Cynulliad Cenedlaethol Cymru

I call the National Assembly to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs. Under Standing Order 12.58, I have received notification that the leader of the house, Jane Hutt, will answer questions today on behalf of the Cabinet Secretary. Question 1, Simon Thomas.

Mae Deddf Lles Anifeiliaid 2006, sydd wedi bod ar waith ers 10 mlynedd, yn cwmpasu lles pob anifail a gedwir. Mae’r codau ymarfer ar gyfer anifeiliaid anwes a da byw yn cael eu hadolygu, a bydd unrhyw godau newydd, gan gynnwys ar gyfer anifeiliaid egsotig, yn cael eu hystyried yn 2017-18.

Thank you for that response, Minister, but the problem with the current situation is that it allows people, for example, to keep monkeys in ordinary houses, and it also allows circuses with live exotic animals, and which perform with those animals, to visit Wales. We have been waiting for some months, if not a year or two, for the Government to take action in this area. So, can you give us an assurance that steps will now be taken by Government to deal with the health and welfare problems of exotic animals in Wales?

Diolch i Simon Thomas am ei gwestiwn. Mae swyddogion wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o’r Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid yng Nghymru i drafod y ddogfen friffio sy’n galw am waharddiad ar anifeiliaid anwes egsotig, a bydd rhagor o gyfarfodydd yn cael eu cynnal mewn perthynas â hynny. Rydym hefyd yn sôn am arddangosfeydd symudol o anifeiliaid, ac mae ymarfer cwmpasu ar waith o dan brosiect cyflawni’r bartneriaeth i gasglu gwybodaeth gan awdurdodau lleol ynglŷn ag arddangosfeydd symudol o anifeiliaid sy’n weithredol yn yr ardaloedd hynny ar hyn o bryd. A bydd canlyniadau’r ymarfer hwnnw’n cael eu cyflwyno cyn bo hir, y mis hwn, mewn gwirionedd. Mae swyddogion hefyd yn gweithio ar ymgynghoriad ar sefydlu cynllun trwyddedu neu gofrestru yng Nghymru, a bydd yn cael ei lansio cyn toriad yr haf.

Nid wyf wedi fy argyhoeddi o rinweddau cadw anifeiliaid egsotig fel anifeiliaid anwes, yn enwedig primatiaid, neu anifeiliaid sy’n gorfod bwyta anifeiliaid byw eraill er mwyn bwydo. Mae llawer o bobl yn methu gofalu am yr anifeiliaid hyn yn effeithiol, a naill ai’n eu gadael yn rhydd, sy’n achosi problemau, neu’n cael eu gwahardd yn y pen draw rhag cadw anifeiliaid anwes. A wnaiff y Gweinidog ystyried sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen i ymchwilio’r syniad o greu cofrestr o bobl sydd wedi eu gwahardd rhag cadw anifeiliaid anwes?

Mae’n ddiddorol ac yn bwysig cofnodi hefyd fod cadw rhai rhywogaethau o anifeiliaid gwyllt yn cael ei reoli gan Ddeddf Anifeiliaid Gwyllt Peryglus 1976, ac mae’n ofynnol i berchnogion y rhywogaethau hyn gael eu trwyddedu gan eu hawdurdod lleol o dan y Ddeddf. Mae’r posibilrwydd o greu cofrestr cam-drin anifeiliaid yn cael ei ystyried, ond er mwyn sicrhau effeithiolrwydd ei bodolaeth fel ataliad naill ai i atal cam-drin pellach rhag digwydd, neu o ran atal camdrinwyr blaenorol rhag cadw anifeiliaid, bydd angen mecanweithiau ac ymagwedd asiantaethol glir ar draws y sectorau. Felly, mae swyddogion yn archwilio pa ymgysylltiad ag eraill fyddai ei angen, ac maent wedi nodi galwad yr RSPCA am sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen.

Wel, fel y dywedoch, arweinydd y tŷ, nid yw hyn yn ymwneud ag anifeiliaid egsotig yn unig, ond mae bywyd gwyllt yn rhan o hyn hefyd, gan gynnwys ein bywyd gwyllt domestig sydd weithiau’n cael gofal gan bobl sy’n ymyrryd gyda’r bwriadau gorau, ond efallai nad yw’r wybodaeth orau ganddynt ynglŷn â lles. Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi dechrau edrych ar hyn, ond tybed a oes unrhyw gynnydd wedi’i wneud ar reoleiddio llochesau bywyd gwyllt ac ysbytai bywyd gwyllt, a thybed a allwch roi unrhyw syniad a fyddwch yn edrych ar y cyrsiau sy’n cael eu cynnig i filfeddygon, neu ddatblygiad proffesiynol parhaus ar gyfer milfeddygon, mewn gwirionedd, i’w huwchsgilio fel eu bod yn meddu ar ystod ehangach o wybodaeth, nid yn unig am rywogaethau egsotig, ond am rywogaethau bywyd gwyllt domestig hefyd?

Dyna ychwanegiad arall at y pryderon a godwyd, yn enwedig mewn perthynas â lles anifeiliaid. Yn sicr, byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i chi, yn enwedig mewn perthynas â’r ysbytai bywyd gwyllt a’r lleoliadau eraill a ddisgrifiwyd gennych.

Mae menter ymchwil busnesau bach Llywodraeth Cymru, sy’n cefnogi prosiectau iechyd a maeth, yn ceisio datblygu prosiectau arloesol a fydd yn gwneud gwelliannau sylweddol i gyfansoddiad maethol bwyd a diod sydd ar gael i blant. Gall prosiectau gystadlu am gyfran o hyd at £1 filiwn ar gyfer y datblygiadau hyn.

Diolch am eich ateb, ac mae hyn yn newyddion da iawn, gan y gwyddom fod 40 y cant o blant Cymru yn ordew neu’n rhy drwm erbyn iddynt gyrraedd 11 oed, ac mae hwnnw’n gyflwr afiach iawn i blant fod ynddo ar oedran mor ifanc. Fe sonioch am yr £1 miliwn o gyllid gan Lywodraeth Cymru ac Innovate UK, ac y bydd ar gael i gwmnïau a sefydliadau ymchwil, i’w helpu i ddod o hyd i arloesedd o’r fath wrth gynhyrchu’r bwyd hwn. Ond a gaf fi ofyn, arweinydd y tŷ, sut y bydd arloeswyr bwyd yng Nghymru yn gwneud cais am yr arian hwnnw, a beth yw’r meini prawf y bydd angen eu bodloni er mwyn bod yn gymwys i gael yr arian hwnnw?

Wel, mae mynd i’r afael â gordewdra, fel y dywed Joyce Watson, yn flaenoriaeth allweddol—yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru—ac mae cynorthwyo pobl i gael deiet iach a chytbwys yn hollbwysig yn hynny o beth. A’r mis diwethaf, bûm yn siarad ar ran Ysgrifennydd y Cabinet yn y digwyddiad Blas Cymru/Taste Wales. Hwnnw oedd y digwyddiad a’r gynhadledd fasnach genedlaethol a rhyngwladol gyntaf ar gyfer y diwydiant bwyd a diod. Ac yn y digwyddiad hwnnw, gwahoddwyd busnesau a sefydliadau ar draws y diwydiant i gyflwyno cynigion ar gyfer y datblygiad £1 miliwn hwn. Ac wrth gwrs, roedd hyn yn eu hannog i ddatblygu atebion arloesol i wella cyfansoddiad maethol prydau ysgol, er enghraifft, gan gadw costau’n isel.

Felly, gair neu ddau am y meini prawf. Rydym yn awgrymu y gallai atebion arloesol wella cyfansoddiad maethol bwyd a diod sydd ar gael i blant, lleihau cost bwyd a diod maethlon i deuluoedd, ysgolion ac awdurdodau lleol ledled Cymru, cynyddu’r amrywiaeth o fwyd a diod iach a maethlon sydd ar gael i blant ym mhob lleoliad, lleihau nifer y plant ac oedolion gordew yng Nghymru, a gwella iechyd a lles plant ac oedolion. A diben y fenter ymchwil busnesau bach hon yw cefnogi a galluogi ymatebion gan y diwydiant bwyd a diod i wynebu’r her hon.

Is the leader of the house aware of the report of the Mental Health Foundation, ‘Food for thought’, which looks at the link between nutrition and mental health? Now, I believe that the kind of strategy on obesity that we’re calling for through the public health Bill—.

Am I okay to continue? I will start again.

Thank you. No, please move on.

I believe that the kind of obesity strategy that we’re calling for through the public health Bill could promote mental health, as well as physical health. But, does the leader of the house believe that that should be a consideration as part of the Government’s food strategy, in addition to being part of strategies in the sphere of health?

Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. Fel y gwyddoch, ac rydych wedi tynnu sylw at y cysylltiadau hyn, o ran y dystiolaeth, mewn perthynas ag anghenion ac effeithiau iechyd meddwl. Fel y gwyddoch, yn ystod Cyfnod 2 y gwaith craffu ar Fil Iechyd y Cyhoedd (Cymru), cyflwynwyd gwelliannau i osod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i baratoi a chyhoeddi strategaeth ordewdra genedlaethol. Ac er bod y gwelliannau hynny wedi’u gwrthod, ymrwymodd Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol i roi rhagor o ystyriaeth i’r strategaeth ordewdra genedlaethol, gyda’r bwriad o gyflwyno gwelliannau yng Nghyfnod 3 mewn perthynas â’r mater hwn. Mae’n bwysig cydnabod hefyd fod Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn gosod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus o ran lles, yn ogystal â phwysigrwydd asesiadau o’r effaith ar iechyd, er mwyn ystyried sut y gallwn sicrhau, yn systematig, fod penderfyniadau a chynlluniau’n cyfrannu at leihau gordewdra a chynyddu lefelau gweithgarwch corfforol.

Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservatives spokesperson, David Melding.

Diolch yn fawr, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ddoe, cyhoeddodd y Sefydliad Materion Cymreig eu hadroddiad ar ariannu prosiectau ynni adnewyddadwy yng Nghymru—yma yn y Neuadd, rwy’n falch o ddweud—ac roedd yn nodi’r anhawster i godi cyfalaf, neu’r anhawster penodol yng Nghymru. A hoffwn ofyn i chi a fydd Llywodraeth Cymru yn nodi argymhellion yr adroddiad hwn ac yn ymateb iddynt yn gadarnhaol.

Yn sicr, rydym yn croesawu cyfraniad y Sefydliad Materion Cymreig i drawsnewid system ynni Cymru. Rydym eisoes yn cyflawni mewn nifer o’r meysydd a gafodd sylw yn yr adroddiad, ac rydym yn edrych ymlaen at weithio gyda’r Sefydliad Materion Cymreig i ddatblygu eu syniadau ymhellach er budd Cymru.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r adroddiad yn annog Llywodraeth Cymru i ddefnyddio ei dulliau’n uchelgeisiol yn ei holl weithgaredd er mwyn datblygu strategaeth ynni cynaliadwy, ac er bod gan Lywodraeth y DU rôl i’w chwarae hefyd, i ganolbwyntio ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud o ran ardrethi busnes, ond hefyd y sector cyhoeddus, sy’n brynwr ynni mawr, a bod angen i ni ddefnyddio ein dulliau mewn modd effeithiol iawn. A wnewch chi annog eich cyd-Aelodau yn y Cabinet i ystyried hyn mewn modd cyfannol?

Gwnawn, wrth gwrs, ac mae hwn yn fater traws-Lywodraethol. Rydym wedi dechrau archwilio opsiynau sy’n darparu rhagor o fynediad, er enghraifft, at gyllid cost isel ac atebion ecwiti, a defnyddio arian Llywodraeth Cymru i ysgogi unrhyw fuddsoddiad ariannol pellach er mwyn cael gwared ar y rhwystrau i gyfalaf a grybwyllwyd gennych yn gynharach. Er hynny, hoffwn ddweud, wrth gwrs, mai’r rhwystr mwyaf i ddefnydd pellach o ynni adnewyddadwy yw diffyg mecanwaith cymorth cyllid addas ar lefel y DU.

Rwyf wedi bod yn garedig gyda chi hyd yn hyn, ond nodaf eich sylw pryfoclyd. [Chwerthin.] Mewn ymgais i gyrraedd consensws, yn ôl yr adroddiad, er mwyn annog rhagor o gynlluniau sy’n eiddo i’r gymuned, mae angen inni ystyried rhagor o ddefnydd o fentrau cydweithredol er mwyn denu cyllid. Mae siarad mawr gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn ac mae’n cael llawer o gefnogaeth ar draws y Cynulliad yn hynny o beth, ond gobeithiaf y byddwch yn rhoi sylw brwdfrydig iawn i’r rhan honno o’r adroddiad, gan y gellid cael cryn dipyn o rymuso, ac mae defnyddio’r model hwnnw o ran ei allu cyffredinol i adfywio, ac nid ar gyfer ynni adnewyddadwy yn unig, yn ffordd allweddol o fynd i’r afael, efallai, â pheth o’r diffyg rydym wedi’i wynebu, yn draddodiadol, o ran denu cyllid.

Ie, ac wrth gwrs, David Melding, rydych yn cydnabod bod hynny’n mynd i’r cyfeiriad yr hoffai Llywodraeth Cymru inni fynd iddo, a byddwn yn edrych gyda diddordeb ar yr argymhellion sy’n ymwneud â’r model cydweithredol. Buddsoddwyd £35 miliwn gennym mewn prosiectau ynni erbyn diwedd y flwyddyn ariannol ddiwethaf, ac yn wir, buddsoddwyd £5 miliwn yn y gronfa ynni lleol, gan ddarparu benthyciadau uniongyrchol ar wahân ar gyfer rhai o’r prosiectau cymunedol sy’n wynebu’r perygl mwyaf. Felly, mae’n amlwg ei bod yn bwysig ystyried yr argymhelliad hwnnw wrth symud ymlaen.

UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch, Llywydd. Rwy’n siŵr fod arweinydd y tŷ yn ymwybodol mai’r cur pen mwyaf i lawer o ffermwyr yng Nghymru ar hyn o bryd yw problem flinderus TB buchol. Mae hwn yn fater hanfodol bwysig yng nghyd-destun trafodaethau Brexit gan ei bod yn bosibl y gallai’r UE ddefnyddio’r sefyllfa TB yng Nghymru fel rhyw fath o gyfiawnhad dros wahardd allforio cig eidion a chigoedd eraill. Tybed, felly, a all roi unrhyw syniad inni pryd y bydd yr ystyriaeth bresennol o ganlyniad yr ymgynghoriad ar yr ymgynghoriad diwygiedig ar ddileu TB yn cael ei chyhoeddi.

Daeth yr ymgynghoriad ar y rhaglen i ddileu TB—y rhaglen ddiwygiedig—i ben ar 10 Ionawr. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried yr ymatebion ar hyn o bryd, ac rwy’n siŵr y bydd Neil Hamilton mor falch ag Ysgrifennydd y Cabinet o glywed ein bod wedi derbyn nifer sylweddol o sylwadau—993—a daeth nifer fawr ohonynt gan ffermwyr.

Yn wir. Fodd bynnag, tybed a allem gael unrhyw syniad faint o amser y mae’n debygol y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei gymryd cyn y gall gyhoeddi’r cynigion a allai fod gan y Llywodraeth. Byddai’n ddefnyddiol cael rhywfaint o syniad ymlaen llaw ynglŷn â nifer o bethau cymharol annadleuol. Er enghraifft, mae llawer o ffermwyr yn bryderus y dylai unrhyw drefn brofi a fydd yn deillio o hyn fod yn ymarferol ac ystyried ffeithiau bywyd bod yn ffermwr da byw. Byddai cynnal profion ar adegau anghyfleus, megis yn ystod y cynhaeaf neu pan fo gwartheg yn lloia, yn anodd dros ben. Hefyd, mater arall y dylid ei gofio yw bod rhaglen resymoli sir, plwyf a daliad yn mynd rhagddi ar hyn o bryd, ac mae llawer o ffermwyr yn pryderu y bydd hyn yn cymhlethu sefyllfa sydd eisoes yn gymhleth iawn, os nad yw penderfyniadau Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried hynny.

Gwneir datganiad ar y rhaglen ddiwygiedig i ddileu TB ddechrau mis Mai, ond credaf hefyd ei bod yn bwysig ac yn berthnasol nodi bod achosion newydd o TB buchol yng Nghymru ar y lefelau isaf ers 10 mlynedd. Mae cynnydd wedi’i wneud, gan nad oes TB bellach mewn dros 95 y cant o fuchesi Cymru.

Efallai nad yw hyn yn gysylltiedig â’r ymgynghoriad sy’n mynd rhagddo ar hyn o bryd, ond a gaf fi dynnu sylw at broblem gyda’r drefn brofi fel y mae ar hyn o bryd? Mae trefn atebolrwydd gaeth iawn ynghlwm wrth y broses o brofi gwartheg. Os nad ydych yn profi o fewn y cyfnod o 60 diwrnod, cewch ddirwy awtomatig, i bob pwrpas. Ond yn aml iawn, rydym yn gweld achosion—efallai fod arweinydd y tŷ wedi cael llythyrau ynglŷn ag achosion tebyg yn ei hetholaeth—lle y bu’n rhaid rhoi’r gorau i brawf gan fod gwartheg wedi cynhyrfu, neu droi’n ffyrnig hyd yn oed, a byddai parhau â’r profion wedi bod yn anniogel o ran iechyd a diogelwch. O dan yr amgylchiadau hynny, mae’n bosibl, neu’n debygol iawn yn wir, na ellir ailbrofi o fewn y cyfnod dynodedig a bydd y ffermwr felly’n cael cosbau awtomatig, er eu bod yn gosbau am rywbeth sydd y tu hwnt i’w reolaeth mewn gwirionedd. Felly, yr hyn rwy’n ei ofyn yw: a ellir darparu rhywfaint o hyblygrwydd yn y drefn brofi, fel na fydd ffermwyr yn cael eu cosbi neu fod y cosbau’n cael eu lliniaru os bydd digwyddiadau y tu hwnt i’w rheolaeth yn eu hatal rhag cydymffurfio?

Wel, mae’r rheolaethau a’r trefniadau profi yn rhan hanfodol o’r rhaglen i ddileu TB ac atal y clefyd rhag cael ei drosglwyddo, ond bellach, wrth gwrs, fel rhan o’r prosiect i ystyried y sefyllfa TB ar lefel fwy lleol, mae gennym epidemiolegydd TB penodedig a thîm o filfeddygon yn edrych ar y clefyd ledled y wlad ac yn gweithio ar y materion sy’n codi, wrth gwrs, o ran y rhai yr effeithir arnynt.

Plaid Cymru spokesperson, Simon Thomas.

Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, cytunodd y Cynulliad Cenedlaethol ddoe mai un ffordd y dylid ymateb i’r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd yw drwy gyflwyno Bil parhad Cymru er mwyn cynnal cyfansoddiad Cymru a throi’r holl ddeddfwriaeth Ewropeaidd sy’n berthnasol i feysydd polisi datganoledig yn ddeddfau Cymreig. Mae’n wir ein bod wedi pleidleisio 9-6, sy’n debycach i sgôr rygbi na phleidlais y Cynulliad, ond serch hynny roedd yn fwyafrif. Beth yw barn y Llywodraeth bellach ar y cynnig hwn, ac a yw’r Llywodraeth yn cydnabod pwysigrwydd ymgorffori cyfraith amgylcheddol yr UE, yn enwedig, yng nghyfraith Cymru er mwyn diogelu iechyd y cyhoedd a’r economi yn ogystal â’r amgylchedd?

Wel, rwy’n falch o gael y cyfle i ddilyn ymlaen o’r ddadl honno, Simon Thomas, ac i ddweud ein bod wedi bod yn gwbl glir na fyddwn yn goddef i Whitehall fachu’r pwerau hynny, a’i bod yn annerbyniol i Lywodraeth y DU gymryd pwerau sy’n cael eu harfer gan yr UE ar hyn o bryd yn y meysydd datganoledig. Wrth gwrs, mae hyn yn hollbwysig i’r pwynt a wnaethoch ynglŷn ag amaethyddiaeth a’r amgylchedd.

Diolch i’r Gweinidog am y datganiad ac edrychaf ymlaen at weld cynigion cadarn iawn gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod hynny’n digwydd. Yn benodol, rwy’n awyddus i ni beidio â dibynnu ar Lywodraeth y DU i gynrychioli ein buddiannau yma yng Nghymru, a chan ystyried llygredd aer yn benodol fel maes, rydym eisoes yn clywed am fesurau eithafol—byddai rhai’n eu galw’n ‘fesurau eithafol’ ac eraill yn eu galw’n ‘fesurau angenrheidiol’—ar gyfer mynd i’r afael â llygredd aer. Mae Sadiq Khan, Maer Llundain, yn cyflwyno cyfradd uwch o dâl atal tagfeydd ar gyfer cerbydau llygredd uchel; mae’r Prif Weinidog wedi awgrymu cynllun sgrapio i sicrhau nad yw perchnogion ceir diesel yn dioddef o ganlyniad i gamgymeriad y Llywodraeth Lafur flaenorol yn hyrwyddo ceir diesel, i ddatgan buddiant. Felly, pa fewnbwn sydd gan Lywodraeth Cymru yn awr i sicrhau bod buddiannau pobl Cymru yn cael eu cynrychioli mewn perthynas ag iechyd y cyhoedd a chyfiawnder cymdeithasol yng nghynigion Llywodraeth y DU ar gynllun llygredd ar gyfer y DU gyfan, gan gofio bod llygredd aer yn arwain at 6,000 o farwolaethau cyn pryd yng Nghymru bob blwyddyn?

Rydym ni fel Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo’n gadarn i wella ansawdd aer ledled Cymru. Rydym yn cynorthwyo, ac yn darparu canllawiau i helpu awdurdodau lleol i gyflawni eu cyfrifoldebau, yn enwedig o ran adolygu ansawdd aer lleol, gydag asesiadau a monitro rheolaidd. Ond fe fyddwch yn gwybod, wrth gwrs, fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cynnal ymgynghoriad cyhoeddus yng Nghymru ar sut y gellir gwella ansawdd aer a rheolaeth sŵn yn lleol, ac yn wir, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ysgrifenedig mewn ymateb i hynny ar 30 Mawrth. Mae’n rhaid bwrw ymlaen â’n camau nesaf a chyhoeddi canllawiau statudol newydd i awdurdodau lleol, canllawiau newydd i fyrddau iechyd lleol, a lansio, erbyn 24 Ebrill—ac mae hyn yn bwysig i’ch cwestiwn—ymgynghoriad ar y cyd â gweinyddiaethau eraill y DU ar gynllun ansawdd aer newydd i gydymffurfio â therfynau nitrogen deuocsid yr UE ar gyfer Cymru a gweddill y DU o fewn yr amser byrraf posibl.

Diolch am gyfeirio at yr ymgynghoriad hwnnw, sydd i fod i ddechrau ar 24 Ebrill. Rwy’n edrych ymlaen at weld sut y bydd hynny’n gweithio rhwng y gwahanol weinyddiaethau datganoledig. Fodd bynnag, gan ein bod yn sôn am allyriadau nitrogen ocsid, gwelwyd bod un llygrwr mawr iawn yma yng Nghymru—gosaf bŵer Aberddawan—eisoes yn tramgwyddo cyfraith yr UE gan allyrru dwbl yr ocsidau nitrogen gwenwynig a ganiateir rhwng 2008 a 2011. Rydym yn dal i aros am raglen i nodi sut y bydd allyriadau’n cael eu lleihau yn Aberddawan, a chyfrifoldeb yr awdurdod trwyddedu, Cyfoeth Naturiol Cymru, yw hynny.

Ar 8 Mawrth, cefais ymateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i gwestiynau am Aberddawan, a ddywedai ei bod yn disgwyl cyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru ar 15 Mawrth i drafod a fu cynnig priodol gan berchnogion Aberddawan i nodi sut y byddant yn lleihau’r allyriadau yn yr orsaf bŵer honno. Dywedodd hefyd y byddai’n fwy na pharod i ddarparu’r wybodaeth ddiweddaraf ar ôl y cyfarfod hwnnw. Rwy’n sylweddoli wrth gwrs nad yw’n gallu bod yma heddiw, ond a ydych chi, wrth ddirprwyo dros Ysgrifennydd y Cabinet, mewn sefyllfa ar hyn o bryd i roi gwybod i ni a’r cyhoedd yng Nghymru a oes rhaglen ar waith i leihau’r allyriadau niweidiol hyn yng ngorsaf bŵer Aberddawan?

Rwy’n falch o allu rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf ar ran Ysgrifennydd y Cabinet fod Cyfoeth Naturiol Cymru, ar 1 Ebrill, wedi cwblhau’r ymarfer i addasu trwydded amgylcheddol Aberddawan, ac wedi rhoi trwydded amgylcheddol newydd i Aberddawan. Mae’r drwydded newydd hon yn cynnwys terfyn is ar gyfer allyriadau nitrogen ocsid, yn unol â dyfarniad Llys Cyfiawnder yr UE. Mae’n rhaid i Aberddawan gydymffurfio yn awr â’r terfyn allyriadau nitrogen ocsid newydd. Bydd swyddogion yn parhau i fonitro’r sefyllfa. Mae unrhyw newidiadau i gyflenwadau glo a threfn weithredu Aberddawan, wrth gwrs, yn faterion masnachol ar gyfer RWE.

Mae ein rhaglen allweddol ar gyfer trechu tlodi tanwydd, Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, yn cynnwys cynlluniau Nyth ac Arbed. Ers 2011, rydym wedi buddsoddi dros £217 miliwn er mwyn gwella effeithlonrwydd ynni dros 39,000 o gartrefi ledled Cymru. Roedd dros 9,000 o’r cartrefi hyn yng ngogledd Cymru.

Diolch. Mae’n mynd â mi yn ôl i ddegawd pan oeddem yn ceisio argyhoeddi eich cyd-Aelodau blaenorol yn Llywodraeth Cymru fod strategaeth tlodi tanwydd yn cynnwys effeithlonrwydd ynni ond mae’n fater o gyfiawnder cymdeithasol. Mae Age Cymru wedi dweud bod llawer o’r mecanweithiau a’r mesurau a oedd wedi’u cyfuno yn strategaeth tlodi tanwydd 2010 Llywodraeth Cymru wedi dyddio ac nad ydynt yn berthnasol mwyach, gan ddweud ei bod yn bryd i Lywodraeth Cymru adnewyddu ei strategaeth tlodi tanwydd.

Clywsom yng nghynhadledd drawsffiniol gogledd Cymru ar Ddiwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd ym mis Chwefror ac yng nghynhadledd flynyddol Cymru ar dlodi tanwydd, er y dylid canmol buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn cynlluniau effeithlonrwydd ynni drwy ei rhaglen Cartrefi Clyd, fod angen newid sylweddol arnom o ran uchelgais a graddau’r adnoddau a glustnodwyd. Sut felly y bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â Chynghrair Tlodi Tanwydd Cymru, gan eich bod eisoes yn cydweithio â’r rhan fwyaf o’i haelodau mewn gwahanol gyd-destunau, ynglŷn â’u datganiad fod gwir angen strategaeth tlodi tanwydd newydd arnom yng Nghymru?

Ers 2011, rydym wedi buddsoddi dros £217 miliwn yn rhaglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru er mwyn gwella dros 39,000 o gartrefi. Y pwynt pwysig yn hyn o beth, Mark Isherwood, yw bod gwella effeithlonrwydd ynni aelwydydd incwm isel, neu bobl sy’n byw yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru, yn creu nifer o fanteision. Mae’n helpu i atal a mynd i’r afael ag afiechyd, mae’n lleihau allyriadau carbon, mae’n creu swyddi ac ynni ac yn gwella cyrhaeddiad addysgol. Awgrymodd adroddiad diweddar gan Iechyd Cyhoeddus Cymru y gallai buddsoddi mewn inswleiddio a gwresogi, er mwyn mynd i’r afael â thai oer a llaith, gael effaith enfawr hefyd. Gwyddom mai’r ffordd fwyaf effeithiol o fynd i’r afael â thlodi tanwydd yn y tymor hir yw gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi, ac rydym yn gwneud hynny’n effeithiol drwy raglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru.

Gofynnir i gartrefi yng Nghymru sy’n dioddef o dlodi tanwydd dalu o’u pocedi eu hunain ar hyn o bryd i roi cymhorthdal i ffermydd gwynt a pharciau solar fel bod tirfeddianwyr yn elwa—efallai nad yw £300 ar fil blynyddol yn swnio’n llawer i chi ar gyflog Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae’n llawer iawn o arian i deulu incwm isel. Pryd ydych chi’n mynd i roi chwarae teg i aelwydydd tlawd a rhoi’r gorau i roi cymorthdaliadau i’r eliffantod gwyn hyn?

O ran ein rhaglen Cartrefi Clyd, y cynllun pwysicaf y dylech dynnu sylw eich etholwyr ar incwm isel ato yw’r cynllun Nyth, sydd wedi sicrhau arbedion amcangyfrifedig o dros £400 y cartref ar fil ynni cyfartalog. Gadewch i mi ddychwelyd at y cwestiwn ynglŷn â sut yr awn i’r afael â thlodi tanwydd. Mae’r data diweddaraf yn dangos bod tlodi tanwydd ym mhob cartref wedi gostwng o 29 y cant yn 2012 i 23 y cant yn 2016—gostyngiad o 6 y cant mewn pedair blynedd yn unig—ac rydym yn denu hyd at £24 miliwn o gyllid yr UE. Nawr, tybed a fyddwch yn ein cefnogi wrth inni geisio sicrhau ein bod yn cael cyllid yn lle’r cyllid hwnnw pan fyddwn yn gadael yr UE, gan ei bod yn gwbl glir fod cyllid yr UE hefyd wedi helpu i fynd i’r afael â thlodi tanwydd yng Nghymru.

Mae amaethyddiaeth yn ddiwydiant hanfodol i Gymru ac yn asgwrn cefn i economi ac amgylchedd gwledig Cymru. Rydym yn gweithio mewn partneriaeth â rhanddeiliaid i sicrhau bod y sector amaethyddol yn ffyniannus ac yn gadarn.

Diolch, arweinydd y tŷ. Mewn ateb i gwestiwn cynharach gan Neil Hamilton, fe ddywedoch nad oes TB mewn canran fawr o’r buchesi ar hyn o bryd. Nid yw hyn yn fawr o gysur i ffermwyr y cyfarfûm â hwy’n ddiweddar yn Llanddingad, ardal yn fy etholaeth â phroblem TB. Er bod yr ystadegau’n dangos gostyngiad dros amser yn nifer y buchesi yr effeithiwyd arnynt gan y clefyd, maent yn pryderu y gellid priodoli hyn i ostyngiad yn nifer y buchesi, a’r buchesi mwy o faint o ganlyniad i hynny, sydd yn ei dro yn celu gwir raddau’r broblem TB yng Nghymru. A wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried y ffordd y mae’r data’n cael ei gasglu er mwyn sicrhau ein bod yn cael darlun cywir o nifer yr anifeiliaid yr effeithir arnynt gan TB yng Nghymru, ac yna gallwn fwrw ymlaen â’r gwaith o fynd i’r afael â’r clefyd ofnadwy hwn sy’n effeithio ar fywyd gwyllt a da byw ledled Cymru?

Ie, wel, rwy’n siŵr y byddai Nick Ramsay wedi bod yn falch hefyd o glywed am y nifer sylweddol o sylwadau i’r ymgynghoriad, yn enwedig gan ffermwyr, a ffermwyr yn eich etholaeth chi, rwy’n siŵr.

Os caf ddweud ychydig yn rhagor, efallai, ynglŷn â’r prosiect sy’n mynd rhagddo, gan gynnwys yr epidemiolegydd TB a’r tîm o filfeddygon sy’n edrych ar glefydau ledled y wlad, oherwydd efallai eich bod yn ymwybodol ein bod wedi nodi ardaloedd yng Nghymru sy’n perthyn i dri chategori yn seiliedig ar lefel y clefyd ym mhob ardal—uchel, canolig ac isel—er mwyn inni allu cael dull wedi’i dargedu’n well o fynd i’r afael â’r clefyd mewn gwahanol ardaloedd. Mae’r ymagwedd fwy rhanbarthol honno yn ein galluogi i osod mesurau rheoli gwahanol mewn ardaloedd gwahanol, yn dibynnu ar y sefyllfa o ran y clefyd a’r risg yn yr ardaloedd hynny, sy’n ddechrau, wrth gwrs, o ran mynd i’r afael â rhai o’r materion hynny. Ac fel y gwyddoch, mae’n rhaid i ni edrych ar—. Pan fydd y mesurau rydym yn ymgynghori arnynt yn cael eu rhoi ar waith, gallai’r ardal TB isel fod yn ardal gyntaf Cymru heb TB, ac un o’r manteision cyntaf, wrth gwrs, i’r teuluoedd yn yr ardaloedd TB isel fyddai cael gwared ar yr angen am brofion cyn symud. Felly, mae yna, wyddoch chi—. Credaf y dylid aros am ymateb Ysgrifennydd y Cabinet, gan y gallai llawer o’r pwyntiau hynny gael eu hateb.

The UK Government’s proposed great repeal Bill threatens to undo the constitutional settlement of Wales entirely, including Welsh Government powers over issues that are devolved, such as agriculture. Following the vote yesterday in this place on the debate on triggering article 50, the road ahead is clear for an EU continuation Bill for Wales. Do you agree that a continuation Bill is necessary in order to ensure that the Welsh Government will have the powers to develop the agricultural sector in Wales, as can happen at the moment under our current devolved settlement? Do you also agree that a continuation Bill would prevent the Tories in Westminster from undertaking a power grab from our national Parliament?

Wel, rwy’n falch fy mod wedi cael cyfle i ateb Simon Thomas yn gynharach ein bod yn hollol glir: ni fyddwn yn gadael i Whitehall fachu’r pwerau hynny. Teimlaf hefyd ein bod, rhyngom, yn ‘Diogelu Dyfodol Cymru’, wedi cyflwyno ymagwedd glir ac ymarferol iawn tuag at ddatblygu unrhyw fframweithiau ar gyfer y DU gyfan, er enghraifft, a allai fod yn angenrheidiol mewn perthynas â’r meysydd datganoledig. Rydym wedi dweud, a chredaf fod y Prif Weinidog wedi dweud ddoe, mai ein dewis delfrydol fyddai Bil diddymu ar gyfer y DU sy’n cydnabod yn briodol ac yn diogelu’r setliad datganoli. Byddwn yn dadlau hyn yn gryf mewn trafodaethau dwyochrog â Llywodraeth y DU ac yn y Cyd-bwyllgor Gweinidogion, ond rydym hefyd wedi bod yn ystyried y mater: fe wnaethom ymatal ar eich gwelliant ddoe ac rydym yn parhau i’w ystyried mewn perthynas â’r cynnig ar y Bil parhad.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi cyfarfod gyda Severn Trent Water, wedi iddynt gaffael Dŵr Dyffryn Dyfrdwy, i drafod disgwyliadau Llywodraeth Cymru o ran y drwydded newydd, sicrwydd swyddi, biliau cwsmeriaid, a sut y bydd y broses yn mynd rhagddi gan fod y broses gaffael wedi’i chwblhau bellach.

Thank you for that response, because previously, of course, the Cabinet Secretary refused to respond, perhaps because she was concerned that she would be involved with some future decision on the future of the water industry. You referred to jobs—can I ask you what assurances she’s received in her negotiations that the level of jobs that were once in Dee Valley Water will be maintained in the new arrangements?

Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfarfod â Severn Trent Water ddwywaith, a chofiaf ei bod wedi adrodd ar hyn er mwyn pwysleisio’r angen am gyfnod pontio rhwydd sydd o fudd i Gymru, gan ein bod yn ymwybodol o ansicrwydd y rhai yr effeithir arnynt o ganlyniad i gaffael Dŵr Dyffryn Dyfrdwy. Mae wedi cyfarfod â hwy i drafod sut y dylid cysoni polisi Llywodraeth Cymru â’r diwydiant dŵr, ond hefyd er mwyn ystyried y goblygiadau o ran sut i ddiogelu’r gweithlu lleol, swyddi lleol, y gymuned a’r cwsmeriaid.

Arweinydd y tŷ, mae etholwr wedi tynnu fy sylw at ddifrod i eiddo yn ardal Llandinam yn fy etholaeth y credant iddo gael ei achosi gan weithgarwch echdynnu Severn Trent yn yr ardal. A gaf fi ofyn i chi pa rôl sydd gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn sicrhau bod Severn Trent yn derbyn cyfrifoldeb am eu gweithredoedd ac yn sicrhau nad yw’r gweithgareddau y maent yn eu cyflawni yn effeithio ar yr amgylchedd?

A gaf fi ofyn hefyd, o ystyried yr adroddiadau a gefais gan nifer o wahanol berchnogion eiddo ynglŷn â suddiant sylweddol mewn caeau, craciau mewn eiddo ac ymsuddiant eiddo, pe bawn yn rhoi’r wybodaeth berthnasol i chi neu Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech yn ymrwymo i drafod y mater gyda Cyfoeth Naturiol Cymru?

Credaf fod yr enghraifft honno—. Mae angen pob enghraifft ar Ysgrifennydd y Cabinet, ei swyddogion a Cyfoeth Naturiol Cymru, gan gynnwys yr un a grybwyllwyd gennych y prynhawn yma. Mae’n bwysig nodi bod Severn Trent wedi bod yn aelodau gweithgar o fforwm dŵr Cymru ers iddo gael ei sefydlu, ac maent yn ymgysylltu’n rheolaidd, drwy’r fforwm, gyda Llywodraeth Cymru, ac yn wir, gyda’r rheoleiddwyr.

Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod allforio anifeiliaid byw i gael eu lladd yn peri pryder. Mae gennym ddeddfwriaeth ar waith i ddiogelu lles anifeiliaid wrth eu cludo a byddai’n well gennym pe bai anifeiliaid yn cael eu lladd yn agos at eu man cynhyrchu, ac rydym yn ystyried bod masnachu cig yn well na chludo anifeiliaid yn bell.

Mae’n drueni na chlywais gynnig clir neu gefnogaeth i wahardd allforio byw yn eich sylwadau, arweinydd y tŷ. Mae miloedd o anifeiliaid byw yn cael eu hallforio i’r Undeb Ewropeaidd a thu hwnt, weithiau i wledydd lle y mae safonau lles anifeiliaid yn isel iawn, os ydynt yn bodoli o gwbl. Nodaf hefyd fod eich Llywodraeth wedi dewis peidio â’i gwneud yn orfodol i ladd-dai osod systemau teledu cylch cyfyng er mwyn sicrhau cydymffurfiaeth â safonau lles. Sut y gallwch honni bod lles anifeiliaid yng Nghymru yn ddiogel yn nwylo Llafur os yw elw’n golygu mwy i chi na lles, gan y tybiaf mai hynny sydd wrth wraidd eich ateb?

Mae Llywodraeth Cymru’n—. Os ydych yn awyddus i’r Llywodraeth wrando arnoch, credaf y dylech wrando ar yr atebion a roddir i chi, yn ogystal ag edrych ar y gyfraith. Fel y dywedais, byddai’n well gan Lywodraeth Cymru pe bai anifeiliaid yn cael eu lladd mor agos ag sy’n ymarferol bosibl at eu man cynhyrchu, ac fel y dywedais, rydym yn ystyried bod masnachu cig a chynnyrch cig yn well na chludo anifeiliaid yn bell i gael eu lladd, ond mae’r fasnach allforio byw, fodd bynnag, yn fasnach gyfreithlon. Nawr, sut rydym yn mynd i’r afael â hynny? Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi cytuno ar strwythur partneriaeth newydd rhwng Llywodraeth Cymru a phenaethiaid safonau masnach, gyda chamau gorfodi mwy effeithiol ar gyfer materion allweddol yn ymwneud ag iechyd a lles anifeiliaid, gan gynnwys eu lles wrth gael eu cludo.

Arweinydd y tŷ, yn amlwg, fel y dywedoch, mae allforio anifeiliaid byw o dan amodau penodol iawn ac amddiffyniadau iechyd anifeiliaid llym yn arfer cyfreithlon, ond un peth a fyddai’n gymorth wrth ychwanegu gwerth at dda byw yma yng Nghymru fyddai sicrhau bod gennym sector prosesu cadarn iawn. Mae gallu’r sector gwartheg, er enghraifft, yn gyfyngedig iawn ac mae wedi ei grynhoi mewn ychydig iawn o ddwylo. Yn benodol, rydym eisoes wedi gweld diswyddiadau ar y safle mawr ym Merthyr Tudful. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o gryfder y sector prosesu yma yng Nghymru, a sut y gallai gefnogi’r gymuned amaethyddol, o bosibl, drwy ychwanegu gwerth at dda byw yma yng Nghymru, yn hytrach na gorfod allforio’r cynnyrch sylfaenol er mwyn i eraill ychwanegu gwerth ato?

Mae hwnnw’n gwestiwn defnyddiol, oherwydd credaf ei fod yn ategu fy mhwynt ynglŷn â’r hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wneud o ran sefydlu’r strwythur partneriaeth newydd hwnnw gyda’r rhai sy’n gyfrifol am gamau gorfodi effeithiol, sef penaethiaid y safonau masnach. Ac i gydnabod hefyd fod yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn cynnal archwiliadau ar sail risg o dda byw y bwriedir eu hallforio yn eu man cychwyn, a bod awdurdodau lleol yn cynnal archwiliadau o dan Orchymyn Lles Anifeiliaid (Cludo) (Cymru) 2007, a’u bod yn gyfrifol, fel y dywedais, am orfodi ac erlyn lle y nodir tramgwydd—ond yn amlwg, mae cryfhau’r broses yn hanfodol er mwyn mynd i’r afael â’r mater hwn.

Mae’n amlwg fod angen i Lywodraeth y DU roi ymrwymiad hirdymor i sicrhau cyllid yn lle’r cyllid hanfodol sy’n dod o’r UE i Gymru ar hyn o bryd. Fodd bynnag, rydym yn gweithio gyda rhanddeiliaid ar senarios ôl-Brexit posibl, ac mae ein hymgysylltiad â’r trafodaethau o amgylch y bwrdd yn rhan hanfodol o’r gwaith hwn.

Rwy’n siŵr y bydd arweinydd y tŷ’n ymwybodol fod hwn yn fater pwysig sy’n ymwneud â diogelu’r cyflenwad bwyd, a bod angen i unrhyw Lywodraeth allu sicrhau bod pawb yn gallu cael mynediad at fwyd ffres a naturiol. Mae llawer o faterion yn codi yn hyn o beth, nid yn unig y milltiroedd bwyd a allai fod yn angenrheidiol er mwyn cyflenwi bwyd pe bai ein diwydiant amaethyddol yn methu—lles dinasyddion, a fyddai’n cael effaith enfawr ar gyllidebau’r GIG. Felly, tybed beth yn benodol sy’n cael ei wneud i sicrhau cydnerthedd cymunedau gwledig o ystyried y ffaith fod y rhan fwyaf o ffermwyr yn dibynnu ar y taliadau sylfaenol presennol am hyd at 80 y cant o’u hincwm.

Diolch i Jenny Rathbone am ei chwestiwn, oherwydd mae’n bwysig, mae diogelu’r cyflenwad bwyd yn bwysig i ni yng Nghymru, a chredaf fy mod wedi crybwyll bod trafodaethau o gwmpas y bwrdd yn ymgysylltiad allweddol—rhanddeiliaid allweddol yn gweithio gyda’i gilydd i gyflwyno cynnig i’r cynllun datblygu gwledig fel rhan o’r cynllun datblygu cadwyni cyflenwi a chydweithio, a fydd yn adeiladu, er enghraifft, ar waith pwysig iawn Garddwriaeth Cymru. Credaf fod cydnabod y gall cyfleoedd i arallgyfeirio ganiatáu i aelodau ychwanegol o’r teulu ymgymryd â’r busnes ffermio, gan roi mwy o ddiogelwch i ddyfodol busnesau teuluol, a ddaw, wrth gwrs, yn sgil yr ymagwedd honno—. Ond credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi rhoi hwb i gymunedau gwledig gyda’r hwb o £223 miliwn o ran cyfleoedd ar gyfer y rhaglen datblygu gwledig, a fydd yn gymorth i fynd i’r afael â’r materion hynny.

Ymagwedd Plaid Cymru tuag at adael yr Undeb Ewropeaidd yw sicrhau nad oes neb yng Nghymru yn waeth eu byd nag yr oeddent o’r blaen. Nawr, gallai’r diwydiant amaethyddol fod yn un o’r meysydd sy’n colli fwyaf mewn unrhyw setliad ôl-Brexit. Yn 2014-15, taliadau uniongyrchol o gyllid yr UE oedd 81 y cant ar gyfartaledd o’r elw net ar gyfer pob math o fferm yng Nghymru. Mae Llywodraeth y DU wedi cadarnhau y bydd cyllid ar gyfer amaethyddiaeth yn parhau ar ei lefel bresennol tan 2020, ac wedi hynny, ni fydd gan ffermwyr yng Nghymru unrhyw sicrwydd y daw arian yn lle cymorthdaliadau ffermio’r UE. Cred Plaid Cymru y dylai Llywodraeth y DU roi’r un lefel o gyllid i’r sector amaethyddol ar ôl inni adael yr UE ag sy’n cael ei ddarparu ar hyn o bryd o dan y polisi amaethyddol cyffredin, ac fel yr addawyd gan y bobl a fu’n ymgyrchu dros adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae’n rhaid darparu cyllid yn y dyfodol drwy’r grant bloc, ac mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru ymrwymo i ddefnyddio’r arian hwn i gefnogi amaethyddiaeth a’r economi wledig. A all Ysgrifennydd Cabinet roi sicrwydd, yn ogystal â chynrychioli buddiannau ffermwyr Cymru mor gadarn â phosibl mewn trafodaethau â’i chymheiriaid cyfatebol yn San Steffan, fod yr adran wedi dechrau gweithio ar gynllun cynhwysfawr sy’n cwmpasu’r gwahanol bosibiliadau cyllido i sicrhau bod gennym ddyfodol diogel i ffermio yng Nghymru?

Diolch i Leanne Wood am ei chwestiwn, gan ei fod yn mynd â ni’n ôl at bwyntiau pwysig sydd wedi cael eu trafod dros y dyddiau a’r wythnosau diwethaf. Yn wir, mae’r Prif Weinidog hefyd wedi mynegi ei bryderon ein bod yn dal i fod heb gael unrhyw ymrwymiad hirdymor gan Lywodraeth y DU i sicrhau cyllid yn lle’r cyllid hanfodol sy’n dod i Gymru ar hyn o bryd o’r Undeb Ewropeaidd. A gaf fi ddweud hefyd ei bod yn braf gweld Paul Davies, ysgrifennydd yr wrthblaid dros amaethyddiaeth ar ran y Ceidwadwyr, yn ymladd i sicrhau’r fargen orau ar gyfer ffermio yn sgil Brexit? Felly, gallwn weithio gyda’n gilydd ar hyn.

Ond mewn perthynas â phwyntiau arweinydd Plaid Cymru, ac fel y mynegwyd yn gadarn yn ein Papur Gwyn, mae’n bwysig iawn ein bod nid yn unig yn ymladd am sicrwydd ynglŷn â’r cyllid a fydd yn dilyn 2020, ond ein bod hefyd yn gweithio, fel y dywedais, i sicrhau bod gennym ragolygon ar gyfer ein sector amaethyddiaeth yng Nghymru yn y dyfodol. Rydym yn derbyn llawer iawn o gefnogaeth yn hynny o beth, a chredaf fod undebau ffermio a rhanddeiliaid eraill wedi cydnabod hynny’n glir iawn.

Diolch i arweinydd y tŷ am y sylwadau caredig iawn hynny. Nawr, mae cymorthdaliadau ffermio, wrth gwrs, yn hanfodol i gefnogi ffermwyr, ac yn hanfodol i gynaliadwyedd y diwydiant amaeth. A dylwn ddatgan buddiant, Llywydd, gan fod fy rhieni yng nghyfraith yn rhedeg fferm laeth. Nawr, o ystyried pwysigrwydd y taliadau hyn, a allwch ddweud wrthym felly pa ymchwil penodol y mae Llywodraeth Cymru wedi’i gyflawni ers canlyniad y refferendwm ynglŷn â lefelau presennol y cymorthdaliadau i ffermwyr ledled Cymru?

Wel, mae eglurder ynglŷn â threfniadau ariannu yn y dyfodol yn fater allweddol sydd wedi cael ei godi yn y cyfarfodydd trafod a’r gweithdai Brexit, a ddechreuodd yn syth ar ôl canlyniad y refferendwm. O ran cydnerthedd ar gyfer y cyfnod pontio ar ôl gadael yr UE, credaf fod hyn yn hanfodol i ffermwyr, cynhyrchwyr bwyd, tirfeddianwyr a phawb sy’n byw yn ein cymunedau. Y cynlluniau rydym yn eu hystyried, wrth gwrs, yw’r grantiau busnes i ffermydd, Glastir Uwch, y cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd, datblygu cadwyni cyflenwi a chydweithio, Glastir – Creu Coetir, a’r gronfa datblygu cymunedau gwledig. Dyna pam, hefyd, o ran cydnerthedd a’r cyfnod pontio hwn, fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymrwymo’r elfen UE sy’n weddill yn y gronfa datblygu gwledig yn llwyr. Ond rydym angen mwy na’r warant, a dyna ble rwyf yn eich herio chi yn awr, y Ceidwadwyr Cymreig ac Ysgrifennydd amaethyddiaeth yr wrthblaid, i sicrhau bod eich llais, yn ogystal â’n llais ninnau, yn cael ei glywed yn glir iawn, a bod y llais hwnnw’n cael ei glywed yn glir iawn yn Llywodraeth y DU a’n bod yn sicrhau’r ymrwymiadau hynny ar gyfer ein ffermwyr yng Nghymru.

Gall defnyddio cerbydau’n anghyfreithlon ac yn anghyfrifol oddi ar y ffyrdd gael effaith niweidiol ar yr amgylchedd naturiol, yn ogystal ag ar fwynhad a diogelwch defnyddwyr eraill, rheolwyr tir, a chymunedau lleol yng Nghymru.

Iawn. Diolch am eich ateb ac am gydnabod y broblem. A oes unrhyw beth—? Gan fod y broblem i’w gweld yn gwaethygu mewn rhai ardaloedd, a oes unrhyw gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i helpu i fynd i’r afael â hyn?

Arweiniodd ymgyrch ar y cyd rhwng Cyfoeth Naturiol Cymru a Heddlu De Cymru ym mis Tachwedd at ddal 22 o feicwyr modur yn rhan o’r ymgyrch mewn mannau ledled Cymru lle y gwyddys bod hyn yn digwydd yn aml. Mae’r heddlu’n cydweithio’n agos â Cyfoeth Naturiol Cymru i dargedu pobl sy’n defnyddio beiciau sgramblo yn anghyfreithlon ar dir sy’n agored i’r cyhoedd.

And, finally, question 9, Rhun ap Iorwerth.

Mae Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yn nodi targed cyfreithiol i leihau allyriadau 80 y cant fan lleiaf erbyn 2050. Ar hyn o bryd, rydym yn datblygu rheoliadau i sefydlu targedau interim a chyllidebau carbon cychwynnol a fydd yn gymorth i ysgogi’r newid i economi carbon isel.

Thank you. I believe that there’s real scope to create an international image for Wales as a nation that is truly promoting electric cars and vehicles, and one area where I believe the Welsh Government can encourage this is through a strategy to exchange the current fleet of public vehicles to one that is zero emissions—from council vans to health board vans to public transport, even. The British navy has just announced an investment in a fleet of electric vans and the charging infrastructure required to support that. It’s only 48 vehicles initially, but it is a start. I intend to resubmit a legislative proposal to this end, and I hope we’ll have an opportunity to discuss this. But does the leader of the house agree with me that there is scope for the Welsh Government to be innovative here in terms of driving this change towards zero-emissions vehicles?

Wel, credaf fod hwn yn gynnig deddfwriaethol diddorol iawn, ac efallai y bydd yn cael ei atgyfodi mewn dadl maes o law. Hoffwn roi ymateb cadarnhaol iawn ar y cam hwn i’r hyn rydych yn ei gynnig, ac edrych yn benodol ar sut y mae eraill wedi cyflawni hyn—eraill yn y sector cyhoeddus, yn enwedig—nid ledled y DU yn unig, ond y tu hwnt hefyd.

Thank you, leader of the house.

The next item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children, and the first question is from Rhun ap Iorwerth.

Diolch i’r Aelod dros Ynys Môn am ei gwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynorthwyo pobl i fyw’n annibynnol ac yn ddiogel yn eu cartrefi eu hunain. Cefnogir yr ymrwymiad gan gyllid ar gyfer offer ac addasiadau lle y bo’n briodol.

At a recent meeting with Action on Hearing Loss, I heard a story about a deaf woman who had a sign on her front door saying, ‘I’m sorry but as I can’t hear the bell I am keeping the door open, so do come in’. Now, clearly that’s not acceptable. What she needed, of course, was assistance in getting the necessary technology to inform her when someone was at the door, to keep her safe. The charity notes that the expenditure on equipment to support people who have lost their hearing has more than halved over the four years up to 2014-15 and there is a huge difference in what’s spent from one area to another. As this is within your portfolio, do you agree that we need a strategy to try to ensure, in future, that funding is provided to those people who need it, to help people such as this woman who are at risk because of a lack on investment in the necessary equipment?

Credaf ei bod yn amherthnasol o ble y daw’r ffrwd gyllido, boed hynny drwy wasanaethau cymdeithasol neu drwy’r grant cyfleusterau i’r anabl neu fel arall yn y portffolio hwn. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig inni ganolbwyntio ar yr unigolyn a’u hanghenion, ac os hoffai’r Aelod ysgrifennu ataf yn benodol ynglŷn â hyn, mae’n rhywbeth y byddwn yn fwy na pharod i fynd ar ei drywydd ar ei ran.

A gaf fi ddatgan buddiant, gan fod fy chwaer yn hollol fyddar? A gaf fi ategu’r pwynt a wnaeth Rhun ap Iorwerth? I rywun sy’n fyddar, mae golau’n cyflawni’r un swyddogaeth ag y mae sain yn ei chyflawni i’r rhai ohonom sy’n gallu clywed. Beth sy’n cael ei wneud i sicrhau bod gan bobl fyddar larymau tân sy’n fflachio golau—gan na fydd larwm tân sain o unrhyw ddefnydd iddynt o gwbl—a chan ategu’r hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth, clychau drysau sy’n fflachio golau fel y gallant bwyso ar gloch y drws ac mae’n fflachio yn y tŷ? Oherwydd, unwaith eto, nid yw sain yn gwneud unrhyw wahaniaeth, ac rwy’n cytuno’n llwyr â Rhun ap Iorwerth na ddylai pobl adael drws eu tai ar agor am na allant glywed pobl yn curo arno.

Mae’r rhain yn gyfleoedd technolegol syml iawn a gallwn eu cyflwyno ledled Cymru. Cyhoeddwyd fframwaith gweithredu iechyd a gwasanaethau cymdeithasol integredig newydd ym mis Chwefror ar gyfer pobl sy’n fyddar neu sy’n colli eu clyw, gan adeiladu ar ein buddsoddiad parhaus mewn offer a thechnolegau cynorthwyol. Mae fy nghyd-Aelod Rebecca Evans, y Gweinidog gwasanaethau cymdeithasol, wedi ymateb ar gyfer y gronfa gofal integredig. Mae’n rhywbeth rwyf wedi ei nodi mewn perthynas â’r sylwadau a wnaed gan Aelodau heddiw.

Rwyf am ddatgan bod aelodau agos o’r teulu wedi gwneud addasiadau i’w cartrefi gan ddefnyddio arian yr awdurdod lleol, ac mae hynny wedi eu galluogi i fyw’n annibynnol ac wedi lleihau costau am wasanaethau statudol, mewn gwirionedd. Yng nghyd-destun y toriadau y mae rhai awdurdodau lleol wedi eu gwneud i’r gyllideb ar gyfer offer i bobl fyddar, gyda rhai yn nodi eu bod yn rhoi’r gorau i ariannu offer er ei fod yn arbed arian i’r gwasanaethau statudol mewn gwirionedd, pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cyhoeddi, neu’n mynd i’w cyhoeddi i awdurdodau lleol ynglŷn â pha addasiadau neu offer y dylid eu darparu fel gofyniad sylfaenol?

Mae canllawiau eisoes wedi mynd at yr awdurdodau. Byddaf yn cael sgwrs gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog, ynglŷn â’r mater penodol hwn. Mae’r Llywodraeth yn awyddus iawn i ni symud tuag at atal ac ymyrryd yn gynnar, gan fod hynny’n atal problemau, fel y nododd yr Aelod, megis effeithiau iechyd hirdymor a symud pobl i mewn i eiddo a addaswyd, na fyddai’n angenrheidiol, mewn gwirionedd, pe baem yn gwneud rhywfaint o ymyriadau bychain yn gynnar. Gallai arbed llawer o arian i’r gwasanaethau yn y tymor hir. Byddaf yn cael sgwrs gyda fy nghyd-Aelod.

Question 2 [OAQ(5)0138(CC)] is withdrawn.

Diolch i’r Aelod dros Orllewin Casnewydd am ei chwestiwn. Rydym wedi cwblhau asesiad cynhwysfawr o effaith diwygiadau lles Llywodraeth y DU, gan gynnwys credyd cynhwysol. Mae’r asesiad hwn yn cwmpasu ystod o effeithiau, gan gynnwys nifer yr aelwydydd yr effeithir arnynt, effeithiau ar gymelliadau incwm a gwaith ac effeithiau ehangach sy’n gysylltiedig ag un taliad misol i aelwydydd a delir yn uniongyrchol i’r hawlwyr.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae gan gredyd cynhwysol oblygiadau enfawr i deuluoedd ledled Cymru, gan ei fod gwthio mwy o blant i mewn i dlodi ac yn taro rhai rhwng 18 a 21 oed yn galed. Yn ddiweddar, cynhaliais ddigwyddiad i lansio’r ymchwil arloesol gan Brifysgol Metropolitan Caerdydd mewn partneriaeth â Cartrefi Cymunedol Cymru a Sefydliad Oak ar oblygiadau’r credyd cynhwysol. Cyflawnwyd yr ymchwil gan denantiaid, a dyma’r gwaith ymchwil cyntaf o’i fath yng Nghymru. Tynnodd un o’r canfyddiadau sylw at yr ohebiaeth ysgrifenedig gymhleth a llawn jargon gan adrannau’r Llywodraeth a chymdeithasau tai, sy’n aml yn gallu bod yn anodd ei darllen a’i deall. Pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod cymdeithasau tai, awdurdodau lleol ac eraill yn egluro pethau’n ddealladwy ac yn eglur i’w tenantiaid bob amser?

Diolch i’r Aelod am gwestiwn difrifol iawn. Fel y cyfryw, ni fydd unigolion sengl rhwng 18 a 21 oed sydd heb blant yn gymwys i gael cymorth gyda’u costau tai pan ddaw credyd cynhwysol i rym, o 1 Ebrill ymlaen—yr wythnos hon. Ceir sawl eithriad, gan gynnwys pobl sy’n anabl neu bobl nad ydynt yn gallu byw gartref gyda’u rhieni. Effeithir ar oddeutu 1,000 o bobl yng Nghymru, ond nid yw hyn yn cynnwys y nifer helaeth o eithriadau a allai fod yn ymgeisio. Dyma weithredu diwygiadau credyd mewn modd llym iawn. Nid ydym yn cefnogi hyn; mae’n ymyriad gan Lywodraeth y DU. Rydym yn bryderus iawn y bydd nifer y bobl ifanc sy’n cael eu dadleoli yn ein cymunedau yn cynyddu drwy hyn, ac rwyf wedi gofyn i fy nhîm edrych ar hyn ar fyrder.

Ysgrifennydd y Cabinet, canfu un o astudiaethau’r Adran Gwaith a Phensiynau fod y bobl sydd ar gredyd cynhwysol 8 y cant yn fwy tebygol o ddod o hyd i swydd o fewn 270 diwrnod na’r bobl a oedd wedi hawlio lwfans ceisio gwaith. Felly, mae rhai agweddau ar y cynllun newydd hwn sy’n bendant yn gweithio. Gobeithio y byddwch cystal â chydnabod hynny.

Ystadegau, ystadegau, ystadegau. Yr hyn sy’n fy mhoeni yw beth sy’n digwydd ar lawr gwlad yn ein cymunedau, pan fyddwch chi a minnau’n derbyn llu o lythyrau gan bobl sy’n cael trafferth gyda chredyd cynhwysol a diwygio credyd. Fe’i cyflwynwyd gyntaf yn Sir y Fflint yn fy etholaeth i, felly rwyf wedi gweld cynnydd yn y pwysau yno. Ond ni allaf weld unrhyw un yn yr ystafell hon, waeth beth fo’u gwleidyddiaeth—. Mae’r ffaith y bydd pobl rhwng 18 a 21 oed bellach yn colli unrhyw hawl i fudd-dal tai—beth sy’n digwydd i’r bobl ifanc hynny? Ble y gallant gael atebion tai? Bydd pobl yn cael eu rhoi ar y strydoedd. Mae mil o bobl ifanc yng Nghymru yn gorfod wynebu pethau na ddylai fod yn digwydd i bobl ifanc iawn yn ein cymunedau.

Rwy’n falch iawn o glywed eich geiriau cryfion ynglŷn â pha mor ofnadwy, mewn gwirionedd, yw’r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ceisio’i wneud i bobl rhwng 18 a 21 oed, ac fel y gwyddoch, mae llawer o sefydliadau sy’n cefnogi pobl ifanc yn gandryll ac yn ymgyrchu yn erbyn hyn. Croesawaf yr hyn a ddywedoch ynglŷn â siarad â’ch swyddogion, ond a wnewch chi, gan weithio ar draws y Llywodraeth, gyflwyno sylwadau mor rymus â phosibl i Lywodraeth y DU i ddweud wrthynt eu bod wedi gwneud camgymeriad yn hyn o beth, ac y bydd hyn yn arwain at ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc, a gofyn iddynt ailfeddwl?

Yn wir, ac mae’r Aelod, fel nifer o bobl eraill, yn iawn i grybwyll y mater hwn. Rwyf eisoes wedi cyfarfod â Shelter Cymru y bore yma ynglŷn â’r mater hwn. Mae’n peri cryn bryder i ni, ac rydym yn edrych ar ymatebion cyflym iawn i broblem bosibl digartrefedd ymhlith pobl ifanc. Ni allwn ganiatáu i bobl ifanc gael eu rhoi ar strydoedd Cymru. Mae’n gwbl anghywir ar ran Llywodraeth y DU.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Bethan Jenkins.

Cyfarfûm yn ddiweddar â ‘The Big Issue’ a gwerthwyr stryd yng Nghaerdydd, ac fel gwleidyddion a dinasyddion, gallwn wneud mwy i helpu pobl sy’n cysgu ar y stryd, megis hyrwyddo’r cynllun StreetLink, sy’n caniatáu i unrhyw un ffonio neu anfon rhybudd ar-lein yn nodi lleoliad unrhyw un a welant yn cysgu ar y stryd, fel y gall awdurdodau ddod o hyd iddynt a chynnig y gefnogaeth honno iddynt. Mae twf cynlluniau fel hyn, fodd bynnag, yn dangos bod nifer y bobl sy’n cysgu ar y stryd yng Nghymru wedi codi’n sylweddol, ac mae Shelter Cymru wedi cofnodi cynnydd o 63 y cant yn nifer y bobl sydd angen eu gwasanaeth, a chredaf y dylem geisio deall a mynd i’r afael â hyn. Rwyf am geisio dysgu am y profiadau hynny fy hun, felly cytunais, pan oeddwn yno—. Nid wyf yn gwybod sut y gwnaethant lwyddo i ddylanwadu arnaf, ond dywedais y byddwn yn dod yn un o werthwyr stryd ‘The Big Issue’ er mwyn i mi weld sawl copi y gallwn ei werthu, mewn cystadleuaeth â rhai o werthwyr eraill ‘The Big Issue’. A thybed os hoffech ymuno â mi rhyw ddiwrnod, Ysgrifennydd y Cabinet—unrhyw le yng Nghymru; nid oes rhaid gwneud hyn yng Nghaerdydd, yn ysbryd ein hymagwedd Cymru gyfan—i ddod i werthu ‘The Big Issue’ gyda mi, i weld sut y maent yn gweithredu, ac i weld sut y maent yn gwneud bywoliaeth ar y strydoedd.

Wel, efallai y bydd hyn yn syndod i’r Aelod, ond byddwn yn fwy na pharod i ymuno â’r Aelod yng Nghaerdydd neu ble bynnag, i ddod gyda chi. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn deall profiadau’r bobl sy’n gweithio neu sydd allan ar y strydoedd. Ychydig nosweithiau yn ôl, efallai y bydd yr Aelod yn falch o glywed fy mod wedi treulio 10 munud yn eistedd yn ‘Chippy Alley’ yng Nghaerdydd, yn siarad â pherson ifanc a oedd yn ddigartref. Cawsom sgyrsiau llwm iawn, ynglŷn â dylanwad yr hyn sy’n digwydd i’w bywyd, a pha mor agored yw hi i niwed. Rwy’n fwy na pharod i ddod gyda chi i siarad â phobl yn y cymunedau yn yr ardal rydych yn ei chynrychioli, hefyd.

Diolch yn fawr iawn, ac edrychaf ymlaen at weithio dan gudd a gweld faint a werthwn a faint y gallwn—. Wel, beth am gael cystadleuaeth? Cawn weld. Ond i ddychwelyd at y mater difrifol dan sylw, mae ffyrdd eraill, wrth gwrs, y gallwch chi a’ch Llywodraeth helpu i ddatrys y broblem benodol hon, yn hytrach na gwerthu ‘The Big Issue’. Mae gosod dyletswyddau ar awdurdodau lleol i atal digartrefedd wedi gwella’r sefyllfa, ond nid yw wedi atal y cynnydd yn nifer y bobl sy’n cysgu ar y stryd. Yn eich barn chi, a yw’n bryd diweddaru eich strategaeth ddigartrefedd i gynnwys dull cenedlaethol o fynd i’r afael â chysgu ar y stryd, a dod â phobl oddi ar y stryd ac i mewn i lety, felly os oes pethau eraill—megis problemau iechyd meddwl—gellir mynd i’r afael â hwy, gallwn wneud yn siŵr o hynny, a gwneud yn siŵr nad oes tuedd gynyddol o bobl yn cysgu ar y stryd yng Nghymru?

Pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth ar ddigartrefedd, cawsom ymateb gwych o ran lleihad yn y niferoedd, ac rwy’n talu teyrnged i’r awdurdodau lleol sydd wedi bod yn ymwneud â hynny. Siaradais gyda Shelter Cymru y bore yma, ac roeddent yn hapus iawn ynglŷn â pha mor gyflym y digwyddodd y llwyddiant hwn, ond rwyf hefyd yn cydnabod y ffaith fod ymyriadau eraill wedi digwydd yma sydd wedi creu dynamig gwahanol o ddigartrefedd a phobl sy’n cysgu ar y stryd. Os cerddwch drwy’r dinasoedd yn awr, fe welwch garfan iau o unigolion yno. Bydd gweithredu toriadau i’r budd-dal tai ar gyfer pobl rhwng 18 a 21 oed yr wythnos hon yn cynyddu hynny. Felly, mae rhywfaint o waith i’w wneud, a chyfarfûm â’r Prif Weinidog ddoe hefyd i siarad am ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc a’r ffaith fod yn rhaid i ni weithio ar fyrder i edrych ar sut y gallwn sicrhau ymyrraeth uniongyrchol, a allai gynnwys gweithio o’r ffordd anhraddodiadol rydym yn darparu cefnogaeth. Ond rwyf eisoes wedi ymweld â rhai ardaloedd lle y ceir ymyriadau dyfeisgar i gynorthwyo pobl ac atebion tai hefyd, ac mae hynny o ddiddordeb mawr i mi.

Rwy’n sicr yn cytuno â’r cwestiynau yn gynharach ynglŷn â’r cap tai. Credaf ei fod yn fom sy’n tician ac yn rhywbeth y dylem fod yn ymgyrchu yn ei erbyn. Ond un o’r nifer o broblemau y mae pobl yn eu hwynebu pan gânt eu gorfodi i gysgu ar y stryd yw nad ydynt, ar hyn o bryd, yn cael eu hystyried yn bobl ag angen blaenoriaethol. Yn y gorffennol, rydych wedi gwrthod dirwyn angen blaenoriaethol i ben, ac wedi amddiffyn y penderfyniad hwnnw. Rydych wedi datgan, ac rwy’n dyfynnu:

‘bod yn rhaid sicrhau’r cydbwysedd cywir rhwng hawliau’r ymgeisydd a’r dyletswyddau a’r beichiau a roddwn ar awdurdodau lleol.’

Ond fel y gwyddoch, dengys yr holl ymchwil fod digartrefedd ei hun yn arwain at fwy o gost i wasanaethau cyhoeddus nag y mae atal digartrefedd yn y lle cyntaf. Mae hyd yn oed taleithiau ceidwadol yr Unol Daleithiau wedi deall hyn, ac yma yn y DU, mae Crisis wedi modelu effaith ariannol digartrefedd ac wedi nodi, ym mhob senario, fod yr arbedion i’r gwasanaethau cyhoeddus yn gorbwyso cost atal digartrefedd drwy gymhareb o 3:1 dros un flwyddyn yn unig. Ac ar gyfer ambell i senario lle rydych yn ystyried costau ychwanegol, megis arestio dro ar ôl tro a’r defnydd o wasanaethau iechyd meddwl a’u cyfleusterau, gallai’r arbedion fod mor uchel ag 20:1. Felly, a wnewch chi dderbyn y byddai dirwyn angen blaenoriaethol i ben a mabwysiadu polisi tai yn gyntaf yn arbed arian cyhoeddus yn y tymor hir, a chytuno i ailystyried y mater hwn ar fyrder?

Fel y dywedais yn gynharach, pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth hon gennym, credaf ein bod ar bwynt mewn amser pan oeddem yn credu mai dyna oedd y peth iawn i’w wneud. Rydym wedi gweld yr ymyriadau hynny’n bod yn gadarnhaol iawn. Credaf ei bod yn bryd adnewyddu’r polisi yn awr a chynnal adolygiad o’r hyn rydym yn ei wneud o ran ymyrraeth. Mae’r dystiolaeth ar ein strydoedd. Rydym yn gallu gweld pobl sy’n ddigartref a phobl yn cysgu ar y stryd, ac felly, mae’n amlwg fod rhywbeth o’i le rhwng y ddeddfwriaeth a’i gweithrediad. Rwy’n fwy na pharod i edrych ar hynny, ac i gyfarfod â Shelter yn ogystal, cyfarfûm â Crisis ddoe hefyd. Felly, rwyf wedi cyfarfod â llu o sefydliadau sy’n ymdrin â digartrefedd, gan fy mod o’r farn y dylai hon fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth.

Welsh Conservative spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Llywydd. Rwyf eisoes wedi tynnu eich sylw at adroddiad ‘Valuing Places’ gan yr Young Foundation, a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru, ac sy’n seiliedig ar waith ymchwil mewn tair ardal, gan gynnwys eich tref enedigol eich hun, ac roeddent yn dweud y dylai’r broses o sefydlu rhwydweithiau lleol fod yn flaenoriaeth. Yn eich rhagair i gynllun gweithredu gwybodaeth a chyngor Llywodraeth Cymru, dywedwch fod rôl bwysig i wasanaethau cynghori cryf ac integredig ei chwarae yn hyrwyddo’r lles a’r ffyniant sy’n hanfodol i greu cymunedau cryf, ac wrth gwrs, mae hynny’n gwbl gywir. Yn seiliedig ar argymhellion y Rhwydwaith Cynghori Cenedlaethol, mae eich cynllun yn nodi y bydd rhwydweithiau lleol a rhanbarthol yn brif gyfranwyr yng nghyhoeddiad Llywodraeth Cymru o’i dadansoddiad annibynnol o anghenion cyngor a’r rhwydwaith cyngor cenedlaethol, er bod y cyntaf wedi cael ei gyhoeddi ym mis Mawrth 2017 a’r ail weithgor wedi’i sefydlu yn 2017-18. Sut, felly, y byddwch yn darparu ar gyfer hyn gan fod eich cynllun hefyd yn dweud na fydd cydweithio ac annog datblygu rhwydweithiau lleol rhanbarthol yn digwydd tan 2018?

Wel, rydym eisoes wedi dechrau ymgysylltu â chymunedau mewn perthynas â’n gweledigaeth ar gyfer y tymor hwy ar y ffordd o gael cymunedau cryf. Mae fy nhîm wedi bod yn siarad â holl glystyrau Cymunedau yn Gyntaf a’u rheolwyr tîm, a chydag awdurdodau lleol. Rydym eisoes wedi dechrau gweithio gyda rhai sefydliadau ar barthau Rhoi Plant yn Gyntaf, ac rydym yn ystyried hynny er mwyn sicrhau ein bod yn cael adborth gan y gymuned, yn hytrach na’n uniongyrchol gan sefydliadau fel ni ein hunain. Felly, er bod y cynigion yn awgrymu 2018 o ran yr amserlen, mewn gwirionedd rydym wedi dechrau’r broses honno eisoes.

Iawn. Wel, un o’r sefydliadau lleol rwyf wedi eu cyfeirio atoch, sy’n darparu gwasanaeth o’r radd flaenaf a ddatblygwyd ar sail ryngwladol, yw Cwmni Buddiannau Cymunedol Datblygu Ieuenctid Eagle House, sy’n gweithio yn Eryri ac wedi’u lleoli ar Ynys Môn, a’u rhaglen ar gyfer cyflawnwyr ifanc, sy’n helpu i fynd i’r afael â throseddu drwy gefnogi pobl ifanc ymlaen llaw. Maent wedi cyflawni dau gontract llwyddiannus gyda chanolfannau gwaith, ac yn parhau i ddarparu ar eu cyfer ledled gogledd Cymru. Mae awdurdodau addysg lleol ledled gogledd Cymru wedi cysylltu â hwy hefyd i ddarparu cyrsiau preswyl ar ddatblygu ymddygiad i ysgolion, ond maent yn dal i frwydro i gael gwynt dan adain eu gwaith gyda throseddwyr cyson a lleihau’r troseddu, hyd yn oed gyda chefnogaeth uned rheoli troseddwyr yr heddlu a’r gwasanaeth prawf, ac maent yn awyddus i gael cyfarfod gyda chi. Nawr, rwy’n gwerthfawrogi eich ymateb, pan ddywedoch eich bod yn darparu cyllid uniongyrchol i’r timau troseddau ieuenctid drwy’r awdurdodau lleol, ac mai eu cyfrifoldeb hwy yw comisiynu’r gwasanaeth hwnnw’n uniongyrchol gan Eagle House. Ond gofynnaf i chi eto: a wnewch chi ymgysylltu’n uniongyrchol â hwy i weld â’ch llygaid eich hun pa mor effeithiol yw’r math hwn o ymyrraeth rhwydwaith lleol? A gwn na allwch orfodi awdurdodau lleol, ond yn sicr, gallwch dynnu eu sylw at arferion da y gallent fod eisiau eu hystyried. A wnewch chi hynny?

Wel, byddwn yn gobeithio bod awdurdodau lleol yn gallu sicrhau ymyrraeth a chefnogaeth ar gyfer busnesau sy’n gallu dangos eu bod yn cael effaith gadarnhaol. Bûm yn ymweld â Sir y Fflint, sy’n gweithio gyda’r Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid ar raglen reoli achosion uwch, sy’n cael effaith enfawr ar leihau cyfraddau aildroseddu mewn ardal â nifer uchel o droseddwyr cyson. Rydym wedi cael cryn lwyddiant yno. Rwy’n siŵr y bydd fy nhîm wedi clywed eich cwestiwn, ac y byddant yn siarad â’r Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid yn unol â hynny i weld a allant gyfarfod â sefydliad Eagle House, fel y dywedoch, rwy’n credu.

Eagle House, ie. Diolch. Dylwn bwysleisio eu bod yn gwmni, ond maent yn sefydliad nad yw’n gwneud elw ac yn sefydliad buddiannau cymunedol.

Mae fy nghwestiwn olaf yn ymwneud â’r Gwasanaeth Dinasyddion Cenedlaethol sy’n gweithredu yn Lloegr ac yng Ngogledd Iwerddon, ac sy’n gwella datblygiad personol pobl ifanc, eu profiadau bywyd a’r cryfderau y mae cyflogwyr yn chwilio amdanynt mewn pobl ifanc. Mae 300,000 o bobl ifanc wedi cymryd rhan yn y rhaglen ledled Lloegr a Gogledd Iwerddon, gyda chanlyniadau rhagorol. Fe ysgrifenoch at yr AS dros Ddyffryn Clwyd, Dr James Davies, yn tynnu sylw at y ffaith fod Llywodraeth Cymru yn cael £60 miliwn o arian canlyniadol i gynnwys rhedeg Gwasanaeth Dinasyddion Cenedlaethol, fod prosiect peilot blaenorol wedi bod yn gadarnhaol mewn rhai ffyrdd, a’ch bod yn ymrwymo i weithio gyda Gweinidog Llywodraeth y DU i weld beth y gellid ei ddatblygu, yn seiliedig ar y Gwasanaeth Dinasyddion Cenedlaethol a chynlluniau sy’n bodoli eisoes yng Nghymru. A wnewch chi roi diweddariad inni ynglŷn â ble y mae Llywodraeth Cymru arni yn hynny o beth?

Rydym yn parhau i drafod gyda Llywodraeth y DU. Rwyf wedi cael sawl sgwrs, a sawl dadl, gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU ynglŷn â’r mater hwn, ynglŷn ag egwyddorion cynllun o’r fath yng Nghymru. Nawr, rydym eisoes yn gweithredu cynllun gwirfoddoli, a sawl math arall o gefnogaeth, ar gyfer pobl ifanc yng Nghymru. A fy nghwestiwn i Weinidog y DU oedd sut y byddai hyn yn ychwanegu gwerth at ein cyfraniad eisoes. Beth fydd hynny’n ei ychwanegu? Roedd y Gweinidog yn gadarnhaol. Dywedodd y byddai’n ceisio mynd i’r afael â rhai o’r materion ariannol. Hyd yn hyn, nid yw wedi llwyddo i sicrhau unrhyw gyllid ychwanegol ar ein cyfer. Ond mae fy nhîm yn gohebu; gwelais nodyn yr wythnos hon yn sgil ymyriadau rhwng y ddwy adran.

UKIP spokesperson, Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. Roeddwn am ofyn rhai cwestiynau i chi heddiw, Gweinidog, ynglŷn â thai, ac yn benodol, ynglŷn ag ymwneud Llywodraeth Cymru yn y broses o ysgogi’r cyflenwad tai. Gwn fod ymdrechion wedi’u gwneud i gynyddu’r defnydd o dir cyhoeddus ar gyfer y cyflenwad tai. A wnewch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â’r ymdrechion hyn, a hefyd ar weithgarwch tasglu’r cyflenwad tai, a sefydlwyd yn 2013?

Credaf ein bod wedi cael cryn lwyddiant yn darparu mwy o gartrefi i gymunedau ledled Cymru. Fe wnaethom ragori ar ein targed yn nhymor diwethaf y Llywodraeth, gyda thros 11,000, gan weithio mewn partneriaeth â’r sector tai. Eleni, rydym newydd arwyddo compact rhwng y sector tai ac awdurdodau lleol. Bydd ein cynigion i ddirwyn yr hawl i brynu i ben yn gymorth i sicrhau bod y buddsoddiad a wneir gan y sefydliadau hyn yn cynllunio ar gyfer y tymor hir, gyda rhagor o gyflenwad—20,000 yn rhagor o unedau dros dymor y Llywodraeth hon, gyda chefnogaeth garedig iawn y Gweinidog cyllid.

Ie, diolch am eich ateb, Gweinidog. Gwn fod gennych Fil ar y gweill i ddiogelu’r stoc dai cymdeithasol, fel rydych chi’n ei weld, a dyna yw eich dull o weithredu. Ond rwy’n edrych ar y pen arall heddiw—cynyddu’r cyflenwad gwirioneddol, ac rydych wedi fy ngoleuo ynglŷn â’r ymdrechion rydych yn eu gwneud. Nawr, man posibl arall lle y gellid gwella hyn yw drwy ryddhau safleoedd tir llwyd. A yw eich adran yn ymwneud â’r maes hwn, ac a oes unrhyw gynlluniau ar waith i helpu gyda’r broses o ryddhau safleoedd tir llwyd, megis llunio adroddiadau tocsicoleg?

Wel, ceir dau faes gwahanol. Mae fy nhîm eisoes yn cynnal trafodaethau gyda Ken Skates a’i adran i edrych ar ba dir sy’n eiddo i ni fel Llywodraeth. Rydym hefyd yn trafod â’r portffolio iechyd i weld, unwaith eto, a oes unrhyw botensial ar gyfer defnyddio tir a gosod stoc yno. Rydym newydd lansio rhaglen arloesi gwerth £20 miliwn ar gyfer cynlluniau tai. Nid yw arloesedd yn brin yng Nghymru, ac mae llawer o gynlluniau ar waith i edrych ar y defnydd tir, ac nid ein defnydd ni yn unig, ond landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac eraill, i’w ddefnyddio fel catalydd ar gyfer twf.

Felly, dros y 12 mis nesaf, credaf y bydd Cymru’n lle cyffrous i gyflawni busnes ym maes tai. Ac mae’r hyn rydym yn ceisio’i wneud yn rhywbeth newydd. Os ydych yn gwneud yr un peth, fe gewch yr un peth. Rydym yn edrych ar arloesi a gwneud rhywbeth gwahanol. Ac mae pethau fel y credyd cynhwysol a mynd i’r afael â phroblemau rhai rhwng 18 a 21 oed y buom yn eu trafod yn gynharach, yn bethau y bydd yn rhaid inni fynd i’r afael â hwy a’u lliniaru gyda’n hatebion tai yma yng Nghymru.

Ie, rwy’n cydnabod bod problemau yn hynny o beth. Os arhoswn gyda’r cyflenwad tai, fel rydych wedi bod yn ei ddweud, maes arall yw dod â thai gwag i mewn i’r cyflenwad tai. Gwn eich bod wedi cael rhywfaint o lwyddiant gyda’r cynllun Troi Tai’n Gartrefi. Mae’r ffigurau diweddaraf a welais yn dangos bod oddeutu 23,000 o dai gwag yng Nghymru ar hyn o bryd. Eich ffigur chi yw hwnnw, gyda llaw. Felly, a yw’n debygol y bydd cynllun Troi Tai’n Gartrefi y Llywodraeth yn rhyddhau llawer o’r adeiladau gwag hyn ac yn helpu i’w troi’n eiddo preswyl?

Mae dwy ran, unwaith eto, lle y byddant yn parhau â’r rhaglen honno—llwyddiannus iawn—ond mae rhagor i’w wneud o hyd. Unwaith eto, yn hytrach nag adeiladu eiddo newydd drwy’r amser, credaf mai’r hyn y gallem ei wneud yw ymyrryd a defnyddio eiddo hŷn, os oes modd inni sicrhau eu bod yn effeithlon o ran ynni ac yn addas i gael eu defnyddio fel llety. Rwyf wedi gofyn i fy nhîm edrych ar hyn mewn perthynas ag ymyrraeth uniongyrchol yn ymwneud â chartrefi gwag yn ein cymunedau.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Ar hyn o bryd rydym yn datblygu cynigion ar gyfer raglen adfywio cyfalaf newydd. Bydd yn ategu buddsoddiadau strategol eraill sydd eisoes ar y gweill ac yn adeiladu ar lwyddiant cynlluniau cynharach.

Diolch yn fawr am eich ateb. Mae’n amlwg fod stryd fawr Abertawe yn borth allweddol i’r ddinas ar gyfer ymwelwyr wrth iddynt ddod ar y trên a chyrraedd gorsaf stryd fawr Abertawe—mae’r cliw yn yr enw. Maent wedi elwa ar gyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid dros y blynyddoedd diwethaf, ond nid yw pob adeilad ar y stryd fawr mewn cyflwr gwych. Mae Theatr y Palas yn adeilad rhestredig gradd II sydd wedi bod yn wag ers blynyddoedd ac yn dadfeilio. Mae pobl wedi bod yn aros ers blynyddoedd lawer am ryw arwydd o weithredu. A gaf fi ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau rydych yn eu cymryd ar y cyd â Dinas a Sir Abertawe i geisio datrys y sefyllfa rwystredig hon?

Rwy’n credu bod Cyngor Dinas Abertawe wedi gwneud gwaith gwych yn y ffordd y maent yn dechrau adfywio eu cymuned, ac mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi £11.76 miliwn i gyngor Abertawe fel rhan o’r bartneriaeth. Hyd at 2017, bydd cyfanswm o oddeutu £69 miliwn i gyd o fuddsoddiad cyhoeddus a phreifat yn mynd i’r gymuned honno, ac rydym yn gweld gwahaniaeth mewn gwirionedd yn ymddangosiad y stryd fawr. Rwy’n gwybod ble mae’r orsaf drenau oherwydd, pan fyddwch yn dod allan o’r orsaf drenau ac yn troi i’r dde, mae fy mhlac ar ochr y wal, pan agorais y lle yn rhan o Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, felly rwy’n gyfarwydd â’r ardal.

Yr hyn sy’n bwysig yma yw bod gennym ymyrraeth gymunedol, yn edrych ar yr hyn sy’n dda i’r gymuned a sut y gallwn wneud yn siŵr fod y cyfranogiad hwnnw’n parhau, ond da iawn, Cyngor Abertawe.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, fel prosiectau ym Mhort Talbot, wedi adfywio rhannau o fy nhref, ac rydych wedi gweld rhywfaint o’r gwaith yn ardal y Parc Gwyrdd drosoch eich hun. Mae’r rhain wedi bod yn weledigaeth atyniadol i’r bobl leol ac i fuddsoddwyr yn y dyfodol. Byddai’r cyhoeddiad a wnaed gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder bythefnos yn ôl ynglŷn â lleoli carchar newydd ym Maglan, sy’n llai na milltir i ffwrdd o’r prosiectau adfywio hyn sydd wedi’u targedu, yn gallu—ac rwy’n dweud ‘gallu’—gwrthdroi effaith gadarnhaol y prosiectau hyn. Deallaf fod y tir sydd dan ystyriaeth gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn eiddo i Lywodraeth Cymru. Pan fydd y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn gofyn a fyddai’n gwerthu’r tir, a fydd Llywodraeth Cymru yn dweud, ‘Na’ ac yn cadw ei ffocws ar adfywio wedi’i dargedu ym Mhort Talbot?

Diolch i’r Aelod am gydnabod y buddsoddiad rydym wedi’i wneud yn ei etholaeth, ac rwyf wedi bod o gwmpas gydag ef ar rai o’r ymweliadau hynny. Unwaith eto, mae honno’n ardal arall sydd wedi cael ei thrawsnewid yn ddramatig gan fuddsoddiad y Llywodraeth.

Mater i’r Weinyddiaeth Gyfiawnder yw’r carchar. Mae’r system gynllunio mor briodol ag ydyw ar gyfer unrhyw system arall, boed yn garchar neu’n siop stryd fawr. Mae’r tir yn agored i gynigion gan unrhyw sefydliad, ac os yw’r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn dymuno dilyn y trywydd hwnnw, mater iddynt hwy fydd hynny a byddwn yn ei drin yn unol â hynny o dan y telerau ac amodau cynllunio.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n gyfarwydd â ‘buddleia towers’ hefyd ac ni allaf ddweud bod ymyrraeth cyngor Abertawe yn y fan honno wedi creu argraff hynod o fawr arnaf. Ond mae’r fargen ddinesig yn newyddion gwell i Abertawe. Yn anffodus efallai, nid yw’n mynd i’r afael â’r seilwaith traddodiadol neu fetro, gan ganolbwyntio yn hytrach ar briffyrdd digidol yn sbardun i arloesi ac adfywio. O ganlyniad, tybed a allai Llywodraeth Cymru, ar lefel strategol, fynd ati i archwilio sut i wella ansawdd aer Abertawe, gan ei archwilio o fewn cynllun trafnidiaeth rhanbarthol sy’n gydnaws ag amcanion y fargen ddinesig. A fyddai Llywodraeth Cymru yn edrych ar hyn fel nad yw syniadau fel trenau un gledren a thramiau a thacsis trydan a bysiau LPG yn diflannu o’ch golwg yn syml am nad oes neb yn gallu cytuno ai’r portffolio trafnidiaeth, y portffolio adfywio neu’r portffolio cymunedau sydd â’r cyfrifoldeb am hyn?

Mae gennym Lywodraeth gydgysylltiedig iawn ac mae gennym gymuned gydgysylltiedig iawn o ran ein hymyriadau ag awdurdodau lleol hefyd. Rwy’n credu bod bargen ddinesig bae Abertawe yn wych ar gyfer yr ardal ac unwaith eto, bydd yn ymwneud ag atebion trafnidiaeth integredig a chyfleoedd cyflogaeth. Mae’r cysyniad metro yn egwyddor o sut y gellir cydgysylltu cymunedau, hyd yn oed os nad ydynt yn cael eu heffeithio’n uniongyrchol gan y metro. Ac yna ceir yr amod masnachfraint newydd: sut rydym yn gwneud yn siŵr ein bod yn cynllunio ar gyfer bysiau neu dramiau, neu sut olwg bynnag fydd ar hynny yn y dyfodol? Rwy’n siŵr y bydd gan fargen ddinesig Bae Abertawe y weledigaeth honno wrth i ni symud ymlaen. Mae ganddi dîm gwych o gwmpas y ddarpariaeth honno, gyda’r holl awdurdodau yn ymrwymo i hynny. Rwy’n gobeithio y bydd yn mynd o nerth i nerth ar ôl mis Mai.

Mae Llywodraeth Cymru wedi comisiynu prosiect Teithio Ymlaen yn Tros Gynnal Plant i ddarparu gwasanaeth cyngor ac eiriolaeth newydd ar gyfer Cymru gyfan. Bydd y gwasanaeth hwn yn rhoi cymorth i gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr i ddeall eu hawliau yn well, i gael cyngor a chymorth eiriolaeth o ansawdd da, ac i fynd i’r afael ag anghydraddoldebau a threchu gwahaniaethu.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb ac a gaf fi ddiolch yn arbennig iddo am ei swyddogion a fynychodd gyfarfod â mi ar y safle Sipsiwn yn Kingsmoor ger Cilgeti ddydd Gwener. Hoffwn ddiolch hefyd i Ruby Price a’n croesawodd ni i’w chartref am awr neu ddwy lle y buom yn trafod Tros Gynnal Plant, prosiect Teithio Ymlaen ac anghenion eraill i gefnogi safleoedd Sipsiwn a Theithwyr yn Sir Benfro. A gaf fi ofyn dau gwestiwn penodol sy’n deillio o hynny? Un o’r pethau a oedd yn glir o’r drafodaeth honno oedd bod cymunedau Sipsiwn a Theithwyr yn meithrin ymddiriedaeth yn y rhai sy’n gallu siarad ar eu rhan, neu ymyrryd neu weithio gyda hwy, ac mae’r prosiect Undod wedi gwneud llawer i gyflawni hynny yn Sir Benfro. Sut y gallwn gyflawni a sicrhau bod yr hyn a ddysgwyd yn y prosiect Undod, a’r sgiliau sydd wedi cael eu datblygu gydag unigolion yno, yn cael eu trosglwyddo mewn rhyw ffordd i brosiect newydd Teithio Ymlaen, Tros Gynnal Plant hefyd, fel nad oes hyder yn cael ei golli? Oherwydd, fel y bydd yn gwybod, ym maes datblygu cymunedol, gall gymryd dwy neu dair blynedd i ailfeithrin hyder os ydych yn ei golli ar y cam hwnnw.

Mae’r ail gwestiwn yn ymwneud â’r cyfleusterau yn Kingsmoor yn benodol. Deallaf fod Cyngor Sir Penfro yn ystyried cael cais cynllunio a dod at Lywodraeth Cymru am gyllid cyfalaf i ehangu’r safle hwnnw. Rwy’n gobeithio y bydd ef yn gweithio gyda Sir Benfro, neu ei swyddogion o leiaf, er mwyn sicrhau bod y bobl ar y safle hwnnw’n cael tegwch a’r cyfle gorau posibl i wneud cais drwy Sir Benfro am yr arian a allai fod ar gael gan Lywodraeth Cymru.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Rwy’n ymwybodol o’r prosiect Undod ac rwy’n ddiolchgar iddo am gydnabod fy swyddog. Dywedais y byddai’n dod gyda chi ac fe wnaeth, ac rwy’n falch ei fod wedi bod yn gyfarfod llwyddiannus. Rwyf innau hefyd yn awyddus i rannu arferion da a’r cydlyniant cymunedol sy’n cael ei ddatblygu drwy raglen fel hon. Mae’n drueni dweud, er bod y Loteri Fawr yn dod i ben yn y tymor hir, roedd yr awdurdod lleol yn ymwybodol fod y rhaglen honno’n dod i ben a byddent wedi gallu cyflwyno cais i Lywodraeth Cymru i barhau â gwaith da y prosiect Undod, ond methodd wneud hynny, sy’n anffodus. O ran y gwariant cyfalaf y mae’r Aelod yn cyfeirio ato, nid wyf yn ymwybodol fod cais ar y ffordd, ond wrth gwrs rwyf wedi clywed sylwadau’r Aelod.

A gaf fi ychwanegu fy llais at sylwadau Simon Thomas am y prosiect Undod? Roedd yn brosiect ardderchog yn wir ac fe weithiodd i helpu i ddod â Sipsiwn a Theithwyr ifanc yma i’r Senedd ar gyfer y grŵp trawsbleidiol ar Sipsiwn a Theithwyr. Maent yn ansicr sut y byddant yn gallu dod yn y dyfodol. Felly, a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a yw’n gallu meddwl am rywbeth a fyddai’n gallu cymryd lle’r prosiect Undod i roi cymorth i alluogi’r bobl ifanc i ddod yma i weld ble mae eu democratiaeth?

Wrth gwrs. Mae Julie Morgan wedi bod yn hyrwyddo hawliau’r gymuned Sipsiwn/Teithwyr ers amser hir. Mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu gwasanaeth cyngor ac eiriolaeth Teithio Ymlaen, sy’n gweithredu o 1 Ebrill hyd at fis Mawrth 2020. Bydd y staff sy’n cyflwyno’r rhaglen yn gyfarwydd i lawer o aelodau o gymunedau canolbarth a gorllewin Cymru, a dylai hynny gefnogi effeithiolrwydd y gwasanaeth. Byddaf yn rhoi ystyriaeth bellach i hynny. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â’r gymuned iau yma yn y Cynulliad, ac roedd yn gyfle gwych, llawn gweledigaeth i ddeall beth yw’r effeithiau ar y gymuned hon. Byddaf yn rhoi ystyriaeth bellach i hynny.

Diolch am y cwestiwn. Mae awdurdodau lleol wedi ymrwymo i ddarparu 1,000 o gartrefi cyngor newydd o dan ein cytundeb tai newydd gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a Chartrefi Cymunedol Cymru.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn y cyfnod rhwng 1945 a 1979—cyfnod democrataidd-gymdeithasol hanes Prydain—cafodd nifer fawr o dai cyngor eu hadeiladu. Pan oedd yn cael ei llywodraethu gan y gwleidyddion adain chwith adnabyddus hynny, Winston Churchill, Harold MacMillan a Stanley Baldwin, adeiladodd Prydain filiynau o dai cyngor a fflatiau. Yn y cyfnod ers hynny nid oes fawr o dai wedi cael eu hadeiladu ac mae’r nifer wirioneddol wedi gostwng oherwydd yr hawl i brynu. A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch cyngor Abertawe ar fynd ati i adeiladu tai cyngor yn Ffordd Milford a Gellifedw yn Abertawe?

Ddwywaith mewn diwrnod, Mike Hedges. Llongyfarchiadau i Abertawe. Mae’n wych gweld yr awdurdod lleol yn adeiladu tai cyngor newydd. Yn wir, yn fy awdurdod fy hun yn Sir y Fflint hefyd, gyda Hannah Blythyn, mae gennym dai cyngor llwyddiannus a phobl yn byw ynddynt eisoes. Rydym bellach yn dechrau gweld y budd o ddod allan o system gymhorthdal ​​y cyfrif refeniw tai gyda chartrefi cyngor newydd yn cael eu hadeiladu. Rwy’n falch fod Abertawe ac awdurdodau eraill yn defnyddio eu gweledigaeth i sicrhau ein bod yn gallu gwneud buddsoddiad hirdymor yn y stoc tai cymdeithasol sydd eu hangen ar gyfer y dyfodol.

Plaid Cymru supports all efforts to increase the social housing stock too and, of course, Carmarthenshire has been a council that’s been in the vanguard in this area. One restriction that could impact on the ability to build more social housing is the decision of the Office for National Statistics to re-allocate housing associations as public bodies, thereby restricting the availability of funding for the future. So, can you give us an update on what the Government is doing in order to resolve this problem?

Rydym mewn trafodaethau gyda’r cymdeithasau tai ynglŷn â sut y byddwn yn rheoli’r broses hon. Rwy’n hyderus y gallwn ddatrys y mater naill ai drwy ddeddfwriaeth neu fel arall.

Ddwywaith i Suzy Davies hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cynllun datblygu lleol Cyngor Abertawe eisoes wedi cael ei ohirio, ac mae dyddiad newydd mis Mawrth wedi mynd heibio ac nid ydym fymryn yn agosach at fod yn hollol siŵr sut y mae’r weledigaeth hon a grybwyllwyd gennych yn edrych, a’r arloesedd y gall y cyngor ei gynnig i’w gynllun i ddod ag eiddo rhent newydd i’r stoc dai. Nawr, rwyf wedi crybwyll y pwynt sawl gwaith—wrthych chi, fel y mae’n digwydd—felly rwy’n teimlo bod gennyf hawl i ofyn yn awr: pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud yn siarad â’r sector tai amlfeddiannaeth ynglŷn â throi capasiti dros ben yn gartrefi newydd hirdymor? Ac a gaf fi ofyn, felly, pa gyngor y mae Llywodraeth Cymru wedi’i roi i gynghorau ynglŷn â chaffael eiddo sydd wedi’i leoli’n ganolog eu hunain er mwyn dod ag ef i mewn i stoc tai cymdeithasol y cynghorau yn ychwanegol at adeiladau newydd?

Wel, rwy’n credu bod hyn, o gwestiwn cynharach, yn ymwneud â pha atebion tai sy’n addas ar gyfer y dyfodol a beth yw eu hanghenion. Nid oes gennyf broblem gyda defnyddio tai amlfeddiannaeth os ydynt yn addas ar gyfer atebion tai newydd. Ymwelais ag Abertawe, gyda Julie James a Mike Hedges mewn gwirionedd, i edrych ar y ddarpariaeth tai amlfeddiannaeth. Suzy, byddai croeso wedi bod i chi, ond nid oeddwn yn gwybod a oedd lle gennych yn eich dyddiadur. Y ffaith amdani yw, yr hyn sy’n rhaid i ni ei wneud yw bod yn arloesol ac edrych ar yr holl opsiynau i Gymru. Rwy’n credu bod y sector tai amlfeddiannaeth—. Oherwydd bod mwy o adeiladau llety myfyrwyr wedi cael eu datblygu ar ffurf bloc, mae tai amlfeddiannaeth bellach yn symud allan o’r system honno; felly, mae cyfle i ni eu defnyddio.

Mae ein cynnig gofal plant yn anelu at ddarparu 30 awr o addysg a gofal plant wedi’i ariannu gan y Llywodraeth am hyd at 48 wythnos y flwyddyn i rieni plant tair a phedair oed. Byddwn yn dechrau treialu’r cynnig mewn ardaloedd penodol mewn saith awdurdod lleol o fis Medi eleni ymlaen.

Rwy’n ymwybodol iawn o’r cynlluniau peilot, a hoffwn ddiolch i’r Llywodraeth am wneud y datganiad am y rheini’n ddiweddar iawn, ond rwy’n bryderus—yn bryderus iawn yn wir—ynghylch sylwadau’r Gymdeithas Genedlaethol Meithrinfeydd Dydd yr wythnos hon ynglŷn â gallu’r sector preifat sydd eisiau gweithio gyda’r Llywodraeth, fel y gwyddoch, i gyflawni’r ymrwymiad hollbwysig hwn. Rwy’n pryderu am allu’r sector i fodloni’r gofynion hynny, a’r ffaith nad oes unrhyw gynllun ar hyn o bryd rhwng y sector preifat a’r Llywodraeth i gynyddu’r gallu hwnnw dros y blynyddoedd nesaf fel y gallwch gyflawni’r ymrwymiad heriol hwn. Pa waith rydych chi’n ei wneud y tu ôl i’r llenni er mwyn gwneud yn siŵr fod y gallu gennych i gyflawni’r addewid pwysig hwn?

Wel, fe ddarllenais innau hefyd eich datganiad i’r wasg, a darllenais y sylwadau yn y papur newydd. Mae’r sylw’n dweud,

Efallai na fydd y cynllun i gynnig 30 awr o ofal plant am ddim yn bosibl

ac nid yw hynny’n golygu nad yw’n bosibl. Y ffaith yw bod y Gymdeithas Genedlaethol Meithrinfeydd Dydd yn rhan o’r gweithgor sy’n bwrw ymlaen â’r cynllun hwn. Cefais fy synnu hefyd eu bod yn gwneud sylwadau yn y cyfryngau yn hytrach na dod i siarad gyda ni.

A gaf fi ddweud bod y gweithgor yn gweithio’n dda? Nid y sector preifat yw’r unig opsiwn ar gyfer cyflwyno’r model hwn, ac felly mae gennym lawer o opsiynau wrth symud ymlaen. Bydd y cynlluniau peilot yn rhoi gwell syniad o’r ddarpariaeth i ni, ond rwy’n hyderus y byddwn yn gallu cyflawni’r rhaglen gofal plant fwyaf cynhwysfawr yn y DU gan y Llywodraeth hon erbyn diwedd y tymor llywodraeth hwn.

Bydd ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ymestyn yr hawl i ofal plant am ddim o reidrwydd yn arwain at gynnydd yn nifer y darparwyr gofal plant ledled Cymru. Mae hyn yn creu cyfle i ni ystyried yr effeithiau cymunedol cadarnhaol a allai ddeillio o’r cynnydd mewn cyflogaeth yn y sector hwn. Pa ystyriaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i roi i ymgorffori egwyddorion yr economi sylfaenol yn y cynnig i ddarparu gofal plant a chynyddu’r galw ar ddarparwyr i gynnig atebion cymdeithasol er budd pellach i gymunedau?

Mae hwn yn gwestiwn mawr mewn perthynas â’r agenda gofal plant ychwanegol, a gwneud yn siŵr nad yw hyn yn ymwneud yn unig â gofal plant a rhoi plant mewn warysau mewn rhyw ffordd neu’i gilydd, ond yn hytrach ei fod yn ymwneud ag adeiladu economi a’r cyfle i’r sector gofal plant dyfu, ond hefyd materion sy’n ymwneud â chaffael, prosesu bwyd, dosbarthiad manwerthu, cludiant—yr holl bethau sy’n rhan o’r gwaith penodol hwn. Mae’n rhywbeth rwy’n gweithio gyda fy nghyd-Aelodau Cabinet arno, ac yn wir y sector, a dyna pam y synnais hyd yn oed yn fwy pan ddarllenais y sylwadau yn y papurau newydd yr wythnos hon.

Wrth gwrs, mae ansawdd yr un mor bwysig â maint, ac rydym yn gwybod bod llithro ar ôl yn gynnar, yn arbennig o ran datblygiad gwybyddol, yn gallu effeithio ar blant am amser hir, yn enwedig yn ddiweddarach yn eu plentyndod, ac yn wir yn ddiweddarach mewn bywyd. Rwyf wedi pwyso arnoch o’r blaen ynglŷn â’r cynllun ar gyfer y gweithlu blynyddoedd cynnar, gofal plant a chwarae, ac fe ddywedoch y byddai ar gael yn y gwanwyn. Wel, dyma ni, ac roeddwn yn meddwl tybed a allech roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â phryd rydym yn debygol o’i weld, ac a yw ar fin cael ei gyhoeddi mewn gwirionedd?

Mae’r cynllun gwaith hwnnw’n cael ei ddatblygu gennym ni, a chan y comisiynwyr hefyd. Rydym wedi gofyn iddynt ddod i siarad â ni ynglŷn â chynlluniau ar gyfer y dyfodol. Nid yw ond yn iawn ein bod yn gwneud hynny yn fy marn i.

Ni ddylem beidio â chydnabod y bydd hon yn her enfawr i’r sector yn ei gyfanrwydd—gwneud yn siŵr fod gennym y gallu yn y system i ymdopi â’r holl bobl ifanc hyn sy’n dod drwyddi. Rwy’n cytuno—o ran y rhaglen gofal plant gyfan y buom yn ei chyflwyno, y ddau faes sydd wedi bod yn fwyaf amlwg yw ansawdd a hyblygrwydd, ac mae’n eang iawn yn y cyd-destun hwnnw, ond rydym yn gweithio tuag at hynny. Bydd y broses o gyflwyno yn cychwyn ym mis Medi, ond byddaf yn rhoi ateb mwy pendant i’r Aelod pan fydd gennyf ragor o fanylion y gallaf eu rhoi iddo.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae fy swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd â chymheiriaid yng Ngogledd Iwerddon, yr Alban a Lloegr i drafod hawliau plant a gweithrediad Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn. Mae’r trafodaethau hyn yn cynnwys bwrw ymlaen yn llawn ag argymhellion 2016 a wnaed gan Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw. A yw’n ymwybodol o’r arolwg a gomisiynwyd gan Gomisiynydd Plant a Phobl Ifanc Gogledd Iwerddon a oedd yn dangos bod 63 y cant o bobl yng Ngogledd Iwerddon bellach yn cefnogi gwarchod plant yn gyfreithiol rhag taro, smacio, ac unrhyw fath o ymosodiad yn wir? A yw hefyd yn ymwybodol fod yr Aelod o Senedd yr Alban, John Finnie, i fod i gyflwyno Bil Aelod yn Senedd yr Alban yn ystod yr wythnosau nesaf i ddiddymu’r amddiffyniad o ymosodiad cyfiawnadwy mewn perthynas â chosbi plant yn gorfforol yn yr Alban? A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno ei bod yn ddefnyddiol iawn i ni yng Nghymru, ac i Lywodraeth Cymru, edrych ar yr hyn sy’n digwydd mewn gwledydd eraill mewn perthynas â chosbi plant yn gorfforol a’n cynlluniau arfaethedig ein hunain?

Yn wir, ac mae’r Aelod yn iawn i dynnu sylw at hyn. Mae hyrwyddo rhianta cadarnhaol yng Nghymru yn hollbwysig, ac mae dysgu gan wledydd eraill yn rhan o’n dull gweithredu, ond mae’n rhaid i ni gydnabod bod atebion a gyflwynwyd gan wledydd eraill yn seiliedig ar eu hawdurdodaethau cyfreithiol penodol eu hunain. Bydd unrhyw ddeddfwriaeth y byddwn yn bwrw ymlaen â hi’n cael ei theilwra ar gyfer Cymru, ond gall yr Aelod fod yn sicr y byddwn yn cyflwyno’r ddeddfwriaeth hon.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn yn y maes hwn fod ein disgwyliadau a’n huchelgeisiau’n codi’n gyson, ac mae hynny’n beth da. Wrth gwrs, rydym wedi cyfrannu comisiynydd plant a’r strategaeth chwarae gyntaf, ac er tegwch i’r Llywodraeth yn y fan hon, rydym wedi mabwysiadu’r cyfnod sylfaen. Ond mae angen i ni edrych ar awdurdodaethau eraill yn ogystal i wneud yn siŵr ein bod o ddifrif yn parhau i fod ar flaen y gad.

Rwy’n cytuno â’r Aelod. Mae rhan o fy nhîm a rhai aelodau o fecanweithiau cymorth y Llywodraeth wedi bod ar daith i’r Unol Daleithiau yr wythnos diwethaf i weld ymyriadau’n edrych ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Gwn fod cyd-Aelodau eraill wedi bod ar draws y byd hefyd, yn edrych ar ymyriadau sy’n gadarnhaol iawn ar gyfer ein pobl ifanc. Ni ddylem gilio rhag mabwysiadu’r polisïau hynny. Mae’n drueni nad oes rhywbeth yn nes at gartref, yn Lloegr, a allai gael effeithiau cadarnhaol yma yng Nghymru.

Rwyf wedi cyhoeddi cyfnod pontio o 12 mis ar gyfer Cymunedau yn Gyntaf i liniaru rhai o effeithiau’r penderfyniad. Mae canllawiau pontio a strategaeth wedi cael eu cyhoeddi i roi cefnogaeth lawn i’r cyrff cyflawni arweiniol sydd ar hyn o bryd yn cyflwyno cynlluniau pontio amlinellol.

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn llythyr gan gynghorydd bwrdeistref sirol Caerffili, Ken James, yr aelod cabinet dros adfywio. Hoffwn dynnu ei sylw at y datganiad hwn gan y Cynghorydd James sy’n dweud bod cyngor Caerffili, fel y corff arweiniol, yn cael trafferth cyflawni eu cynllun manwl oherwydd ein bod bellach yn y cyfnod cyn yr etholiad, sy’n golygu na allant gadw at eu prosesau ffurfiol ar gyfer ymgynghori a gwneud penderfyniadau er mwyn datblygu a chytuno eu cynigion. Felly, a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno i rywfaint o hyblygrwydd ar gyfer cyrff arweiniol wrth iddynt gyflwyno eu cynlluniau manwl?

Fel bob amser, gan fod yr Aelod wedi dwyn y mater i fy sylw, yn ogystal â Dawn Bowden a’i gyd-Aelodau eraill, mae gennyf ddiddordeb mawr yn eich barn ar hyn a sut y gallwn sicrhau pontio llyfnach i’r bobl a gyflogir yn y cymunedau ar lawr gwlad. Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn gwneud yn siŵr fod fy nhîm yn gweithio’n agos gyda Chaerffili a chymdeithasau eraill, ac rwyf wedi gofyn iddynt gael sgwrs gyda hwy yn uniongyrchol i wneud yn siŵr ein bod yn gallu dod o hyd i ffordd drwy’r cynnig hwn.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich datganiad ar 14 Chwefror ar eich dull newydd o adeiladu cymunedau cryf, fe gyhoeddoch grant newydd o £12 miliwn y flwyddyn i gefnogi’r rhai sy’n byw i ffwrdd oddi wrth y farchnad lafur. A allai Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu mwy o fanylion am y cynllun hwn, pryd y bydd yn cael ei lansio, at bwy y bydd yn cael ei anelu, pa amcanion sydd wedi’u pennu, a sut y byddant yn cael eu cyflawni? Diolch.

Wel, nid yw’r rhain yn gynlluniau newydd. Nid oedd Esgyn a Cymunedau am Waith a’r rhaglen Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth ar gael ym mhob un o’r clystyrau. Rydym yn gwneud yn siŵr y bydd Esgyn a Cymunedau am Waith ar gael ym mhob un o 52 clwstwr blaenorol Cymunedau yn Gyntaf, gan fuddsoddi £12 miliwn, fel y dywedodd yr Aelod, er mwyn mynd â phobl sy’n anodd iawn eu cyrraedd i mewn i’r farchnad waith. Nid yw hynny bob amser yn ymwneud â rhaglen gyflogadwyedd, ond efallai â meithrin hyder neu fel arall, â rhoi hyder i bobl symud at y cynllun hwnnw. Rwyf hefyd yn siarad â Julie James ynglŷn â’i llwybr cyflogadwyedd i wneud yn siŵr fod y rhaglenni penodol iawn hyn mewn cymunedau yn ychwanegu gwerth at ymyrraeth hirdymor dysgu gydol oes. Felly, rwy’n fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelod gyda manylion y cynlluniau hyn, ond nid ydynt yn newydd; nid ydym ond yn cynyddu’r gallu o fewn y sector.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next item on our agenda is the 90-second statements. Ann Jones.

Diolch, Lywydd. Mewn awr yn unig, bydd tîm pêl-droed menywod Cymru yn cerdded ar y cae i chwarae gêm gyfeillgar yn erbyn Gogledd Iwerddon. Fel rhan o’r garfan honno, Jess Fishlock fydd y bêl-droedwraig gyntaf o Gymru i gael 100 o gapiau, sy’n nodi carreg filltir hynod gofiadwy i’r chwaraewraig canol cae dalentog. Nid oes yr un chwaraewr, dyn neu fenyw, erioed wedi chwarae cant o gemau dros Gymru, ac rwy’n siŵr y bydd yn achlysur arbennig iddi, ac yn un, rwy’n credu, y dylem ei gydnabod yma yn y Cynulliad.

Chwaraeodd Jess ei gêm gyntaf dros Gymru yn erbyn y Swistir yn ôl yn 2006. Ar ôl troi’n 30 yn ddiweddar, nid oes gan Jess unrhyw gynlluniau i ddod â’i gyrfa ryngwladol i ben, ac mae ganddi uchelgais danllyd o hyd i gynrychioli ei gwlad yn rowndiau terfynol pencampwriaeth fawr. Rwy’n siŵr y bydd y tîm yn gwneud eu gorau dros Jess heddiw ac y bydd Jess yn chwarae ei rhan, ac rwy’n gobeithio y gall wireddu ei huchelgais i arwain tîm pêl-droed menywod Cymru i mewn i bencampwriaeth fawr. Rwy’n siŵr ein bod yn dymuno’n dda iddi ar y gamp ryfeddol hon. Diolch.

Simon Thomas.

Thank you, Llywydd. Henry Richard was born in Tregaron on 3 April in 1812. He was an Independent minister and was a prominent figure in the Welsh Liberal movement. In 1868, he was elected Member of Parliament for the constituency of Merthyr and he served there for 20 years. The constituency, at that time, included the town of my birth, Aberdare.

Henry Richard is mainly remembered as a promoter of the cause of peace and arbitration and as secretary of the peace society for 40 years. His main success was working to ensure a declaration in the Paris treaty, which brought the Crimean war to an end, declaring for the first time internationally that arbitration was available instead of war. He was therefore called the apostle of peace.

There is now a statue in his memory on the square in Tregaron, and a new, all-age school is named after him in the area. This is his statement on the statue:

I have always been mindful of three things:—not to forget the language of my country; and the people and cause of my country; and to neglect no opportunity of defending the character and promoting the interests of my country. My hope for the abatement of the war system lies in permanent conviction of the people, rather than the policies of cabinets or the discussions of parliaments.’

We should bear this in mind in our own Senedd today.

Neil McEvoy.

Diolch, Lywydd. Mae tair mil a hanner o bobl bellach wedi llofnodi’r ddeiseb i’r Cynulliad hwn yn galw arnom i ddiogelu lleoliadau cerddoriaeth fyw yng Nghymru. Dechreuwyd y ddeiseb honno gan yr arweinydd a’r cyfansoddwr, Richard Vaughan. Y broblem yw bod dau gynnig i ddatblygu yn stryd cerddoriaeth fyw enwocaf Cymru, Stryd Womanby, ac mae’r datblygiadau yn fygythiad i’r lleoliadau cerddoriaeth oherwydd y deddfau cynllunio gwan sydd gennym yng Nghymru. Yn Lloegr, mae ganddynt egwyddor o asiant dros newid, sy’n golygu bod angen i ddatblygiadau newydd addasu i leoliadau cerddoriaeth fyw sy’n bodoli eisoes ac nid y ffordd arall. Mae’n amser i ni feddwl am yr hyn y gallwn ei wneud, ac mae angen i bobl o bob plaid wleidyddol fynd ati i amddiffyn lleoliadau cerddoriaeth fyw yng Nghymru. Dylai’r cynigion ar gyfer Stryd Womanby gael eu gwrthod oni bai bod gwarantau cadarn na fydd y safleoedd cerddoriaeth fyw presennol yn cael eu heffeithio. Mae angen i’n Senedd wrando ar y miloedd o bobl sydd wedi rhoi amser i arwyddo’r ddeiseb, oherwydd mae angen newid yn y gyfraith gynllunio, ac rwy’n galw ar bawb sy’n bresennol i sicrhau ein bod yn newid y gyfraith yma yng Nghymru ac yn amddiffyn ein lleoliadau cerddoriaeth fyw. Diolch.

The next item on our agenda is the motion to amend Standing Order 12 in relation to topical questions. I call on a member of the Business Committee to move the motion—Paul Davies.

Formally.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

The next item on our agenda is the debate on a Member’s legislative proposal, and I call on Simon Thomas to move the motion.

Diolch i chi, Lywydd. Rwyf am gynnig bod y Cynulliad yn nodi’r cynnig ar gyfer Bil lleihau gwastraff yng Nghymru, a diben y ddeddfwriaeth arfaethedig fyddai lleihau gwastraff, ac mewn dwy ffordd arbennig: mynd i’r afael â’r angen am gynllun dychwelyd blaendal yng Nghymru a mynd i’r afael â’r angen naill ai i wahardd, neu gael ardoll ar ddeunydd pacio polystyren yng Nghymru.

Y cyd-destun ar gyfer y cynnig hwn yw bod angen lleihau gwastraff pellach os ydym am gyrraedd targed Llywodraeth Cymru i leihau gwastraff 70 y cant erbyn 2025, ac i fod yn ddiwastraff erbyn 2050, mae angen cyflymu’r newid yn sylweddol. Byddai Plaid Cymru hefyd yn hoffi symud y targed diwastraff ymlaen i 2030 ac fel y nodwyd eisoes gan Lywodraeth Cymru, gall Cymru, ac fe ddylai Cymru, fod y wlad orau yn Ewrop am ailgylchu. Rydym yn bedwerydd, i fod yn deg, ond gallwn wneud hyd yn oed yn well.

Mae cyfradd ailgylchu Cymru wedi dyblu dros y degawd diwethaf, o ychydig o dan 30 y cant yn 2006-07 i dros 60 y cant yn 2015-16. Fodd bynnag, nid yw pawb yn ailgylchu, ac mae yna awdurdodau lleol hefyd sydd ar ei hôl hi’n sylweddol o ran cyflymder y newid. Ni lwyddodd Casnewydd, Torfaen, na Blaenau Gwent i gyrraedd targed presennol Llywodraeth Cymru o 58 y cant yn 2015 na 2016. Credaf, felly, y bydd cynllun dychwelyd blaendal, lle y mae cwsmeriaid yn talu tâl ychwanegol bychan am ganiau a photeli sy’n cael ei ad-dalu pan fyddant yn eu dychwelyd yn wag, yn cymell pobl nad ydynt eisoes yn ailgylchu ac yn wir, yn cyflwyno elfen o arbed adnoddau i’n heconomi. Dylai’r cynllun hwn fod ar gael ar gyfer caniau a photeli plastig yn ogystal â rhai metel a gwydr. Yn ogystal â chynyddu cyfraddau casglu, mae cynlluniau blaendal yn cynnig deunyddiau o safon uwch y gellir eu hail-lenwi neu eu hailgylchu. Gallai cynlluniau blaendal arbed arian i awdurdodau lleol hefyd yn y tymor hir drwy leihau gwastraff y cartref sydd angen ei reoli, a lleihau’r angen am gyfleusterau didoli a gwaredu, megis llosgyddion a thirlenwi, a lleihau’r angen i lanhau strydoedd.

Mae’n bryder arbennig fod yr amgylchedd morol o amgylch Cymru yn dirywio’n fawr iawn o ganlyniad i’r holl blastig yn ein hamgylchedd. Mae gan y Gymdeithas Cadwraeth Forol ddeiseb ger bron y Cynulliad ar hyn o bryd ac mae’n cefnogi taith ar long hwyliau o’r enw Sea Dragon o amgylch arfordir Prydain ym mis Awst, a fydd yn galw yng Nghaerdydd rywbryd ym mis Awst, a phwrpas Sea Dragon yw casglu data ar blastig yn ein hamgylchedd morol. Dyma wyddoniaeth y dinesydd ar ei gorau, mewn cydgysylltiad â phrifysgolion. Ac mae unrhyw un ohonom—

A gaf fi—[Anghlywadwy.]

Ie, yn wir, fe wnaf.

Fel hyrwyddwr rhywogaethau ar ran y morlo llwyd, byddai pob un o’r 43 o ffrindiau newydd sydd gennyf bellach ym Mhen Pyrod yn sicr yn cefnogi cynnig o’r fath.

Rwy’n siŵr y byddent, ond carwn ddweud wrth Dai Lloyd nad ydynt yn ffrindiau iddo o reidrwydd, oherwydd credaf eu bod yn teithio pellter hir, ac maent yn llawn cymaint o ffrindiau Gwyddelig a Llydewig ag o ffrindiau Cymreig yn ôl pob tebyg. Ond mae’n dangos bod yr amgylchedd morol yno i gael ei ddiogelu. Ac os oes unrhyw un wedi mynd ati i lanhau traeth—ac efallai y byddai Dai Lloyd eisiau ystyried glanhau traeth—rwy’n credu y byddant yn gwybod faint o ddarnau o blastig a photeli gwag sy’n cael eu codi ar yr adeg honno.

Nawr, cynllun dychwelyd blaendal yr Almaen yw’r un mwyaf llwyddiannus yn y byd. Mae hwnnw wedi bod ar waith ers 2003. Caiff tâl o 25 sent ewro ei ychwanegu at bob cynhwysydd diod ar wahân i laeth a sudd ffrwythau a llysiau. O ganlyniad, mae 98.5 y cant o boteli y gellir eu hail-lenwi yn cael eu dychwelyd gan ddefnyddwyr, a dyma’r pwynt: mae ansawdd y deunydd a adferir yn ddigon da i sicrhau y bydd hen botel yn dod yn botel newydd. Felly, er ein bod yn llwyddo i ailgylchu ar hyn o bryd, mantais cynllun dychwelyd blaendal yw arbed adnoddau yn ogystal, a llai o wastraff. Mae hyn hefyd wedi helpu i gael gwared ar 1 biliwn i 2 biliwn o gynwysyddion untro o finiau a strydoedd yr Almaen.

Mae hefyd yn duedd sy’n tyfu’n gynyddol. Nid oeddwn eisiau dod â sbwriel i mewn i’r Siambr, Dirprwy Lywydd, a bu’n rhaid i mi baratoi hyn neithiwr—fy hun, yn bersonol—ond os ydych yn prynu cwrw ffasiynol neu gwrw hipster y dyddiau hyn, fe welwch ei fod yn aml yn rhoi ad-daliad o 10 sent i unrhyw wladwriaeth neu diriogaeth—mae hyn ar gyfer gwerthiant rhyngwladol yn Awstralia a’r Unol Daleithiau. Felly, mae’n duedd sy’n digwydd eisoes—nid oes ond angen i ni ddilyn y tuedd hwnnw a mynd gyda’r llif fel petai.

Fodd bynnag, ni ellir ailgylchu popeth, ac i fod yn ddiwastraff—neu i ailddefnyddio, yn wir—bydd angen i ni, yn y pen draw, sicrhau bod yr holl ddeunydd pacio a ddefnyddir yng Nghymru yn ailgylchadwy. Un o brif achosion sbwriel, mewn gwirionedd, yw deunydd pacio polystyren nad yw’n ailgylchadwy ac na ellir ei ailddefnyddio, gan ei fod yn aml yn cael ei ddefnyddio ar gyfer pacio bwyd, wrth gwrs. Er y gellid defnyddio deunyddiau eraill sy’n ecogyfeillgar, mae llawer o gaffis, siopau, a sefydliadau bwyd brys yn defnyddio deunydd pacio polystyren ar gyfer diodydd a chludfwyd am ei fod yn rhatach. Dangosodd ffigurau gan Sefydliad Bevan fod cyfanwerthwr ar-lein yn cynnig 500 o flychau byrgyrs polystyren mawr am £21.12, tra bod 500 o flychau byrgyrs biobydradwy yn cael eu gwerthu am £44.48.

Felly, nid oes llawer o gymhelliant ar hyn o bryd i fanwerthwyr ddefnyddio dulliau amgen ecogyfeillgar, sy’n cynnwys cynwysyddion biobydradwy, cynwysyddion y gellir eu hail-lenwi, a hyd yn oed cynwysyddion bwytadwy, sydd bellach yn bosibl. Efallai na fydd yn bosibl nac yn angenrheidiol inni ddilyn nifer o daleithiau a dinasoedd yn yr Unol Daleithiau a gwahardd deunydd pacio polystyren yng Nghymru, er fy mod yn cael fy nhemtio’n bersonol i feddwl ar hyd y llinellau hynny, ond gallwn edrych yn agosach at gartref ar ein cynllun llwyddiannus i godi tâl am fagiau siopa untro a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Hydref 2011. Yn ôl arolwg a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru ac a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2016, rhwng cyflwyno’r tâl o 5c yn 2011 a 2014, gwelwyd 70 y cant amcangyfrifedig o ostyngiad yn y defnydd o fagiau siopa untro yng Nghymru. Felly, gallai’r manwerthwr dalu tâl tebyg am gynwysyddion bwyd a diod polystyren neu gellid ei drosglwyddo i’r defnyddiwr ac arwain at ostyngiad tebyg yn y defnydd ohonynt.

Pan ddaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i’r Pwyllgor Cyllid yng Nghasnewydd yr wythnos diwethaf—credaf mai’r wythnos diwethaf oedd hi, neu gallai fod wedi bod yr wythnos cynt; ni allaf gofio yn union pryd yn awr—mae’n ddiddorol iawn ei fod wedi sôn am ddefnyddio’r pwerau newydd yn Neddf Cymru 2017 i gyflwyno trethi arloesol. Ac wrth gwrs, un o’r argymhellion gan Sefydliad Bevan ac eraill yw tâl polystyren yng Nghymru, fel treth yr un mor arloesol.

Felly, mae llawer o randdeiliaid, o’r sectorau morol ac amgylcheddol i bobl fel Sefydliad Bevan, yn galw am dreth ar bolystyren i leihau ei ddefnydd, neu hyd yn oed i roi diwedd ar ei ddefnydd drwy ddefnyddio dewisiadau eraill sy’n fwy ecogyfeillgar. Rwy’n credu y gallai deddfwriaeth o’r fath fynd i’r afael â’r mater a helpu’n aruthrol i leihau gwastraff yng Nghymru, ond yn bwysicach, gallai ein rhoi ar flaen y gad yng nghyd-destun y meddylfryd Ewropeaidd.

Diolch yn fawr iawn. Jenny Rathbone.

Rwy’n cefnogi’r cynnig ardderchog hwn, ac rwy’n credu bod llawer o bethau eraill y gallwn ystyried eu gwneud yn ogystal. Yn gyntaf, i gywiro Simon, rwy’n deall mai ni yw’r drydedd wlad orau yn y byd am ailgylchu, ar ôl yr Almaen a Taiwan, felly mae angen i ni ddathlu hynny.

Roeddwn yn meddwl tybed a fyddai gennym y cymhwysedd, er enghraifft, i wahardd cytundebau y mae’r archfarchnadoedd yn eu llunio gyda rhai o’u cyflenwyr ffermio i’w gorfodi i aredig llysiau yn ôl i mewn i’r tir os nad ydynt yn cyd-fynd â’r olwg gosmetig y mae defnyddwyr, ymddengys, yn galw amdani mewn archfarchnadoedd, oherwydd mae hynny’n ymddangos i mi yn hollol warthus.

Rwy’n cefnogi eich treth bolystyren, ond rwy’n teimlo bod yna ragor sydd angen i ni ei wneud i egluro i’r dinesydd pa blastig sy’n ailgylchadwy a pha blastig nad yw’n ailgylchadwy, oherwydd rwyf wedi cael trafodaeth gydag etholwyr ynglŷn ag a yw’r cynwysyddion duon sy’n cael eu defnyddio’n ddieithriad gyda bwydydd wedi’u prosesu—a ydynt yn ailgylchadwy ai peidio? Os nad ydynt, gadewch i ni roi’r gorau i’w defnyddio a defnyddio cynhwysydd lliw arall neu un sydd wedi cael ei wneud o ddeunydd ychydig yn wahanol, oherwydd dylai fod yn berffaith bosibl ailgylchu plastig os nad yw wedi’i ddifwyno. Felly, credaf y dylid ymestyn y dreth bolystyren i gynnwys unrhyw blastig nad yw’n ailgylchadwy, fel ein bod yn gorfodi cwmnïau i ailgylchu, oherwydd mae’r gost o ran yr amgylchedd yn hollol enfawr.

Mae’r rhan fwyaf o ddeunydd pacio plastig yn cael ei golli ar ôl cael ei ddefnyddio unwaith—nid yw’n cael ei ailgylchu. Pan ddaw’n wastraff, caiff ei waredu fel gwastraff trefol ac mae tua 30 y cant ohono yn cael ei golli i’r cefnforoedd, gydag effaith ar ffrindiau Dai Lloyd, a hefyd ar y môr yn gyffredinol. Rydym yn wynebu sefyllfa lle y gallem, mewn gwirionedd, gael mwy o blastig yn y môr nag o bysgod, ac mae hwnnw’n bosibilrwydd eithaf brawychus. Felly, rwy’n credu bod Ewrop yn dechrau edrych ar hyn, oherwydd, yn amlwg, nid yw pob gwlad yn Ewrop yn gwneud cystal â’r Almaen neu Gymru. Yn ddiweddar, mae Senedd Ewrop wedi cymeradwyo rhywbeth o’r enw adroddiad Bonafè, sy’n anelu i symud yr UE tuag at economi gylchol, gyda tharged ailgylchu o 80 y cant ar gyfer gwastraff deunydd pacio. Felly, rydym eisiau bod ar flaen y gad yn hynny o beth, yn hytrach na dilyn eraill.

Felly, rwy’n credu bod y rheini’n bethau arbennig o dda y gallem fod yn eu gwneud, ond credaf ei fod yn ymwneud hefyd â newid ymddygiad, yn enwedig y ffaith nad yw traean o’r holl fwyd byth yn cyrraedd y bwrdd, mewn gwirionedd—mae hynny’n dweud wrthym fod rhywbeth o’i le ar y ffordd rydym yn parchu bwyd. Ond rwy’n credu y dylem hefyd ystyried dilyn esiampl ardderchog yr Almaen gyda’r Ddeddf cylch sylweddau caeëdig a rheoli gwastraff, a basiwyd ym 1996, fel y dywedoch eisoes, gan ei bod yn help mawr i ymgorffori’r cysyniad ‘arbed, ailddefnyddio, ailgylchu’ y dylem i gyd fod yn ei ddilyn.

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

Felly, os ydym am fod yn genedl ddiwastraff erbyn 2050 neu erbyn 2030, yna rwy’n credu y dylem fod, gobeithio, yn ystyried y ddeddfwriaeth hon.

It’s important that the Assembly continues with the good work of tackling waste. It’s an issue that affects us all. The seas, coastlines and beaches of Wales are habitats that are seriously damaged by waste and, in supporting Simon Thomas today, I want to mention the impact of waste on marine habitats and the impact of polystyrene particularly.

Following the plastic bag tax, introduced in 2011, there was a notable reduction in the number of plastic bags found on beaches around Wales, but according to the beach survey of 2016, when 28 Welsh beaches were surveyed, there was an increase of 16 per cent since the previous year in the number of items of waste found. Plastic and polystyrene are the main items found on beaches in the UK, and as we’ve heard, polystyrene is a huge environmental problem because it isn’t a material that biodegrades over time, and we don’t know how long it takes to biodegrade. In the meantime, landfill sites, as well as our seas, are filling with polystyrene. Polystyrene is worse than plastics, because there is increasing evidence that chemicals in polystyrene can be carcinogenic as well as damaging and being harmful to our wildlife and marine life.

By way of coincidence, yesterday I received a letter from a county councillor living near a school in Arfon, and this is what she says:

In our area, we see pupils visiting food shops at lunchtime and dumping their polystyrene containers in the woods and on riverbanks, on greenfield sites, along paths and on our pavements. It’s terrible and it’s a problem that’s increasing. Certainly, there is work to be done to educate children to dispose of their litter in a responsible way. Of course, it’s an ongoing battle to ensure a sufficient number of bins and so on. Despite that, I am of the view that it would be of great assistance to reduce packaging, particularly food packaging.

She goes on, this councillor, to say:

I wonder whether the Welsh Government would consider taxing polystyrene. The tax on plastic bags has been a sweeping success. So successful, indeed, that other nations in the UK have adopted the same policy. What about Wales leading the way once again, creating a Wales which is free of polystyrene? Thank you for reading my letter. I hope you’ll have an opportunity to speak up on my behalf and ask the Government to consider my request.

Clearly, there’s more discussion to be had: a tax, a levy, a prohibition—which is the best approach of reaching our aim? But certainly, reducing the packaging waste in terms of goods would do a great deal to reduce the waste that is disposed of, with so much inevitably finishing up on our beaches and in our seas, where it can take many, many years to biodegrade. So, thank you for the opportunity to contribute to the debate. Thank you to Simon for bringing this issue forward, and on with the attempts to tackle the issue of waste.

A gaf fi ddweud nad oes gan grŵp y Ceidwadwyr Cymreig unrhyw wrthwynebiad mewn egwyddor i’r hyn y mae Simon yn bwriadu ei wneud, neu y byddai’n ei wneud pe bai’n cael cyfle i gyflwyno Bil yma? Fodd bynnag, rydym yn credu bod yr elfennau ymarferol yn chwarae rhan fawr iawn ac mae angen eu hystyried yn llawn, ac er tegwch, fe gyfeiriodd atynt yn ei araith.

Ond rydym yn dechrau o’r cysyniad o economi gylchol. Rwy’n credu ein bod yn llawer mwy ymwybodol bellach o’r effaith rydym yn ei chael o ran sut rydym yn lapio ein cynnyrch a sut rydym yn defnyddio’r nwyddau y dibynnwn gymaint arnynt. Fel y mae llawer o bobl wedi dweud, nid oes ond yn rhaid i chi gerdded ar draeth yn unrhyw le yn y byd yn awr, mewn gwirionedd, i sylweddoli’r effaith. Rwy’n credu bod newid enfawr wedi bod hefyd yn ystod yr 20 mlynedd neu fwy diwethaf, o ran cefnogaeth y cyhoedd a galwadau’r cyhoedd am bolisïau sy’n bodloni’r gofynion amgylcheddol hyn yn effeithiol.

Rwy’n credu y dylem gofio bod gan Gymru gyfres dda o bolisïau ailgylchu ar hyn o bryd, ac rydym yn dechrau o sylfaen uchel. Beth bynnag a wnawn, mae’n amlwg ein bod yn awyddus i ddiogelu’r cyflawniadau hynny. Rwy’n credu y byddai’n rhaid meddwl yn ofalus iawn am unrhyw gynllun blaendal, yn benodol, er mwyn inni allu bod yn argyhoeddedig y byddai’n mynd â ni gryn dipyn yn bellach nag sy’n bosibl gyda’r polisïau sy’n bodoli’n barod yn unig.

Mae rhai o’r materion a ddaeth i fy sylw—nid wyf yn credu eu bod yn anorchfygol, ond yn amlwg bydd angen mynd i’r afael â hwy. Gallai cynllun wedi’i gynllunio’n wael effeithio ar y seilwaith presennol. Gallwch gael polisi trwsgl yn y pen draw sy’n annog pobl i fynd ar deithiau ychwanegol i’r archfarchnad, neu beth bynnag, i ddychwelyd poteli ac eitemau eraill. Felly, credaf fod angen ystyried hynny. Hefyd, mae llawer o bobl, yn enwedig pobl agored i niwed, yn cael eu nwyddau wedi’u dosbarthu i’w cartref—sut y mae ymgorffori hynny mewn cynllun blaendal? Fel y dywedais, nid wyf yn credu eu bod yn anorchfygol, ond maent yn broblemau dyrys ac mae angen rhoi sylw iddynt. Rwyf hefyd yn credu bod angen rhoi ystyriaeth ofalus i oblygiadau unrhyw newid radical o gasglu o ymyl y ffordd, sydd wedi bod yn hynod lwyddiannus, i gynlluniau dychwelyd i’r siop, neu ba fodel bynnag a awgrymir.

O ran deunydd pacio bwyd, rwy’n credu bod angen i Gymru a’r DU gael trefn ar bethau, ac rwy’n credu bod llawer ohonom ar brydiau wedi cael ein digalonni gan yr holl ddeunydd sy’n lapio nwyddau hanfodol. Ni all fod yn fodel gwych ac mae angen i ni symud oddi wrtho. Rwyf wedi clywed straeon am ddefnyddwyr blin yn yr Almaen yn rhwygo deunydd pacio diangen oddi ar eu cynnyrch cyn iddynt gyrraedd y til. Nid wyf yn argymell hynny, ond rwy’n credu ei fod yn dangos i chi fod yna awydd ymhlith y cyhoedd i fynd gam ymhellach hyd yn oed yn hyn o beth. Felly, rydym yn dymuno’n dda iddo, a byddwn yn edrych o ddifrif ar unrhyw beth a ddaw atom yn y pen draw.

Rwy’n llongyfarch Simon ar gyflwyno’r cynnig deddfwriaethol hwn, gyda’r nod o leihau gwastraff drwy osod gofynion ychwanegol ar gynhyrchwyr bwyd a manwerthwyr. Mae’n adeiladu ar y gwaith da a wnaed eisoes gan Lywodraeth Cymru a’r Cynulliad hwn i fynd i’r afael â mater sy’n effeithio ar bob un ohonom, ac mae gan bawb ohonom gyfrifoldeb i fynd i’r afael, yn enwedig, â’r ynysoedd o wastraff sydd bellach yn tyfu yn ein cefnforoedd ac yn lladd bywyd morol.

Mae Cymru wedi bod ar flaen y gad yn y DU yn argymell ac yna’n gweithredu deddfwriaeth i gefnogi lleihau gwastraff, o’r strategaeth ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’, sy’n anelu’n uchelgeisiol at fod yn genedl ddiwastraff erbyn 2050, i’r Bil gwastraff, a gyflwynodd, fel y mae llawer o Aelodau eraill wedi dweud, y tâl am fagiau siopa untro, a dilynwyd yr esiampl honno gan Loegr bedair blynedd yn ddiweddarach. Mae’r tâl am fagiau siopa untro yn enghraifft o stori lwyddiant sydd wedi arwain at leihau gwastraff ar draethau yma yng Nghymru, gyda gostyngiad sylweddol yn nifer y bagiau siopa y daethpwyd o hyd iddynt—yn is nag unrhyw flwyddyn arall ers 2011. Ond wedi dweud hynny, mae gwastraff deunydd pacio yn dal i fod yn broblem yn ein moroedd ac ar ein glannau.

Fel eraill yma, rwyf wedi ymuno â phobl o bob oed i lanhau traethau, ac roedd canlyniadau o ddigwyddiad Glanhau Traethau Prydain 2016 y Gymdeithas Cadwraeth Forol yn dangos, o’r 28 o draethau Cymru a arolygwyd ym mis Medi 2016, fod cyfartaledd o 607 darn o sbwriel wedi cael eu canfod bob 100 metr. Mae hynny’n dal i fod yn gynnydd o 16 y cant ers 2015. Ochr yn ochr â darnau plastig a pholystyren, deunydd pacio yw llawer o’r sbwriel ar ein traethau—deunydd pacio eitemau fel creision, brechdanau, losin, deunydd lapio lolis, a llawer iawn mwy. Nid yn unig y mae’n edrych yn hyll i drigolion a’r twristiaid sy’n ymweld â’n traethau gwych niferus, ond mae’n fygythiad i’n bywyd gwyllt morol ac i’n pysgodfeydd masnachol gan ei fod yn cymryd blynyddoedd i bydru.

Mae Cymru wedi gwneud cynnydd da ar leihau gwastraff, ond dylem bob amser fod yn fwy uchelgeisiol wrth edrych ar sut y gallwn leihau gwastraff. Mae’n werth rhoi ystyriaeth bellach i rai o gynigion Simon Thomas, a gefnogir gan y Gymdeithas Cadwraeth Forol a llawer o rai eraill, a thrwy ymestyn cyfrifoldebau cynhyrchwyr gallem leihau faint o ddeunydd pacio a geir ar fwyd ac eitemau eraill, gan sicrhau cam sylweddol ymlaen o ran lleihau’r deunydd pacio sy’n cael ei daflu—gwastraff sydd, yn anochel, mewn un ffordd neu’r llall, yn cyrraedd ein traethau a’n moroedd. Felly, nid oes gennyf amheuaeth y bydd nifer o faterion ymarferol i’w datrys yn y cynnig. Mae David Melding wedi cyfeirio at rai ohonynt yn awr, ac mae Simon Thomas ei hun wedi cydnabod y byddai rhai anawsterau i’w datrys, ond nid ydynt yn anorchfygol mewn unrhyw ffordd. Felly, rwy’n cefnogi cynnig deddfwriaethol Simon mewn egwyddor heddiw, ac mewn ysbryd, ac rwy’n siŵr y gallwn gael y manylion yn gywir hefyd pe bai hwn yn cael ei gyflwyno, ac rwy’n annog yr Aelodau eraill i ystyried gwneud hynny hefyd.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr, Simon Thomas, ac i bawb, am gymryd rhan yn y ddadl heddiw. Mae’r ddadl wedi rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru roi’r newyddion diweddaraf—yn wir, mae’r newyddion diweddaraf wedi cael ei fwydo’n ôl a’i fynegi gan yr Aelodau heddiw. Ond rwy’n credu ei bod yn bwysig atgoffa ein hunain a chofnodi ein bod wedi cyhoeddi ein strategaeth wastraff ar gyfer Cymru, ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’, yn ôl yn 2010, yn amlinellu’r camau y mae’n rhaid i bawb ohonom eu cymryd os ydym am gyrraedd ein huchelgais o fod yn genedl sy’n ailgylchu’n dda erbyn 2025 ac yn genedl ddiwastraff erbyn 2050. Mae ein strategaeth yn llwybr tuag at economi gylchol fel y’i gelwir, ac mae pob Aelod wedi gwneud sylwadau arni heddiw. Mae’r economi gylchol honno’n un lle rydym yn parhau i ddefnyddio adnoddau cyn hired ag y bo modd, yn cael y gwerth mwyaf posibl ohonynt tra’u bod yn cael eu defnyddio, ac yna’n adfer ac adfywio cynhyrchion a deunyddiau ar ddiwedd oes eu gwasanaeth. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei rhaglen atal gwastraff ym mis Rhagfyr 2013. Mae’r rhaglen atal gwastraff yn cefnogi ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’ drwy ddisgrifio’r canlyniadau, y polisïau, y targedau a’r rhaglen waith ar gyfer mynd ati i atal gwastraff yng Nghymru.

Mae mynd i’r afael â gwastraff yn stori lwyddiant fawr i Gymru, ac yn un y dylai pawb ohonom fod yn falch ohoni. Gennym ni y mae’r cyfraddau ailgylchu trefol uchaf yn y DU ac yn ôl astudiaeth annibynnol, y cyfraddau uchaf ond un yn Ewrop, a’r uchaf ond dau yn y byd. Nawr, yn 2017, mae Llywodraeth Cymru wedi nodi ei hamcan i fod yn arweinydd byd mewn ailgylchu trefol. Mae manteision economaidd cyffredinol ein strategaeth wastraff i economi Cymru yn enfawr. Er enghraifft, mae ymchwil a wnaed gan Sefydliad Ellen MacArthur yn rhagweld manteision o dros £2 biliwn bob blwyddyn i Gymru o gyflawni economi gylchol.

O ran deunydd pacio bwyd a diod, mae’n bwysig bod yn glir mai un o brif ddibenion deunydd pacio yw diogelu’r cynnyrch rhag difrod a gwastraff, gan gynnwys ymestyn ei oes silff. Mae ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’ yn cael ei werthuso ar hyn o bryd a bydd yn cael ei adnewyddu i gynyddu cyfleoedd ar gyfer y sector preifat a’r sector cyhoeddus i uchafu manteision ariannol, cymdeithasol ac amgylcheddol o ganlyniad i fabwysiadu newidiadau mewn arferion o dan faner yr economi gylchol a defnyddio adnoddau’n effeithlon. Byddwn yn ymgynghori ar y diwygiadau i’r strategaeth wastraff mewn ymgynghoriad ffurfiol yn 2018. Yn rhan o’r broses ymgynghori, bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu’n drylwyr â chynhyrchwyr bwyd, manwerthwyr a rhanddeiliaid eraill mewn perthynas ag ymestyn cyfrifoldeb y cynhyrchydd. Mae hyn yn golygu gwneud yn siŵr eu bod yn ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb ariannol am gasglu a rheoli gwastraff sy’n deillio o’r cynnyrch a’r deunydd pacio.

Yn ddiweddar mae cryn ddiddordeb wedi bod yn dilyn y sylw yn y cyfryngau i sbwriel, ailgylchu poteli plastig ac ailgylchu cwpanau coffi. Mae gan Lywodraeth Cymru raglen waith ar gyfer mynd i’r afael â’r materion hyn yn benodol. Er enghraifft, ers nifer o flynyddoedd mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid ar gyfer Rhaglen Weithredu’r Cynllun Gwastraff ac Adnoddau, WRAP, i weithio gyda’r diwydiant bwyd a siopau bwyd i leihau deunydd pacio diangen. Mae WRAP Cymru hefyd wedi gweithio gyda’r diwydiant gwasanaeth bwyd i atal deunydd pacio gwastraffus a chynyddu ailgylchu.

Rydym ar fin comisiynu astudiaeth i ymchwilio i opsiynau’n ymwneud â chanlyniadau sy’n gysylltiedig â defnyddio adnoddau’n effeithiol, gan gynnwys atal gwastraff, ailddefnyddio ac ailgylchu, a lleihau sbwriel drwy ddull o ymestyn cyfrifoldeb y cynhyrchydd. Fel rhan o’r astudiaeth hon, byddwn yn ystyried sut y gallai cynllun dychwelyd blaendal effeithio ar gynlluniau presennol awdurdodau lleol ar gyfer casglu a rheoli’r gwastraff rydym yn ei gynhyrchu yng Nghymru. Mae’n rhaid i ni hefyd ystyried yr effaith gysylltiedig ar bobl Cymru yn amgylcheddol, ariannol, cymdeithasol, diwylliannol ac o ran llesiant wrth wneud ein penderfyniadau o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Byddwn yn archwilio’r gwaith ymchwil hwn wrth adolygu a diweddaru ein strategaeth wastraff, ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’.

Mae Simon Thomas, wrth gyflwyno’r ddadl hon heddiw, a’r Aelodau, wedi siarad yn rymus am effeithiau niweidiol gwastraff, yn enwedig ar yr amgylchedd morol, ond hefyd am y cyfleoedd sydd i Gymru barhau i arwain gyda’i pholisi a’i strategaeth wastraff. Wrth ystyried y cynnig deddfwriaethol hwn, fel rwyf eisoes wedi dweud, mae gennym strategaeth wastraff a rhaglen atal gwastraff ar waith yng Nghymru, ond rydym hefyd yn ymrwymedig i gyflwyno dulliau o fynd i’r afael â gwastraff deunydd pacio. Byddai angen i unrhyw Fil a fyddai’n cael ei gyflwyno yn awr gael ei asesu o ran cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad o dan ddarpariaethau Deddf Cymru 2017. Mae deddfwriaeth ynglŷn â chynhyrchion yn faes cymhleth, a hyd nes y byddwn yn gwybod yn union beth allai gael ei gynnig o dan y Bil arfaethedig, ni allwn fod yn sicr a yw o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad Cenedlaethol ai peidio. Oherwydd hynny, bydd y Llywodraeth yn ymatal ar y cynnig hwn, ond rydym yn cymeradwyo bwriadau’r canlyniadau y mae’r cynnig am Fil yn ceisio mynd i’r afael â hwy mewn perthynas â chynhyrchu gwastraff, gan eu bod yn cyd-fynd â’r camau rydym wedi eu rhoi ar waith drwy ein strategaeth wastraff, ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’, ac yn ein llwybr tuag at sicrhau economi fwy cylchol yng Nghymru.

Diolch. Galwaf ar Simon Thomas i ymateb i’r ddadl.

Thank you, Presiding Officer. May I thank everyone who’s contributed to the debate and particularly thank the Minister, who’s just confirmed that the Government is still keeping in mind the need of a deposit-return scheme in Wales?

At the heart of this debate is the circular economy that David Melding and many other Members have mentioned. We must emphasise, in that context, that recycling something that can be reused is a waste of energy, a waste of resources and a waste of transportation very often. So, in moving towards a waste-free Wales, we should ensure that we reuse as much as possible, and that’s the purpose of this legislative proposal, to reduce that. We should also be collaborating towards an objective where we can’t use packaging in Wales that can’t be reused, recycled or composted. That should be the aim. And although there are some barriers, as Jane Hutt mentioned, in terms of doing that, we can overcome those problems with the right will and with some imagination.

And the final point, if I may, is this: who would have thought, five or 10 years ago, that just 5p would change the way in which people use plastic bags? If recycling were enough in and of itself, we wouldn’t see so much waste in our seas as we do at present, and on our beaches and in our environments. If 5p can do that for plastic bags, then a tax on polystyrene and a deposit-return scheme can also make a difference.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi’r cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rydych yn gwrthwynebu. Felly, byddwn yn gohirio’r bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Eitem 6 ar ein hagenda yw datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid ar benodiadau gweinidogol: gwrandawiadau cyn penodi gan bwyllgorau’r Cynulliad, a galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas, i gynnig y datganiad.

Thank you, Deputy Presiding Officer. This is the last time you’ll hear from me this afternoon—before Easter even. Despite that, I am pleased to make this statement here today on behalf of the Finance Committee, talking of our experience of holding a pre-appointment hearing on a ministerial appointment, which we undertook as part of the process for recruiting the chair of the Welsh Revenue Authority. I welcome the opportunity to inform the Assembly, which will hopefully help to improve this procedure in future, and give advice to other committees.

Many of us in the Assembly have been calling for pre-appointment hearings for some time. The suggestion to hold a hearing for this recruitment was made by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government. And, back in 2012, when he was the Chair of the Health and Social Care Committee, he wrote an article for the Institute of Welsh Affairs, from which I will quote:

un ffordd arwyddocaol y mae’r Senedd yn awr yn llusgo ar ôl datblygiadau mewn mannau eraill o ran atebolrwydd a thryloywder yw’r modd y mae’n penodi swyddogion cyhoeddus allweddol.

It’s worth noting, therefore, that the first hearing of this type, undertaken by a House of Commons committee, took place back in 2008. So, we are nearly 10 years behind Westminster, and I’m not happy about that. I’m pleased that the Cabinet Secretary has taken the first steps to bring the Assembly in line with other parliamentary bodies.

We welcome the opportunity to be involved in the process of appointing the chair of the WRA, and we hope this experience will set a precedent for future recruitment processes. The hearing was held by the committee on 16 February, and its main purpose was to reassure us as Members, and as a committee, of the suitability of the Welsh Government’s preferred candidate for the post. It also gave the candidate exposure to parliamentary scrutiny in a public setting, which is something that an appointee to a post at this level needs to be prepared for.

The committee was well placed to carry out this hearing, given our scrutiny of various pieces of tax legislation, and our interest in the establishment of the WRA. We were pleased with the opportunity to participate in this procedure, although we noted that there is currently no specific guidance in place in the Assembly for this kind of hearing. As time was limited on this occasion, we used the Westminster guidance as a basis, and worked to agree a set of overarching principles that we would adhere to for this particular hearing.

Going forward, based on our experience, I would strongly suggest that a set of formal guidelines be established for future pre-appointment hearings, to provide a more strategic approach. The guidance should set out principles that can be agreed by both the Assembly and the Welsh Government, drawing on best practice procedures in other parliaments. We can see these processes as part of the development of a protocol between the Assembly and Welsh Government. We should consider this as part of the general work being undertaken to agree protocols, as I have just said.

Based on the Finance Committee’s experience, I believe the guidance should cover a number of areas. First of all, how will the appropriate Cabinet Secretary or Minister incorporate the views of the committee? Whilst I am an advocate of holding pre-appointment hearings, we must ensure it does not become a tick-box exercise, and that the committee’s view is given due regard by the Government. This would ensure that committees understand their role in the process.

We did not see the information submitted by the candidate in making her application. And, in my opinion, the information we were given in advance was most insufficient. Committees need to understand why the Minister, or Cabinet Secretary, believes the candidate is preferred, and why they are believed to be suitable for the post. It would be helpful if a statement could be provided for the appropriate committee. With only a short period of time, and limited information available, a statement would facilitate more effective and relevant questioning.

On this occasion, we agreed to report under embargo to the Cabinet Secretary within 24 hours of the hearing, and to publish a bilingual report within 48 hours. In this case, there was time immediately after the meeting for the committee to have a brief discussion, but not necessarily enough time for Members to consider any concerns in any great detail. It was not possible for the committee to reach a unanimous opinion, and the issue of the disagreement was noted in a majority report. It is possible that, with more time and an opportunity to discuss these concerns with the Cabinet Secretary, the committee would have come to a unanimous conclusion.

I would recommend, therefore, that for future hearings, these reporting deadlines should be revised to allow time for proper consideration by the committee, while being mindful of causing delays to the recruitment process. Should pre-appointment hearings become a routine part of the recruitment process, I would suggest that additional reporting time be factored into the timescales. In saying this, I note that the Government did not confirm the appointment until last week, due to high-level security checks.

As we continue to grow as a Parliament, pre-appointment hearings of this nature will enhance our reputation as a mature legislature. At present, such hearings are held in various legislatures, including Westminster, the Scottish and European Parliaments, as well as in the US and Canada. The guidance adhered to in each Parliament varies. However, each institution does have a list of public appointments that are subject to a pre-appointment hearing. I believe that a list of this nature would be a valuable addition to the Assembly’s guidance. This approach shows a clear example of best practice. However, as with any new procedure, there are areas for improvement. If the Welsh Government and the Assembly can work together to make this process efficient and productive, there is no reason why Wales could not become a country that other Parliaments look to as an example of best practice.

By working together on guidelines and establishing effective procedures, we have an opportunity to lead the way in strengthening the transparency and accountability of ministerial appointments. We can learn from best practice in other Parliaments to form our own procedure that gives the public confidence in the decisions made by the Welsh Government and Members in this Chamber. I welcome questions and comments from other Members.

On behalf of Steffan Lewis, who is a member of the committee, may I thank the Finance Committee Chair for his statement today and for discussing the important opportunity we have in terms of improving not only the transparency of ministerial appointments, but also the Assembly’s ability to hold the Government to account? It’s a very timely statement, if truth be told, given that the Assembly is fast maturing as a legislature. There is sufficient evidence of that—the ink is barely dry on the first piece of Welsh taxation legislation passed in this Chamber yesterday.

In my view, introducing pre-appointment hearings would support that broader development and support the maturing of the institution, and, as the Chair said, it would move the National Assembly for Wales towards the same kind of regimes as those adopted in many other legislatures across the world. So, I welcome this proposal of drawing up formal guidelines or a protocol for pre-appointment hearings. I very much hope that the Government will agree to work with the relevant committees in this undertaking, which would develop the Assembly machinery for the benefit of democracy. I look forward to hearing the Government’s views on this.

I agree with the Chair’s comments about ensuring that any arrangements for pre-appointment hearings must be far more than a box-ticking exercise. This is important because the potential of these hearings to enhance the Assembly’s ability to scrutinise Government decisions is reliant on the appropriate committee having the relevant information so that the correct decisions can be made. So, I would like to endorse the Chair’s call that committees should receive information about candidates, including an explanation from Government as to why they were chosen, in good time in order to enable more effective questioning. Of course, we must also ensure that the Government takes the committee’s view on candidates in earnest. I acknowledge that the work is yet to start properly in this area, but has the committee received any proposals on the powers that will be required for committees to ensure that their views are given due attention by Government?

To conclude, I understand that arrangements in Westminster provide a veto for certain committees on specific appointments, whilst, for other appointments, a report is prepared or a consultative vote is taken. Does the Chair believe that it’s worth considering that kind of approach in drawing up guidelines for the Assembly and that we would perhaps need to vary the powers and influence of any committee according to the appointment in question?

I thank Rhun ap Iorwerth for his questions and for his general welcome for this process, the development of the process and the need for more formal guidance, perhaps, so that everyone can understand how committees operate with Government.

May I just say, first of all, that I feel that the committee ultimately did have an opportunity to assess the candidate and an opportunity to hold the candidate to account in a public forum, where she was questioned in a very thorough manner? I think that’s entirely appropriate, and, therefore, that process is clearly one that committees do and one that we could do ourselves.

Rhun ap Iorwerth raised a number of points that we need to understand and which need to be included in formal guidelines. For example, what powers? We had no veto on this occasion, certainly, but if the committee had been unanimous in reporting unfavourably against a candidate, and had done that on a robust basis, explaining why, then I’m sure that the Cabinet Secretary would have had to reconsider just how he was going to proceed with that appointment. But it is a question that arises—whether the guidance should put a specific veto in the hands of some committees. That is something that would need to be negotiated between the Assembly and the Government. It is a discussion in the Assembly, because, although it’s the Finance Committee that had the opportunity to carry out this first pre-appointment hearing, this will be something that other committees will be interested in, and I would suggest that it is something that the Chairs’ forum should look at in this place as we develop that in due time.

Croesawaf ddatganiad y cadeirydd y prynhawn yma. Mae hwn yn rhywbeth a oedd gennym yn ein maniffesto yn etholiad y Cynulliad y flwyddyn ddiwethaf—cafodd ei wrthod gan bobl Cymru, a dyna pam mai’r Llywodraeth hon sy’n eistedd ar y fainc yma. Ond rwy’n credu bod mater ehangach yma, gyda nifer cynyddol yr apwyntiadau a statws pwerau a chyfrifoldebau cynyddol y sefydliad hwn y tynnodd siaradwr Plaid Cymru sylw atynt yn flaenorol, mae’n ffordd dda i bobl ddeall faint o’r camau gweithredu a gymerir ar eu rhan mewn gwirionedd—mae craffu cyn deddfu a chyn penodi yn rhan hanfodol o’r ffordd y mae’r cyhoedd yn cael gwybod am y rolau y mae pobl yn eu cyflawni ar eu rhan. Rydych yn hollol gywir i nodi, Gadeirydd, fod hwn yn arfer cyffredin mewn llawer o ddeddfwrfeydd o gwmpas y byd, ac yn sicr dylem gofleidio hynny a chroesawu hynny. Yn eich datganiad fe wnaethoch grybwyll penodiad cadeirydd yr awdurdod treth, yr awdurdod cyllid, a sut y daeth yr unigolyn ger eich bron. Yn sicr, mae hynny’n rhywbeth sy’n cael ei groesawu ac yn y pen draw, dylid ei ehangu ar draws yr holl feysydd penodiadau cyhoeddus fel y gall yr Aelodau yn y sefydliad hwn a’r cyhoedd yn gyffredinol ddeall beth y mae’r rolau hyn yn galw amdano, sut y cânt eu cyflawni, ac ysgogi lefel arall o atebolrwydd yn y pen draw. Mae’n rhaid bod hynny’n dda o ran y modd y caiff gwasanaethau cyhoeddus eu darparu yn y pen draw. Felly, o’r meinciau hyn, byddwn yn sicr yn cefnogi unrhyw gynnydd yn y gallu i gyflwyno penodiadau.

Nifer o flynyddoedd yn ôl, pan gafodd y comisiynwyr—y comisiynydd plant a’r comisiynydd pobl hŷn—eu penodi, roeddem yn credu na ddylai’r rheini fod yn benodiadau gan y Llywodraeth, ac y dylent fod yn benodiadau gan y Cynulliad. Yn sicr, mae hwnnw’n arfer da ac yn anffodus, nid yw wedi digwydd, er fy mod yn croesawu’r camau gan y Llywodraeth pan fyddant yn cynnwys pleidiau eraill yn y broses benodi honno. Ond yn sicr, dylem ffurfioli hynny’n well fel mai’r sefydliad sy’n gwneud y penodiad hwnnw. Felly, rwy’n croesawu eich datganiad y prynhawn yma, cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, ond rwy’n gobeithio, drwy eich profiadau a’r pwyntiau rydych yn eu gwneud yn eich datganiad, y gellir bwrw ymlaen â hwy yn awr i gynyddu’r cyfle i bwyllgorau craffu yn y Cynulliad hwn i—roeddwn am ddefnyddio’r gair ‘cwestiynu’ ond mae hynny’n swnio’n fwy brawychus—i graffu ar gadeiryddion, ac yn fy marn i, ar gynghorwyr arbennig yn ogystal, ar eu penodiadau, oherwydd i’r un graddau, yn y Llywodraeth fodern—ac nid y Llywodraeth hon yn unig; mae’n wir mewn Llywodraethau ar draws y Deyrnas Unedig—mae rôl cynghorwyr arbennig yn un gynyddol bwysig ac mae ganddi ddylanwad pwysig ar y ffordd y mae Llywodraeth yn gweithio, ac eto faint o bobl mewn gwirionedd sy’n deall ac yn gwybod enwau’r unigolion hynny ac yn sicr, mae hynny’n rhan bwysig o Lywodraeth ac yn rhan bwysig o’r gwaith craffu a ddylai ddod yn gyhoeddus wedyn hefyd. Felly, rwy’n gwahodd eich sylwadau ar yr agwedd benodol honno hefyd.

Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid.

Diolch i Andrew R.T. Davies ac roeddwn yn cytuno ag ef ar bopeth nes iddo grybwyll cynghorwyr arbennig, gyda fy hanes fy hun yn hynny o beth. Ond mae’n bwynt teg. Mae’n rhywbeth y gellir ei archwilio o ran hynny. Rwy’n credu mai’r pwynt sylfaenol roeddech yn ei wneud, ac rwy’n cytuno’n llwyr, yw bod hon yn ffordd dda o agor y mater i’r cyhoedd ac i ddangos i’r cyhoedd sut y mae’r penodiadau hyn yn cael eu gwneud, pwy sy’n gyfrifol am beth, ac yn wir, i roi cyfle a blas iddynt o sut y bydd y gwaith craffu yn barhaus, am fod hyn yn digwydd cyn penodi—yn yr achos hwn, proses cyn penodi cadeirydd Awdurdod Cyllid Cymru. Rwy’n siŵr y bydd y Pwyllgor Cyllid—gan ei bod wedi cael ei chadarnhau fel cadeirydd bellach—yn ei chael hi’n ôl fel cadeirydd i graffu’n ffurfiol ar y gwaith y mae hi wedi’i gyflawni, y ffordd y mae Awdurdod Cyllid Cymru yn cael ei lywodraethu, ac wrth gwrs, eu cynllun corfforaethol a’u gwaith parhaus ar ran trethdalwyr Cymru. Felly, mae’n arwydd pwysig o sut rydym yn bwriadu gwneud y gwaith hwnnw pan fyddwn yn gwneud penodiad cyn penodi fel hyn.

Nid wyf yn credu—i fod yn deg, nid oedd yr Aelod yn awgrymu, ac nid wyf yn credu y dylem fabwysiadu’r agwedd fwy pleidiol tuag at rai o’r penodiadau hyn. Os edrychwch ar sut y mae penodiadau Trump yn cael eu gwneud ar hyn o bryd, mae’n tueddu i fod yn bleidiol iawn. Mae’n cynnwys y cyhoedd, fodd bynnag. Mae’n gyhoeddus ac mae’n ymgysylltu â phobl; nid oes amheuaeth am hynny. Ond rwy’n gobeithio, yn y sefydliad hwn o leiaf, y gallwn ddefnyddio’r hyn sydd gennym, sy’n un o’r pethau gorau sydd gan y sefydliad hwn, sef ein gwaith pwyllgor a’r gwaith trawsbleidiol a wnawn ar bwyllgorau a’r ffyrdd rydym yn gweithio gyda’n gilydd, i geisio archwilio a chraffu penodiadau’r Llywodraeth a gweithredoedd y Llywodraeth. Rwy’n credu mai dyna’r offeryn a ddefnyddiwn i wneud y gwrandawiadau cyn penodi cyhoeddus hyn mor llwyddiannus â phosibl.

Os oes gan unrhyw un ddiddordeb yn hyn, byddwn yn argymell yn gryf eu bod, mewn gwirionedd, yn gwylio fideo’r penodiad, oherwydd rwy’n credu ei fod yn adlewyrchiad llawer gwell o’r craffu a’r cwestiynu a wnaed na’r trawsgrifiad llafar o’r cwestiynau a ofynnwyd a’r cwestiynau a atebwyd, gan mai drwy gael rhywun ger bron pwyllgor, drwy edrych i’w llygaid, a gofyn cwestiynau iddynt, y byddwch yn ffurfio barn—gallai fod yn anghywir, gallai fod yn gywir, ond o leiaf rydych yn ffurfio barn—ynglŷn ag a oes ganddynt y lefel gywir o sgiliau ac a ydynt wedi dysgu rhywbeth o brofiad blaenorol y byddent yn gallu ei ddefnyddio yn hyn o beth.

Rwy’n credu bod cwestiwn Andrew R.T. Davies wedi rhoi cyfle i mi ddweud un peth hefyd er eglurder i bawb: mae gennym dair ffordd wahanol o wneud penodiadau sy’n cynnwys pwyllgorau ar hyn o bryd. Rwy’n credu ei bod yn bwysig dweud hynny. Felly, mae gennym apwyntiadau’r Cynulliad eu hunain: felly, bydd y Pwyllgor Cyllid, er enghraifft, maes o law, yn penodi Archwilydd Cyffredinol newydd i Gymru. Nid yw hwnnw’n benodiad Llywodraeth; mae’n benodiad Cynulliad drwy’r Pwyllgor Cyllid. Mae swydd yr ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus yn cael ei thrin mewn ffordd debyg.

Yna, fel y dywedodd yr Aelod, mae gennym benodiadau’r comisiynwyr, sy’n benodiadau Llywodraeth, ond gydag ymwneud y Cynulliad, ac mae cynrychiolwyr o wahanol bleidiau yn cael eu cynnwys yn y broses benodi. Ac yna mae gennym rywbeth newydd, a dyma’r tro cyntaf i ni wneud hyn, sef penodiad gan y Llywodraeth gyda gwrandawiad cyn penodi i’r Cynulliad, sy’n gallu rhoi barn y cyhoedd ar yr ymgeisydd a ffafrir gan Lywodraeth Cymru.

Rwy’n credu y bydd angen i ni gadw pob un o’r tair ffordd wrth symud ymlaen, oherwydd rydym angen y cymysgedd hwnnw o graffu. Mae ychydig yn ddryslyd weithiau, ond rwy’n credu y bydd angen i ni gadw’r cymysgedd hwnnw o graffu. Ond yr hyn sy’n bwysig iawn yw ei fod yn cael ei wneud yn gyhoeddus a bod pobl yn cael cyfle i weld ein bod yn arfer ein swyddogaeth ddemocrataidd fel senedd i ddwyn y rhai a benodir gan y Llywodraeth i gyfrif—ac efallai, ymhen amser, y bydd hynny’n cynnwys cynghorwyr arbennig.

Diolch yn fawr iawn.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 7, sef dadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11 21, a galwaf ar Lee Waters i gynnig y cynnig. Lee.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o fod wedi cyflwyno’r ddadl hon heddiw gyda fy nghyd-Aelodau Hefin David, Vikki Howells, Jeremy Miles, a fy nghyfaill David Melding—yn wirioneddol falch. Yn union fel y buom yn pwysleisio fis diwethaf fod yn rhaid i ni wneud popeth a allwn i hybu’r hyn a elwir yn economi sylfaenol, mae’n rhaid i ni hefyd edrych ar y tueddiadau allanol sy’n debygol o newid ein bywydau a’n heconomïau.

Rydym yng nghamau cynnar pedwerydd chwyldro diwydiannol, a nodweddir gan ein gallu i gyfuno technolegau digidol â systemau ffisegol a biolegol. Yn union fel y daeth y chwyldro diwydiannol cyntaf yn sgil ein gallu i harneisio pŵer stêm, yr ail yn sgil ein gallu i gynhyrchu pŵer trydanol, gan ysgogi masgynhyrchu, ac fel yr ysgogwyd y trydydd chwyldro diwydiannol yn sgil datblygu electroneg a chyfrifiaduron, bydd y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn gweld peiriannau, data ac algorithmau yn cael eu hymgorffori ym mhob agwedd ar ein bywydau.

Mae ein harian yn gynyddol rithwir; mae ein cartrefi yn fwyfwy clyfar. Mae technoleg bellach yn rheoli ein tegellau, ein boeleri, ein gallu i barcio hyd yn oed. Mae’r gofal iechyd a gawn ar fin cael ei drawsnewid yn ddirfawr wrth i’r gallu i adnabod eich genom personol ddod yn fwyfwy fforddiadwy. Er ein bod wedi dod i arfer â pheiriannau yn ein ffatrïoedd lle roedd gweithwyr ar un adeg, bydd yr awtomatiaeth hon yn mynd rhagddi ar frys.

Mae technoleg wedi sleifio i mewn i’n bywydau’n llechwraidd, i’r graddau ei bod bellach bron yn amhosibl dychmygu byd hebddi. Mae cyflymder y newid yn aruthrol. Mae pethau y cefais fy magu gyda hwy—disgiau hyblyg, casetiau, tapiau fideo—bellach yn ddiystyr. Ac yn fwy felly, mae’r pethau a gymerodd eu lle—DVDs a chrynoddisgiau—eisoes yn ddarfodedig hefyd o fewn cenhedlaeth. Mae Spotify a Netflix yn awr yn bethau greddfol i genedlaethau iau, ac mae’r ddau’n cael eu cynnal gan ddata mawr nad yw ond yn ffenomen sy’n perthyn i uwch-dechnoleg; mae ym mhobman ac mae’n siapio popeth.

Mae ein rhagdybiaethau ynglŷn â’r hyn sy’n bosibl yn cael eu herio’n gyson. Yr wythnos hon, clywsom am allu Elon Musk i ailddefnyddio roced. Fel y dywedodd:

Mae fel y gwahaniaeth rhwng cael awyrennau rydych yn cael gwared arnynt ar ôl pob taith awyr, a’u hailddefnyddio sawl gwaith.

Os yw goblygiadau teithiau gofod yr un fath â goblygiadau teithiau awyr yn ein bywydau bob dydd, maent yn enfawr. Pa mor fuan y bydd ceir diyrrwr, trydan di-wifr, argraffu 3D, a hyd yn oed teithiau gofod mor gyffredin â Netflix ac e-bost?

Mae llawer yn digwydd y tu ôl i’r llenni nad ydym yn ymwybodol ohono hyd yma. Nid mewn un diwydiant yn unig y mae newid yn digwydd, fel mewn chwyldroadau diwydiannol blaenorol, mae’n digwydd ar draws nifer o sectorau ar yr un pryd, ac mae hyn yn creu heriau newydd. Mae methodoleg Banc Lloegr yn awgrymu y gallai cymaint â 700,000 o swyddi fod mewn perygl o gael eu hawtomeiddio yng Nghymru o fewn 20 mlynedd—20 mlynedd. Gall cyfrifiaduron ac algorithmau gasglu data o ffynonellau llawer ehangach i wneud penderfyniadau cytbwys ar unrhyw beth o ffurflenni treth i driniaethau canser. Byddwn yn argymell gwrando ar iPlayer, nad oedd yn bodoli ei hun 10 mlynedd yn ôl, ar raglen Radio 4, ‘The Public Philosopher’, a gynhaliodd drafodaeth a oedd yn agoriad llygad ar yr union fater hwn. Yr hyn a oedd yn amlwg iawn oedd anghrediniaeth lwyr y mwyafrif helaeth o’r gynulleidfa y gallai unrhyw robot wneud eu swydd yn well na hwy, a’r sioc glywadwy wrth iddynt sylweddoli’r posibilrwydd y gallent. Un enghraifft nodedig oedd y meddyg teulu a oedd wedi gwrando wrth i hanner y gynulleidfa ddatgelu y byddai’n well ganddynt dderbyn diagnosis gan robot na chan fod dynol, ac mae un o bob pedair swydd yng Nghymru mewn perygl o’r fath.

Gadewch i ni fod yn glir: mae’r effaith hon yn amrywio rhwng y rhywiau. Yn ddiweddar, rhybuddiodd Banc y Byd, am bob tair swydd a gaiff eu colli gan ddynion, bydd un yn cael ei hennill. I fenywod, mae’r sefyllfa’n llawer gwaeth. Byddant yn colli pum swydd o ganlyniad i awtomatiaeth am bob swydd a gaiff ei hennill. Mae llywodraethau, busnesau, a sefydliadau byd-eang yn cael trafferth dal i fyny gyda chyflymder y newid, ac nid yw hynny’n syndod—mae hyn yn gythryblus. Ein rôl ni fel llunwyr polisi yw paratoi ar ei gyfer, ac ar hyn o bryd nid ydym yn gwneud hynny’n dda o gwbl. I’r perwyl hwn, byddaf yn cynnal cyfarfod o gwmpas y bwrdd ym mis Mehefin gyda rhai o gyflogwyr mwyaf Cymru ar draws y sectorau cyhoeddus a phreifat i drafod sut y gallwn ymbaratoi ar gyfer yr her gyffredin hon, ac rwy’n falch iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet a chomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol wedi cytuno i ymuno â ni. Ond yn ogystal â pharatoi ar gyfer yr heriau, mae’n rhaid i ni fachu ar y cyfleoedd hefyd.

Mewn cyfarfod diweddar a gynhaliais ar y cyd â’r sefydliad gweithgynhyrchwyr EEF yn fy etholaeth gyda busnesau, dywedodd un gwneuthurwr wrthyf fod awtomatiaeth yn ei gwmni wedi rhoi hwb i gynhyrchiant a hefyd wedi galluogi ei gwmni i gyflogi mwy o staff. Felly, nid oes angen edrych ar awtomatiaeth fel bygythiad i swyddi bob amser, ond fel offeryn twf. Ac mae gan ddatblygiadau technolegol y potensial i greu sectorau newydd a fydd yn sbarduno swyddi newydd. Mae hwn yn gyfnod hynod gyffrous. Yn ddiweddar, mynychodd Julie James, fel y Gweinidog sy’n gyfrifol am ddata, drafodaeth o amgylch y bwrdd a gynhaliais ar botensial amaethyddiaeth fanwl yng Nghymru. Nawr, nid ymwneud ag amaethyddiaeth syml y mae ffermio manwl, ac ni fydd y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn parchu ffiniau adrannol. Mae diwydiant newydd sbon yn cael ei yrru gan ein gallu i gasglu a dadansoddi data ar gyflymder a oedd yn annirnadwy o’r blaen. Ond mae gan Gymru gyfnod byr o amser i fanteisio ar y cenedlaethau o wybodaeth a ddatblygwyd gennym ym maes ffermio, a chymhwyso’r technolegau hyn sy’n dod i’r amlwg i dyfu diwydiant sydd â photensial byd-eang. Ac er mwyn deall ble y mae’r cyfleoedd hyn—lle y gall ein harbenigedd pwnc, ein pwynt gwerthu unigryw, gynnig mantais glir, gystadleuol i ni—mae angen adolygiad strategol brys ar unwaith.

Rhagwelir yn eang mai roboteg ac awtomatiaeth, seiberddiogelwch, data mawr, codeiddio arian, y marchnadoedd ariannol a genomeg yw’r diwydiannau allweddol sy’n deillio o’r pedwerydd chwyldro diwydiannol. Ac ar hynny y dylem ganolbwyntio. Ers gormod o amser, rydym wedi canolbwyntio ar ddulliau confensiynol, gan bryderu gormod ynglŷn ag osgoi troi’r drol. Ni allaf ddeall yn fy myw sut y gallwn gael naw sector blaenoriaeth, oherwydd pan fo popeth yn flaenoriaeth, nid oes dim yn flaenoriaeth. Ac rwy’n canmol y ffocws a roddwyd ar gynllun prentisiaeth Cymru, ac mae’n rhaid i ni wneud yr un peth i’n strategaeth economaidd gyfan, gan alluogi’r ffyrdd mwyaf effeithlon o dargedu adnoddau prin. Ac mae’n rhaid cael canllawiau clir ynglŷn â’r hyn y mae’r dirwedd ddiwydiannol newydd hon yn galw amdano o ran dull gweithredu, a bydd hyn yn galw am law fedrus i lywio llwybr anodd drwy ddarparu cyllid a chymorth amyneddgar sy’n canolbwyntio ar amcan penodol, gan osod amcan hirdymor y byddwn yn darparu cefnogaeth hirdymor ar ei gyfer, ond wedi’i gyfuno â dull arbrofol ar gyfer cyrraedd yr amcan hwnnw. A gadewch i ni fod yn glir, Dirprwy Lywydd: byddwn yn methu ar y ffordd, ac mae hynny’n iawn. Mae’n rhaid i ni fod yn agored ynglŷn â’r peth er mwyn dysgu oddi wrtho. Os meddyliwn am nifer o’r dyfeisiadau y siaradais amdanynt ar gychwyn fy araith—yr iPhone, teithiau gofod, technoleg ceir diyrrwr—gellir olrhain tarddiad pob un o’r rhain yn ôl i gyllid hirdymor ac amyneddgar y Llywodraeth.

Yn ôl pob golwg, y glasbrint hwn, y llwybr anodd hwn, yw’r hyn y mae strategaeth ‘Arloesi Cymru’ yn anelu i’w wneud. Ond â siarad yn onest, yr hyn sy’n gwneud y strategaeth hon yn rhyfeddol yw ei diffyg uchelgais, ac mae angen ei hadolygu ar frys. Nid wyf eisiau edrych yn ôl mewn 20 mlynedd a meddwl, ‘Mae’n drueni na fyddem wedi gwneud rhagor’. Nid wyf yn credu bod neb ohonom eisiau gwneud hynny. Felly, gadewch i ni ei gwneud yn her heddiw—a her yw hon; nid beirniadaeth—ein bod yn dyblu ein hymdrechion i fynd i’r afael â’r rhwystrau a chroesawu’r cyfleoedd, a’n bod yn ei wneud yn gyflym. Diolch.

I’m pleased to support the motion that has been put forward today. As has been mentioned, the wheels of the fourth industrial revolution are already in motion. Technological developments such as artificial intelligence and driverless cars have the potential to displace traditional jobs, which has considerable significance for jobs in important sectors here in Wales, such as manufacturing and processing, as we’ve just heard.

I concede that the number of jobs that could be displaced through automation is an ostensible cause for concern. As the motion states, 700,000 jobs in Wales are threatened by automation, and those earning less than £30,000 are more likely to lose their jobs than higher earners. As we discussed in the Chamber recently, 40 per cent of people in Wales are employed in the foundational economy—in manufacturing and processing roles for basic materials—and the majority of these jobs are under threat from automation.

As we face the next industrial revolution, we have two options: to fight against it, as the Luddites fought against the cotton machines of the eighteenth century, or we can innovate to survive, and make the Welsh economy one that benefits from these developments. But there are three things that are necessary to do this. Above all, we must ensure that we look to protect workers and ensure that they have the best chance to make the most of these developments. We must ensure that the education system develops a workforce with the necessary skills to work with new machinery. We must also ensure that lifelong learning opportunities are available to support those who are in roles threatened by automation.

Due to the numbers of people we have employed in these sectors, we have the potential to move with these developments and facilitate expertise in these fields. However, to do this, we need investment and support for companies to develop the necessary infrastructure and skills. As the World Economic Forum has already said, governments must work together to develop business and innovation in the private sector through the development of workforce skills and networks for sharing good practice in the field of innovation. Currently, businesses can take advantage of funds such as SMART and SMART Innovation, which offer grants to develop innovation, but these funds are partly funded through the European regional development fund until 2020. As we leave the European Union, we have to look at the continuation of these vital funds to ensure that companies are able to move with the times.

Finally, we must ensure that businesses are aware of these developments and ensure that they have the equipment to move with the times rather than being left behind. As the manufacturing research organisation EEF has said, only 42 per cent of manufacturing companies are aware of the possible changes that may emanate from automation, and only 11 per cent believe that the United Kingdom is ready for them. We must therefore show the way in Wales by investing in workforce skills development, investing in innovation, and ensuring that our businesses are prepared for these changes.

So, as we look towards the horizon of the fourth industrial revolution, we should not fall into the trap of being pessimistic and fearing a dystopian future. By planning and working with these developments, rather than against them, and by working with employees and businesses, Wales can be at the forefront of these changes, and can light the way for the rest of the world. Thank you very much.

Mae dadl heddiw yn nodi newid yn y ffocws o’r un ar yr economi sylfaenol ychydig wythnosau’n ôl, ond mae’n faes y mae’n rhaid i ni ei gael yr un mor gywir os ydym am saernïo economi Cymru ar gyfer y dyfodol. Yn fy nghyfraniad, hoffwn ganolbwyntio ar raddfa’r her y gallai awtomatiaeth ei chynrychioli, y cyfleoedd sydd gennym i ymateb i’r her hon, a’r sgiliau fydd eu hangen ar ein gweithlu i wneud hynny. Fel y mae’r cynnig yn ein hatgoffa, amcangyfrifir bod 700,000 o swyddi yng Nghymru mewn perygl o gael eu hawtomeiddio, ffigur sy’n ymddangos hyd yn oed yn fwy syfrdanol o’i osod yn erbyn y ffaith fod nifer y bobl mewn gwaith yng Nghymru ychydig dros 1.4 miliwn ym mis Rhagfyr 2016. Mae hyn yn golygu y gallai awtomatiaeth fygwth 1 o bob 2 swydd yng Nghymru.

Mae awtomatiaeth yn bendant yn taflu cysgod hir. Mae hyn yn arbennig o wir mewn perthynas â sectorau fel gweithgynhyrchu; mae 11.6 y cant o weithlu Cymru yn gweithio yn y sector hwn, nifer uwch nag yn Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon. Mae nifer anghymesur o bobl y Cymoedd gogleddol yn cael eu cyflogi yn y diwydiant gweithgynhyrchu. Mae’n amlwg fod awtomatiaeth yn mowldio siâp unrhyw strategaeth ddiwydiannol yn y dyfodol. Mae erthygl gan academyddion o Sefydliad Technoleg Massachusetts a Phrifysgol Boston yn dweud efallai ein bod eisoes yn rhy hwyr. Gan nodi’r cynnydd bedair gwaith drosodd o robotiaid yng ngorllewin Ewrop a’r Unol Daleithiau dros gyfnod o 15 mlynedd, mae’r erthygl yn dweud bod awtomatiaeth eisoes wedi effeithio ar swyddi a chyflogau.

Eto i gyd yn ail, fel y mae’r cynnig yn cydnabod, yma yng Nghymru, mae gennym yr arbenigedd, y sgiliau a’r adnoddau i’n galluogi i arwain yn y diwydiannau hyn sy’n dod i’r amlwg. Mae’r Athro Klaus Schwab, sefydlydd Fforwm Economaidd y Byd, wedi awgrymu y bydd y modd y byddwn yn rheoli adnoddau naturiol yn fynegiant allweddol o’r pedwerydd chwyldro diwydiannol. Mewn dadl flaenorol, archwiliasom botensial yr economi las a ddarperir gan y dyfroedd o’n cwmpas, a siaradais am y cyfleoedd i economi Cymru sy’n gynhenid yn y sector ynni adnewyddadwy morol. Mae tystiolaeth y môr-lynnoedd llanw yn arbennig o argyhoeddiadol: chwe morlyn, a sawl un ohonynt o gwmpas arfordir Cymru, yn cynrychioli buddsoddiad o £40 biliwn, yn creu 6,500 o swyddi hirdymor, yn cynhyrchu bron i £3 biliwn o werth ychwanegol gros yn flynyddol; busnesau yng Nghymru, ac yn y Cymoedd gogleddol yn arbennig, yn elwa o gadwyn gyflenwi well.

Rwyf eisoes wedi sôn am bwysigrwydd gweithgynhyrchu fel cyflogwr yn y Cymoedd. Nid yw’n ormod o naid i weld bod hwn yn faes lle y gellid gwella cynhyrchiant, a gwaith, drwy ddysgu gwersi ar gyfer y dyfodol. Yn union fel y mae’n rhaid i’n dull gweithredu fod yn gyflym ac yn fwy ystwyth, efallai y bydd angen i gwmnïau llwyddiannus yn y pedwerydd chwyldro diwydiannol fod yn llai o faint ac yn fwy hyblyg. Nid yn unig y gallai cwmnïau weithredu’n agosach at eu sylfaen gwsmeriaid, er enghraifft, yma yng Nghymru, ond gallai gweithgynhyrchu ddod yn fwy cynaliadwy mewn gwledydd lle y mae cyflogau’n uchel.

Mae wedi’i ddweud na fydd llafur rhad yn rhad. Yn hytrach na llai o weithwyr, bydd cwmnïau angen yr hyn a ddisgrifiwyd fel gwahanol weithwyr, gyda sgiliau gwahanol. Dyma’r trydydd pwynt y carwn roi sylw iddo. Rwy’n falch fod addysg a sgiliau yn ganolog i’r strategaeth ‘Arloesi Cymru’ ddiwethaf. Rwy’n gobeithio y byddent yn cadw eu lle mewn unrhyw fersiwn newydd ar y ddogfen; yn benodol, y byddai dysgu oedolion ac uwchsgilio yn cael eu hystyried. Rydym yn gwybod bod y rhain yn allweddol i sicrhau nad yw awtomatiaeth yn arwain at golli swyddi.

Cefais drafodaeth ddefnyddiol gyda Colegau Cymru ddydd Llun am sgiliau a phrentisiaethau. Gallai fod yn gyfle gwych i gryfhau ein sector addysg bellach. Soniai’r strategaeth ‘Arloesi Cymru’ am integreiddio arloesi ym mhob agwedd ar y cwricwlwm. Rhaid i ni roi sgiliau ar gyfer y dyfodol i’n plant a’n pobl ifanc.

Hoffwn yn fyr gynnig fy llongyfarchiadau i Optimus Primate. Dyma dîm o fyfyrwyr blwyddyn 9 o Ysgol Gyfun Rhydywaun yn fy etholaeth, a enillodd Her Peirianwyr Yfory EEP Robotics yn ddiweddar. Maent wedi adeiladu, rhaglennu a rheoli robotiaid Lego. Hefyd, maent wedi datblygu eu hateb eu hunain i broblem wyddonol a osodwyd gan NASA a Lego Education. Dyma weithwyr y dyfodol, gweithwyr y pedwerydd chwyldro diwydiannol, ac mae’n galonogol gweld eu bod yn datblygu’r sgiliau y bydd eu hangen arnynt, ac yn gwneud hynny yn awr.

I gloi, hoffwn nodi mai’r hyn a nodweddai’r chwyldro diwydiannol cyntaf oedd y newidiadau economaidd-gymdeithasol sylweddol a chynnydd syfrdanol mewn tlodi. Rhaid inni sicrhau bod y gweithlu yng Nghymru ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, fel disgyblion Ysgol Gyfun Rhydywaun, yn datblygu’r sgiliau angenrheidiol er mwyn llwyddo yn pedwerydd chwyldro diwydiannol.

David Melding.

Diolch, Dirprwy Lywydd, am ganiatáu i mi gael fy ngalw. A gaf fi longyfarch Lee Waters am gynnig y cynnig hwn? Rwy’n credu ei fod yn gynnig craff iawn, a’r math o beth yn union sydd angen i ni drafod mwy arno, mewn gwirionedd, gan ddisgwyl a gadael i syniadau ffynnu.

Rwy’n meddwl yn ôl pob tebyg y bydd y cyfnod rhwng 1945 a 1980 yn cael ei ystyried gan haneswyr fel oes fawr y gweithiwr coler las, gydag enillion anhygoel o ran incwm a gwerth a chydraddoldeb. Dechreuodd llawer o hynny chwalu yn y 1970au. Roedd yn gyfnod eithriadol dros ben, ond ers hynny gwelsom gyfres o rymoedd yn effeithio ar y bobl yn yr hyn y byddem fel arfer yn eu galw efallai yn rhannau mwy traddodiadol o’r economi.

Mae’r ffactorau hyn yn hysbys i bawb, ond gadewch i mi ailadrodd yr hyn a glywoch: y chwyldro digidol, dirywiad y diwydiannau traddodiadol drwy gystadleuaeth mewn mannau eraill, y newid i economi fyd-eang lai anghyfartal. Ond cyflawnwyd hyn i raddau helaeth ar draul y sectorau traddodiadol yn yr economïau aeddfed. Mae’r gostyngiad mewn tlodi byd-eang yn gwbl syfrdanol os edrychwch ar y ffigurau diweddaraf a gweld y datblygiadau a wnaed yn Asia, yn Affrica ac yn Ne America yn arbennig.

Ond fe bwysodd yn galed iawn ar ein sefyllfa economaidd. Yn ychwanegol at hynny, mae’n amlwg fod gennym y chwyldro hwn mewn awtomatiaeth. Rwy’n credu bod y tueddiadau hyn yn egluro ffenomena fel Brexit i ryw raddau a buddugoliaeth yr Arlywydd Trump hyd yn oed, am eu bod wedi cyd-redeg â cholli ffydd yn gyffredinol yn y dosbarthiadau sy’n rheoli, ar ôl yr argyfwng ariannol, a dyna pam y mae’n rhaid i ni ennill ein statws breintiedig ein hunain a’i gyfiawnhau drwy gynnig atebion a rhagweld pethau ac efallai awgrymu newidiadau allweddol mewn polisi cyhoeddus ein hunain.

Ar hyn o bryd, mae’n bendant yn wir fod ein gweithlu’n rhanedig, a siarad yn fras, rhwng y rhai medrus a hyblyg sydd efallai’n croesawu’r heriau, nid yn unig o gael 10 swydd mewn bywyd gwaith o bosibl, ond tair gyrfa wahanol o fewn bywyd gwaith, a’r hanner arall sy’n edrych yn ôl yn hiraethus ar sefydlogrwydd cyflogaeth draddodiadol. Mae angen i ni fod yn ymwybodol o’r bobl hynny a’u paratoi ar gyfer y newid.

Rwy’n credu bod hyn yn egluro pam y mae rhai pobl wedi galw am incwm cyffredinol, er enghraifft, fel ymateb i’r byd mwy rhanedig hwn a hefyd am ymateb i awtomatiaeth. Os na allwch gael swydd, o leiaf gallwch gael urddas incwm gwaith. Ond rwy’n credu bod angen i ni fod yn ofalus tu hwnt ynglŷn â symud o weld gwaith fel grym trefniadol canolog ym mywydau’r rhan fwyaf o bobl. Byddai’n llawer gwell gennyf weld ailasesiad radical o’r hyn sy’n wythnos waith resymol na dweud na fydd llawer o bobl yn gallu gweithio 37.5 awr neu fwy ac na fyddant yn economaidd weithgar.

Felly, rwy’n credu bod newidiadau mawr yn mynd i fod yn hynny o beth. Caf fy atgoffa—credaf mai Syr Henry Mackworth o’r Gnoll yng Nghastell-nedd a gafodd y syniad o wythnos waith strwythuredig am y tro cyntaf. Byddai’r rhan fwyaf o weithwyr diwydiannol tan hynny wedi bod yn gweithio mewn galwedigaeth wledig o ryw fath am y rhan fwyaf o’r amser ac wedi symud yn gynyddol tuag at hynny wedyn. Roedd hwnnw’n newid enfawr. Roedd iddo fanteision ac anfanteision, yn sicr—ond y math hwnnw o ddychymyg ydoedd.

Mae sgiliau ac arloesi yn amlwg yn allweddol er mwyn creu hyder, entrepreneuriaeth a’r gallu i addasu. Mae angen i ni fod yn llawer gwell am edrych ar y rhai sy’n teimlo eu bod wedi’u gadael ar ôl, oherwydd fe allant wella’u sgiliau a phan fyddant yn cael hyder, byddant hefyd yn magu awydd i wneud hynny. Mae gwir angen inni ganolbwyntio ar hynny.

Yn olaf, yn ogystal â’r datblygiadau arloesol mawr a fydd yn dod—a gallem fod mewn sefyllfa i fanteisio ar y bylchau hynny a’u llenwi—mae angen i ni hefyd gydnabod gwerth gwaith yn y gymuned, gwirfoddoli a gwaith dinasyddion. Rwy’n credu bod angen ailedrych yn drwyadl ar yr hyn yr ydym ei eisiau gan ddinasyddion. Yn union fel y disgwyliwn i ddinasyddion weithio ar reithgorau, efallai y dylem ddisgwyl iddynt wneud rhywfaint o wasanaeth gwleidyddol cyfatebol a’n helpu gyda’n hymholiadau yma neu edrych ar faterion arbennig o anodd polisi cyhoeddus a’u talu am wneud hynny. Hynny yw, pam ddim?

Mae angen inni edrych ar yr hyn y gall pobl ei wneud, yr hyn y gall dinasyddion ei wneud, a meddwl o ddifrif ac ennill ein statws yn y gymdeithas Gymreig ar hyn o bryd, a chynnig rhai o’r atebion. Diolch.

Hoffwn ddiolch i Lee Waters am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw. Mae’r trafodaethau hyn yn gyfle gwerthfawr i edrych ar y darlun ehangach, a hefyd, o bryd i’w gilydd, i sganio’r gorwelion pell, a gobeithiaf wneud hynny yn y sylwadau hyn.

Yn ddiau, mae dyfodiad technoleg yn cynnig cyfleoedd i’n heconomi. Mae bargen ddinesig dinas-ranbarth bae Abertawe yn seiliedig ar gynorthwyo fy rhanbarth i ddod yn arfordir y rhyngrwyd a buddsoddi o ddifrif yn ein gallu digidol. Roedd y fforwm economaidd a gynhaliais yn ddiweddar yng Nghastell-nedd yn edrych ymlaen at rai o’r cyfleoedd economaidd a’r cyfleodd gwaith hyn, a’r modd—fel y clywsom y prynhawn yma—y gallwn baratoi ein hunain ar gyfer y cyfleoedd hynny. Ond roedd hefyd yn cydnabod rhai o’r heriau sydd o’n blaenau.

Un o’r heriau—fel y clywsom gan lawer o’r siaradwyr—yw’r posibilrwydd y gall awtomatiaeth ddileu swyddi ym mhob rhan o’n heconomi. Ac nid yw pob person sy’n gwneud y mathau o swyddi y byddwn yn eu colli yn mynd i allu manteisio ar y swyddi newydd sy’n cael eu creu, a dyna realiti sy’n rhaid i ni fynd i’r afael ag ef. A siarad yn gyffredinol, mae technoleg yn rhatach na llafur i fusnes. Efallai y bydd peth o’r elw ychwanegol y mae’n ei greu i fusnes yn cael ei drosglwyddo mewn costau is i’r defnyddiwr, ond bydd llawer ohono, yn amlwg, yn mynd i berchennog y busnes.

Yr her ar gyfer ein cymdeithas yw sut i ddal ein gafael ar beth o’r gwerth sydd dros ben o dechnoleg a’i harneisio er lles y cyhoedd, nid yn unig fel elw ariannol. Pam y mae angen i ni wneud hyn? Wel, oherwydd gyda phob swydd a gollir i awtomatiaeth, gallem golli cyflog sy’n cynnal aelwyd ac sy’n cael ei wario yn yr economi leol ac sydd, wrth gwrs, yn creu refeniw treth. Yn ddiweddar, argymhellodd Bill Gates dreth robot—ardoll ar dechnoleg i ariannu gwasanaethau cyhoeddus. Nid yw’n syndod fod rhai pobl wedi ymosod ar hyn fel rhywbeth sy’n anymarferol, ond nid yw’n anodd gweld hyd yn oed pe bai’n gweithio, na fyddai ond yn ffurfio rhan fechan o’r gwerth y gallem weld ei golli yn yr economi ehangach o gyflogau a gollir, eto, yn lle’i fod yn cael ei wario mewn siopau lleol, heb sôn am y costau trwm posibl i unigolion. Felly, efallai y bydd angen i ni feddwl yn fwy beiddgar, ac rwy’n meddwl bod David Melding wedi cydnabod rhai o’r pwyntiau hyn eisoes yn ei gyfraniad a diolch iddo am dynnu sylw at rôl Henry Mackworth o Gastell-nedd.

Ond efallai y bydd angen inni edrych eto ar sut y caiff gwaith ei ddosbarthu mewn economi yn y dyfodol. Mae cyfnodau blaenorol o awtomatiaeth wedi arwain at ostyngiad i wythnos waith pum diwrnod. A ddaw amser pan fydd wythnos waith tri neu bedwar diwrnod yn arferol, neu gyfnodau hwy’n cael eu treulio mewn addysg statudol, gan ohirio dechrau bywyd gwaith? Dylem ystyried hyn i gyd. Ond i lawer, wrth gwrs, mae ymddeoliad cynnar anwirfoddol neu waith sy’n rhan-amser yn groes i ddymuniad y gweithiwr eisoes yn golygu hyn, a bydd eu profiad yn dweud wrthych ei fod yn golygu mwy neu lai yr un treuliau am lai o gyflog. Mae angen i’r rhan fwyaf o bobl weithio er mwyn cael y pethau sylfaenol. Felly, yr her sylfaenol yw sut rydym yn harneisio technoleg i leihau cost hanfodion bob dydd am dai, ynni, trafnidiaeth a bwyd, sy’n ffurfio cyfran fawr o wariant misol y rhan fwyaf o bobl. Sut y defnyddiwn dechnoleg i’n helpu i ailddefnyddio a chynnal ein hasedau, fel y clywsom mewn dadl gynharach, yn hytrach na thaflu neu hyd yn oed ailgylchu, fel bod bywyd gweddus yn gynaliadwy gyda llai o waith?

Mae gan lywodraethau rôl bwysig yn cymell datblygiadau yn y sectorau hyn a llunio polisi arloesedd sy’n diffinio gweithgareddau gwerth uchel, nid yn unig o ran twf economaidd, ond hefyd o ran byw yn fwy fforddiadwy. Mae eraill—sy’n llai optimistaidd ynglŷn â model cynaliadwy—wedi galw, unwaith eto, fel y soniodd David Melding, am incwm sylfaenol cyffredinol, a delir i bawb, waeth beth yw’r gwaith, i helpu gyda chostau cynhaliaeth. Ar hyn o bryd, gallaf weld llawer mwy o rwystrau na chyfleoedd, ond mae’n iawn inni archwilio a threialu rhai o’r opsiynau hyn. Yn fy marn i, dylai unrhyw system gymorth newydd adlewyrchu’r egwyddor o gyfraniad, ac eto ni all disgwyl cyfraniad yn unig drwy waith fod yn gymwys bellach yn yr amgylchedd hwnnw. Felly, efallai fod yr amser wedi dod i ddyfeisio dull o achredu unigolion am y gofal di-dâl; y gweithgaredd dinesig; y gwirfoddoli; y gwaith elusennol y mae cymaint o bobl yn ei wneud ac y mae ein cymdeithas yn dibynnu arno’n sylfaenol. Rydym yn methu rhoi gwerth ar y math hwn o waith yn ein heconomi, fel yr ydym yn methu rhoi gwerth ar yr hyn y gallem ei alw’n economi gysylltiadau personol—y gorchwylion lle y mae gofal, empathi, a’r cysylltiad dynol yn hollbwysig; gorchwylion ym maes iechyd, lles, gofal cymdeithasol ac yn y blaen; meysydd lle y ceir galw parhaus ac sy’n mynd i’r afael â rhai o’r nodweddion mwyaf parhaol yn ein byd modern—strwythurau teuluol sy’n newid, salwch meddwl, byw’n hwy, annibyniaeth ac anweithgarwch corfforol. Felly, mewn byd rhesymegol byddent yn cynnig twf mewn cyflogaeth, ac mewn byd tosturiol, twf mewn cyflogaeth weddus, gyda thâl priodol. Efallai mai’r brif etifeddiaeth y dylem obeithio amdani gan awtomatiaeth fydd ailddarganfod amser i gysylltu ac ysgogiad cymunedol, lle y mae technoleg yn cael gwared ar waith sy’n torri cefnau, lle y mae wedi lleihau costau byw, a lle y mae’n hyrwyddo ffordd o fyw sy’n fwy cynaliadwy a chefnogol i bawb. Efallai fod honno’n weledigaeth y gall pawb ohonom ei chofleidio.

Mae yna demtasiwn, wrth gwrs, wrth fynd i’r afael â’r cynnig hwn i ystyried ei gymhwysedd—maddeuwch y gair hwn—Ludaidd. Fodd bynnag, dylwn ddatgan yn y lle cyntaf fy mod yn credu bod gwerth enfawr i’r ddadl hon o ran ceisio mynd i’r afael â’r mater pwysig hwn mewn ffordd adeiladol a meddylgar.

Mae’n wir dweud bod y defnydd cynyddol o roboteg, boed ar ffurf tiliau awtomataidd neu fecaneiddio llinellau cydosod, yn her go iawn i’r rhai sy’n ymwneud â diogelu a hyd yn oed cynyddu swyddi ar draws y sector diwydiannol, y sector manwerthu, a’r sector cyhoeddus yn wir, yn eu cyfanrwydd. Mae’r sector bancio yn croesawu technoleg seiber yn llwyr, ar draul staff cownter a phersonél gwasanaethau cwsmeriaid i raddau helaeth, a cheir llu o enghreifftiau eraill ar draws sylfaen economaidd eang lle y mae awtomatiaeth yn dechrau effeithio ar swyddi a wneir yn draddodiadol gan bobl.

Felly, a ydym i ymateb fel Ludiaid, neu a oes ateb arall? Rwy’n meddwl bod y cynigion a nodir yn y ddadl hon yn rhoi dewis arall cadarnhaol yn hytrach na dyfodol llwm o ran cyfleoedd gwaith. Yn y bôn, yr hyn yw’r pedwerydd chwyldro diwydiannol yw ystod o dechnolegau newydd sy’n effeithio ar bob disgyblaeth, economi a diwydiant, ac ar eu gwaethaf, maent yn herio syniadau am yr hyn y mae’n ei olygu i fod yn ddynol. Yr effaith sy’n deillio o hyn yw ein bod yn byw mewn cyfnod o addewid mawr, ond perygl mawr hefyd. Gyda rhwydweithiau digidol helaeth, mae gan y byd botensial i gysylltu biliynau’n fwy o bobl, a gallai hynny wella effeithlonrwydd cwmnïau’n ddramatig a rheoli asedau hyd yn oed mewn ffyrdd a all helpu i adfywio’r amgylchedd naturiol yr ydym yn byw ynddo. Mae ganddo botensial hefyd i ddadwneud llawer o ddifrod chwyldroadau diwydiannol blaenorol.

Dyma effeithiau cadarnhaol posibl y chwyldro diwydiannol newydd, ond mae yna lawer o senarios hefyd lle y caiff effaith ddifrifol o negyddol ar economïau byd-eang a’r bobl sy’n gweithio ynddynt. Ymhlith y rhain y mae gallu sefydliadau i addasu i’r newidiadau hyn, ac wrth gwrs, yr effaith ar y boblogaeth sy’n gweithio, yn enwedig yn y sectorau lled-fedrus a heb sgiliau, lle y mae technolegau robotig yn debygol o gael yr effaith fwyaf. Mae’n bosibl y gallai hyn waethygu anghydraddoldeb ymysg yr holl boblogaeth a chwalu strwythur cymdeithas hyd yn oed.

Felly, sut rydym ni yng Nghymru yn paratoi ein hunain ar gyfer y pedwerydd chwyldro diwydiannol? Fel y nodwyd yn y cynnig, amcangyfrifir y gallai cymaint â 700,000 o swyddi fod mewn perygl o ganlyniad i robotiaid yn cyflawni’r rolau hyn. Mae’n wir fod y peiriannau hyn bellach yn rhan o fywyd bob dydd, ac mae’n anochel y bydd diwydiannau, dros amser, yn ceisio’u defnyddio lle bynnag y bo modd cyfyngu ar lafur dynol costus. Mae’n eithriadol o bwysig fod Cymru’n paratoi ar gyfer y newidiadau hyn a bod ganddi strategaeth economaidd gref i fynd i’r afael â hwy. Mae’n rhaid i ni nodi felly ble y mae gan Gymru fantais gystadleuol a sut y gallwn fanteisio ar y sgiliau sydd gennym yng Nghymru eisoes.

Mae Cymru’n wlad amrywiol iawn, a gallwn bwyso ar hyn i gynorthwyo gyda’r newidiadau a ddaw yn sgil y pedwerydd chwyldro diwydiannol. Er enghraifft, ceir sector twristiaeth cryf yng Nghymru—yn ddi-os, bydd angen mwy o ffocws a sylw yn y maes hwn. Mae’r sector lletygarwch yn un lle y mae’n anodd disodli’r elfen ddynol.

Rwy’n llwyr gymeradwyo pwyntiau 3, 4 a 5 yn y cynnig hwn, a hoffwn ailadrodd yr alwad am strategaethau economaidd hyblyg i ymdrin ag wyneb newidiol datblygiadau technolegol. Nid oes amheuaeth y bydd ein prifysgolion a’n canolfannau arloesi yn chwarae rôl allweddol yn helpu’r sector diwydiannol i ymdopi â’r gofynion newydd hyn. Rwy’n galw ar Lywodraeth Cymru i ddyblu ei hymdrechion yn y sector hwn. Mae’n bwysig fod Llywodraeth Cymru yn ailedrych ar y strategaeth ‘Arloesi Cymru’ er mwyn gwerthuso’r aflonyddwch sy’n ein hwynebu. Yn y pen draw, mae gan Gymru botensial i gynyddu goruchafiaeth ar y farchnad yn sgil datblygu strategaeth economaidd newydd.

I grynhoi, bydd Cymru, fel gwledydd eraill, yn wynebu galw cynyddol i gadw ei phobl mewn gwaith ystyrlon, ond mae gennym sgiliau, talent ac ethos gweithgar ein poblogaeth sy’n gweithio i’n cynorthwyo. Rydym hefyd yn endid bach hylaw yn economaidd, ac felly’n un a ddylai allu ymateb i’r gofynion newydd hyn mewn modd hyblyg ac amserol, ac un a ddylai’n hawdd allu manteisio hefyd ar y chwyldro technolegol newydd hwn. Cafodd Cymru ei gadael ar ôl gan y trydydd chwyldro diwydiannol. Ni allwn fforddio cael ein gadael ar ôl gan y pedwerydd.

Rwy’n falch o godi yn y ddadl bwysig hon a gyflwynwyd gan ein cyd-Aelodau Cynulliad. Mae pob un ohonom yma heddiw yn gwybod pa mor ddramatig yw’r newid i’n bywydau. Yn wir, ni fyddai neb yn synnu dim pe bawn yn dweud fy mod wedi ymweld ag archfarchnad y bore yma ac wedi talu am fy nwyddau wrth y cownter hunanwasanaeth, ac ni fyddai neb yn synnu dim pe bawn yn dweud fy mod wedi cael trên i Gaerdydd, a bod fy nhaith wedi’i rheoli gan signalwr yn eistedd wrth derfynell gyfrifiadurol yn y ddinas yr oeddwn yn mynd iddi. Yn yr un modd, pe bawn yn dweud fy mod wedi bancio ar-lein drwy wasgu botwm ar ôl cyrraedd fy swyddfa yn y gweithle. Eto i gyd, prin fod y tair gweithred syml hon yn gredadwy pan gafodd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ei greu yn 1999, ac mae hynny’n dangos yr heriau a’r cyfleoedd i economi Cymru.

Heddiw, daw bywyd yn haws i’r defnyddiwr, ond beth am yr unigolyn a arferai gael ei gyflogi yn yr archfarchnad, y signalwr a’i deulu, a’r staff banc a arferai weithio mewn banciau ar hyd y stryd fawr? Yn rhy aml, gallwn ddarllen ystadegau heb amgyffred yr ystyr, a nodaf yn y cynnig hwn o dan bwynt bwled 2, a dyfynnaf,

‘risg i tua 700,000 o swyddi yng Nghymru dros y ddau ddegawd nesaf o ganlyniad i awtomatiaeth.’

Mae colli un swydd yn gallu dinistrio unigolyn a rhoi teulu mewn perygl, ac mae’n cyrydu cymuned a chymdeithas. Nid wyf erioed wedi dyfynnu cyn-arweinydd y Democratiaid Rhyddfrydol, Nick Clegg, ond cefais fy nharo gan adroddiad ‘Newsnight’ y cymerodd ran ynddo’n ddiweddar ar ôl ymweld â Glynebwy, a chan deimlad yr adroddiad. Dywedodd, ‘Felly, ar ôl treulio peth amser yng Nglynebwy, rwy’n llawer cliriach fy meddwl pam y pleidleisiodd pobl dros Brexit mewn niferoedd mawr, yn enwedig pleidleiswyr hŷn, oherwydd faint o arian a wariwyd gan yr Undeb Ewropeaidd ar yr adeilad sgleiniog hwn neu’r prosiect hwnnw? Roedd hynny i gyd yn pylu’n ddim o gymharu â’r teimlad, y dyheu am ddychwelyd at sicrwydd y gorffennol, pan oedd y gwaith dur ar agor, pan oedd gan bawb swyddi, pan oedd gan bobl arian yn eu pocedi. A phan gafodd bobl gyfle i ysgwyd y cawell a dweud, "Rydym eisiau hynny’n ôl", roedd yn ymwneud nid yn gymaint â’u bod hwy wedi cael eu gadael ar ôl, ond â’u teimladau ynglŷn â’r hyn roeddent wedi’i adael ar ôl.’ Ac mae hwnnw’n gysyniad diddorol.

Nawr, bydd y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn herio’r holl bethau rydym yn sicr yn eu cylch a bydd angen dyfeisgarwch ac ymyrraeth y Llywodraeth, a gennym ni fel Llywodraeth Lafur Cymru oherwydd gwyddom y bydd pleidiau eraill yn y Siambr hon yn caniatáu i’r farchnad ddilyn ei chwrs, heb ystyried y gost ddynol. Gwelodd pawb ohonom yng Nghymru y llynedd y gwahaniaeth y gall Llywodraeth Lafur Cymru weithredol ei wneud. Ni weithredodd Llywodraeth Dorïaidd y DU i atal dympio dur Tsieineaidd â chymhorthdal y wladwriaeth pan allent fod wedi gwneud, a chafodd diwydiant dur Cymru ei roi mewn perygl. Mae angen i ni fachu ar y cyfle a chyrraedd lefelau cyfatebol neu ragori ar fuddsoddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd mewn ymchwil a datblygu er mwyn sicrhau bod Cymru ar y blaen o ran twf y diwydiant yn y dyfodol.

Felly, rwy’n cefnogi’r cynnig fod angen i ni edrych eto ar strategaeth ‘Arloesi Cymru’, a herio ein hunain yn barhaus i wneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod Cymru yn barod i fanteisio ar y pedwerydd chwyldro diwydiannol. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, Ken Skates.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i’r holl Aelodau heddiw am eu cyfraniadau, yn enwedig i Lee Waters am gyflwyno’r ddadl hon, i Dai Lloyd, Vikki Howells, Jeremy Miles a David Rowlands, a hefyd David Melding a Rhianon Passmore a gynigiodd gyd-destun gwleidyddol a chymdeithasol ehangach, rwy’n meddwl, i’r heriau a’r risgiau sy’n ein hwynebu. Roedd cyfeiriad David Melding at rym trefniadol canolog llafur yn fy atgoffa o astudiaethau o waith Max Weber ar y foeseg waith Brotestanaidd, ond mae’r pwynt penodol a gâi ei wneud ynglŷn â natur wythnos waith argymelledig efallai’n cynnig testun arall ar gyfer dadl Aelod unigol, yn dilyn ymlaen o’r hyn sydd wedi bod yn thema glir a chryf yn ddiweddar, sef natur gwaith yn yr unfed ganrif ar hugain—yr economi las, yr economi sylfaenol, a heddiw, y pedwerydd chwyldro diwydiannol.

Mae’r ddadl hon hefyd yn gorgyffwrdd â llawer o’r sgyrsiau a gefais dros yr ychydig fisoedd diwethaf mewn perthynas â’n hymagwedd bresennol at ddatblygu economaidd a sut y mae’n rhaid i hynny newid yn y blynyddoedd i ddod.

Mae’r cynnig yn cyfeirio at amcangyfrif Banc Lloegr o’r 700,000 o swyddi, dros y ddau ddegawd nesaf, a allai fod mewn perygl o ganlyniad i awtomatiaeth. Nawr, nid yw’r ffigurau a ddyfynnir yn arwydd o swyddi a gollir, ond o gyflogaeth yr effeithir arni. O ran gweithgynhyrchu, gwyddom y gall llawer o swyddi cydosod gael eu disodli gan awtomatiaeth a chan robotiaid. Er hynny bydd swyddi newydd yn cael eu creu mewn swyddogaethau megis caffael, megis rhaglennu, dadansoddi data a chynnal a chadw, ymhlith eraill. Ond yr allwedd i ni fel gwneuthurwyr polisi yw sicrhau bod digon o gyfleoedd yn dod i’r amlwg yn yr economi newydd i gymryd lle’r rhai a allai gael eu colli yn yr hen economi ac i sicrhau bod pobl ar draws Cymru ym mhob cymuned yn meddu ar y sgiliau i fanteisio arnynt.

Ond wrth gwrs, mae’r effaith yn mynd yn llawer ehangach na gweithgynhyrchu. Caiff yr effaith ei gweld mewn llawer o sectorau, yn enwedig y sector gwasanaeth ac er enghraifft, y newyddion diweddar am gau nifer o ganghennau o fanciau yn sgil y nifer cynyddol o gwsmeriaid sydd bellach yn defnyddio bancio ar y rhyngrwyd. Mae cyflymder datblygiadau technolegol cyfredol yn gwneud asesiad o’r effaith ar swyddi yng Nghymru yn anodd.

Ac mae yna ffactorau eraill i’w hystyried hefyd, megis yr effaith y bydd y pedwerydd chwyldro diwydiannol, gydag awtomatiaeth, roboteg a digideiddio, yn ei chael ar gynhyrchiant a sut y bydd hynny’n wedyn yn effeithio ar gyflogaeth. Nawr, siaradodd Lee Waters am y cynnydd posibl mewn cynhyrchiant a allai arwain at wneud y cwmnïau hyn yn fwy cystadleuol, ac ennill mwy o fusnes a chyfran gynyddol o’r farchnad o’r herwydd. Mae cystadleurwydd cynyddol a llai o gostau yn arwain at gynnydd mewn cyflogaeth yn hirdymor, er y gall swyddi gael eu colli yn y tymor byr, ond mae’n dibynnu’n llwyr ar ein penderfyniad i dderbyn a manteisio’n llawn ar dechnolegau digidol newydd a rhai sy’n datblygu, ac i arfogi pobl â’r sgiliau i wneud hynny, fel yr amlinellodd Vikki Howells a Rhianon Passmore.

Nawr, rwyf wedi bod yn cael adroddiadau ar effaith diwydiant 4.0 gan Diwydiant Cymru, sefydliad trosfwaol ar gyfer y diwydiannau awyrofod, modurol a thechnoleg yng Nghymru. Comisiynodd Diwydiant Cymru adroddiad annibynnol ar effaith a chyfleoedd posibl sector gweithgynhyrchu’r genhedlaeth nesaf a sut y mae angen i gymuned diwydiant gweithgynhyrchu Cymru baratoi. Mae wedi cynhyrchu adroddiad gweithgynhyrchu’r genhedlaeth nesaf 2016, sy’n mynd i’r afael â’r materion hyn gyda ffocws ar Gymru, ac mae’r risgiau a’r cyfleoedd yn real tu hwnt.

Rydym yn mynd i’r afael â’r rhain gyda chymorth arbenigedd a ddarperir gan Diwydiant Cymru, a chyrff academaidd a diwydiant i sefydlu gweledigaeth weithgynhyrchu ar gyfer Cymru. Mae’r manteision economaidd sy’n deillio o dechnoleg ddigidol yn cael eu cydnabod yn gynyddol gan y diwydiant gydag adroddiad diweddar gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain yn datgan bod 94 y cant o fusnesau’n cytuno bod technolegau digidol yn ysgogiad allweddol i gynnydd mewn cynhyrchiant, twf economaidd a chreu swyddi. Mae swyddi’n canoli fwyfwy ar dechnoleg ddigidol, a bydd manteisio ar hyn yn sicrhau Cymru ffyniannus ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

Mae technolegau saernïo digidol eisoes yn rhyngweithio â’r byd biolegol. Cyd-Aelodau, nid yw’n mynd i fod yn hir cyn y cawn losin jeli a gynhyrchir gan argraffydd 3D, ac nid yw’n afresymol credu y gallem, yn ystod ein hoes, weld argraffiad 3D o organau’r corff. Felly, mae’r angen am fusnesau hynod gymwys ac arloesol yng Nghymru yn uwch nag erioed o’r blaen. Mae ein strategaeth arloesi ‘Arloesi Cymru’ yn helpu Cymru i archwilio cyfleoedd busnes sy’n torri tir newydd o safbwynt datblygu cynnyrch, arallgyfeirio a llwybrau newydd i’r farchnad, ac mae’n helpu i sicrhau bod arloesi yn alluogwr mawr i Gymru. Ond o ystyried natur arloesedd, fel yr amlinellwyd gan lawer o’r Aelodau heddiw, yn anochel, mae angen i’r strategaeth esblygu’n gyflym ac mae wedi ei chynllunio i fod mor hyblyg â phosibl, wrth inni symud ymlaen.

Byddwn yn cytuno â David Rowlands a Dai Lloyd, a ddywedodd fod yn rhaid i’r arloeswyr oresgyn y Ludiaid yn y bôn a bod yn rhaid i’r rhai sy’n edrych at y dyfodol, oresgyn y rhai sy’n glynu at y gorffennol. Ond byddwn hefyd yn dweud bod angen cysuro’r rhai sy’n amheus ynglŷn â thechnolegau digidol newydd ac sy’n datblygu eu bod yno i ni fanteisio arnynt a’u defnyddio, yn hytrach na’u hofni.

Nawr, mae pwynt olaf y cynnig yn cyfeirio at ddatblygu’r strategaeth economaidd, ac yn ein heconomi rydym yn dal i wynebu heriau mawr. Gyda chynhyrchiant is na gweddill y DU ac anweithgarwch economaidd ar lefel uwch, rydym yn wynebu cwestiynau strwythurol pwysig ynglŷn â sut i gael gwaith i fwy o bobl, yn ogystal â’r sgiliau i gamu ymlaen i swyddi sy’n talu’n well, a fydd, wrth gwrs, yn hanfodol i osgoi colledion swyddi net yn ystod diwydiant 4.0. Un o’r heriau mwyaf sy’n ein hwynebu yw mynd i’r afael â’r gwahaniaethau rhanbarthol yn ein heconomi a sicrhau bod manteision twf wedi’u gwasgaru’n decach ar draws Cymru. Un arall yw diogelu ein heconomi a’n gweithlu ar gyfer y dyfodol; bydd angen y ddau i leihau anghydraddoldebau lles a chyfoeth ledled Cymru, gan wella’r ddau yn gyffredinol. Rwy’n credu y bydd cyflawni’r amcanion hyn yn galw am benderfyniadau anodd gan y Llywodraeth, ac ymdrech ar y cyd a fydd yn herio, mewn sawl ffordd, y modd y mae pobl yn arfer gwneud a gweld pethau. Ond fel y dywedais ddoe, mae gan Lywodraethau ddyletswydd i herio confensiwn lle y mae confensiwn yn creu risg o danseilio cyfoeth a lles pobl, ac rwy’n credu bod Jeremy Miles wedi amlinellu yn ei gyfraniad sut y mae angen i ni ddechrau ystyried gwahanol ffyrdd o weithio, gwahanol arferion gweithio, nid yn unig er mwyn sicrhau manteision economaidd, ond hefyd i sicrhau gwelliannau o ran ein lles.

Rwy’n awyddus, fel rhan o’r strategaeth economaidd sy’n dod i’r amlwg, i edrych ar nifer llai o sectorau cenedlaethol economaidd sylfaenol megis iechyd, gofal ac ynni, y gall Llywodraeth Cymru roi arweiniad wrth eu cefnogi. Ac oddi tanynt, hoffwn edrych ar ein heconomïau rhanbarthol drwy rymuso pob un i ddatblygu sectorau arbenigol a hunaniaeth economaidd fwy penodol, ond ar y ddwy lefel, bydd angen cael prawf amlwg fod ein hymyriadau a’n buddsoddiad yn canolbwyntio ar feysydd gweithgaredd yn yr economi sydd wedi cael, neu a allai gael eu diogelu at y dyfodol. Rydym yn wynebu heriau economaidd mawr, a byddant yn dwysáu pan fyddwn yn gadael yr UE gyda mwy o ansefydlogrwydd byd-eang, toriadau lles a chaledi Llywodraeth y DU ac wrth gwrs, prif bwnc y ddadl heddiw, y pedwerydd chwyldro. Wrth ddatrys heriau yn y dyfodol ac addasu i fyd sy’n newid yn gyson, mae’n hanfodol ein bod yn adeiladu pontydd rhwng pobl fel y gallwn ddatblygu gwybodaeth ac atebion ar gyfer y dyfodol. Felly, oes, mae yna heriau, ond gadewch i ni fod yn berffaith sicr ein bod am fanteisio ar y cyfleoedd a gynigir gan y pedwerydd chwyldro. Felly, rwy’n croesawu cyfraniadau pob Aelod i’r drafodaeth heddiw yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, a galwaf ar Hefin David i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf wedi gwrando ar yr ystod enfawr o heriau y mae’r Aelodau wedi’u cyflwyno yn y ddadl heddiw, ond rwy’n falch o ddweud eu bod wedi eu cyflwyno gyda theimlad o optimistiaeth, ac ymateb Dai Lloyd a grisialodd hyn orau, pan gydnabu nid yn unig y gellir goresgyn yr heriau hyn, ond gallant fod o fudd mewn gwirionedd i’n system lywodraethol yng Nghymru. Yn wir, os na allwn ddarparu gweledigaeth optimistaidd o’r dyfodol, yna ni ddylem fod yn eistedd yn y Siambr hon yn y lle cyntaf.

Wrth baratoi ar gyfer y ddadl hon, siaradais ag optimydd arall rwy’n ei adnabod, sef yr Athro Tom Crick, athro gwyddoniaeth gyfrifiadurol a pholisi cyhoeddus ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd—a dylwn ddatgan buddiant fel darlithydd cyswllt ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd. Dywedodd wrthyf, ac yn wir fe ddywedodd ar Radio Wales y bore yma, fod angen inni gael swyddi gwerth uchel i bobl yn hytrach na’u bod yn gorfod symud i rywle arall. Yn awr yn fwy nag erioed, mae angen ymrwymiad cydlynol, hirdymor gan Lywodraeth Cymru i’r Gymru ddigidol, o sgiliau i seilwaith a’r ecosystem ddigidol ehangach. Aeth ymlaen i ddweud bod cyfle pwysig i Gymru yma: beth fydd ein pwynt gwerthu unigryw yng Nghymru fel y gallwn gystadlu yn y diwydiannau digidol gwerth uchel hyn, a’u harwain yn y pen draw? Mae Tom, yr Athro Crick, yn llais i’w groesawu, ac fe gafodd ei groesawu gan Lywodraeth Cymru, ac mae’n braf clywed bod Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi ei fod yn gwrando ar baneli o arbenigwyr o’r byd academaidd a diwydiant i ddatblygu ei strategaeth ddiwydiannol, ac edrychwn ymlaen at glywed beth fydd honno.

Dylai’r pwynt gwerthu unigryw a grybwyllodd yr Athro Crick fod yn allweddol i’r strategaeth arloesi ar ei newydd wedd, ac yn wir, dylem feddwl hyd yn oed beth a olygwn wrth ‘strategol’ a ‘strategaeth’. A yw’n mynd i fod yn rhywbeth a argraffwn a’i roi ar silff a’i roi ar y wefan, neu a yw’n rhywbeth sy’n mynd i newid ac adnewyddu’n gyson? Dyma a wnaeth Lee Waters wrth iddo gyflwyno ei her, fel y mae bob amser yn ei wneud, i Lywodraeth Cymru a dweud bod angen i ni newid strategaeth ‘Arloesi Cymru’ yng nghyd-destun y trawsnewid yr ydym yn byw drwyddo. Rwy’n falch o weld bod yr her honno yn cael ei chroesawu gan Ysgrifennydd y Cabinet.

Rydym yn symud tuag at y dyfodol yn dwyllodrus o gyflym. Nid ydym yn cydnabod newid trawsnewidiol yn ein bywydau bob dydd, ond wedyn fe edrychwn yn ôl, a gweld bod y byd wedi newid wrth i ni wneud pethau eraill. Rwy’n meddwl am y cyfnod pan oeddwn yn dysgu. Byddwn yn gofyn i fy myfyrwyr faint ohonynt a oedd yn berchen ar ffôn symudol Nokia, ‘Codwch eich dwylo. Pwy sy’n berchen ar ffôn symudol Nokia?’ Nid oedd yr un ohonynt. Mewn gwirionedd, cododd un ei law, ac fe wnaethom chwerthin am ben yr unigolyn hwnnw. [Chwerthin.] Ond wedyn, rydych yn dweud, ‘Iawn. Wel, faint ohonoch a oedd yn berchen ar ffôn symudol Nokia yn y gorffennol?’ A chododd pawb eu dwylo; roeddent wedi bod yn berchen ar ffôn symudol Nokia. A allem fod, cyn bo hir, yn edrych yn ôl ac yn chwerthin am ben ein hunain am ein bod wedi bod yn berchen ar ffonau clyfar ac na allem roi ein ffonau clyfar i lawr? Beth fydd y dyfodol yn lle hynny?

Wel, y gamp yw canfod beth fydd hynny. Nid wyf yn arbennig o dda am ddarogan y dyfodol yn enwedig mewn perthynas â thechnoleg, felly mae’n dda fod Dai Lloyd, Rhianon Passmore a Vikki Howells wedi nodi’r potensial sydd gennym yng Nghymru. Soniodd Vikki Howells am ein hadnoddau naturiol i ddarparu cyfleoedd ar gyfer cynhyrchu ynni. Roedd hi’n cydnabod yr angen am gadwyni cyflenwi byr, hyblyg yn ein Cymoedd gogleddol—rwy’n hoff o’r cysyniad hwnnw; fe’i defnyddiaf—a’r angen i dyfu a datblygu sgiliau priodol sy’n cyfateb i’r anghenion a’r newidiadau sydd o’n blaenau, ac unwaith eto, adleisiwyd hynny gan Aelodau eraill yn y Siambr.

Gadewch i ni beidio ag anghofio nad yw’n ymwneud yn unig â’r pedwerydd chwyldro diwydiannol, nid yw’n ymwneud yn unig ag ailddyfeisio fel dyfeisio. Mae llawer ohono’n ymwneud â gweithio gyda, ac adeiladu ar yr hyn sydd gennym yn barod. Bydd datblygiadau technolegol mewn prosesau gweithgynhyrchu, fel y dywedodd David Rowlands, yn golygu bod peiriannau’n gallu gweithgynhyrchu ac ailweithgynhyrchu, gan ddileu’r angen am adnewyddu ac ailosod drud.

Ond gall y buddion hynny arwain, fel y mae eraill wedi dweud, at newidiadau megis llai o staff desg dalu yn ein harchfarchnadoedd lleol, a changhennau banc yn cau am fod pobl yn bancio ar-lein. Rydym yn falch iawn o Admiral Insurance yng Nghaerdydd, Casnewydd ac Abertawe, ond a allai gael ei daro’n galed gan ddeallusrwydd artiffisial? Mynegais fy mhryderon ynglŷn â chau canghennau banc mewn cwestiynau i’r Prif Weinidog ddoe, ac roeddwn yn falch iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod yr anawsterau hynny. Fodd bynnag, rydych yn teimlo weithiau—nid oherwydd y Llywodraeth, ond rydych yn teimlo’n analluog i rwystro’r newidiadau hyn pan ddigwyddant, a’r hyn sy’n rhaid i ni ei wneud yn lle hynny yw eu rheoli, a rheoli ein ffordd drwyddynt, a manteisio arnynt yn optimistaidd. Roedd cyfraniad Jeremy Miles yn cynnwys hynny. Soniodd am holl natur byd gwaith, sut rydym yn gweithio a beth yw ystyr gwaith inni hyd yn oed. Er ei fod braidd yn ddrygionus ac wedi gadael, roedd David Melding yn cytuno â—[Aelodau’r Cynulliad: ‘O’.]

Na, na, na. Peidiwch byth â dweud unrhyw beth nad ydych yn gwybod beth yw’r ateb.

Rwy’n ymddiheuro.

Ie. Hoffwn dynnu hynny’n ôl, diolch i chi.

Rwy’n tynnu hynny’n ôl, Dirprwy Lywydd. Ond rwy’n cydnabod cyfraniad David Melding. Mae’r ffaith fod Jeremy Miles wedi gwneud y pwynt y gallem fod yn newid ein hwythnos waith—wel, roedd David Melding yn cydnabod hynny hefyd. Pan wnaeth Jeremy Miles y pwynt, roeddwn yn meddwl ei fod yn syniad democrataidd-gymdeithasol adain chwith eithaf da, ac yna gwnaeth David Melding bwynt tebyg hefyd, ac nid wyf yn meddwl bod David Rowlands yn bell iawn. Felly, efallai fod y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn newid natur ein gwleidyddiaeth hefyd. A allwn fod—[Torri ar draws.] A allwn fod mor optimistaidd â hynny y bydd y fath beth yn digwydd?

Rwy’n credu bod addysg yn greiddiol i hyn, a hoffwn ddychwelyd at y ddadl a gyflwynwyd gan yr Athro Tom Crick ar Radio Wales y bore yma. Mae’n croesawu’r gwaith o ddatblygu fframwaith cymhwysedd digidol, o ganlyniad i beth o’r gwaith y mae wedi’i wneud gyda Llywodraeth Cymru. Felly, er y bydd angen addysg a bydd angen inni edrych ar y pethau y gall y Cynulliad eu darparu yn uniongyrchol, rwy’n meddwl bod angen inni edrych ar y tymor hir hefyd. Beth yn fwy na hynny y gallwn ei wneud? Gadewch i ni ddychwelyd at eiriad y cynnig, sy’n dweud bod angen i strategaeth ‘Arloesi Cymru’ a strategaeth economaidd Ysgrifennydd y Cabinet gael eu hadnewyddu a’u hystyried, a dylid meddwl am y modd y gellid dominyddu’r farchnad a’r natur unigryw y gallwn ei chael yng Nghymru. Roeddwn yn falch dros ben o weld ein bod wedi cael cefnogaeth unfrydol i hynny yn y Siambr hon, rwy’n credu, ac rwy’n argymell y cynnig i’r Senedd.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ymlaen yn awr at ddadl Plaid Cymru ar gaffael ac adeiladu yn y sector cyhoeddus, a galwaf ar Dai Lloyd i gynnig y cynnig.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The purpose of this debate this afternoon is to highlight the need for a better system of planning for skills and training, as well as improving procurement practices in the construction sector in Wales. There are a number of infrastructure projects on the horizon over the next few years, which offer a golden opportunity for construction companies across Wales—large and small companies—as well as the wider supply chain. Some of these projects include the possible tidal lagoon in Swansea, the Cardiff and Valleys metro, the M4 relief road—whichever option is selected there, someone will have to build it—the electrification of the Welsh rail lines, the Llandeilo bypass and many other projects. So, to ensure that wales benefits economically from these projects, then the Welsh Government must improve procurement practices and ensure that the necessary skills and expertise are available in the Welsh workforce. We need to make the most of these opportunities. Our proposal today calls for more capital expenditure on infrastructure in Wales, in order to give an additional boost to the sector across Wales.

Last year, the OECD produced a report mentioning that an economy such as the UK should be spending some 5 per cent of its national income, GDP, on modernising its infrastructure. Now, in that year, 1.5 per cent GDP was spent, which was lower than the figure of 3.2 per cent spent in 2010. The figure is yet lower here in Wales. This ambition has been understood by the Scottish Government, which has declared that it’s to create an infrastructure programme of over £20 billion as part of its programme for government over the next five years. If we’re going to bring years of economic decline to an end here in Wales, then ambition is crucial. We in Wales must increase our expenditure on infrastructure to a similar level and ambition to that which has been shown by our Celtic cousins in Scotland.

Fel rhan o’n gweledigaeth ar gyfer comisiwn seilwaith cenedlaethol i Gymru, lleisiwyd yr angen i Lywodraeth Cymru fachu ar y cyfle a roddwyd i ni i gynyddu lefelau gwariant cyfalaf er mwyn buddsoddi yn seilwaith ein cenedl. Ar hyn o bryd rydym yn byw mewn cyfnod o arian rhad gyda chyfraddau llog ar lefelau is nag erioed, sy’n golygu na fu erioed adeg fwy costeffeithiol ar gyfer buddsoddi mewn seilwaith. Mewn gwlad fel Cymru, mae peth o’r seilwaith mwyaf sylfaenol—y gallu i deithio ar hyd y wlad ar y trên o’r gogledd i’r de, er enghraifft—ar goll, heb sôn am y math o seilwaith y bydd rhywun ei angen ac yn ei ddisgwyl yn yr unfed ganrif ar hugain.

Mae sector adeiladu Cymru yn wynebu heriau sylweddol dros y blynyddoedd nesaf i sicrhau bod ganddo’r gallu angenrheidiol i ddefnyddio’r cyfleoedd sy’n dod. Er mwyn i’r sector allu bodloni’r anghenion hyn, mae gwella lefelau cynhyrchiant yn y diwydiant adeiladu yn hollbwysig. Mae llif arian gwael, a achosir yn aml gan arferion talu gwael ar hyd y gadwyn gyflenwi yn rhwystr mawr i wella cynhyrchiant. Mae’r sector adeiladu yng Nghymru wedi ei ddominyddu’n bennaf gan fusnesau bach a chanolig, gyda llawer ohonynt yn chwarae rolau allweddol drwy’r gadwyn gyflenwi, yn cyflawni ein contractau adeiladu yn y sector cyhoeddus. Mae’r busnesau bach hyn yn hanfodol i les economaidd Cymru ac mae Plaid Cymru yn bendant y dylid defnyddio polisi caffael cyhoeddus i gefnogi’r busnesau hyn ledled Cymru.

Mae llif arian effeithlon yn hanfodol i is-gontractwyr llai ac nid yw ond yn deg eu bod yn cael eu talu’n amserol yn unol â pherfformiad ar gontract am helpu i gyflawni’r prosiectau adeiladu a seilwaith sy’n allweddol i economi Cymru. Mae’r defnydd o gyfrifon banc prosiect mewn contractau adeiladu yn ymrwymiad yn y strategaeth gaffael gwaith adeiladu o fis Gorffennaf 2013 a hefyd yn cefnogi datganiad polisi caffael Cymru a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2012.

Gadewch i mi egluro’n gyflym pam y mae cyfrifon banc prosiect mor bwysig ar gyfer mentrau bach a chanolig yng Nghymru. Gyda phrosiectau adeiladu yn y sector cyhoeddus, mae’n annhebygol iawn y gall y cleient, megis yr awdurdod lleol, fynd i’r wal. Felly, yn yr ystyr hwnnw, caiff yr adeiladydd haen 1 ei ddiogelu rhag unrhyw ansolfedd posibl ymhellach i fyny’r gadwyn gyflenwi. Fodd bynnag, ni roddir unrhyw amddiffyniad o’r fath i’r rhai sy’n rhan o’r gadwyn gyflenwi, gyda’r rhan fwyaf ohonynt yn gwmnïau bach a chanolig eu maint. Mae cyfrif banc prosiect yn bot diogel, sy’n sicrhau bod pawb yn y gadwyn gyflenwi yn cael eu talu, gan nad yw’r arian yn gorfod mynd drwy’r gwahanol haenau contractio, a dyna pam rydym yn ei gefnogi. Ym mis Ionawr 2014, cyhoeddodd y cyn-Weinidog Cyllid dri chynllun peilot ar draws tri awdurdod lleol gwahanol ar gyfer defnyddio cyfrifon banc prosiect. Fodd bynnag, ers hynny, cyn belled ag y gwn i, ni fu unrhyw symud ymlaen a mandadu cyfrifon banc prosiect yn gyffredinol, fel sy’n digwydd yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Drwy fandadu cyfrifon banc prosiect yn y sector cyhoeddus, gall Llywodraeth Cymru o leiaf roi diogelwch i fusnesau bach a chanolig yng Nghymru a gwella eu llif arian a’u sicrwydd o gael eu talu.

Rhaid gweithredu hefyd mewn perthynas â chadw arian parod. Mae cadw symiau dargadw yn ôl yn arfer hen ffasiwn sy’n ddiangen yn y diwydiant adeiladu modern. Y warant orau o ansawdd yw dewis cadwyn gyflenwi gymwys a chymwysedig sydd wedi ymrwymo i geisio cyrraedd y safonau perthnasol uchaf mewn iechyd a diogelwch, hyfforddiant, a pherfformiad technegol. Gallai system achredu a chyfundrefn drwyddedu, fel yn yr Unol Daleithiau ac Awstralia, liniaru’r broblem hon yn gyfan gwbl. Nid yn unig y byddai hyn yn gwella llif arian yn y sector, ond byddai hefyd yn gwella safonau iechyd a diogelwch, sy’n rhywbeth y dylai pawb ohonom ei hyrwyddo.

Er mwyn sicrhau bod Cymru yn cael cymaint o fudd economaidd â phosibl o brosiectau seilwaith yn y dyfodol yng Nghymru a thu hwnt, mae arnom angen diwydiant adeiladu sy’n feinach ac yn fwy heini, gyda busnesau bach a chanolig sy’n cael eu grymuso i chwarae rhan fwy cynhyrchiol. Wrth gloi, gwell caffael mewn gwaith adeiladu, drwy gael timau prosiect integredig sy’n cynnwys yr holl gadwyn gyflenwi, yw’r ddelfryd—ac wedi’i gynhyrchu yn Siambr y Senedd y safwn ynddi heddiw. Diolch yn fawr.

Diolch. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Diolch. Galwaf ar Mohammad Asghar i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Diolch i chi, Madam Llywydd. Rwy’n cynnig y gwelliant yn enw Paul Davies yn ffurfiol.

Mae caffael cyhoeddus yn chwarae rhan hanfodol yn economi Cymru. Dangosodd datganiad ysgrifenedig gan Lywodraeth Cymru ym mis Chwefror 2011 fod y sector cyhoeddus yng Nghymru yn gwario dros £4.3 biliwn ar nwyddau a gwasanaethau allanol. Mae hyn yn cyfateb i oddeutu un rhan o dair o’i gyllideb flynyddol. O’r ffigur hwn, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn amcangyfrif bod 53 y cant wedi ei wario gan awdurdodau lleol. Os ydym i fanteisio’n llawn ar y potensial llawn a gynigir gan bŵer prynu’r sector cyhoeddus, mae angen diwygio. Mae’n amlwg fod angen craffu’n well, felly, ar y polisi caffael a’i effaith ar draws Cymru. Rhaid i Lywodraeth Cymru werthfawrogi rôl caffael fel offeryn ar gyfer ysgogi twf economaidd yn y wlad hon.

Ar hyn o bryd ceir adfywiad o brosiectau seilwaith ar raddfa fawr yng Nghymru. Mae’r cyhoeddiad diweddar calonogol am fargen ddinesig dinas-ranbarth bae Abertawe yn dilyn bargen ddinesig Caerdydd. Edrychwn ymlaen at brosiectau eraill sydd ar y gweill ar hyn o bryd megis ffordd liniaru’r M4, y môr-lynnoedd llanw amrywiol a’r prosiectau metro. Mae pob punt a werir mewn prosiectau seilwaith yn rhoi hwb o £1.30 i’r cynnyrch domestig gros yn uniongyrchol, gydag effaith anuniongyrchol o £2.84 am bob punt a werir. Mae’n hanfodol, felly, fod y sector cyhoeddus yng Nghymru yn canolbwyntio ar ddarparu’r budd mwyaf i gymunedau Cymru ac yn cymryd cyfrifoldeb am gynhyrchu twf economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol.

Drwy dargedu cyfleoedd recriwtio a hyfforddi mewn contractau cyhoeddus, gellir cyfrannu tuag at drechu problemau tlodi a llai o symudedd cymdeithasol. Mae sefydliadau yn y sector preifat a’r sector gwirfoddol yn hanfodol i economïau lleol a rhanbarthol. Rhaid iddynt adolygu contractau sector cyhoeddus mewn modd cadarnhaol, a dylai gyflawni busnes gyda hwy. Rhaid i’r sector cyhoeddus wneud gwell defnydd o’u pŵer prynu i greu cyfleoedd ar gyfer swyddi a hyfforddiant er mwyn adfywio, a manteisio i’r eithaf ar werth am arian. Rhaid inni gael diweddariadau rheolaidd, yn enwedig ar sut y mae awdurdodau lleol yn mabwysiadu ac yn rhoi’r egwyddorion hyn ar waith. Mae arnom angen yr holl wybodaeth am y contractau sy’n cael eu dyfarnu, a chanlyniad go iawn y contractau hyn ar economïau lleol. Rhaid symleiddio’r system geisiadau a’i gwneud yn haws, er mwyn sicrhau bod ceisiadau’n cael eu hannog, ac mae’n hanfodol fod pob proses gaffael yn gwbl dryloyw ac yn sicrhau sefydlogrwydd a hyder yn y system gaffael yng Nghymru. Felly, mae angen gweithdrefnau monitro cadarn i sicrhau bod tryloywder yn cael ei gynnal.

Mae angen cynyddu nifer y contractau sector cyhoeddus a ddyfernir i fusnesau yng Nghymru. Mae agor mwy o gyfleoedd contractio yn hanfodol i gyflenwyr lleol llai o faint a sefydliadau’r trydydd sector. Mae angen i ni chwalu’r rhwystrau drwy asesu cyfleoedd caffael y sector cyhoeddus. Mae’r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi galw ers amser am rannu contractau’n gyfrannau, ac am barhau’r gwaith o symleiddio’r broses. Dirprwy Lywydd, mae angen i ni sicrhau bod y sector cyhoeddus yng Nghymru yn barod am yr her hon. Rhaid i ni roi chwarae teg i fusnesau bach a chanolig eu maint wrth iddynt gynnig am gontractau. Mae angen i ni fanteisio ar y posibiliadau a roddwyd i ni. Mae’n rhaid i ni sicrhau ein bod yn gwneud y gorau o’r manteision diwygio caffael cyhoeddus i bobl Cymru o hyn ymlaen. Diolch.

I’m going to focus on the role of women in the workforce in the construction sector. The words ‘women’ and ‘construction’ don’t go together traditionally, and it’s time for that to change. At present, there are far fewer women than men in this sector. Encouraging more women to join the construction workforce could overcome some of the problems in the sector for the future, as well as offer new career pathways for women in Wales.

The construction sector in Wales is growing faster than anywhere else in the UK. With projects such as the Bontnewydd relief road and the Llandeilo bypass, as well as the south Wales metro, Wylfa and the Swansea bay tidal lagoon, there will be increasing demand for skilled workers in the sector. The regional skills partnership in north Wales estimates that 8,500 workers will be needed when Wylfa is built. Raising awareness of these opportunities among young women will help to deal with the skills gaps in the future.

Of the 113,000 people who work in the construction sector, only 10 per cent are women. Women are much more likely to do office work, and it’s estimated that 1 per cent only of female workers work on a site. Dealing with this difference sooner rather than later would allow the sector to use the potential of a much wider skills pool as it grows, and to overcome a shortage of workers with skills in the future.

Apprenticeships—that’s the key pathway into the construction sector, but the division is very clear here, with 99 per cent of construction apprenticeships being filled by men. Evidently, therefore, we need to do a lot more if we want to meet that workforce demand in the future.

One way to do that is to use public procurement in a constructive way, in order to help public bodies to do more to deal with the gender imbalance and promote equality in the construction sector. It has been accepted in Wales that public procurement should provide economic, social and environmental benefits, and the Welsh Government took positive steps to ensure that. However, further steps could be taken to ensure that public procurement also helps to promote equality between the genders.

Examples of this are seen in Europe, and I want to refer to one example of the practice in Berlin, where, for large contracts for companies with more than 11 workers, the contracts have to include measures to promote women in that work. Companies have to provide details in a separate statement. Even though this is not the part of the appraisal or awarding process, the companies have to adhere to that statement. The measures include having a qualified plan to include women and increase the percentage of women in senior positions, flexible working hours, equal pay and childcare facilities. The companies are monitored as they implement these commitments that they’ve agreed to, and they can face sanctions if they fail to do that.

There is an argument that it should be a requirement for every company in Wales that receives public money to show that they understand gender issues in their sector and that they have a plan in place to deal with that. So, what about starting with the construction sector? The kind of procurement that is undertaken in Berlin can be a powerful method to increase the number of female workers in the construction sector and to overcome a shortage of jobs in the sector in the future. Thank you very much.

Rwyf am siarad am y cyfleoedd a ddaw yn sgil dau bolisi Llywodraeth. Un yw bod Carl Sargeant wedi cyhoeddi £30 miliwn yn ychwanegol tuag at adeiladu cartrefi newydd fforddiadwy, a’r llall yw targed Llywodraeth Cymru o greu 100,000 o brentisiaethau erbyn 2021.

Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn defnyddio’r cyfle hwn i gysoni’r prentisiaethau hyn â’r grym sgiliau yr ydym yn mynd i fod eu hangen ar gyfer economi Cymru yn y dyfodol. Ni fydd yn digwydd yn organig. Mae gofyn cael ysgogiadau gwleidyddol i wneud iddo ddigwydd.

Rwy’n cyfeirio’n arbennig at y ffordd yr ydym yn adeiladu’r cartrefi sydd eu hangen arnom ar gyfer y dyfodol. Mae adeiladwyr tai preifat yn amharod i newid ac yn parhau i adeiladu tai heb eu hinswleiddio’n ddigonol a thai nad ydynt yn cynhyrchu ynni cynaliadwy—cynghrair nad yw’n sanctaidd y chwe chwmni adeiladu tai mawr gyda’r chwe chwmni darparu ynni mawr. Nawr, mae’r diwydiant adeiladu’n gwybod bod modd cyflawni cartrefi carbon isel, ond mae’n rhaid i ni gael rheoliadau clir, sy’n berthnasol i bob adeilad newydd, yn ogystal â gweithlu gyda sgiliau digonol a lefelau priodol o wybodaeth am y sgiliau manwl sydd eu hangen ar gyfer adeiladu’r cartref di-garbon. Gobeithiaf nad yw gadael yr UE yn cael ei ddehongli fel arwydd i roi’r gorau i’r gofyniad i bob adeilad newydd fod yn ddi-garbon erbyn 2020.

Mae gennym enghreifftiau gwych wedi eu gwneud yng Nghymru ar ffurf y Pentre Solar a’r tŷ SOLCER, sy’n dangos bod gennym y wybodaeth, ond mae’n rhaid i ni ei chymhwyso. Mae angen i ni sicrhau bod gennym yr holl sgiliau prentisiaeth yn barod fel y gallwn adeiladu’r cartrefi sydd eu hangen arnom ar gyfer ein hanghenion ein hunain yma yng Nghymru a hefyd manteisio ar gyfleoedd ar gyfer gwaith adeiladu ar draws Ewrop. Felly, roeddwn yn synnu clywed gan uwch swyddog o Lywodraeth Cymru mewn cynhadledd yn ddiweddar i roi gwybod i gyflogwyr ynglŷn â’r ardoll prentisiaethau newydd, nad oedd yn gwybod sut y byddem yn darparu’r sgiliau manwl pwysig sydd eu hangen. Nid wyf yn credu bod hynny’n ddigon da.

Mae’n rhaid i ni gofio mai Gordon Brown a arweiniodd y ffordd yn 2006, drwy gyhoeddi polisi cartrefi di-garbon, a Phrydain oedd y wlad gyntaf i wneud ymrwymiad o’r fath. Pe baem wedi cadw at yr ymrwymiad hwnnw, byddem wedi sicrhau y byddai pob annedd newydd o’r flwyddyn ddiwethaf ymlaen yn cynhyrchu cymaint o ynni ar y safle drwy adnoddau adnewyddadwy ag y byddai ei angen arnynt mewn gwirionedd o ran gwresogi, dŵr poeth, goleuo ac awyru. Felly, roedd yn drasiedi llwyr fod George Osborne, dyn y chwe swydd, wedi cael gwared ar y mesurau hyn mewn rheoliadau ym mis Gorffennaf 2015—un o weithredoedd cyntaf y Llywodraeth Geidwadol newydd—wedi’i guddio yn yr hyn a alwyd yn gynllun cynhyrchiant. Dywedodd prif weithredwr Cyngor Adeiladu Gwyrdd y DU mai dyma oedd diwedd y polisi cartrefi di-garbon.

Mae ansicrwydd yn magu anweithgarwch, ac mae’r diwydiant bob amser yn amharod i roi camau cadarn ar waith i ddarparu cartrefi carbon isel a di-garbon, oni bai bod canllawiau a deddfwriaeth glir ar waith, am eu bod yn teimlo bod gan Lywodraethau hanes o symud y pyst gôl, ac yng ngoleuni’r hyn a ddigwyddodd gyda Gordon Brown a George Osborne, mae hynny’n ddealladwy. Ond rwy’n teimlo bod angen i Lywodraeth Cymru, fel mater o frys, ddangos arweiniad drwy osod rheoliadau adeiladu di-garbon fel bod y cartrefi newydd ar gyfer y dyfodol y byddwn yn eu hadeiladu yn cael eu hadeiladu i bara, fel y rhai a adeiladwyd dan arweiniad Aneurin Bevan yn y 1940au a’r 1950au cynnar, tai y mae galw mawr amdanynt o hyd fel cartrefi i fyw ynddynt.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Diolch i chi am eich sylwadau. Rwy’n mwynhau eich cyfraniad yn fawr, ond onid ydych, felly, yn difaru eich bod mewn gwirionedd wedi cefnogi targedau cymedrol iawn o ran newid rheoliadau o dan y Llywodraeth ddiwethaf, pan oedd eraill o’n plith yn dadlau dros gryfhau’r rheoliadau hynny?

Wel, rwyf bob amser wedi cefnogi rheoliadau cryfach a byddaf yn parhau i wneud hynny.

Felly, rwy’n meddwl bod gennym gyfle yma i gysylltu ein huchelgeisiau ar gyfer ein prentisiaid gyda’n hangen i adeiladu mwy o gartrefi. Felly, rwy’n meddwl bod llawer o heriau i’w goresgyn, gan nad mater o gael y sgiliau at ei gilydd yn unig ydyw; mae hefyd yn ymwneud â’r ffaith fod yna fylchau gwybodaeth yn ogystal o ran sicrhau ein bod yn deall y dulliau dylunio newydd, y deunyddiau newydd a’r technolegau sy’n newid drwy’r amser mewn perthynas â chynhyrchu ac arbed ynni.

Felly, bydd angen cael dealltwriaeth ac arbenigedd ehangach wrth ddewis technolegau ynni isel a di-garbon, yn enwedig, yn dibynnu ar y nodweddion penodol dan sylw, ond rwy’n teimlo bod hwn yn gyfle cryf iawn i sicrhau bod ein polisïau caffael a’n polisïau sgiliau yn cydgysylltu â’r angen am gartrefi gweddus ar gyfer y dyfodol.

Bydd fy nghyfraniad i’r ddadl heddiw yn canolbwyntio’n bennaf ar yr angen am fwy o gynllunio sgiliau a hyfforddiant yng Nghymru yn y sector adeiladu os ydym am sicrhau’r budd gorau posibl ar gyfer pobl Cymru o ran creu swyddi, defnyddio’r gadwyn gyflenwi leol a buddsoddi mewn sgiliau, fel y gallwn ateb gofynion ein prosiectau seilwaith sydd ar y ffordd.

Mae pwysigrwydd cynllunio sgiliau’n effeithiol i lwyddiant darparu seilwaith yn parhau i gael ei amlygu fel un o’r materion pwysicaf sy’n wynebu’r sector adeiladu a’r sector peirianneg yng Nghymru. Felly, er mwyn manteisio ar yr amgylchedd adeiladu sydd ar y cyfan yn gadarnhaol yng Nghymru ar hyn o bryd, rhaid i Lywodraeth Cymru a’r diwydiant weithio’n agos â’i gilydd i recriwtio pobl dalentog a hyfforddi’r gweithlu gan osgoi camgymharu sgiliau’n ddiangen ar yr un pryd wrth gwrs.

Ar gyfer cynllunio sgiliau, dylai arloesedd a chosteffeithiolrwydd fod yn ffactorau allweddol ar gyfer twf a diwygio yn y dyfodol. Mae partneriaeth agosach rhwng cyflogwyr a Llywodraeth Cymru yn hanfodol, wrth gwrs, yn ogystal â chysylltu gwybodaeth am y farchnad lafur â phartneriaethau dysgu a sgiliau rhanbarthol. Yng Nghymru, mae gennym bartneriaethau sgiliau rhanbarthol sy’n dwyn ynghyd ystod o gyrff perthnasol i gydlynu a chynllunio ar gyfer datblygu sgiliau. Fodd bynnag, nid oes unrhyw strwythur ffurfiol ar gyfer cydlynu eu gwaith ar lefel genedlaethol.

Yng nghynigion Plaid Cymru ar gomisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru, roeddem yn galw am wneud cynllunio a rhagweld sgiliau yn rhan ganolog o gylch gwaith y comisiwn, a allai fod wedi darparu’r lefel honno o gydgysylltiad canolog. Wrth roi tystiolaeth i bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, cytunodd Cymdeithas Contractwyr Peirianneg Sifil Cymru a Bwrdd Hyfforddi Diwydiant Adeiladu Cymru y dylai sgiliau’r sector adeiladu fod yn rhan o gylch gwaith y comisiwn ac y dylai gynhyrchu cynllun seilwaith cenedlaethol ar gyfer sgiliau i ragweld gofynion ac osgoi bylchau yn y galw. Yn anffodus, gwrthododd Llywodraeth Cymru y syniad hwn, gan honni bod y strwythurau presennol yn briodol i ateb y galw yn y dyfodol. Mae’n debyg mai amser yn unig a ddengys a ydynt yn gywir ai peidio.

Mae ein cynnig heddiw yn galw’n benodol ar Lywodraeth Cymru i ystyried sefydlu coleg adeiladu cenedlaethol i Gymru. Yn ôl ym mis Chwefror 2015, ddwy flynedd yn ôl bellach, dywedodd y Gweinidog sgiliau ar y pryd fod Llywodraeth Cymru yn gweithio’n galed iawn i gael coleg adeiladu ar y gweill cyn gynted ag y bo modd ac y byddai’n cyd-fynd ag anghenion cyflogwyr. Fodd bynnag, hyd y gwn i, ychydig iawn sydd wedi digwydd ers hynny.

Felly, pam fod angen coleg adeiladu cenedlaethol ar gyfer Cymru? Dros y blynyddoedd, mae rhai prentisiaid wedi gorfod gadael Cymru i feithrin sgiliau adeiladu cydnabyddedig y diwydiant. Byddai’r coleg adeiladu cenedlaethol, fel endid strategol, yn sicrhau bod gan Gymru sgiliau cynhenid ar waith i ddiwallu anghenion y diwydiant ar hyn o bryd, ac yn y dyfodol, yn wir. Mae’r achos dros goleg adeiladu cenedlaethol wedi’i adeiladu o’r newydd yn seiliedig ar y model ar gyfer gweddill colegau adeiladu cenedlaethol y DU—i fodloni’r galw am gyrsiau nad ydynt ar gael ar hyn o bryd yng Nghymru. Byddai’n cynnig darpariaeth wedi’i theilwra’n well i anghenion y diwydiant yng Nghymru, gyda staff a chyfleusterau addysgu arbenigol a all helpu i godi proffil, ac atyniad y sector yn wir.

Gallai cyfleuster wedi’i adeiladu o’r newydd gynnig canolfan ragoriaeth bwrpasol gyda manteision sylweddol i ganiatáu, er enghraifft, ar gyfer cyfarpar ar raddfa fawr ac ymarfer realistig ar raddfa sy’n annhebygol o fod ar gael yn y ddarpariaeth bresennol, a galluogi cwmnïau adeiladu yng Nghymru i ddatblygu sylfaen ehangach o sgiliau er mwyn cystadlu’n effeithiol yng Nghymru, ac wrth gwrs, y tu allan i Gymru. Gallai cyfleuster o’r fath fod o fudd i sector adeiladu Cymru drwy ddod ag adnoddau ac offer datblygedig o fewn cyrraedd yn ariannol.

Ceir heriau sylweddol o’n blaenau os ydym am sicrhau bod gan y sector adeiladu yng Nghymru allu i gyflawni prosiectau seilwaith a’r prosiectau seilwaith yn y dyfodol y gwyddom eu bod ar y ffordd. Fodd bynnag, mae yna hefyd gyfleoedd sylweddol os rhoddir camau ar waith i ateb y galw hwnnw.

Rwy’n cydnabod bod camau wedi cael eu gwneud yn y blynyddoedd diwethaf, megis sefydlu canolfan arloesi adeiladu ar gyfer Cymru yn Abertawe sydd i agor ym mis Medi eleni. Fodd bynnag, mae angen endid strategol sy’n darparu os nad y cyfan, yna llawer mwy, yn sicr, o hyfforddiant y sector adeiladu sydd ei angen arnom yma yng Nghymru. Felly, neges allweddol o’r ddadl hon y prynhawn yma yw bod ymgysylltiad gwell â’r sector yn hanfodol bellach er mwyn blaengynllunio sgiliau’n well a sicrhau gwelliant hirdymor i’r ddarpariaeth hyfforddiant yn y sector adeiladu.

Diolch. Michelle Brown.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Onid yw’n wych ein bod bellach yn gallu cael y ddadl hon ac y bydd y canlyniadau mewn gwirionedd yn golygu rhywbeth? Felly, hoffwn yn gyntaf ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl. Wrth gwrs, ni fyddai unrhyw bwynt i ni drafod sut y gallwn wella caffael pe bai Plaid Cymru wedi cael eu ffordd ac wedi llwyddo yn eu hymdrechion i dwyllo’r cyhoedd i bleidleisio dros aros yn yr UE, gan na fyddai’r UE yn ein galluogi i reoli ein rheolau caffael ein hunain. Mae Plaid Cymru wedi gwneud llawer o hyn yn ddiweddar, cyflwyno dadleuon na fyddai’n golygu dim pe baem yn aros yn yr UE, ac eto ar yr un pryd maent yn dweud y bydd gadael yn drychineb. Nid yw’n dweud llawer am hyder y blaid yn eu cynigion eu hunain os ydynt yn honni, ar yr un pryd ag y maent yn eu cyflwyno, y byddem yn well ein byd pe na baem yn gallu eu gweithredu.

Mae gan y cynnig ei rinweddau, er hynny. Mae blaengynllunio sgiliau yn hanfodol, ac mae Llywodraethau yn gyson wedi methu gwneud hyn, a dyna pam y ceir prinder sgiliau adeiladu, nyrsys, meddygon ac yn y blaen ar hyn o bryd. Mae hefyd yn gwneud synnwyr perffaith y dylai pobl a busnesau Cymru gael mynediad haws at gontractau yn y sector cyhoeddus. Rwy’n tybio mai dyna y maent yn ei olygu, ond er eglurder, hoffwn ofyn: a yw Plaid Cymru yn siarad am swyddi yng Nghymru ar gyfer pobl Cymru pan soniant am fanteisio i’r eithaf ar effaith gymdeithasol ac economaidd adeiladu? Os ydynt, pam na ddywedant hynny? Nid yw’n ddim i fod â chywilydd ohono—mae’n un o’r pethau y pleidleisiodd y bobl sydd eisiau gadael yr UE drosto. Nid oes angen ei wisgo i fyny mewn geiriau corfforaethol ffansi, ond hefyd, peidiwch ag esgus nad yw’n rhywbeth yr oeddech yn dadlau yn ei erbyn pan oeddech yn ceisio darlunio UKIP fel plaid ymynysol.

Mae’n sicr yn wir y gallem wneud yn well o lawer o ran ymagwedd gydlynol tuag at gaffael, ond mae angen i ni hefyd fod yn ofalus nad ydym yn gwario cymaint o arian ar sicrhau ein bod yn cael elw cymdeithasol ac economaidd da am ein harian sector cyhoeddus fel bod y manteision yn cael eu colli oherwydd costau gweinyddol. Yn sicr ni ddylem fynd ar drywydd hen bolisi Llywodraeth Blair o ddyfeisio prosiectau a swyddi yn syml er mwyn gostwng lefelau’r ffigurau diweithdra—rhaid i unrhyw brosiect sy’n defnyddio arian cyhoeddus fod o fudd i Gymru yn ei hawl ei hun.

Rwy’n derbyn nad yw’r cynnig hwn yn ei gyfanrwydd yn ymwneud â gwario; ceir cyfeiriad perthnasol iawn at hyfforddiant. Rwy’n cytuno y dylid mynd i’r afael ag unrhyw brinder sgiliau yng Nghymru, ac os oes prinder sgiliau canfyddadwy yn y sector adeiladu, a’i fod yn parhau, dylid helpu colegau i ddatblygu cyfadran a chyrsiau sy’n cyflwyno hyfforddiant o ansawdd. Fodd bynnag, rwy’n poeni y gallai coleg cyfan yn ymroddedig i adeiladu ar ryw adeg arwain at awydd i adeiladu sy’n cael ei ysgogi’n fwy gan ymdrech i gyfiawnhau bodolaeth y coleg na bod gwir angen adeiladu ychwanegol—sefyllfa lle y mae’r gynffon yn dechrau ysgwyd y ci. Mae coleg adeiladu cenedlaethol yn ddatblygiad sy’n swnio’n fawreddog iawn, ac a fydd heb os yn stori sy’n ennill penawdau i Blaid Cymru os ydynt yn ennill eu dadl, ond mewn gwirionedd, nid yw’n cynnig unrhyw beth nad oedd modd ei ddarparu drwy’r cyfryngau presennol.

Os ewch â chynnig at ddarpar gefnogwr, fel arfer disgwylir i chi ddweud faint o arian sydd ei angen arnoch ac yn achos adnoddau cyfyngedig, pa wasanaethau y disgwyliwch weld arian yn cael ei gymryd oddi wrthynt er mwyn talu am y syniad newydd hwn. Nid yw Plaid Cymru yn dweud pa wasanaethau y byddent yn eu torri i ariannu eu cynigion am eu bod yn gwybod na fyddant byth mewn sefyllfa lle y mae’n rhaid iddynt ateb y cwestiwn hwnnw. Y tymor Cynulliad hwn, mae Plaid Cymru yn amlwg wedi mabwysiadu’r strategaeth o alw am brosiectau a allai fod yn ddrud—fe wyddoch fy mod yn iawn—gan wybod yn sicr na fydd byth yn rhaid iddynt eu cyflawni neu gael eu craffu yn eu cylch. Nid yw’r wleidyddiaeth ‘restr ddymuniadau’ anaeddfed hon yn datrys unrhyw broblemau ac mae’n camarwain y cyhoedd y gellir datrys ein holl broblemau heb ddargyfeirio cronfeydd presennol na chynyddu trethi. Diolch.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae’r angen i gysoni polisi ac ymarfer caffael ag uchelgeisiau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol ehangach Cymru wedi cael ei gydnabod ers tro byd, ac roedd yn ffocws arbennig i fy rhagflaenydd fel Gweinidog cyllid, Jane Hutt, ac mae’n helpu i esbonio’r twf o un flwyddyn i’r llall yng nghanran y gwariant caffael a gasglwyd gan fusnesau Cymru. Mewn adeiladu, ffocws penodol y ddadl hon, mae’r ffigur hwnnw bellach dros 70 y cant, a hyn oll, Dirprwy Lywydd, a ninnau’n dal i fod yn yr Undeb Ewropeaidd.

Nawr, mae cynllunio ar gyfer y dyfodol yn hanfodol er mwyn sicrhau bod gan Gymru ddiwydiant adeiladu medrus iawn, sydd wedi datblygu’n dda ac yn cael ei gefnogi, diwydiant sy’n gallu diwallu ein hanghenion seilwaith a hybu economi Cymru. Mae’r cysylltiad cynhenid rhwng caffael cyhoeddus a datblygu gweithlu adeiladu medrus yn glir, ac mae’n dda bod y ddadl hon yn tynnu sylw at y berthynas honno.

I am, of course, grateful to Sian Gwenllian for her comments in highlighting the role that women can play in this sector, and the opportunities and challenges that exist in attracting young women into the construction workforce in the future.

Gall y ffordd y mae’r sector cyhoeddus yng Nghymru yn caffael prosiectau seilwaith ac adeiladu effeithio’n sylweddol ar ddarparu cyfleoedd cyflogaeth a hyfforddiant da ar draws y sector, ac ar draws y ddau ryw yn ogystal.

Nawr, mae gwelededd cynlluniau’r dyfodol ar gyfer buddsoddi yn ein seilwaith yn rhoi’r hyder sydd ei angen arno i’r sector adeiladu fuddsoddi mewn sgiliau. Dyna pam, hyd yn oed yn y cyfnod ansicr hwn, yr oeddwn yn awyddus i ddarparu rhaglen gyfalaf bedair blynedd yn ystod ein cylch cyllidebol diweddaraf.

Yn fy marn i, mae’r Llywodraeth wedi cyflwyno gwelliant i’r cynnig heddiw nid oherwydd bod gwahaniaethau mawr rhwng ein huchelgeisiau, ond oherwydd ein bod yn credu ar y pwynt hwn fod set wahanol o gamau gweithredu yn debygol o fod yn fwy effeithiol ar gyfer cefnogi’r sector adeiladu, ac i elwa’n llawn ar bŵer prynu y sector cyhoeddus yng Nghymru. Yn benodol, nid ydym o’r farn mai dyma’r foment iawn i gyflwyno Bil caffael fel y mae’r cynnig yn ei ofyn. Efallai y bydd goblygiadau pellgyrhaeddol i bolisi caffael yn deillio o’r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, er bod hynny’n bell o fod mor glir ag y byddai rhai yma am i chi ei gredu.

Tynnodd Jenny Rathbone sylw, yn gwbl briodol, at ymrwymiad y Llywodraeth hon, fel y’i nodir yn y Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym ar y cyd â Phlaid Cymru, er mwyn sicrhau bod yr holl amddiffyniadau mewn cyflogaeth, mewn rheoliadau amgylcheddol ac mewn hawliau defnyddwyr a fwynheir gennym o ganlyniad i’n haelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd yn parhau i gael eu darparu ar gyfer ein dinasyddion ar ôl Brexit. Fodd bynnag, mae deddfwriaeth yn galw am lefel o sicrwydd a fyddai’n anodd ei chyrraedd yn ystod y cyfnod o newid cyflym sydd o’n blaenau. Ar gyfer y cyfnod sydd i ddod, credwn fod angen i ni adeiladu ar y tirlun polisi sydd gennym ar waith yma yng Nghymru—datganiad polisi caffael Cymru, y gronfa ddata gwybodaeth am gymwysterau cyflenwyr, y cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi—i wneud y gwahaniaeth yr ydym am ei weld o ran creu cyfleoedd ar gyfer swyddi a hyfforddiant, mynd i’r afael â chaethwasiaeth fodern, dileu cosbrestru a sicrhau’r gwerth gorau am y bunt gyhoeddus yng Nghymru.

Ac wrth gwrs, mae mwy o dir i’w ennill. Gwyddom o ganlyniadau ein rhaglen wirio ffitrwydd i gaffael fod gennym wahanol raddau o allu caffael ledled Cymru. Yn y sector llywodraeth leol, er enghraifft, mae rhai o’r cynghorau sy’n perfformio’n well ac sy’n cymhwyso’r polisi arloesi yn galluogi cyflenwyr wedi’u lleoli yng Nghymru i ennill dros 70 y cant o’r gwariant. Mewn cynghorau gyda gallu caffael llai datblygedig, cedwir cyn lleied â 36 y cant o’r gwariant caffael yng Nghymru. Felly, os ydym yn mynd i wneud y gorau o werth caffael, rydym yn canolbwyntio ar dyfu gallu fel bod ein polisïau arloesol yn cael eu cymhwyso’n unffurf ar draws Cymru.

Mae’r achos dros goleg adeiladu cenedlaethol wedi cael sylw yn y cynnig, ac mae Llyr Huws Gruffydd wedi nodi’r rhesymau’n fedrus pam y byddai syniad o’r fath am aros yn rhan o dirwedd bosibl yn y dyfodol at ddibenion cynllunio sgiliau. Am y tro, mae Bwrdd Hyfforddi’r Diwydiant Adeiladu a’r consortiwm a arweinir gan Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant, fel y dywedodd Llyr, yn sefydlu Canolfan Arloesi Adeiladu Cymru i gynnig cyfleusterau a hyfforddiant o’r radd flaenaf ar gyfer unigolion a chwmnïau adeiladu. Bydd pencadlys y ganolfan arloesi yn Abertawe, ond bydd ganddi safleoedd hefyd mewn colegau ledled Cymru, gan gynnwys Coleg Sir Gâr, Coleg Ceredigion, Coleg Cambria a Choleg y Cymoedd.

Lywydd, mae’n dir cyffredin rhwng y Llywodraeth a chynigydd y cynnig fod uchafu gwariant seilwaith cyfalaf yn ddull hanfodol o gefnogi economi Cymru yn gyffredinol, a’r diwydiant adeiladu yn arbennig. Yn erbyn y cefndir o setliadau heriol gan Lywodraeth y DU, byddaf yn ystyried pob dull sydd ar gael i gefnogi ein rhaglenni buddsoddi cyfalaf. Fy mlaenoriaeth gyntaf bob amser yw gwneud y defnydd mwyaf posibl o bob ceiniog o gyfalaf confensiynol sydd ar gael, ac yna ystyried y ffordd orau i ddefnyddio dulliau eraill.

Bydd y Llywodraeth yn gwneud y gorau o’r cyfleoedd a gyflwynir gan ein pwerau benthyca uniongyrchol newydd o 2019-20 ymlaen, sydd wedi cynyddu’n sylweddol o £500 miliwn i £1 biliwn. Rydym yn parhau i sicrhau bod awdurdodau lleol a chymdeithasau tai yn gwneud y gorau o’r cyfleoedd benthyca cost isel sydd ar gael iddynt, ochr yn ochr â harneisio modelau ariannu amgen, megis ein model buddsoddi cydfuddiannol yng Nghymru, a lansiwyd ar 23 Mawrth. Ac mae’n rhan o’n dymuniad i gael y math hwnnw o uchelgais ar gyfer ein dyfodol, fel y nododd Dai Lloyd wrth agor pan restrodd y prosiectau buddsoddi sylweddol sydd gennym—

in the pipeline at present,

[Yn parhau.]—ac sy’n rhoi hwb i’r economi a’r sector adeiladu ar draws Cymru.

Llywydd, siaradodd Mohammad Asghar am welliant y Ceidwadwyr, y bydd y Llywodraeth yn ei gefnogi, oherwydd bod datganiad polisi caffael Cymru eisoes wedi cael effaith bwerus drwy leihau’r rhwystrau i gaffael, ac rydym yn defnyddio buddsoddiad cyhoeddus mewn prosiectau seilwaith ac adeiladu i sicrhau manteision lleol. Mae wedi agor y drws i gyflenwyr llai o faint a mwy lleol. Mae bron i dri chwarter y contractau adeiladu mawr a ddyfernir ar GwerthwchiGymru bellach yn cael eu hennill gan gontractwyr cynhenid. Ac mae ein polisi budd i’r gymuned wedi ei gwneud yn bosibl i 83 y cant o’r £1.3 biliwn o fuddsoddiad a fesurwyd gael ei ailgylchu yma yng Nghymru.

Llywydd, hoffwn ddiolch i’r rhai a gynigiodd y cynnig. Mae’r ddadl wedi bod yn werthfawr yn y pwyntiau y mae wedi’u codi ac yn ein helpu i wneud yn siŵr fod yn rhaid i ni ganolbwyntio yn awr ar gynorthwyo cyrff cyhoeddus i ddatblygu eu gallu i ddefnyddio’r polisïau sydd gennym yma yng Nghymru a gwneud yn siŵr eu bod yn cael eu rhoi ar waith yn y ffordd orau.

I call on Dai Lloyd to reply to the debate.

Thank you very much, Presiding Officer. It’s a pleasure to summarise this debate and try and bring all these suggestions that we’ve heard from the different speakers together. Could I thank Mohammad Asghar for his contribution, which was polished as usual? We will be supporting the Conservatives’ amendment, even though it more or less supports the same objectives as us, but in the spirit of being consensual, when we do see another party agreeing with what we say, we are willing to support that.

Could I thank Sian Gwenllian for her excellent contribution about the role of women in the workplace? I’d like to pursue the importance of having measures in place, and ensuring that we pursue procurement in a way that improves opportunities for people and expands those opportunities, and ensuring that we have a social conscience behind the procurement decisions that we make in the public procurement system. Procurement, as the Cabinet Secretary has said, does offer great opportunities for us, but also we believe that we need to reform its implementation along the lines that Sian Gwenllian suggested.

Could I also thank Jenny Rathbone for her contribution on zero-carbon homes and those issues? I thank Jenny for her very wise contribution there. And I thank Llyr, who emphasised the importance of skills in this, and also the college to boost those skills in the construction sector. Could I also congratulate Michelle Brown for her contribution? I was a little confused during the contribution, but it’s always fun to hear the contributions of some Members in the Chamber.

And also the Cabinet Secretary Mark Drakeford, could I congratulate you on your contribution? Evidently, there is a lot of agreement between us on what needs to be done. There are some things that are holding us back, naturally. We all know that the Welsh economy at present, in terms of our wealth—. Seventy-five per cent of that wealth comes from the public sector and only 25 per cent comes from the private sector. So, public procurement in the public sector can be a very important tool to try and reverse those figures, so that the public sector can invest in the private sector and raise that up. So, one sector helping the other in order to boost the activities that happen here. There is a construction sector out there that wants to see more construction, as I mentioned earlier. There is about £40 billion-worth of projects in the pipeline and that’s why we need to realise those dreams and release that funding with the infrastructure commission that we’re always talking about—our NICW—and we need to release that funding and go for it. But, a key part of that is public procurement, and there is a way to improve our procurement system. I tend to believe that we all basically agree that we need some reform and we could do much better, along the lines that Sian Gwenllian suggested.

We can’t agree with the amendments of the Government today, I’m afraid, despite the spirit in which the Cabinet Secretary made his contribution today. The purpose of our motion today was to highlight how acting on issues can have a positive effect on the construction sector in Wales. There are people in that sector who want to see the floodgates open, because as the Cabinet Secretary said, in the procurement sector, for example, the public sector is responsible for over 75 per cent of all construction procurement in Wales. So, direct action by the Welsh Government and the strategies and practices in procurement can have a huge impact on the health of our economy, and trying to do something about that split—the 75 per cent in the public sector and the 25 per cent in the private sector. We really need to raise that 25 per cent and create wealth for our country.

Of course, the arguments of the opposition parties are often an opportunity to make political points, but also an opportunity to discuss issues that can have a direct impact in a positive way on the lives of our citizens. That’s what I hope that we’ve tried to do this afternoon, as people look at our construction sector and the procurement sector and the need to ensure, when a company is awarded a contract to build whatever it is, that the contracts are timely—as I mentioned at the outset—and don’t waste money, but that people are paid on time and don’t have to wait months before being paid, thereby putting at risk their livelihoods, which can happen with some construction contracts. So, at the end of the day, I hope that you will support our motion. Thank you very much.

The proposal is to support the motion unamended. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

The next item is the Welsh Conservatives’ debate on local authorities, and I call on Paul Davies to move the motion.

Diolch, Llywydd, ac rwy’n cynnig y cynnig a gyflwynwyd yn fy enw i ar ran y Ceidwadwyr Cymreig. Pwynt y cynnig heddiw yw cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan awdurdodau lleol yn darparu gwasanaethau cyhoeddus sylweddol ledled Cymru, ac i edrych ar ffyrdd y gall awdurdodau lleol gefnogi ein cymunedau lleol yn well ar gyfer y dyfodol. Nawr, rydym am weld llywodraeth leol gref ac effeithiol a fydd yn rhoi pŵer yn ôl yn nwylo pobl leol a’u cymunedau. Rydym ni ar yr ochr hon i’r Siambr yn frwd ynglŷn â chroesawu lleoliaeth er mwyn arloesi a diogelu gwasanaethau cyhoeddus pwysig, ac mae yna nifer o ffyrdd y gall hyn ddigwydd.

Wrth gwrs, mae enghreifftiau o arloesi yn amlwg ar draws Cymru, er enghraifft cyflwynodd yr awdurdod a arweinir gan y Ceidwadwyr yn Sir Fynwy brosiect Rhaglan yn 2015, a oedd yn ailfodelu’r ffordd y mae’n darparu gwasanaethau i bobl hŷn. Mae hyn yn sicrhau y gall weithio gyda phobl sydd angen cymorth drwy ddarparu cymorth yn bennaf i bobl yn eu cartrefi eu hunain lle bynnag y bo’n bosibl, gan hybu annibyniaeth, a lleddfu’r baich ar y GIG yng Nghymru sydd eisoes dan ormod o bwysau. Mae’r prosiect yn cynorthwyo pobl sy’n byw gyda dementia ac yn canolbwyntio ar ofalwyr sy’n cyflawni gweithgareddau ar ôl trafodaethau dyddiol gyda’r unigolyn a’r teulu, yn hytrach na gweithio ar gynlluniau sefydlog ac amseroedd gosod. Mae’r prosiect wedi datblygu cysylltiadau gyda’r gymuned, ac wedi cynorthwyo pobl i ailymgysylltu â ffrindiau, teulu a’r pentref yn ei gyfanrwydd. Dyma’n union y math o weithredu y mae angen i ni ei hyrwyddo a’i gyflwyno ar draws rhannau eraill o Gymru: gweithredu sy’n arloesol yn ei ddull o ddarparu gwasanaethau, a gweithredu sy’n mynd ati’n weithredol i ymgysylltu a gweithio gyda chymunedau lleol.

Bydd yr Aelodau’n ymwybodol ein bod, ar yr ochr hon i’r Siambr, yn parhau i hyrwyddo agenda hawliau cymunedol y credwn y byddai’n effeithio’n gadarnhaol ar gymunedau a chynghorau, ac yn sicrhau gwelliannau sylweddol i gynnwys cymunedau lleol yn well yn y broses o wneud penderfyniadau. Rydym yn credu bod cyflwyno’r pwerau cymunedol hyn yn ffordd gosteffeithiol o ganiatáu i grwpiau cymunedol gael llais ar gyfer herio a mynegi diddordeb mewn cyflawni gwasanaeth neu gymryd meddiant at amwynder cyhoeddus o bwysigrwydd lleol. Wrth gwrs, byddai agenda hawliau cymunedol yn cynnwys hawl cymuned i herio gwasanaethau cyngor, ond hefyd yr hawl i wneud cais am asedau cyngor, gan alluogi cymunedau a grwpiau lleol i gymryd meddiant ar asedau sy’n cael trafferth neu sy’n wynebu bygythiad o gau. Dylai Llywodraeth Cymru ystyried cynlluniau cymdogaeth hefyd, gan gynnwys hawl gymunedol i adeiladu a chynlluniau datblygu cymdogaeth er mwyn galluogi cymunedau i gyflwyno datblygiadau bach a arweinir gan y gymuned, megis siopau, gwasanaethau neu dai fforddiadwy.

Yn y pen draw, rydym am wthio mwy o rym ac ymreolaeth tuag at ein cymunedau lleol a chyflawni datganoli go iawn sy’n gallu gwneud gwahaniaeth i’n cymunedau lleol. Rhaid i’n cymunedau gael y cyfleoedd gorau posibl i redeg eu gwasanaethau eu hunain yn eu hardaloedd eu hunain. Rhaid i ni rymuso ac annog awdurdodau lleol i ymgysylltu mwy gyda grwpiau cymunedol lleol ac annog mwy o gyfrifoldeb ar y cyd yn ein cymunedau.

Nawr, un o’r heriau allweddol i awdurdodau lleol yn y dyfodol, wrth gwrs, fydd diogelu neu gynnal gwasanaethau sy’n effeithio ar y bobl fwyaf bregus yn ein cymunedau gan sicrhau arbedion effeithlonrwydd yn eu gwariant hefyd, ac nid yw hyn yn hawdd bob amser. Bydd yn her arbennig i awdurdodau gwledig lleol fel Sir Benfro yn fy etholaeth fy hun, a fydd yn parhau i gael trafferth i ddarparu ei lefel bresennol o wasanaethau, yn rhannol oherwydd ei daearyddiaeth ac oherwydd bod costau uwch ynghlwm wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus mewn ardaloedd gwledig. Mae darparu gwasanaethau megis gwasanaethau cymdeithasol i bobl hŷn, er enghraifft, yn gallu bod yn broblem dros ardaloedd daearyddol mawr a gwasgarog, yn ogystal â llawer o wasanaethau eraill, fel darparu ysgolion gwledig. Felly, mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru o ddifrif yn cydnabod rhai o’r heriau y mae awdurdodau gwledig yn eu hwynebu, ac mae’n rhaid gwneud ymdrech i leddfu rhai o gostau anghymesur darparu gwasanaethau i gymunedau gwledig.

Yn wir, mae’n rhwystredig fod cynghorau ledled Cymru wedi wynebu gostyngiad o 7 y cant yn eu cyllideb ers 2013-14. Yn anffodus, unwaith eto, cynghorau gwledig sydd wedi wynebu’r gostyngiadau mwyaf, gyda Phowys, Sir Fynwy, a Cheredigion yn wynebu’r gostyngiadau cyffredinol mwyaf yn eu cyllid ar 11 y cant, 10 y cant, ac 9.82 y cant yn y drefn honno. Nawr, rwy’n derbyn yn llwyr fod yn rhaid gwneud penderfyniadau ariannol anodd—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Mewn munud. Nawr, rwy’n derbyn yn llwyr fod yn rhaid gwneud penderfyniadau ariannol anodd, ond mae dadl heddiw hefyd yn ymwneud â sicrhau bod yna fformiwla ariannu llywodraeth leol decach ar waith fel bod awdurdodau gwledig yn cael digon o gyllid i ddarparu eu gwasanaethau cyhoeddus lleol. Rwy’n derbyn bod cyllid gwaelodol wedi cael ei gyflwyno i fynd i’r afael â rhai o’r heriau sy’n wynebu rhai awdurdodau lleol gwledig. Fodd bynnag, mae’n amlwg fod angen cynnal adolygiad llawn o’r fformiwla ariannu ar gyfer awdurdodau lleol, o ystyried bod mynegai amddifadedd lluosog Cymru wedi amlygu yn hanesyddol fod Powys a Cheredigion hefyd wedi cael eu cyfrif fel y rhai mwyaf difreintiedig yng Nghymru o ran mynediad at wasanaethau lleol fel llyfrgelloedd, ysgolion a chanolfannau hamdden. Fodd bynnag, deallaf fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymrwymo i adolygu’r fformiwla ariannu ac felly, wrth ymateb i’r ddadl hon, efallai y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn manteisio ar y cyfle i egluro pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno’r adolygiad hwn, gan fod awdurdodau lleol gwledig yn parhau i wynebu heriau sylweddol wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus allweddol. Ildiaf i’r Aelod dros Ddwyrain Abertawe.

Hoffwn ddiolch i Paul Davies am hynny. Rydych yn siarad am y newid, ond mae’r swm absoliwt o arian y mae awdurdodau gwledig yn ei gael yn sylweddol uwch na lleoedd fel Caerdydd ac Abertawe.

Rwy’n ofni na all yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe ddianc rhag y ffaith fod Powys, Sir Fynwy, a Cheredigion wedi wynebu’r gostyngiadau cyffredinol mwyaf yn eu cyllid ers 2013-14.

Nawr, mae trydydd pwynt ein cynnig yn cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan fusnesau bach yn gyrru economi Cymru, ac yn credu y dylai awdurdodau lleol weithio’n agos gyda’r gymuned fusnes. Mae busnesau bach Cymru yn rhan sylfaenol o’n cymunedau lleol sy’n darparu gwasanaethau pwysig a chyfleoedd gwaith i bobl ledled Cymru, a gallai, a dylai awdurdodau lleol wneud mwy i weithio gyda busnesau lleol.

Nawr, soniodd y ddadl flaenorol am gaffael, ac mae’n drueni mawr bod awdurdodau lleol Cymru yn gwario oddeutu 40 y cant o’u gwariant caffael ar gwmnïau o’r tu allan i Gymru, pan geir busnesau ledled Cymru a allai ddarparu’r un gwasanaethau. Er enghraifft, yn 2015-16, roedd 43 y cant o’r cwmnïau a ddefnyddiwyd gan Sir Gaerfyrddin i gyflenwi eu nwyddau a darparu gwasanaethau yn dod o’r tu allan i Gymru, ac yng Ngheredigion, mae’r ffigur yn 46 y cant.

Nawr, rwy’n derbyn bod yn rhaid i awdurdodau lleol ddarparu gwerth am arian i’r trethdalwr wrth ddarparu gwasanaethau, ac nid yw bob amser yn bosibl caffael busnesau lleol. Ond mae llawer mwy y gellir ei wneud i gefnogi busnesau lleol a chefnogi economïau lleol. Bydd yr Aelodau’n cofio’r gwaith a wnaed gan y Ffederasiwn Busnesau Bach yn 2013 ar brosesau caffael llywodraeth leol, a oedd yn nodi bod pob £1 a werid gan awdurdod lleol a gymerodd ran gyda busnesau bach a chanolig lleol yn cynhyrchu 63c ychwanegol er budd ei economi leol, o’i gymharu â 40c yn unig a gynhyrchwyd gan gwmnïau lleol mwy o faint. Mae gan awdurdodau lleol gyfrifoldeb, felly, i weithio’n agosach gyda busnesau i gefnogi eu hardaloedd lleol eu hunain ac archwilio manteision darparu mwy o gontractau i fusnesau llai. Rhaid i Lywodraeth Cymru hefyd fod yn ymatebol i anghenion busnesau bach a chanolig yng Nghymru ac edrych ar ffyrdd y gall chwalu’r rhwystrau’n well i fusnesau bach allu ennill contractau yn y sector cyhoeddus. Efallai y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrthym yn ei ymateb pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ar hyn o bryd i wneud hyn ac i annog awdurdodau lleol i fod yn fwy hyblyg yn eu hymagwedd at gaffael.

Wrth gwrs, mae’r manteision o weithio’n agosach gyda mwy o fusnesau lleol yn glir. Hefyd, gall busnesau lleol ddarparu prentisiaethau gwerthfawr a lleoliadau profiad gwaith, sy’n gallu gwella’r ddarpariaeth sgiliau yn ein cymunedau yn sylweddol. Gall mwy o gydweithredu rhwng awdurdodau lleol, ysgolion a cholegau a busnesau lleol osod y sylfaen ar gyfer dysgu gydol oes yn ein cymunedau a sicrhau bod unrhyw fylchau yn y ddarpariaeth sgiliau leol yn cael sylw gan y gymuned leol.

Wrth gloi, Llywydd, yn naturiol, mae gan gynghorau lleol ledled Cymru ran bwysig i’w chwarae yn darparu gwasanaethau ac rydym yn awyddus i weld partneriaeth a chydweithredu cryfach ar draws y sectorau yn ein cymunedau. Mae awdurdodau lleol yn parhau i wynebu setliadau heriol, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, ac mae’n hanfodol ein bod yn llyfnhau’r fformiwla gyllido er mwyn sicrhau ei bod mor deg ag y bo modd. Dyna pam ein bod am i’n cynghorau fod yn arloesol a gweithio’n agosach gyda grwpiau cymunedol a busnesau lleol i sicrhau bod ein gwasanaethau’n cael eu darparu mor effeithiol â phosibl er budd cymunedau lleol. Rydym yn annog Llywodraeth Cymru i wneud mwy i gefnogi awdurdodau lleol ac annog mwy o weithredu cymunedol a chyfranogiad yn y broses o redeg gwasanaethau lleol. Anogaf yr Aelodau i gefnogi ein cynnig. Diolch.

I have selected the two amendments to the motion. I call on Sian Gwenllian to move amendments 1 and 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Llywydd. I move amendments 1 and 2 in the name of Rhun ap Iorwerth. I’d like to thank the Conservatives for tabling a motion that does recognise the importance of local authorities and, in that regard, how local democracy contributes towards public services that are of a high quality.

Just a few words on some elements of the original motion—point 3 refers to acknowledging

the important role played by small businesses in driving the Welsh economy’

and how close collaboration between business and local authorities can lead to innovation and economic growth on a local level. In Gwynedd, for example, the partnership between the council and Hwb Caernarfon and the Bangor business improvement district is an excellent example of how collaboration between local authorities and the local business sector has brought more investment and new services into those areas for the benefit of the business community and the wider community. The council also assists small, local companies to collaborate in terms of public procurement contracts and encourages events such as meet-the-buyer events for local companies. Amendment 1:

Notes the importance of sharing best practice across local authorities in Wales’.

There are a number of examples of that in Carmarthenshire, Gwynedd and Ceredigion, as well as elsewhere in Wales.

But I would like to use my contribution this afternoon to specifically refer to amendment 2. Point 2 of the original motion:

Notes that strong and effective local government should see power put back into the hands of local people and their communities.’

I would agree entirely. One obvious way of doing that is to introduce a fairer electoral system, which makes councils more accountable and more representative of the communities that they serve. In the local elections of 2012, only 39 per cent of people voted. In the Assembly election in May, the figure was only 45 per cent, and that was the highest rate since 1999. There are a number of reasons for this, clearly, but one of them, certainly, is the fact that many people refuse to vote because they feel that their votes don’t matter. Under the current system, parties who finish third can go on to win the majority of seats.

Rydych yn dweud nad yw pobl yn pleidleisio gan na fydd eu pleidlais yn cael ei hystyried, ond mewn etholiadau Ewropeaidd ac etholiadau comisiynwyr yr heddlu y gwelwyd y ganran isaf yn pleidleisio—a’r ddau etholiad wedi’u cynnal o dan systemau cyfrannol.

Well, clearly, there are also other reasons that would account for that as well, but certainly the introduction of proportional representation would improve that. We have seen the situation in local authorities in Scotland where, certainly, the turnout has been far higher in those elections. I believe that we need a new electoral system in order to raise people’s confidence in politics, and, according to the Government’s White Paper on local government reform, the Government has stated an intention to introduce STV in local government elections, but it is up to the individual councils to decide whether they want to implement this or not. Our long-established policy is to introduce the system of STV, but it should be mandatory in local authority elections across Wales. This could mean that local authority elections could be far more competitive, and that the constitution of authorities themselves would be more closely linked to the aspirations of the population, which would enhance the accountability of local government and, ultimately, improve public services.

So, the question is: do we want to accept the unfairness of the current process? And, as a nation, if we truly believe that every citizen is equal, then we should also believe, and ensure, that all votes are also equal. There is no good reason for not introducing STV for local government elections across Wales. There is a golden opportunity to do that now, but it needs to be done on a statutory basis for all councils. Otherwise, I don’t think it will happen. Sometimes, broader considerations in terms of fairness and the welfare of democracy are more important than the idea of leaving the decision to local politicians, and perhaps leaving it to those local politicians would mean that they would put their own welfare, and the welfare of their own parties, before the general well-being of local democracy. We need to make that positive change for the benefit of democracy in our nation. I very much hope that we will receive support for that principle in support for our amendments here this afternoon. Thank you.

Er fy mod yn disgwyl, yn ystod y ddadl hon, y bydd pobl yn siarad am benderfyniadau cyllido a goblygiadau’r rheini, roeddwn eisiau bwrw golwg sydyn ar y bwlch rhwng yr angen i wneud penderfyniadau’n lleol a’r datgysylltiad rhwng dinasyddion a’r rhai y maent ar hyn o bryd yn dirprwyo’r penderfyniadau hynny iddynt. Oherwydd mae’n ymddangos yn rhyfeddol i mi ei bod yn llawer haws cael mynediad at eich Aelod Cynulliad, a hyd yn oed aelod o’r Llywodraeth, nag at eich cynghorydd, neu aelod cabinet y cyngor yn enwedig. Ac wrth gwrs, mae gennym gynghorwyr sydd â hanes rhagorol o fod ar gael i drigolion, o siarad â hwy, o weithio gyda hwy, a hyd yn oed o ddatrys eu problemau. Ond o ystyried y gwaith achos a ddaw drwy ddrws fy swyddfa yn sgil y canfyddiad nad yw cynghorydd lleol yn gwneud unrhyw beth, neu nad yw’n ymateb iddynt, mae hyn yn bell o fod yn brofiad cyffredinol.

Mae Aelodau’r Cynulliad, a’r Cynulliad hwn yn ei gyfanrwydd, yn ymwybodol iawn fod angen i ni gyfathrebu ein diben a’n gwaith fel unigolion a gwaith a phwrpas y sefydliad cyfan i Gymru—ac nid yw’n hawdd; gwelsom hynny. Ond rydym yn cydnabod nad cylchlythyr hunanlongyfarchol, datganiad i’r wasg, neu arolwg ar wefan ddyrys, yw’r ffordd i wneud hyn. A chyda chanran mor siomedig a chymaint o seddi diwrthwynebiad yn etholiadau diwethaf y cyngor, rwy’n meddwl bod rhaid i gynghorau ofyn iddynt eu hunain pam y mae cyn lleied o ddiddordeb gan y cyhoedd ynddynt, ac rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni ofyn pam y maent i’w gweld yn ddigon bodlon â hynny.

Un o’r pethau a’m trawodd yn ystod fy nghyfnod fel Aelod Cynulliad yw pa mor anaml y mae’r cyhoedd yn cwyno am benderfyniad lleol. Rwy’n derbyn bod cynnydd wedi bod yn nifer rhyfelwyr cadair freichiau’r cyfryngau cymdeithasol, ond rwy’n meddwl bod yna deimlad go iawn, a chanfyddiad go iawn, mai ychydig iawn o effaith y mae anghymeradwyaeth y cyhoedd yn ei chael ar brosesau penderfynu cynghorau. Nawr, fel Aelodau Cynulliad, wrth gwrs, rydym yn ymwybodol o’r rhwymedigaethau y mae’r lle hwn yn eu gosod ar awdurdodau lleol mewn gwirionedd. Mae cynllunio, lleoedd ysgol, ailgylchu—hyd yn oed y Gymraeg—yn rhai o’r materion sy’n arwain at argymhellion gan awdurdodau lleol a all fod yn amhoblogaidd. Mae llawer o gynghorau, wrth gwrs, yn ddigon doeth i ddilyn canllawiau Llywodraeth Cymru yn ddeddfol, gan ddefnyddio proses fel tarian i amddiffyn eu hymateb dewisol i’r cyfrifoldebau hynny. Ond yn fy rhanbarth i yn unig, sef Gorllewin De Cymru, rwy’n meddwl am yr ymdrech sydd ei hangen mewn gwirionedd i gael awdurdodau lleol i edrych eto ar y ffordd y maent am geisio cyflawni amcan. Weithiau, fel yn achos ysgol Parkland, mae dadl solet wedi’i chyflwyno’n dda yn erbyn cynnig yn ddigon i atal camgymeriad gwirion. Weithiau mae’n cymryd ymgyrch gymunedol hirdymor ddi-baid, fel y gwelsom—sydd ei hangen i ddwyn perswâd ar y cyngor i ddadbedestreiddio rhannau o ganol tref Pen-y-bont ar Ogwr, er enghraifft. Weithiau mae’n golygu mynd â phenderfyniad gwael gan gyngor at Lywodraeth Cymru a’u cael i newid canllawiau ar gyfer pob cyngor, fel y digwyddodd gydag ystyfnigrwydd Abertawe ynglŷn â mater llwybr diogel i’r ysgol. Weithiau, wrth gwrs, mae’n golygu mynd â chyngor i’r llys, fel gydag ysgol Llangeinwyr a’r ysgolion Catholig yn Abertawe, ar gost anferthol.

Daw rhan o’r parodrwydd hwn ar ran cabinetau cynghorau i eistedd yn ôl ac aros i’r helynt chwythu ei blwc, rwy’n meddwl, o hunanfoddhad a aned o reolaeth hirdymor plaid neu grŵp penodol ar gyngor. Mae craffu gan gynghorwyr y gwrthbleidiau, waeth pa mor dda y gallai fod, braidd yn ofer oni bai bod preswylwyr yn gwybod ei fod yn digwydd. Gallem wneud â llai o ffansîns cynghorau a ddosberthir ar gost y cyhoedd a thon o gynghorwyr y gwrthbleidiau i fynd ar gyfryngau cymdeithasol a thagio’u gwasg leol i’r gwaith a wnânt. Fel arall, mae’r cylch hwn o hunanfoddhad ac ymddieithrio yn mynd i barhau i droi. Mae’r hunanfoddhad yn cynnwys y sylw y bydd y rhai sy’n achwyn, ar ôl ychydig, i gyd yn cael llond bol ac yn darganfod, wedi’r cyfan, mai’r cyngor oedd yn iawn o’r cychwyn.

Ond y peth yw, bydd cymaint o’r penderfyniadau yn rhai na fyddant yn iawn yn y pen draw. Rwyf am edrych ar Abertawe’n unig: bysiau plygu, Ffordd y Brenin angheuol, y rhodfa rodresgar, gosod concrit dros Erddi’r Castell a’i ailblannu yn awr, parcio yn nhŵr Meridian—roedd y cilfachau parcio yn rhy fach—Parc y Werin, gosod y peiriannau Nowcaster nad ydynt yn gweithio o hyd, gwerthu hawliau enwi Stadiwm Liberty am 4c, gwahardd bagiau bin o domen Garngoch a gorfod mynd â hwy yno’n awr wedi’r cyfan, ac wrth gwrs, prynu peiriannau didoli deunydd ailgylchu a methu eu defnyddio wedyn oherwydd eu rheoliadau cynllunio eu hunain.

Nawr, rhan o bwrpas lleoliaeth, yr hawl i wneud cais, yr hawl i herio, refferenda lleol, twf grwpiau preswylwyr a grwpiau cymunedol yn eistedd ochr yn ochr â’r cyngor, gyda dylanwad go iawn—nid dim ond y mwynhad o dicio blychau mewn ymgynghoriad ar y we—yw ymrwymiad: cydgyfrifoldeb. Nid cyfraith y dorf, ond dealltwriaeth o gydgynhyrchu a chreu llwybr newydd o gyfathrebu ynghylch heriau cymhleth a’r camau y mae’n ei gymryd i roi sylw iddynt a pham eu bod yn fater i bawb.

Nawr, byddwn wedi hoffi cael amser i siarad am bartneriaethau gyda busnesau. Mae’r ffaith fod grwpiau cymunedol ac awdurdodau lleol i’w gweld yn meddiannu’r diriogaeth gyfan ar gyfer cyllido cyfalaf cymunedol, heb estyn allan at fusnesau lleol, er enghraifft, yn gyfle a wastraffwyd, ond mae amser yn fy erbyn, felly rwyf am ei gadael gyda gwahoddiad i gynghorau beidio ag ofni eich preswylwyr ond eu cael i rannu’r baich.

A gaf fi ddweud ar y dechrau fy mod am ddiolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r cynnig hwn y credaf ei fod yn gynnig pellgyrhaeddol iawn, sy’n cwmpasu llawer o faterion pwysig? Nid wyf yn mynd i roi sylwadau ar welliant Plaid Cymru ar gynrychiolaeth gyfrannol heddiw, gan fod hwn yn destun ymgynghoriad drwy’r Papur Gwyn ar lywodraeth leol ar hyn o bryd, ac rwy’n tybio y dylem ganiatáu i’r broses honno ddilyn ei chwrs. Rwy’n siŵr y bydd digon o amser i drafod y mater hwn a’n gwahanol safbwyntiau ar gynrychiolaeth gyfrannol neu beidio yn ystod yr wythnosau a’r misoedd nesaf. Ond rwy’n awyddus i fod ychydig yn fwy optimistaidd heddiw; felly rwy’n mynd i ganolbwyntio fy sylwadau ar ran 3 y cynnig, ynglŷn â rôl awdurdodau lleol yn cefnogi mwy o gydweithio, arloesi ac entrepreneuriaeth, ac i siarad ychydig am yr hyn sy’n digwydd yn fy etholaeth i, y credaf ei fod yn dangos sut y mae llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda’i gilydd yn effeithiol i sicrhau canlyniadau ar gyfer busnesau bach yn arbennig.

Llywydd, nid ar hap y mae Merthyr Tudful wedi dod yn brifddinas twf ar gyfer busnesau newydd yng Nghymru. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful wedi chwarae rhan allweddol, gan weithio gyda phartneriaid i ddatblygu cynlluniau arloesol gyda chydweithrediad yn sail iddynt. Er enghraifft, mae Canolfan Fenter Merthyr Tudful, sy’n fenter ar y cyd gan y cyngor a chan Hyfforddiant Tudful, gan ddefnyddio cyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid Llywodraeth Cymru, yn darparu canolfan yng nghanol y dref i ddarparu diwylliant entrepreneuraidd yn y dref ac mae’n dod â phartneriaid o’r sectorau preifat, academaidd, gwirfoddol a chyhoeddus at ei gilydd, gan gynnwys—yn hollbwysig—cyngor Merthyr.

Un o lwyddiannau penodol y ganolfan fenter yw’r rhaglen Defnydd yn y Cyfamser, sy’n ymgysylltu â landlordiaid i nodi eiddo gwag yng nghanol y dref y gellir eu defnyddio gan fusnesau sy’n cychwyn neu fusnesau sydd am ehangu neu arallgyfeirio yn ddi-rent am hyd at chwe mis. Mae’r cyfnod hwn yn rhoi cyfle i’w syniadau ffynnu cyn iddynt wneud y penderfyniad i symud i eiddo rhent masnachol. Mae’r trefniant hefyd o fudd i landlordiaid nad ydynt yn gallu gosod eu heiddo fel arall, gan fod y rhent am y cyfnod hwnnw yn cael ei dalu gan y cyngor o dan y cyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid.

Ar hyn o bryd mae gan gyngor bwrdeistref Merthyr Tudful saith busnes yn elwa ar y cynllun hwn, ac mae’r ganolfan fenter hefyd yn darparu cyllid i helpu busnesau i ymsefydlu gyda grantiau o hyd at £5,000. Felly, yn ogystal ag arian wedi’i sianelu drwy’r awdurdod lleol o dan gynlluniau fel Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, mae’r cyngor hefyd yn gallu darparu dull cyfannol o ddatblygu menter drwy weithio gyda’r trydydd sector a sefydliadau academaidd i ddod â chyngor, arbenigedd a hyfforddiant at ei gilydd, a thrwy wneud hyn ar y cyd â chyngor a chymorth mewn perthynas â phrosesau awdurdod lleol—cynllunio a datblygu a chadwraeth, er enghraifft—gallant ddod â chymorth cofleidiol i fusnesau newydd.

Mae cyngor Merthyr hefyd wedi sicrhau grant gan Lywodraeth Cymru o dan y prosiect Effaith i ddarparu gwasanaethau datblygu busnes sydd wedi cynnwys cyngor, arweiniad, mentora, hyfforddiant a chymorth i fusnesau newydd, gan gysylltu â’r cynllun cyflogadwyedd a sgiliau lleol. Dan y cynllun hwn, mae cyngor Merthyr wedi cynorthwyo 40 o fusnesau canol y dref, wedi creu 51 o swyddi ac wedi diogelu 151 o swyddi eraill.

Os cawn edrych yn fyr ar Glwb Pêl-droed Merthyr am eiliad. Roedd cyngor Merthyr Tudful yn bartner allweddol yn cefnogi datblygiad maes chwarae Parc Penydarren y clwb, unwaith eto gyda chyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid. Gyda’r cymorth hwn, roedd y clwb pêl-droed yn gallu ymestyn adeilad y clwb i adeiladu ystafell ddigwyddiadau a all ddarparu ar gyfer hyd at 120 o westeion. Mae ganddo far chwaraeon, cegin fasnachol, ystafell TG a swyddfeydd gyda Wi-Fi drwyddynt. Mae bellach yn destun eiddigedd clybiau nad ydynt yn perthyn i’r Gynghrair Bêl-droed ledled y wlad. Ond yn bwysig, gan adeiladu ar ei athroniaeth gymunedol, mae’r clwb yn awr wedi datblygu i fod yn ganolfan fusnes o bwys, gan ddenu busnesau ym Merthyr i gymryd rhan yn y clwb, i ddefnyddio ei gyfleusterau o dan rwydwaith busnes Martyrs—a ‘Merthyron’, gyda llaw, yw llysenw Clwb Pêl-droed Merthyr. Mae’r rhwydwaith busnes yn galluogi entrepreneuriaid busnes lleol i ddod at ei gilydd i rannu syniadau, gwybodaeth, profiad ac atgyfeiriadau busnes. Dechreuodd flwyddyn yn ôl ac erbyn hyn mae ganddo 163 o aelodau. Yn gyffredin i rôl y cyfan rwyf newydd fod yn siarad amdano, mae’r cyngor lleol, nid yn unig o ran eu cefnogaeth ariannol drwy gynllun Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid Llywodraeth Cymru, ond drwy bartneriaeth uniongyrchol, gan ddarparu’r arweiniad cofleidiol a chymorth hwyluso gyda chefnogaeth partïon academaidd a’r trydydd sector.

I gloi, Llywydd, croesawaf y cynnig gan y Ceidwadwyr, ac yn arbennig gwelliant cyntaf Plaid Cymru fel y dywedais. Mae gan awdurdodau lleol ran hanfodol i’w chwarae yn cefnogi datblygiad busnesau ar gyfer cydweithio, arloesi ac entrepreneuriaeth, ac os oes unrhyw un yn dymuno edrych ar yr enghreifftiau o arfer gorau, gallaf gymeradwyo’r gwaith rhagorol yn y maes hwn gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr dan arweiniad Llafur.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon. Mae’n bwysig fod gennym lywodraeth leol gref yng Nghymru, ac wrth gwrs mae gennym enghreifftiau gwych o awdurdodau lleol sy’n gweithio ar ran yr holl bobl sy’n byw yn ardaloedd yr awdurdodau lleol hynny, gan gynnwys, wrth gwrs, Cyngor Sir Fynwy yn arbennig. Rydym i gyd yn gwybod bod pwysau sylweddol wedi bod ar gyllid cyhoeddus yn gyffredinol dros y blynyddoedd diwethaf, oherwydd etifeddiaeth y Llywodraeth Lafur flaenorol, ac mae hynny wedi creu heriau sylweddol i awdurdodau lleol o ran gwneud i bethau fynd ymhellach gyda’r adnoddau cyfyngedig sydd ganddynt. Ond rhaid i mi ddweud bod rhai o’n hawdurdodau lleol gwledig wedi cael trafferth arbennig i oresgyn yr heriau hyn oherwydd y fformiwla ariannu llywodraeth leol annheg sydd gennym yma yng Nghymru. Nid wyf yn credu ei bod yn syndod i ni, felly, o ran pethau fel cau ysgolion, ein bod wedi gweld mwy o ysgolion yn cau mewn awdurdodau lleol gwledig nag mewn rhannau eraill o Gymru. Yn wir, ers 2006, caewyd 157 ysgol gynradd yng Nghymru, ac roedd 95 o’r rheini—60 y cant—mewn awdurdodau lleol gwledig. Felly, mae’r ffigurau’n siarad drostynt eu hunain.

Nawr, nid yw’n ymwneud yn unig â’n hysgolion. Rydym hefyd wedi gweld gostyngiadau enfawr mewn gwasanaethau eraill. Ni sydd â’r anrhydedd mawr o fod yn un o’r gwledydd sy’n perfformio orau yn y byd ym maes ailgylchu, ac mae hynny’n rhywbeth rwy’n falch iawn ohono, ac mae llawer o berchnogion tai a busnesau wedi gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau’r canlyniadau trawiadol hynny. Ond rhaid i chi fynd â’r cyhoedd gyda chi pan fyddwch yn gwneud newidiadau sylweddol i’r trefniadau casglu gwastraff, a chredaf fod rhai awdurdodau lleol bellach yn dechrau camu’n rhy bell o ganlyniad i’r pwysau ariannol y maent yn eu hwynebu i leihau eu gwasanaethau casglu gwastraff. Edrychwch ar awdurdodau lleol fel Conwy, er enghraifft, ar hyn o bryd, lle y mae 10,000 o gartrefi ardal yr awdurdod lleol hwnnw bellach yn wynebu casgliadau bob pedair wythnos—sy’n hynod o amhoblogaidd, yn arwain at gynnydd mewn tipio anghyfreithlon, yn arwain at gynnydd mewn sbwriel, a gwneud i’r amgylchedd edrych yn anatyniadol, gyda pheryglon posibl i iechyd y cyhoedd yn gysylltiedig â phethau fel gwastraff clinigol a gwastraff anifeiliaid anwes ym miniau pobl am gyfnodau hir o amser. Gallwch weld bod y mathau hyn o bwysau ariannol, oherwydd elfen wledig annheg y fformiwla ariannu, yn arwain at broblemau go iawn yn rhai o’n hawdurdodau lleol.

Ceir gwahanol ffyrdd o ddarparu gwasanaethau, ac un o’r pethau cadarnhaol sy’n digwydd yn fy etholaeth i yw’r ardal gwella busnes sydd gennym yn awr yn ardal Bae Colwyn, lle y mae gennych fusnesau’n gweithio i ychwanegu gwerth at y gwaith y mae’r awdurdod lleol yn ei wneud i wella rhagolygon Bae Colwyn, gan weithio ar y cyd gyda’r siambr fasnach, gyda’r mudiadau gwirfoddol ym Mae Colwyn ac yn wir, gyda rhanddeiliaid eraill fel y cynghorau tref a chymuned sy’n cynrychioli’r ardal honno i gyflwyno gwelliannau go iawn yn y dref.

Mae’n ddyddiau cynnar; ar 1 Ebrill 2016 y cafodd yr ardal gwella busnes ei sefydlu, ond eisoes mae peth twf gwyrdd y credaf ei fod yn edrych yn addawol iawn ar gyfer dyfodol Bae Colwyn. Dyna un o’r pethau y credaf y bydd yn gyrru’r adfywiad sydd wedi digwydd yn y dref dros y blynyddoedd diwethaf. Mae cydweithredu o’r fath yn rhywbeth y byddwn yn falch iawn o weld mwy ohono. Tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich ymateb i’r ddadl heddiw, a allwch ddweud wrthym a oes unrhyw bethau mwy strategol y gallai Llywodraeth Cymru eu gwneud er mwyn hyrwyddo’r math hwnnw o ymgysylltu cadarnhaol a chydweithio rhwng y busnesau yn ein cymunedau ledled Cymru, ac awdurdodau lleol yn wir, boed yn awdurdodau unedol neu’n wir yr awdurdodau llai hefyd.

Diolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r ddadl heddiw. Rydym yn cefnogi eu cynnig. Rydym ni, fel hwythau, yn cydnabod y rhan hanfodol a chwaraeir gan awdurdodau lleol yn darparu gwasanaethau cyhoeddus. Wrth i’r cyfnod anodd hwn yn ariannol barhau, rhaid i gynghorau lleol ddarparu’r gwasanaethau hyn mewn ffyrdd gwahanol. Mae trefnu drwy gontract allanol bellach yn dod yn un o ffeithiau bywyd i lawer o gynghorau. Gall trefnu drwy gontract allanol weithio, ond wrth gwrs, mae’n rhaid i gynghorau lleol ddal i sicrhau bod lefel dda o wasanaeth yn cael ei darparu i’r trigolion lleol. Dyma fydd un o’r prif heriau sy’n wynebu llywodraeth leol yn y blynyddoedd i ddod.

Wrth gwrs, weithiau, gall gwasanaethau wella os rhoddir trefniant hyd braich ar waith. Gallai cynlluniau wedi’u rhedeg gan y gymuned, fel yr argymhellwyd heddiw gan Paul Davies, fod yn ateb mewn rhai achosion. Nodwn hefyd awydd cynnig y Ceidwadwyr i weld pŵer yn cael ei ddychwelyd i ddwylo pobl leol. Rydym hefyd yn gweld gwerth lleoliaeth yn UKIP ac mae gennym broblem gyda chynlluniau datblygu lleol honedig yn cael eu gwthio ar gymunedau lleol i bob pwrpas gan orchmynion cynllunio yn deillio o Lywodraeth ganolog.

Yn wir, rydym yn ffafrio refferenda lleol ar ddatblygiadau mawr lle y mae cyfran sylweddol o’r boblogaeth leol yn gofyn am refferendwm o’r fath. Felly, ie, gadewch i ni roi pŵer yn ôl yn nwylo pobl leol a gadewch i ni wneud hynny mewn ffordd ystyrlon. Hefyd, dylai cynghorau lleol weithio’n agos gyda busnesau bach a dylai polisïau caffael y cyngor ffafrio busnesau bach a chanolig lleol cyn belled ag y bo modd. Fodd bynnag, mae angen cydbwyso’r amcan hwn gyda’r angen i gael y fargen fwyaf effeithiol ar gyfer y rhai sy’n talu’r dreth gyngor.

Cydnabu Paul Davies yr angen hwn am gydbwysedd yn ei gyfraniad a dangosodd hefyd, yn ôl pob tebyg, fod cryn le i awdurdodau lleol a busnesau bach a chanolig gydweithio’n agosach. Byddem yn croesawu cydweithio o’r fath.

Rydym hefyd yn cefnogi gwelliannau Plaid Cymru. Mae gennym ad-drefnu llywodraeth leol ar y ffordd, felly mae’n hanfodol ein bod yn rhannu arferion gorau ar draws yr awdurdodau lleol. Mae’n hanfodol fod y diwygiadau, pa ffurf bynnag a fydd arnynt yn y pen draw, yn sicrhau canlyniadau gwasanaethau cyhoeddus gwell i’r cyhoedd, neu o leiaf eu bod yn cynnal y lefel o wasanaethau cyhoeddus sydd gennym yn awr.

Mae ail welliant Plaid Cymru yn ymwneud â phleidleisio mewn etholiadau lleol. Rydym yn cefnogi dymuniad Plaid Cymru i weld cynghorau’n symud o system y cyntaf i’r felin at gynrychiolaeth gyfrannol er mwyn cryfhau atebolrwydd. Soniodd Mike Hedges am fater ymddangosiadol flinderus y ganran is a bleidleisiodd yn etholiadau’r comisiynwyr heddlu a throseddu a’r etholiadau Ewropeaidd. Fodd bynnag, credaf nad yw hyn yn deillio o’r system etholiadol a ddefnyddir, ond yn achos y comisiynwyr heddlu a throseddu, mae’n deillio yn hytrach o’r ffaith nad oes cefnogaeth gyhoeddus i’r swydd hon yn y lle cyntaf. Ac am Senedd Ewrop, ym marn llawer o bobl, mae’n amlwg, roedd yn ddeddfwrfa a chanddi cyn lleied o bŵer fel nad oedd yn werth pleidleisio drosti.

Felly, rydym yn cefnogi’r cynnig ac rydym yn cefnogi’r gwelliannau. Rydym yn cefnogi popeth, mewn gwirionedd—gwleidyddiaeth gonsensws. [Chwerthin.]

Ers i mi gael fy ethol i Gynulliad Cenedlaethol Cymru, cefais fy nghalonogi wrth weld y gwerthfawrogiad cynyddol o’r lle hwn i’r rôl ganolog y mae llywodraeth leol yn ei chwarae ym mywyd cyhoeddus Cymru. Pan oeddwn yn gynghorydd am bron i dri thymor, nid oedd yn ymddangos bob amser fod y Siambr hon yn deall cymhlethdodau bywyd ar lawr gwlad mewn cyfnod o doriadau enfawr mewn gwariant cyhoeddus a achoswyd gan Lywodraeth Dorïaidd y DU.

Mae’n fraint fawr yn wir i wasanaethu fel cynghorydd sir neu gynghorydd cymuned. Mae gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl yn gyfrifoldeb sy’n ysbrydoli—yn wir, gall fod yn anodd rhoi’r gorau iddi, gan fy mod fel arfer yn eistedd drws nesaf at gynghorydd sir yn ystod pob Cyfarfod Llawn.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford, i’w ganmol am newid y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru yn ddramatig. Mae pob perthynas iach yn seiliedig ar barch rhwng y ddwy ochr, y gallu i wrando ar ein gilydd a gweithio mewn partneriaeth, ond mae’r weledigaeth o bartneriaid darparu cadarn a chryf mewn llywodraeth leol yr un mor bwysig a theilwng heddiw a phob dydd, gan wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl a’r rhai mwyaf agored i niwed yn aml yn ein cymdeithas.

Llywydd, bedair wythnos i yfory, bydd pobl Cymru yn mynd i bleidleisio i ethol eu cynghorwyr lleol ar draws 22 awdurdod lleol Cymru. Felly, os gwnaiff fy nghyd-Aelodau Cynulliad faddau i mi am fod yn bleidiol, fel y gwyddoch, pe baech yn fy nhorri, byddwn yn gwaedu gwaed coch Llafur Cymru. Ond mae’n dal yn wir: yn storm caledi, a achoswyd gan y Llywodraeth Dorïaidd yn Llundain, mae cynghorau Llafur Cymru wedi parhau i ddarparu ar gyfer ein pobl, ac nid i’r ychydig breintiedig yn unig.

Yn fy etholaeth Cynulliad o fewn Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, mae’r cyngor dan arweiniad Llafur Cymru wedi buddsoddi dros £210 miliwn yn safon ansawdd tai Cymru, gan ddarparu cartrefi gwirioneddol gynnes a diogel i filoedd o’r bobl leol sydd â’r angen mwyaf. Gadewch i mi ddefnyddio’r cyfle hwn i gofnodi fy ngwerthfawrogiad o wasanaeth ymroddedig arweinydd y cyngor, Keith Reynolds, a’i ragflaenydd, y cyn-gynghorydd Harry Andrews. Maent hwy a’u cydweithwyr Llafur ledled Cymru wedi gwneud popeth a allant i wella bywydau eu hetholwyr, hyd yn oed wrth i gyllidebau gael eu gwasgu fel nad oes modd eu hadnabod bellach o ganlyniad uniongyrchol i doriadau parhaus i grant bloc Cymru gan San Steffan. Er gwaethaf hyn, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi gwneud buddsoddiadau mwy nag erioed mewn gwasanaethau llyfrgell modern, gan ateb y galw gan ddinasyddion, gyda threth gyngor Llafur Cymru yng Nghymru yn dal i fod yn is nag o dan y Torïaid yn Lloegr—yn wir, yng Nghaerffili 1 y cant yn unig yw’r cynnydd yn y dreth gyngor eleni.

Ym maes addysg, ar draws llywodraeth leol, rydym wedi gweld sut y mae’r bartneriaeth rhwng Llywodraeth Lafur Cymru ac awdurdodau lleol Cymru wedi darparu adeiladau ysgol newydd ar draws Cymru drwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac nid oes yr un yn fwy godidog nag Ysgol Uwchradd Islwyn. Mae Cymru wedi gweld y canlyniadau TGAU gorau erioed ac rydym wedi cau’r bwlch â Lloegr, gyda’n disgyblion difreintiedig bellach yn dal i fyny â’u cyfoedion. Fel y cyfryw, rwy’n croesawu’n fawr y Papur Gwyn sy’n destun ymgynghoriad tan 11 Ebrill—canlyniad uniongyrchol trafodaethau rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a rhanddeiliaid eraill—wedi’i gyd-ddatblygu a’i gydbenderfynu’n adeiladol ar gyfer dyfodol cadarn. Byddwn yn rhybuddio bod yn rhaid i Islwyn roi blaenoriaeth i wella cofrestru pleidleiswyr a’r ganran sy’n pleidleisio mewn etholiadau dros gynnig sy’n bachu’r penawdau i newid systemau pleidleisio ar gyfer etholiadau awdurdodau lleol.

Yn yr un modd, rwy’n falch o’n cyflawniad yng Nghymru mewn perthynas â gwasanaethau ailgylchu—targedau uchelgeisiol a osodwyd gan Lywodraeth Lafur Cymru ar gyfer llywodraeth leol sy’n gwneud gwahaniaeth go iawn. Heddiw yng Nghymru, diolch i lywodraeth leol atebol, rydym yn awr ar y trywydd iawn i fod y wlad sy’n ailgylchu fwyaf yn Ewrop, a gallwn fynd ymlaen ac ymlaen.

Ond mae pobl Cymru am weld eu safon byw yn gwella. Ar 4 Mai, yr unig ffordd i sicrhau llywodraeth leol gref ac effeithiol yw pleidleisio dros Lafur Cymru.

Mae datblygu ar sail cryfder yn ymwneud â helpu pobl—[Torri ar draws.]

Ni allaf glywed Mark Isherwood, yn bennaf am fod ei gyd-Aelodau Cynulliad yn ei grŵp ei hun yn gweiddi cymaint. Mark Isherwood.

Diolch, Llywydd. Mae datblygu sy’n seiliedig ar gryfder yn ymwneud â helpu pobl a chymunedau i nodi’r cryfderau sydd ganddynt eisoes er mwyn mynd i’r afael â’r problemau sylfaenol sy’n eu rhwystro rhag cyrraedd eu potensial. Gan gymhwyso’r dull hwn, mae’r chwyldroadwyr cydgynhyrchu yn Rhwydwaith Cydgynhyrchu Cymru yn mabwysiadu arferion gorau rhyngwladol, gan weithio tuag at ymagwedd sy’n galluogi pobl a gweithwyr proffesiynol i rannu grym a gweithio gyda’i gilydd mewn perthynas gyfartal i sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn fwy effeithiol a pherthnasol. Mae hyn yn ymwneud â datgloi cryfderau cymunedol i adeiladu cymunedau cryfach ar gyfer y dyfodol.

Yn anffodus, fodd bynnag, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn amharod i weithredu agenda hawliau cymunedol Deddf Lleoliaeth 2011, a fyddai’n helpu i ymgysylltu â’r gymuned a darparu gwasanaethau’n fwy effeithlon ac effeithiol. Ar y cyfan, cafwyd ymagwedd o’r brig i lawr tuag at ymgysylltu â’r gymuned yng Nghymru, gydag adnoddau a chanllawiau i awdurdodau lleol yn cael eu cynhyrchu gan y Llywodraeth ganolog. Ar ben hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi dogfen ganolog, ‘Egwyddorion ar gyfer gweithio gyda chymunedau’, sy’n cynnwys cyfranogiad cymunedau, defnyddwyr gwasanaeth a sefydliadau yn y broses o ddiffinio problemau cymunedol a dylunio a chyflwyno dulliau newydd, ond heb unrhyw bwerau ar lawr gwlad i gymunedau.

Er bod rhai pwerau ymyrryd lleol yng Nghymru, nid oes rhaid i awdurdodau lleol gyflawni trosglwyddiadau asedau cymunedol ar hyn o bryd ac nid oes cofrestri i ddangos pa asedau awdurdodau lleol sydd o dan fygythiad, yn wahanol i’r hyn a geir dros y ffin. Ar ben hynny, dangosai canlyniadau ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar ddiogelu asedau cymunedol yn 2015 fod 78 y cant o’r ymatebwyr yn croesawu pŵer i gychwyn trosglwyddo asedau gan gyrff sector cyhoeddus, gan gefnogi i bob pwrpas hawl y gymuned i wneud cais, sydd ar goll yng Nghymru.

Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi arian i gynllun peilot Cymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Gwent ar gyfer swyddog trosglwyddo asedau cymunedol—da—i helpu grwpiau yng Ngwent i wneud ceisiadau am asedau cymunedol—gwych—ond nid yw’n glir eto a yw wedi bod yn llwyddiant. Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ym mis Tachwedd 2016 fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant wedi bod yn cymryd rhan mewn trafodaethau â’r Ymgyrch dros Gwrw Go Iawn ynglŷn â dyfodol tafarndai Cymru. Mae hynny’n swnio’n ddiddorol iawn; rwy’n meddwl y byddwn innau wedi mwynhau’r trafodaethau hynny hefyd. Fodd bynnag, rydym eto i weld canlyniadau’r trafodaethau. Y llynedd, dywedodd Cyngor Gwirfoddol Lleol Sir y Fflint wrthyf y byddai toriadau Llywodraeth Cymru i gynghorau gwirfoddol lleol yn dinistrio eu gallu i gefnogi mwy o wasanaethau ataliol a chosteffeithiol dan arweiniad defnyddwyr. Mewn geiriau eraill, drwy wario arian yn fwy craff, gallem ddiogelu’r gwasanaethau hyn drwy weithio’n wahanol. A dywedodd Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru fod angen i Lywodraeth Cymru a’r sector adfywio mecanweithiau ymgysylltu presennol, a datblygu, hyrwyddo a monitro rhaglen ar gyfer gweithredu yn seiliedig ar gydgynhyrchu a thir cyffredin, gydag awdurdodau lleol, byrddau iechyd a’r trydydd sector yn gweithio’n llawer mwy dychmygus er mwyn datblygu gwasanaethau gwell yn nes at bobl, yn fwy ymatebol i anghenion ac yn ychwanegu gwerth drwy bwyso ar adnoddau cymunedol.

Mae Oxfam Cymru wedi galw’n benodol ar Lywodraeth Cymru i ymgorffori’r dull bywoliaeth gynaliadwy ym mhob polisi a gwasanaeth a ddarparir yng Nghymru, gan helpu pobl i adnabod eu cryfderau eu hunain, er mwyn mynd i’r afael â phroblemau sylfaenol sy’n eu hatal hwy a’u cymunedau rhag cyrraedd eu potensial.

Bum mlynedd yn ôl, gwrthododd y Gweinidog presennol adroddiad Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ‘Cymunedau yn Gyntaf: Ffordd Ymlaen’, a ganfu y dylai cyfranogiad y gymuned yn y broses o gydgynllunio a chyd-ddarparu gwasanaethau lleol fod yn ganolog i unrhyw raglen arweiniol olynol ar drechu tlodi. Bum mlynedd yn ddiweddarach, ar ôl gwario £0.5 biliwn ar raglen Cymunedau yn Gyntaf, mae’r un Gweinidog bellach wedi dweud ei fod yn diddymu’r rhaglen yn raddol, ar ôl methu gostwng prif gyfraddau tlodi neu gynyddu ffyniant cymharol yng Nghymru. Fel y dywed Sefydliad Bevan, os yw pobl yn teimlo bod polisïau’n cael eu gosod arnynt, ni fydd y polisïau hynny’n gweithio, a dylid cynhyrchu rhaglen newydd gyda chymunedau, nid ei chyfarwyddo o’r brig i lawr.

Gadewch inni edrych ar gydgynhyrchu ardal leol yn Derby—sy’n cefnogi trigolion a chymunedau, gan ysgogi cydweithredu rhwng pobl, teuluoedd, cymunedau a sefydliadau lleol i adeiladu rhywbeth mwy o faint a mwy cynaliadwy, ac adeiladu ar yr un model llwyddiannus ag sydd ar waith yn Awstralia. Mae gwerthusiad annibynnol gan Brifysgol Derby, a oedd yn gweithio gyda 50 o bobl yn unig, wedi canfod arbedion o £800,000 i’r economi iechyd a gofal cymdeithasol, ac wedi gweld bod cyflwyno cydlynwyr ardal lleol wedi meithrin perthynas rhwng pobl, wedi sefydlu ymddiriedaeth, wedi gweithio gyda chryfderau a dyheadau pobl ac adeiladu cysylltiadau gydag aelodau teuluol a dinasyddion eraill i greu atebion ar gyfer y cymunedau hynny. Argyhoeddodd hyn yr awdurdod lleol a’r GIG yno i fuddsoddi ac ehangu i bob un o’r 17 ward cyngor. Pe bai Llywodraeth Cymru ond yn gwrando. Gallent ddefnyddio cyllid yn well, gwella bywydau, a helpu gwasanaethau cyhoeddus, felly, i arbed arian. Felly, fy nghwestiwn i holl Aelodau’r Cynulliad yw: a wnewch chi ymuno â’r chwyldro, camu i fyny a chydgynhyrchu’r Gymru rydym ei heisiau?

I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, Mark Drakeford.

Thank you very much, Presiding Officer, and I thank all Members who have contributed to this debate this afternoon.

Wrth i ni symud tuag at yr etholiadau llywodraeth leol ar 4 Mai a thoriad y Pasg, mewn ysbryd ecwmenaidd o gynhwysiant, bydd y Llywodraeth yn cefnogi’r cynnig y prynhawn yma.

Wrth gwrs, bydd gan y pleidiau gwleidyddol yma syniadau gwahanol tu hwnt i’w rhoi gerbron yr etholwyr, ond nid yw ein cyd-ddealltwriaeth o arwyddocâd cynghorau lleol fel darparwyr gwasanaethau allweddol, chwaraewyr allweddol yn y broses o greu economïau lleol a chysylltiadau hanfodol yn y gadwyn ddemocrataidd, yn lle drwg i ddechrau. Wedi dweud hynny, Llywydd, rwyf wedi edrych sawl gwaith y prynhawn yma ar y cynnig, gan geisio dod o hyd i gyfeiriad ynddo at fformiwla gyllido, heb sôn am alwad ynddo i ddiwygio’r fformiwla gyllido, i symud cyllid o ardaloedd a gynrychiolir gan lawer o gydweithwyr y rhai a gynigiodd y cynnig.

Felly, gadewch i mi fod yn glir. Mae un Llywodraeth Cymru ar ôl y llall, yn cynnwys y Llywodraeth hon, wedi gweithredu i amddiffyn awdurdodau lleol a’u gwasanaethau yma yng Nghymru rhag y toriadau a osodwyd arnom a rhag y driniaeth a gafodd awdurdodau lleol dros y ffin yn Lloegr. Mae’r fformiwla ariannu a ddefnyddiwn yng Nghymru yn fformiwla wrthrychol. Mae’n cael ei gyrru’n bennaf gan nifer y bobl sy’n byw mewn ardal, nifer y disgyblion mewn ysgolion, a chan gyngor arbenigol ar gostau amddifadedd, natur wledig a gwasanaethau penodol. Dyna pam y pleidleisiodd arweinwyr Llafur ar yr is-grŵp cyllid eleni i weithredu newidiadau i’r fformiwla gwasanaethau cymdeithasol, sydd wedi symud arian o ardaloedd trefol ac i ardaloedd gwledig yng Nghymru, am eu bod yn cydnabod, os ydych yn dibynnu ar gyngor gwrthrychol, fod yn rhaid i chi gymryd y cyngor hwnnw pa un a yw’n digwydd bod o fantais i’ch ardal chi ai peidio. Yn y ffordd honno, mae gennym fformiwla y byddwn yn ei harolygu a’i hadolygu, ac sy’n destun craffu, o un flwyddyn i’r llall.

Ar ran y Llywodraeth hon, Llywydd, mae awdurdodau lleol yno i gefnogi unigolion, teuluoedd a chymunedau pan fydd angen help arnynt, ond hefyd i ddarparu gwasanaethau sy’n ei gwneud yn bosibl i bobl fyw eu bywydau eu hunain yn y ffordd y byddent yn dymuno eu byw—teuluoedd sy’n disgwyl i ysgolion roi’r cychwyn gorau mewn bywyd i blant, sy’n disgwyl y bydd gwastraff yn cael ei gasglu a’i waredu’n ddiogel, y bydd palmentydd a ffyrdd yn cael eu cynnal a’u cadw ac y caiff gwasanaethau eu darparu i bobl hŷn yn eu cartrefi eu hunain yn rhai o’r amgylchiadau mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau. Mae awdurdodau lleol ledled Cymru yn cynnal cannoedd o wasanaethau drwy filoedd o sefydliadau, i filiynau o bobl yng Nghymru drwy fuddsoddi biliynau o bunnoedd. Mae’r cynnig yn hollol gywir i ddechrau drwy gydnabod eu harwyddocâd.

Er gwaethaf heriau go iawn, mae llywodraeth leol yng Nghymru wedi bod yn gwella ac mae wedi bod yn gwella hyd yn oed mewn cyfnod o galedi gwirioneddol. Ond mae heriau gwirioneddol yn parhau o fewn llywodraeth leol ac i lywodraeth leol. Mae mwy i’w wneud i sicrhau mwy o gysondeb a rhagoriaeth ac ar yr un pryd, gwyddom fod llai o arian yn mynd i fod ar gael ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Mae diwygio’n hanfodol os yw awdurdodau lleol yn mynd i fod yn gadarn yn ariannol a gallu cynnal a gwella ansawdd gwasanaethau yn ystod y cyfnod eithriadol hwn o gwtogi. Ac er bod diwygio’r ffordd yr ydym yn gwneud pethau yn anghenraid, wrth wraidd y Papur Gwyn a gyhoeddwyd ar 31 Ionawr, ceir perthynas newydd rhwng y dinesydd a’r gwasanaethau lleol, lle y mae’r rhai sy’n defnyddio’r gwasanaethau hynny yn cael eu trin fel partneriaid cyfartal yn y broses o wella.

Wrth gwrs, Llywydd, nid oeddwn yn cytuno â phopeth roedd Paul Davies yn ei awgrymu, ond bydd yn gwybod fy mod wedi treulio prynhawn cyfan allan gyda’r gweithwyr rheng flaen sy’n rhedeg prosiect Rhaglan, ac roedd yn brynhawn da iawn hefyd, yn gweld prosiect arloesol sy’n trosglwyddo grym i’r gweithwyr rheng flaen mewn perthynas â’u defnyddwyr sy’n seiliedig ar ymddiriedaeth go iawn. Mae’r strategaethau cyfranogiad y cyhoedd y mae’r Papur Gwyn yn eu hargymell wedi eu cynllunio i fod yn ddeialog lle y caiff cryfderau ac asedau eu nodi, a lle y gweithredir ar y cyd i ddatrys problemau cyffredin. Fel y mae ail ran y cynnig yn dweud: llywodraeth leol gref yn rhannu grym a chyfrifoldeb gyda’i phoblogaeth leol. Ac mae llywodraeth leol yn dibynnu’n allweddol ar safon y bobl sy’n cael eu hethol i gynrychioli pobl eraill. Cyfeiriodd Suzy Davies at yr angen i barhau i wella safon y bobl sy’n dod i mewn i lywodraeth leol, i wneud y swydd honno’n werth chweil iddynt ei gwneud, er mwyn sicrhau eu bod yn cyflawni’r cyfrifoldebau hynny mewn ffordd sy’n cyd-fynd â’r rhwymedigaethau a osodwyd arnynt. Mae manylion y Papur Gwyn yn ei gwneud yn glir fod creu llywodraeth leol gref yn dibynnu ar gynghorwyr lleol gweithgar, ymroddgar a hawdd dod i gysylltiad â hwy, ac yn cryfhau arwyddocâd y cynrychiolwyr lleol, a’r rhwymedigaethau a osodwyd arnynt.

Llywydd, a gaf fi am eiliad ddychwelyd at bwynt a wnaeth Rhianon Passmore, lle y bu’n talu teyrnged i Keith Reynolds, arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili sy’n ymddeol? Ar draws Cymru, ceir arweinwyr o wahanol bleidiau gwleidyddol sydd wedi penderfynu na fyddant yn ceisio am arweinyddiaeth eu cynghorau ar ôl yr etholiad, ac rwyf am dalu teyrnged i bob un ohonynt. Mae bod yn arweinydd cyngor ar unrhyw adeg, ond yn enwedig yn y cyfnod hwn, yn galw am ddewrder gwleidyddol ac mae’n galw am wytnwch personol a phenderfyniad, ac o’r gogledd-orllewin pell i dde-ddwyrain eithaf Cymru mae gennym bobl sydd wedi cyflawni’r cyfrifoldebau hynny, sydd wedi darparu gwasanaeth i’w cymunedau lleol, pobl na fyddant yno ar ôl 4 Mai, ac nid wyf yn credu y byddai’n syniad drwg i ni gydnabod y cyfraniad y maent wedi’i wneud heddiw. [Aelodau’r Cynulliad: ‘Clywch, clywch.’]

Llywydd, gadewch i mi ddweud rhywbeth yn awr am drydedd agwedd y cynnig heddiw. Mae’r Llywodraeth yn cydnabod rôl busnesau bach a chymorth busnes, i sicrhau ei fod ar gael i entrepreneuriaid, microfusnesau a busnesau bach a chanolig eu maint ar draws Cymru, ac rydym yn gwneud hynny drwy ein gwasanaeth Busnes Cymru. Mae Sir Fynwy dan arweiniad y Ceidwadwyr, Powys dan arweiniad annibynnol, a Cheredigion dan arweiniad Plaid Cymru i gyd yn defnyddio Busnes Cymru fel eu gwasanaeth llawn, ac mae Castell-nedd Port Talbot dan arweiniad y Blaid Lafur yn gweithio gyda Busnes Cymru i ddarparu ymateb ar y cyd i gadwyn gyflenwi Tata. Roeddwn yn cydnabod yn y ddadl ddiwethaf fod yna amrywiaeth ym mherfformiad caffael ar draws gwahanol awdurdodau lleol, ond mae wedi bod yn galonogol y prynhawn yma i glywed amrywiaeth o enghreifftiau byw go iawn lle y mae awdurdodau lleol yn defnyddio’r pwerau a’r adnoddau sydd ganddynt i ymgysylltu â busnesau lleol i greu economïau’r dyfodol. Darparodd Sian Gwenllian enghraifft uniongyrchol o weithredu llwyddiannus yng ngogledd-orllewin Cymru; dywedodd Dawn Bowden wrthym mai Merthyr yw prifddinas twf Cymru; a nododd Darren Millar arwyddion cynnar adfywiad ym Mae Colwyn—a phob un yn lleoedd lle y mae awdurdodau lleol yn cydweithio â’u poblogaethau lleol i ysgogi gwelliant.

Llywydd, nid ydym yn bychanu’r camau sydd angen eu cymryd er mwyn i awdurdodau lleol ledled Cymru allu parhau i ddarparu gwasanaethau, gan weithio gyda phoblogaethau lleol, gan weithio gyda busnesau lleol, er mwyn creu’r gwasanaethau sydd eu hangen arnom. Ond wrth i ni nesu at yr etholiad, rwy’n siŵr y byddwn yn dymuno gweld yr holl bobl sy’n ymgeisio yn yr etholiad yn cymryd rhan yn llwyddiannus yn y broses ddemocrataidd fel bod gennym awdurdodau lleol bywiog, egnïol a llwyddiannus sy’n gallu dal ati i wneud y gwaith pwysig hwn yma yng Nghymru.

I call on Nick Ramsay to reply to the debate.

Diolch i chi, Llywydd. A diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma. Mae’n ffaith fod awdurdodau lleol ledled Cymru yn amlwg o dan bwysau cynyddol flwyddyn ar ôl blwyddyn. Rydym yn gwybod hynny, maent hwy’n gwybod hynny, nid oes modd ei wadu, beth bynnag yw eich barn am y rhesymau drosto. Fel y dywedodd Paul Davies wrth agor, mae angen arloesedd mewn llywodraeth leol, ac mae angen gweithredu ac nid geiriau’n unig. Mae arnom angen dull o weithredu o’r gwaelod i fyny sy’n ymgysylltu go iawn â chymunedau lleol. Fel y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi dweud, bydd costau rhedeg cynghorau yn cynyddu £750 miliwn erbyn 2019-20. Felly, nid yw’n eithriadol o ddyrys. Mae angen i ni wneud pethau’n wahanol, mae angen arloesi ac mae angen i ni ddysgu o arferion gorau.

Mae fy nghyngor hun yn Sir Fynwy, a grybwyllwyd gan nifer o siaradwyr, ac a arweinir gan Peter Fox, wedi creu argraff yn y maes hwn—[Torri ar draws.] OBE, yn wir. Mewn sawl ffordd, mae Sir Fynwy wedi cael ei gorfodi i arloesi, ond mae wedi gweithio. Mae’n gwneud mwy gyda llai nag erioed o’r blaen, ac mae ffrwyth hynny yno i bawb ei weld. Mae Sir Fynwy wedi cyflawni hyn drwy gydweithio’n agos â busnesau, drwy gael wythnosau arloesol fel Wythnos Back2Business, i adeiladu cysylltiadau cryf gyda busnesau lleol a chwmnïau lleol, fel bod y cwmnïau hynny’n gwybod ble i ddod o hyd i gymorth pan fyddant fwyaf o’i angen.

Yn wir, siaradodd Dawn Bowden, mewn araith angerddol, am yr angen i ddatblygu cysylltiadau cryf rhwng cynghorau a busnesau. Fe sonioch am yr angen i’r economi leol fod yn ddigon cynhyrchiol i ddarparu’r cyllid ar gyfer yr economi leol, i’r cyngor gael yr arian i’w wario ar wasanaethau. Ac oes, mae llawer o awdurdodau yng Nghymru yn ddibynnol ar arian o’r canol—byddech yn disgwyl hynny mewn gwlad fel Cymru, gyda’r math o hanes sydd gennym—ond nid yw hynny’n dweud na ddylem geisio adeiladu sylfaen economaidd yr ardaloedd hyn er mwyn sicrhau, dros amser, gobeithio, y gallant ddod yn fwy hunangynhaliol, yn fwy annibynnol, yn fwy hyderus a chael mwy o arian i’w roi’n ôl i mewn i’r economïau lleol hynny. Bydd hynny’n gwella nid yn unig economïau’r ardaloedd hynny, ond hunan-barch yr ardaloedd hynny hefyd ac wrth symud tua’r dyfodol, y ffordd y maent yn edrych tuag allan ar weddill y byd.

Soniais am gyfraniad Dawn Bowden, os caf fi droi at rai o’r cyfraniadau eraill y mae siaradwyr wedi’u gwneud, a Suzy Davies, fe siaradoch yn helaeth am fod yn agored a thryloyw. Fe ddywedoch fod llawer o ymddieithrio rhag awdurdodau lleol, ac rydych yn hollol iawn i ofyn pam. Llywodraeth leol yw’r lefel fwyaf hygyrch o lywodraeth mewn gwirionedd, neu fe ddylai fod, gan mai hi sydd agosaf at bobl, ond yn rhy aml, mae ein hetholwyr yn ei chael yn haws dod atom ni yn y Siambr hon, neu i fynd i San Steffan—pa lefel bynnag y bo. Nid ydynt yn mynd yn awtomatig at eu hawdurdod lleol. Yn aml, mae’n deillio o sinigiaeth a grëwyd oherwydd y diffyg gweithredu a welsant yn y gorffennol wrth ddod â materion i sylw eu hawdurdodau lleol.

Felly, rwy’n meddwl bod angen i ni weld ysbryd newydd yn ein hawdurdodau lleol. Mae gennym yr etholiadau lleol ar y ffordd lle y gallwn gael cynghorwyr lleol sydd o ddifrif ynglŷn â gwarchod buddiannau eu hetholwyr. Efallai fod yn rhaid iddynt fod yn onest gyda hwy weithiau a dweud nad yw pethau’n bosibl—mae hynny’n rhan o fod mewn bywyd democrataidd—ond mae honno’n drafodaeth sy’n rhaid ei chael er mwyn ennyn yr hyder yr ydym am ei weld.

Roedd Darren Millar yn iawn i ddychwelyd at fater blinderus y fformiwla ariannu llywodraeth leol. Rwy’n derbyn sylw Ysgrifennydd y Cabinet nad oedd yn ganolog i’r cynnig, ond os ceisiwch edrych ar y mater hwn ar wahân i’r fformiwla ariannu, bydd popeth arall yn disgyn, oherwydd heb y cyllid hwnnw, heb y tegwch hwnnw, heb yr olwg newydd honno ar y fformiwla ariannu, rwy’n credu, yn y blynyddoedd i ddod, ein bod yn mynd i’w chael yn anodd iawn cynnal gwasanaethau cyhoeddus ar y lefel leol y byddem yn hoffi ei gweld. Gwn yn iawn o fy amser fel cynghorydd sir fod y fformiwla ariannu llywodraeth leol yn fwystfil cymhleth iawn. Nid ydych yn mynd i newid y fformiwla ar chwarae bach. Mewn gwirionedd, i’r rhai sy’n deall y fformiwla, mae’n amrywiaeth o fformiwlâu gyda’r holl gysylltiadau sydd wedi datblygu dros amser. Ond nid yw hynny’n dweud na ddylem geisio, na ddylem ddechrau ar y broses o’i gwneud yn decach.

Rwy’n edrych draw ar Blaid Lafur Cymru, y blaid sydd wedi datgan dros gymaint o flynyddoedd mai hi yw plaid tegwch, y blaid ar gyfer Cymru a phlaid lleoliaeth yng Nghymru. Wel, gadewch i mi ddweud wrthych, nid yw’r fformiwla ariannu hon yn deg. Felly, os nad yw’n deg, awgrymaf eich bod yn mynd yn ôl i’r cychwyn, yn rhoi’r egwyddorion ar eich gair a’n bod yn edrych ar ddatblygu system newydd wrth inni symud ymlaen.

Os caf droi at Rhianon Passmore—ni wnaethoch adael i mi ymyrryd, sy’n ddoeth mae’n siŵr. I fod yn deg, Rhianon, nid oeddech lawn mor bleidiol ag y buoch mewn rhai areithiau. Gwnaethoch rai pwyntiau da iawn, mewn gwirionedd, ond fe aethoch â ni’n ôl i gyfnod caledi, sydd mor gyffredin mewn dadleuon yn y Siambr hon, a byddwn yn eich atgoffa—ni wnaethoch adael i mi wneud ar y pryd—fod y cyfnod hwnnw o galedi wedi dilyn y cyfnod o wariant afradlon a benthyca afradlon a dyled gynyddol nad yw’r Blaid Lafur yn awr yn dymuno i ni eu hatgoffa yn ei gylch. A wyddoch chi beth? Pe bai Rhianon Passmore ac efallai Mark Drakeford wedi bod yn rhedeg Llywodraeth y DU yn ôl yn y 2000au cynnar, efallai na fyddem yn y llanast hwn. Yn anffodus, nid oeddech, Rhianon. Byddwn wedi eich cefnogi yn ôl pob tebyg. Felly, rydym yn y sefyllfa rydym ynddi, ac mae’n rhaid i ni symud ymlaen. Fe gymeraf ymyriad.

Faint o gynnydd a fu yn y ddyled gyhoeddus o dan y Ceidwadwyr?

Llawer llai na phan aeth i fyny o dan y Blaid Lafur. Mae’n cymryd amser hir i droi tancer enfawr yn ei gylch. Rydym wedi dechrau o leiaf. Yn anffodus, ni wnaeth eich plaid yn San Steffan hynny.

Rwy’n sylweddoli nad oes gennyf amser ar ôl, Llywydd, felly i gloi’r ddadl amhleidiol a diduedd hon—neu o leiaf fe ddechreuodd felly—rwy’n hapus i ymuno â chi, Mark Isherwood, yn eich chwyldro ac ar eich taith i edrych ar gydgynhyrchu a thafarndai Cymru. Mae’n swnio’n llawer o hwyl. Felly, gyda’n gilydd gallwn ymchwilio ffyrdd o hybu economïau lleol. Yn y pen draw, roedd gan bawb yn y Siambr hon rywbeth da i’w ddweud yn y ddadl hon. Gadewch i ni ganolbwyntio ar y cadarnhaol. Rydym i gyd yn awyddus i gyrraedd yr un sefyllfa. [Torri ar draws.] Ie, Alun Davies, gadewch i ni ganolbwyntio ar y cadarnhaol. Rydym i gyd yn awyddus i gyrraedd yr un man yn y pen draw: rydym eisiau gwasanaethau cyhoeddus sy’n cyflawni’n briodol ar gyfer pobl yn eu hardaloedd lleol. Gadewch i ni weithio gyda’n gilydd lle y bo modd i geisio datblygu system well yn ariannol, yn economaidd ac yn wir, yn ddemocrataidd yn lleol. Gall y dyfodol fod yn ddisglair, os estynnwn amdano, gadewch i ni ddechrau yn awr.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting, therefore, until voting time.

We now reach voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time and the first vote on the debate on the legislative proposal by Simon Thomas. I call for a vote on the motion tabled in the name of Simon Thomas. Open the vote. Close the vote. In favour 34, 12 abstentions, nobody against, and therefore the motion is agreed.

The next vote is the vote on Plaid Cymru’s debate on public sector procurement and construction, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 12, one abstention, 35 against. Therefore, the motion is not agreed.

I call for a vote now on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 21 against. Amendment 1 is therefore agreed.

I call for a vote now on amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 46, no abstentions, one against. Therefore, amendment 2 is agreed.

I now call for a vote on the motion as amended.

Open the vote. Close the vote. In favour 27, 17 abstentions, four against. Therefore, the motion is agreed.

The next vote is on the Welsh Conservatives’ debate on local authorities, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, eight against. The motion, therefore, is agreed.

And we turn now to the short debate, which is the next item on our agenda.

If Members could leave quietly for Easter, before I call on Mike Hedges to speak on the topic he has chosen—Mike Hedges.

Diolch, Llywydd. Diolch. Rwyf wedi rhoi munud o’r ddadl hon i Suzy Davies a munud arall i Simon Thomas. Yn 2013, creodd Llywodraeth Cymru ddinas-ranbarth Bae Abertawe i gynnwys mwy o bartneriaid yn y gwaith o wella’r economi ranbarthol. Gweithiodd cynghorau Abertawe, Sir Gaerfyrddin, Castell-nedd Port Talbot a Sir Benfro gyda’i gilydd ar fwrdd dinas-ranbarth Bae Abertawe. Mae’r bwrdd wedi mabwysiadu strategaeth economaidd dinas-ranbarth i nodi camau gweithredu allweddol ar gyfer gwella perfformiad economaidd y dinas-ranbarth. Pan osodir unrhyw ffiniau, ceir dau gwestiwn bob amser: a ddylai fod yn fwy, neu a ddylai fod yn llai? Gan fod angen cynnwys ardaloedd cynghorau cyfan, y tri chyngor nesaf at y ffiniau rhanbarthol yw Powys, sy’n ymestyn bron at y ffin â Wrecsam, Pen-y-bont ar Ogwr, sy’n rhan o ddinas-ranbarth Caerdydd, a Cheredigion, y byddwn yn dadlau ei bod yn economaidd ac yn ddiwylliannol yn debycach i Wynedd nag ydyw i Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot. Mae Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, Llanelli, a Dyffryn Aman yn un endid economaidd i bob pwrpas: edrychwch ar symudiad y traffig yn y bore a gyda’r nos. Mae hynny’n golygu bod yn rhaid iddo gynnwys Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, a Sir Gaerfyrddin. Y cwestiwn yn awr yw a ddylai Sir Benfro fod yn rhan o’r ardal? Byddwn yn dadlau bod ganddi ardal ddiwydiannol yn y de, ac mae ei chysylltiad agos â Sir Gaerfyrddin yn golygu ei bod yn cydweddu’n well ag ardal bae Abertawe nag unrhyw ardal yng nghanolbarth neu ogledd Cymru yn y dyfodol. Un o’r problemau yw bod ardaloedd sy’n rhan o ardal deithio i’r gwaith Abertawe-Castell-nedd Port Talbot, megis rhan ddeheuol Powys o gwmpas Ystradgynlais, ardaloedd ar y ffin megis Porthcawl, y Pîl, Hirwaun a de Ceredigion, y tu allan i ddinas-ranbarth bae Abertawe. Mae hyn yn anochel pan gaiff unrhyw ffin ei gosod: bydd ardal ar y ffin sy’n rhyngweithio’n economaidd ac yn gymdeithasol gyda’r rhanbarth o’i chwmpas.

I droi at drafnidiaeth, credaf mai dyma un o’r allweddi mewn gwirionedd, ac er nad yw cynllun a rhaglen dinas-ranbarth Abertawe yn ymwneud â thrafnidiaeth fel y mae dinas-ranbarth Caerdydd, mae’n dal i fod yn hynod o bwysig. Ac er mai ychydig o bobl, os oes unrhyw un, sy’n dymuno teithio o Gwm Afan i fynyddoedd y Preseli, hynny yw, o un pen i’r rhanbarth i’r llall, bob dydd, bydd angen gwella’r llwybr cyfan, gan y bydd galw am gysylltiadau da rhwng, ac i mewn i’r canolfannau poblogaeth mawr yn ogystal ag i safleoedd ar gyfer hamdden, siopa a gwaith. Credaf fod hynny’n allweddol: mae angen i bobl allu cyrraedd y gwaith, mae angen iddynt allu cyrraedd y canolfannau siopa, ac mae angen iddynt gyrraedd cyfleusterau hamdden. A’r perygl yw y gallwch fod yn gymharol agos at leoliad cyflogaeth mawr yn y rhanbarth, ond os ydych yn digwydd bod heb gar, mae rhai o’r teithiau hyn bron yn amhosibl.

Ffyrdd: y flaenoriaeth—a phe bawn i wedi ysgrifennu hyn 20 mlynedd yn ôl, byddai wedi bod yr un fath—yw deuoli’r A40 ar ei hyd, a goleuadau traffig ar gylchfan Cross Hands hefyd i wella cysylltiadau rhwng Sir Benfro, Sir Gaerfyrddin, a gweddill y dinas-ranbarth. Mae tagfeydd eraill yn digwydd o amgylch Port Talbot ar yr M4, lle y daw ffordd yr M4 i ben, ffyrdd sy’n arwain at gylchfan Cross Hands, a Chaerfyrddin, ac mae angen ystyried gwelliant pellach, yn enwedig wrth i’r tagfeydd traffig barhau.

Yn y 1990au, aeth Cyngor Sir Gorllewin Morgannwg ati i agor pum gorsaf reilffordd: Llansamlet, Llansawel, Baglan, Sgiwen, a’r Pîl. Er bod gan ddinas-ranbarth Caerdydd gysylltiadau cryf â Phort Talbot fel rhan o gynllun Swanline, bydd trenau wedi’u hamserlennu gan y gorsafoedd eraill i’r gorllewin o ranbarth Bae Abertawe, gan gynnwys Caerfyrddin, Llanelli, Llandeilo, Rhydaman, Pantyffynnon, Pen-bre a Phorth Tywyn, Hendy-gwyn ar Daf, Dinbych-y-pysgod, Doc Penfro, Hwlffordd, Aberdaugleddau, Wdig, ac Abergwaun. Gweler: mae traffig a threnau yn mynd i’r gorllewin o Abertawe, ac maent hyd yn oed yn mynd i’r gorllewin o Gaerdydd. Ceir gorsafoedd eraill y gellid eu dwyn yn ôl i ddefnydd, megis Glandŵr a Sanclêr. Yr hyn sydd ei angen yw rhaglen i ddod â hen orsafoedd nad ydynt yn cael eu defnyddio yn ôl i ddefnydd a gwneud mwy o ddefnydd o’r gorsafoedd rheilffordd presennol i wneud y rheilffyrdd yn opsiwn ymarferol ar gyfer teithio, naill ai i’r gwaith neu ar gyfer hamdden. Bydd y brif linell i Lundain yn parhau i fod yn gyswllt rheilffordd pwysig sydd o fudd i economi dinas-ranbarth Abertawe yn ei gyfanrwydd, ac mae’n bwysig iawn ei bod yn cael ei thrydaneiddio cyn gynted ag y bo modd.

Gan ddychwelyd at fysiau, mae gwir angen gwasanaeth bws gwell i gysylltu’r orsaf drenau a chanol y ddinas â’r canolfannau cyflogaeth, ond hefyd i gysylltu â chanolfannau poblogaeth. Gallai gorsafoedd rheilffordd yn Llansamlet a Thre-gŵyr fod yn ganolfannau trafnidiaeth, lle y bydd bysiau’n cyfarfod â threnau ac yn lledaenu allan i’r cymunedau cyfagos. Yr enghraifft yng ngorsaf Llansamlet yw bod gwasanaeth bws rheolaidd yn dod i ben yn Frederick Place, rownd y gornel i’r orsaf. Dylai hwn ddod i ben yn yr orsaf, a fyddai wedyn yn darparu gwasanaeth bws i’r ardal gyfagos. Rwyf wedi dweud sawl gwaith, ac rwy’n mynd i’w ddweud eto, bydd angen i ni agor gorsaf Glandŵr, ac nid ar ddydd Sadwrn yn unig ar gyfer y pêl-droed, ond er mwyn symud pobl yn lle’u bod yn gorfod mynd i ganol y ddinas, am ein bod yn ceisio cadw pobl allan o ganol y ddinas. Bydd gorsaf Glandŵr yn gwneud hynny. Mae angen adeiladu ar lwyddiant y cyfleuster parcio a theithio. Mae hwn yn cadw ceir allan o’r ddinas a chanol y dref, ac yn caniatáu i ran gyntaf y daith gael ei gwneud yn y car a rhan olaf y daith ar y bws.

Gan droi at feicio a cherdded, mae llwybr arfordir Cymru a llwybr cerdded arfordir Sir Benfro yn enghreifftiau gwych o lwyddiant yn creu cyfleoedd ar gyfer cerdded hamdden. Ceir llwybrau beicio pwrpasol, ond mae angen gorffen y bylchau ynddynt, ac mae angen lleoedd storio a pharcio diogel ar gyfer beiciau, yn enwedig yng nghanol dinasoedd a threfi. Rwy’n awyddus iawn i dynnu sylw at bwysigrwydd cwblhau’r llwybrau beicio. Mae’n ddibwynt cael llwybr beicio os oes rhaid i chi fynd ar draws ffordd fawr yn rhan o’r daith. Byddai’n cael y rhan fwyaf o bobl i beidio â gwneud hynny. Mae gennych y beicwyr brwdfrydig a fydd yn ei wneud, ond ni fydd y rhan fwyaf o bobl yn gwneud hynny.

Yn olaf, ar wasanaethau cyhoeddus, os ydym yn credu, fel rwyf fi, fod dinas-ranbarth Bae Abertawe, sy’n cwmpasu ardaloedd cynghorau Castell-nedd Port Talbot, Abertawe, Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro yn rhanbarth cydlynol ar lefel is-Gymru, yna y cam nesaf amlwg yw rhedeg yr holl wasanaethau cyhoeddus o fewn yr ôl troed hwn. Gellid trefnu’r holl wasanaethau o dan reolaeth Llywodraeth Cymru. Yn amlwg, ni ellir gwneud hyn ar unwaith, ond fel strwythur, caiff pob gwasanaeth ei adolygu, ac yna newidir y strwythur. Wedyn, rhaid rhoi camau ar waith i drefnu gwasanaethau yn y dinas-ranbarth. A dywedaf eto, gan fy mod wedi ei ddweud ddwsin o weithiau yma bellach: mae Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot yn edrych yn debyg i Ianws. Ar gyfer tân, ar gyfer y consortiwm addysg, rydym yn edrych tua’r gorllewin. Fodd bynnag, ar gyfer plismona neu ar gyfer iechyd, rydym yn edrych tua’r dwyrain. Nid oes unrhyw gydlyniad iddo. Mae bron fel pe bai pawb sydd wedi dod i greu strwythur wedi penderfynu ar eu strwythur eu hunain, heb ystyried yr hyn a aeth o’r blaen.

Y cyntaf, a’r mwyaf syml, yw tân ac achub. Gellir aildrefnu’r gwasanaeth hwnnw’n hawdd yn ôl ffin y dinas-ranbarth, ni fyddai ond yn golygu trosglwyddo Powys a Cheredigion i Wasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru. Yn ail, fe fydd yna is-ranbarth economaidd, a’r hyn sydd ei angen yw cynllun datblygu ar waith sy’n cyfateb i’r hen gynllun datblygu sirol i gwmpasu’r ardal gyfan. Byddai hyn yn sicrhau y gellir trefnu tai a chynlluniau datblygu economaidd dros y rhanbarth cyfan, ac nid yn unig ar sail ardal yr awdurdod lleol. Mae datblygu campws y bae, sydd yng Nghastell-nedd Port Talbot, ac a fydd bron yn sicr o effeithio mwy ar Abertawe nag ar Gastell-nedd Port Talbot, yn enghraifft o’r angen am ddull ar sail ardal. Rwyf hefyd yn cofio, yn hen ddyddiau’r cyngor dosbarth, fod Dyffryn Lliw wedi gosod marchnad Clydach gyferbyn â thai a oedd yn Abertawe. Y bobl yr effeithiwyd arnynt oedd y bobl a oedd yn byw yn Abertawe, ond roedd y bobl a gafodd y budd yn dod o Ddyffryn Lliw, ac rwy’n credu ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn edrych arno fel rhanbarth cyfan. Gallwch edrych ar barc Trostre heb feddwl amdano fel rhan o ardal siopa Abertawe.

Y trydydd cydlyniad polisi sydd ei angen ar gyfer dinas-ranbarth cyfan Abertawe yw strategaeth drafnidiaeth—yr hyn sy’n cyfateb ym mae Abertawe i system fetro dinas-ranbarth Caerdydd. Mae angen i hon sicrhau bod yna rwydwaith rheilffyrdd a bysiau cydlynol sy’n gallu symud pobl o’r ardaloedd preswyl i’r prif safleoedd gwaith, siopa a hamdden. Hefyd, mae angen i’r rhwydwaith ffyrdd sicrhau bod symudiad rhwng canolfannau poblogaeth mawr yn digwydd ar hyd ffordd ddeuol fan lleiaf. O fewn y dinas-ranbarth, gellir rhannu’n ddau yn syml—gorllewin Morgannwg a Dyfed, sy’n cyfateb i hen siroedd Dyfed heb Geredigion a gorllewin Morgannwg. Gellid sefydlu byrddau ar y cyd rhwng Castell-nedd Port Talbot ac Abertawe ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol ac addysg, sef dau brif wasanaeth y cyngor sir blaenorol, a gellid gwneud yr un peth ar gyfer Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin. Gellid aildrefnu’r byrddau iechyd yn ôl yr ardaloedd mwy o faint hyn a wasanaethir gan y byrddau ar y cyd. Byddai hynny’n trefnu byrddau iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn union fel yr oeddent pan oedd byrddau iechyd fel bwrdd iechyd Gorllewin Morgannwg yn bodoli ar gyfer iechyd. Hefyd, byddai’n ei gwneud yn haws i fyrddau iechyd ar gyfer Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro weithio gyda Gorllewin Morgannwg. Mae gennym sefyllfa, fel y mae pawb yn gwybod, sy’n golygu mai’r ysbyty mawr ar gyfer y rhan fwyaf o orllewin Cymru yw Treforys, ond nid yw’n rhan o Dreforys, felly mae gennych raglen ARCH, cydweithrediad rhanbarthol ar gyfer iechyd, a’r holl bethau eraill hyn sydd wedi cael eu rhoi at ei gilydd er mwyn ceisio unioni’r hyn sy’n wendid strwythurol.

Byddai gwasanaethau lleol yn parhau i gael eu rhedeg gan yr awdurdodau lleol presennol. Mae awdurdodau lleol o’r maint cywir ar gyfer darparu’r rhan fwyaf o wasanaethau cyhoeddus, a bydd unrhyw un sydd wedi gweld y llyfr ar wasanaethau awdurdodau lleol, sydd tua 40 tudalen o hyd, yn sylweddoli faint o wasanaethau y mae awdurdodau lleol yn eu darparu, a’r ffordd orau o ddarparu’r rhan fwyaf ohonynt yw yn lleol. Pobl leol yn gwneud penderfyniadau lleol ar ran yr ardal lle y maent yn byw yw sylfaen democratiaeth leol. Mae’n ymwneud â chytuno ar y dinas-ranbarth fel ôl troed sylfaenol, ac yna gael gwasanaethau yn y rhanbarth wedi’u trefnu yn yr ardal fwyaf addas o fewn yr ôl troed.

I gloi, rwy’n llwyr gefnogi dinas-ranbarth arfaethedig dinas Abertawe. Rwyf hefyd yn fodlon iawn â’r cynigion i wella economi’r ardal gan y pedwar cyngor yn yr ardal. Rwy’n credu y dylid rhoi clod i bob un o’r pedwar ohonynt am gydweithio i geisio cael system ar waith a gwella’r gwerth ychwanegol gros. Y peth pwysicaf i ardal fel dinas-ranbarth Abertawe yw cynyddu gwerth yr economi a chael pobl i ennill mwy. Rwy’n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru gefnogi’r gwaith o wella trafnidiaeth a chydlynu gwasanaethau o fewn yr ôl troed, oherwydd mae angen i ni gael trafnidiaeth yn iawn, mae angen i ni gael gwasanaethau cyhoeddus ar sylfaen safonol, ac mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn gwneud yn dda dros ein hardal.

Diolch i chi am roi munud i mi yma, Mike. Rwy’n credu, gyda’r fargen ddinesig, y benthyciad uniongyrchol i’r Egin a’r posibilrwydd y daw carchar i Bort Talbot yn fuan, fod hynny’n rhoi diwedd ar y syniad nad oes gan Lywodraeth y DU ddiddordeb mewn buddsoddi yn ne Cymru. Ond rwy’n meddwl eich bod yn iawn i grybwyll dau bwynt yn benodol ar hyn. Y cyntaf yw cwestiynu rôl mewnbwn lleol a sut y gall trigolion dinas-ranbarth y bae gyfrannu at ei gynllun manwl, os mynnwch, a hefyd trafnidiaeth, yn hytrach na dibynnu’n unig ar y seilwaith digidol. Mae angen i ni edrych i weld pam fod y cynllun wedi colli’r cyfle i siarad am ryng-gysylltedd. Rwy’n gobeithio y byddwch yn cytuno—crybwyllais hyn ychydig yn gynharach—y dylai tagfeydd ac ansawdd yr aer fynd law yn llaw mewn unrhyw drafodaethau ynglŷn â thrafnidiaeth a seilwaith, ac na ddylem golli’r cyfle i ystyried pethau fel trenau un gledren a thramiau a rheilffyrdd ysgafn, yn ogystal â’r rhwydwaith rheilffyrdd presennol y soniwch amdano, er ei fod ar gau. Ac os ydym yn sôn am fysiau a thacsis, efallai y dylai fod rhagdybiaeth yn awr na ddylem edrych ar fodelau diesel. Cytunaf yn llwyr â’r hyn a ddywedoch am y llwybrau beicio. Nid oes pwynt iddynt fynd i bob man; ni fydd pobl yn eu defnyddio felly. Diolch.

I’d like to thank Mike Hedges for bringing this debate forward today. I think he’s gone beyond the city deal and presented a much broader vision for the Swansea bay city region. But I want to focus on two issues: first of all, I’d like to welcome the emphasis on rail that was included in Mike Hedges’s presentation, and to endorse the need to reopen the rail line between Carmarthen and Aberystwyth as part of the backbone that will maintain the city region as we move forward. I would also like to say that I’m disappointed that the city region deal specifically in Swansea bay isn’t aimed at being low carbon. I think that is missing. There are wonderful things to be seen there, but I think that we have lost sight, both in Swansea bay and in Cardiff, of the zero-carbon element and working towards a zero-carbon economy. And, finally, I’d like to say that there is no better example of how the city region area could work than the Swansea bay tidal lagoon, linking the marine engineering expertise in Pembrokeshire with the more standard engineering expertise in Swansea itself, and, of course, the energy experience of the whole region.

I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to reply to the debate—Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Llywydd. Gadewch i mi ddechrau drwy ddiolch i Mike Hedges am ddefnyddio ei ddadl fer heddiw ar bwnc bargen ddinesig dinas-ranbarth bae Abertawe. Rwy’n mynd i ganolbwyntio fy sylwadau ar y fargen ei hun, yr hyn y mae’n ei roi i dde-orllewin Cymru, a’r potensial sydd ganddi ar gyfer dyfodol economi’r rhan honno o’n gwlad. Rydym wedi cydnabod ers tro y cyfleoedd y mae bargeinion dinesig yn eu cynnig i greu effaith barhaol. Yn wir, safbwynt Llywodraeth Cymru ers mis Tachwedd y llynedd yw bod bargen ddinesig dinas-ranbarth bae Abertawe yn barod i’w harwyddo, ac rydym yn falch iawn yn awr ein bod wedi gallu cyrraedd y pwynt hwnnw. Rydym yn croesawu’r ffaith fod bargen sy’n werth £1.3 biliwn wedi ei harwyddo’n llwyddiannus, a bydd Llywodraeth Cymru, fel prif gyllidwyr y fargen, yn darparu buddsoddiad o £125 miliwn.

Nawr, mae’r fargen yn seiliedig ar weledigaeth uchelgeisiol i baratoi’r rhanbarth ar gyfer technolegau’r dyfodol dros y 15 mlynedd nesaf. Ei nod yw hybu’r economi leol, cynhyrchu bron i 10,000 o swyddi newydd, a denu dros £600 miliwn gan y sector preifat. Mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi cydweithio i helpu i gytuno’r fargen ddinesig, ond mae’n bwysig cofio bod y bargeinion yn cael eu harwain gan uchelgais yr awdurdodau lleol a thrwy gydweithrediad rhanbarthol ymysg rhanddeiliaid. Mae arweinwyr a phrif weithredwyr pob un o’r pedwar awdurdod wedi bod yn hanfodol bwysig yn y gwaith o ffurfio’r fargen, yn ogystal â byrddau iechyd lleol a phrifysgolion. Hoffwn gydnabod cyfraniad Syr Terry Matthews, sydd wedi chwarae rhan allweddol drwy gydol y broses, ac yn y camau olaf, roedd arweinyddiaeth Rob Stewart, arweinydd cyngor dinas Abertawe, yn allweddol wrth gwblhau’r fargen. Dros yr ychydig fisoedd diwethaf, mae cynghorau Abertawe, Caerfyrddin, Castell-nedd Port Talbot a Sir Benfro i gyd wedi gweithio gyda phartneriaid ar draws y sectorau cyhoeddus a phreifat i gytuno ar safbwynt ynglŷn â’r hyn sy’n bwysig i ddyfodol y rhanbarth er mwyn nodi’r camau a fydd yn eu caniatáu i gynhyrchu twf economaidd cynaliadwy ym mhob rhan ohono. Yn wahanol i fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, mae’r fargen hon yn dechrau drwy nodi 11 o gynigion prosiect mawr. Maent wedi’u cyflwyno o dan themâu iechyd, ynni, cyflymu’r economi a gweithgynhyrchu clyfar. Bydd angen rhagor o waith ar yr holl gynigion hynny. Bydd angen cyflwyno pob un ohonynt. Rydym yn bell o fod heb gyfleoedd i fanteisio ar syniadau carbon isel a di-garbon wrth i’r syniadau prosiect hynny gael eu datblygu ymhellach a’u dwyn gerbron cyllidwyr. Gyda’i gilydd, byddant yn darparu cyfleusterau o’r radd flaenaf yn y seilwaith ffisegol, ynghyd â buddsoddiad sylweddol yn seilwaith digidol y rhanbarth hefyd.

Mae’r fargen yn nodi ac yn adeiladu ar gryfderau enfawr yr ardal. Ym maes ynni, mae’n manteisio ar y potensial enfawr ar gyfer ynni adnewyddadwy, ac yn canolbwyntio ar wireddu potensial Doc Penfro fel lle ar gyfer profi technoleg ynni ar y môr a’i masnacheiddio. Ym maes gweithgynhyrchu clyfar, ym mhegwn daearyddol arall ardal y fargen, bydd canolfan wyddoniaeth dur newydd yn canolbwyntio’n benodol ar wella’r amgylchedd ac ynni. Yn y gwyddorau bywyd—elfen allweddol yn nyfodol yr economi leol—drwy’r fargen, cryfheir camau newydd i integreiddio gwaith ymchwil a darparu deorfa fusnes a threialon clinigol. Ac ar draws ardal gyfan y fargen, caiff y potensial ar gyfer cyflymu’r economi ei gydnabod fel rhywbeth sy’n ddibynnol nid yn unig ar seilwaith ffisegol, ond yn allweddol, ar ddatblygu cyfalaf dynol. Dyna pam, ym mhob rhan ddaearyddol o fargen ddinesig Abertawe, bydd sgiliau a datblygu talent yn rhan annatod o’r holl wahanol fuddsoddiadau a ddaw gyda’r fargen.

Mae’n bwysig cofio hefyd, Llywydd, na ddylai datblygiad bargeinion dinesig gael eu gweld yn unig fel cyfryngau ar gyfer cyflawni ac ariannu prosiectau. Bwriedir i fargen ddinesig Abertawe fod yn gatalydd o’r ymrwymiad y mae cymaint o unigolion a sefydliadau yn ei ddangos i ffyniant de-orllewin Cymru yn y dyfodol, er mwyn gwella’r hyder cyfunol y gall buddsoddiadau a sicrhawyd drwy’r fargen eu rhoi ar waith er budd y rhanbarth cyfan. Ac wrth gwrs, fel y Gweinidog sy’n gyfrifol am lywodraeth leol, mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn gweld sut y bydd y fargen ddinesig yn datgloi potensial rhanbarthol yr ardal. A chan adeiladu ar yr hyn a gyflawnwyd gan fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, mae ein Papur Gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol yn cynnig mai yn ardaloedd y bargeinion dinesig y dylid lleoli’r cyfrifoldeb yn y dyfodol dros ddatblygu economaidd, trafnidiaeth ranbarthol—fel y pwysleisiodd Mike drwy ei gyfraniad—a chynlluniau defnydd tir. Os dowch â’r cyfrifoldebau hynny at ei gilydd a’u cyflawni ar sail ranbarthol, credwn y bydd hynny’n ategu’r fargen ac yn sicrhau ei bod yn cyflawni ei photensial llawn. I wneud hynny, mae gan y fargen gyfres o drefniadau llywodraethu y cytunwyd arnynt, ac ymrwymiad clir i gynllun gweithredu.

Mae’r trefniadau llywodraethu yn canolbwyntio ar gyd-gabinet. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn mai unigolion etholedig a ddylai fod yn atebol yn y pen draw am benderfyniadau a wneir. Ochr yn ochr â’r cyd-gabinet, bydd bwrdd strategaeth economaidd a gadeirir gan gynrychiolydd o’r diwydiant preifat lleol. Bydd yn monitro cynnydd ar gyflawni’r fargen ac yn rhoi cyngor strategol i’r cyd-bwyllgor ar y ffordd y mae’r fargen yn gweithredu ar lawr gwlad. Bydd y trefniant llywodraethu hwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i ddatblygu cynllun gweithredu, monitro a gwerthuso wedi’i gytuno cyn gweithredu a fydd yn pennu’r dull arfaethedig o sicrhau ein bod yn gwybod y gallwn olrhain y buddsoddiadau a wnawn a’r effeithiau a gânt ar yr economi leol ac ar gymunedau lleol. Bydd tîm cyflawni’r fargen ddinesig yn darparu adroddiad chwarterol ar berfformiad i Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Bydd cyd-bwyllgor craffu yn cael ei gynnull o blith aelodau’r pedwar awdurdod i ddarparu swyddogaeth graffu annibynnol ac yn y ffordd honno, bydd y rhan a chwaraeir gan boblogaethau lleol, fel y dywedodd Suzy Davies, yn cael ei chynnwys yn y ffordd y caiff y fargen ei strwythuro o’r cychwyn cyntaf.

Nawr, bydd unrhyw un sydd wedi bod yn rhan o fywyd cyhoeddus Cymru ar lefel awdurdod lleol neu ar lefel y Cynulliad yn gwybod bod gweithio ar y cyd yn creu heriau yn ogystal â chyfleoedd, ond yr hyn a welsom gyda bargen ddinesig bae Abertawe yw grŵp o awdurdodau lleol gyda chwaraewyr eraill o bwys yn barod i ddod at ei gilydd, yn barod i oresgyn yr heriau hynny, i ddod o hyd i ffyrdd newydd o herio ffyrdd traddodiadol o weithio, i ddod o hyd i amcanion a rennir, ac i wneud y cyfaddawdau sy’n anochel os ydych yn mynd i gytuno ar fuddsoddiadau hirdymor ac ymrwymo i fanteisio i’r eithaf ar y buddsoddiad sydd ar gael. Rydym ar fin gwireddu’r fargen newydd hon, gyda’r potensial sydd ganddi ar gyfer de-orllewin Cymru. Nawr, mater i bawb sydd wedi dod o amgylch y bwrdd mor llwyddiannus hyd yn hyn fydd parhau i ddangos y gallant droi’r cynlluniau addawol iawn yr ydym wedi gallu eu cefnogi yn weithredu go iawn ar lawr gwlad.

That brings today’s proceedings to a close.