Comisiwn, mewn gwirionedd, i wneud yn siŵr y cawn drefn ar y dathliadau ar gyfer y flwyddyn i ddod, a'n bod yn cael y gwerth mwyaf o grantiau'r Llywodraeth a'r hyn y gall y Cynulliad ei wneud i dynnu sylw at y gwaith sydd wedi'i roi ymlaen ar y cyd. Rwy'n deall—a gobeithio bod hyn yn iawn—bod Comisiwn y Cynulliad wedi cytuno i fod yn Gyflogwr FairPlay Chwarae Teg, felly edrychaf ymlaen at glywed am hynny, ac at annog Llywodraeth Cymru i ymuno yn y cynllun hwnnw hefyd.
Women demanded the vote as much in the interests of men as of women. They wanted it for the good of the whole community, so said my great-aunt, Eleanor Rathbone, who was the ninth woman elected to the UK Parliament. She firmly believed that it was entirely necessary to take the whole community with her, which is why she spoke at hundreds of public meetings across north Wales, Liverpool, Cheshire and Lancashire. Because we have to remember that people in those days, ordinary people, couldn't afford to buy a newspaper, and they certainly couldn't afford to buy a radio, so how else were they going to get information about the importance of the fight for the suffrage of all women and all men, because most men were also excluded at that point? We have to remember that in 1918, only 17 women managed to become candidates in the general election, and only one of them was elected, Countess Markievicz—and because she was a Sinn Feiner, she never took her seat. So, it took an awful lot more struggle to ensure that women really became part of the political fabric.
Indeed, Eleanor's view, having spent 40 years campaigning for family allowances, based on her observation of how women and children were treated during the first world war—when their men all went off to war, they were all left destitute. She spent the rest of the war dishing out welfare to all these families as the only woman on Liverpool City Council. That really did focus her mind on the importance of the role of the family as the producer and reproducer of the future labour force. She firmly believed that family allowances had to be society's contribution to all children, because whether we have children or not, it is everybody's duty to support the well-being of children. The family allowance became child benefit under Barbara Castle, but now it is being seen as withering on the vine. Child benefit has reduced in value since 2010—by 20 per cent since the Conservative Government came in. As well as that, we've got in-work benefits also being reduced at less than the rate of inflation, and children are suffering the brunt of this austerity campaign. We need to remind ourselves that it is children and their well-being that have to be at the forefront of our minds in ensuring the well-being of our whole community. So, we won a battle, but we certainly haven't won the war.
Mynnodd menywod gael y bleidlais er budd dynion lawn cymaint â budd menywod. Roedden nhw am ei chael hi er lles y gymuned gyfan, felly dywedodd fy hen fodryb, Eleanor Rathbone, a oedd y nawfed fenyw i'w hethol i Senedd y DU. Roedd hi'n credu'n gryf ei bod yn gwbl angenrheidiol i ddwyn y gymdeithas gyfan gyda hi, a dyna pam y siaradodd mewn cannoedd o gyfarfodydd cyhoeddus ledled Gogledd Cymru, Lerpwl, Swyddi Caer a Chaerhirfryn. Oherwydd ei bod yn rhaid inni gofio na allai pobl yn y dyddiau hynny, pobl gyffredin, fforddio i brynu papur newydd, ac yn sicr ni allen nhw fforddio i brynu radio, felly sut arall y gallen nhw gael gwybodaeth am bwysigrwydd y frwydr am bleidlais i bob menyw a phob dyn, oherwydd eithriwyd y rhan fwyaf o ddynion bryd hynny hefyd? Rhaid inni gofio mai ym 1918, ddim ond 17 o fenywod a lwyddodd i ddod yn ymgeiswyr yn yr etholiad cyffredinol, a dim ond un ohonyn nhw a gafodd ei hethol, Iarlles Markievicz—a chan mai o blaid Sinn Fein yr oedd hi, nid eisteddodd fyth yn ei sedd. Felly, cymerodd lawer iawn fwy o ymdrech i sicrhau bod menywod mewn gwirionedd yn dod yn rhan o'r adeiladwaith gwleidyddol.
Yn wir, barn Eleanor, wedi treulio 40 mlynedd o ymgyrchu am lwfansau i deuluoedd, yn seiliedig ar ei sylwi ar sut roedd menywod a phlant yn cael eu trin yn ystod y rhyfel byd cyntaf—pan aeth eu dynion nhw i gyd i ffwrdd i'r rhyfel, cawsant eu gadael heb yr un geiniog. Treuliodd hi weddill y rhyfel yn rhannu taliadau lles i'r holl deuluoedd hyn fel yr unig fenyw ar Gyngor Dinas Lerpwl. Canolbwyntiodd hynny ei meddwl yn wirioneddal ar bwysigrwydd y teulu fel cynhyrchydd ac epiliad gweithlu'r dyfodol. Roedd hi'n credu'n gryf y dylai lwfansau teulu fod yn gyfraniad gan gymdeithas i bob plentyn, oherwydd pa un ai oes gennym plant neu beidio, dyletswydd i bawb yw cefnogi lles plant. Aeth lwfans teulu yn fudd-dal plant o dan Barbara Castle, ond bellach y mae'n cael ei weld fel ei fod yn gwywo ar y gangen. Mae budd-dal plant wedi lleihau yn ei werth ers 2010—gan 20 y cant ers dyfodiad y Llywodraeth Geidwadol. Yn ogystal â hynny, mae gennym fudd-daliadau mewn gwaith hefyd yn cael ei lleihau yn llai na'r gyfradd chwyddiant, a phlant yn dioddef gwaethaf yr ymgyrch hon o galedi. Mae angen inni ein hatgoffa ein hunain fod yn rhaid i blant a lles plant fod yn flaenllaw yn ein meddyliau wrth sicrhau lles ein cymdeithas gyfan. Felly, ennill brwydr a wnaethom ni, ond yn sicr nid ydym wedi ennill y rhyfel.
Well, absolutely. We won the battle, and the war is by no means over, and there are a number of fronts on which that war—if that's the word that you want to use—needs to be conducted. There are some interesting things about the suffrage, as it was first instituted. If all women had been allowed to vote at 18 just after the first world war, there would have been far more of them than there were men, of course, because of the tragedy of the great war. One can't help but feel that the policy makers, who might have been all men, might have had that in mind when they considered the suffrage. It's a really good example of why you need a diverse range of decision makers to take all of these things into account when you are going forward. So, you are absolutely right, and you are absolutely right to highlight the fact that there are campaigns that affect the whole of society that women tend to bring forward because they are the carriers of the burden, quite often. As society changes, we hope that we will not be able to say that in the future. But, as we speak, it is still the case that the majority of women carry the burden of the family alongside them in public life.
So, part of this campaign will be about gender equality. I started a campaign called 'THIS IS ME' last Monday in Gower College, about making sure that everybody can be the person that they want to be, regardless of their gender or their sexuality or their race or their creed or disability or any other characteristic. Until we accept that human beings are human beings, and that they should be able to be the best person they can be and make the best contribution that they can make, we will still have this struggle. So, it is very much, Llywydd—it's a good place to end this debate—it is very much the case that what we are actually talking about with gender equality is the right of every individual human being to be the best person they can be and to make the best of their own selves and take their rightful place in the world, whatever that rightful place is—in public life, in private life, in economic life, in cultural life, in every other aspect of our society. Only when we've achieved that will we have achieved equality.
Wel, yn hollol. Fe enillom ni'r frwydr, ac nid yw'r rhyfel drosodd yn sicr, ac mae angen mynd ati i ryfela—os dyna'r gair yr ydych chi eisiau ei ddefnyddio—ar sawl ffrynt. Mae rhai pethau diddorol am yr hawl i bleidleisio, fel y cafodd ei sefydlu i ddechrau. Pe byddai pob menyw wedi cael pleidleisio yn 18 oed ychydig ar ôl y rhyfel byd cyntaf, byddai llawer mwy ohonyn nhw nag o ddynion, wrth gwrs, oherwydd trychineb y rhyfel mawr. Ni allwn ond teimlo y gallai'r llunwyr polisi, a fyddai o bosibl yn ddynion i gyd, wedi bod yn ymwybodol o hynny pan oedden nhw'n ystyried y bleidlais. Mae'n enghraifft dda iawn o pam y mae angen amrywiaeth o bobl i wneud penderfyniad i ystyried yr holl bethau hyn wrth i chi fwrw ymlaen. Felly, rydych chi'n hollol iawn, ac rydych chi'n hollol iawn i dynnu sylw at y ffaith bod yna ymgyrchoedd sy'n effeithio ar y gymdeithas gyfan y mae menywod yn tueddu eu cyflwyno gan mai nhw sy'n cario'r baich, yn aml. Wrth i gymdeithas newid, rydym ni'n gobeithio na fyddwn ni'n gallu dweud hynny yn y dyfodol. Ond, wrth inni siarad, mae'n dal yn wir bod y rhan fwyaf o fenywod yn ysgwyddo baich y teulu ochr yn ochr â nhw mewn bywyd cyhoeddus.
Felly, bydd rhan o'r ymgyrch hon yn ymwneud â chydraddoldeb rhwng y rhywiau. Dechreuais ymgyrch o'r enw 'DYMA FI' ddydd Llun diwethaf yng Ngholeg Gŵyr, i wneud yn siŵr bod modd i bawb fod yr hyn y maen nhw eisiau ei fod, beth bynnag yw eu rhyw neu eu rhywioldeb neu eu hil neu eu credo neu anabledd neu unrhyw nodwedd arall. Hyd nes y byddwn yn derbyn bod bodau dynol yn fodau dynol, ac y dylen nhw allu bod y person gorau y gallan nhw fod a gwneud y cyfraniad gorau y gallan nhw ei wneud, bydd yr anhawster hwn yn parhau. Felly, mae'n lle da yn wir, Llywydd—i ddod â'r ddadl hon i ben—mae'n sicr yn wir mai'r hyn yr ydym ni'n sôn amdano mewn gwirionedd o ran cydraddoldeb rhwng y rhywiau yw hawl pob bod dynol unigol i fod y person gorau y gall fod, ac i wneud y gorau o'i hun a chymryd ei le haeddiannol yn y byd, beth bynnag yw'r lle haeddiannol hwnnw—mewn bywyd cyhoeddus, mewn bywyd preifat, mewn bywyd economaidd, mewn bywyd diwylliannol, ym mhob agwedd arall ar ein cymdeithas. Dim ond pan fyddwn ni wedi cyflawni hynny y byddwn ni wedi cyflawni cydraddoldeb.
Diolch i arweinydd y tŷ.
I thank the leader of the house.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar sut y mae technoleg ddigidol yn gwella gofal sylfaenol. Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud y datganiad—Vaughan Gething.
The next item, therefore, is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on how digital technology is improving primary care. I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Vaughan Gething.
Thank you, Presiding Officer. The way that we deliver primary care services is, of course, changing. Digital technology is transforming the way that citizens access their local healthcare. Greater use of digital technology is a key aspect of our vision to deliver the right care, at the right time, and in the right place, as close to home as possible.
One of the ways that we are achieving this is through the introduction of the Welsh patient referral service system. This service has been in place since 2015, so GPs can now send referrals to secondary care electronically, enabling the referral to be processed in under an hour. This is in contrast to the days or weeks that it takes for paper-based processed referrals, meaning that patients receive faster specialist care. GPs are using this digital technology to ensure that nearly 20,000 referrals are prioritised every month. The service also enables the consultant to request additional information from the GP referrer. In the future, this will be further developed to allow dialogue to take place, empowering GPs to manage their cases locally and, of course, to avoid unnecessary referrals.
Of course, the local healthcare team is more than our hardworking GPs. For example, community pharmacists play a vital role in meeting people’s needs locally. The Welsh Government has, of course, invested substantially in the Choose Pharmacy IT platform to support community pharmacists to deliver services that would traditionally be accessed through GPs. This avoids the need for patients to wait for a GP appointment, and it includes the common ailment service, the seasonal flu vaccination and the discharge medicines review service. Working digitally allows community pharmacists to access a patient’s GP summary record, including information on allergies, and ensuring that medications are prescribed safely and appropriately. Since this service started in September 2013, our community pharmacists have undertaken over 22,000 common ailments consultations and have delivered 30,000 flu vaccinations in this season alone.
Diolch ichi, Llywydd. Mae'r ffordd yr ydym ni'n darparu gwasanaethau gofal sylfaenol, wrth gwrs, yn newid. Mae technoleg ddigidol yn gweddnewid y ffordd y mae dinasyddion yn defnyddio eu gofal iechyd lleol. Mae gwneud mwy o ddefnydd o dechnoleg ddigidol yn agwedd allweddol ar ein gweledigaeth i ddarparu'r gofal cywir, ar yr adeg gywir, ac yn y lle cywir, mor agos i'r cartref â phosibl.
Un o'r ffyrdd yr ydym ni'n cyflawni hyn yw drwy gyflwyno system gwasanaeth atgyfeirio cleifion Cymru. Mae'r gwasanaeth hwn wedi bod ar waith ers 2015, felly gall meddygon teulu anfon atgyfeiriadau i ofal eilaidd yn electronig erbyn hyn, sy'n golygu y gall yr atgyfeiriad gael ei brosesu mewn llai nag awr. Mae hyn yn wahanol i'r diwrnodau neu'r wythnos y mae'n ei gymryd i atgyfeiriadau papur gael eu prosesu, sy'n golygu bod cleifion yn cael gofal arbenigol cyflymach. Mae meddygon teulu yn defnyddio'r dechnoleg ddigidol hon i sicrhau bod bron i 20,000 o atgyfeiriadau yn cael eu blaenoriaeth bob mis. Mae'r gwasanaeth hefyd yn galluogi meddygon ymgynghorol i ofyn am wybodaeth ychwanegol oddi wrth y meddyg teulu sy'n atgyfeirio. Yn y dyfodol, bydd hyn yn cael ei ddatblygu ymhellach i ganiatáu deialog, gan rymuso meddygon teulu i reoli eu hachosion yn lleol ac, wrth gwrs, i osgoi atgyfeiriadau diangen.
Wrth gwrs, mae mwy i'r tîm gofal iechyd lleol na'n meddygon teulu diwyd. Er enghraifft, mae gan fferyllwyr cymunedol swyddogaeth hanfodol wrth ddiwallu anghenion pobl yn lleol. Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, wedi buddsoddi'n sylweddol yn y cyfrwng technoleg gwybodaeth Dewis Fferyllfa i gynorthwyo fferyllwyr cymunedol i ddarparu gwasanaethau a fyddai yn draddodiadol wedi eu darparu gan feddygon teulu. Mae hyn yn osgoi'r angen i gleifion aros am apwyntiad â meddyg teulu, ac mae'n cynnwys y gwasanaeth mân anhwylderau, brechu rhag y ffliw tymhorol a gwasanaeth adolygu meddyginiaethau rhyddhau. Mae gweithio'n ddigidol yn caniatáu i fferyllwyr cymunedol weld cofnodion cryno y meddyg teulu ar y claf, gan gynnwys gwybodaeth am alergeddau, a sicrhau bod meddyginiaethau yn cael eu rhagnodi'n ddiogel ac yn briodol. Ers i'r gwasanaeth hwn ddechrau ym mis Medi 2013, mae ein fferyllwyr cymunedol wedi cynnal dros 22,000 o ymgynghoriadau anhwylderau cyffredin ac wedi darparu 30,000 o frechiadau rhag y ffliw yn y tymor hwn yn unig.
The Choose Pharmacy platform also supports the electronic transfer of hospital discharge information to ensure that relevant information about an individual’s medication is shared appropriately between primary and secondary care, and I expect us to do more on making the very best use of the Choose Pharmacy platform. This, combined with access to the patient’s summary record, ensures that community pharmacists can provide their service with the full knowledge of an individual’s medication regime, to ensure that that patient receives the correct medication and to help them to understand their medication regime—not simply using a pharmacy to dispense a volume of medication, but to actually improve the quality of the care and that ease of access.
And digital technology is also improving how we deliver community care. The Welsh community care information system that you may have heard referred to as WCCIS in visits around the country or locality has been live since April 2016. And that’s driving joint working between NHS Wales organisations and our local authorities. It’s an excellent example of that joint working. It supports the safe sharing of information between health and social care with a system that is helping to deliver improved care and support for people across Wales. This is being achieved by allowing health and care staff, including community nurses, mental health teams, social workers and therapists to use a single system, to have access to a shared electronic record of care for the patient. And, for the patient, that should ensure that the health and care system is more joined up. It will avoid them having to repeat information, and it will give them confidence that the professionals they meet will understand their treatment and care needs.
Nine local authorities in Wales are currently live with the Welsh community care information system, along with Powys Teaching Local Health Board. A number of our early implementer local authorities include front-line health professionals who work within locally integrated care teams To support this, the provision of mobile devices for community nurses across Wales is being funded through the integrated care fund.
While there is clear evidence of the growing use of digital technology to provide care locally, it is still not yet at the scale that I would expect. So, it’s important that people are able to find up-to-date, trusted information and advice and assistance on the right care at the right place, and at the right time, and a proposed online platform for health and well-being, and the development of the integrated directory of services for health, social services and the third sector, will enable individual citizens to easily find this information online in a single place. And that directory of services has already been developed and used to support the 111 service where it’s already been rolled out in Wales.
The use of point-of-care testing, where diagnostic testing is undertaken outside a laboratory, will increase, and that will mean that more testing will be carried out close to, or within, a patient’s home. We're funding two studies that include provision of specialist devices to 100 GP practices and recruitment of patients to undertake self-testing and management at home.
I've already explained some of the benefits that digital technology is bringing to the GP referral process. In this next year, from April onwards, the Welsh Government aims to introduce a similar electronic referral system within both dentistry and optometry. Ultimately, this should enable more people to be treated and cared for locally. That should reduce demand in secondary care and provide a better experience for the person themselves.
But we shouldn’t underestimate the challenges that we face in achieving our digital vision for local healthcare. We need to ensure the workforce has the skills and capability to use digital technology successfully. The way in which local healthcare and support is delivered is changing, and communication with the public is critical to this. The NHS and social care across Wales already gather a wide range of data and information. The more digitally we work, the more essential it becomes to use that data to improve the public’s participation in, and experience of, health and care services. This is why, last October, I set out plans to develop a clear policy framework to support effective, efficient and safe sharing and use of health and care data. Alongside this, we need to have a national conversation with the public to ensure that they better understand the way we use and share data, and explain how we protect and use that data responsibly to enhance and improve their own experience of care and treatment.
Effective engagement, of course, with our health and care professionals is essential to this. We need to create an environment where they're given time to inform and champion future developments. Our plans to exploit the potential of digital technology to improve care with local health and care professionals routinely communicating with specialists to diagnose, treat and care for people at or close to home are wide-ranging and ambitious. But, as the parliamentary review recognised, we have more to do, and more gain to be made. Greater and better use of digital technology is an essential part of the future of our health and care system, and I look forward to reporting on further progress to be made.
Mae'r cyfrwng Dewis Fferyllfa hefyd yn ei gwneud yn bosibl trosglwyddo gwybodaeth rhyddhau o ysbyty yn electronig i sicrhau bod yr wybodaeth berthnasol am feddyginiaeth unigolyn yn cael ei rhannu'n briodol rhwng gofal sylfaenol a gofal eilaidd, ac rwy'n disgwyl inni wneud mwy o ran gwneud y defnydd gorau un o Dewis Fferyllfa. Mae hyn, ynghyd â mynediad at gofnodion cryno'r claf, yn sicrhau y gall fferyllwyr cymunedol ddarparu eu gwasanaethau â'r wybodaeth lawn am drefn feddyginiaeth yr unigolyn, er mwyn sicrhau bod y claf hwnnw'n derbyn y feddyginiaeth gywir ac i'w helpu i ddeall ei feddyginiaeth—nid dim ond defnyddio fferyllfa i roi hyn a hyn o feddyginiaeth, ond i fynd ati o ddifrif i wella ansawdd y gofal a'i hwylustod.
Ac mae technoleg ddigidol yn gwella sut yr ydym ni'n darparu gofal yn y gymuned hefyd. Mae system wybodaeth gofal cymunedol Cymru, yr ydych efallai wedi clywed pobl yn ei alw yn WCCIS mewn ymweliadau o gwmpas y wlad neu ardaloedd, wedi bod yn fyw ers mis Ebrill 2016. Ac mae'n ysgogi cydweithio rhwng sefydliadau GIG Cymru a'n hawdurdodau lleol. Mae'n enghraifft ragorol o'r cydweithio hwnnw. Mae'n ei gwneud yn bosibl i rannu gwybodaeth yn ddiogel rhwng iechyd a gofal cymdeithasol drwy system sy'n helpu i ddarparu gwell gofal a chymorth i bobl ledled Cymru. Cyflawnir hyn drwy ganiatáu i staff iechyd a gofal, gan gynnwys nyrsys cymunedol, timau iechyd meddwl, gweithwyr cymdeithasol a therapyddion ddefnyddio un system, i gael mynediad at gofnodion electronig a rennir am ofal y claf. Ac, i'r claf, dylai hynny sicrhau bod y system iechyd a gofal yn fwy cydgysylltiedig. Bydd yn osgoi gorfod ailadrodd gwybodaeth, a bydd yn rhoi hyder iddynt y bydd y gweithwyr proffesiynol y maen nhw'n cyfarfod â nhw yn deall eu hanghenion gofal a thriniaeth.
Mae naw awdurdod lleol yng Nghymru yn fyw ar system wybodaeth gofal cymunedol Cymru ar hyn o bryd, ynghyd â Bwrdd Iechyd Addysgu Lleol Powys. Mae nifer o'n hawdurdodau lleol sy'n ei gweithredu'n gynnar yn cynnwys gweithwyr iechyd rheng flaen sy'n gweithio mewn timau gofal integredig lleol. I gefnogi hyn, mae'r gronfa gofal integredig yn ariannu darparu dyfeisiau symudol i nyrsys cymunedol ledled Cymru.
Er bod tystiolaeth glir o'r defnydd cynyddol o dechnoleg ddigidol i ddarparu gofal yn lleol, nid yw'n digwydd ar y raddfa y byddwn yn ei disgwyl hyd yn hyn. Felly, mae'n bwysig bod pobl yn gallu dod o hyd i wybodaeth a chyngor cyfredol, dibynadwy ar y gofal cywir yn y lle cywir, ac ar yr adeg gywir, a bydd cyfrwng ar-lein arfaethedig ar gyfer iechyd a lles, a datblygu cyfeiriadur integredig o wasanaethau ar gyfer iechyd, gwasanaethau cymdeithasol a'r trydydd sector yn galluogi dinasyddion unigol i ddod o hyd i'r wybodaeth hon ar-lein mewn un man. Ac mae'r cyfeiriadur hwnnw o wasanaethau eisoes wedi'i ddatblygu a'i ddefnyddio i gefnogi'r gwasanaeth 111 lle y mae eisoes wedi'i gyflwyno yng Nghymru.
Bydd defnyddio profion pwynt gofal, lle cynhelir profion diagnostig y tu allan i labordy, yn cynyddu, a bydd hynny'n golygu y bydd mwy o brofion yn cael eu cynnal yn agos at gartref y claf, neu yng nghartref y claf. Rydym ni'n ariannu dwy astudiaeth sy'n cynnwys darparu dyfeisiau arbenigol i 100 o bractisau meddygon teulu a recriwtio cleifion i ymgymryd â hunan-brofi a rheoli yn y cartref.
Rydw i eisoes wedi egluro rhai o fanteision y dechnoleg ddigidol ym mhroses atgyfeirio meddygon teulu. Yn y flwyddyn nesaf hon, o fis Ebrill ymlaen, nod Llywodraeth Cymru yw cyflwyno system atgyfeirio electronig debyg ym maes deintyddiaeth ac optometreg. Yn y pen draw, dylai hyn alluogi mwy o bobl i gael triniaeth a gofal yn lleol. Dylai hynny leihau'r galw am wasanaethau mewn gofal eilaidd a rhoi gwell profiad i'r person ei hun.
Ond dylem sylweddoli maint yr heriau sy'n ein hwynebu o ran cyflawni ein gweledigaeth ddigidol ar gyfer gofal iechyd lleol. Mae angen inni sicrhau bod gan y gweithlu y sgiliau a'r gallu i ddefnyddio technoleg ddigidol yn llwyddiannus. Mae'r ffordd y darperir gofal a chymorth iechyd yn lleol yn newid, ac mae cyfathrebu â'r cyhoedd yn hanfodol i hyn. Mae'r GIG a gofal cymdeithasol ledled Cymru eisoes yn casglu amrywiaeth eang o ddata a gwybodaeth. Po fwyaf yr ydym yn gweithio'n ddigidol, y mwyaf hanfodol ydy hi i ddefnyddio'r data hwnnw i wella cyfranogiad y cyhoedd mewn gwasanaethau iechyd a gofal, a'u profiad ohonyn nhw. Dyna pam, fis Hydref diwethaf, yr amlinellais gynlluniau i ddatblygu fframwaith polisi clir i gefnogi rhannu a defnyddio data iechyd a gofal yn effeithiol, yn effeithlon ac yn ddiogel. Ochr yn ochr â hyn, mae angen inni gael sgwrs genedlaethol â'r cyhoedd i sicrhau eu bod yn deall y ffordd yr ydym yn defnyddio ac yn rhannu data yn well, ac egluro sut yr ydym yn diogelu ac yn defnyddio'r data hwnnw mewn ffordd gyfrifol i hybu a gwella eu profiad eu hunain o ofal a thriniaeth.
Mae ymgysylltu'n effeithiol, wrth gwrs, â'n gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol yn hanfodol i hyn. Mae angen inni greu amgylchedd lle rhoddir amser iddyn nhw i lywio a hyrwyddo datblygiadau yn y dyfodol. Mae ein cynlluniau ni i fanteisio ar botensial technoleg ddigidol i wella gofal, gyda gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol lleol yn cyfathrebu fel mater o drefn ag arbenigwyr i wneud diagnosis, trin a gofalu am bobl yn eu cartrefi neu'n agos at eu cartrefi, yn eang ac yn uchelgeisiol. Ond, fel yr oedd arolwg seneddol yn ei gydnabod, mae gennym fwy i'w wneud, a mwy i'w elwa. Mae gwneud mwy o ddefnydd a defnydd gwell o dechnoleg ddigidol yn rhan hanfodol o ddyfodol ein system iechyd a gofal, ac edrychaf ymlaen at adrodd ar gynnydd pellach sydd i'w wneud.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Can I thank the Cabinet Secretary for bringing the statement forward today? I think that repeating information is the bane of a patient's life and a common cause for complaint, and I do believe that digital technology, used in the right way, will certainly help to take our health service into the twenty-first century. I believe that more and more people want to take ownership of their own healthcare data, and I was very pleased, Cabinet Secretary, to read in your statement of the success of the Welsh patient referral system to help GPs. However, you also refer in your statement—you make the comment that,
'there is clear evidence of the growing use of digital to provide care locally, it is not yet at the scale I expect'.
Could you please go into more detail as to what you expect, what the hold-ups are, what hasn't happened and what the lessons are that have been learnt so far in the progression of that?
I note with interest the desire to roll a similar referral scheme out to dentistry and optometry, and I look forward to seeing how that works. I would like to understand what controls might be in place to ensure that health boards across Wales are training their staff appropriately and well, because the weakest link in a data trail is actually, indeed, literally the weakest link, and can cause that data to be corrupted, to be inadvertently misused, and we need to make sure people understand the responsibility that they have towards ensuring patient data is absolutely correct. Could you please perhaps give us an overview about how you're going to protect all of this data that we are collecting, and ensure that there is adequate data protection?
I do note that the parliamentary review flagged this up as being incredibly important, and I do think it will make healthcare provision far more efficient, and we will no longer, perhaps, as Assembly Members, have to listen to patients who have written to us with stories of turning up to see a consultant after waiting for x months only to find that their notes haven't followed through, or the x-rays haven't followed through, or the blood test results haven't followed through, because it's such a colossal waste of their time and the NHS's time.
I would like to understand how radical you intend to be, Cabinet Secretary. I have floated before the idea of patients being in control of their data. I would like to see every patient in Wales have a credit card with all their NHS data on it. As somebody who inadvertently, for a gruesome 18 months, became an NHS frequent flyer, I can tell you that it would absolutely have helped me to have been able to access my data, understand what the issues were, understand what had happened, understand what hadn't happened, and, more importantly, be able to take that data to all the other people who were involved in the care that I so excellently received from the NHS. How are you going to make sure that people are empowered so they no longer have to write in and ask for their NHS information and that we understand that it's their information and they have that absolute right to it?
Finally, I'd like to just touch on how bold you intend to be in terms of the true digitisation of the NHS. If you look to Europe, many European countries—Germany and France, for example—do not have a paper trail in their hospitals. Everything just goes straight onto laptops, into tablets, and, of course, the great advantage of that is that, when somebody picks it up to put somebody's observations in, they can immediately see if that patient's supposed to have a particular medicine at a certain time, or needs key information.
I will just end, if I may, Deputy Presiding Officer, with a rather vaguely amusing, although perhaps not quite so amusing at the time, story of when I was lying there in hospital, and this rather important doctor came bustling in on a Sunday to do the ward round, and he picked up my admittedly not inconsiderable file that was sitting at the end of my bed and rattled through it, and then he said, 'Oh, Mrs Burns, so how did the operation go?', to which I replied, 'I haven't had an operation; I'm in here recovering from sepsis.' You know, it was just a game: 'Let's look at it', no real use of it. Let's make this data really useful and make sure that mistakes aren't made, that information gets to the right place at the right time, and I would support you, Cabinet Secretary, in being as ambitious as you possibly can be to make sure that we use this as a way of making our NHS and our social care system as effective as it possibly can be.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am gyflwyno'r datganiad heddiw? Rwy'n credu mai ailadrodd gwybodaeth yw un o gasbethau cleifion ac mae'n achosi cwynion yn aml, ac rwy'n credu y bydd technoleg ddigidol, os caiff ei defnyddio yn y ffordd iawn, yn sicr yn helpu i ddod â'n gwasanaeth iechyd i'r unfed ganrif ar hugain. Rwy'n credu bod mwy a mwy o bobl eisiau perchnogi eu data gofal iechyd eu hunain, ac roeddwn yn falch iawn, Ysgrifennydd y Cabinet, i ddarllen yn eich datganiad am lwyddiant system atgyfeirio cleifion Cymru i helpu meddygon teulu. Fodd bynnag, rydych chi hefyd yn cyfeirio yn eich datganiad—rydych chi'n nodi,
'er bod tystiolaeth glir o'r defnydd cynyddol o dechnoleg ddigidol i ddarparu gofal yn lleol, nid yw'n digwydd ar y raddfa y byddwn yn ei disgwyl hyd yn hyn'.
A wnewch chi roi rhagor o fanylion inni ynglŷn â beth yr ydych chi yn ei ddisgwyl, beth yw'r oedi, beth sydd heb ddigwydd a beth yw'r gwersi sydd wedi'u dysgu hyd yma wrth fwrw ymlaen â hynny?
Rwy'n nodi â diddordeb yr awydd i gyflwyno cynllun atgyfeirio tebyg i ddeintyddiaeth ac optometreg, ac rwy'n edrych ymlaen i weld sut y mae hynny'n gweithio. Hoffwn ddeall pa reolaethau allai fod ar waith i sicrhau bod byrddau iechyd ledled Cymru yn hyfforddi eu staff yn briodol ac yn dda, oherwydd y ddolen wannaf mewn llwybr data, mewn gwirionedd, yw, yn llythrennol, y ddolen wannaf, a gall achosi i'r data fod yn ddiffygiol, i gael ei gamddefnyddio'n anfwriadol, ac mae angen inni wneud yn siŵr bod pobl yn deall y cyfrifoldeb sydd ganddyn nhw tuag at sicrhau bod data cleifion yn gwbl gywir. A wnewch chi, os gwelwch yn dda, roi trosolwg inni, efallai, o sut yr ydych chi'n mynd i ddiogelu'r holl ddata hyn yr ydym yn ei gasglu, a sicrhau bod yna ddiogelu data digonol?
Rwy'n nodi bod yr arolwg seneddol wedi dweud bod hyn yn rhywbeth hynod o bwysig, ac rwy'n credu y bydd yn gwneud darpariaeth gofal iechyd yn llawer mwy effeithlon, ac ni fydd yn rhaid i ni bellach, efallai, fel Aelodau Cynulliad, wrando ar gleifion sydd wedi ysgrifennu atom â straeon o fynd i weld meddyg ymgynghorol ar ôl aros am nifer o fisoedd dim ond i ddarganfod nad oes unrhyw waith dilynol wedi'i wneud ar eu nodiadau, neu ar eu sganiau pelydr-x, neu ganlyniadau'r profion gwaed, oherwydd mae'n wastraff enfawr o'u hamser ac amser y GIG.
Hoffwn ddeall pa mor radical yr ydych chi'n bwriadu bod, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf wedi cynnig y syniad eisoes bod cleifion yn rheoli eu data. Hoffwn weld pob claf yng Nghymru yn cael cerdyn credyd sy'n cynnwys eu holl ddata GIG. Fel rhywun a fu'n ymweld â'r GIG yn aml, yn anfwriadol, am 18 mis arswydus, gallaf ddweud wrthych chi y byddai yn sicr wedi fy helpu i gael gafael ar fy nata, deall beth oedd y problemau, deall beth oedd wedi digwydd, deall beth oedd heb ddigwydd, ac, yn bwysicach, i fedru mynd â'r data hwnnw i'r holl bobl eraill a oedd yn ymwneud â'r gofal rhagorol a gefais gan y GIG. Sut ydych chi'n mynd i wneud yn siŵr bod pobl wedi eu grymuso fel nad oes yn rhaid iddynt ysgrifennu a gofyn am eu gwybodaeth GIG mwyach a'n bod ni'n deall mai eu gwybodaeth nhw ydyw a bod ganddynt yr hawl absoliwt iddo?
Yn olaf, hoffwn ofyn pa mor eofn yr ydych chi'n bwriadu bod o ran digideiddio'r GIG yn wirioneddol. Os ydych chi'n edrych ar Ewrop, mae llawer o wledydd Ewrop—yr Almaen a Ffrainc, er enghraifft—nad oes ganddynt drywydd papur yn eu hysbytai. Mae popeth yn mynd yn syth i liniaduron, cyfrifiaduron llechi, ac, wrth gwrs, mantais fawr hynny, pan fo rhywun yn ei godi i nodi sylwadau rhywun, yw y gallant weld ar unwaith a yw'r claf hwnnw i fod i gael meddyginiaeth benodol ar amser penodol, neu os oes angen gwybodaeth allweddol arno.
Fe orffenna' i, os caf i, Dirprwy Lywydd, â stori fach ysgafn, er efallai nad oedd mor ddoniol â hynny ar y pryd, pan oeddwn yn gorwedd yno yn yr ysbyty, a daeth meddyg eithaf pwysig i mewn ar ddydd Sul i wneud rownd o'r ward, a chododd fy ffeil nad oedd yn ansylweddol, mae'n rhaid i mi gyfaddef, a oedd yn eistedd ar waelod fy ngwely a brysiodd drwyddi, ac yna dywedodd, 'O, Mrs Burns, sut aeth y llawdriniaeth, felly?', ac atebais, 'Dydw i ddim wedi cael llawdriniaeth; rwyf i yma'n gwella ar ôl cael sepsis.' Dim ond gêm oedd hi, chi'n gwybod: 'Gadewch i ni edrych arno', doedd dim defnydd go iawn iddo. Gadewch i ni wneud y data hwn yn ddefnyddiol iawn a gwneud yn siŵr na wneir camgymeriadau, bod gwybodaeth yn cyrraedd y lle cywir ar yr adeg gywir, a byddwn i yn eich cefnogi chi, Ysgrifennydd y Cabinet, i fod mor uchelgeisiol â phosibl i wneud yn siŵr ein bod yn defnyddio hyn fel modd o wneud ein GIG a'n system gofal cymdeithasol mor effeithiol ag y gall fod.
Thank you. I broadly agree with where you want to be, in that I don't think there's going to be much party difference on where we want to get to in terms of a vision of having a genuinely electronic patient record and having proper access between different parts of healthcare, because within primary care, which this statement is largely focused on, you have GPs, you have a range of community staff, you have the community pharmacy sector, you have optometry and dentistry, you have a range of areas where we all recognise that services are provided, and wanting to make sure that we reduce the room for error, which is one of the points you made, which a patient-based record always has and for loss, but also that should be seen as an opportunity to improve treatment and care as well.
So, I'm interested in the Wales Audit Office report, which I'm sure we'll hear more of later—I'm looking at my colleague the Member for Llanelli. They recognise that there's a vision that they think is clear about having access to that record and having it available and having access to it consistently, but we haven't moved as quickly as we want to. Some of it has been about some of our challenges in actually getting different partners to point in the same direction at the same place in time, so it's about some of our staff groups and it's also about some of our organisational barriers as well. That's when I talk about not having moved at the pace that I want to see. I would have wanted us to have been in a position where the sharing of the record has made greater pace and progress than it has done to date. I'd want it to be where people are already able to access their own information more readily—one of the points you made several times in your comments.
There is something about that there are some people who want to take greater ownership of their own health information, and that would help them to make further improvements in managing and sustaining their own healthcare. That's also why the investment, we're not just making it in the IT platform in pharmacies, but actually it's about the advice that should be given. Actually, we're paying for the quality of care that is provided in the pharmacy, and it's not simply about dispensing. It should also mean, actually, that we're able to process people more quickly through our system. So, part of the challenge we have in a hospital discharge service is whether people are waiting in a pharmacy there, when they could actually be seen, with electronic transfer, to actually go to their own pharmacy or to have that medication delivered to someone's home as well. So, there is lots of gain to be made, and a number of examples of why I'd want us to move more quickly than we have done.
And, interestingly, when you think about your challenge about, 'What do you want to do more quickly?', optometry is a really good example. We need to have agreement on a system to use and to make sure that we have a once-for-Wales system, so that we don't have different health boards, as has happened in the past, having different products that clinicians are used to using, and then when you try to have a consistent system across our national health service, let alone to a join-on with social care, you have different systems that aren't necessarily compatible with each other, and you've got to transfer people to move onto a different system. That's taken time, energy and effort, and I wish it had not done.
Interestingly my colleague Julie James is now in the room, because we do have a national informatics board that meets, and thinking about the way we have a more consistent approach across Government. So, Julie James will now be spending some of her time with that informatics board to try and make sure there's a consistent digital vision, and that health and care are very much part of that.
And, you know, your point about record provision across our system, it isn't just about the GP record; it's actually things like images as well. We've actually done quite a lot in eye care where you can actually transfer records from high street optometrists to the hospital sector as well, and that's a good example of where you can improve care as well. So, really good examples, but the consistency, the pace and the scale are not where we need them to be, but we have made real progress. The next stage is to do much more, because otherwise we won't meet the challenge the parliamentary review sets us on really realising the potential of digital for all the health gain that has yet to be made, and the way that, frankly, citizens are already used to living their lives.
Diolch. Rwy'n cytuno'n gyffredinol â'r lle yr hoffech chi fod, ac nid wyf yn credu y bydd llawer o wahaniaeth rhwng y pleidiau o ran lle'r ydym ni eisiau cyrraedd o ran gweledigaeth o fod â chofnodion cleifion gwirioneddol electronig, a bod â chysylltiad priodol rhwng gwahanol rannau o ofal iechyd, oherwydd o fewn gofal sylfaenol, sef yr hyn y mae'r datganiad hwn, i raddau helaeth, yn canolbwyntio arno, mae gennych chi feddygon teulu, mae gennych chi amrywiaeth o staff yn y gymuned, mae gennych chi sector fferylliaeth gymunedol, mae gennych chi optometreg a deintyddiaeth, mae gennych chi ystod o feysydd lle'r ydym ni i gyd yn cydnabod bod gwasanaethau'n cael eu darparu, ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr ein bod yn lleihau'r posibilrwydd y bydd gwall yn digwydd neu fod y cofnodion yn cael eu colli, a dyna un o'r pwyntiau a wnaethoch chi, ond hefyd dylid ystyried hynny yn gyfle i wella triniaeth a gofal.
Felly, mae gennyf ddiddordeb yn adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, ac rwy'n siŵr y byddwn yn clywed mwy am hynny yn nes ymlaen—rwy'n edrych ar fy nghydweithiwr, yr Aelod dros Lanelli. Maen nhw'n cydnabod bod yna weledigaeth y maen nhw o'r farn sy'n glir ynglŷn â chael mynediad at y cofnod hwnnw, a'i fod ar gael a bod modd cael gafael arno yn gyson, ond nid ydym ni wedi symud mor gyflym ag y dymunwn. Mae rhywfaint ohono wedi bod oherwydd rhai o'n heriau wrth gael gwahanol bartneriaid i fynd i'r un cyfeiriad ar yr un pryd, felly mae'n ymwneud â rhai o'n grwpiau staff ac mae'n ymwneud hefyd â rhai o'n rhwystrau sefydliadol hefyd. Dyna pryd y byddaf yn sôn am beidio â bod wedi symud ar y cyflymder yr wyf am ei weld. Byddwn wedi dymuno i ni fod mewn sefyllfa lle mae rhannu cofnodion wedi datblygu'n gynt ac wedi gwneud mwy o gynnydd nag a wnaed hyd yma. Byddwn i eisiau i ni fod mewn sefyllfa lle gall pobl gael gafael ar eu gwybodaeth eu hunain yn haws—un o'r pwyntiau a wnaethoch chi sawl gwaith yn eich sylwadau.
Mae rhywbeth ynglŷn â hynny, mae yna rai pobl sydd am fod â mwy o berchenogaeth o'u gwybodaeth iechyd eu hunain, a byddai hynny yn eu helpu i wneud gwelliannau eraill wrth reoli a chynnal eu gofal iechyd eu hunain. Dyna hefyd pam fod y buddsoddiad, dydyn ni ddim yn ei wneud yn y cyfrwng TG mewn fferyllfeydd yn unig, ond mewn gwirionedd mae'n ymwneud â'r cyngor y dylid ei roi. Mewn gwirionedd, rydym ni'n talu am ansawdd y gofal a ddarperir yn y fferyllfa, ac nid yw'n ymwneud â rhoi cyffuriau ar bresgripsiwn yn unig. Dylai hefyd olygu, mewn gwirionedd, ein bod ni'n gallu prosesu pobl yn gyflymach drwy ein system. Felly, rhan o'r her sydd gennym mewn gwasanaeth rhyddhau o'r ysbyty yw a yw pobl yn aros i'r fferyllfa yno, pan gellid mewn gwirionedd eu gweld, drwy gyfrwng trosglwyddiad electronig, yn eu fferyllfa eu hunain neu gallai'r feddyginiaeth honno gael ei hanfon i gartref rhywun hefyd. Felly, mae yna lawer o fuddion i hyn, a nifer o enghreifftiau o pam y byddwn i yn dymuno inni symud yn gynt nag yr ydym wedi gwneud.
Ac, yn ddiddorol, pan fyddwch chi'n meddwl am eich her o ran, 'Beth ydych chi eisiau ei wneud yn gynt?', mae optometreg yn enghraifft dda iawn. Mae angen inni gytuno ar system i'w defnyddio ac i wneud yn siŵr bod gennym system unwaith ar gyfer Cymru, fel nad oes gennym wahanol fyrddau iechyd, fel sydd wedi digwydd yn y gorffennol, â gwahanol gynhyrchion y mae clinigwyr yn eu defnyddio, ac wedyn pan ydych chi'n ceisio cael system gyson ar draws ein gwasanaeth iechyd gwladol, heb sôn am gysylltiad â gofal cymdeithasol, mae gennych chi wahanol systemau nad ydynt o reidrwydd yn gydnaws â'i gilydd, ac mae'n rhaid ichi drosglwyddo pobl i symud i system wahanol. Mae hynny'n cymryd amser, egni ac ymdrech, a byddai'n dda gen i pe na byddai.
Yn ddiddorol, mae fy nghyd-Aelod Julie James yn yr ystafell yn awr, oherwydd mae gennym fwrdd gwybodeg cenedlaethol sy'n cyfarfod i ystyried sut allwn ni gael ymagwedd fwy cyson ar draws y Llywodraeth. Felly, bydd Julie James bellach yn treulio rhywfaint o'i hamser gyda'r bwrdd gwybodeg hwnnw er mwyn ceisio gwneud yn siŵr bod yna weledigaeth ddigidol gyson, a bod iechyd a gofal yn rhan fawr o hynny.
A, wyddoch chi, eich pwynt am ddarparu cofnodion ar draws ein system, mae a wnelo hyn â mwy na chofnodion y meddyg teulu yn unig; mae'n cynnwys pethau fel delweddau hefyd, mewn gwirionedd. Rydym ni wedi gwneud llawer o ran gofal llygaid lle gallwch chi mewn gwirionedd drosglwyddo cofnodion o optometryddion stryd fawr i'r sector ysbytai hefyd, ac mae hynny'n enghraifft dda o le y gallwch chi wella gofal hefyd. Felly, enghreifftiau da iawn, ond nid yw'r cysondeb, cyflymder a'r raddfa cystal ag y mae angen iddynt fod, ond rydym wedi gwneud cynnydd go iawn. Y cam nesaf yw gwneud llawer mwy, oherwydd fel arall ni fyddwn yn ateb yr her y mae'r arolwg seneddol yn ei gosod inni, i wireddu potensial digidol er mwyn cael yr holl fudd iechyd sydd eto i'w gyflawni, a'r ffordd y mae dinasyddion, a dweud y gwir, eisoes yn byw eu bywydau.
Rwy'n meddwl eich bod chi'n hollol iawn, Ysgrifennydd Cabinet—ychydig iawn o wahaniaeth ddylai fod rhwng unrhyw un yn y Siambr yma o ran ein dyhead ni i gyd i symud tuag at sefyllfa lle mae ein gwasanaeth iechyd ni yn gwbl ddigidol, lle mae systemau yn cydweithio efo'i gilydd er lles y cleifion. Ac eto, yng nghyd-destun Brexit, mae parodrwydd pobl i fod eisiau troi'r cloc yn ôl yn gwneud i rywun feddwl buasai'n bosib yn well gan rai pobl i fynd yn ôl at feddygon yn cadw cofnodion ar lechi, ond rydw i'n gobeithio mai lleiafrif fyddai o'r farn honno.
Mi ydych chi wedi rhedeg drwy sawl elfen o'r dechnoleg sydd yn ac wedi cael ei chyflwyno o fewn y gwasanaeth iechyd—the Welsh patient referral service system. Mae'n bwysig iawn cael hwn yn iawn, a'r platfform telegyfathrebu ar gyfer Choose Pharmacy, wrth gwrs, yn bwysig iawn. Rydych chi'n dweud bod technoleg ddigidol yn trawsnewid y ffordd mae pobl yn cael mynediad at ofal iechyd; yn sicr mae o i fod i. Fy mhryder i ydy ein bod ni'n dal yn methu ennill tir yn rhai o'r ardaloedd mwyaf allweddol.
Rydym ni wedi cael trafodaeth yn ddiweddar, yn anffurfiol, ynglŷn â system ddigidol sydd i fod i helpu nyrsys i wneud eu gwaith yn haws ar wardiau, ac arafwch yn y system i allu sicrhau bod honno'n cael ei rholio allan drwy Gymru. Rydw i, yng nghyd-destun fferylliaeth, yn siarad yn aml iawn am rwystredigaeth fferyllwyr nad oes yna system darllen ac ysgrifennu—read-write system, felly—sy'n caniatáu cyfathrebu go iawn yn effeithiol rhwng fferyllwyr a meddygon, fel bod y system gofal sylfaenol yn wirioneddol yn gallu gweithredu fel un. Mae yna'n dal ormod o gleifion yn gadael yr ysbyty efo darn o bapur wedi ei sgrwnsio yn eu pocedi y maen nhw i fod i'w roi i feddyg ar ôl cyrraedd adre, ac mae'r papur yn mynd ar goll, ac mae'r systemau'n torri i lawr. Mi fyddai rhywun yn gobeithio y byddem ni'n gallu symud at system llawer mwy sefydlog o fewn ein gwasanaeth iechyd ni.
Mi hoffwn i ganolbwyntio fy nghwestiynau, serch hynny, ar un newid sydd wedi cael ei gyhoeddi gan y Llywodraeth o fewn y dyddiau diwethaf. Mae hyn yn rhoi rhybudd clir i ni ynglŷn â'r pwysigrwydd o gael pethau yn iawn, o ddod â systemau i mewn sydd ag elfen gref o futureproofing ynddyn nhw, er mwyn osgoi problemau lawr y lôn. Sôn ydw i am y penderfyniad ynglŷn â newid, yn dilyn proses gaffael, newid y system glinigol sy'n cael ei defnyddio gan feddygfeydd teulu ar draws Cymru. Mae nifer o feddygfeydd wedi cysylltu efo fi, nid gymaint yn siomedig ond mewn panig, bron, ynglŷn â'r penderfyniad i gymryd cytundeb EMIS Web, neu i beidio â chaniatáu EMIS Web i fod yn system i gael ei defnyddio mewn gofal sylfaenol yn y dyfodol. Nid yw'r system yma ond yn cael ei gweithredu ers rhyw dair neu bedair blynedd. Mae yna fuddsoddiad sylweddol wedi mynd i mewn i gyflwyno'r system yma mewn meddygfeydd ar draws Cymru, a rŵan mae'r meddygfeydd hynny'n clywed bod y system yna yn mynd i gael ei dileu, ac y bydd yn rhaid cyflwyno system newydd. Mae 89 o'r 118 o feddygfeydd yr effeithir arnyn nhw yn fan hyn yn y gogledd, felly mae yna fater arbennig o acíwt yn y rhan o Gymru rydw i'n byw ynddi hi. Mae meddygfeydd wedi gorfod buddsoddi mewn caledwedd a meddalwedd i gyd-fynd ag EMIS Web, wedi gorfod cael peiriannau ECG newydd, peiriannau monitro'r gwaed newydd i gleifion ar warfarin, ac offer arall er mwyn cael offer sydd yn rhyngweithio efo'r system EMIS. Mi wnaf i ddarllen i chi beth mae meddygfa arall wedi'i ddweud:
I think you're entirely right, Cabinet Secretary—there should be very little difference between anyone in this Chamber in terms of our aspiration to move towards a position where our health service is entirely digital, where systems work together for the benefit of patients. And yet, in the context of Brexit, people’s willingness to turn the clock back does make one think that some people might prefer to go back to doctors keeping their records on slate, but I hope that it would be a minority who would be of that view.
You’ve taken us through a number of elements of the technology that is being and has been introduced into our health service—the Welsh patient referral service system. It’s very important that we get this right, and the telecommunications platform for Choose Pharmacy is also extremely important. You say that digital technology is transforming the way in which people access healthcare, and certainly it should be. My concern is that we are still failing to make ground in some of the most crucial areas.
We’ve recently had an informal discussion on a digital system that should assist nurses in carrying out their duties on wards, and some delays in the system and in ensuring that that is being rolled out across Wales. In the context of pharmacy, I very often discuss the frustration of pharmacists that there isn’t a read-write system in place that allows real communication between pharmacists and GPs, so that the primary care system truly can work in a united way. There are still too many patients leaving hospital with a piece of paper scrunched up in their pocket that they’re supposed to pass on to their GP once they’ve left hospital, and they lose that paper and the systems break down. One would hope that we could move to far more stable streamlined systems within our health service.
I’d like to focus my questions, however, on one change that’s been announced by the Government within the past few days. This gives us a clear warning on the importance of getting things right in introducing systems that have a strong element of futureproofing, so that we avoid problems further on down the line. I’m talking about the decision, following a procurement process, to change the clinical system that is used by GP surgeries across Wales. A number of surgeries have contacted me, not so much expressing disappointment, but almost in a panic at the decision to take the EMIS Web contract, or rather not to allow EMIS Web to be the system that is used in primary care in future. This system has only been in place for three or four years. There has been substantial investment in introducing this system in surgeries across Wales, and now those surgeries are hearing that the system is to be scrapped, and that a new system will have to be put in place. Eighty-nine of the 118 surgeries that are affected in this case are in north Wales, so there’s a particularly acute issue in the part of Wales where I live. Surgeries have had to invest in hardware and software to work with EMIS Web. They’ve had to have new ECG machines, new blood monitoring machines for patients on warfarin, and other equipment so that they have equipment that interacts with the EMIS system. I will read to you what another surgery told me:
'Half of practices in Wales will be forced into changing their clinical system. Practices have not been consulted. Practices have not been given a reason. We're told that EMIS have failed to reach standards. What is apparent is that whoever made this decision has absolutely no idea of the upheaval this will cause practices who are already under pressure.'
Now, I am very concerned about the effect of this change. Can I ask, in the context of your statement today on the need to get digital right in primary care, what support Welsh Government will give to surgeries to get them through this change, including financial support? Because investment has been made in hardware to go along with a system that has only been introduced in the past three or four years. What does that tell you, Cabinet Secretary, about the need, as we roll out new digital right across the NHS, for getting it right and futureproofing because we can't operate in a way that is not strategic? It is costly and it means that we cannot get a system that works both for NHS staff and for patients.
Bydd hanner y practisau yng Nghymru yn cael eu gorfodi i newid eu system glinigol. Ni ymgynghorwyd â phractisiau. Ni roddwyd rheswm i bractisiau. Dywedir wrthym bod EMIS wedi methu â chyrraedd safonau. Yr hyn sy'n amlwg yw nad oes gan bwy bynnag a wnaeth y penderfyniad hwn unrhyw syniad o gwbl o'r drafferth y bydd hyn yn ei achosi i bractisiau sydd eisoes o dan bwysau.
Nawr, rwy'n bryderus iawn am effaith y newid hwn. A gaf i ofyn, yng nghyd-destun eich datganiad heddiw am yr angen i wneud digidol yn iawn ym maes gofal sylfaenol, pa gymorth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei roi i feddygfeydd i'w cefnogi drwy'r newid hwn, gan gynnwys cymorth ariannol? Oherwydd mae buddsoddiad wedi'i wneud mewn caledwedd i gydfynd â system a gyflwynwyd yn y tair neu bedair blynedd diwethaf yn unig. Beth y mae hynny'n ei ddweud wrthych chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am yr angen, wrth inni gyflwyno digidol newydd ar draws y GIG, i'w wneud yn iawn a'i ddiogelu at y dyfodol oherwydd ni allwn weithredu mewn ffordd nad yw'n strategol? Mae'n gostus ac mae'n golygu na allwn ni gael system sy'n gweithio ar gyfer staff y GIG ac i gleifion.
Thank you for the comments and the substantial question at the end about the IT system in general practice. I recognise what you said about the nurse rostering and organisation system in Wrexham. I still maintain an interest in that and want to see that properly developed in the hospital service. I guess for the hospital discharge part, that's about the discharge between secondary care back into primary care. There is certainly more that we could and should do, and I will have more to say as we're looking for more pilot work to be done in that area.
But as the substantial questions were about what's happened with the IT system in general practice, and in particular with EMIS, who have not been successful in the recent tendering exercise, I am, as I said last week, still limited in what I can say. Today is the last day of a potential 10-day legal challenge period, so if that challenge is not made, then there's more that we can say, but I am restricted in what I can say. But I recognise the very practical nature of the challenge for those practices who have taken up EMIS as a system.
It was raised with me on my recent visit to north Wales when I met doctors at the Bethesda practice. They are an EMIS practice and they were talking about—they were concerned about the practical reality of having to migrate to a new system, even if, to be fair, they did recognise that we'd indicated there would be support provided through the NHS Wales Informatics Service for them. In meeting that group of doctors, I think they see that there's a long enough future in the profession for them that they would go through that. They don't particularly welcome the change, but part of my real concern and recognition is that, if you are within a few years of retiring in any event, then this is the sort of change where some people may seriously consider actually not coming back, or actually accelerating their plans to retire. I recognise there is a real risk of that, and that's something that has been raised both by the Royal College of General Practitioners and by the British Medical Association as well. They're practical things they want people to talk through to try and make the transition as easy as possible for their members, and I expect to be meeting—if I'm not meeting them directly, an official will be meeting with them in the near future to talk through where we are as we get through the period of challenge. It is worth highlighting again, though, that I expect there to be a robust process to try and deliver proper value for the public purse and the actual service that that then procures and provides, and the general practice committee of the BMA were engaged as part of the decision-making architecture around this and they supported the choice, even though they recognised it would cause real difficulty for their members. They still think it was the right choice to make.
In the coming days, as I said, once we get past today, I may well be in a position where I can say more and provide a fuller explanation, not just to yourself but to general practitioners themselves. I'm keen that we can do that so that people can see the context in which that choice has been made, and then to actually deal with the practical challenge that we are nevertheless left with, regardless of the propriety of the choice that has been made.
Diolch ichi am y sylwadau a'r cwestiwn sylweddol ar y diwedd am y system TG mewn meddygfeydd teulu. Rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedasoch chi ynghylch y system amserlennu a threfnu nyrsys yn Wrecsam. Rwy'n dal i fod â diddordeb yn honno ac rwyf eisiau gweld honno'n cael ei datblygu yn briodol yn y gwasanaeth ysbytai. Mae'n debyg o ran rhyddhau o'r ysbyty, mae hynny'n ymwneud â rhyddhau o ofal eilaidd yn ôl i ofal sylfaenol. Yn sicr, mae mwy y gallem ni ei wneud ac y dylem ni ei wneud, a bydd gennyf fwy i'w ddweud gan ein bod yn bwriadu gwneud mwy o waith treialu yn y maes hwnnw.
Ond gan fod y cwestiynau sylweddol ynghylch yr hyn sydd wedi digwydd â'r system TG meddygon teulu, ac yn benodol â EMIS, na fu'n llwyddiannus yn yr ymarfer tendro diweddar, rwyf i, fel y dywedais yr wythnos diwethaf, wedi fy nghyfyngu o ran yr hyn y gallaf ei ddweud. Heddiw yw diwrnod olaf y cyfnod 10 diwrnod o her gyfreithiol bosibl, felly os na wneir yr her honno, yna mae mwy y gallwn ni ei ddweud, ond rwyf wedi fy nghyfyngu o ran yr hyn y gallaf ei ddweud. Ond rwy'n cydnabod natur ymarferol iawn yr her ar gyfer y practisiau hynny sydd wedi dechrau defnyddio EMIS fel system.
Codwyd hyn gyda mi yn ystod fy ymweliad diweddar â'r gogledd pan gyfarfûm â meddygon yn y practis ym Methesda. Maent yn bractis EMIS ac roedden nhw'n sôn am—roedden nhw'n pryderu am realiti ymarferol gorfod symud i system newydd, hyd yn oed, i fod yn deg, eu bod yn cydnabod ein bod wedi nodi y byddai cymorth yn cael ei ddarparu drwy Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru ar eu cyfer. O gyfarfod y grŵp hwnnw o feddygon, rwy'n credu eu bod yn gweld bod dyfodol digon hir yn y proffesiwn iddynt y byddent yn mynd drwy hynny. Dydyn nhw ddim yn croesawu'r newid yn arbennig, ond rhan o'm pryder a'm cydnabyddiaeth wirioneddol yw, os ydych chi o fewn ychydig flynyddoedd o ymddeol beth bynnag, yna mae hwn yn fath o newid lle gallai rhai pobl efallai ystyried o ddifrif peidio â dod yn ôl, neu mewn gwirionedd, cyflymu eu cynlluniau i ymddeol. Rwy'n cydnabod bod yna berygl go iawn o hynny, ac mae hynny'n rhywbeth sydd wedi'i godi gan Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a Chymdeithas Feddygol Prydain hefyd. Maen nhw'n bethau ymarferol y maen nhw eisiau i bobl eu trafod er mwyn ceisio gwneud y cyfnod pontio mor hawdd â phosibl ar gyfer eu haelodau, ac rwy'n disgwyl cwrdd—os na fyddaf yn cwrdd â nhw yn uniongyrchol, bydd swyddog yn cwrdd â nhw yn y dyfodol agos i drafod lle yr ydym wrth i ni fynd drwy'r cyfnod o her. Mae'n werth amlygu unwaith eto, fodd bynnag, fy mod yn disgwyl y bydd proses gadarn i geisio cyflawni gwerth priodol ar gyfer y pwrs cyhoeddus a'r union wasanaeth y mae hwnnw wedyn yn ei gaffael ac yn ei ddarparu, ac roedd pwyllgor meddygon teulu Cymdeithas Feddygol Prydain yn cymryd rhan fel rhan o'r drefn o wneud penderfyniadau sy'n ymwneud â hyn, ac roedden nhw o blaid y dewis, er eu bod yn cydnabod y byddai'n achosi anhawster go iawn i'w haelodau. Maen nhw'n dal i feddwl mai hwn oedd y dewis iawn i'w wneud.
Yn y dyddiau nesaf, fel y dywedais, ar ôl heddiw, efallai y byddaf mewn sefyllfa lle gallaf ddweud mwy a rhoi esboniad llawnach, nid yn unig i chi, ond i'r meddygon teulu eu hunain. Rwy'n awyddus i ni allu gwneud hynny fel bod pobl yn gallu gweld cyd-destun y dewis hwnnw, ac yna i ymdrin mewn gwirionedd â'r her ymarferol sydd gennym serch hynny, waeth beth fo priodoldeb y dewis a wnaed.
Cabinet Secretary, I've seen the future, and it works. Last night, I had my first online GP consultation. I downloaded an app. I subscribed for a service at £5 a month. I was able to get an appointment within an hour. I sent the GP my notes and some pictures. I had a very good consultation, and within minutes a prescription had been e-mailed to a chemist of my choice.
The pace of change outside the NHS is extraordinary, and as a Labour and Co-operative Assembly Member, I don't want to be using the private sector. But given the frustrations people have in accessing a GP, and given the ponderous pace of digital change within the NHS, there are revolutionary changes happening around us, and the NHS simply isn't keeping pace. The debate this afternoon has primarily been about back-of-office functions, record access, not about patient care, not about diagnostics, not about the potential in digital and artificial intelligence that revolutionised the way that people access healthcare services. And I really worry that the approach we have, the approach to procurement in particular—the rather bureaucratic, longwinded culture we have in the NHS in Wales, in particular—is really holding us back. The Public Accounts Committee has been hearing of the 10 years it's going to take for an IT system on hospital catering to appear after it was first recommended; seven years is a typical time lag. Given what we know of the changes in digital and AI, seven years is more than a lifetime. It simply isn't good enough.
So, I could ask you, Cabinet Secretary, you've had now very critical reports from the Wales Audit Office on the NHS Wales Informatics Service, and bear in mind Wales Audit Office reports are agreed reports, they're negotiated reports with the host bodies, they generally are fairly calm in their criticism—this report was very firm and damning. We've also had the parliamentary review, which gives chapter and verse on how change needs to happen, and I simply fear that our cultural approach up to now is no longer fit for purpose and we need some radical change rather than continuing in the rather ponderous way we have to date.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi gweld y dyfodol, ac mae'n gweithio. Neithiwr, cefais fy ymgynghoriad cyntaf â meddyg teulu ar-lein. Gwnes i lawrlwytho ap. Gwnes i danysgrifio i wasanaeth am £5 y mis. Roeddwn i'n gallu cael apwyntiad o fewn awr. Anfonais fy nodiadau at y meddyg teulu a rhai lluniau. Cefais ymgynghoriad da iawn, ac o fewn munudau roedd presgripsiwn wedi ei anfon drwy neges e-bost at fferyllydd o'm dewis.
Mae cyflymder y newid y tu allan i'r GIG yn rhyfeddol, ac fel Aelod Cynulliad Llafur a Chydweithredol, dydw i ddim eisiau defnyddio'r sector preifat. Ond o ystyried rhwystredigaethau pobl wrth geisio cael gafael ar feddyg teulu, ac o ystyried pa mor araf yw cyflymdra'r newid digidol yn y GIG, mae newidiadau chwyldroadol yn digwydd o'n cwmpas ni, ond nid yw'r GIG yn cadw i fyny. Mae'r ddadl y prynhawn yma wedi bod yn bennaf am swyddogaethau swyddfa gefn, mynediad at gofnodion, nid ynghylch gofal cleifion, nid am ddiagnosteg, nid am y potensial mewn deallusrwydd digidol ac artiffisial sydd wedi gweddnewid y ffordd y mae pobl yn cael mynediad at wasanaethau gofal iechyd. Ac rwy'n poeni, mewn gwirionedd, bod y dull sydd gennym, y dull o gaffael yn arbennig—y diwylliant braidd yn fiwrocrataidd, hirwyntog sydd gennym yn y GIG yng Nghymru, yn arbennig—yn ein dal yn ôl. Mae'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi bod yn clywed am y 10 mlynedd y mae'n mynd i'w gymryd i system TG ar gyfer arlwyo ysbytai ymddangos ar ôl ei hargymell am y tro cyntaf; mae saith mlynedd yn oedi nodweddiadol. O ystyried yr hyn yr ydym yn ei wybod am y newidiadau ym maes digidol a deallusrwydd artiffisial, mae saith mlynedd yn oes. Dydy hyn ddim digon da.
Felly, a gaf i ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi bellach wedi cael adroddiadau beirniadol iawn gan Swyddfa Archwilio Cymru ar Wasanaeth Gwybodeg GIG Cymru, a chofiwch fod adroddiadau Swyddfa Archwilio Cymru yn adroddiadau y cytunwyd arnynt, maen nhw'n adroddiadau sy'n cael eu trafod â'r cyrff sy'n destun yr adroddiad, maen nhw ar y cyfan yn weddol dawel yn eu beirniadaeth—roedd yr adroddiad hwn yn gadarn ac yn ddamniol iawn. Rydym ni hefyd wedi cael yr arolwg seneddol, sy'n nodi'n fanwl sut y mae angen i'r newid hwnnw ddigwydd, ac rwy'n pryderu nad yw ein dull diwylliannol hyd yn hyn yn addas at y diben bellach ac mae angen rhywfaint o newid radical yn hytrach na pharhau yn y ffordd braidd yn glogyrnaidd a welwyd hyd yma.
And I recognise that we have real challenges in moving the health service we have today that people are used to into a different way of communicating, because there are lots of people that will expect to be able to communicate in the remote way that you have done in having an online consultation. So, a number of GPs are already able to and are investing in Skype for Business, which will allow that contact to be delivered in a different way. And I think more and more people will want to do that; there are others who will still want the rather more traditional face-to-face. So, we're asking GPs to be agile with their local healthcare team in the way in which they interact with patients and provide that care advice, treatment and support. So, investing in the architecture matters, and within that we have to make priorities and choices. So, is the investment in a hospital catering system the first priority we'd choose? I don't think it would be; I think there are other points where there is a larger impact on patient care and patient experience we would choose to invest in first.
It comes back to the comments that I made honestly in this place and outside before about understanding our capacity to deliver some of that change, understanding the need to catch up with the way the public make choices about how they live their life already, and choosing to invest that time, energy and effort in areas that will make the biggest difference and the biggest return for the service and for the citizen as well, because the experience of people's care very much reflects on how people feel and their confidence about the quality of care they then receive as well.
So, I recognise the challenges that you set out, and I recognise what the future could well look like in making greater use of digital. So, I don't apologise for, myself, having some restlessness over where we are, because I think it's really important to drive into our system to make clear that we can't say, actually, we can take lots and lots of time thinking and reconsidering what we're doing. But the statement today is to point out that we've made some real progress in the last three to four years. Actually, we need to make even faster progress in the next three to four years if we're going to catch up and deliver the sorts of services that people will, I think, more and more demand.
And you'll see some of that in the response to the Wales Audit Office report. The response will be provided—a full response—by the start of March I think is the timescale, but there will always be more for us to do. But today is a genuine attempt to set out progress made and to give people an assurance that we recognise there's much, much more that we need to do at a faster pace.
Ac rwy'n cydnabod bod gennym heriau gwirioneddol wrth ddatblygu'r gwasanaeth iechyd sydd gennym heddiw gan fod pobl wedi arfer â defnyddio ffordd wahanol o gyfathrebu, oherwydd mae llawer o bobl a fydd yn disgwyl gallu cyfathrebu yn y ffordd o bell yr ydych chi wedi'i wneud wrth gael ymgynghoriad ar-lein. Felly, mae nifer o feddygon teulu eisoes yn gallu buddsoddi, ac maen nhw'n gwneud hynny, mewn Skype ar gyfer busnes, a fydd yn caniatáu i'r cyswllt hwnnw gael ei ddarparu mewn ffordd wahanol. Ac rwy'n credu y bydd mwy a mwy o bobl yn dymuno gwneud hynny; mae rhai eraill a fydd yn dal eisiau cyswllt ychydig yn fwy traddodiadol wyneb yn wyneb. Felly, rydym yn gofyn i feddygon teulu i fod yn hyblyg â'u tîm gofal iechyd lleol yn y ffordd y maen nhw'n ymadweithio â chleifion ac yn darparu cyngor, triniaeth a chymorth â gofal. Felly, mae buddsoddi yn y trefniadau yn bwysig, ac o fewn hynny mae'n rhaid i ni wneud dewisiadau a blaenoriaethau. Felly, a yw buddsoddi mewn system arlwyo i ysbytai yn flaenoriaeth gyntaf y byddem yn ei dewis? Dydw i ddim yn credu y byddai; rwy'n credu bod pwyntiau eraill lle ceir mwy o effaith ar ofal cleifion a phrofiad cleifion y byddem yn dewis buddsoddi ynddynt yn gyntaf.
Daw hyn yn ôl at y sylwadau gonest a wneuthum yn y lle hwn a'r tu allan yn ymwneud â deall ein gallu i ddarparu rhywfaint o'r newid hwnnw, deall yr angen i ddal i fyny â'r ffordd y mae'r cyhoedd yn gwneud dewisiadau ynglŷn â sut y maen nhw eisoes yn byw eu bywydau, a dewis buddsoddi'r amser, yr egni a'r ymdrech hwnnw yn y meysydd a fydd yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf ac yn gwneud y budd mwyaf i'r gwasanaeth ac ar gyfer dinasyddion hefyd, gan fod profiad gofal pobl yn sicr yn adlewyrchu sut y mae pobl yn teimlo a'u ffydd yn ansawdd y gofal y maen nhw'n ei gael yn dilyn hynny hefyd.
Felly, rwy'n cydnabod yr heriau a nodwyd gennych, ac rwy'n cydnabod beth a allai ddigwydd yn y dyfodol o ran gwneud mwy o ddefnydd o adnoddau digidol. Felly, dydw i ddim yn ymddiheuro fy mod ychydig yn aflonydd ynghylch ein sefyllfa, oherwydd mae'n bwysig iawn i sbarduno ein system i'w gwneud yn glir na allwn ddweud, mewn gwirionedd, y gallwn gymryd llawer iawn o amser i ystyried ac ailystyried yr hyn yr ydym ni'n ei wneud. Ond mae'r datganiad heddiw i nodi ein bod wedi gwneud rhywfaint o gynnydd gwirioneddol yn y tair i bedair blynedd diwethaf. Mewn gwirionedd, mae angen inni wneud cynnydd cyflymach byth yn y tair i bedair blynedd nesaf os ydym ni'n mynd i ddal i fyny, a darparu'r math o wasanaethau y bydd y bobl, rwy'n credu, yn galw amdanynt mwy a mwy.
A byddwch chi'n gweld rhywfaint o hynny yn yr ymateb i adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru. Bydd yr ymateb yn cael ei ddarparu—ymateb llawn—erbyn dechrau mis Mawrth, rwy'n credu yw'r amserlen, ond bydd bob amser mwy i ni ei wneud. Ond mae heddiw yn ymgais wirioneddol i nodi'r cynnydd a wnaed ac i roi sicrwydd i bobl ein bod yn cydnabod bod llawer iawn mwy y mae angen inni ei wneud, a hynny yn gyflymach.
Finally, Caroline Jones.
Yn olaf, Caroline Jones.
Finally, thank you. Diolch, Dirprwy Llywydd.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. Digital technology is transforming our health service. The use of information technology is vital to a modern NHS. We can’t go back to the days of paper records or a time when test results took weeks to arrive with our Royal Mail service.
I welcome the introduction of the Welsh patient referral system, which is speeding up the referral process and making it much more reliable. Cabinet Secretary how do you plan to expand upon this system? Aneurin Bevan Local Health Board has partnered with DrDoctor, which has digitised communications between patients and appointments management. The local health board have said that this system has already saved them £1 million from better clinic utilisation. Do you have any plans to encourage other local health boards to adopt similar systems?
I also welcome the investment in the Choose Pharmacy platform, and the benefits this is delivering to patient care. Cabinet Secretary, how will you be building upon the Choose Pharmacy IT system to ensure that everyone in Wales has access to online prescription ordering, regardless of where they live?
Digital technology is transforming healthcare for the better, but we have to ensure that it is properly implemented. We learnt yesterday that the majority of trusts in England who fell foul of last year’s cyber attack have still not secured their systems. Can you outline the steps we are taking in Wales to prevent such attacks on our primary care IT infrastructure?
Data scientists, information security specialists and software engineers are as vital to our NHS as the clinicians, pharmacists and allied health professionals who staff hospitals and GP surgeries. Can you outline how the Welsh Government plans to increase the IT workforce within the NHS?
And, finally, Cabinet Secretary, I would like to return to the issue of the GP IT systems. Many GP practices have undertaken significant investment in systems that integrate with EMIS. Can you outline what assistance the Welsh Government will be giving to those practices to ensure that their systems will work with replacement systems and how you will help to train staff on the EMIS replacement?
Thank you once again for your statement. I look forward to the further improvements digital technologies will bring to our NHS. Diolch yn fawr.
Yn olaf, diolch i chi. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae technoleg ddigidol yn gweddnewid ein gwasanaeth iechyd. Mae'r defnydd o dechnoleg gwybodaeth yn hanfodol i GIG gyfoes. Ni allwn fynd yn ôl i'r dyddiau o gofnodion papur nac adeg pan yr oedd canlyniadau profion yn cymryd wythnosau i gyrraedd drwy ein gwasanaeth Post Brenhinol.
Rwy'n croesawu cyflwyno system atgyfeirio cleifion Cymru, sy'n cyflymu'r broses atgyfeirio ac yn ei gwneud yn llawer mwy dibynadwy. Ysgrifennydd y Cabinet sut rydych chi'n bwriadu ehangu'r system hon? Mae Bwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan mewn partneriaeth â DrDoctor, sydd â chyfathrebiadau digidol rhwng cleifion a'r prosesau rheoli apwyntiadau. Mae'r Bwrdd Iechyd Lleol wedi dweud bod y system hon eisoes wedi arbed £1 filiwn iddynt gan ddefnyddio clinigau'n well. A oes gennych chi unrhyw gynlluniau i annog byrddau iechyd lleol eraill i fabwysiadu systemau tebyg?
Rwy'n croesawu hefyd y buddsoddiad yn y cyfrwng Dewis Fferyllfa, a manteision hyn i ofal cleifion. Ysgrifennydd y Cabinet, sut y byddwch chi'n datblygu'r system Dewis Fferyllfa i sicrhau bod pawb yng Nghymru yn cael archebu presgripsiynau ar-lein, ni waeth ble y maent yn byw?
Mae technoleg ddigidol yn gweddnewid gofal iechyd er gwell, ond mae'n rhaid inni sicrhau y caiff ei weithredu'n briodol. Cawsom wybod ddoe nad yw'r rhan fwyaf o'r ymddiriedolaethau yn Lloegr a ddioddefodd yr ymosodiad seiber y llynedd yn dal heb ddiogelu eu systemau. A wnewch chi amlinellu'r camau yr ydym yn eu cymryd yng Nghymru i atal ymosodiadau o'r fath ar ein seilwaith TG gofal sylfaenol?
Mae gwyddonwyr data, arbenigwyr diogelwch gwybodaeth a pheirianwyr meddalwedd mor hanfodol i'n GIG â'r clinigwyr, fferyllwyr a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd sy'n staffio ysbytai a meddygfeydd meddygon teulu. A wnewch chi amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cynyddu ei gweithlu TG yn y GIG?
Ac, yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn i ddychwelyd at y mater o systemau TG i feddygon teulu. Mae llawer o bractisau meddygon teulu wedi buddsoddi'n sylweddol mewn systemau sy'n integreiddio â EMIS. A wnewch chi amlinellu pa gymorth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei roi i'r practisiau hynny i sicrhau y bydd eu systemau yn gweithio gyda systemau newydd a sut byddwch chi'n helpu i hyfforddi staff ar yr hyn fydd yn disodli EMIS?
Diolch i chi unwaith eto am eich datganiad. Edrychaf ymlaen at y gwelliannau pellach y bydd technolegau digidol yn eu cyfrannu i'n GIG. Diolch yn fawr.
Thank you for those questions. On your final point, I think I've answered most of those points in response to Rhun ap Iorwerth, but, as I say, I expect all my officials—if not me, then my officials will be meeting with both the Royal College of General Practitioners and the BMA general practice committee to understand the practical steps that we'll need to take in rolling out a new system, in addition to providing a fuller explanation when we're able to about the reasons for the choice that has been made following the procurement.
On your point about workforce—how we develop and maintain a workforce—there's something here about exactly that: what will the workforce do? How much of our workforce will be needed to maintain our current systems and to sustain them and how much will we have to do to develop new products as well and then how will we then assess the product development that takes place outside the health service? We have lots of examples of different Welsh companies that are able to develop products that could and should help the service. There's a challenge about how quickly we assess that. So, Health Technology Wales should be able to help us assess the efficacy of some of this. We then need to get, at a much faster pace, into how we then adopt that technology and make choices across the country as well.
We invested about £10.5 million recently, in this financial year. I've approved that to accelerate some of our national systems. That should provide us with greater robustness in dealing with cyber attacks. The recent outage wasn't actually an issue about cyber attacks, but it does actually highlight the need to continue to improve our systems as well rather than simply assuming that if it hasn't fallen over it will all be okay. There's something there about the more general message for our healthcare systems as well about not waiting for something to go wrong before we look to improve it. Again, that's part of what this statement is supposed to set out.
In terms of people's ability to order prescriptions online, I don't think that's really about Choose Pharmacy. That's really about a proper use of myhealthonline or a successor product, and thinking about how easy it is to use for the individual citizen and also for the practice as well. We had about 220,000-odd people sign up to use myhealthonline but, actually, in a country of 3.1 million people, that's not enough. It's not a great enough proportion who are able to use it and access it and equally then to make sure that our general practices are able then and willing to properly use the whole system. There's also something about, for example, the greater use of texts and other things, about simple things that have actually improved people's awareness of what's going on and actually are just making sure that we don't lose time in the way that our appointments and infrastructure work as well. There's great waste and inefficiency in that, and digital technology will help to be part of the answer to try and reduce that. That should mean a better use of the healthcare professionals' time.
We talked previously about the use of telemedicine and telecare, and it's an issue both for hospital-based care but also in local healthcare as well—not just the comments that Lee Waters has made, but thinking about the opportunity to provide advice, guidance, care and treatment with a healthcare professional as well as to make sure we move information around our system to make sure it's getting to the right healthcare professionals to help make a choice, to have an informed conversation with the individual citizen. I think this goes back to Angela Burns's points at the start as well about the safe sharing of data and the effective use of data. The encouragement is that we have actually set ourselves on a path where we are looking to make that easier to do, to make it easier to share that data across our health and care system, and the other encouragement in that is I think we've turned the corner. A few years ago—well, certainly when I first became an Assembly Member, there was much greater reticence between health and care professional groups about sharing of data and information. I think we're in a different place now. Not only that but the public are ahead of where we are and ahead of where I think professionals are. They want and they expect us to be able to share that information, to help them to make choices, to make sure they don't have to repeat information to more than one person, and because they want us to be more joined up. That's where they want us to be. So, this isn't just an enabler, it's essential to delivering the vision for the future. Some of it happens now and we should celebrate and recognise that. The challenge as ever is how much more we could and should do to deliver better care, better outcomes and, actually, better value for all of us through our health and care system.
Diolch ichi am y cwestiynau hynny. Ar eich pwynt olaf, rwy'n credu fy mod i wedi ateb y rhan fwyaf o'r pwyntiau hynny wrth ymateb i Rhun ap Iorwerth, ond, fel rwy'n ei ddweud, rwy'n disgwyl i'm holl swyddogion—os nad fi fy hun, yna bydd fy swyddogion yn cyfarfod â Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a phwyllgor meddygon teulu Cymdeithas Feddygol Prydain er mwyn deall y camau ymarferol y bydd angen inni eu cymryd wrth gyflwyno'r system newydd, yn ogystal â rhoi esboniad llawnach pan fo modd am y rhesymau dros y dewis a wnaed yn dilyn y broses gaffael.
Ar eich pwynt ynghylch y gweithlu—sut yr ydym ni'n datblygu ac yn cynnal gweithlu—mae rhywbeth yn y fan yma ynghylch yr union beth hwnnw: beth fydd y gweithlu yn ei wneud? Faint o'r gweithlu fydd eu hangen i gynnal ein systemau presennol ac i'w cynnal nhw a faint fydd angen i ni ei wneud i ddatblygu cynhyrchion newydd yn ogystal, ac wedyn sut y byddwn ni'n asesu'r cynhyrchion sy'n cael eu datblygu y tu allan i'r gwasanaeth iechyd? Mae gennym lawer o enghreifftiau o wahanol gwmnïau o Gymru sy'n gallu datblygu cynhyrchion a allai ac a ddylai helpu'r gwasanaeth. Mae her o ran pa mor gyflym yr ydym yn asesu hynny. Felly, dylai Technoleg Iechyd Cymru allu ein helpu i asesu effeithiolrwydd rhywfaint o hyn. Yna mae angen inni fynd ymlaen, yn llawer cyflymach, i weld sut yr ydym ni wedyn yn mabwysiadu'r dechnoleg honno a gwneud dewisiadau ar draws y wlad hefyd.
Rydym ni wedi buddsoddi tua £10.5 miliwn yn ddiweddar, yn y flwyddyn ariannol hon. Rwyf i wedi cymeradwyo hynny i gyflymu rhai o'n systemau cenedlaethol. Dylai hynny roi mwy o gadernid wrth ymdrin ag ymosodiadau seiber. Nid oedd y toriad yn ddiweddar yn ymwneud ag ymosodiadau seiber, mewn gwirionedd, ond mae'n amlygu'r angen i barhau i wella ein systemau hefyd yn hytrach na chymryd yn ganiataol os nad yw wedi torri bydd popeth yn iawn. Mae rhywbeth yno am y neges fwy cyffredinol ar gyfer ein systemau gofal iechyd yn ogystal ag ynghylch peidio ag aros i rywbeth fynd o'i le cyn inni geisio ei gwella. Unwaith eto, mae hynny'n rhan o'r hyn y mae'r datganiad hwn i fod i'w nodi.
O ran gallu pobl i archebu presgripsiynau ar-lein, dydw i ddim yn meddwl bod a wnelo hynny mewn gwirionedd â Dewis Fferyllfa. Mae a wnelo hynny mewn gwirionedd â defnydd priodol o Fy Iechyd Ar-lein neu gynnyrch sy'n ei olynu, ac ystyried pa mor hawdd ydyw i ddinasyddion unigol ei defnyddio, a hefyd ar gyfer y practis. Cawsom tua 220,000 o bobl yn cofrestru i ddefnyddio Fy Iechyd Ar-lein ond, mewn gwirionedd, mewn gwlad o 3.1 miliwn o bobl, nid yw hynny'n ddigon. Nid yw'n gyfran ddigon mawr sy'n gallu ei ddefnyddio a manteisio arno ac ar yr un pryd i wneud yn siŵr bod ein meddygfeydd teulu yn gallu ac yn barod i ddefnyddio'r system gyfan yn briodol. Mae rhywbeth hefyd ynghylch, er enghraifft, mwy o ddefnydd o negeseuon testun a phethau eraill, pethau syml sydd mewn gwirionedd wedi gwella ymwybyddiaeth pobl o'r hyn sy'n mynd ymlaen, ac mewn gwirionedd maen nhw, ond yn gwneud yn siŵr nad ydym yn colli amser yn y ffordd y mae ein hapwyntiadau a'n seilwaith yn gweithio hefyd. Mae llawer o wastraff ac aneffeithlonrwydd yn hynny, a bydd technoleg ddigidol yn ein helpu i fod yn rhan o'r ateb i geisio lleihau hynny. Dylai hynny olygu gwell defnydd o amser gweithwyr gofal iechyd proffesiynol.
Rydym wedi sôn o'r blaen am ddefnyddio telefeddygaeth a theleofal, ac mae'n fater i ofal mewn ysbytai a gofal iechyd lleol fel ei gilydd—nid yn unig y sylwadau a wnaeth Lee Waters, ond wrth feddwl am y cyfle i roi cyngor, cyfarwyddyd, gofal a thriniaeth gyda gweithiwr gofal iechyd proffesiynol yn ogystal â gwneud yn siŵr ein bod yn symud gwybodaeth o amgylch ein system i sicrhau ei bod yn cyrraedd y gweithwyr gofal iechyd proffesiynol priodol i'w helpu i wneud dewis, i gael sgwrs ddeallus â dinesydd unigol. Rwy'n credu bod hyn yn mynd yn ôl at bwyntiau Angela Burns ar y dechrau hefyd ar rannu data yn ddiogel a defnyddio data yn effeithiol. Yr hyn sy'n galonogol yw ein bod mewn gwirionedd wedi gosod ein hunain ar lwybr lle'r ydym yn ceisio gwneud hynny'n haws ei wneud, ei gwneud yn haws i rannu'r data hwnnw ar draws ein system iechyd a gofal, a pheth calonogol arall yw fy mod yn credu ein bod ni wedi troi'r gornel. Ychydig o flynyddoedd yn ôl—wel, yn sicr pan ddeuthum i'n Aelod Cynulliad am y tro cyntaf, roedd llawer mwy o amharodrwydd rhwng grwpiau iechyd a gofal proffesiynol i rannu data a gwybodaeth. Rwy'n credu ein bod mewn sefyllfa wahanol erbyn hyn. Nid yn unig hynny ond mae'r cyhoedd ar y blaen o'i gymharu â ni, ac ar y blaen o ran gweithwyr proffesiynol, yn fy marn i. Maen nhw eisiau ac maen nhw'n disgwyl inni allu rhannu'r wybodaeth honno, i'w helpu i wneud dewisiadau, i wneud yn siŵr nad oes yn rhaid iddyn nhw ailadrodd gwybodaeth i fwy nag un person, ac oherwydd eu bod eisiau i ni fod yn fwy cydgysylltiedig. Dyna ble maen nhw eisiau inni fod. Felly, nid galluogwr yn unig yw hwn, mae'n hanfodol i gyflawni'r weledigaeth ar gyfer y dyfodol. Mae rhywfaint ohono yn digwydd nawr, a dylem ddathlu a chydnabod hynny. Yr her, heddiw fel erioed, yw faint mwy y gallem ni ac y dylem ni ei wneud i ddarparu gofal gwell, canlyniadau gwell ac, mewn gwirionedd, gwell gwerth i bob un ohonom ni drwy ein system iechyd a gofal.
Thank you very much, Cabinet Secretary, and that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:40.
The meeting ended at 18:40.