Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
10/01/2017Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn. A gaf i gychwyn drwy ddymuno blwyddyn newydd dda i bawb?
I call the National Assembly to order. May I begin by wishing you all a very happy new year?
Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.
[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.
Ac fe symudwn ni ymlaen i’r eitem gyntaf, sef cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, David Rees.
And we will move on to our first item, which is questions to the First Minister, and the first question is from David Rees.
Cefnogi Twf Economaidd
Supporting Economic Growth
1. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu ei gynigion ar gyfer cefnogi twf economaidd yn ystod 2017 yng Ngorllewin De Cymru? OAQ(5)0350(FM)
1. Will the First Minister outline his proposals for supporting economic growth during 2017 in South Wales West? OAQ(5)0350(FM)
Our economic priorities for South Wales West include supporting businesses to grow, investing in high-quality infrastructure and improving conditions for business.
Mae ein blaenoriaethau economaidd ar gyfer Gorllewin De Cymru yn cynnwys cefnogi busnesau i dyfu, buddsoddi mewn seilwaith o ansawdd uchel a gwella amodau ar gyfer busnesau.
Thank you for that answer, First Minister. As you’re aware, steel making is a critical element of the economy in South Wales West and is the heart of the economy in Aberavon. The challenges that the industry faced in the last year have eased, but they’ve not gone away. Now, I applaud the Welsh Government in honouring its commitment to supporting the industry, with financial support of up to £12 million announced in December. I’m dismayed that the UK Government has done nothing and actually seems to be putting its back to the industrial sector. First Minister, before Christmas, Lee Waters, John Griffiths and I met with the chief executive officer of Tata Steel UK, and he made it quite clear that the joint venture with Thyssenkrupp was still on the agenda even if the deal is accepted by the trade unions at the end of this month. With that known view on the consolidation of the industry, and the pension deficit problems as well, what discussions and engagement will you be having with Thyssenkrupp and Tata to ensure that Welsh steelworkers have a more secure future?
Diolch i chi am yr ateb yna, Brif Weinidog. Fel y gwyddoch, mae cynhyrchu dur yn elfen hollbwysig o'r economi yng Ngorllewin De Cymru a dyma galon yr economi yn Aberafan. Mae'r heriau a wynebwyd gan y diwydiant y llynedd wedi lleddfu, ond nid ydynt wedi diflannu. Nawr, rwy’n canmol Llywodraeth Cymru ar anrhydeddu ei hymrwymiad i gefnogi'r diwydiant, gyda chyhoeddiad cymorth ariannol o hyd at £12 miliwn ym mis Rhagfyr. Rwy'n siomedig nad yw Llywodraeth y DU wedi gwneud dim a’i bod yn ymddangos mewn gwirionedd ei bod yn troi ei chefn ar y sector diwydiannol. Brif Weinidog, cyn y Nadolig, cafodd Lee Waters, John Griffiths a minnau gyfarfod gyda phrif swyddog gweithredol Tata Steel UK, ac fe’i gwnaeth yn gwbl eglur bod y fenter ar y cyd gyda Thyssenkrupp yn dal ar yr agenda hyd yn oed os bydd yr undebau llafur yn derbyn y cytundeb ddiwedd y mis hwn. Gyda’r farn hysbys honno ar y broses o gyfuno’r diwydiant, a'r problemau o ran y diffygion pensiwn hefyd, pa drafodaethau fyddwch chi’n eu cael a pha ymgysylltu fyddwch chi’n ei wneud gyda Thyssenkrupp a Tata i sicrhau bod gan weithwyr dur yng Nghymru ddyfodol mwy diogel?
I can say that any support we provide will be conditional on economic activity being protected in Wales. Our support will be subject—our financial support, that is—to Tata agreeing to legally binding conditions, and no funding will be drawn down by Tata unless those conditions are agreed. And it’s important that workers understand that the money that will be made available to Tata is conditional. We want to ensure that the money ensures that we keep those jobs in Wales and, importantly, we continue to have two blast furnaces at Port Talbot.
Gallaf ddweud y bydd unrhyw gymorth a ddarparwn yn amodol ar ddiogelu gweithgarwch economaidd yng Nghymru. Bydd ein cymorth yn amodol—ein cymorth ariannol, hynny yw—ar Tata yn cytuno i amodau sy’n rhwymo mewn cyfraith, ac ni fydd Tata yn cael unrhyw gyllid oni bai bod yr amodau hynny’n cael eu cytuno. Ac mae'n bwysig bod gweithwyr yn deall bod yr arian a fydd ar gael i Tata yn amodol. Rydym ni eisiau sicrhau bod yr arian hwnnw’n sicrhau ein bod yn cadw’r swyddi hynny yng Nghymru ac, yn bwysig, ein bod ni’n parhau i fod â dwy ffwrnais chwyth ym Mhort Talbot.
Assembly Members finally managed to get a formal meeting with the chief executives and council leaders to discuss the Swansea bay city region before recess, and it’s clear that they see investment in transport—you mentioned infrastructure in your reply to David Rees—as a key driver for the economic prospects of the region. Do you think that Wales’s second city, at the heart of this regional expansion, is big enough and ambitious enough to look simply beyond buses, which is what was recently suggested by Stuart Cole?
Llwyddodd Aelodau o'r Cynulliad i gael cyfarfod ffurfiol o’r diwedd gyda phrif weithredwyr ac arweinwyr y cyngor i drafod dinas-ranbarth Bae Abertawe cyn y toriad, ac mae'n amlwg eu bod yn ystyried buddsoddi mewn trafnidiaeth—soniasoch am seilwaith yn eich ateb i David Rees—fel sbardun allweddol i ragolygon economaidd y rhanbarth. A ydych chi'n meddwl bod ail ddinas Cymru, sydd wrth wraidd yr ehangu rhanbarthol hwn, yn ddigon mawr ac yn ddigon uchelgeisiol i edrych y tu hwnt i fysiau, sef yr hyn a awgrymwyd yn ddiweddar gan Stuart Cole?
No, I think transport solutions can look at any number of different forms of transport. What is important is that the city deal is approved and receives funding from the UK Government, and we hope that will be the case in the future.
Na, rwy’n meddwl y gall atebion trafnidiaeth edrych ar unrhyw nifer o wahanol fathau o drafnidiaeth. Yr hyn sy'n bwysig yw bod y cytundeb dinas yn cael ei gymeradwyo ac yn derbyn cyllid gan Lywodraeth y DU, ac rydym ni’n gobeithio y bydd hynny'n digwydd yn y dyfodol.
First Minister, in the past, you’ve recognised the importance of pensions in the economy when I’ve raised issues with you with regard to Visteon UK and the campaign that many of us were involved in at the time, in relation to the South Wales West economy, and, if those pensions were threatened in some way, how that would affect the economy. So, I’m wondering if we could have, therefore, a discussion on the Tata pension situation, because far be it for us to be criticised for butting out of this debate. I think it’s integral that politicians are part of this debate so that we can lead on this agenda. And I think it’s important, therefore, for us to have a debate on this, so that we can understand what contingency plans your Government will put in place with regard to the number of outcomes that are possible. For example, if the deal is accepted, or if it is rejected, the Welsh Government will have to have a view on that, will it not?
Brif Weinidog, yn y gorffennol, rydych chi wedi cydnabod pwysigrwydd pensiynau yn yr economi pan rwyf wedi codi materion gyda chi ynghylch Visteon UK a'r ymgyrch yr oedd llawer ohonom ni’n rhan ohoni ar y pryd, o ran economi Gorllewin De Cymru, a, phe byddai’r pensiynau hynny’n cael eu bygwth mewn rhyw ffordd, sut y byddai hynny'n effeithio ar yr economi. Felly, rwy’n meddwl tybed a allem ni gael trafodaeth felly ar sefyllfa pensiynau Tata, oherwydd nid ydym eisiau cael ein beirniadu am gadw allan o'r ddadl hon. Rwy'n credu ei bod yn hollbwysig bod gwleidyddion yn rhan o'r drafodaeth hon fel y gallwn arwain ar yr agenda hon. Ac rwy’n meddwl ei bod yn bwysig, felly, i ni gael trafodaeth ar hyn, fel y gallwn ddeall pa gynlluniau wrth gefn fydd eich Llywodraeth yn eu rhoi ar waith o ran nifer y canlyniadau sy'n bosibl. Er enghraifft, os derbynnir y cytundeb, neu os caiff ei wrthod, bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru fod â safbwynt ar hynny, oni fydd?
I think it’s unfortunate that Visteon is used as an example, because Visteon closed. I think it’s also unfortunate to suggest that trade unions are doing a disservice to their members. They are looking to represent their members’ best interests, and they’ve expressed a view on comments that have been made. That’s a matter for them. I think what’s hugely important is that there is an understanding that, at this moment in time, there is nothing else on the table. If there were genuine alternatives, then that is something that could be considered further, but that is not the case at the moment. And, so, we have to consider that fact—that the UK Government are not prepared to nationalise the industry. They’ve never given that indication, although I have urged them to do that in the past when David Cameron was Prime Minister. Therefore, the only package that is on the table at this moment in time is the package that Tata have placed there, but it’s for the workers and the trade unions to come to their own conclusions as to the future, particularly of Port Talbot.
Rwy'n credu ei bod yn anffodus bod Visteon yn cael ei ddefnyddio fel enghraifft, gan fod Visteon wedi cau. Rwy'n credu ei bod hefyd yn anffodus i awgrymu bod undebau llafur yn gwneud cam â’u haelodau. Maen nhw’n ceisio cynrychioli budd pennaf eu haelodau, ac maen nhw wedi mynegi barn ar y sylwadau a wnaed. Mater iddyn nhw yw hynny. Rwy’n credu mai’r hyn sy’n hynod bwysig yw bod dealltwriaeth, ar hyn o bryd, nad oes unrhyw beth arall ar y bwrdd. Pe byddai dewisiadau eraill dilys, yna mae hynny'n rhywbeth y gellid ei ystyried ymhellach, ond nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd. Ac, felly, mae’n rhaid i ni ystyried y ffaith honno—nad yw Llywodraeth y DU yn barod i genedlaetholi'r diwydiant. Nid ydyn nhw erioed wedi awgrymu hynny, er fy mod i wedi eu hannog i wneud hynny yn y gorffennol pan oedd David Cameron yn Brif Weinidog. Felly, yr unig becyn sydd ar y bwrdd ar hyn o bryd yw'r pecyn y mae Tata wedi ei roi yno, ond mater i’r gweithwyr a'r undebau llafur yw dod i'w casgliadau eu hunain o ran y dyfodol, yn enwedig dyfodol Port Talbot.
First Minister, one of the biggest challenges facing the economy in my region during 2017 continues to be poor infrastructure. A thriving economy is dependent upon good transport links. With the rail network undergoing electrification works, businesses in South Wales West are at the mercy of the traffic flows on the M4. What plans does your Government have to reduce congestion on the M4 over the coming months?
Brif Weinidog, un o'r heriau mwyaf sy'n wynebu'r economi yn fy rhanbarth i o hyd yn ystod 2017 yw seilwaith gwael. Mae economi ffyniannus yn dibynnu ar gysylltiadau trafnidiaeth da. Gyda gwaith trydaneiddio yn cael ei wneud ar y rhwydwaith rheilffyrdd, mae busnesau yng Ngorllewin De Cymru ar drugaredd y llif traffig ar yr M4. Pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i leihau tagfeydd ar yr M4 dros y misoedd nesaf?
Well, the first thing we want to see is the UK Government making good on its commitment to electrify the line between Cardiff Central and west Wales. Now, they have not given a date on that. The original plan, of course, was to electrify to Cardiff, and then from Bridgend to Swansea, making me wonder what I’d done to upset them in such a way that there should be a gap between Bridgend and Cardiff. But, at the moment, there is no date for the electrification of that line. We need to have that date so we can proceed with the modernisation of the rail network, which we know will take more cars off the road.
Wel, y peth cyntaf yr ydym ni eisiau ei weld yw Llywodraeth y DU yn cadw ei gair ar ei hymrwymiad i drydaneiddio'r rheilffordd rhwng Caerdydd Canolog a’r gorllewin. Nawr, nid ydyn nhw wedi rhoi dyddiad ar hynny. Y cynllun gwreiddiol, wrth gwrs, oedd trydaneiddio i Gaerdydd, ac yna o Ben-y-bont ar Ogwr i Abertawe, a wnaeth i mi feddwl beth yr oeddwn i wedi ei wneud i’w siomi nhw yn y fath fodd fel y dylid cael bwlch rhwng Pen-y-bont ar Ogwr a Chaerdydd. Ond, ar hyn o bryd, nid oes dyddiad ar gyfer trydaneiddio’r rheilffordd honno. Mae angen i ni gael y dyddiad hwnnw fel y gallwn ni fwrw ymlaen â'r gwaith o foderneiddio’r rhwydwaith rheilffyrdd, yr ydym yn gwybod y bydd yn mynd â mwy o geir oddi ar y ffordd.
Plant a Phobl Ifanc yn Nhorfaen
Children and Young People in Torfaen
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer plant a phobl ifanc yn Nhorfaen? OAQ(5)0355(FM)
2. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government’s priorities for children and young people in Torfaen? OAQ(5)0355(FM)
Well, I’ve set out my priorities for children and young people in the new programme for government, ‘Taking Wales Forward’, which was launched last September. I want every child to have the best start in life and have recognised the importance of a focus on the early years.
Wel, rwyf i wedi cyflwyno fy mlaenoriaethau ar gyfer plant a phobl ifanc yn y rhaglen lywodraethu newydd, 'Symud Cymru Ymlaen', a lansiwyd fis Medi diwethaf. Rwyf i eisiau i bob plentyn gael y dechrau gorau mewn bywyd ac rwyf i wedi cydnabod pwysigrwydd pwyslais ar y blynyddoedd cynnar.
Thank you, First Minister. I’m sure that you’ll be aware of my concern that the decision was taken to end Schools Challenge Cymru in the draft budget, and that this decision was taken before the Welsh Government received the evaluation of the scheme. And it’s clear that lots of areas have seen very significant benefits through the programme, but it is also clear that there’s more work to be done in areas like my own, where we have a number of challenge schools. Can I ask whether you have any plans to make continued additional funding available to schools that were benefiting under the programme, but who have yet to make further progress? And how will we ensure that the good practice that has happened in other parts of Wales can be rolled out everywhere?
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol o fy mhryder bod penderfyniad wedi’i wneud i roi terfyn ar Her Ysgolion Cymru yn y gyllideb ddrafft, ac y gwnaed y penderfyniad hwn cyn i Lywodraeth Cymru dderbyn y gwerthusiad o'r cynllun. Ac mae'n amlwg bod llawer o ardaloedd wedi gweld manteision sylweddol iawn drwy'r rhaglen, ond mae hefyd yn amlwg bod rhagor o waith i'w wneud mewn ardaloedd fel fy un i, lle mae gennym ni nifer o ysgolion her. A gaf i ofyn a oes gennych chi unrhyw gynlluniau i roi cyllid ychwanegol parhaus ar gael i ysgolion a oedd yn elwa o dan y rhaglen, ond nad ydynt wedi gwneud rhagor o gynnydd eto? A sut y byddwn ni’n sicrhau y gellir cyflwyno’r arferion da a welwyd mewn rhannau eraill o Gymru ym mhobman?
Well, it’s certainly the case that most schools have benefited under Schools Challenge Cymru. They no longer need that support; they are now able to stand on their own two feet. There are some schools that are not in that position. I can give my friend and colleague the assurance that we are looking at how we can help those schools that have not done as well, to make sure they’re not left behind, and to make sure the good practice that’s being learned in other Schools Challenge Cymru schools is passported to those schools that haven’t done as well as we would want, in order for them to be able to succeed in the future.
Wel, mae'n sicr yn wir fod y rhan fwyaf o ysgolion wedi elwa o dan Her Ysgolion Cymru. Nid oes angen y cymorth hwnnw arnynt mwyach; maen nhw’n gallu sefyll ar eu traed eu hunain erbyn hyn. Ceir rhai ysgolion nad ydynt yn y sefyllfa honno. Gallaf roi’r sicrwydd i’m cyfaill a’m cydweithiwr ein bod ni’n ystyried sut y gallwn ni helpu’r ysgolion hynny nad ydynt wedi gwneud cystal, i wneud yn siŵr nad ydynt yn cael eu gadael ar ôl, ac i wneud yn siŵr bod yr arfer da sy'n cael ei ddysgu mewn ysgolion Her Ysgolion Cymru eraill yn trosglwyddo i’r ysgolion hynny nad ydynt wedi gwneud cystal ag y byddem yn dymuno, er mwyn iddyn nhw allu llwyddo yn y dyfodol.
Happy new year to the Minister and to everybody here. The Welsh Government is committed to creating conditions to give every child the best chance in life in Wales. Will the First Minister advise how cancelling the scheme offering 16 to 18-year-olds a third off the bus pass travel will help young people in Torfaen, and elsewhere in Wales, to access jobs or training, where they are going to go, and definitely is going to cost them heavily?
Blwyddyn newydd dda i'r Gweinidog ac i bawb yma. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i greu amodau i roi'r cyfle gorau mewn bywyd i bob plentyn yng Nghymru. A wnaiff y Prif Weinidog ddweud wrthym sut y bydd diddymu’r cynllun sy'n cynnig traean oddi ar docyn teithiau bws i bobl 16 i 18 mlwydd oed yn helpu pobl ifanc yn Nhorfaen, ac mewn mannau eraill yng Nghymru, i gael mynediad at swyddi neu hyfforddiant, lle maen nhw’n mynd i fynd, ac sy’n sicr o fod yn gost helaeth iddyn nhw?
Well, the current scheme is coming to a natural end. It’s right to say the uptake of the scheme has not been as substantial as was originally intended. But, nevertheless, the Minister has been in discussions with the bus and coach companies in order for them to come forward with a suitable alternative scheme—I think by April of this year. So, it’s not the case that the scheme is coming to an end and nothing will replace it; we are looking at ways of replacing the scheme and making it more effective in terms of its uptake.
Wel, mae’r cynllun presennol yn dod i ben yn naturiol. Mae'n iawn i ddweud nad yw’r nifer sydd wedi manteisio ar y cynllun wedi bod mor sylweddol ag y bwriadwyd yn wreiddiol. Ond, serch hynny, mae'r Gweinidog wedi bod mewn trafodaethau â'r cwmnïau bysiau a choetsys er mwyn iddyn nhw gynnig cynllun arall priodol—erbyn mis Ebrill eleni, rwy’n credu. Felly, nid yw'n wir fod y cynllun yn dod i ben ac na fydd unrhyw beth yn dod yn ei le; rydym ni’n chwilio am ffyrdd o gael cynllun arall a'i wneud yn fwy effeithiol o ran faint sy’n ei ddefnyddio.
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders
Cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Questions from the party leaders. The leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.
Diolch, Lywydd. First Minister, as we start the new year, the familiar waiting time problems in accident and emergency, and with ambulances, show no sign of dissipating. But, there’s an urgent question on that, so I want to ask you about a crisis in waiting times that doesn’t often get the attention that it deserves. At the start of last term, I asked you about waiting times for children and adolescent mental health services. You said at that time,
‘The resources have been put in and I fully expect the waiting times and the numbers to go down as those resources work through the system.’
First Minister, how is that going? Have the waiting times gone down?
Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, wrth i ni ddechrau’r flwyddyn newydd, nid oes unrhyw arwydd bod problemau cyfarwydd yr amseroedd aros mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ac o ran ambiwlansys, yn gwella. Ond, mae cwestiwn brys ar hynny, felly hoffwn eich holi chi am argyfwng o ran amseroedd aros nad yw'n aml yn cael y sylw y mae'n ei haeddu. Gofynnais i chi ddechrau'r tymor diwethaf am amseroedd aros am wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Dywedasoch bryd hynny,
‘Mae'r adnoddau wedi eu sefydlu ac rwyf yn llwyr ddisgwyl i'r amseroedd aros a’r niferoedd leihau wrth i’r adnoddau hynny weithio drwy'r system.'
Brif Weinidog, sut mae hynny’n mynd? A yw'r amseroedd aros wedi lleihau?
Well, if we look at waiting times in terms of mental health admissions, we know there were 9,570 admissions in the year ending 31 March 2016, some 1,400 resident patients in hospitals and units across Wales. So, we know that the number of admissions has stayed steady, and, of course, we now expect to see the extra money—the £8 million extra—that’s being put into children’s mental health services, particularly, help to cut waiting lists, and we’re seeing that across Wales—waiting times, I beg your pardon.
Wel, os edrychwn ni ar amseroedd aros o ran derbyniadau iechyd meddwl, rydym ni’n gwybod y bu 9,570 o dderbyniadau yn ystod y flwyddyn a ddaeth i ben ar 31 Mawrth 2016, oddeutu 1,400 o gleifion preswyl mewn ysbytai ac unedau ledled Cymru. Felly, rydym ni’n gwybod bod nifer y derbyniadau wedi aros yn gyson, ac, wrth gwrs, rydym ni’n disgwyl nawr gweld yr arian ychwanegol—yr £8 miliwn ychwanegol—sy'n cael ei roi i mewn i wasanaethau iechyd meddwl plant, yn arbennig, yn helpu i leihau rhestrau aros, ac rydym ni’n gweld hynny ledled Cymru—amseroedd aros, mae’n ddrwg gen i.
First Minister, the answer to the question that I asked you is that waiting times for CAMHS have not improved. The numbers of people waiting for over 16 weeks got slightly worse over the course of the year, and, as well as stagnating over the past year, the waiting times remain substantially worse than they were three years ago. Now, one explanation that you’ve given for this is that there are too many children being referred. For example, in November 2015, you said,
‘evidence suggests that around a third of young people referred to specialist CAMHS have no mental illness’.
And you said,
‘A further third have low-level difficulties that wouldn’t reach the threshold for treatment by a specialist service.’
And these sentiments were echoed by your previous health Minister. Do you stand by that view, First Minister?
Brif Weinidog, yr ateb i'r cwestiwn a ofynnais i chi yw nad yw amseroedd aros ar gyfer CAMHS wedi gwella. Gwaethygodd nifer y bobl sy'n aros dros 16 wythnos ychydig yn ystod y flwyddyn, ac, yn ogystal ag aros yr un fath dros y flwyddyn ddiwethaf, mae'r amseroedd aros yn parhau i fod yn sylweddol waeth nag yr oeddent dair blynedd yn ôl. Nawr, un esboniad yr ydych chi wedi ei roi am hyn yw bod gormod o blant yn cael eu hatgyfeirio. Er enghraifft, ym mis Tachwedd 2015, dywedasoch fod,
tystiolaeth yn awgrymu nad oes gan tua un o bob tri unigolyn ifanc a atgyfeirir at CAMHS arbenigol unrhyw salwch meddwl.
A dywedasoch,
Mae gan un o bob tri arall anawsterau lefel isel na fyddai'n cyrraedd y trothwy ar gyfer triniaeth gan wasanaeth arbenigol.
Ac ailadroddwyd y safbwyntiau hynny gan eich Gweinidog iechyd blaenorol. A ydych chi’n sefyll wrth y farn honno, Brif Weinidog?
Yes.
Ydw.
Well, in fact, there’s no evidence—no evidence whatsoever—that children are being added to waiting lists without reason. Now, the Children, Young People and Education Committee’s report of 2014 highlighted that many children have to wait until their condition worsens to access support. The charity YoungMinds have said that many children and young people tell it how they’ve been frequently turned away from accessing services because the threshold for treatment is too high for them. First Minister, the evidence is growing that there aren’t enough services for young people with mental health problems. I’ll ask you the same question as I asked you in September last year: when can people expect to see improvements in the waiting lists, which you have promised to this Assembly time and time again?
Wel, a dweud y gwir, does dim tystiolaeth—dim tystiolaeth o gwbl—bod plant yn cael eu hychwanegu at restrau aros heb reswm. Nawr, amlygodd adroddiad 2014 y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg bod yn rhaid i lawer o blant aros tan fod eu cyflwr yn gwaethygu i gael gafael ar gymorth. Mae'r elusen YoungMinds wedi dweud bod llawer o blant a phobl ifanc yn dweud eu bod wedi cael eu gwrthod rhag cael gafael ar wasanaethau yn aml gan fod y trothwy ar gyfer triniaeth yn rhy uchel iddyn nhw. Brif Weinidog, mae'r dystiolaeth yn cynyddu nad oes digon o wasanaethau ar gyfer pobl ifanc â phroblemau iechyd meddwl. Gofynnaf yr un cwestiwn i chi a ofynnais i chi ym mis Medi y llynedd: pryd all pobl ddisgwyl gweld gwelliannau i’r rhestrau aros, yr ydych chi wedi eu haddo i’r Cynulliad hwn dro ar ôl tro?
First of all, CAMHS is an acute service; I wouldn’t expect people to be referred to CAMHS automatically. I expect young people to see their GPs and the GP to refer if that’s necessary. Secondly, every secondary school has a counsellor, and that counselling service is available for those who require it. I wouldn’t expect everyone, in the same way as I wouldn’t expect every single person who goes to a GP to be referred automatically to a secondary care service, to do that.
In terms of CAMHS, we’ve made significant investments in CAMHS; there’s no dispute about that. The money has gone in and we expect to see further significant progress over the course of this year. I will, however, write to the leader of the opposition in terms of the evidence base that we have of the nature of referrals to CAMHS, and I’ll provide that information to her.
Yn gyntaf oll, gwasanaeth acíwt yw CAMHS; ni fyddwn yn disgwyl i bobl gael eu hatgyfeirio at CAMHS yn awtomatig. Rwy'n disgwyl i bobl ifanc weld eu meddygon teulu ac i’r meddyg teulu atgyfeirio os yw hynny'n angenrheidiol. Yn ail, mae gan bob ysgol uwchradd gwnselydd, ac mae’r gwasanaeth cwnsela hwnnw ar gael i'r rhai sydd ei angen. Ni fyddwn yn disgwyl i bawb, yn yr un modd na fyddwn yn disgwyl i bawb sy'n mynd at feddyg teulu gael eu hatgyfeirio'n awtomatig at wasanaeth gofal eilaidd, i wneud hynny.
O ran CAMHS, rydym ni wedi gwneud buddsoddiadau sylweddol mewn CAMHS; nid oes dadl am hynny. Mae'r arian wedi mynd i mewn ac rydym ni’n disgwyl gweld cynnydd sylweddol pellach yn ystod y flwyddyn hon. Byddaf, er hynny, yn ysgrifennu at arweinydd yr wrthblaid ynghylch y sail dystiolaeth sydd gennym ni o natur atgyfeiriadau i CAMHS, a byddaf yn darparu'r wybodaeth honno iddi.
Arweiniydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, over the Christmas period and recently over the last couple of days, there’s been considerable speculation over the merits or not, as the case may be, over the deal that is before the steelworkers at Port Talbot and other plants across Wales—Trostre, Llanwern and Shotton. Before we broke for the Christmas recess, you clearly said to me in a line of questioning that this is a very good deal and that it was a deal that you can endorse and that provides a future for the plant. Is that still the thinking that the First Minister has around this deal, because I’m unaware of any plan B if this deal is rejected?
Diolch i chi, Lywydd. Brif Weinidog, dros gyfnod y Nadolig ac yn ddiweddar dros y diwrnodau diwethaf, bu cryn sôn am rinweddau neu beidio, yn ôl y digwydd, y cytundeb sydd gerbron y gweithwyr dur ym Mhort Talbot a gweithfeydd eraill ledled Cymru—Trostre , Llanwern a Shotton. Cyn i ni dorri ar gyfer y Nadolig, dywedasoch yn eglur wrthyf i wrth gael eich holi bod hwn yn gytundeb da iawn a'i fod yn gytundeb y gallwch ei gymeradwyo ac sy'n cynnig dyfodol i'r gwaith. Ai dyna safbwynt y Prif Weinidog o hyd o ran y cytundeb hwn, gan nad wyf yn ymwybodol o unrhyw gynllun wrth gefn os caiff y cytundeb hwn ei wrthod?
I’m aware of the concerns, of course, around the process of the pension scheme and Members in this Chamber have echoed those concerns, but I have to say that I do not see that there is any other alternative on the table and so, although it’s a matter for workers to make their own decisions, the proposal that is on the table is, I believe, one that will preserve the steel industry in south Wales. There is nothing else. There is no plan B.
Rwy'n ymwybodol o'r pryderon, wrth gwrs, o ran proses y cynllun pensiwn ac mae Aelodau yn y Siambr hon wedi ailadrodd y pryderon hynny, ond mae’n rhaid i mi ddweud nad wyf yn gweld bod unrhyw ddewis arall ar y bwrdd ac felly, er ei fod yn fater i weithwyr wneud eu penderfyniadau eu hunain, mae'r cynnig sydd ar y bwrdd, rwy’n credu, yn un a fydd yn cadw’r diwydiant dur yn y de. Nid oes unrhyw beth arall. Nid oes cynllun wrth gefn.
Thank you for that clarity, because I think it is important to understand the gravity of the decision that the steelworkers do face, and it is their decision, in fairness, because they are being asked to give up something in return for assurances around the long-term future of the steel industry here in Wales. We understand now from Plaid Cymru that it is their opinion that this deal should be rejected. What do you believe will be the consequences if this deal is rejected for the long-term and medium-term future of those plants that occupied so much of the political agenda as well as the community agenda in those communities through the whole of 2016?
Diolch i chi am yr eglurder, gan fy mod i’n credu ei bod yn bwysig deall difrifoldeb y penderfyniad y mae'r gweithwyr dur yn ei wynebu, a’u penderfyniad nhw yw hwn, er tegwch, gan y gofynnir iddynt roi rhywbeth yn gyfnewid am sicrwydd ynghylch dyfodol hirdymor y diwydiant dur yma yng Nghymru. Rydym ni’n deall nawr gan Blaid Cymru eu bod nhw o’r farn y dylai’r cytundeb hwn gael ei wrthod. Beth yn eich barn chi fydd y canlyniadau os caiff y cytundeb hwn ei wrthod i ddyfodol hirdymor a thymor canolig y gweithfeydd hynny a oedd yn meddiannu cymaint o'r agenda wleidyddol yn ogystal â'r agenda gymunedol yn y cymunedau hynny trwy gydol 2016?
I understand the concerns that Members have expressed, but, as I’ve said before, there is no other alternative on the table. The other consortia that were interested in taking over were all concerned about the pension scheme as well. So, the issue of the pension scheme is never going to go away. The alternative, I suppose, is that the UK Government could nationalise the industry. Your party made it very clear that you will not do that, and so, it seems to me that it is this plan, at the moment, or no plan. That is what the workers have to consider.
It is a matter of regret to me that the UK Government—things were different under the previous Prime Minister, if I’m perfectly honest—have not taken an interest in the steel industry in Wales; they’ve not addressed the issue of energy prices properly; they’ve had no discussions with us, as Ministers, on the issue of the future of the steel industry, or very few, since the new Prime Minister came into place, and I regret that. I noted carefully what Theresa May said yesterday about intervening in the market, but we’ve seen no evidence of that in terms of help for the Welsh steel industry.
Rwy’n deall y pryderon y mae Aelodau wedi eu mynegi, ond, fel yr wyf i wedi ei ddweud o'r blaen, nid oes dewis arall ar y bwrdd. Roedd y consortia eraill a oedd â diddordeb mewn cymryd drosodd i gyd yn pryderu am y cynllun pensiwn hefyd. Felly, nid yw mater y cynllun pensiwn byth yn mynd i ddiflannu. Y dewis arall, mae'n debyg, yw y gallai Llywodraeth y DU genedlaetholi'r diwydiant. Gwnaeth eich plaid chi hi’n eglur iawn na fyddwch yn gwneud hynny, ac felly, mae'n ymddangos i mi ar hyn o bryd mai’r cynllun hwn yw hi, neu ddim cynllun o gwbl. Dyna’r hyn y mae’n rhaid i’r gweithwyr ei ystyried.
Mae'n destun gofid i mi nad yw Llywodraeth y DU—roedd pethau’n wahanol o dan y Prif Weinidog blaenorol, os ydw i'n berffaith onest—wedi cymryd diddordeb yn y diwydiant dur yng Nghymru; nid ydynt wedi rhoi sylw i'r mater o brisiau ynni yn briodol; nid ydynt wedi cael unrhyw drafodaethau gyda ni, fel Gweinidogion, ar fater dyfodol y diwydiant dur, neu ychydig iawn, ers i'r Prif Weinidog newydd ddechrau yn y swydd, ac rwy’n gresynu hynny. Nodais yn ofalus yr hyn a ddywedodd Theresa May ddoe am ymyrryd yn y farchnad, ond nid ydym wedi gweld unrhyw dystiolaeth o hynny o ran cymorth i ddiwydiant dur Cymru.
I believe we have a very supportive UK Government, First Minister, when it comes to this issue, and I’d be interested to know how many requests have gone to Downing Street to seek that meeting on the specific steel issue. Do you agree with Stephen Kinnock, and very often—[Interruption.] I can hear the Deputy Minister chundering from a sedentary position, but he might well like to listen to the question first and then we might get an answer that would inform his constituents as well as other people in Wales. Do you agree—?
Rwy’n credu bod gennym ni Lywodraeth y DU gefnogol iawn, Brif Weinidog, pan ddaw i’r mater hwn, a byddai gennyf ddiddordeb mewn cael gwybod sawl cais a wnaed i Stryd Downing am gyfarfod ar y mater dur penodol. A ydych chi'n cytuno â Stephen Kinnock, ac yn aml iawn— [Torri ar draws.] Gallaf glywed y Dirprwy Weinidog yn grwgnach ar ei eistedd, ond efallai yr hoffai wrando ar y cwestiwn yn gyntaf, ac yna efallai y byddwn yn cael ateb a fyddai'n hysbysu ei etholwyr yn ogystal â phobl eraill yng Nghymru. Ydych chi’n cytuno—?
Can we allow the leader of the Conservative Party to be heard please?
A allwn ni ganiatáu i arweinydd y Blaid Geidwadol gael ei glywed os gwelwch yn dda?
Do you agree, First Minister, with Stephen Kinnock, that the proposals put forward on the table by Tata Steel are impressive proposals, and actually these do unlock significant investment for the steel plants across Wales, and offer a secure future, certainly in the short and medium term, for the many thousands of jobs that depend on this investment being unlocked? Seven thousand jobs—
A ydych chi’n cytuno, Brif Weinidog, â Stephen Kinnock, bod y cynigion a roddwyd ar y bwrdd gan Tata Steel yn gynigion trawiadol, a’u bod wir yn datgloi buddsoddiad sylweddol ar gyfer y gweithfeydd dur ledled Cymru, ac yn cynnig dyfodol diogel, yn sicr yn y tymor byr a’r tymor canolig, i’r miloedd lawer o swyddi sy'n dibynnu ar ddatgloi’r buddsoddiad hwn? Mae saith mil o swyddi—
I did ask for the leader of the Conservative Party to be heard, and I intend to be listened to when I ask.
Gofynnais am i arweinydd y Blaid Geidwadol gael ei glywed, ac rwy'n bwriadu i bobl wrando arnaf pan fyddaf yn gofyn.
Seven thousand jobs depend on this deal. Do you agree with that?
Mae saith mil o swyddi yn dibynnu ar y cytundeb hwn. A ydych chi’n cytuno â hynny?
In the absence of anything from the UK Government, and the lack of interest from the UK Government since the last Prime Minister left his office, I believe this is the only deal that is on the table. We have provided a substantial amount of money, the UK Government have provided nothing, and we believe that that package—well, we will demand that that package—helps to secure the thousands of jobs in the steel industry in Wales.
Yn absenoldeb unrhyw beth gan Lywodraeth y DU, a’r diffyg diddordeb gan Lywodraeth y DU ers i’r Prif Weinidog diwethaf adael ei swydd, rwy’n credu mai dyma'r unig gytundeb sydd ar y bwrdd. Rydym ni wedi darparu swm sylweddol o arian, nid yw Llywodraeth y DU wedi darparu unrhyw beth, ac rydym ni’n credu bod y pecyn hwnnw—wel, byddwn yn mynnu bod y pecyn hwnnw—yn helpu i ddiogelu’r miloedd o swyddi yn y diwydiant dur yng Nghymru.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Can I welcome the First Minister back from his trip to Norway? Perhaps he could tell us what conclusions he arrived at as a result of that. Is he aware that 70 per cent of the Norwegian people are still adamantly opposed to membership of the EU? And as regards membership of the European Economic Area, will he confirm that Norway is a member of the Schengen agreement, and so unfettered access to the single market, which the First Minister is always advocating, is going to require also unfettered access to the UK for unlimited numbers of EU immigrants?
A gaf i groesawu'r Prif Weinidog yn ôl o’i daith i Norwy? Efallai y gallai ddweud wrthym ba gasgliadau y daeth iddynt yn sgil hynny. A yw'n ymwybodol bod 70 y cant o bobl Norwy yn dal i wrthwynebu aelodaeth o'r UE yn bendant? Ac o ran aelodaeth o'r Ardal Economaidd Ewropeaidd, a wnaiff ef gadarnhau bod Norwy yn aelod o gytundeb Schengen, ac felly mae mynediad dilyffethair at y farchnad sengl, y mae'r Prif Weinidog o’i blaid bob amser, yn mynd i olygu mynediad dilyffethair hefyd i'r DU ar gyfer niferoedd diderfyn o fewnfudwyr o’r UE?
‘No’ is the answer to that, because people in Norway—. He’s right to point out that they do not support EU membership, but they very strongly support EEA membership and freedom of movement. But, there is a difference, and I believe this is an issue that is a profitable route for us to pursue in the UK: freedom of movement in Norway involves freedom of movement to work. It’s not an unlimited system of freedom of movement. There are some rules surrounding how people can look for work if they lose a job, but it’s not an unfettered right of freedom of movement. All they do, actually, is follow the European rules to the letter, which the UK didn’t. The UK was more liberal in its approach and went beyond what the rules required. If that is what’s required in order to access the single market, I think that is something people would find perfectly reasonable.
'Na' yw'r ateb i hynny, oherwydd mae pobl yn Norwy—. Mae'n iawn i dynnu sylw at y ffaith nad ydyn nhw’n cefnogi aelodaeth o'r UE, ond maen nhw’n cefnogi aelodaeth o AEE a rhyddid i symud yn gryf. Ond, mae gwahaniaeth, ac rwy’n credu bod hwn yn fater sy'n llwybr proffidiol i ni ei ddilyn yn y DU: mae rhyddid i symud yn Norwy yn golygu rhyddid i symud i weithio. Nid yw'n system ddiderfyn o ryddid i symud. Ceir rhai rheolau ynghylch sut y gall pobl chwilio am waith os byddant yn colli swydd, ond nid yw'n hawl dilyffethair i symud fel y mynnant. Y cwbl maen nhw’n ei wneud, mewn gwirionedd, yw dilyn y rheolau Ewropeaidd yn llythrennol, rhywbeth na wnaeth y DU. Roedd y DU yn fwy rhyddfrydol ei hymagwedd ac aeth y tu hwnt i'r hyn yr oedd y rheolau’n gofyn amdano. Os mai dyna sy'n ofynnol er mwyn cael mynediad i’r farchnad sengl, rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth y byddai pobl yn ei ystyried yn gwbl resymol.
Well, we discovered the answer to that question in the result of the referendum itself, because the referendum, the result, was overwhelmingly motivated—and everybody seems to agree this—by fears about unfettered migration, and as regard—. [Interruption.]
Oh yes. All the evidence shows that that was the clinching factor in the result. Plaid Cymru, of course, are not only in favour of full membership of the single market, but they’re also in favour of full membership of the customs union, which would prevent us from entering into deals with third-party countries as well. So, at least the Labour Party hasn’t gone that far in its adherence to EU membership. But, the reality is, isn’t it First Minister, that 508 million people currently have a right of entry, being EU citizens, to this country, to come here to live and to work, and if we were members of the EEA, then that would be, to all intents and purposes, the same as it is now?
Wel, canfuom yr ateb i'r cwestiwn hwnnw yng nghanlyniad y refferendwm ei hun, oherwydd cymhellwyd y refferendwm, y canlyniad, i raddau llethol—ac mae’n ymddangos bod pawb yn cytuno ar hyn—gan ofnau am fudo dilyffethair, ac o ran—. [Torri ar draws.]
O ie. Mae'r holl dystiolaeth yn dangos mai dyna oedd y ffactor a benderfynodd y canlyniad. Mae Plaid Cymru, wrth gwrs, nid yn unig o blaid aelodaeth lawn o'r farchnad sengl, ond maen nhw hefyd o blaid aelodaeth lawn o'r undeb tollau, a fyddai'n ein hatal rhag gwneud cytundebau â gwledydd trydydd parti hefyd. Felly, o leiaf nid yw’r Blaid Lafur wedi mynd mor bell â hynny yn ei ffyddlondeb i aelodaeth o'r UE. Ond, onid y gwir yw, Brif Weinidog, bod gan 508 miliwn o bobl hawl mynediad ar hyn o bryd, gan eu bod yn ddinasyddion yr UE, i'r wlad hon, i ddod yma i fyw ac i weithio, a phe byddem ni’n aelodau o’r AEE, yna byddai hynny, i bob pwrpas, yr un fath ag y mae nawr?
No, because if you interpret the rules strictly, that’s what you get: you get a freedom of movement to work. I believe that people would accept that. I think if people believe that somebody is coming to a job that they have, that will be a reasonable position to adopt. The other thing we have to remember is that the UK will have an open border with the EU. It will have an open border in Ireland, which will not be in any way policed and not be in any way monitored. Now, whenever this in mentioned in the discussions we have with UK Ministers, we see the equivalent of an ostrich plunging its head into the sand. They keep on saying, ‘It’ll be fine,’ but the reality is, given the fact that there will be an open border with the EU, given the fact that the UK Government will then want to monitor whether somebody has the right to work in the UK, how does an individual prove that right? Passports are optional, driving licences are optional; you end up with a compulsory ID card system. There’s no other way of doing it. Again, this is something that hasn’t been thought through properly, amongst many, many questions that are yet to be answered by the UK Government.
Na fyddai, oherwydd os byddwch yn dehongli'r rheolau’n llym, dyna a gewch: rydych chi’n cael rhyddid i symud i weithio. Rwy’n credu y byddai pobl yn derbyn hynny. Rwy'n credu os yw pobl yn credu bod rhywun yn dod i swydd sydd ganddynt, y byddai hwnnw’n safbwynt rhesymol i’w fabwysiadu. Y peth arall y mae’n rhaid i ni ei gofio yw y bydd gan y DU ffin agored â'r UE. Bydd ganddi ffin agored yn Iwerddon, na fydd yn cael ei phlismona mewn unrhyw ffordd ac na fydd yn cael ei monitro mewn unrhyw ffordd. Nawr, pryd bynnag y bydd hyn yn cael ei grybwyll yn y trafodaethau yr ydym ni’n eu cael gyda Gweinidogion y DU, rydym ni’n gweld yr hyn sy'n cyfateb i estrys yn plymio ei ben i mewn i'r tywod. Maen nhw’n dweud yn barhaus, 'Bydd popeth yn iawn,' ond y gwir yw, o ystyried y ffaith y bydd ffin agored â'r UE, o ystyried y ffaith y bydd Llywodraeth y DU eisiau monitro wedyn a oes gan rywun yr hawl i weithio yn y DU, sut mae unigolyn yn profi’r hawl hwnnw? Mae pasbortau yn ddewisol, mae trwyddedau gyrru yn ddewisol; bydd gennych chi system cardiau adnabod gorfodol yn y pen draw. Nid oes unrhyw ffordd arall o’i wneud. Unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth nad yw wedi ei ystyried yn briodol, ymhlith llawer iawn o gwestiynau nad ydynt wedi eu hateb gan Lywodraeth y DU hyd yn hyn.
In the nicest possible way, I’d like to encourage the First Minister to spend more time abroad, and going to other countries where he can learn something about how the world operates outside the EU. In particular, I’d like to encourage him to go to South Korea, because South Korea has—. Not just because it’s about as far away—[Laughter.] Via Los Angeles possibly. Because South Korea has actually managed to negotiate a free trade agreement with the EU. So, it’s not part of the single market, but it has all the trade benefits of membership of the single market without any of the encumbrances of the freedom of movement of people. As this has been lauded by the trade commissioner of the EU, Cecilia Malmström, in these terms she says,
‘The evidence of our agreement with Korea should help convince the unconvinced that Europe benefits greatly from more free trade… it spurs European growth. It safeguards and creates jobs.’
I’m sure that the First Minister and I are absolutely in agreement on that point. Therefore, it would be very helpful, I think, for the UK generally if he were to add his considerable weight to the argument for more free trade agreements with the rest of the world, which is something that we can negotiate only outside the customs union and outside the EU.
Yn y ffordd garedicaf bosibl, hoffwn annog y Prif Weinidog i dreulio mwy o amser dramor, a mynd i wledydd eraill lle y gall ddysgu rhywbeth am y ffordd y mae’r byd yn gweithredu y tu allan i'r UE. Yn arbennig, hoffwn ei annog i fynd i Dde Korea, gan fod De Korea wedi—. Nid yn unig oherwydd ei fod mor bell—[Chwerthin.] Trwy Los Angeles efallai. Gan fod De Korea wedi llwyddo mewn gwirionedd i ddod i gytundeb masnach rydd gyda'r UE. Felly, nid yw'n rhan o'r farchnad sengl, ond mae ganddi holl fanteision masnach aelodaeth o’r farchnad sengl heb unrhyw un o'r llyffetheiriau o ryddid i bobl symud. Gan fod hyn wedi ei ganmol gan gomisiynydd masnach yr UE, Cecilia Malmström, yn y termau hyn mae’n dweud,
Dylai tystiolaeth ein cytundeb gyda Korea helpu i argyhoeddi'r rhai nad ydynt yn argyhoeddedig bod Ewrop yn elwa'n fawr ar fwy o fasnach rydd... mae'n sbarduno twf Ewropeaidd. Mae'n diogelu ac yn creu swyddi.
Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog a minnau yn cytuno’n llwyr ar y pwynt hwnnw. Felly, byddai'n ddefnyddiol iawn, rwy’n credu, i’r DU yn gyffredinol pe byddai'n ychwanegu ei bwysau sylweddol at y ddadl dros fwy o gytundebau masnach rydd gyda gweddill y byd, sy’n rhywbeth y gallwn ei drafod dim ond y tu allan i'r undeb tollau a'r tu allan i'r UE.
Well, I don’t know whether he means political or physical weight. I’ll try and be optimistic in terms of what he means. [Laughter.] The reality is this: free trade agreements take many, many years to negotiate. The UK will not have a free trade agreement within two years. Whenever I’ve spoken to officials who’ve been involved in such discussions, they find it laughable that people can even say that. It takes nearly two years almost to set the framework for the discussions. The concern that I have is that, in two years, the UK will fall off the edge of the cliff and have a free trade agreement with nobody, because there’ll be no transitional arrangements. So, transitional arrangements will be absolutely crucial beyond March 2019. Otherwise, there’ll be nothing.
He mentions Korea. What I don’t want is for the UK to become a kind of European North Korea that’s actually cut off from the rest of the world, without any kind of trading arrangements with anybody. That surely is in nobody’s interest. But there has to be a dose of realism here. It’s been said, ‘The world will fall at the UK’s feet.’ I don’t believe that at all. The UK is small compared to the other trading blocs. We have to be realistic and have to enter into negotiations with an open mind. We also have to understand that, as far as market access is concerned, there is a quid pro quo. We cannot demand from the European Union everything we want and expect to get it. That’s not going to happen. It’s not going to happen that way. For me, there is a choice: either you say, ‘We’re going to limit immigration’, which is impossible because of the open border, or you say, ‘We’re going to have access to the single market.’ To me, access to the single market is absolutely the most important issue for us in Wales and therefore anything else can be compromised on. I believe that if we say to the people of Wales, ‘There is a freedom of movement to work’, then that is something that most people will accept as perfectly sensible.
Wel, nid wyf yn gwybod a yw'n golygu pwysau gwleidyddol neu gorfforol. Byddaf yn ceisio bod yn obeithiol o ran yr hyn y mae'n ei olygu. [Chwerthin.] Y gwir yw hyn: mae cytundebau masnach rydd yn cymryd llawer iawn o flynyddoedd i’w cytuno. Ni fydd gan y DU gytundeb masnach rydd o fewn dwy flynedd. Pryd bynnag yr wyf i wedi siarad â swyddogion sydd wedi bod yn rhan o drafodaethau o'r fath, maen nhw’n credu ei bod yn chwerthinllyd y gall pobl hyd yn oed ddweud hynny. Mae'n cymryd bron i ddwy flynedd i bennu’r fframwaith ar gyfer y trafodaethau. Y pryder sydd gennyf yw y bydd y DU, ymhen dwy flynedd, yn disgyn oddi ar ymyl y clogwyn ac na fydd ganddi gytundeb masnach rydd â neb, oherwydd ni fydd unrhyw drefniadau pontio. Felly, bydd trefniadau pontio yn gwbl hanfodol y tu hwnt i fis Mawrth 2019. Fel arall, ni fydd unrhyw beth.
Mae'n sôn am Korea. Yr hyn nad wyf i ei eisiau yw i'r DU ddod yn rhyw fath o Ogledd Korea Ewropeaidd sydd wedi ei thorri i ffwrdd oddi wrth weddill y byd, heb unrhyw fath o drefniadau masnachu gydag unrhyw un. Nid yw hynny o fudd i neb, does bosib. Ond mae'n rhaid cael dos o realaeth yn y fan yma. Dywedwyd y 'Bydd y byd yn syrthio wrth draed y DU.' Nid wyf yn credu hynny o gwbl. Mae'r DU yn fach o'i chymharu â blociau masnachu eraill. Mae'n rhaid i ni fod yn realistig ac mae’n rhaid i ni gynnal trafodaethau gyda meddwl agored. Mae’n rhaid i ni ddeall hefyd, cyn belled ag y mae mynediad at y farchnad yn y cwestiwn, bod quid pro quo. Ni allwn fynnu cael popeth yr ydym ni ei eisiau gan yr Undeb Ewropeaidd a disgwyl ei gael. Nid yw hynny’n mynd i ddigwydd. Nid yw’n mynd i ddigwydd yn y ffordd honno. I mi, mae dewis: naill ai rydych chi’n dweud, 'Rydym ni’n mynd i gyfyngu ar fewnfudo', sy'n amhosibl oherwydd y ffin agored, neu rydych chi’n dweud, 'Rydym ni’n mynd i gael mynediad at y farchnad sengl.' I mi, mynediad at y farchnad sengl yw’r mater pwysicaf i ni yng Nghymru yn bendant, ac felly gellir cyfaddawdu ar unrhyw beth arall. Credaf os byddwn ni’n dweud wrth bobl Cymru, 'Mae rhyddid i symud i weithio', yna mae hynny'n rhywbeth y bydd y rhan fwyaf o bobl yn ei dderbyn fel rhywbeth cwbl synhwyrol.
Datblygu Economaidd Rhanbarthol
Regional Economic Development
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bwysigrwydd datblygu economaidd rhanbarthol er mwyn cyrraedd targed y Llywodraeth o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? OAQ(5)0352(FM)[W]
3. Will the First Minister make a statement on the importance of regional economic development in achieving the Government’s target of a million Welsh speakers by 2050? OAQ(5)0352(FM)[W]
Rŷm ni wedi ymgynghori ar ein gweledigaeth ddrafft ar gyfer cyrraedd 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Bydd y ddogfen derfynol yn rhoi sylw i’r berthynas rhwng y Gymraeg a datblygu economaidd a byddwn yn cyhoeddi’r strategaeth derfynol yn ddiweddarach eleni.
We have consulted on our draft vision for achieving 1 million Welsh speakers by 2050. The finalised document will discuss the relationship between the Welsh language and economic development, and we’ll publish the final strategy later this year.
Diolch. Mae Plaid Cymru, wrth gwrs, yn credu’n gryf bod yn rhaid i ni gael bwrlwm cymdeithasol a ffyniant economaidd yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith os ydyw’r Gymraeg i gryfhau ac rydym yn credu mewn datblygu ardaloedd trefol penodol, megis ardal y Fenai. A ydych yn cytuno bod angen bachu ar bob cyfle i greu sefydliadau cenedlaethol newydd mewn ardaloedd lle mae’r Gymraeg yn gryf, a hynny fel rhan o’r strategaeth 1 miliwn o siaradwyr? A ydych yn cytuno bod creu’r awdurdod cyllid newydd y bydd ei angen i weinyddu’r pwerau trethu newydd sy’n dod i Gymru yn gyfle gwych i greu swyddi dwyieithog o ansawdd uchel mewn ardal megis ardal y Fenai yn y gogledd-orllewin? A gaf i awgrymu Caernarfon fel lleoliad delfrydol achos mae gan y Llywodraeth adeilad hanner gwag yno ac y mae’n barod i’w ddefnyddio? Byddai sefydlu’r awdurdod cyllid yn fanno yn hwb mawr i’r Gymraeg yn lleol, ond yn genedlaethol hefyd.
Thank you. Plaid Cymru strongly believes that we must have social activity and economic prosperity in Welsh-speaking areas if the Welsh language is to be strengthened, and we believe in developing specific urban areas, such as the Menai area. Do you agree that we need to take all possible opportunities to create new national institutions in areas where the Welsh language is strong, as part of the 1 million Welsh speakers strategy? And do you agree that the creation of the new finance body that will be required to administer the new taxation powers that are coming to Wales will be an excellent opportunity to create high-quality bilingual jobs in an area such as the Menai area of north-west Wales? May I suggest Caernarfon as an ideal location because the Government has a half-empty building there already, which is ready for use? The establishment of the revenue authority there would be a great boost to the Welsh language, both locally and nationally.
Mae hwnnw’n gwestiwn pwysig dros ben. Mae rhai wedi sôn am Borthmadog, wrth gwrs, hefyd. Rwy’n deall, wrth gwrs, pam y mae’r Aelod yn cefnogi Caernarfon. Mae hwn yn rhywbeth rwy wedi gofyn i swyddogion i’w ystyried. Y pwynt sy’n cael ei godi yw a fyddai’n bosib sicrhau bod yna ffyniant o sgiliau yn yr ardaloedd llai trefol. Mae hwnnw’n gwestiwn agored ar hyn o bryd. Ond, rwy’n deall, lle mae corff newydd yn cael ei greu—corff cyhoeddus newydd, felly—dylem edrych y tu fas i Gaerdydd, ac efallai y tu fas i’r de hefyd, er mwyn gweld a oes yna fodd i sicrhau bod y corff hwnnw yn gallu bod rhywle arall yng Nghymru. Felly, mae hwn yn rhywbeth yr ydym yn ei ystyried ar hyn o bryd.
Well, that’s a very important question. Some have talked about Porthmadog as well, of course. I understand why the Member supports the Caernarfon bid. That’s something that I’ve asked officials to consider. The point that is raised is whether it would be possible to ensure that there is prosperity in terms of skills in those less urban areas. That’s an open question at the moment. But, I do understand that where a new body is created—a new public body in that regard—we should look beyond Cardiff, and perhaps look beyond the south, to see whether there is a way to ensure that that body can be located somewhere else in Wales. This is something that we are currently considering.
The Welsh language and economic development task and finish group published recommendations on how bilingualism and economic development could be improved. Evidence from the review suggested that there were differences between how SMEs and larger businesses use the Welsh language, with many SMEs saying that the Welsh language was a cost rather than a benefit. Since the review was published three years ago, can I ask what practical support the Welsh Government has provided specifically to SMEs to increase the commercial advantages of operating bilingually?
Cyhoeddodd y grŵp gorchwyl a gorffen ar y Gymraeg a datblygu economaidd argymhellion ar sut y gellid gwella dwyieithrwydd a datblygiad economaidd. Awgrymodd tystiolaeth o'r adolygiad bod gwahaniaethau rhwng sut y mae BBaChau a busnesau mwy yn defnyddio'r Gymraeg, gyda llawer o BBaChau yn dweud mai cost yn hytrach na budd yw’r Gymraeg. Ers cyhoeddi’r adolygiad dair blynedd yn ôl, a gaf i ofyn pa gefnogaeth ymarferol y mae Llywodraeth Cymru wedi ei rhoi yn benodol i BBaChau i gynyddu manteision masnachol gweithredu yn ddwyieithog?
Well, two points: first of all, rather than being a cost, it’s an opportunity for a business. If a business is seen as providing a service in Welsh, it will be received more favourably by the whole community. There is no question about that in my mind. Secondly, on a more practical point, there is a pilot project that has been operating in the Teifi valley, working with businesses, helping them to provide a service in the Welsh language, and helping them to understand the economic benefits to them as a business of operating bilingually. That project is important in terms of us being able to gather the evidence as to what will work in the future in terms of helping SMEs to develop their language offer as part of their business.
Wel, dau bwynt: yn gyntaf oll, yn hytrach na’i fod yn gost, mae'n gyfle i fusnes. Os gwelir bod busnes yn cynnig gwasanaeth trwy gyfrwng y Gymraeg, bydd yn cael ei dderbyn yn fwy ffafriol gan y gymuned gyfan. Nid oes amheuaeth am hynny yn fy meddwl i. Yn ail, ar bwynt mwy ymarferol, ceir prosiect arbrofol sydd wedi bod yn gweithredu yn nyffryn Teifi, yn gweithio gyda busnesau, yn eu helpu i gynnig gwasanaeth trwy gyfrwng y Gymraeg, ac yn eu helpu i ddeall manteision economaidd gweithredu yn ddwyieithog iddyn nhw fel busnes. Mae'r prosiect hwn yn bwysig o ran ein gallu i gasglu’r dystiolaeth o’r hyn a fydd yn gweithio yn y dyfodol o ran helpu BBaChau i ddatblygu eu cynnig iaith yn rhan o'u busnes.
‘Dyfodol Ynni Craffach i Gymru’
‘A Smarter Energy Future for Wales’
4. Pa drafodaethau diweddar y mae'r Prif Weinidog wedi’u cael ag Ysgrifenyddion y Cabinet ynghylch adroddiad Pwyllgor Amgylchedd a Chynaliadwyedd y pedwerydd Cynulliad, ‘Dyfodol Ynni Craffach i Gymru’? OAQ(5)0347(FM)
4. What recent discussions has the First Minister had with Cabinet Secretaries regarding the Environment and Sustainability Committee of the fourth Assembly’s report, ‘A Smarter Energy Future for Wales’? OAQ(5)0347(FM)
I know that the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs has given great consideration to this. She has led on this, given her responsibility for energy matters. Our comprehensive response to the committee’s report has involved work across Government and is now available to view on the committee’s web page.
Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi rhoi llawer o ystyriaeth i hyn. Mae wedi arwain ar hyn, o gofio ei chyfrifoldeb am faterion ynni. Mae ein hymateb cynhwysfawr i adroddiad y pwyllgor wedi cynnwys gwaith ar draws y Llywodraeth ac mae bellach ar gael i'w weld ar wefan y pwyllgor.
I thank the First Minister for that answer. He will know that a new year is often a time for new year’s resolutions as well. So, could I ask the First Minister whether he and the very able Cabinet Secretary will undertake—will resolve—to work with the Assembly and work across Government to take forward as many as possible of those 19 recommendations, which included a commitment to near-zero carbon homes; which included a commitment to driving forward in a revolution towards community and localised energy that would tackle the oligopoly of the big energy providers, using planning and other policy tools to turbo boost community energy; and also to drive that revolution as well within clean green energy jobs, right across Wales, urban and rural likewise? A hallmark of this Government and this Assembly in successive administrations has been the commitment to championing the environment and real sustainability. Will this be the Parliament, and will this be the Assembly, and will this be the Government that makes this a reality—a real green energy revolution, and the jobs boost that will come from a smarter energy future for Wales?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Bydd yn gwybod bod blwyddyn newydd yn aml yn amser ar gyfer addunedau blwyddyn newydd hefyd. Felly, a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a fydd ef a'r Ysgrifennydd Cabinet galluog iawn yn ymgymryd—yn addunedu—i weithio gyda'r Cynulliad a gweithio ar draws y Llywodraeth i fwrw ymlaen â chymaint â phosibl o’r 19 o argymhellion hynny, a oedd yn cynnwys ymrwymiad i gartrefi sy’n agos at fod yn ddi-garbon; a oedd yn cynnwys ymrwymiad i fwrw ymlaen mewn chwyldro tuag at ynni cymunedol a lleol a fyddai'n mynd i'r afael ag oligopoli y cyflenwyr ynni mawr, gan ddefnyddio cynllunio a dulliau polisi eraill i roi hwb enfawr i ynni cymunedol; a hefyd i ysgogi’r chwyldro hwnnw hefyd mewn swyddi ynni gwyrdd glân, ledled Cymru, trefol a gwledig fel ei gilydd? Un o nodweddion arbennig y Llywodraeth hon a'r Cynulliad hwn mewn gweinyddiaethau olynol fu’r ymrwymiad i hybu’r amgylchedd a chynaliadwyedd gwirioneddol. Ai hon fydd y Senedd, ac ai hwn fydd y Cynulliad, ac ai hon fydd y Llywodraeth a fydd yn gwneud hyn yn realiti—chwyldro ynni gwyrdd go iawn, a’r hwb i swyddi a fydd yn dod o ddyfodol ynni mwy craff i Gymru?
I believe so. The recommendations are closely aligned to our strategic direction. Of the 19 recommendations, we were able to accept 12 of them in full and seven in principle. In terms of how this is being taken forward, we have seen the success, for example, of Awel Aman Tawe’s locally owned wind farm, and the local energy trial in Bethesda, which was featured on the ‘Money Box’ programme this weekend. Those are just some examples. We hosted an event on Friday last with the Department for Business, Energy and Industrial Strategy, or BEIS as they call themselves now, and Ofgem, making sure that Welsh voices are heard on a major consultation on a smart, flexible energy system.
Ie, rwy’n credu. Mae'r argymhellion yn cyd-fynd yn agos â'n cyfeiriad strategol. O'r 19 o argymhellion, roeddem yn gallu derbyn 12 ohonynt yn llawn a saith mewn egwyddor. O ran sut y mae hyn yn cael ei ddatblygu, rydym ni wedi gweld llwyddiant, er enghraifft, fferm wynt dan berchnogaeth leol Awel Aman Tawe, a'r prawf ynni lleol ym Methesda, a gafodd ei ddangos ar y rhaglen 'Money Box' y penwythnos hwn. Dim ond rhai enghreifftiau yw’r rheini. Cynhaliwyd digwyddiad gennym ddydd Gwener diwethaf gyda'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, neu BEIS fel y maen nhw’n galw eu hunain erbyn hyn, ac Ofgem, gan sicrhau bod lleisiau o Gymru yn cael eu clywed ar ymgynghoriad mawr ar system ynni craff a hyblyg.
First Minister, I also commend this excellent report. I think it’s very important that committees work hard and reflect on the work of previous committees. I know that the successor committee will be returning to this. But this is ambition, and it’s that ambition that we want reflected, I think, in the Government’s programme. There’s a real chance here, you know. The Welsh economy was built more or less on a single source of energy, and we suffered for that after the 1920s and the replacement of coal with oil. New opportunities are before us, and those opportunities could help us transform the Welsh economy and make it much greener and more resilient and locally controlled.
Brif Weinidog, rwyf innau hefyd yn cymeradwyo'r adroddiad ardderchog hwn. Credaf ei bod yn bwysig iawn bod pwyllgorau’n gweithio'n galed ac yn myfyrio ar waith pwyllgorau blaenorol. Gwn y bydd y pwyllgor olynol yn dychwelyd at hyn. Ond uchelgais yw hwn, a’r uchelgais hwnnw yr ydym ni eisiau iddo gael ei adlewyrchu, rwy’n credu, yn rhaglen y Llywodraeth. Ceir cyfle gwirioneddol yma, wyddoch chi. Adeiladwyd economi Cymru ar un ffynhonnell ynni fwy neu lai, ac fe wnaethom ni ddioddef oherwydd hynny ar ôl y 1920au a disodliad glo gydag olew. Mae cyfleoedd newydd o’n blaenau, a gallai’r cyfleoedd hynny ein helpu i weddnewid economi Cymru a’i gwneud yn llawer mwy gwyrdd ac yn fwy cydnerth ac wedi’i rheoli’n lleol.
Well, wind is there. The tide will always be there as long as the moon is in the sky. These are truly renewable resources that, when properly harnessed, can drive our energy consumption and, indeed, energy exports, ad infinitum, potentially. These are issues that we need to move forward with. We will have of course, in the Wales Bill, greater powers over energy consenting. But, of course, the financial aspect of energy development still lies with the UK Government. We look forward, of course, to what the Henry review will say in terms of the tidal lagoons, and we will look to work with the UK Government in order to make sure that we do have renewable energy that has a very low revenue cost in terms of generation and is there for the foreseeable future.
Wel, mae’r gwynt yno. Bydd y llanw bob amser yno cyn belled ag y bo’r lleuad yn yr awyr. Mae'r rhain yn adnoddau gwirioneddol adnewyddadwy a all, o’u harneisio’n gywir, sbarduno ein defnydd o ynni ac, yn wir, allforion ynni, ad infinitum, o bosibl. Mae'r rhain yn faterion y mae angen i ni symud ymlaen â nhw. Bydd gennym ni wrth gwrs, ym Mil Cymru, fwy o bwerau dros gydsynio ynni. Ond, wrth gwrs, Llywodraeth y DU sy’n dal i fod yn gyfrifol am yr agwedd ariannol ar ddatblygiad ynni. Edrychwn ymlaen, wrth gwrs, at yr hyn y bydd adolygiad Henry yn ei ddweud o ran y môr-lynnoedd llanw, a byddwn yn ceisio gweithio gyda Llywodraeth y DU er mwyn sicrhau bod gennym ni ynni adnewyddadwy sydd â chost refeniw isel iawn o ran cynhyrchu ac a fydd yno yn ystod y dyfodol rhagweladwy.
A gaf i argymell i Aelodau’r Cynulliad, os ydyn nhw eisiau cael cip ar y dyfodol sy’n cael ei ragweld yn adroddiad y pwyllgor, eu bod nhw’n ymweld â Pentre Solar yng Nglan-rhyd, yn sir Benfro, lle mae tai cymdeithasol newydd gael eu hagor gan yr Ysgrifennydd Cabinet, a finnau’n bresennol, y dydd Iau diwethaf? Dyna’r fath o beth mae’n bosib i’w wneud nawr yng Nghymru, a dylem ni weld llawer mwy o hynny yn cael ei ddatblygu.
Ond, yn benodol, mae’r argymhelliad gan y pwyllgor ynglŷn ag ynni yn argymell sefydlu cwmni ynni nid er elw ar gyfer Cymru i gyd i fod yn ymbarél dros ddatblygiadau, fel y rhai rŷch chi newydd eu hargymell—Ynni Ogwen, datblygiadau gan lefydd fel Talgarth, Glan-rhyd hefyd—i ddod â phobl at ei gilydd ac er mwyn cael y fargen orau i’r cwsmer yn ogystal â’r amgylchedd a’r Llywodraeth. Pa gamau yr ydych chi’n eu cymryd i wneud y fath yna o ddatblygiad?
May I recommend to Assembly Members that, if they want a vision of the future that is anticipated in the committee report, they visit Pentre Solar, in Glanrhyd in Pembrokeshire, where new social housing has been opened by the Cabinet Secretary, and I was also in attendance, last Thursday? Those are the kinds of developments that are possible now in Wales and we should see far more of that developed here.
But, specifically, the committee recommendation made on energy suggests the creation of a not-for-profit energy company for the whole of Wales, to be an umbrella body for developments such as those that you have just listed—Ynni Ogwen, developments in places like Talgarth, Glanryd—in order to bring people together and to get the best possible deal for the customer as well as the environment and the Government. So, what steps are you taking to undertake that sort of development?
Mae yna drafodaethau wedi cymryd lle rhwng swyddogion a sawl corff ynglŷn â datblygu cynlluniau i sefydlu cwmni ynni Cymreig. Yn y lle cyntaf, wrth gwrs, mae’n rhaid inni fod yn glir beth yw pwrpas y cwmni ei hunan cyn symud ymlaen. Ond mae’r trafodaethau hynny wedi digwydd ac maen nhw yn parhau.
Discussions have taken place between officials and several bodies with regard to developing schemes to establish an energy company for Wales. Initially, of course, we have to clear about what the purpose of such a company would be before we move forward. But those discussions have taken place and continue.
Darpariaeth Gofal Sylfaenol
Primary Care Provision
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarpariaeth gofal sylfaenol? OAQ(5)0345(FM)
5. Will the First Minister make a statement on primary care provision? OAQ(5)0345(FM)
Yes. Health boards are collaborating with partners to invest in primary care as the mainstay of our health and care system, working in communities to tackle poor health, to support people to stay healthy and to do what matters to them, and to diagnose and treat problems where they occur.
Gwnaf. Mae byrddau iechyd yn cydweithio â phartneriaid i fuddsoddi mewn gofal sylfaenol fel prif gynheiliad ein system iechyd a gofal, gan weithio mewn cymunedau i fynd i'r afael ag iechyd gwael, i gefnogi pobl i gadw’n iach ac i wneud yr hyn sy'n bwysig iddynt, ac i wneud diagnosis a thrin problemau pan eu bod yn dod i’r amlwg.
Can I thank you for that response, First Minister? I've received a number of complaints since Christmas regarding primary care provision, basically in two practices within Swansea East, about not being able to make an appointment, being told to phone back the next morning, doctors unwilling to make an appointment, difficulty in getting vaccinations, unwillingness to make home visits. I also know of the excellent patient provision that the other surgeries cover in my constituency. What can the Government do to standardise the quality of provision and bring all doctors’ surgeries up to the level of the best?
A gaf i ddiolch i chi am yr ateb yna, Brif Weinidog? Rwyf wedi derbyn nifer o gwynion ers y Nadolig ynghylch darpariaeth gofal sylfaenol, mewn dwy feddygfa yn Nwyrain Abertawe mewn gwirionedd, ynghylch methu â gwneud apwyntiad, cael eu hysbysu i ffonio yn ôl y bore wedyn, meddygon yn amharod i wneud apwyntiad, anawsterau o ran cael brechiadau, amharodrwydd i wneud ymweliadau cartref. Rwyf hefyd yn ymwybodol o’r ddarpariaeth ragorol i gleifion y mae’r meddygfeydd eraill yn ei chynnig yn fy etholaeth i. Beth all y Llywodraeth ei wneud i safoni ansawdd y ddarpariaeth a dod â meddygfeydd pob meddyg i lefel y goreuon?
It's a point that the Member makes, and it is a point that, like him, I hear from people on occasion. They ask why the services aren’t consistent. Well, those services that are provided directly by health boards are able to be consistent, but we know that most GPs are independent contractors, and that's the way the situation will be for some years to come. It is important, of course, for the public to be able to access services when they need them. I do expect local GP practices and health boards to be focusing on this, working together locally across practices and in their 64 local primary care clusters with other key professionals. There is money on the table; there's the primary care fund of £43 million. That is there in order to improve ways of delivering services: for example, developing the role of nurses, so that people don't feel that they have to visit the GP every time, and placing pharmacists, physiotherapists and social workers alongside GP teams, as we're seeing more and more across Wales, so people can get the right professional that they need rather than having to see a GP who isn't able to help them and has to refer them, and then having to wait for longer.
Mae'n bwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, ac mae'n bwynt yr wyf i, fel yntau, yn ei glywed gan bobl ar adegau. Maen nhw’n gofyn pam nad yw’r gwasanaethau’n gyson. Wel, gall y gwasanaethau hynny a ddarperir yn uniongyrchol gan fyrddau iechyd fod yn gyson, ond rydym ni’n gwybod mai contractwyr annibynnol yw’r rhan fwyaf o feddygon teulu, a dyna sut y bydd y sefyllfa am rai blynyddoedd i ddod. Mae'n bwysig, wrth gwrs, i'r cyhoedd allu cael mynediad at wasanaethau pan fyddant eu hangen. Rwy’n disgwyl i feddygfeydd teulu lleol a byrddau iechyd ganolbwyntio ar hyn, gan weithio gyda'i gilydd yn lleol ar draws meddygfeydd ac yn eu 64 clwstwr gofal sylfaenol lleol gyda gweithwyr proffesiynol allweddol eraill. Mae arian ar gael; ceir y gronfa gofal sylfaenol o £43 miliwn. Mae honno yno i wella ffyrdd o ddarparu gwasanaethau: er enghraifft, datblygu swyddogaeth nyrsys, fel nad yw pobl yn teimlo bod yn rhaid iddyn nhw ymweld â'r meddyg teulu bob tro, a gosod fferyllwyr, ffisiotherapyddion a gweithwyr cymdeithasol ochr yn ochr â thimau meddygon teulu, gan ein bod ni’n gweld mwy a mwy ledled Cymru, fel y gall pobl gael y gweithiwr proffesiynol cywir sydd ei angen arnynt yn hytrach na gorfod gweld meddyg teulu nad yw'n gallu eu helpu ac yn gorfod eu hatgyfeirio, ac wedyn eu bod yn gorfod aros am fwy o amser.
You make the absolutely fundamentally correct point that we need more of the allied healthcare professionals in place in general practices in order to help to maintain a good quality of service for staff. So, my question to you, First Minister, is that, last year, there was an absolutely right focus on getting more doctors into Wales, whether it was secondary or primary care. This year, will you be able to look towards how we may recruit more people into the allied healthcare professions, how we might have adequate training places for them, how we might encourage young people that this would be a very useful career path for them and show them that there’s a real career development? Because we’re not going to solve our primary care issues without having that broad structure of competent individuals offering holistic services to people.
Rydych chi’n gwneud pwynt cwbl gywir yn ei hanfod ein bod ni angen mwy o'r gweithwyr gofal iechyd proffesiynol perthynol yn gweithio mewn meddygfeydd teulu er mwyn helpu i gynnal gwasanaeth o ansawdd da i staff. Felly, fy nghwestiwn i chi, Brif Weinidog, yw, y llynedd, roedd pwyslais hollol gywir ar gael mwy o feddygon i Gymru, pa un a oedd hynny i ofal eilaidd neu sylfaenol. Eleni, a fyddwch chi’n gallu ystyried sut y gallwn ni recriwtio mwy o bobl i'r proffesiynau gofal iechyd perthynol, sut y gallem ni gael lleoedd hyfforddiant digonol ar eu cyfer, sut y gallem ni annog pobl ifanc y byddai hwn yn llwybr gyrfa defnyddiol iawn iddyn nhw a dangos iddyn nhw y ceir datblygiad gyrfaol gwirioneddol? Oherwydd nid ydym ni’n mynd i ddatrys ein problemau gofal sylfaenol heb gael y strwythur eang hwnnw o unigolion cymwys yn cynnig gwasanaethau cyfannol i bobl.
Yes, absolutely. We launched the first phase of the national and international recruitment campaign last October, aimed at attracting doctors, particularly GPs, to train, work and live in Wales, and the indications are that the number of applications for GP training has increased, including in those areas where we have introduced an incentive-based approach. I can say that the Cabinet Secretary agreed plans for phase 2 of the recruitment campaign earlier this week, aimed at other healthcare professionals in primary care.
Ie, yn hollol. Lansiwyd cam cyntaf yr ymgyrch recriwtio genedlaethol a rhyngwladol gennym fis Hydref diwethaf, gyda'r nod o ddenu meddygon, a meddygon teulu yn benodol, i hyfforddi, gweithio a byw yng Nghymru, a'r arwyddion yw bod nifer y ceisiadau ar gyfer hyfforddiant meddyg teulu wedi cynyddu, gan gynnwys yn y meysydd hynny lle’r ydym ni wedi cyflwyno dull seiliedig ar gymhellion. Gallaf ddweud bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cytuno cynlluniau ar gyfer cam 2 yr ymgyrch recriwtio yn gynharach yr wythnos hon, wedi’i dargedu at weithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill ym maes gofal sylfaenol.
Efo adrannau brys ein hysbytai ni mewn argyfwng—geiriau Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys ydy’r rheini, nid fy ngeiriau i—a ydy’r Prif Weinidog yn cytuno bod yr erydiad sydd wedi bod yng nghyfran arian yr NHS sy’n mynd at ofal sylfaenol, a’r straen y mae hynny’n ei roi ar ein meddygfeydd teulu ni yn achosi problemau wedyn i adrannau brys yn ein hysbytai ni? Ac a ydy’r Prif Weinidog yn cytuno, felly, ei bod hi’n amser edrych eto ar sut mae arian iechyd yng Nghymru yn cael ei rannu er mwyn sicrhau cyllid teg i ofal sylfaenol, er mwyn cynnal NHS cynaliadwy ar gyfer y dyfodol?
With emergency departments in our hospitals in crisis—the Royal College of Emergency Medicine’s words, rather than my words—would the First Minister agree that the erosion that there has been in the percentage of NHS funding provided to primary care and the stress that that places on our GP surgeries causes problems for our A&E departments? And does the First Minister agree, therefore, that it is now time to look again at how health funding is allocated in Wales in order to ensure fair funding for primary care in order to maintain a sustainable NHS for the future?
Wel, dau beth: yn gyntaf, nid ydw i’n credu taw dim ond cael mwy a mwy o ddoctoriaid yw’r ateb. Mae’n rhaid i ni sicrhau bod pobl yn mynd i’r person proffesiynol sydd yn berthnasol i beth sydd gyda nhw. Efallai taw fferyllydd fyddai hwnnw, efallai taw nyrs fyddai hwnnw, efallai taw ffisiotherapydd fydd hwnnw. Mae’n iawn i ddweud bod yn rhaid i ni sicrhau ein bod ni’n cadw nifer y doctoriaid lan ar y lefel iawn, ond nid dim ond doctoriaid yw rhan o’r ateb hwn.
Ar yr ochr arall, wrth gwrs, mae’n hollbwysig i sicrhau bod pobl ddim yn aros yn yr ysbyty yn rhy hir. Rŷm ni wedi gweld y problemau sydd wedi digwydd yn Lloegr o achos y ffaith eu bod nhw wedi torri nôl ar wario ar wasanaethau cymdeithasol, a gofal cymdeithasol yn enwedig. Yng Nghymru, wrth gwrs, gwnaethom ni gadw lefel yr arian ar yr un lefel er mwyn sicrhau bod hynny ddim yn digwydd yng Nghymru. Mae’n wir i ddweud bod pwysau yn y gwasanaeth iechyd. Mae hynny’n iawn. Mae’n digwydd bob blwyddyn, yn enwedig yn yr adrannau argyfwng. Mae yna gynlluniau wedi bod mewn lle, ac mae’r cynlluniau hynny wedi gweithio er y pwysau sydd wedi cael eu rhoi ar y meddygon. A gaf i hefyd dalu teyrnged unwaith eto i bawb sy’n gweithio yn y gwasanaeth iechyd, yn enwedig y rhai sy’n gweithio yn yr adrannau argyfwng, am y gwaith da y maen nhw yn ei wneud, yn enwedig amser hwn y flwyddyn?
Well, two things: first of all, I don’t think it’s just about having more and more doctors. We need to ensure that people do go to the relevant professional for them. That could be a pharmacist or it could be a nurse or a physiotherapist. It’s right to say that we do need to ensure that we do maintain the right number of doctors, but it’s not just about having doctors.
The other side, of course, is that it’s important that people don’t remain in hospital for too long. We’ve seen the problems that have arisen in England because they have cut back on expenditure on social services, and social care in particular. In Wales, of course, we maintained the level of funding to ensure that that didn’t happen here. It’s true to say that there are pressures in our health service. That happens every year, especially in our emergency departments. There have been plans put in place and those have worked despite the pressure that has been placed on doctors, and may I pay tribute, once again, to all those who work in our health service, especially those who work in the emergency services, for the excellent work that they do, especially at this time of year?
Nwyddau a Gwasanaethau o Gymru
Welsh-produced Goods and Services
6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i annog defnyddwyr Cymru i brynu nwyddau a gwasanaethau o Gymru? OAQ(5)0357(FM)
6. What plans does the Welsh Government have to encourage Welsh consumers to buy Welsh-produced goods and services? OAQ(5)0357(FM)
A number of actions to support growth across the whole of the Welsh economy—direct support through Business Wales, and we’re also working alongside the National Procurement Service to increase the amount of Welsh produce coming into the public sector. Of course, in the food and drink industry, Welsh produce is far better labelled now than it certainly was 15 years ago. He may have the experience that I have of going into local shops and seeing, fortunately, that Welsh produce is first off the shelves.
Nifer o gamau gweithredu i gefnogi twf ar draws economi gyfan Cymru—cymorth uniongyrchol trwy Busnes Cymru, ac rydym ni hefyd yn gweithio ochr yn ochr â'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol i gynyddu faint o gynnyrch o Gymru sy’n dod i mewn i'r sector cyhoeddus. Wrth gwrs, yn y diwydiant bwyd a diod, mae cynnyrch o Gymru wedi’i labelu’n llawer gwell nawr nag yr oedd 15 mlynedd yn ôl, yn sicr. Efallai fod ganddo’r un profiad sydd gennyf i o fynd i mewn i siopau lleol a gweld, yn ffodus, mai cynnyrch o Gymru yw’r cyntaf i ddod oddi ar y silffoedd.
Norway, which, as we heard, he visited recently, the Republic of Ireland, the German region of Hesse, and others, all have an official, widely recognised country-of-origin brand that, in large part, is aimed at domestic consumers. Now, if, as it seems, we are going to be ejected out of the single market by that regressive alliance of Corbyn and May, import substitution will be even more important to us in the future. So, can we have a made-in-Wales brand as the first line of defence from the economic lunacy emanating from Westminster?
Mae gan Norwy, lle bu ar ymweliad, fel y clywsom, yn ddiweddar, Gweriniaeth Iwerddon, rhanbarth Hesse yn yr Almaen, ac eraill, i gyd frand gwlad tarddiad swyddogol a adnabyddir yn eang sydd, i raddau helaeth, wedi eu hanelu at ddefnyddwyr domestig . Nawr, os, fel y mae'n ymddangos, ydym ni’n mynd i gael ein taflu allan o'r farchnad sengl gan gynghrair atchweliadol Corbyn a May, bydd disodli mewnforio yn bwysicach fyth i ni yn y dyfodol. Felly, a allwn ni gael brand ‘cynhyrchwyd yng Nghymru’ fel y llinell gyntaf o amddiffyniad rhag y gwallgofrwydd economaidd sy’n deillio o San Steffan?
This has been looked at in the past as to whether there’s a need for a brand for Welsh produce, or whether it’s better approached through having a strong brand recognition for individual products, Welsh lamb being one of those products. These days, most food producers, for example, do label their products as Welsh. That is seen as a great advantage to them; for some less so, but certainly it’s much more prevalent than it was 15, 16 years ago, and people are far more likely now to buy Welsh products. I remember, at the time of the foot and mouth crisis, that at that time one of the big supermarkets didn’t label anything as Welsh. Everything was generic in every single store. That has long changed, and things are the better for it.
The domestic market in Wales is important, but it’s a small market, and that’s why, of course, we continue to make sure that we have an emphasis on exports, and having Welsh-branded products going to export. When we look at Welsh food, the one thing we must avoid is the Norwegian situation, where there is a tariff on food. They were saying to me that the tariffs are so detailed that there is one tariff for smoked salmon and another tariff for fresh salmon, which gives you an idea—he will know this anyway—of how complicated trading negotiations actually are. But, for Norway, they do have tariffs imposed on their agricultural produce going into the European market. The very last thing we need is to see the same thing happen to Wales.
Edrychwyd ar hyn yn y gorffennol o ran pa un a oes angen brand ar gyfer cynnyrch o Gymru, neu a fyddai’n well cael adnabyddiaeth brand gref ar gyfer cynhyrchion unigol, ac mae cig oen Cymru yn un o'r cynhyrchion hynny. Y dyddiau hyn, mae’r rhan fwyaf o gynhyrchwyr bwyd, er enghraifft, yn labelu eu cynnyrch fel cynnyrch o Gymru. Ystyrir bod hynny’n fantais fawr iddyn nhw; maen hynny’n llai gwir i rai, ond yn sicr mae'n llawer mwy cyffredin nag yr oedd 15, 16 mlynedd yn ôl, ac mae pobl yn llawer mwy tebygol o brynu cynnyrch o Gymru erbyn hyn. Rwy’n cofio, ar adeg argyfwng clwy'r traed a'r genau, nad oedd un o'r archfarchnadoedd mawr yn labelu unrhyw beth i ddweud ei fod yn dod o Gymru bryd hynny. Roedd popeth yn gyffredinol ym mhob un siop. Mae hynny wedi newid ers amser maith, ac mae pethau'n well o'r herwydd.
Mae'r farchnad ddomestig yng Nghymru yn bwysig, ond marchnad fechan yw hi, a dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni’n parhau i wneud yn siŵr bod gennym ni bwyslais ar allforion, a chael cynnyrch â brand Cymreig i farchnadoedd tramor. Pan edrychwn ni ar fwyd o Gymru, yr un peth y mae'n rhaid i ni ei osgoi yw'r sefyllfa yn Norwy, lle ceir tariff ar fwyd. Roedden nhw’n dweud wrthyf fod y tariffau mor fanwl fel bod un tariff ar gyfer eog mwg a thariff arall ar gyfer eog ffres, sy'n rhoi syniad i chi—bydd ef yn gwybod hyn beth bynnag—o ba mor gymhleth yw trafodaethau masnachu mewn gwirionedd. Ond, o ran Norwy, mae ganddyn nhw dariffau a orfodir ar eu cynnyrch amaethyddol sy’n mynd i'r farchnad Ewropeaidd. Y peth olaf un sydd ei angen arnom ni yw gweld yr un peth yn digwydd i Gymru.
I was pleased to hear the First Minister, in his response, refer to the role of Welsh public bodies in supporting not just Welsh producers and suppliers, but also they have a role in proactively supporting their local economies. What a difference it would make if all Welsh public bodies, or, indeed, all bodies in Wales in receipt of Welsh public funds, acted deliberately, proactively and collaboratively with one another to support their local economies, and including fostering the development of local suppliers and local supply chains. What steps can the Welsh Government take to bring that about?
Roeddwn i’n falch o glywed y Prif Weinidog, yn ei ymateb, yn cyfeirio at swyddogaeth cyrff cyhoeddus Cymru o ran cefnogi nid yn unig cynhyrchwyr a chyflenwyr Cymru, ond hefyd bod ganddyn nhw swyddogaeth o ran cefnogi eu heconomïau lleol yn rhagweithiol. Byddai’n gwneud cryn wahaniaeth pe byddai pob corff cyhoeddus yng Nghymru, neu, yn wir, pob corff yng Nghymru sy'n derbyn cyllid cyhoeddus Cymru, yn gweithredu’n fwriadol, yn rhagweithiol ac yn gydweithredol â'i gilydd i gefnogi eu heconomïau lleol, ac yn cynnwys meithrin datblygiad cyflenwyr lleol a chadwyni cyflenwi lleol. Pa gamau all Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau hynny?
Well, we do continue work on marrying the risk-based and proportionate SQuID approach, as it’s called, simplifying the process for suppliers in bidding for public sector work and helping to ensure that all suppliers have a fair chance of winning that work. One of the issues, particularly in the food and drink sector, that was a problem at one time is that they were too small. Companies were too small to supply big organisations like the NHS day in, day out, week in, week out, with what they produced. That was overcome through the procurement initiatives that were put in place and we’ve seen far more procurement now taking place locally than was the case certainly 15 or 16 years ago. Moving local authorities away from compulsory competitive tendering took some time, even as the concept disappeared. When we talk of best value to local authorities, we say to them that it’s not just about getting the cheapest possible quote, it’s about making sure that as much money as possible is retained in the local economy.
Wel, rydym ni’n parhau i weithio ar gydweddu’r dull seiliedig a dull SquID cymesur, fel y’i gelwir, gan symleiddio'r broses i gyflenwyr wrth wneud cais am waith yn y sector cyhoeddus a helpu i sicrhau bod pob cyflenwr yn cael cyfle teg i ennill y gwaith hwnnw. Un o'r materion, yn enwedig yn y sector bwyd a diod, a oedd yn broblem ar un adeg yw eu bod nhw’n rhy fach. Roedd cwmnïau yn rhy fach i gyflenwi sefydliadau mawr fel y GIG ddydd ar ôl dydd, wythnos ar ôl wythnos, gyda’r hyn yr oedden nhw’n ei gynhyrchu. Cafodd hynny ei oresgyn drwy’r mentrau caffael a gyflwynwyd ac rydym ni wedi gweld llawer mwy o gaffael yn digwydd yn lleol erbyn hyn nag oedd yn wir 15 neu 16 mlynedd yn ôl, yn sicr. Cymrodd gryn amser i symud awdurdodau lleol oddi wrth dendro cystadleuol gorfodol, hyd yn oed wrth i’r cysyniad ddiflannu. Pan fyddwn ni’n sôn am werth gorau i awdurdodau lleol, rydym ni’n dweud wrthyn nhw nad yw’n ymwneud â chael y dyfynbris rhataf posibl yn unig, mae'n ymwneud â sicrhau bod cymaint o arian â phosibl yn cael ei gadw yn yr economi leol.
I’m pleased that Adam Price has raised this question. Only you could make Corbyn and May sound like a 1960s folk group, Adam. I’d rather focus on the food and drink issue that the First Minister mentioned in answering you. I agree with you, First Minister, that Wales does have a great story to tell in terms of our home-grown food and drink, and you’re right to point out labelling as an important tool. Would you agree with me that food festivals and models such as that are also a very important way for us to sell Welsh produce, not just to Welsh consumers, as Adam Price’s question originally said, but also to English consumers coming across the border?
Rwy'n falch bod Adam Price wedi codi’r cwestiwn hwn. Dim ond chi allai wneud i Corbyn a May swnio fel grŵp canu gwerin o’r 1960au, Adam. Byddai'n well gen i ganolbwyntio ar y mater bwyd a diod y soniodd y Prif Weinidog amdano wrth eich ateb. Rwy’n cytuno â chi, Brif Weinidog, fod gan Gymru stori wych i'w hadrodd o ran ein bwyd a diod cartref, ac rydych chi’n iawn i dynnu sylw at labelu fel arf pwysig. A fyddech chi’n cytuno â mi bod gwyliau bwyd a modelau fel hynny hefyd yn ffordd bwysig iawn i ni werthu cynnyrch o Gymru, nid yn unig i ddefnyddwyr yng Nghymru, fel y dywedodd cwestiwn Adam Price yn wreiddiol, ond hefyd i ddefnyddwyr o Loegr sy’n dod dros y ffin?
Abergavenny, I’m sure, is well respected as a food festival, as he will know. But he’s right, because the events showcase Welsh produce. The food hall at the Royal Welsh Show, at one time, was too small. It was rebuilt and is now probably too small again. That’s an indication of the success of the Welsh food and drink industry in its diversification, in its variation, and the fact that so many of the businesses that were set up over the past decade are still there and are still able to go into the supermarkets. There’s been a change of heart amongst a number of the supermarkets as well. Whereas in the past they preferred to purchase from large suppliers, they have become more interested in smaller suppliers and in local produce, which is something that I very much welcome. But what we have to avoid more than anything else is our biggest market, which is Europe, being either closed to us or the terms of trade with that market being less advantageous to us. The US will never replace the European market. The US is very protectionist when it comes to agriculture. So, keeping Welsh farmers being able to sell on the current terms of the European market is absolutely vital to the future of Welsh farming.
Mae’r Fenni, rwy'n siŵr, yn uchel ei pharch fel gŵyl fwyd, fel y bydd ef yn gwybod. Ond mae'n iawn, gan fod y digwyddiadau yn arddangos cynnyrch o Gymru. Roedd y neuadd fwyd yn Sioe Frenhinol Cymru, ar un adeg, yn rhy fach. Cafodd ei hailadeiladu ac mae bellach yn rhy fach eto yn ôl pob tebyg. Mae hynny’n arwydd o lwyddiant diwydiant bwyd a diod Cymru o ran ei arallgyfeirio, ei amrywiad, a'r ffaith fod cynifer o'r busnesau a sefydlwyd yn ystod y degawd diwethaf yn dal i fod yno ac yn dal i allu mynd i mewn i'r archfarchnadoedd. Mae nifer o'r archfarchnadoedd wedi newid eu meddyliau hefyd. Er y bu’n well ganddyn nhw brynu gan gyflenwyr mawr yn y gorffennol, maen nhw wedi datblygu mwy o ddiddordeb mewn cyflenwyr llai ac mewn cynnyrch lleol, sy'n rhywbeth yr wyf i’n ei groesawu'n fawr. Ond yr hyn y mae'n rhaid i ni ei osgoi yn fwy na dim arall yw i’n marchnad fwyaf, sef Ewrop, naill ai gael ei chau i ni neu i’r telerau masnachu â’r farchnad honno fod yn llai manteisiol i ni. Ni fydd yr Unol Daleithiau fyth yn cymryd lle’r farchnad Ewropeaidd. Mae'r Unol Daleithiau yn warchodol iawn pan ddaw i amaethyddiaeth. Felly, mae cadw gallu ffermwyr Cymru i werthu ar delerau presennol y farchnad Ewropeaidd yn gwbl hanfodol i ddyfodol ffermio yng Nghymru.
Ffliw Adar yng Nghymru
Avian Flu in Wales
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr achosion o ffliw adar yng Nghymru? OAQ(5)0351(FM)
7. Will the First Minister make a statement on the outbreak of avian flu in Wales? OAQ(5)0351(FM)
It’s a matter of serious concern, of course. We have a strong track record of controlling animal-disease outbreaks. The Cabinet Secretary will be providing an update in her oral statement on avian influenza this afternoon.
Mae'n fater o bryder difrifol, wrth gwrs. Mae gennym ni hanes cryf o reoli achosion o glefydau anifeiliaid. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn ei datganiad llafar ar ffliw adar y prynhawn yma.
I look forward to that statement later today. It was the case that, during the Christmas break, there was a wigeon—that’s a type of duck for those who don’t know it—that landed in Llanelli wildfowl wetland centre. I want to praise here the actions that were immediately taken by that wetland fowl centre in closing their doors to the public for nine days because, as a consequence of that, I’m sure that they helped reduce the spread of that avian flu within that area. We do know, however, that it did spread, and that there has been an infection in that area. What we also know is that birds don’t understand boundaries, and I think we would perhaps be well advised to take note of the very cold and sharp spell of weather that is now happening in eastern Europe, which might, and in my opinion probably will, create further migration of birds looking for food further south, to us—that is west, of course. My question will be, and I’ll probably address it to the Cabinet Secretary later, how we’re going to deal with that and how we’re going to inform the public to be aware of those newly migrating birds that could possibly be a source of further infection here.
Edrychaf ymlaen at y datganiad hwnnw yn ddiweddarach heddiw. Mae’n wir, yn ystod gwyliau'r Nadolig, bod chwiwell—math o hwyaden yw honno, i’r rhai nad ydynt yn gwybod—a laniodd yng nghanolfan gwlyptir adar y dŵr Llanelli. Hoffwn ganmol yn y fan yma y camau a gymerwyd ar unwaith gan y ganolfan ieir gwlyptir honno i gau eu drysau i'r cyhoedd am naw diwrnod oherwydd, o ganlyniad i hynny, rwy’n siŵr eu bod wedi helpu i leihau lledaeniad y ffliw adar hwnnw yn yr ardal. Rydym ni yn gwybod, fodd bynnag, ei fod wedi lledaenu, ac y bu haint yn yr ardal honno. Yr hyn yr ydym ni hefyd yn ei wybod yw nad yw adar yn deall ffiniau, a byddwn yn credu efallai y byddai’n ddoeth i ni gymryd sylw o’r cyfnod o dywydd oer iawn yn nwyrain Ewrop ar hyn o bryd, a allai, ac a fydd yn ôl pob tebyg yn fy marn i, yn arwain at fwy o adar yn mudo i chwilio am fwyd ymhellach i'r de, atom ni—y gorllewin yw hynny, wrth gwrs. Fy nghwestiwn i fydd, a byddaf yn ei ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet yn ddiweddarach yn ôl pob tebyg, sut yr ydym ni’n mynd i ymateb i hynny a sut yr ydym ni’n mynd i ddweud wrth y cyhoedd i fod yn ymwybodol o'r adar hynny sydd newydd fudo a allai o bosibl fod yn ffynhonnell o ragor o haint yma.
We do work, of course, with the other GB Governments in order to take the appropriate action. I would encourage any members of the public to report dead wild waterfowl—swans, geese, ducks and so forth, or gulls, in fact—to the GB helpline. The Welsh Government website is updated continually with advice and I’d urge all poultry keepers and all those involved in working at the Wildfowl and Wetlands Trust to check the website frequently. I know that the Cabinet Secretary will provide more information in due course this afternoon.
Rydym ni’n gweithio, wrth gwrs, gyda Llywodraethau eraill Prydain Fawr er mwyn cymryd y camau priodol. Byddwn yn annog unrhyw aelodau o'r cyhoedd i hysbysu am adar dŵr gwyllt sydd wedi marw—elyrch, gwyddau, hwyaid ac yn y blaen, neu wylanod, a dweud y gwir—i linell gymorth Prydain Fawr. Mae gwefan Llywodraeth Cymru yn cael ei diweddaru'n barhaus gyda chyngor a byddwn yn annog pawb sy’n cadw dofednod a phawb sy'n ymwneud â gweithio yn yr Ymddiriedolaeth Adar Gwyllt a Gwlyptiroedd i edrych ar y wefan yn aml. Rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn darparu mwy o wybodaeth maes o law y prynhawn yma.
Brif Weinidog, yn sgil yr achosion ffliw adar yma, pa waith ychwanegol ŷch chi fel Llywodraeth yn ei wneud i asesu’r effaith y gall y clefyd yma ei chael ar y sector dofednod?
First Minister, in light of these cases of avian flu, what additional work are you as a Government doing to assess the impact that this disease could have on the poultry sector?
Mae yna effaith, achos mae yna gyfnod o amser lle, ar ôl y cyfnod hwnnw, nid yw’n bosibl dweud bod dofednod yn ‘free range’, achos y ffaith eu bod nhw wedi cael eu cadw i mewn. Rŷm ni yn gwybod hynny, ac rŷm ni’n gwybod efallai beth fyddai’r effaith ar y rhai sy’n cadw dofednod. Ar hyn o bryd, felly, beth sy’n hollbwysig yw ein bod ni’n sicrhau bod pethau’n dal fel maen nhw er mwyn rheoli’r clwy ei hunan. Ond, wrth gwrs, rŷm ni yn deall beth yw’r sefyllfa ynglŷn â ffermwyr dofednod os byddai hyn yn parhau yn y pen draw.
There is an effect, because there is a period of time after which it’s not possible to say that poultry are free range, because of the fact that they have had to be kept in. We do know that, and we know what the effect on those who keep poultry will be. So, at present, what’s vitally important is to ensure that the situation remains the same so that we can manage the disease itself. But, of course, we understand what the situation is in terms of poultry farmers if this situation should continue.
Diolch i’r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.
[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.
Rwyf wedi derbyn cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ofyn y cwestiwn brys.
I have accepted an urgent question under Standing Order 12.66. I call on Rhun ap Iorwerth to ask the urgent question.
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynghylch y sylwadau a wnaeth y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys fod gofal brys yng Nghymru mewn argyfwng? EAQ(5)0097(HWS)
Will the Cabinet Secretary make a statement regarding comments made by the Royal College of Emergency Medicine that ‘emergency care in Wales is in a state of crisis’? EAQ(5)0097(HWS)
I thank the Member for the question, and I’d like to start by recognising the hard work of NHS and social care staff, who work under significant pressure at this particular time of year. That is, of course, a consistent feature of winter. I don’t accept that emergency care in Wales is in a state of crisis, and in fact we continue to work with Dr Roop and other leading clinicians, as members of the national unscheduled care board, in trying to find meaningful solutions to support improved outcomes for patients who need emergency and unscheduled care here in Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, a hoffwn ddechrau drwy gydnabod gwaith caled y GIG a staff gofal cymdeithasol, sy'n gweithio dan bwysau sylweddol ar yr adeg benodol hon o'r flwyddyn. Mae hynny, wrth gwrs, yn nodweddiadol o’r gaeaf. Nid wyf yn derbyn bod gofal brys yng Nghymru mewn cyflwr o argyfwng. Yn wir, rydym yn parhau i weithio gyda Dr Roop a chlinigwyr blaenllaw eraill, fel aelodau o’r bwrdd cenedlaethol gofal heb ei drefnu, i geisio dod o hyn i atebion ystyrlon er mwyn cefnogi canlyniadau gwell i gleifion y mae angen gofal brys a gofal heb ei drefnu arnyn nhw yma yng Nghymru.
Cabinet Secretary, nobody wants to speak of a crisis in the NHS. It’s worrying for patients and it’s demoralising for our excellent staff. But you’ll be aware that the Red Cross described the situation in England’s A&E as a humanitarian crisis. You’ll also be aware that your party leader, Jeremy Corbyn, has described that as a national scandal, and demanded the Prime Minister explain herself to Parliament. Yet the vice-president of the Royal College of Emergency Medicine in Wales yesterday described current performance here as being as bad as, if not worse than, England. It would be shocking, except that performance of this level is long-standing, and this happens every year. We’re used to it, and it somehow doesn’t generate the same headlines as in England.
The data for December aren’t available yet, but November’s data showed that just 77 per cent of patients were seen within four hours, and that almost 3,000 people waited longer than 12 hours to be seen in major A&E departments. If performance follows the usual trajectory, it’s likely things will get worse as the winter develops. So, if you were in my position here, I’m sure you’d understand the temptation to use the term ‘crisis’. Well, it’s not me saying that; it’s the Royal College of Emergency Medicine, and there’s no ducking the severity of the warning that, due to this crisis, as they put it, patient safety is being compromised.
Cabinet Secretary, both winter and an ageing population are predictable, and we debate this every year. On our side here we call for better social care, for strengthened primary care, better out-of-hours GP services, to take the pressure off A&E, and you agree with us that this needs to happen. So, why hasn’t it happened? Why is there such a gap between the promises that get made here, and what happens on the ground? And are you embarrassed, frankly, that your own Labour Government’s performance undermines your colleagues in Westminster, who are desperate to highlight the failings of Jeremy Hunt?
Ysgrifennydd y Cabinet, does neb yn dymuno siarad am argyfwng yn y GIG. Mae'n destun pryder i gleifion ac mae'n digalonni ein staff rhagorol. Ond byddwch yn ymwybodol fod y Groes Goch wedi disgrifio’r sefyllfa yn Unedau Damwain & Achosion Brys Lloegr fel argyfwng dyngarol. Byddwch hefyd yn ymwybodol fod arweinydd eich plaid chi, Jeremy Corbyn, wedi disgrifio hynny fel gwarth cenedlaethol, gan fynnu bod y Prif Weinidog yn rhoi ei heglurhad ei hun i'r Senedd. Er hynny, ddoe fe ddisgrifiodd is-lywydd y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yng Nghymru y ddarpariaeth gyfredol yma fel un sydd cyn waethed â, os nad yn waeth na’r ddarpariaeth yn Lloegr. Buasai hynny'n frawychus, ond mae perfformiad ar y lefel hon yn beth hirsefydlog, ac mae’n digwydd yn flynyddol. ‘Rydym yn gyfarwydd â hyn, ac nid yw'n cynhyrchu'r un penawdau â’r rhai yn Lloegr rywsut.
Nid yw’r data ar gyfer mis Rhagfyr ar gael eto. Ond dangosodd data mis Tachwedd mai dim ond 77 y cant o gleifion a gafodd eu gweld o fewn pedair awr, a bod bron 3,000 o bobl wedi aros am fwy na 12 awr i gael eu gweld mewn adrannau Damweiniau ac Achosion Brys mawr. Os bydd y perfformiad yn dilyn y trywydd arferol, mae'n debygol y bydd pethau'n gwaethygu wrth i'r gaeaf fynd rhagddo. Felly, pe byddech chi yn fy sefyllfa i yma, rwy'n siŵr y byddech yn deall y demtasiwn sydd i ddefnyddio'r term 'argyfwng'. Wel, nid y fi sy’n dweud hynny; ond y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys, a does dim modd osgoi difrifoldeb y rhybudd, oherwydd yr argyfwng hwn, fel y maen nhw yn ei ddweud, bod diogelwch cleifion yn cael ei beryglu.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae modd rhagweld y gaeaf a bod poblogaeth yn heneiddio, ac rydym yn trafod hyn bob blwyddyn. O’n hochr ni ym, rydym yn galw am well gofal cymdeithasol, ar gyfer atgyfnerthu gofal sylfaenol, gwell gwasanaethau y tu allan i oriau gan feddygon teulu, er mwyn ysgafnu’r baich ar unedau Damwain & Achosion Brys, ac ‘rydych chi yn cytuno â ni bod yn rhaid i hyn ddigwydd. Felly, pam nad yw hyn wedi digwydd? Pam fod yna’r ffasiwn fwlch rhwng yr addewidion sy'n cael eu rhoi yma, a’r hyn sy'n digwydd ar lawr daear? Ac a oes arnoch chi gywilydd, a bod yn onest, bod eich perfformiad chi eich hun yn y Llywodraeth Lafur yn tanseilio eich cydweithwyr yn San Steffan, sydd yn daer eisiau tynnu sylw at fethiannau Jeremy Hunt?
No. I think, when looking at this, we need to think sensibly about where we are in Wales, and the comparison with England, which has been made. It is, of course, for the Red Cross to stand up for their own commentary on the system in England—they haven’t made the same commentary on the system here in Wales, and there are differences. There are seven different hospital trusts in England that have reached the highest level of alert—and they run a different system, so the pressures are different. Part of the challenge is the use of language and what we’re really and honestly describing. At the start of yesterday, the statement made by the Royal College of Emergency Medicine in Wales was then amended, because they referred to some of the English terminology, so there’s a real danger of not being accurate with our language, and not accurately reflecting the position that we’re in. And objectively speaking, we’re in a better position with less pressure in the system this week than last week. There are real highs, as everyone knows, in winter—real peaks on individual days and, at certain points in the year, peaks that sustain over periods of weeks or months. Our challenge always is: how do we sustainably and resiliently deal with that, to make sure that patient outcomes are not compromised and to make sure that patient care and the experience of care is as good as possible, and that the system does not fall over? You will recall that, when I attended the health and social care committee, in the winter pressures inquiry, I indicated that we’re in a better position than the last two winters: our plans were in a better place, we had learned from the previous two winters, but that did not mean there would be complacency because there will be difficult days. And you and I should be extremely thankful that we’re not members of front-line staff dealing with those pressures on the ground level.
But, that does not mean that where we are now is a crisis, because if you look at the objective levels of escalation in each of our hospitals, it simply does not amount to a crisis. We have a number of hospitals at level 4, but actually the majority are at level 3 or below, and that simply doesn’t reflect the emergency care system being in crisis. There is a need for all of us to have real care in the language that we use, because you were right, in the opening, where you talked about demoralising staff by describing the system in a way that is simply not accurate. I want to see staff supported in doing what is incredibly difficult throughout the whole year, but especially during winter.
There will be no complacency here. And one of the reasons we are in a different position to England is we haven’t seen the cuts made to social care that they have in England. That artificial measure has meant that the system as a whole isn’t working. We try to see the health and social care system as a coherent whole. We will undoubtedly have more learning to take from this winter, and if there is a real crisis, I will happily acknowledge it. I do not accept that where we are now is a crisis, but I do accept that there’s very real pressure and there will always be more for us to learn to do more to support our staff and to be better, not just for the health service, but the patients and the people who it serves.
Na. Rwy'n credu, wrth inni edrych ar hyn, bod angen inni feddwl yn ddoeth am ein sefyllfa yng Nghymru, a'r gymhariaeth a wnaed â Lloegr. Lle'r Groes Goch, wrth gwrs, yw sefyll dros eu sylwebaeth eu hunain ar y system yn Lloegr—nid ydyn nhw wedi gwneud yr un sylwadau ar y system yma yng Nghymru, ac mae yna wahaniaethau yn bodoli. Mae saith o ymddiriedolaethau ysbytai amrywiol yn Lloegr wedi cyrraedd y lefel uchaf o wyliadwriaeth—ac maen nhw yn rhedeg system wahanol, felly mae'r pwysau sydd arnyn nhw’n wahanol. Rhan o'r her yw defnyddio geirfa onest am yr hyn rydym yn ei ddisgrifio mewn gwirionedd. Ar gychwyn ddoe, cafodd y datganiad a wnaed gan y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yng Nghymru ei ddiwygio wedyn, oherwydd eu bod yn cyfeirio at rywfaint o'r derminoleg yn Lloegr. Felly mae perygl gwirioneddol o beidio â bod yn fanwl gywir yn ein geirfa, a methu â chyfleu’r sefyllfa yr ydym ynddi yn iawn. A chan siarad yn wrthrychol, ‘rydym mewn gwell sefyllfa gyda llai o bwysau arnom yn y system yr wythnos hon na'r wythnos ddiwethaf. Mae yna adegau yn y gaeaf pan mae’r anghenion yn wirioneddol uchel, fel y mae pawb yn gwybod—ambell i ddiwrnod unigol gwirioneddol brysur a chyfnodau penodol yn ystod y flwyddyn, prysurdeb mawr sy'n parhau am gyfnodau o wythnosau neu fisoedd. Ein her bob amser yw hyn: sut ydym am ymdrin â hynny yn gyson a diflino, er mwyn gwneud yn siŵr nad yw canlyniadau i gleifion yn cael eu peryglu a gwneud yn siŵr bod gofal cleifion a’u profiad o ofal cystal ag y gallen nhw fod, ac nad yw’r system yn chwalu? Byddwch yn cofio, pan oeddwn yn bresennol yn y pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol, yn yr ymchwiliad i brysurdeb y gaeaf, nodais ein bod mewn gwell sefyllfa nag yr oeddem y ddau aeaf diwethaf: roedd ein cynlluniau wedi eu gosod yn well, roeddem wedi dysgu gwersi o'r ddau aeaf blaenorol. Ond nid oedd yn hynny yn golygu y gallem fod yn hunanfodlon oherwydd fe fydd yna ddyddiau anodd. Ac fe ddylech chi a finnau fod yn hynod ddiolchgar nad ydym ni'n aelodau o’r staff rheng flaen sy'n ymdrin â'r pwysau ar lawr gwlad.
Ond nid yw hynny'n golygu ein bod mewn argyfwng nawr yn y fan hon, oherwydd os edrychwch ar lefelau gwrthrychol y cynnydd ym mhob un o'n hysbytai, nid yw'n gyfystyr ag argyfwng mewn gwirionedd. Mae gennym rai ysbytai ar lefel 4, ond mewn gwirionedd mae'r mwyafrif ar lefel 3 neu’n is, ac nid yw hynny yn cyfleu system gofal brys sydd mewn argyfwng. Mae angen i bob un ohonom fod yn ofalus iawn yn yr iaith a ddefnyddiwn, gan eich bod yn gywir, ar y cychwyn, pan oeddech yn siarad am ddigalonni staff drwy ddisgrifio'r system mewn ffordd nad yw’n gywir mewn gwirionedd. Rwyf am weld cefnogaeth i staff wrth iddyn nhw wneud yr hyn sy’n hynod anodd drwy gydol y flwyddyn, ond yn enwedig felly yn ystod y gaeaf.
Ni fydd unrhyw hunanfodlonrwydd yma. Ac un o'r rhesymau pam mae ein sefyllfa ni yn wahanol i Loegr yw nad ydym ni wedi gweld y toriadau yma a wnaed ar ofal cymdeithasol yn Lloegr. Mae’r mesur artiffisial hwnnw wedi golygu nad yw’r system yn gweithio yn ei chyfanrwydd. Rydym yn ceisio gweld system iechyd a gofal cymdeithasol fel un cyfanrwydd cydlynol. Yn sicr bydd gennym fwy i’w ddysgu eto y gaeaf hwn, ac os bydd argyfwng go iawn, byddaf yn barod iawn i gydnabod hynny. Nid wyf yn derbyn ein bod nawr mewn argyfwng yma, ond rwyf yn derbyn bod pwysau gwirioneddol arnom a bod rhagor i’w ddysgu bob amser wrth wneud mwy i gefnogi ein staff a sicrhau gwelliant, nid yn unig i’r gwasanaeth iechyd ei hun, ond i’r cleifion a'r bobl y mae'n eu gwasanaethu.
You’re absolutely right, Cabinet Secretary, I think we must be very careful in the language that we all use. I think one of the first areas we have to be very clear about is that we are all entitled to challenge—challenge you, challenge the Welsh Government—about the performance of the health service. And by doing so, that does not impugn in any way the hard work of the people in that health service. Whether they are a top-flight consultant or the porter who takes the person from the ambulance in through the system, they all play a valuable part, and we need to get over this issue of ‘We can’t talk about it because we’re doing people down’, because none of us are doing them down. And language is very important, because the chairman of the Red Cross was utterly, utterly incorrect in the comments that he made about humanitarian crises. That was an appalling use of wording. And when you look at the evidence behind it, it’s mainly two NHS trusts. We have seven, and our seven all respond in different ways to the winter pressures.
Now, of course, the Royal College of Emergency Medicine made some very clear recommendations when they came before the health committee, and I know that you and your officials were looking at the transcript, looking at what people were saying, and have had a number of conversations with all these royal colleges. So, I would just like to ask you a couple of questions in terms of: were you able to ring-fence or ensure that health boards had ring-fenced any unscheduled care beds to ensure the provision was there, therefore elective surgery didn’t take a hit? Were you able to implement any frail and elderly assessment centres in any of the major hospitals in order to triage our more vulnerable people in the same way that we triage our paediatrics? Are you confident that redirection services have managed to work well? And, of course, what causes the collapse in A&E and what has caused this commentary, I believe, from the Royal College of Emergency Medicine, who were absolutely right to have pinpointed what they did and how they see it, is the closure of beds, and I wonder, Cabinet Secretary, if you’re able to say whether or not there’s been an increase at all in community beds and in secondary care, because taking those three or four actions would, in fact, help to alleviate the pressures that the A&E departments are under. They are, of course, the front door to all of our acute services.
Rydych yn llygad eich lle, Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf yn meddwl bod yn rhaid i ni fod yn ofalus iawn yn yr eirfa yr ydym i gyd yn ei defnyddio. Rwy'n credu mai un o'r meysydd cyntaf y bydd yn rhaid i ni fod yn glir iawn yn ei gylch yw bod yr hawl gan bob un ohonom i herio—eich herio chi, herio Llywodraeth Cymru—ynghylch perfformiad y gwasanaeth iechyd. A thrwy wneud hyn, nid yw mewn unrhyw ffordd yn bychanu gwaith caled y bobl sydd yn y gwasanaeth iechyd. Pa un a yw’n ymgynghorydd o’r radd uchaf neu’n borthor sy'n hebrwng y claf o'r ambiwlans ac i mewn drwy'r system, maen nhw i gyd yn chwarae rhan werthfawr, ac mae angen inni oresgyn y broblem hon o 'Ni allwn drafod y peth, rhag inni ddilorni unrhyw un ', oherwydd nid oes yr un ohonom am ddilorni unrhyw un. Ac mae geirfa yn bwysig iawn, oherwydd roedd cadeirydd y Groes Goch yn gwbl, gwbl anghywir yn y sylwadau a wnaeth am argyfyngau dyngarol. Roedd hynny'n ddefnydd gwarthus o eirfa. A phan fyddwch yn edrych ar y dystiolaeth sydd yn bodoli, mae'n bennaf o achos dwy ymddiriedolaeth GIG. Mae gennym ni saith, ac mae’r saith yn ymateb mewn ffyrdd amrywiol i bwysau’r gaeaf.
Yn awr, wrth gwrs, gwnaeth y Coleg Brenhinol Meddygaeth Brys rai argymhellion clir iawn pan ddaethon nhw gerbron y pwyllgor iechyd. A gwn eich bod chi a'ch swyddogion wedi edrych ar y trawsgrifiad, gan edrych ar yr hyn yr oedd pobl yn ei ddweud, ac rydych wedi cael nifer o sgyrsiau gyda'r holl golegau brenhinol hyn. Felly, hoffwn i ofyn un neu ddau o gwestiynau i chi: a gawsoch chi gyfle i glustnodi neu i sicrhau bod awdurdodau iechyd sydd wedi neilltuo unrhyw welyau ar gyfer gofal heb ei drefnu er mwyn sicrhau bod y ddarpariaeth yno, fel nad oedd llawdriniaeth ddewisol yn dioddef? A oeddech yn alluog i weithredu unrhyw ganolfannau asesu’r oedrannus a’r bregus yn unrhyw un o'r prif ysbytai er mwyn rhoi blaenoriaeth i’r bobl fwyaf agored i niwed yn yr un modd ag yr ydym yn blaenoriaethu mewn pediatreg? A ydych yn hyderus fod gwasanaethau ailgyfeirio wedi llwyddo yn eu gwaith? Ac wrth gwrs, yr hyn sy’n achosi’r chwalfa yn yr adrannau damweiniau ac achosion brys a'r hyn sydd wedi achosi’r sylwebaeth gan y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys, fel y deallaf, a oedd yn gwbl gywir wrth dynnu sylw at yr hyn a wnaethon nhw a sut maen nhw’n gweld pethau, yw cau gwelyau. Tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi ddweud a oes cynnydd wedi bod o gwbl mewn gwelyau cymunedol ac mewn gofal eilaidd, gan y byddai cymryd y tri neu bedwar cam hyn, mewn gwirionedd, yn helpu i leddfu'r pwysau sydd ar adrannau damweiniau ac achosion brys. Y nhw, wrth gwrs, yw drws ffrynt pob un o'n gwasanaethau aciwt.
Thank you for your series of points, comments and questions. When we talk about the system being under pressure, it does mean that the job of staff is made more difficult and more demanding, and that also has an impact on the patient experience, too, and we should all reflect and recognise that we’re talking about this general area. I don’t, for one minute, say that Members shouldn’t ask awkward questions; I think it’s entirely appropriate, on occasion, to challenge the use of language as to whether it’s appropriate. In terms of the questions that you asked and the points that you made, I think, again, it’s about seeing health and social care as a whole system. It isn’t just the secondary care part, it isn’t just the ambulance service and the paramedics, it isn’t just the emergency department; it’s the whole hospital system and it’s the flow through that system and actually what needs to be done, not just in triage at the point when someone arrives at a hospital, but actually what is done before that, whether that’s with the ambulance service or whether that’s actually in primary care as well. And we are objectively getting better at doing that as a system.
I look forward to publishing more statistics and more information over the course of this winter on what is being done—for example, in the next quarter’s statistics on the ambulance service, the work they’re doing to see, hear and treat people and discharge them either on the phone or at the scene to prevent journeys being undertaken unnecessarily into the hospital system; the work that is being done across primary care with pilots similar to the one, for example, that I’ve mentioned previously on Ynys Môn, but also in other parts of Wales, with similar systems and advanced care to keep people out of hospital and get them out quickly if they do go in. So, people understand who their most vulnerable individuals are and often those are elderly people, as you rightly point out.
We’ve already seen, as I indicated at the committee, that there are, I think, approximately 300 extra beds in the system that are being delivered as part of the response to winter in terms of the plans that health boards have. That’s a normal part of planning. That means they scale down elective activity: that’s entirely normal too. But, even last winter, we saw more elective activity than had taken place than in the previous winter. I won’t forecast and give you any sort of guarantee it will happen now, because it would be wrong of me to say what will happen with unscheduled care not knowing what may happen in terms of the flu or in the weather and the pressures that will come here. But I expect to see progress made on elective care in the remaining quarter of this financial year. I expect to see the system being resilient in terms of unscheduled care too, and that will mean some of our resources and people are redirected to an appropriate point in time at any point in the health and care system. In many ways, what keeps the health part of the system going is the fact they are able to work effectively with social care and the third sector in getting people into and out of health facilities for care and back into their own home with packages of care where it is appropriate. And in that place, we are in a much better place in Wales than other parts of the UK, because we plan jointly between health, social care and the third sector. Undoubtedly, I will answer more questions in this Chamber and in committee on the reality of winter on the ground for patients and for staff.
Diolch i chi am eich cyfres o bwyntiau, sylwadau a chwestiynau. Pan fyddwn yn sôn am y system dan bwysau, mae'n golygu bod gwaith y staff yn fwy anodd ac mae mwy o alw arnyn nhw, ac mae hefyd yn effeithio ar brofiad y claf. Dylem i gyd ystyried a chydnabod ein bod yn trafod y maes cyffredinol hwn. Nid wyf yn dweud, o gwbl, na ddylai Aelodau ofyn cwestiynau anodd; rwy'n credu ei bod yn gwbl briodol, ar adegau, i herio'r defnydd o eirfa er mwyn holi a yw'n briodol. O ran y cwestiynau a ofynnwyd gennych a'r pwyntiau a wnaethoch, rwyf yn meddwl, unwaith eto, eu bod yn ymwneud â gweld iechyd a gofal cymdeithasol fel un system gyfan. Nid y rhan gofal eilaidd yn unig, nid y gwasanaeth ambiwlans a'r parafeddygon yn unig, nid yr adran achosion brys yn unig; ond system yr ysbyty cyfan, a’r llif drwy'r system honno, a’r hyn sydd angen ei wneud mewn gwirionedd, nid yn unig y blaenoriaethu yn y man pan fydd rhywun yn cyrraedd yr ysbyty, ond yr hyn a wneir cyn hynny, boed hynny gyda'r gwasanaeth ambiwlans neu yn y maes gofal sylfaenol hefyd. Ac rydym, yn wrthrychol, yn dod yn well am wneud hynny fel system.
Edrychaf ymlaen at gyhoeddi mwy o ystadegau a mwy o wybodaeth dros y gaeaf hwn am yr hyn sy'n cael ei wneud—er enghraifft, yn ystadegau’r chwarter nesaf ar y gwasanaeth ambiwlans, y gwaith sy’n cael ei wneud i weld, clywed a thrin pobl a’u rhyddhau nhw naill ai dros y ffôn neu yn y fan a'r lle er mwyn atal teithiau diangen i mewn i system yr ysbyty; y gwaith sy'n cael ei wneud ar draws gofal sylfaenol gyda chynlluniau peilot tebyg i'r un, er enghraifft, yr wyf wedi ei grybwyll o'r blaen yn Ynys Môn, ond hefyd mewn rhannau eraill o Gymru, gyda systemau tebyg a gofal uwch i gadw pobl allan o'r ysbyty a’u rhyddhau nhw’n gyflym os ydynt yn cael eu derbyn i’r ysbyty. Felly, mae pobl yn gwybod pwy yw’r unigolion sydd fwyaf agored i niwed. Yn aml, pobl oedrannus yw’r rhain, fel yr ydych yn ei nodi yn hollol gywir.
Rydym eisoes wedi gweld, fel y dywedais yn y pwyllgor, fod tua 300, rwy’n meddwl, o welyau ychwanegol yn y system i’w darparu fel rhan o ymateb i’r gaeaf yn ôl y cynlluniau sydd gan y byrddau iechyd. Mae hynny'n rhan arferol o gynllunio. Mae hynny'n golygu eu bod yn lleihau rhywfaint ar weithgarwch dewisol: mae hynny hefyd yn gwbl normal. Eto i gyd, hyd yn oed y gaeaf diwethaf, gwelsom fwy o weithgarwch dewisol nag a welsom yn y gaeaf blaenorol. Nid wyf am geisio rhagweld na rhoi unrhyw fath o warant i chi y bydd hynny’n digwydd nawr, oherwydd byddwn yn cyfeiliorni trwy ddweud beth fydd yn digwydd mewn gofal heb ei drefnu heb wybod beth allai ddigwydd o ran y ffliw neu dywydd mawr a'r pwysau a ddaw yn eu sgil. Ond rwyf yn disgwyl gweld cynnydd mewn gofal dewisol yn y chwarter sy'n weddill o’r flwyddyn ariannol hon. Rwyf yn disgwyl gweld y system yn dal yn gydnerth o ran gofal heb ei drefnu hefyd, a fydd yn golygu bod rhai o'n hadnoddau a’n pobl yn cael eu hailgyfeirio ar adeg briodol ac at unrhyw ran o’r system iechyd a gofal. Mewn llawer ffordd, yr hyn sy’n cynnal adran iechyd y system yw'r ffaith eu bod yn gallu cydweithio'n effeithiol â gofal cymdeithasol a'r trydydd sector trwy gael pobl i mewn ac allan o gyfleusterau iechyd i gael gofal ac yna yn ôl i'w cartrefi eu hunain gyda phecynnau gofal lle bod hynny'n briodol. Ac o ran hynny, rydym mewn llawer gwell cyflwr yng Nghymru na rhannau eraill o'r DU, gan ein bod yn cynllunio ar y cyd ag iechyd, gofal cymdeithasol a'r trydydd sector. Yn ddiamau, byddaf yn ateb rhagor o gwestiynau yn y Siambr hon ac mewn pwyllgor ar wir effaith y gaeaf ar lawr gwlad ar gleifion ac ar staff.
Cabinet Secretary, the fact that the vice-president of the Royal College of Emergency Medicine in Wales says patient safety is compromised and staff are struggling to cope with the intense demands should deeply concern us all. Rightly or wrongly, the Red Cross described the situation across the border as a humanitarian crisis and Dr Roop says that in some areas performance is as bad as, if not worse than, England. The Welsh Government has allocated additional funds to alleviate winter pressures, but these pressures exist all year round and if we have a major flu outbreak this winter we are in real trouble. Cabinet Secretary, in addition to funding announced to tackle winter pressures, how do you plan to address the capacity issues in the rest of the NHS, which are impacting upon emergency care? We know that there are people in hospital that can’t go home because of the fact that they are home alone and they are taking up bed space, which is quite needless, really, had we had an alternative to accommodate people. I have met over the Christmas period with a voluntary organisation that is seeking to help us, but I will discuss this in further detail at another time. Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, dylai’r ffaith fod is-lywydd y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yng Nghymru yn dweud fod diogelwch cleifion yn cael ei beryglu a bod staff yn cael trafferth i ymdopi â gofynion dwys fod yn achos pryder mawr i ni i gyd. Yn gam neu'n gymwys, disgrifiodd y Groes Goch y sefyllfa dros y ffin yn argyfwng dyngarol a dywedodd Dr Roop fod perfformiad mewn rhai meysydd cyn waethed â, os nad yn waeth nag yn Lloegr. Mae Llywodraeth Cymru wedi dynodi arian ychwanegol er mwyn lleddfu ar bwysau’r gaeaf, ond mae’r pwysau hwn yn bodoli gydol y flwyddyn ac os bydd yna achosion mawr o ffliw y gaeaf hwn byddwn mewn trafferthion enbyd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn ogystal â’r arian sydd wedi ei roi yn ôl y cyhoeddiad i ddatrys pwysau’r gaeaf, sut yr ydych yn bwriadu mynd i'r afael â materion ynglŷn â’r lle sydd ar ôl yng ngweddill y GIG, sydd yn effeithio ar ofal brys? Rydym yn gwybod am bobl mewn ysbytai nad oes modd iddyn nhw fynd adref oherwydd eu bod yn byw ar eu pennau eu hunain, ac o’r herwydd yn cymryd gwelyau, yn gwbl ddiangen, mewn gwirionedd, pe byddai gennym ddarpariaeth amgen i letya pobl. Dros gyfnod y Nadolig rwyf wedi cyfarfod â mudiad gwirfoddol sy'n ceisio ein helpu ni, ond byddaf yn trafod hyn yn fanylach rywbryd eto. Diolch.
Thank you for the comments that you raise. Again, I go back to saying that, of course, I’m concerned about the language used and the comments made by Dr Roop. But, as I say, objectively, the pressure in the system is not as great as it has been in the past. It is not as great as even last week. There’s a real issue here, and I have no issue with people saying that the health and care system is under real pressure through winter and that makes the job of staff more difficult and more demanding. That’s very different to saying that it is in a state of genuine crisis. I do take issue with some of the points that are made about the fact there is year-round pressure. There is year-round pressure, but in winter that pressure is different. You are more likely to see people that are older and sicker come in to our health and care system. They’re more likely to occupy beds within the healthcare part of the system and that puts more pressure on the transfers of care and packages of care within healthcare, but also between health and social care as well. So, winter is a different sort of pressure. That’s what we’re seeing now and we’ll see more of it in the next few months. There’s no point in pretending winter does not provide this pressure that is extraordinary. That is why there is an extraordinary response in planning for winter and in delivering in winter as well. But I am really encouraged about the fact that we’ve not seen a collapse in delayed transfers of care here in Wales. We’ve actually sustained and been able to manage some of that pressure at the start of winter. I look forward to saying more about what’s been done when the next figures are published later on this month, because that tells us something about the health of the whole system and the ability to move people effectively from the point when they need some sort of support and care back into their own homes with that package of care and through healthcare if that’s what they need. So that, of course, is the focus of our activity, on what we expect health and social care to do together, but I think, really, every one of us should recognise not just the work that staff do, but think about how we talk about the jobs that they do and the care they provide for each and every one of our constituents at various points in time.
Diolch am y sylwadau a godwch. Unwaith eto, rwy’n mynd yn ôl at ddweud, wrth gwrs, fy mod yn gofidio am yr eirfa a ddefnyddir a'r sylwadau a wnaed gan Dr Roop. Ond, fel y dywedais, yn wrthrychol, nid yw’r pwysau ar y system mor drwm ag y bu yn y gorffennol. Nid yw mor drwm ag yr oedd yr wythnos ddiwethaf, hyd yn oed. Mae 'na broblem wirioneddol yma, ac nid wyf yn anghytuno pan fo pobl yn dweud bod y system iechyd a gofal dan bwysau difrifol trwy’r gaeaf ac mae hynny'n gwneud gwaith y staff yn fwy anodd ac yn fwy beichus. Mae hynny'n beth gwahanol iawn i ddweud ei bod yn gyflwr o argyfwng gwirioneddol. Rwy’n dadlau â rhai o'r pwyntiau sydd wedi eu gwneud am bwysau drwy gydol y flwyddyn. Mae yna bwysau drwy gydol y flwyddyn, ond yn y gaeaf mae’r pwysau yn wahanol. Rydych yn fwy tebygol o weld pobl sy'n hŷn ac yn salach yn cael eu derbyn i'n system iechyd a gofal. Maen nhw’n fwy tebygol o fod mewn gwelyau o fewn gofal iechyd y system ac mae hynny'n rhoi mwy o bwysau ar drosglwyddo gofal a phecynnau gofal o fewn gofal iechyd, ond rhwng gofal iechyd a gofal cymdeithasol hefyd. Felly, ceir math gwahanol o bwysau yn y gaeaf. Dyna beth rydym yn ei weld ar hyn o bryd a byddwn yn gweld mwy o hyn yn ystod y misoedd nesaf. Does dim pwynt esgus nad yw’r gaeaf yn cyflwyno pwysau sy’n eithriadol. Dyna pam y ceir ymateb eithriadol wrth gynllunio ar gyfer y gaeaf ac wrth ddarparu yn y gaeaf hefyd. Ond rwyf wedi fy nghalonogi gan y ffaith nad ydym wedi gweld unrhyw chwalfa o ran oedi wrth drosglwyddo gofal yma yng Nghymru. Yn wir, rydym wedi llwyddo i gynnal a rheoli rhywfaint o'r pwysau ar ddechrau'r gaeaf. Rwy'n edrych ymlaen at ddweud mwy am yr hyn sydd wedi ei wneud pan fydd y ffigurau nesaf yn cael eu cyhoeddi yn ddiweddarach y mis hwn. Bydd hynny'n dweud rhywbeth wrthym am iechyd y system gyfan, a'r gallu i symud pobl yn effeithiol, o'r pwynt lle mae angen rhyw fath o gymorth a gofal arnynt, yn ôl i'w cartrefi eu hunain gyda phecyn gofal, a thrwy ofal iechyd os mai dyna’r hyn sydd ei angen arnyn nhw. Felly dyna, wrth gwrs, yw pwyslais ein gweithgarwch, sef yr hyn yr ydym yn disgwyl i ofal iechyd a gofal cymdeithasol ei wneud gyda'i gilydd. Ond rwy’n credu, yn wir, y dylai pob un ohonom gydnabod nid yn unig y gwaith y mae’r staff yn ei wneud, ond meddwl am y ffordd yr ydym yn trafod y swyddi y maen nhw’n eu cyflawni a'r gofal y maen nhw’n ei ddarparu ar gyfer pob un o'n hetholwyr yn ddiwahan ar adegau amrywiol yn eu hanes.
Cabinet Secretary, I listened very closely to the answers that you have given, and you said that the pressures are not as great as they were this time last year. In your most immediate response, you said that. Yet, the last figures for A&E, for people waiting over 12 hours or more, went up by 22 per cent to 2,955. Are you in a position to confirm that those figures are on a downward trajectory, given your comments this afternoon, and that those wait times are becoming more responsive in our A&E departments across Wales, and that, when the latest figures come out, because you will be in possession of the figures, we will see a decline in those figures, given that they’ve shown a year-on-year increase, on the most recent figures up to November, of 22 per cent in people who are waiting 12 hours or more in A&E departments across Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, gwrandewais yn astud iawn ar eich atebion, a dywedasoch nad oedd y pwysau mor drwm ag yr oedd yr adeg hon y llynedd. Yn eich ymatebiad cyntaf un, dywedasoch hynny. Fodd bynnag, mae ffigurau diwethaf yr unedau Damweiniau ac Achosion Brys, ar gyfer y bobl sy'n aros am 12 awr neu fwy, wedi codi 22 y cant i 2,955. A ydych chi mewn sefyllfa i gadarnhau bod y ffigurau hynny ar eu ffordd i lawr, o ystyried eich sylwadau y prynhawn yma, a bod amseroedd aros yn dod yn fwy ymatebol yn ein hadrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru? A phan fydd y ffigurau diweddaraf wedi eu cyhoeddi, gan y bydd y ffigurau hynny yn eich meddiant, a fyddwn yn gweld gostyngiad yn y ffigurau hynny, o ystyried eu bod wedi dangos cynnydd o un flwyddyn i’r llall, yn ôl y ffigurau diweddaraf hyd at fis Tachwedd, o 22 y cant yn nifer y bobl sy'n aros 12 awr neu fwy mewn adrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru?
There are two points to make here. The first is that I recognise that some people do wait too long, whether it’s in November or whether it’s in June, and that’s part of our challenge in improving the system. That doesn’t necessarily mean they have bad outcomes in terms of the clinical outcomes, but that isn’t always a great patient experience. And there’s something here about our measures on four and 12 hours as well. They tell us something about the care that’s provided, but not everything that we would think that we are being told. You, for example, could go into a hospital and, actually, you’d be seen, treated and discharged in four and a half hours. Now, the way our figures look, we’d probably say, ‘That’s someone who’s waited too long.’ But you could actually have a very good experience of care in that time, and you could actually be really happy with the treatment that you’ve received. Equally, you could be in an A&E department for three hours and our figures would then say, ‘You’re a success’, but that might not be a great experience as well. So, it doesn’t tell us everything that we think the figures actually might do. So, I expect to see that there will be more pressures through winter on both four and 12 hours, and, you know, it would be fantasy to try and claim otherwise.
The challenge must be: how resilient our system is, what the quality of care being delivered is, and what the patient experience tells us about that as well. And the point that I was trying to make was that, actually, objectively, we’re in a better position this week than last week, and if there is a system in crisis, you wouldn’t have thought the system would have coped and de-escalated with the pressure coming through the doors, and maybe see what happens on different days through the rest of winter as well. For example, on 27 December, there was a five-year peak in admissions. On 1 January there was a much higher admissions rate than the previous January as well. So, we’ll see those different peaks and troughs, but we will all know there is more pressure in the system in winter. We need to understand what we’ve done in advance in the plans we’ve had, how successful they’ve been, what we learn for the next year, and then that broader trajectory of improvement through the whole health and care system to try and make sure that people do get seen, treated and discharged in an appropriate period of time, but also in the appropriate place, because every single part of the NHS in the UK recognises that still too many people, even at the points of highest pressure, are going to a place that isn’t the appropriate place for their care and treatment.
So, there’s something about educating and empowering the public and informing them where to go for the appropriate treatment that they need. And that’s why I’m really encouraged by the early results from the 111 pilot in the Abertawe Bro Morgannwg area, which I think has been really helpful in getting people to the right place to get the right treatments and care. I look forward to providing Members with more information on that pilot and then seeing if that will then be rolled out in other parts of the country.
Mae dau bwynt i’w gwneud yma. Y cyntaf yw fy mod yn cyfaddef bod rhai pobl yn aros yn rhy hir, boed hynny ym mis Tachwedd neu ym mis Mehefin, ac mae hynny'n rhan o'n her ni wrth wella'r system. Nid yw hynny o reidrwydd yn golygu bod y bobl hynny yn cael canlyniadau gwael o ran eu canlyniadau clinigol, ond nid yw hynny bob amser yn brofiad arbennig o dda iddyn nhw. Ac mae rhywbeth i’w gael yma am ein mesuriadau dros bedair a 12 awr hefyd. Maen nhw’n dweud rhywbeth wrthym am y gofal sy'n cael ei ddarparu, ond nid y cyfan y byddem yn credu sy’n cael ei ddweud wrthym ni. Gallech chi, er enghraifft, fynd i mewn i’r ysbyty ac, yn wir, gallech gael eich gweld, eich trin a'ch rhyddhau o fewn pedair awr a hanner. Yn awr, yn ôl y ffigurau sydd gennym, byddem fwy na thebyg yn dweud, 'Dyma rywun sydd wedi aros yn rhy hir.' Ond gallech mewn difrif brofi gofal da iawn yn y cyfnod hwnnw, a gallech chi mewn gwirionedd fod yn hapus iawn gyda'r driniaeth yr ydych wedi ei derbyn. Yn yr un modd, gallech fod mewn adran Damweiniau ac Achosion Brys am dair awr a byddai ein ffigurau wedyn yn dweud, 'Dyma lwyddiant', ond o bosibl ni fyddai’r profiad hwnnw yn un arbennig o dda. Felly, nid yw hyn yn dweud popeth y byddem yn disgwyl i’r ffigurau hyn ei fynegi i ni mewn gwirionedd. Tybiaf felly y bydd mwy o bwysau trwy’r gaeaf ar y ffigurau am bedair a 12 awr, ac fe wyddoch mai ffantasi fyddai ceisio dweud fel arall.
Dyma’r her: pa mor gydnerth yw ein system, sut ofal sydd yn cael ei roi, a beth ddywed profiad y claf wrthym am hynny hefyd. A'r pwynt yr oeddwn yn ceisio ei wneud oedd ein bod, mewn gwirionedd, yn wrthrychol, mewn sefyllfa well yr wythnos hon na’r wythnos ddiwethaf. A phe byddai system mewn argyfwng, ni fyddech wedi credu y byddai'r system wedi gallu ymdopi â’r pwysau a oedd yn dod trwy'r drysau neu isgyfeirio, ac efallai y cawn weld beth sy'n digwydd ar wahanol ddiwrnodau yn ystod gweddill y gaeaf hefyd. Er enghraifft, ar 27 Rhagfyr cafwyd y nifer uchaf o dderbyniadau mewn pum mlynedd. Ar 1 Ionawr cafwyd cyfradd derbyniadau uwch o lawer nag yn y mis Ionawr blaenorol hefyd. Felly, byddwn yn gweld yr uchafbwyntiau a’r isafbwyntiau gwahanol hynny, ond rydym i gyd yn gwybod bod mwy o bwysau ar y system yn y gaeaf. Mae angen inni ddeall y pethau yr ydym wedi eu gwneud ymlaen llaw yn ein gwaith cynllunio, pa mor llwyddiannus yr oeddent, yr hyn yr ydym wedi ei ddysgu erbyn y flwyddyn nesaf. Ac yna mae angen deall y llwybr ehangach hwn o welliant drwy'r system gyfan o iechyd a gofal er mwyn ceisio gwneud yn siŵr bod pobl yn cael eu gweld, eu trin a'u rhyddhau o fewn cyfnod priodol o amser, ond hefyd yn y man priodol. Mae pob rhan unigol o'r GIG yn y DU yn cydnabod bod gormod o bobl yn dal i fynd i’r mannau nad ydynt yn briodol i’w gofal a’u triniaeth, hyd yn oed i’r mannau lle ceir y pwysau uchaf.
Felly, mae rhyw werth mewn addysgu a galluogi’r cyhoedd a rhoi gwybod iddyn nhw am y lle i fynd i gael y driniaeth briodol sydd ei hangen arnyn nhw. A dyna pam rwyf wedi fy nghalonogi’n fawr iawn gan ganlyniadau cynnar y cynllun peilot 111 yn ardal Abertawe Bro Morgannwg. Credaf iddo fod yn ddefnyddiol iawn o ran cael pobl i'r mannau iawn i gael y triniaethau a'r gofal cywir. Rwy'n edrych ymlaen at roi rhagor o wybodaeth i’r Aelodau am y cynllun peilot hwn, ac yna gweld a fydd yn cael ei gyflwyno wedyn mewn rhannau eraill o'r wlad.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet. Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy’n galw ar Jane Hutt.
Thank you to the Cabinet Secretary. The next item on the agenda is the business statement and announcement, and I call on Jane Hutt.
I’ve several changes to report to this week’s business, Llywydd. I’ve extended to 45 minutes the time allocated to the oral statement on the consultation on the draft dementia strategic action plan for Wales. I’ve added an oral statement on avian influenza, and an oral statement on the new treatment fund. And, finally, as no questions have been tabled for answer by the Assembly Commission this week, the Business Committee has adjusted tomorrow’s timetable accordingly. And business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement, which can be found among meeting papers available to Members electronically.
Mae gennyf lawer o newidiadau i adrodd amdanynt i fusnes yr wythnos hon, Lywydd. Rwyf wedi ymestyn i 45 munud yr amser a ddyrennir i'r datganiad llafar ar yr ymgynghoriad ar y cynllun gweithredu strategol drafft ar ddementia i Gymru. Rwyf wedi ychwanegu datganiad llafar ar ffliw adar, a datganiad llafar ar y gronfa driniaeth newydd. Ac, yn olaf, gan nad oes unrhyw gwestiynau wedi'u cyflwyno i'w hateb gan Gomisiwn y Cynulliad yr wythnos hon, mae'r Pwyllgor Busnes wedi addasu amserlen yfory yn unol â hynny. Ac mae’r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, a gellir ei weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau ar ffurf electronig.
Can I call for two Cabinet Secretary statements—the first from the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs in relation to the future of the timber industry in Wales? Members will have noticed that there were some concerns raised by Clifford Jones Timber, an organisation that is based in Ruthin in my constituency, about the failure of the Welsh Government forestry land to secure a greater planting regime, an increase in the planting regime, in order to have a sufficient crop for the future. You’ll be aware that that particular business employs 80 people, and indeed, there are many thousands of jobs in the wood manufacturing industry in Wales that rely on timber production. I wonder, Minister, whether we can have a statement from the Cabinet Secretary, just in terms of what the Welsh Government intends to do in order to maximise the output of that industry, and its economic contribution to Wales in the future.
Can I also ask for a statement from the Minister for Skills and Science, in relation to the Superfast Cymru scheme and the way that it is marketed here in Wales? I’ve received a number of communications from constituents who are very concerned about the inaccurate information that is appearing on the Superfast Cymru website in terms of the availability of superfast, high-speed broadband in their immediate localities. And even more concerning is feedback directly from BT Openreach to constituents, which seems to suggest that, because now that the Welsh Government has taken on the responsibility for marketing Superfast Cymru, they now need to re-register an interest in having access to it. This is the feedback that has been given. I can see the Minister shaking her head, but that is the feedback that they’ve got—I’ve got a copy of the e-mail here. So, clearly, there is some disjointed communication there, which needs to be addressed, and I do think it would be useful to have a further statement from the Minister for Skills and Science in order to address that.
A gaf i alw am ddau ddatganiad Ysgrifennydd Cabinet—y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig ynghylch dyfodol y diwydiant coed yng Nghymru? Bydd yr Aelodau wedi sylwi bod rhai pryderon wedi’u codi gan Clifford Jones Timber, sefydliad sydd wedi'i leoli yn Rhuthun yn fy etholaeth i, am fethiant tir coedwigaeth Llywodraeth Cymru i sicrhau trefn blannu ehangach, cynnydd yn y drefn blannu, er mwyn sicrhau cnwd digonol ar gyfer y dyfodol. Rydych yn gwybod bod y busnes penodol hwnnw yn cyflogi 80 o bobl, ac yn wir, ceir miloedd lawer o swyddi yn y diwydiant gweithgynhyrchu coed yng Nghymru sy'n dibynnu ar gynhyrchu pren. Tybed, Weinidog, a allwn ni gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet, ddim ond ynghylch yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud er mwyn manteisio i’r eithaf ar allbwn y diwydiant hwnnw, a'i gyfraniad economaidd i Gymru yn y dyfodol?
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth, ynghylch y cynllun, Cyflymu Cymru, a'r ffordd y caiff ei farchnata yma yng Nghymru? Rwyf wedi derbyn nifer o gyfathrebiadau gan etholwyr sy’n bryderus iawn ynghylch y wybodaeth anghywir sy'n ymddangos ar wefan Cyflymu Cymru am argaeledd band eang cyflym iawn, yn eu hardaloedd penodol. A hyd yn oed yn fwy o achos pryder yw adborth uniongyrchol gan BT Openreach i etholwyr y mae’n ymddangos ei fod yn awgrymu, oherwydd bod Llywodraeth Cymru bellach wedi cymryd y cyfrifoldeb dros farchnata Cyflymu Cymru, fod angen iddyn nhw nawr ailgofrestru eu diddordeb mewn cael mynediad ato. Dyma’r adborth a roddwyd. Gallaf weld y Gweinidog yn ysgwyd ei phen, ond dyna yw’r adborth a gawson nhw—mae gennyf gopi o'r e-bost yn y fan hyn. Felly, mae’n amlwg bod rhywfaint o gyfathrebu digyswllt yno y mae angen rhoi sylw iddo, ac rwyf wir o’r farn y byddai'n ddefnyddiol cael datganiad pellach gan y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth er mwyn rhoi sylw i hynny.
I thank Darren Millar for his questions. I will draw the attention of the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to your questions and concerns about the future of the timber industry in Wales. This is something that I’m sure, if there is a specific issue in your area, in your constituency, you would want to raise with her anyway. And, of course, the Minister for skills is so often on her feet in this Chamber making statements about our role, such as it is, in terms of our powers and responsibilities, in terms of broadband, and not only the marketing, but of course the delivery, which all of us are involved in, in terms of not only the prospects but the success in terms of broadband in Wales and superfast broadband.
Diolchaf i Darren Millar am ei gwestiynau. Tynnaf sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig at eich cwestiynau a phryderon ynghylch dyfodol y diwydiant coed yng Nghymru. Mae hyn yn rhywbeth yr wyf i'n siŵr, os oes problem benodol yn eich ardal, yn eich etholaeth, y byddech eisiau ei godi â hi, beth bynnag. Ac, wrth gwrs, mae’r Gweinidog Sgiliau ar ei thraed mor aml yn y Siambr hon yn gwneud datganiadau am ein swyddogaeth, os swyddogaeth hefyd, o ran ein pwerau a'n cyfrifoldebau, o ran band eang, ac nid yn unig y marchnata, ond wrth gwrs, y cyflenwad y mae pob un ohonom yn cymryd rhan ynddo, o ran nid yn unig y rhagolygon, ond hefyd y llwyddiant o ran band eang yng Nghymru a band eang cyflym iawn.
I was wondering if we could have a statement on your Government’s investigation into New Sandfields Aberafan, NSA Afan. I only understood from the chief executive of Neath Port Talbot council—I saw an e-mail sent to our group leader—that there was an ongoing investigation into financial irregularities and that funds are suspended at present. The Government—your audit office within the Government—is looking into the situation.
I wondered if you could provide a statement in Government time on what you’re actually doing, what that entails, and how people in the community can be, perhaps, communicated with to try and alleviate some of the concerns that they may have, because, potentially, some of those services may not be able to be delivered by this particular Communities First organisation, if the investigation is long-standing. And I think it’s something that all Assembly Members should have been told about, and not just the councillors. So, I would like to understand how we weren’t communicated with also from the Government, considering this is quite an important issue. We’ve had previous issues, and I’m not saying that—. At the moment, there’s an investigation, but we do know in this Chamber that there have been previous problems with various Communities First organisations across Wales. I hope that this isn’t the case in this instance, but if it is, we need to know, and Assembly Members need to be kept informed.
Roeddwn yn meddwl tybed a allem gael datganiad ar ymchwiliad eich Llywodraeth i Sandfields Newydd Aberafan ac Afan (NSA Afan). Dim ond cael ar ddeall oddi wrth brif weithredwr Cyngor Castell-nedd Port Talbot—gwelais e-bost a anfonwyd at arweinydd ein grŵp—fod ymchwiliad parhaus wrthi’n cael ei gynnal i achosion o afreoleidd-dra ariannol a bod arian cyllido wedi ei atal ar hyn o bryd. Mae’r Llywodraeth—eich swyddfa archwilio chi yn y Llywodraeth—yn ymchwilio i'r sefyllfa.
Roeddwn yn meddwl tybed a allech chi ddarparu datganiad yn ystod amser y Llywodraeth ar yr hyn yr ydych yn ei wneud mewn difrif, beth mae hynny'n ei olygu, a sut y gellir cyfathrebu â phobl yn y gymuned, efallai, i geisio lleddfu rhai o'r pryderon a allai fod ganddynt, oherwydd, efallai na fydd rhai o'r gwasanaethau hynny yn gallu cael eu cyflenwi gan y sefydliad penodol hwn—Cymunedau yn Gyntaf, os yw'r ymchwiliad yn un hirsefydlog. Ac rwyf o’r farn ei fod yn rhywbeth y dylai fod pob Aelod Cynulliad wedi cael gwybod amdano, ac nid y cynghorwyr yn unig. Felly, hoffwn i ddeall pam na chyfathrebodd y Llywodraeth hefyd â ni, o ystyried bod hwn yn fater eithaf pwysig. Rydym wedi cael problemau o’r blaen, ac nid wyf yn dweud—. Ar hyn o bryd, mae ymchwiliad yn mynd rhagddo, ond rydym yn gwybod yn y Siambr hon fod problemau wedi bod yn y gorffennol gyda gwahanol sefydliadau Cymunedau yn Gyntaf ledled Cymru. Gobeithio nad dyna yw’r sefyllfa yn yr achos hwn, ond os dyna ydyw, mae angen i ni gael gwybod, ac mae angen rhoi gwybod i Aelodau'r Cynulliad beth sy’n digwydd.
Well, thank you for that question. Following initial investigations into allegations concerning possible misuse of public funds at NSA Afan, we’ve suspended funding whilst further investigations are undertaken. We’re exploring ways to safeguard the provision of services, which you raise. But it is important that we exercise our duty to protect taxpayers’ money from potentially inappropriate use. And this is subject to investigation, so it would be inappropriate to comment further on this matter.
Wel, diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Yn dilyn ymchwiliadau cychwynnol i honiadau ynghylch camddefnydd posibl o arian cyhoeddus yn NSA Afan, rydym wedi atal arian cyllido tra cynhelir mwy o ymchwiliadau. Rydym yn archwilio ffyrdd o ddiogelu darpariaeth gwasanaethau, yr ydych chi’n ei godi. Ond mae'n bwysig inni gyflawni ein dyletswydd i amddiffyn arian trethdalwyr rhag cael ei ddefnyddio, o bosibl, mewn modd amhriodol. Hefyd, mae hyn yn destun ymchwiliad, ac felly, byddai'n amhriodol gwneud sylw pellach ar y mater hwn.
The leader of the house will have seen concerns in the press on the weekend that, when it comes to calculating the apprenticeship levy, local authority schools are being treated less favourably than English academies. The payroll of a local authority school may attract the levy, when the payroll of a similar-sized academy in England might not. Will the Government bring forward a statement, indicating what representations it may be making to the UK Government, to make sure that Welsh local authority schools aren’t being unfairly treated, because the English system has become a fragmented free-for-all?
Bydd arweinydd y tŷ wedi gweld pryderon yn y wasg ar y penwythnos fod ysgolion awdurdodau lleol yn cael eu trin yn llai ffafriol nag academïau yn Lloegr o ran cyfrifo’r ardoll prentisiaethau. Gallai cyflogres ysgol awdurdod lleol ddenu’r ardoll, tra ei bod yn bosibl na allai cyflogres academi o faint tebyg yn Lloegr wneud hynny. A wnaiff y Llywodraeth gyflwyno datganiad, gan nodi pa sylwadau y gallai fod yn eu gwneud i Lywodraeth y DU, er mwyn sicrhau nad yw ysgolion yr awdurdodau lleol yng Nghymru yn cael eu trin yn annheg, gan fod y system yn Lloegr wedi dod yn un dameidiog a rhad ac am ddim i bawb?
Thank you to Jeremy Miles for drawing this to our attention. Of course, Members will be aware that the apprenticeship levy will be paid by any organisation that has a payroll in excess of £3 million per year. The levy is an employment tax. It’s been introduced by the Westminster Parliament; it applies to the whole of the UK. In Wales, schools, of course, are maintained by local authorities, therefore their budgets will be impacted by the introduction of the levy, irrespective of their size. Of course, we don’t have the English academy system here in Wales, but, clearly, there will be an impact. I’m grateful to the Member for bringing this to our attention.
Diolch i Jeremy Miles am dynnu ein sylw at hyn. Wrth gwrs, bydd yr Aelodau'n ymwybodol y bydd yr ardoll prentisiaethau yn cael ei thalu gan unrhyw sefydliad sydd â chyflogres o dros £3 miliwn y flwyddyn. Treth gyflogaeth yw’r ardoll. Fe’i cyflwynwyd gan Senedd San Steffan; mae'n berthnasol i'r DU gyfan. Yng Nghymru, cynhelir yr ysgolion gan awdurdodau lleol, wrth gwrs, ac felly, bydd cyflwyno’r ardoll yn effeithio ar eu cyllidebau, waeth beth yw eu maint. Wrth gwrs, nid oes gennym system academïau Lloegr yma yng Nghymru, ond y mae’n amlwg y bydd effaith. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am dynnu ein sylw at hyn.
First of all, can I just take the opportunity to thank the Government for listening, to some degree, anyway, to my constituents and those of other Assembly Members regarding the issue of business rates relief? It’s obviously not as far as we would’ve gone, but it is welcome, as far as it goes. However, we do need, I think, an urgent statement on how this additional £10 million is to be spent. We talk about existing eligible businesses having more money or the same amount of money for longer. Are new businesses going to be eligible? Will there be new criteria? If it’s going to be operated through local authorities, how will those applications need to be made? Will you be placing time constraints on local authorities, for example, and making sure that they deal with applications in a timely way? Will any of that £10 million be top-sliced to pay for the extra administrative work involved? I think this detail is now urgent, if you wish to reassure small businesses in the way that I’m sure you intend to do.
In the autumn—this is a second statement that I’m looking for here—the Government confirmed its commitment to the Lift programme and Communities for Work. In December, Mark Isherwood invited the Cabinet Secretary to explain why these particular programmes had been protected when the predicted results compared unfavourably in terms of value for money and job entry, actually, as defined, with the Department for Work and Pensions’s Work Programme. Attempts to get up-to-date data had failed at that point and the Cabinet Secretary undertook to look at them in the new year. That suggests to me that he hadn’t looked at them properly before actually agreeing to continue with the programmes, which, of course, cost tens of millions of pounds. As the Assembly, like Welsh Government, is committed to tackling poverty, we have to be certain that these intervention programmes are the best programmes, and I think we need to see those figures and evidence of due diligence as soon as possible now. We need to reassure our constituents that we’re all doing the right thing here, and it’s not just some activity covering up a lack of effectiveness. So, I’d be grateful if you could get a statement from the communities Secretary with annexes of up-to-date data on the relevant figures there.
Finally, I appreciate that this one is early days, but I don’t want it disappearing from our line of sight: could we have a statement reasonably soon on progress on changes being considered to the regulatory framework, and planning framework, actually, which AMs from my region raised as a result of the woodchip fires that we saw during the summer and later on? The Cabinet Secretary did say that she’d be looking at changes, and I think it would just be encouraging for us all to see what progress has been made on that. Thank you.
Yn gyntaf oll, a gaf i fanteisio ar y cyfle i ddiolch i'r Llywodraeth am wrando, i ryw raddau, beth bynnag, ar fy etholwyr a rhai Aelodau eraill o’r Cynulliad ynghylch y mater o ryddhad ardrethi busnes? Yn amlwg, dyw hi ddim cyn belled ag y byddem ni wedi mynd, ond fe’i croesewir, cyn belled ag y mae'n mynd. Fodd bynnag, rwyf o’r farn fod arnom angen datganiad brys ar sut y bydd y £10 miliwn ychwanegol hyn yn cael ei wario. Rydym yn siarad am fusnesau cymwys sydd eisoes yn bodoli yn cael mwy o arian neu yr un faint o arian am gyfnod hwy. A yw busnesau newydd yn mynd i fod yn gymwys? A fydd meini prawf newydd? Os yw'n mynd i gael ei weithredu drwy awdurdodau lleol, sut y bydd angen gwneud y ceisiadau hynny? A fyddwch yn gosod cyfyngiadau amser ar awdurdodau lleol, er enghraifft, ac yn gwneud yn siŵr eu bod yn ymdrin â cheisiadau mewn modd amserol? A fydd unrhyw faint o'r £10 miliwn hynny yn cael ei frigdorri i dalu am y gwaith gweinyddol ychwanegol dan sylw? Rwyf o’r farn fod y manylyn hwn bellach yn fater o frys os ydych yn dymuno tawelu meddwl busnesau bach yn y modd yr wyf yn siŵr eich bod yn bwriadu ei wneud.
Yn yr hydref—ail ddatganiad yr wyf i’n chwilio amdano yma—cadarnhaodd y Llywodraeth ei hymrwymiad i'r rhaglen Esgyn a ‘Cymunedau am Waith’. Ym mis Rhagfyr, gwahoddodd Mark Isherwood Ysgrifennydd y Cabinet i egluro pam yr oedd y rhaglenni penodol hyn wedi eu diogelu pan oedd y canlyniadau a ragwelwyd yn cymharu'n anffafriol o ran gwerth am arian a dechrau mewn swydd, mewn gwirionedd, yn ôl y diffiniad, â Rhaglen Waith yr Adran Gwaith a Phensiynau. Roedd ymdrechion i gael data cyfamserol wedi bod yn aflwyddiannus yr adeg honno ac ymrwymodd Ysgrifennydd y Cabinet i edrych arnynt yn y flwyddyn newydd. Mae hynny'n awgrymu i mi nad oedd wedi edrych arnynt yn iawn cyn cytuno, mewn gwirionedd, i barhau â'r rhaglenni, sydd, wrth gwrs, yn costio degau o filiynau o bunnoedd. Gan fod y Cynulliad, fel Llywodraeth Cymru, wedi ymrwymo i fynd i'r afael â thlodi, mae'n rhaid i ni fod yn siŵr mai’r rhaglenni ymyriadau hyn yw’r rhaglenni gorau, ac rwyf o’r farn fod angen inni weld y ffigurau hynny a thystiolaeth o ddiwydrwydd dyladwy cyn gynted ag y bo modd erbyn hyn. Mae angen i ni dawelu meddwl ein hetholwyr ein bod i gyd yn gwneud y peth iawn yma, ac nad dim ond rhyw weithgarwch sy’n cuddio diffyg effeithiolrwydd ydyw. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech gael datganiad gan yr Ysgrifennydd Cymunedau gydag atodiadau yn cynnwys data cyfamserol ar y ffigurau perthnasol yno.
Yn olaf, rwy’n gwerthfawrogi’r ffaith ei bod yn ddyddiau cynnar i hwn, ond dydw i ddim eisiau iddo ddiflannu o'n golwg: a allem ni gael datganiad yn weddol fuan ar y cynnydd ynghylch newidiadau sy'n cael eu hystyried i'r fframwaith rheoleiddio, a’r fframwaith cynllunio, a dweud y gwir, a godwyd gan ACau o fy rhanbarth i o ganlyniad i'r tanau sglodion pren a welsom yn ystod yr haf ac yn ddiweddarach? Fe ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet y byddai’n edrych ar y newidiadau, ac rwy'n credu y byddai'n galonogol inni i gyd weld pa gynnydd sydd wedi’i wneud ynglŷn â hynny. Diolch.
Thank you, Suzy Davies, for those three questions, and thank you for welcoming the fact that the Cabinet Secretary for Finance and Local Government did announce that extra, new non-domestic rates relief scheme for the high street—part of the Welsh Government’s final budget laid on 20 December. I know it has been widely welcomed. Clearly, this is going to be delivered. It’s a targeted relief scheme; it’ll be in place by 1 April of this year, when the revised rates come into force. It’s important also to say that this is in addition to the £10 million transitional relief scheme, also from 1 April, and the £100 million tax cut for small businesses in Wales provided by the small business rates relief scheme. So, it is now a question of delivering on that commitment and, obviously, the Cabinet Secretary is now taking that forward. There is an opportunity this afternoon in the final budget again to welcome this, and I’m sure that Suzy Davies will do so.
On your second point on Communities First-related issues, relating to Lift and the way forward, you will be aware, of course, that there is still an engagement process on the way forward in terms of resilient communities, and there’s been a great deal of response to that through an online survey, focus groups and engagement events. These issues, of course, are being considered in terms of what the response is, and particularly those aspects of Communities First and Lift, as you have described. Of course, your third point, that is something we will take note of in terms of updates on those regulatory frameworks.
Diolch yn fawr, Suzy Davies, am y tri chwestiwn yna, a diolch i chi am groesawu'r ffaith bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol yn wir wedi cyhoeddi’r cynllun rhyddhad ardrethi annomestig newydd, ychwanegol hwnnw ar gyfer y stryd fawr—rhan o gyllideb derfynol Llywodraeth Cymru a osodwyd ar 20 Rhagfyr. Rwy’n gwybod ei fod wedi cael croeso mawr. Mae hyn yn mynd i gael ei gyflawni, mae’n amlwg. Cynllun rhyddhad wedi'i dargedu ydyw, a bydd wedi ei sefydlu erbyn 1 Ebrill eleni, pan fydd yr ardrethi diwygiedig yn dod i rym. Mae'n bwysig hefyd dweud bod hyn yn ychwanegol at y cynllun rhyddhad trosiannol gwerth £10 miliwn, hefyd o 1 Ebrill ymlaen, ynghyd â’r £100 miliwn o doriad treth i fusnesau bach yng Nghymru a ddarperir gan y cynllun rhyddhad ardrethi i fusnesau bach. Felly, mae bellach yn fater o gyflawni'r ymrwymiad hwnnw ac, yn amlwg, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn awr yn bwrw ymlaen â hynny. Mae cyfle y prynhawn yma yn y gyllideb derfynol eto i groesawu hyn, ac rwy'n siŵr y bydd Suzy Davies yn gwneud hynny.
O ran eich ail bwynt ar faterion ynghylch Cymunedau yn Gyntaf sy’n ymwneud â Rhaglen Esgyn a'r ffordd ymlaen, byddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, fod proses ymgysylltu yn dal i fodoli ar y ffordd ymlaen o ran cymunedau cryf, ac mae llawer iawn o ymateb wedi bod i hynny drwy arolwg ar-lein, grwpiau ffocws a digwyddiadau ymgysylltu. Mae'r materion hyn, wrth gwrs, yn cael eu hystyried o ran beth yw’r ymateb, ac yn enwedig yr agweddau hynny ar ‘Cymunedau yn Gyntaf’ ac Esgyn, fel yr ydych wedi eu disgrifio. Wrth gwrs, eich trydydd pwynt, mae hynny'n rhywbeth y byddwn yn cymryd sylw ohono o ran diweddariadau ar y fframweithiau rheoleiddio hynny.
Diolch yn fawr, Lywydd. A allaf i ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet dros fusnes am ei datganiad? Ym mhellach i hynny, fe wnaeth Ken Skates, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, gyhoeddi datganiad ysgrifenedig ddoe, ‘Expert Review of Local Museum Provision in Wales 2015 report—Update on progress’. Yn dilyn y datganiad yna, mae nifer o gwestiynau yn codi, yn enwedig yn nhermau y posibilrwydd o greu tri chorff rhanbarthol i ddarparu gwasanaethau i amgueddfeydd yn y dyfodol, a’r cwestiynau ariannol sy’n codi o hynny. Mae hefyd yn bwysig ein bod ni’n deall y gwaith sydd ar y gweill i ddatblygu siartr amgueddfeydd, a’r trafodaethau y mae’r Ysgrifennydd Cabinet yn eu cael gyda chynghorau lleol ar y mater. Mae’n sôn am hynny i gyd yn y datganiad ysgrifenedig yna, ond oherwydd y cwestiynau yma sydd yn codi o’r datganiad ysgrifenedig yma a gyhoeddwyd ddoe, a allaf i yn garedig ofyn am ddatganiad ar lafar yn y Siambr ar y mater yma, os gwelwch yn dda?
Thank you very much, Llywydd. May I thank the Cabinet Secretary for business for her statement? Further to that, Ken Skates, the Cabinet Secretary for the economy, published a written statement yesterday, ‘Expert Review of Local Museum Provision in Wales 2015 report—Update on progress’. Following that statement, a number of questions arise, particularly in terms of the possibility of creating three regional bodies to provide services for museums in future and the financial questions that arise from that. It’s also important that we should understand the work that’s in the pipeline to develop a museums charter and the discussions that the Cabinet Secretary is having with local councils on this issue. He mentions those issues in his written statement, but because of the questions that arise from that written statement published yesterday, could I ask for an oral statement in the Chamber on this issue, please?
I’m glad to find that you do welcome the Cabinet Secretary’s written statement, clarifying many points that you have raised with him. I know that there will be opportunities and questions to the Cabinet Secretary and, indeed, I’m sure, in appearances at committee as well on this matter.
Rwy'n falch o wybod eich bod chi’n croesawu datganiad ysgrifenedig Ysgrifennydd y Cabinet, sy’n egluro nifer o bwyntiau yr ydych wedi'u codi gydag ef. Gwn y bydd cyfleoedd a chwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet ac yn wir, rwy'n siŵr, mewn ymddangosiadau yn y pwyllgor, yn ogystal, ar y mater hwn.
I would like to raise two issues. Firstly, before Christmas, the Cabinet Secretary for the environment responded to me here in the Chamber, saying that she would write to me regarding a question I raised on local development plans. I haven’t yet received a note on that, so I would be grateful for a response—very grateful for that.
Secondly, I would request a statement. I have previously highlighted the success of forest stage rallying in Wales, which is worth £15 million a year to the Welsh economy. Now, we did have a very encouraging response form the Welsh Government back in July, which suggested that Natural Resources Wales and the Motor Sports Association had come to an agreement on charges for road repairs and maintenance, and I was very grateful for that. It now appears that the mid Wales stages for the 2017 British rally championship have been cancelled due to uncertainty over the charges in rallies in NRW forests. Now, I believe that this is in regards to having to charge VAT. The immediate consequence to this, of course, is that the cancellation will have a huge knock-on effect on the mid Wales economy and will lose thousands and thousands of pounds to the local area. You will appreciate that rallying and motor sports bring in lots of visitors and a vital income to mid Wales. So, I would be grateful if the appropriate Cabinet Secretary could investigate this and bring forward a statement to the Chamber.
Hoffwn godi dau fater. Yn gyntaf, cyn y Nadolig, ymatebodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd i mi yma yn y Siambr, gan ddweud y byddai'n ysgrifennu ataf ynghylch cwestiwn a godais ar gynlluniau datblygu lleol. Nid wyf wedi derbyn nodyn ar hynny hyd yma, ac felly, byddwn yn ddiolchgar am ymateb—yn ddiolchgar iawn am hynny.
Yn ail, byddwn yn gofyn am ddatganiad. Rwyf wedi tynnu sylw o'r blaen at lwyddiant ralio cam coedwigoedd yng Nghymru, sy'n werth £15 miliwn y flwyddyn i economi Cymru. Nawr, fe gawsom ni ymateb calonogol iawn gan Lywodraeth Cymru yn ôl ym mis Gorffennaf, a oedd yn awgrymu bod Adnoddau Naturiol Cymru a’r Gymdeithas Chwaraeon Modur wedi dod i gytundeb ar daliadau ar gyfer atgyweiriadau a chynnal a chadw ffyrdd, ac roeddwn yn ddiolchgar iawn am hynny. Mae'n ymddangos bellach fod camau’r canolbarth ar gyfer pencampwriaeth rali Prydain wedi eu canslo oherwydd ansicrwydd ynghylch y taliadau mewn ralïau yng nghoedwigoedd Cyfoeth Naturiol Cymru. Nawr, rwyf o’r farn fod hyn yn ymwneud â gorfod codi TAW. Canlyniad uniongyrchol hyn, wrth gwrs, yw y bydd y canslo yn cael effaith ganlyniadol enfawr ar economi’r canolbarth ac y bydd yr ardal leol yn colli miloedd ar filoedd o bunnoedd. Byddwch yn gwerthfawrogi’r ffaith fod ralio a chwaraeon moduro yn dod â llawer o ymwelwyr ac incwm hanfodol i’r canolbarth. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai’r Ysgrifennydd Cabinet priodol ymchwilio i hyn a chyflwyno datganiad i'r Siambr.
Thank you, Russell George. The Cabinet Secretary has been able to respond positively to your first question. On your second question, I think it is a matter of clarifying what the reasons are for that cancellation, because, clearly, as you said, there’s a very positive response to the use of our forests for these championships, which are welcome. But, there are reasons for cancellations, and I think it’s important that we clarify, and I think the Cabinet Secretary will ensure that that is brought to your attention, and for Members as well.
Diolch i chi, Russell George. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gallu ymateb yn gadarnhaol i’ch cwestiwn cyntaf. O ran eich ail gwestiwn, rwyf o’r farn ei fod yn fater o egluro beth yw'r rhesymau dros yr achos hwnnw o ganslo, oherwydd, yn amlwg, fel y dywedasoch, ceir ymateb cadarnhaol iawn i'r defnydd o'n coedwigoedd ar gyfer y pencampwriaethau hyn, sydd yn cael eu croesawu. Ond, mae rhesymau dros achosion o ganslo, ac rwyf o’r farn ei bod yn bwysig ein bod ni’n egluro, ac rwy'n credu y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sicrhau y tynnir eich sylw chi, a sylw’r Aelodau yn ogystal, at hyn.
Will the Minister formally place on the record my thanks to officials, to police and to members of the public for support after the burglary of my constituency office? Members may be interested to know that there’s no actual back entrance; the burglars had to go seven doors down, go through a door, go down the end of a lane, turn left, know to go through the shed-like structure through another door, they arrived at the window, unscrewed a wooden cover, cut through PVC and sawed through steel bars. Maybe we should have had Welsh steel. Maybe that’s what we should do next time. But, to be serious, I would like to thank officials who have taken great care to look after me, my staff and my family. I thank you very much. Diolch yn fawr.
A wnaiff y Gweinidog osod yn ffurfiol ar y cofnod fy niolch i swyddogion, i'r heddlu ac i aelodau o'r cyhoedd am gymorth yn dilyn y lladrad yn fy swyddfa etholaeth? Gallai fod o ddiddordeb i’r Aelodau wybod nad oes unrhyw fynedfa gefn mewn gwirionedd; roedd yn rhaid i’r lladron fynd saith drws i lawr, mynd drwy ddrws, mynd i lawr at ddiwedd lôn, troi i'r chwith, fod yn gwybod bod yn rhaid mynd drwy'r strwythur sy’n debyg i sied drwy ddrws arall; cyrhaeddon nhw’r ffenestr, dadsgriwio gorchudd pren, torri trwy PVC a llifio drwy fariau dur. Efallai y dylem fod wedi bod â dur Cymru. Efallai mai dyna beth y dylem ei wneud y tro nesaf. Ond, o ddifrif, hoffwn ddiolch i’r swyddogion sydd wedi mynd i drafferth fawr i ofalu amdanaf i, fy staff a fy nheulu. Diolch yn fawr iawn i chi. Thank you very much.
Diolch.
Diolch.
Noted. Thank you, Neil McEvoy. Thank you, Minister.
Nodwyd. Diolch i chi, Neil McEvoy. Diolch, Weinidog.
Felly, yr ydym yn symud ymlaen at yr eitem nesaf: y datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon a’r ymgynghoriad ynghylch cynllun gweithredu strategol drafft ar gyfer dementia yng Nghymru. Rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.
We now move to the next item: the statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the consultation on the draft dementia strategic action plan for Wales. I call on the Cabinet Secretary to make his statement—Vaughan Gething.
Thank you, Presiding Officer. In October, I presented to the Assembly the second delivery plan of our 10-year cross-Government strategy, ‘Together for Mental Health’. That was launched on World Mental Health Day, 10 October. A key action within the delivery plan is the development of a dementia strategic action plan. This responds to a key commitment within our programme for government, ‘Taking Wales Forward’. It is the clear ambition of this Government to make Wales a dementia-friendly nation. I’m pleased to make further progress within the first year of this Assembly term. I launched the public consultation on the first national dementia strategic action plan for Wales at Oldwell Court in Cardiff yesterday.
Diolch, Lywydd. Ym mis Hydref, cyflwynais i'r Cynulliad ail gynllun cyflawni ein strategaeth 10 mlynedd ar draws y Llywodraeth, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Lansiwyd hwnnw ar Ddiwrnod Iechyd Meddwl y Byd, 10 Hydref. Un cam gweithredu allweddol yn y cynllun cyflawni yw datblygu cynllun gweithredu strategol ar gyfer dementia. Mae hwn yn ymateb i ymrwymiad allweddol yn ein rhaglen lywodraethu, 'Symud Cymru Ymlaen'. Mae'n uchelgais clir i’r Llywodraeth hon i wneud Cymru yn genedl ddementia gyfeillgar. Rwy'n falch o wneud cynnydd pellach o fewn blwyddyn gyntaf y tymor Cynulliad hwn. Lansiais yr ymgynghoriad cyhoeddus ar y cynllun gweithredu strategol cenedlaethol cyntaf ar gyfer dementia i Gymru yn Oldwell Court yng Nghaerdydd ddoe.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
People living longer is, of course, something to be celebrated, but, as life expectancy improves, we know more people will develop dementia. Dementia is one of the biggest healthcare challenges that our generation faces. It’s estimated that between 40,000 and 50,000 people in Wales are currently living with dementia, although not all are diagnosed. Clearly, the impact of dementia in society is much wider when we consider carers and family members.
It is crucial that we hear from people living with or affected by dementia, just like the people I met yesterday at Oldwell Court, because we want to understand what matters most to them. We must have a clear way forward to support people with dementia and the people close to them. A number of engagement events across Wales have already taken place to hear from people living with dementia, their family members, carers, health professionals, voluntary organisations and other people with an interest in dementia. That’s been undertaken in partnership with the Alzheimer’s Society and the Dementia Engagement and Empowerment Project, widely known as DEEP, who have already engaged with over 400 people personally affected by dementia. My thanks do go to all of those who have contributed to this work, as their views and experiences have been instrumental in creating the draft plan for wider public consultation.
It’s worth recognising that no two people with dementia, or the people who support them, will have identical needs. From the pre-consultation work already undertaken, people have told us that services need to be values and rights driven, and be tailored to the individual. That support needs to be flexible to the different needs at different stages of the condition. Those sentiments have been echoed in a number of reports, including the older people’s commissioner’s report, ‘Dementia: more than just memory loss’ and the Welsh Language Commissioner’s inquiry into the Welsh language in primary care, ‘My Language, My Health’. The issues identified by these reports include a lack of knowledge and understanding of dementia amongst professionals and the public, and the need for dementia assessments and care to be accessible through the medium of Welsh. The need to ensure access to help, support and services in rural areas has also been highlighted in a report published last year by the Alzheimer’s Society.
We have, in fact, though, come a long way in realising our commitment to create a dementia-friendly nation here in Wales, but we recognise that there is, of course, more to do. Last year, we announced a number of priority areas on dementia and the steps we would take to address them. This included work on dementia risk reduction, increasing public awareness, actions to improve diagnosis rates and ensuring that support is available to people affected by dementia. The draft action plan builds on this work and contains a number of themes that we propose will require further action over the next five years. But, to ensure that the plan remains relevant and targeted, it will be formally reviewed and refreshed after three years, and the final plan will include more details on timescales, examples of notable practice and expectations for delivery.
The themes have been structured using a pathway approach, which came out strongly from the engagement that we’ve undertaken so far. Proposed areas for action include raising awareness of how to help people reduce their risk of developing dementia, or delay its onset; raising awareness and understanding of dementia through the expansion of Dementia Friends and dementia supportive communities and organisations; ensuring that dementia is recognised appropriately and that people have timely access to assessment and diagnosis; early support and treatment for people with dementia, their carers and families, following diagnosis; and the availability of increased support, whether in a person’s home, in hospital, in a care home or even at a day centre. The plan also contains a section that supports implementation. This includes a continued focus on education and training, following the recommendations included in ‘Good Work: A Dementia Learning and Development Framework for Wales’, launched last year in Hefin David’s constituency, and also continued support for research into dementia.
The formal consultation will run for three months, closing on 3 April. I am urging everyone with an interest in dementia to share their views. We would like to hear from the wider community, including businesses, faith groups and other interests. It is only by working together that we think we can build a truly dementia-friendly Wales and combat other problems, such as loneliness and isolation. The public consultation will help us to use people’s experiences and expertise to develop and deliver a robust and evidence-based action plan.
I do trust that Members from all parties will recognise the work undertaken to date. I look forward to hearing the views of as many people as possible, to ensure that our final plan is ambitious and achievable, and that we do work in partnership with individuals, their families and their carers, to continue to make progress towards making Wales a genuinely dementia-friendly nation.
Mae’r ffaith bod pobl yn byw yn hirach, wrth gwrs, yn rhywbeth i'w ddathlu, ond, wrth i ddisgwyliad oes wella, rydym yn gwybod y bydd mwy o bobl yn datblygu dementia. Mae dementia yn un o'r heriau gofal iechyd mwyaf sy’n wynebu ein cenhedlaeth ni. Yr amcangyfrif yw bod rhwng 40,000 a 50,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia ar hyn o bryd, er nad ydynt i gyd wedi cael diagnosis. Yn amlwg, mae effaith dementia yn y gymdeithas yn llawer ehangach pan ein bod yn ystyried gofalwyr ac aelodau o'r teulu.
Mae'n hanfodol ein bod yn clywed gan bobl sy'n byw gyda dementia neu bobl y mae dementia yn effeithio arnynt, yn union fel y bobl a gwrddais â nhw ddoe yn Oldwell Court, oherwydd rydym eisiau deall beth sydd bwysicaf iddynt. Mae’n rhaid inni gael ffordd glir ymlaen i gefnogi pobl â dementia a’r bobl sy'n agos atynt. Mae nifer o ddigwyddiadau ymgysylltu eisoes wedi eu cynnal ledled Cymru i glywed gan bobl sy'n byw gyda dementia, aelodau o'u teuluoedd, gofalwyr, gweithwyr iechyd proffesiynol, mudiadau gwirfoddol a phobl eraill sydd â diddordeb mewn dementia. Gwnaethpwyd hynny mewn partneriaeth â Chymdeithas Alzheimer a’r Prosiect Ymgysylltu a Grymuso ar gyfer Dementia, a elwir fel arfer yn DEEP, sydd eisoes wedi ymgysylltu â dros 400 o bobl y mae dementia yn effeithio arnynt yn bersonol. Rwy’n diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y gwaith hwn; mae eu barn a'u profiadau wedi bod yn allweddol wrth greu'r cynllun drafft ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus ehangach.
Mae'n werth cydnabod na fydd gan unrhyw ddau o bobl â dementia, na’r bobl sy'n eu cefnogi, anghenion sy’n union yr un fath. O'r gwaith cyn-ymgynghori a gynhaliwyd eisoes, mae pobl wedi dweud wrthym fod angen i wasanaethau fod yn seiliedig ar werthoedd a hawliau, ac wedi’u teilwra i'r unigolyn. Mae angen i’r cymorth hwnnw fod yn hyblyg i’r gwahanol anghenion ar wahanol gamau o'r cyflwr. Mae’r teimladau hynny wedi cael eu hadleisio mewn nifer o adroddiadau, gan gynnwys adroddiad y comisiynydd pobl hŷn, 'Dementia: mwy na dim ond colli cof' ac ymchwiliad Comisiynydd y Gymraeg i'r Gymraeg mewn gofal sylfaenol, 'Fy Iaith, Fy Iechyd'. Mae'r materion a nodwyd gan yr adroddiadau hyn yn cynnwys diffyg gwybodaeth a dealltwriaeth o ddementia ymhlith gweithwyr proffesiynol a'r cyhoedd, a'r angen i gynnig asesiadau a gofal dementia drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae’r angen i sicrhau mynediad at gymorth, cefnogaeth a gwasanaethau mewn ardaloedd gwledig hefyd wedi cael sylw mewn adroddiad a gyhoeddwyd y llynedd gan y Gymdeithas Alzheimer.
Rydym, a dweud y gwir, er hynny, wedi gwneud cynnydd mawr tuag at wireddu ein hymrwymiad i greu cenedl ddementia gyfeillgar yma yng Nghymru, ond rydym yn cydnabod, wrth gwrs, bod mwy i'w wneud. Y llynedd, fe wnaethom gyhoeddi nifer o feysydd blaenoriaeth ar ddementia a'r camau y byddem yn eu cymryd i roi sylw iddynt. Roedd hyn yn cynnwys gwaith ar leihau'r risg o ddementia, cynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd, camau gweithredu i wella cyfraddau diagnosis a sicrhau bod cymorth ar gael i bobl y mae dementia yn effeithio arnynt. Mae'r cynllun gweithredu drafft yn adeiladu ar y gwaith hwn ac mae'n cynnwys nifer o themâu yr ydym yn cynnig y bydd angen gweithredu pellach yn eu cylch dros y pum mlynedd nesaf. Ond, i sicrhau bod y cynllun yn dal i fod yn berthnasol ac wedi'i dargedu, caiff ei adolygu'n ffurfiol a'i adnewyddu ar ôl tair blynedd, a bydd y cynllun terfynol yn cynnwys rhagor o fanylion am amserlenni, enghreifftiau o arfer nodedig a disgwyliadau ar gyfer cyflawni.
Mae'r themâu wedi eu strwythuro gan ddefnyddio dull llwybrau, a amlygwyd yn gryf o'r ymgysylltu yr ydym wedi’i wneud hyd yn hyn. Mae’r meysydd gweithredu arfaethedig yn cynnwys codi ymwybyddiaeth o sut i helpu pobl i leihau eu risg o ddatblygu dementia, neu ohirio ei ddechrau; codi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o ddementia drwy ehangu Ffrindiau Dementia a chymunedau a sefydliadau cefnogi dementia; sicrhau bod dementia yn cael ei gydnabod yn briodol a bod asesiadau a diagnosis amserol ar gael i bobl; cymorth a thriniaeth gynnar i bobl sydd â dementia, eu gofalwyr a'u teuluoedd, ar ôl diagnosis; a mwy o gymorth ar gael, boed hynny yng nghartref person, yn yr ysbyty, mewn cartref gofal neu hyd yn oed mewn canolfan ddydd. Mae'r cynllun hefyd yn cynnwys adran sy'n cefnogi gweithredu. Mae hyn yn cynnwys pwyslais parhaus ar addysg a hyfforddiant, gan ddilyn yr argymhellion a gynhwysir yn 'Gwaith Da: Fframwaith Dysgu a Datblygu ar gyfer Dementia i Gymru', a lansiwyd y llynedd yn etholaeth Hefin David, a hefyd cefnogaeth barhaus i ymchwil i ddementia.
Bydd yr ymgynghoriad ffurfiol yn para am dri mis, gan ddiweddu ar 3 Ebrill. Rwy’n annog pawb sydd â diddordeb mewn dementia i rannu eu barn. Hoffem glywed gan y gymuned ehangach, gan gynnwys busnesau, grwpiau ffydd a diddordebau eraill. Dim ond drwy weithio gyda'n gilydd y credwn y gallwn adeiladu Cymru sy'n wirioneddol ddementia gyfeillgar a brwydro yn erbyn problemau eraill, megis unigrwydd ac arwahanrwydd. Bydd yr ymgynghoriad cyhoeddus yn ein helpu i ddefnyddio profiadau ac arbenigedd pobl i ddatblygu a chyflwyno cynllun gweithredu cadarn sy’n seiliedig ar dystiolaeth.
Rwy’n hyderus y bydd Aelodau o bob plaid yn cydnabod y gwaith a wnaed hyd yma. Rwy’n edrych ymlaen at glywed barn cynifer o bobl â phosibl, i sicrhau bod ein cynllun terfynol yn uchelgeisiol ac yn gyraeddadwy, a’n bod yn gweithio mewn partneriaeth ag unigolion, eu teuluoedd a'u gofalwyr, i barhau i wneud cynnydd tuag at wneud Cymru yn genedl wirioneddol ddementia gyfeillgar.
Thank you very much. Angela Burns.
Diolch yn fawr iawn. Angela Burns.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, I welcome this statement immensely. I am very pleased to see that there’s a public consultation to inform the dementia strategic action plan. I do want to pick up on the paragraph where you start by saying:
‘People living longer is something to be celebrated.’
I think that, too often, the rhetoric around dementia, the rhetoric around older people, is not positive: they are bed-blockers, they are a drain on social services, and dementia is something that is going to happen to everybody and it is going to be absolutely terrible. Whereas, of course, we know that older people are to be celebrated, that they are a vital part of our community, and that dementia, if supported, if caught early, and if given the appropriate treatments, can actually be slowed and sometimes put into remission, and that people can go on to live really good live even though they have dementia—obviously not everyone, but, still, some people. So, it is to be celebrated.
I only have three questions because I am quite sure that the Chair of the cross-party group on dementia is going to have quite a significant number of questions for you, and I am very pleased to be a member of that group. When you see the outcome of this consultation, will you ensure that the action plan has clear and measurable outcomes, and a consistent data set? I think this is incredibly important because a key problem in ensuring transparent accountability is that measurements change over time, parameters can be fudged, and transparency can dissolve into opaqueness. I think that if we want to know whether or not this action plan is going to work and continue to work over the next decades, then to have a clear and consistent set of outcomes and measurables is vitally important, going forward.
My second point is, in looking at the consultation, it doesn’t propose much on delivery models. So, I wanted to have a little bit of an understanding from you on whether you will be seeking to rely quite significantly on co-production with third sector organisations; or will you be looking to increase the intervention by Welsh Government by, say, increasing the numbers of support workers; or will you be putting much of this responsibility onto health or on to social services or local councils; or will you be looking to deliver through the partnership boards?
Finally, given the severity of the dementia issue in terms of the fact that it is now one of the biggest killers of people in Wales, and given that it is also one of the main reasons why sufferers and carers suffer so badly from isolation and loneliness, which of course impacts on their mental and physical well-being even more, do you think that the targets that you have in the plan are ambitious enough? They don’t bring us in line with other countries. I do appreciate that it is always hard to go from one level to another, but a 3 per cent increase year after year—is that going to actually get us to where we want to be quickly enough, or can you look to improving those targets? Dementia kills more people than almost any other disease in Wales, and we really need to get a grip of it.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n croesawu'r datganiad hwn yn fawr iawn. Rwy’n falch iawn o weld bod ymgynghoriad cyhoeddus i lywio'r cynllun gweithredu strategol ar gyfer dementia. Hoffwn gyfeirio at y paragraff lle’r ydych yn dechrau drwy ddweud:
Mae’r ffaith fod pobl yn byw yn hirach yn rhywbeth i'w ddathlu.
Yn fy marn i, yn rhy aml, nid yw'r rhethreg o gwmpas dementia, y rhethreg o gwmpas pobl hŷn, yn gadarnhaol: maent yn blocio gwelyau, maent yn dreth ar wasanaethau cymdeithasol, ac mae dementia yn rhywbeth sy'n mynd i ddigwydd i bawb ac mae'n mynd i fod yn gwbl echrydus. Er ein bod, wrth gwrs, yn gwybod y dylid clodfori pobl hŷn, eu bod yn rhan hanfodol o'n cymuned, a bod dementia, gyda chymorth, os caiff ei ddal yn gynnar, ac os rhoddir y triniaethau priodol, mewn gwirionedd yn gallu cael ei arafu ac weithiau ei ysgafnhau, ac y gall pobl fynd ymlaen i fyw bywydau da iawn er bod ganddynt ddementia—yn amlwg nid pawb, ond, er hynny, rhai pobl. Felly, dylid dathlu hynny.
Dim ond tri chwestiwn sydd gennyf oherwydd rwy’n hollol siŵr y bydd gan Gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddementia nifer eithaf sylweddol o gwestiynau i chi, ac rwy’n falch iawn o fod yn aelod o'r grŵp hwnnw. Pan welwch ganlyniad yr ymgynghoriad hwn, a wnewch chi sicrhau bod gan y cynllun gweithredu ganlyniadau clir a mesuradwy, a chyfres ddata gyson? Rwy'n meddwl bod hyn yn hynod o bwysig oherwydd un broblem allweddol o ran sicrhau atebolrwydd tryloyw yw bod mesuriadau yn newid dros amser, bod paramedrau’n gallu mynd yn amwys, a bod y tryloyw’n gallu troi’n anhryloyw. Rwy’n credu, os ydym eisiau gwybod pa un a yw’r cynllun gweithredu hwn yn mynd i weithio a pharhau i weithio dros y degawdau nesaf, ei bod yn hanfodol bwysig bod gennym gyfres glir a chyson o ganlyniadau a phethau i’w mesur, wrth symud ymlaen.
Fy ail bwynt yw, wrth edrych ar yr ymgynghoriad, nad yw'n cynnig llawer ar fodelau darparu. Felly, roeddwn yn awyddus i gael rhywfaint o ddealltwriaeth gennych ynglŷn ag a fyddwch yn ceisio dibynnu’n eithaf sylweddol ar gydgynhyrchu â mudiadau trydydd sector; ynteu a fyddwch chi’n ceisio cynyddu’r ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru drwy, dyweder, gynyddu nifer y gweithwyr cymorth; ynteu a fyddwch chi’n rhoi llawer o'r cyfrifoldeb hwn i faes iechyd neu wasanaethau cymdeithasol neu gynghorau lleol; ynteu a fyddwch chi’n ceisio cyflawni drwy'r byrddau partneriaeth?
Yn olaf, o ystyried difrifoldeb y mater o ddementia o ran y ffaith ei fod nawr yn un o brif laddwyr pobl yng Nghymru, a gan gofio ei fod hefyd yn un o'r prif resymau pam mae dioddefwyr a gofalwyr yn dioddef cymaint o arwahanu ac unigrwydd, sydd wrth gwrs yn effeithio mwy fyth ar eu lles meddyliol a chorfforol, a ydych chi’n meddwl bod y targedau sydd gennych yn y cynllun yn ddigon uchelgeisiol? Nid ydynt yn ein gwneud yn gydradd â gwledydd eraill. Rwy’n sylweddoli ei bod bob amser yn anodd mynd o un lefel i'r llall, ond 3 y cant o gynnydd flwyddyn ar ôl blwyddyn—a yw hynny o ddifrif yn mynd i’n galluogi i gyrraedd lle yr hoffem fod yn ddigon cyflym, ynteu a allwch chi geisio gwella’r targedau hynny? Mae dementia yn lladd mwy o bobl na bron unrhyw glefyd arall yng Nghymru, ac mae gwir angen inni afael ynddi i roi sylw iddo.
Thank you for the questions and comments, and I agree: as I said in my statement, we should celebrate the fact that more of us live longer. Our challenge always is: how do we live healthily and live well for longer as well? Part of the point you made earlier about reducing our risk or delaying the onset of dementia is that there is lots and lots of evidence about how we can help ourselves to live longer. We talked lots in the last term—but not so much this term—about the fact that the Caerphilly study shows us an awful lot, not just about the theory but about the practical reality of what each of us can do to make different choices about how we live our lives, to live a healthier life, to reduce our risk of having dementia or, indeed, to delay the onset. There are also major public health factors in a whole range of other conditions too, in the way that we can reduce those particular challenges for us, not just for the health of the nation, but for individuals as well. And that’s part of what we want to try and move to in writing this plan, about having different bodies talking about the same messages about what each of us could and should do, as well as what we then expect of each other within our communities, but also of public services and the private sector as well.
And I think that this goes back to the point you made about the actions for different partners, because there will be things for the health service to do. We were talking about diagnosis rates, so, a range of people obviously have to be a big part of that, but also in social care, in the care and provision and the way that we expect the social services and well-being Act to be implemented progressively, there are sections in the action plans being consulted upon about what we expect to see happen. As that Act is implemented, the third sector will be not just champions and advocates, they provide services—they’re commissioned to provide those services in different parts of the sector. But there’s an awful lot in here, as I say, about us as a society and as a nation, and what each of us will do, as individual employers in this room, with our staff and the way we all deal with our constituents, the way that we talk, to the way that businesses and the wider communities are actually genuinely friendly and understanding of, you know, the significant number of people who live with us now and will do in the future as well.
So, it isn’t just one set of partners; that goes back into how we’ll have consistent data and measures for success. Some of these will be easier to measure than others. How people feel that they are supported, for example, is more difficult to measure in the same way that we might want to measure, for example, diagnosis rates and have harder data about what is being done in different parts of it. But I do want to see commentary on what’s in the plan and how we then have meaningful measures, because we do know—and this is being perfectly honest—that, in the past, each of us has signed up to saying the Government should do, the Government should measure different parts of activity, but they don’t always tell us a great deal that is useful, and I really do think, in the end, if you want something that is both, as I say, realistic and ambitious at the same time, that does mean that the measures that we have and the way we want to produce that information has got to be meaningful and useful. Otherwise, we could measure activity in a way that is easy to say we’re measuring something but not really telling us anything of value.
And on your final point about diagnosis and the 3 per cent year-on-year increase, I think that is quite ambitious, actually, and if we achieve it, we’ll see a progressive and increasing number of people coming into services and actually receiving services and, hopefully, receiving more help. But, if people have a different view, then they should say that during the consultation. And it’s then also about having an ambition, as I say, that is achievable. What I don’t want to do is to set a level of ambition that may look great on paper but we don’t then have the services scaled up to deliver and we set our staff up and our services up to fail then, and that can’t be the right thing. It’s got to be about how we further improve what is a real and current significant challenge for health, social care and our nation and will be more so in the future.
Diolch am y cwestiynau a'r sylwadau, ac rwy’n cytuno: fel y dywedais yn fy natganiad, dylem ddathlu'r ffaith bod mwy ohonom yn byw yn hirach. Ein her bob amser yw: sut yr ydym yn byw’n iach ac yn byw’n dda am fwy o amser hefyd? Rhan o'r pwynt a wnaethoch yn gynharach am leihau ein risg neu ohirio dechrau dementia yw bod llawer iawn o dystiolaeth ynglŷn â sut y gallwn helpu ein hunain i fyw yn hirach. Buom yn siarad llawer yn y tymor diwethaf—ond nid cymaint y tymor hwn—am y ffaith bod astudiaeth Caerffili yn dangos llawer iawn inni, nid yn unig am y ddamcaniaeth, ond am realiti ymarferol yr hyn y gall pob un ohonom ei wneud i wneud dewisiadau gwahanol ynghylch sut yr ydym yn byw ein bywydau, i fyw bywyd iachach, i leihau ein risg o gael dementia neu, yn wir, i ohirio ei ddechreuad. Ceir hefyd ffactorau iechyd cyhoeddus pwysig mewn amrywiaeth eang o gyflyrau eraill hefyd, sy’n ymwneud â’r ffordd y gallwn leihau’r heriau penodol hynny i ni, nid dim ond er lles iechyd y genedl, ond ar gyfer unigolion hefyd. Ac mae hynny’n rhan o'r hyn yr hoffem symud ato wrth ysgrifennu’r cynllun hwn: sefyllfa lle mae gwahanol gyrff yn sôn am yr un negeseuon am yr hyn y gallai ac y dylai pob un ohonom ei wneud, yn ogystal â'r hyn yr ydym wedyn yn ei ddisgwyl gan ein gilydd yn ein cymunedau, ond hefyd gan wasanaethau cyhoeddus a'r sector preifat yn ogystal.
Ac rwy’n credu bod hyn yn mynd yn ôl at y pwynt a wnaethoch am y camau gweithredu ar gyfer gwahanol bartneriaid, oherwydd bydd pethau i’r gwasanaeth iechyd eu gwneud. Roeddem yn sôn am gyfraddau diagnosis, felly, yn amlwg mae’n rhaid i amrywiaeth o bobl fod yn rhan fawr o hynny, ond hefyd ym maes gofal cymdeithasol, yn y gofal a'r ddarpariaeth a'r ffordd yr ydym yn disgwyl i'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant gael ei rhoi ar waith yn raddol, mae adrannau yn y cynlluniau gweithredu sy’n destun ymgynghoriad am yr hyn yr ydym yn disgwyl ei weld yn digwydd. Wrth i’r Ddeddf honno gael ei rhoi ar waith, bydd y trydydd sector nid yn unig yn hyrwyddwyr ac eiriolwyr, byddant yn darparu gwasanaethau—maent wedi’u comisiynu i ddarparu’r gwasanaethau hynny mewn gwahanol rannau o'r sector. Ond mae llawer iawn yn y fan yma, fel yr wyf yn ei ddweud, yn ymwneud â ni fel cymdeithas ac fel cenedl, a beth fydd pob un ohonom yn ei wneud, fel cyflogwyr unigol yn yr ystafell hon, gyda’n staff a'r ffordd yr ydym i gyd yn ymdrin â’n hetholwyr, y ffordd yr ydym yn siarad, i'r ffordd y mae busnesau a'r cymunedau ehangach mewn gwirionedd yn wirioneddol gyfeillgar ac yn deall, wyddoch chi, y nifer sylweddol o bobl sy'n byw gyda ni ar hyn o bryd ac a fydd yn y dyfodol hefyd.
Felly, nid dim ond un gyfres o bartneriaid yw hyn; mae hynny’n mynd yn ôl i sut y bydd gennym ddata cyson a mesurau ar gyfer llwyddiant. Bydd rhai o'r rhain yn haws eu mesur nag eraill. Mae sut y mae pobl yn teimlo eu bod yn cael cymorth, er enghraifft, yn anoddach ei fesur yn yr un ffordd ag y gallai fod arnom eisiau mesur, er enghraifft, cyfraddau diagnosis a chael data caletach am yr hyn sy'n cael ei wneud mewn gwahanol rannau o hynny. Ond hoffwn weld sylwadau am yr hyn sydd yn y cynllun a sut y mae gennym wedyn fesurau ystyrlon, oherwydd rydym yn gwybod—ac mae hyn yn bod yn berffaith onest—ein bod i gyd, yn y gorffennol, wedi ymrwymo i ddweud y dylai'r Llywodraeth, y dylai'r Llywodraeth fesur gwahanol rannau o weithgaredd, ond nid ydynt bob amser yn dweud llawer wrthym sy'n ddefnyddiol, ac rwyf wir yn meddwl, yn y pen draw, os ydych chi eisiau rhywbeth sydd, fel y dywedais, yn realistig ac yn uchelgeisiol ar yr un pryd, mae hynny’n golygu bod yn rhaid i’r mesurau sydd gennym a'r ffordd yr ydym yn ceisio cynhyrchu’r wybodaeth honno fod yn ystyrlon ac yn ddefnyddiol. Fel arall, gallem fesur gweithgarwch mewn ffordd sy'n hawdd dweud ein bod yn mesur rhywbeth ond nad yw wir yn dweud dim byd o werth wrthym.
Ac ar eich pwynt olaf ynglŷn â diagnosis a'r 3 y cant o gynnydd flwyddyn ar ôl blwyddyn, rwy’n credu bod hynny yn eithaf uchelgeisiol, a dweud y gwir, ac os ydym yn ei gyflawni, byddwn yn gweld nifer cynyddol o bobl yn dod i mewn i wasanaethau ac yn cael gwasanaethau mewn gwirionedd a, gobeithio, yn cael mwy o gymorth. Ond, os oes gan bobl farn wahanol, dylent ddweud hynny yn ystod yr ymgynghoriad. Ac mae wedyn yn fater hefyd o fod ag uchelgais, fel y dywedais, sy’n gyraeddadwy. Yr hyn nad wyf eisiau ei wneud yw gosod lefel o uchelgais a all edrych yn wych ar bapur, ond yna gweld nad oes gennym y gwasanaethau ar y raddfa iawn i gyflawni a’n bod yn rhoi ein staff a’n gwasanaethau mewn sefyllfa lle maent yn debygol o fethu, ac yn amlwg ni all hynny fod yn iawn. Mae’n rhaid i hyn fod yn fater o sut yr ydym yn gwella ymhellach yr her sylweddol, o ddifrif a chyfredol hon i iechyd, gofal cymdeithasol a’n cenedl, her a fydd yn cynyddu yn y dyfodol.
Rwy’n falch bod strategaeth gennym ni rŵan y gallwn ni roi sylw iddi hi drwy’r ymgynghoriad a’i chryfhau hi ac adeiladu ar yr hyn sydd gennym ni drwy brofiadau y bobl hynny sydd wirioneddol yn gwybod beth sydd angen ei wneud, sef teuluoedd y rheini sydd â dementia. Ac rwy’n gwybod bod y rhan fwyaf ohonom ni yma yn y Siambr wedi clywed digonedd o straeon torcalonnus am bobl sy’n teimlo eu bod nhw’n methu â chael y gofal maen nhw’n teimlo a ddylai fod yn rhywbeth cwbl sylfaenol, sy’n haeddiannol i rywun sydd â dementia: y ddynes y bu gorfod iddi aros ar ward ysbyty am fisoedd, efo haint digon syml, oherwydd bod yna fethiant i roi pecyn gofal addas ar ei chyfer hi yn ei chymuned; y gofalwyr sy’n methu â threfnu gofal dros dro am ychydig o amser er mwyn cael rhywfaint o orffwys; y rheini sy’n teimlo nad ydy’r math o ofal dydd angenrheidiol ar gael iddyn nhw. A lleisiau’r bobl yma, y teuluoedd a’r rhai sydd â dementia eu hunain, yr wyf am eu clywed yn dod drwodd yn y strategaeth derfynol yn dilyn yr ymgynghoriad yma, ac rwy’n siŵr bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno â hynny.
Rhyw bum cwestiwn oedd gennyf i. Mae dau ohonyn nhw wedi cael eu gofyn eisoes gan Angela Burns, felly mi wnaf i eu gofyn nhw fel cwestiynau rhethregol beth bynnag, er ein bod ni’n gwybod beth sydd ym meddwl yr Ysgrifennydd Cabinet. Mae’n bwysig, onid ydy, cael cydbwysedd rhwng bod yn uchelgeisiol a bod yn realistig, ond mi wnaf innau ofyn: a ydy’r 3 y cant yma o gynnydd mewn diagnosau yn flynyddol yn rhywbeth y mae’r Ysgrifennydd Cabinet yn wirioneddol yn teimlo na ellir gwella arno fo gan na fydd hynny ond yn mynd â ni ymhen rhyw bum mlynedd i’r sefyllfa lle mae Gogledd Iwerddon rŵan?
Y cwestiwn rhethregol arall ydy: sut mae mesur y llwyddiant hwn yn y pen draw? Oherwydd, y gweithredu sy’n bwysig yn hyn a’r effaith y bydd strategaeth yma yn ei chael ar bobl ar hyd a lled Cymru. A ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn glir yn ei feddwl y bydd o’n gallu edrych yn ôl a dweud, ‘Ydy, mae hyn wedi gweithio’, neu ‘Dydy hyn ddim’?
Tri chwestiwn, o bosibl, y gallem ni gael atebion penodol iddyn nhw: a oes yna fwriad i ddatblygu ymhellach yr ochr ataliol, er enghraifft, i fuddsoddi go iawn mewn cyfleon ar gyfer, er enghraifft, ymarfer corff, er mwyn oedi neu leihau symptomau dementia, ac nid dim ond tynnu sylw a chodi ymwybyddiaeth o’r math y gwnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet ei grybwyll ychydig o funudau yn ôl? Ar ddiagnosis yn y Gymraeg, fel y Gymdeithas Alzheimer’s, rydw i’n croesawu’n fawr y cynllun a’r bwriad i wella pethau rhywsut, ond tybed pa bryd y cawn ni, gan y Llywodraeth yn ogystal â gan eraill, fel rhan o’r ymgynghoriad yma, fwy o fanylion am yr hyn sydd dan sylw?
Felly, hefyd, yn olaf, yr elfennau gwledig o ofal dementia. A ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn disgwyl y bydd y strategaeth derfynol yma ar ddementia yn rhoi darlun llawnach a chliriach i ni o’r materion penodol sy’n deillio o anghenion gofal dementia yng Nghymru wledig? Fel rydw i’n dweud, rwy’n croesawu’r ffaith bod gennym ni rŵan y strategaeth ddrafft yma i weithio ohoni hi; yr her, wrth gwrs, ydy ein bod ni yn cael strategaeth yn y pen draw sydd yn mynd i allu gwireddu’r geiriau cynnes iawn yr ydym ni i gyd yn gallu cytuno arnyn nhw ar wneud Cymru yn gyfeillgar i ddementia yn wirioneddol.
I’m very pleased that we now have a strategy that we can give due attention to through the consultation, to strengthen it and to build on what we have before us, by including the experiences of those people who genuinely know what needs to be done, namely the families of those who have dementia. I know that the majority of us here in the Chamber have heard plenty of heartbreaking stories of people who feel that they failed to access the care that they feel should be a fundamental right for someone with dementia: the woman who had to stay on a ward in a hospital for months with a relatively simple infection because there was a failure to put an appropriate package of care in place in her community; the carers who can’t arrange care for even a short period of time to have a break; those who feel that the kind of day care that’s vital for them isn’t available. It’s the voices of those people, the families and those who have dementia themselves, that I want to hear coming through in the final strategy, following this consultation. I’m sure that the Cabinet Secretary would agree with that.
I only had five questions. Two have already been asked by Angela Burns, so I’ll ask them as rhetorical questions, even though we know what the Cabinet Secretary has in mind in that regard. It’s important to have a balance between being ambitious and being realistic, but I will ask whether this 3 per cent increase in diagnosis on an annual basis is something that the Cabinet Secretary genuinely feels couldn’t be improved upon, because that will only take us, in five years, to the situation where Northern Ireland is at present.
The other rhetorical question is how to measure success, ultimately, because it’s the action that’s important here, the effect that this strategy will have on people the length and breadth of Wales. Is the Cabinet Secretary clear in his mind that he will be able to look back and say, ‘Yes, this has worked’ or ‘This hasn’t worked’?
Three questions to which we may receive specific answers: is there an intention to develop further the preventative side, to invest genuinely in opportunities, for example, to exercise to delay or reduce dementia symptoms, and not just to draw attention and raise awareness of the kind that the Cabinet Secretary mentioned a few minutes ago? In terms of diagnosis in the Welsh language, as the Alzheimer’s Society has said, I very much welcome the plan and the intention to improve things somehow, but when will we have, from the Government as well as from others, as part of the consultation, more detail on what is being considered here?
Finally, the rural aspect of dementia care. Does the Cabinet Secretary expect that this final strategy on dementia will give us a fuller picture and clearer picture of the specific issues that stem from the needs of dementia care in rural Wales? As I say, I welcome the fact that we do now have this draft strategy to work from; the challenge now is that we would have a final strategy that is going to be able to achieve these very warm words on which we can all agree to make Wales a genuinely dementia-friendly nation.
Thank you for your comments and questions. I’ll start with where you ended, on the points about rural Wales, of course. I expect there will be comments from people from right across Wales, in both urban and rural Wales, on the reality of provision and support now, and what they want to see both in the strategy and in the delivery afterwards. There are points that both you and Angela Burns have made, not just about the vision that we have, and what is in here and what may or may not be in here. Those are points to be debated, discussed and argued and then, ultimately, we’ll have to make a choice. But it is about how they’re delivered in reality. So, that’s some of the points about measures of success and how we share information, again, which were constantly made during your contribution as well.
You will see more of this because the consultation ends on 3 April, as I said. You will then see a response with a finalised version of the action plan being produced over this calendar year and then progressively implemented. I hope that people will be able to reflect on comments that have been made through the consultation process actually having an influence on what ultimately is then going to be implemented and delivered. I reiterate again that what we have now comes from that conversation and listening to people who are living with dementia now. Not just advocates in the third sector, but individuals themselves, their families and their carers have actually had a real part to play in drawing together the current consultation proposal and we will of course be listening to them. I’m really pleased, actually, that the Alzheimer’s Society made clear that their main message yesterday following the launch was that people living with dementia have to be involved and their voices have to be heard, in telling people what their real experience is, and whether the consultation is going to reflect upon that in what we then ultimately do.
Just to your point about prevention, of course we produced the ‘Dementia: reduce your risk in 6 steps’ guidance in May 2015, and I was not the health Minister at the time—someone else was. But there are really simple points there: the points about acting now, and what we can do to reduce our risk by being active, checking our health regularly, trying new things, not smoking, only occasionally drinking alcohol—that’s a challenge for a number of Members—and by watching our weight. These are all things we laugh and joke about from time to time, but they actually have a real influence on our ultimate health outcomes now and later in life as well. So the consistent message we want to give—and I think it’s actually helpful in some ways—is that these are the same sorts of messages we give on a whole range of other public health challenges. The real issue will be: can we persuade ourselves and people in the country not just to understand what those messages are, but then how we make it easier for people to do something about those? It’s not about trying to take the fun out of life. It is about saying, ‘These things can make a difference’, and how do we help to make those healthier choices easier choices.
So, there are big challenges for all of us, but I’m cautiously optimistic about where we are now, and our ability to have in place a plan that is appropriately ambitious, realistic, and achievable. We will of course be reporting back at the three-year point as to where we are, that sense check on what we’ve done, and then to check again that we’re still in the right place in what we expect people to do, and the sort of progress that we are making.
Diolch am eich sylwadau a'ch cwestiynau. Dechreuaf â’ch pwyntiau olaf, ynglŷn â Chymru wledig, wrth gwrs. Rwy'n disgwyl y bydd sylwadau gan bobl o bob cwr o Gymru, yng Nghymru drefol a gwledig, am wirionedd y ddarpariaeth a’r gefnogaeth ar hyn o bryd, a'r hyn yr hoffent ei weld yn y strategaeth ac wrth gyflawni wedyn. Mae rhai pwyntiau yr ydych chi ac Angela Burns wedi eu gwneud, nid yn unig am y weledigaeth sydd gennym, a’r hyn sydd i mewn yma a’r hyn a allai fod i mewn yma neu beidio. Mae'r rheini'n bwyntiau i'w trafod a'u dadlau ac yna, yn y pen draw, bydd yn rhaid inni wneud dewis. Ond mae'n fater o sut y cânt eu cyflawni mewn gwirionedd. Felly, dyna rai o'r pwyntiau ynghylch mesurau llwyddiant a sut yr ydym yn rhannu gwybodaeth, unwaith eto, a wnaethpwyd yn gyson yn ystod eich cyfraniad chi hefyd.
Byddwch yn gweld mwy o hyn oherwydd mae’r ymgynghoriad yn dod i ben ar 3 Ebrill, fel y dywedais. Byddwch wedyn yn gweld ymateb gyda fersiwn terfynol o'r cynllun gweithredu yn cael ei lunio yn ystod y flwyddyn galendr hon, ac yna’n cael ei roi ar waith yn raddol. Rwy'n gobeithio y bydd pobl yn gallu gweld bod y sylwadau a wnaethpwyd drwy'r broses ymgynghori yn cael dylanwad gwirioneddol ar yr hyn a gaiff ei weithredu a'i gyflawni yn y pen draw. Rwy’n ailadrodd eto bod yr hyn sydd gennym ar hyn o bryd yn dod o’r sgwrs honno ac o wrando ar bobl sy'n byw gyda dementia yn awr. Yn ogystal ag eiriolwyr yn y trydydd sector, mae unigolion eu hunain, eu teuluoedd a'u gofalwyr wedi chwarae rhan wirioneddol yn y broses o lunio’r cynnig ymgynghori presennol a byddwn wrth gwrs yn gwrando arnyn nhw. Rwy'n falch iawn, a dweud y gwir, bod y Gymdeithas Alzheimer yn glir mai ei phrif neges ddoe ar ôl y lansiad oedd bod yn rhaid i bobl sy'n byw gyda dementia gymryd rhan a bod yn rhaid iddyn nhw gael eu clywed, gan ddweud wrth bobl beth yw eu profiad gwirioneddol, a pha un a yw'r ymgynghoriad yn mynd i ystyried hynny yn yr hyn yr ydym wedyn yn ei wneud yn y pen draw.
Ynglŷn â’ch pwynt am atal, wrth gwrs gwnaethom gynhyrchu'r canllawiau 'Dementia: lleihau eich risg mewn 6 cham' ym mis Mai 2015, ac nid fi oedd y Gweinidog Iechyd ar y pryd—rhywun arall oedd. Ond mae yna bwyntiau syml iawn yn y fan yna: y pwyntiau am weithredu nawr, a'r hyn y gallwn ei wneud i leihau ein risg drwy fod yn weithgar, archwilio ein hiechyd yn rheolaidd, rhoi cynnig ar bethau newydd, peidio ag ysmygu, dim ond yfed alcohol yn achlysurol—mae hynny'n her i nifer o Aelodau—a thrwy gadw golwg ar ein pwysau. Mae'r rhain i gyd yn bethau yr ydym yn chwerthin ac yn cellwair amdanynt o bryd i'w gilydd, ond maen nhw mewn gwirionedd yn cael dylanwad gwirioneddol ar ein canlyniadau iechyd yn y pen draw, yn awr ac yn ddiweddarach mewn bywyd hefyd. Felly y neges gyson yr ydym eisiau ei rhoi—ac rwy'n meddwl ei bod yn wirioneddol ddefnyddiol mewn rhai ffyrdd—yw mai dyma’r un mathau o negeseuon ag yr ydym yn eu rhoi ar gyfer amrywiaeth eang o heriau iechyd cyhoeddus eraill. Y gwir fater fydd: a allwn ni ein perswadio ein hunain a phobl yn y wlad, nid dim ond i ddeall beth yw’r negeseuon hynny, ond wedyn sut yr ydym yn ei gwneud yn haws i bobl wneud rhywbeth yn eu cylch? Nid yw'n fater o geisio tynnu’r hwyl allan o fywyd. Mae'n fater o ddweud, 'Gall y pethau hyn wneud gwahaniaeth', a sut yr ydym ni’n mynd i helpu i wneud y dewisiadau iachach hynny yn ddewisiadau haws.
Felly, mae heriau mawr i bob un ohonom, ond rwy'n weddol obeithiol ynghylch lle yr ydym ni ar hyn o bryd, ac o ran ein gallu i sefydlu cynllun sy'n briodol o uchelgeisiol, realistig, a chyraeddadwy. Wrth gwrs, byddwn yn adrodd yn ôl ar ôl tair blynedd ynghylch ble yr ydym ni, i wirio bod yr hyn yr ydym wedi ei wneud yn gwneud synnwyr, ac yna’n gwirio eto ein bod yn dal yn y lle iawn o ran yr hyn yr ydym yn disgwyl i bobl ei wneud, a'r math o gynnydd yr ydym yn ei wneud.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement? I’m really, really pleased that we have reached this point today and, like others, I really welcome the commitment that you’ve made to ensuring that the voices, not just of families affected by dementia, but of people who are living with the condition are fully heard through this consultation. I think those are the most important voices of all: far more important than our voices, as important as it is that we speak out. I think there is a great deal to welcome in this draft strategy. I think it covers all the main areas that I would think should be covered.
I do just want to pick up on a couple of specific points. The first is diagnosis rates. I don’t think that 3 per cent a year is ambitious enough. As I’ve said before, we wouldn’t accept a 50 per cent diagnosis rate for a condition like cancer and we shouldn’t accept it for something like dementia. I hope that, as we go through the consultation, it will be possible to introduce a more ambitious diagnosis-rate target.
Of course, diagnosis targets are only valuable if you’ve actually got the support services in place for people once they’ve received the diagnosis, and I’m pleased that the strategy recognises that. Indeed, you recognise the fact that pharmacological treatments, et cetera, which can slow the progress of dementia, can only be made available to people once you’ve had that diagnosis. I think that’s very important. But there is still a lack of detail on this issue of support workers: currently 32, it’s clearly not going to be enough for the whole of Wales, especially if we do increase diagnosis rates. So, I hope that, through the consultation, we can look to improve on that.
And then just finally, on the issue of implementation, I’m really pleased that you’ve been specific about the mechanisms for monitoring the strategy in terms of the group that’s going to be set up. I hope that we will be able to know more about exactly how that will work and, in particular, the reporting mechanisms to Government with that group.
I also wanted to flag up that I’m pleased to see the high-level performance targets in the back of the document, but I think that there needs to be more detail there as well. I would like to ask you whether it is your intention, through this consultation, to actually put some milestones, in terms of actual numbers, into that section so that we can actually clearly monitor, as we go through this, how we are actually achieving against our aims.
Just finally, I wanted to say, there’s been this discussion about whether you should be too ambitious or whether you should be realistic: I think we should be aiming really high with this document. Anyone who’s had any contact directly with dementia will tell you that it is a game-changing experience. We know that the numbers of people who are going to have dementia make it a game-changing experience for our public services and I think we should aim for our strategy to be a game-changing strategy.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad? Rwy'n hynod, hynod o falch ein bod wedi cyrraedd y pwynt hwn heddiw ac, fel eraill, rwy’n croesawu'n fawr yr ymrwymiad yr ydych chi wedi’i wneud i sicrhau bod nid yn unig y teuluoedd y mae dementia yn effeithio arnynt, ond y bobl sy'n byw gyda’r cyflwr hefyd yn cael dweud eu dweud yn llawn drwy'r ymgynghoriad hwn. Rwy'n credu mai’r rheini yw’r lleisiau pwysicaf oll: llawer pwysicach na’n lleisiau ni, er ei bod yn bwysig ein bod ni’n dweud ein dweud. Rwy'n credu bod llawer iawn i'w groesawu yn y strategaeth ddrafft hon. Rwy'n credu ei bod yn cynnwys yr holl brif feysydd y byddwn yn meddwl y dylid eu cynnwys.
Hoffwn sôn am un neu ddau o bwyntiau penodol. Y cyntaf yw cyfraddau diagnosis. Nid wyf yn credu bod 3 y cant y flwyddyn yn ddigon uchelgeisiol. Fel yr wyf wedi ei ddweud o'r blaen, ni fyddem yn derbyn cyfradd diagnosis o 50 y cant ar gyfer cyflwr fel canser ac ni ddylem ei dderbyn ar gyfer rhywbeth fel dementia. Rwy’n gobeithio, wrth inni fynd drwy'r ymgynghoriad, y bydd yn bosibl cyflwyno targed mwy uchelgeisiol ar gyfer y gyfradd diagnosis.
Wrth gwrs, nid yw targedau diagnosis o werth oni bai bod gennych y gwasanaethau cymorth eu hunain ar waith ar gyfer pobl ar ôl iddynt gael y diagnosis, ac rwy'n falch bod y strategaeth yn cydnabod hynny. Yn wir, rydych yn cydnabod y ffaith nad yw triniaethau ffarmacolegol, ac yn y blaen, sy'n gallu arafu cynnydd dementia, ar gael i bobl tan ar ôl i chi gael y diagnosis. Rwy’n credu bod hynny’n bwysig iawn. Ond ceir diffyg manylder o hyd ar y mater hwn o weithwyr cymorth: 32 ar hyn o bryd; mae'n amlwg na fydd hynny’n ddigon i Gymru gyfan, yn enwedig os byddwn yn cynyddu cyfraddau diagnosis. Felly, rwy’n gobeithio y gallwn, drwy'r ymgynghoriad, geisio gwella ar hynny.
Ac yna, yn olaf, ynglŷn â gweithredu, rwy'n falch iawn eich bod wedi bod yn benodol ynghylch y dulliau ar gyfer monitro’r strategaeth o ran y grŵp a gaiff ei sefydlu. Rwy’n gobeithio y byddwn yn gallu cael gwybod mwy am sut yn union y bydd hynny'n gweithio ac, yn arbennig, dulliau’r grŵp hwnnw ar gyfer adrodd i'r Llywodraeth.
Roeddwn i hefyd yn awyddus i dynnu sylw at y ffaith fy mod i’n falch o weld y targedau perfformiad lefel uchel yng nghefn y ddogfen, ond rwy’n credu bod angen mwy o fanylion yn y fan honno hefyd. Hoffwn ofyn ichi ai eich bwriad, drwy'r ymgynghoriad hwn, yw cynnwys rhai cerrig milltir gwirioneddol, o ran niferoedd gwirioneddol, yn yr adran honno fel y gallwn fonitro yn gwbl glir, wrth inni fynd drwy hyn, sut yr ydym yn cyflawni mewn gwirionedd yn erbyn ein hamcanion.
Yn olaf, roeddwn yn awyddus i ddweud, rydym wedi cael y drafodaeth hon ynghylch pa un a ddylech fod yn rhy uchelgeisiol ynteu a ddylech chi fod yn realistig: rwy’n credu y dylem ni fod yn anelu’n uchel iawn gyda'r ddogfen hon. Bydd unrhyw un sydd wedi cael unrhyw gysylltiad uniongyrchol â dementia yn dweud wrthych ei fod yn brofiad sy'n gweddnewid pethau. Rydym yn gwybod bod nifer y bobl sy'n mynd i gael dementia yn ei wneud yn brofiad sy'n gweddnewid pethau i’n gwasanaethau cyhoeddus ac rwy’n meddwl y dylem geisio llunio strategaeth sy’n gweddnewid pethau.
Thank you for the comments and questions. I’ll start by answering some of particularly detailed ones. I welcome the fact that you welcome the broad strategy. Of course, the point of the consultation is to hear what people have to say about it and see what can be improved and actually delivered on the back of that as well.
In particular, your points about the monitoring group on delivery, and to consider how we could potentially add milestones for progress, we think it is important that people can see what progress is being made through that, whether that’s going to be about milestones within the delivery itself, within the action plan itself, or whether it is about the monitoring group and how they report back on that and how it can be shared so that people can see the progress that is and isn’t being made. Because it is important there’s honesty about the progress that is being made. Because if I stood up and tried to claim that everything was fine and wonderful and people were seeing constituents and being told something different, well that would be very difficult, and I think the consultation would not build the trust in what we’re trying to do, because we do want to be able to talk about what progress we are making on dealing with a growing and significant challenge for all of us in every part of our public services.
We have already made investments, before the consultation has taken place, so your point about support workers is well made and it’s one that’s regularly made by a range of people. We’ve put in some more money, for example, £0.5 million into occupational therapy support and we’ve also put £800,000 into support workers in the primary care setting as well. We need to understand what impact that is having and then how we’ll actually have more staff able to provide that direct support as well.
I don’t know if you’ve seen the report yesterday, but—[Inaudible.]—were talking about what happened when their diagnosis took place for a family member several years previously, and they didn’t have that support at the point of diagnosis. Now, that is a real challenge—for the individual who has dementia being told this is a challenge that you now face, but also for the family as well. So, that’s one of the obvious points for improvement. I can say that it is better now than it was five or six years ago and more, but our challenge is how do we further improve, and how does this strategy make a real difference. That’s the point about what we want to really see happen.
So, we’ll look at the diagnosis, we’ll look at whether the rates we’ve got are ambitious enough and achievable enough and that support can go around them, but people in this room have a really important role to play as advocates and champions, and raising different issues for us in the Government as well. But also not to play down the experience of people in this room, because many people in every party have got individual experience of caring for family and friends, and so this isn’t something where there is a lack of experience and empathy in this room—not just seeing constituents, but individually too, and I’d want to see that captured in the way the consultation works, and then how we take this work forward. And, of course, I’d be very happy to come to the cross-party group at some point in the near future to understand more from members of the cross-party group and external visitors as we move through the consultation.
Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Dechreuaf drwy ateb rhai o'r rhai arbennig o fanwl. Rwy’n croesawu’r ffaith eich bod yn croesawu'r strategaeth eang. Wrth gwrs, pwynt yr ymgynghoriad yw clywed yr hyn sydd gan bobl i'w ddweud am y peth a gweld beth y gellir ei wella a'i gyflwyno mewn gwirionedd yn dilyn hynny hefyd.
Yn arbennig, mae eich pwyntiau am y grŵp monitro ar gyflawni, ac i ystyried sut y gallem o bosibl ychwanegu cerrig milltir ar gyfer cynnydd, rydym yn credu ei bod yn bwysig bod pobl yn gallu gweld pa gynnydd sy'n cael ei wneud drwy hynny, boed hynny’n ymwneud â cherrig milltir o fewn y cyflawni ei hun, o fewn y cynllun gweithredu ei hun, ynteu a yw'n ymwneud â’r grŵp monitro a sut y maent yn adrodd yn ôl ar hynny a sut y gellir ei rannu fel bod pobl yn gallu gweld y cynnydd sy’n cael ei wneud ac nad yw'n cael ei wneud. Oherwydd mae’n bwysig cael gonestrwydd ynghylch y cynnydd sy'n cael ei wneud. Oherwydd pe bawn i’n sefyll ar fy nhraed ac yn ceisio honni bod popeth yn iawn ac yn wych a bod pobl yn gweld etholwyr ac yn clywed rhywbeth gwahanol, wel byddai hynny'n anodd iawn, ac nid wyf yn credu y byddai'r ymgynghoriad yn meithrin yr ymddiriedaeth yn yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud, oherwydd hoffem allu siarad am y cynnydd yr ydym yn ei wneud tuag at ymdrin â her gynyddol, sylweddol i bob un ohonom ym mhob rhan o'n gwasanaethau cyhoeddus.
Rydym eisoes wedi gwneud buddsoddiadau, cyn i’r ymgynghoriad ddigwydd, felly mae eich pwynt am weithwyr cymorth wedi’i wneud yn dda ac mae'n un sy’n cael ei wneud yn gyson gan amrywiaeth o bobl. Rydym wedi darparu mwy o arian, er enghraifft, £0.5 miliwn i gefnogi therapi galwedigaethol ac rydym hefyd wedi rhoi £800,000 i weithwyr cymorth mewn lleoliadau gofal sylfaenol yn ogystal. Mae angen inni ddeall pa effaith y mae hynny'n ei chael ac yna sut y bydd gennym, mewn gwirionedd, fwy o staff sy’n gallu darparu’r cymorth uniongyrchol hwnnw hefyd.
Nid wyf yn gwybod a ydych chi wedi gweld yr adroddiad ddoe, ond roedd—[Anghlywadwy.]—yn sôn am yr hyn a ddigwyddodd pan gafodd aelod o'r teulu ddiagnosis nifer o flynyddoedd ynghynt, pan nad oedd y gefnogaeth honno ar gael iddynt ar adeg y diagnosis. Nawr, mae hynny'n her wirioneddol—i’r unigolyn sydd â dementia gael gwybod ei fod bellach yn wynebu’r her hon, ond hefyd i’r teulu yn ogystal. Felly, mae hynny’n un o'r pwyntiau amlwg i’w gwella. Gallaf ddweud ei bod yn well yn awr nag yr oedd bump neu chwe blynedd yn ôl a mwy, ond ein her yw sut y byddwn yn gwella ymhellach, a sut y mae’r strategaeth hon yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Dyna'r pwynt am yr hyn yr hoffem ei weld yn digwydd mewn gwirionedd.
Felly, byddwn yn edrych ar ddiagnosis, byddwn yn edrych i weld a yw'r cyfraddau sydd gennym yn ddigon uchelgeisiol ac yn ddigon cyraeddadwy a bod modd i gefnogaeth fynd o'u cwmpas, ond mae gan bobl yn yr ystafell hon ran bwysig iawn i'w chwarae fel eiriolwyr a hyrwyddwyr, ac i godi gwahanol faterion i ni yn y Llywodraeth hefyd. Ond hefyd i beidio â dibrisio profiad pobl yn yr ystafell hon, gan fod llawer o bobl ym mhob plaid wedi cael profiad unigol o ofalu am deulu a ffrindiau, ac felly nid yw hyn yn rhywbeth lle ceir diffyg profiad ac empathi yn yr ystafell hon—nid dim ond gweld etholwyr, ond yn unigol hefyd, a byddwn yn awyddus i weld hynny wedi’i gynnwys yn y ffordd y mae'r ymgynghoriad yn gweithio, ac yna yn y ffordd y byddwn yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwn. Ac, wrth gwrs, byddwn yn hapus iawn i ddod i'r grŵp trawsbleidiol ar ryw adeg yn y dyfodol agos i gael deall mwy gan aelodau'r grŵp trawsbleidiol ac ymwelwyr allanol wrth inni symud drwy'r ymgynghoriad.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. The goal of making Wales a dementia-friendly nation is one we all share. Dementia is now the leading cause of death in Wales, and the number of people affected by dementia is expected to rise by around 40 per cent over the next decade. The fact that Welsh dementia sufferers, their families and carers can directly feed in and shape Wales’s first dementia strategy is most welcome, and I look forward to seeing the results of the consultation in due course.
Regarding the draft dementia strategy itself, I have a few questions relating to the high-level performance measures. You have set a target of ensuring that two thirds of dementia sufferers have a formal diagnosis by December 2021. How did you settle on this target, and why is it not more ambitious, given the obvious benefits a formal diagnosis brings? The strategy sets a target for the percentage of NHS staff who come in contact with the public who are trained in dementia care: the target is for three quarters of the workforce by 2019. When can we expect to see 100 per cent of NHS staff trained in the appropriate level of dementia care?
The Welsh Government rightly wants to see a reduction in the percentage of people with dementia prescribed antipsychotic medication. However, you haven’t indicated a target for that reduction. Granted, there may be a few cases where this is necessary, but all the experts agree that we should not be using these medicines to treat dementia. Cabinet Secretary, will you be using guidance to ensure that antipsychotics are only used when strictly necessary?
I welcome the fact that the strategy highlights that dementia can strike at any age and the role that alcohol can play. We need to better educate the public about the risks of alcohol-related dementia and brain damage. Cabinet Secretary, what plans do you have to increase public awareness about the fact that alcohol misuse can lead to dementia?
Finally, Cabinet Secretary, what plans do you have to improve access to substance misuse clinics, so that we can, hopefully, prevent more people from developing alcohol-related dementia in future? Dementia is one of the biggest health challenges facing our nation, and it is therefore vital that we get this strategy right. I look forward to seeing the responses to the consultation and working with you, Cabinet Secretary, to deliver our shared aim of a dementia-friendly nation. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'r nod o wneud Cymru yn genedl ddementia gyfeillgar yn un yr ydym i gyd yn ei rannu. Dementia yw prif achos marwolaeth yng Nghymru erbyn hyn, ac mae disgwyl i nifer y bobl y mae dementia yn effeithio arnynt gynyddu gan oddeutu 40 y cant dros y degawd nesaf. Mae croeso mawr iawn i’r ffaith y gall dioddefwyr dementia yng Nghymru, eu teuluoedd a'u gofalwyr gyfrannu yn uniongyrchol a llunio strategaeth ddementia gyntaf Cymru, ac rwy’n edrych ymlaen at weld canlyniadau'r ymgynghoriad maes o law.
O ran y strategaeth ddementia ddrafft ei hun, mae gennyf rai cwestiynau sy'n ymwneud â'r mesurau perfformiad lefel uchel. Rydych wedi gosod targed o sicrhau bod dwy ran o dair o ddioddefwyr dementia wedi cael diagnosis ffurfiol erbyn Rhagfyr 2021. Sut y gwnaethoch chi benderfynu ar y targed hwn, a pham nad yw’n fwy uchelgeisiol, ac ystyried y buddion amlwg a geir drwy ddiagnosis ffurfiol? Mae'r strategaeth yn gosod targed ar gyfer canran y staff GIG sy'n dod i gysylltiad â'r cyhoedd sydd wedi'u hyfforddi ym maes gofal dementia: y targed yw tri chwarter y gweithlu erbyn 2019. Pryd y gallwn ni ddisgwyl gweld bod 100 y cant o staff y GIG wedi cael hyfforddiant ar y lefel briodol o ofal dementia?
Mae Llywodraeth Cymru, yn ddigon teg, eisiau gweld gostyngiad yng nghanran y bobl â dementia sy’n cael presgripsiwn ar gyfer meddyginiaeth wrthseicotig. Fodd bynnag, nid ydych wedi nodi targed ar gyfer y gostyngiad hwnnw. Digon teg, efallai y bydd angen hyn mewn rhai achosion, ond mae'r holl arbenigwyr yn cytuno na ddylem ni fod yn defnyddio’r meddyginiaethau hyn i drin dementia. Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddwch chi’n defnyddio canllawiau i sicrhau na chaiff meddyginiaethau gwrthseicotig eu defnyddio oni bai bod hynny’n gwbl angenrheidiol?
Rwy’n croesawu’r ffaith bod y strategaeth yn tynnu sylw at y ffaith y gall dementia daro ar unrhyw oedran a sut y gall alcohol gyfrannu at hyn. Mae angen inni addysgu'r cyhoedd yn well am beryglon dementia sy'n gysylltiedig ag alcohol a niwed i'r ymennydd. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gennych chi i gynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd am y ffaith y gall camddefnyddio alcohol arwain at ddementia?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gennych chi i wella mynediad at glinigau camddefnyddio sylweddau, fel y gallwn, gobeithio, atal mwy o bobl rhag datblygu dementia sy'n gysylltiedig ag alcohol yn y dyfodol? Dementia yw un o'r heriau iechyd mwyaf sy'n wynebu ein cenedl, ac felly mae'n hanfodol ein bod yn cael y strategaeth hon yn iawn. Rwy’n edrych ymlaen at weld yr ymatebion i'r ymgynghoriad ac at weithio gyda chi, Ysgrifennydd y Cabinet, i gyflawni ein nod cyffredin o genedl ddementia gyfeillgar. Diolch yn fawr.
Thank you for the comments and questions. I think, in terms of trying to deal with those, I’ve answered points about diagnosis, and I’ll look forward to hearing what the consultation says about what we’ve got in the plan, and what is realistic and achievable for us to actually deliver. Part of the point we’re trying to get across is that there’s a need to have a continuing increase and improvement in the diagnosis rate, at a rate that is real and material, and to see that carry on. Now I recognise that many people will urge us to be more ambitious. We need to understand what is really coming through the door, and what is our ability then to actually improve diagnosis rates with different partners acting at different points in time. So, I’m happy to hear what the consultation has to say before we make a final choice—that is, after all, the point of having a genuine consultation.
On your point about staff and staff training, I’d like to deliver what’s in the plan, and learn from that afterwards about how we then have more NHS staff being trained and appropriately equipped. It’s also about staff in health and social care, but in a wider field as well, and that’s why the advice, the guidance, that we launched before Christmas really does make a difference. It was actually a very useful event in actually meeting people in Ysbyty Ystrad Fawr and understanding what they’d already done, the training that had taken place and the improvements in the patient experience that had taken place as a result of that training and provisions being in place.
I recognise the points you make about the use of antipsychotics and where they’re appropriate, and that’s part of the point, and we talk about it in the plan, but I particularly want to deal with your comments about substance misuse. There’s something here about the join-up between the different plans and strategies that we have, recognising we do talk about substance misuse and the plans that we have to improve substance misuse provision to help people to get through that as well, and, in particular, the way that alcohol-related brain damage crosses a number of different areas of activity. We know that there is some work that we’ve been supporting in and around Ogmore in looking at this particular issue in terms of the treatment, the provision and the research, but also Members who were here in the previous Assembly will have heard me discuss some of the work that’s been taking place, for example, in the Liverpool and the Glasgow areas as well. It’s important we continue to learn from other parts of the UK about what is likely to be a continuing challenge. More and more people are going to be coming through doors with alcohol-related challenges, and in this area in particular as well, and lots of those people will actually be more affluent groups of people coming in with alcohol-related challenges in dementia. So, we’ve got to think about how we deal with a range of our different challenges, understand what the current evidence is about what is effective, and then how that impacts obviously on diagnosis, but actually on treatment and provision that we need to have, which will be different in the future to what we have now, as well.
Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Rwy’n credu, o ran ceisio ymdrin â'r rheini, fy mod wedi ateb pwyntiau am ddiagnosis, a byddaf yn edrych ymlaen at glywed yr hyn sydd gan yr ymgynghoriad i’w ddweud am yr hyn sydd gennym yn y cynllun, a'r hyn sy'n realistig ac yn gyraeddadwy inni ei gyflawni mewn gwirionedd. Rhan o'r pwynt yr ydym yn ceisio ei gyfleu yw bod angen parhau i gynyddu a gwella’r gyfradd diagnosis, ar gyfradd sy'n real ac yn berthnasol, a gweld hynny’n parhau. Nawr, rwy’n cydnabod y bydd llawer o bobl yn ein hannog i fod yn fwy uchelgeisiol. Mae angen inni ddeall yr hyn sydd wir yn dod drwy'r drws, a beth yw ein gallu wedyn i wella cyfraddau diagnosis mewn gwirionedd gyda gwahanol bartneriaid yn gweithredu ar wahanol adegau. Felly, rwy'n hapus i glywed beth fydd gan yr ymgynghoriad i'w ddweud cyn inni wneud dewis terfynol—dyna, wedi'r cyfan, yw pwynt cynnal ymgynghoriad dilys.
O ran eich pwynt am staff a hyfforddiant staff, hoffwn gyflawni'r hyn sydd yn y cynllun, a dysgu o hynny wedyn am sut y bydd gennym wedyn fwy o staff y GIG wedi’u hyfforddi a’u harfogi’n briodol. Mae hefyd yn ymwneud â staff ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, ond mewn maes ehangach hefyd, a dyna pam mae’r cyngor, y canllawiau, y gwnaethom eu lansio cyn y Nadolig wir yn gwneud gwahaniaeth. A dweud y gwir, roedd yn ddigwyddiad defnyddiol iawn i gael cwrdd â phobl go iawn yn Ysbyty Ystrad Fawr a deall yr hyn yr oeddent wedi’i wneud yn barod, yr hyfforddiant a oedd wedi digwydd a'r gwelliannau i brofiad cleifion a oedd wedi digwydd o ganlyniad i'r ffaith bod yr hyfforddiant hwnnw a’r darpariaethau ar gael.
Rwy’n cydnabod y pwyntiau a wnewch am ddefnyddio cyffuriau gwrthseicotig a pha bryd maen nhw'n briodol, ac mae hynny'n rhan o'r pwynt, ac rydym ni’n sôn am hynny yn y cynllun, ond rwy’n arbennig o awyddus i ymdrin â'ch sylwadau am gamddefnyddio sylweddau. Mae rhywbeth yn y fan yma am gysylltu’r gwahanol gynlluniau a strategaethau sydd gennym, gan gydnabod ein bod yn sôn am gamddefnyddio sylweddau a'r cynlluniau sydd gennym i wella darpariaeth camddefnyddio sylweddau i helpu pobl i oresgyn hynny hefyd, ac, yn arbennig, y ffordd y mae niwed i'r ymennydd sy'n gysylltiedig ag alcohol yn croesi nifer o wahanol feysydd gweithgarwch. Rydym yn gwybod ein bod wedi bod yn cefnogi rhywfaint o waith yn Ogwr ac o amgylch Ogwr i edrych ar y mater penodol hwn o ran y driniaeth, y ddarpariaeth a'r ymchwil, ond hefyd bydd yr Aelodau a oedd yma yn y Cynulliad blaenorol wedi fy nghlywed yn trafod rhywfaint o'r gwaith sydd wedi bod yn digwydd, er enghraifft, yn ardaloedd Lerpwl a Glasgow hefyd. Mae'n bwysig ein bod yn parhau i ddysgu oddi wrth rannau eraill o'r DU am yr hyn sy'n debygol o fod yn her barhaus. Mae mwy a mwy o bobl yn mynd i fod yn dod trwy'r drysau â heriau sy'n gysylltiedig ag alcohol, ac yn y maes hwn yn arbennig hefyd, a bydd llawer o’r bobl hynny mewn gwirionedd yn grwpiau mwy cefnog o bobl yn dod i mewn â heriau sy'n gysylltiedig ag alcohol mewn dementia. Felly, mae'n rhaid inni feddwl am sut yr ydym am ymdrin ag amrywiaeth o'n heriau gwahanol, deall beth yw’r dystiolaeth bresennol am yr hyn sy’n effeithiol, ac yna sut y mae hynny'n effeithio yn amlwg ar ddiagnosis, ond hefyd ar y driniaeth a’r ddarpariaeth sydd eu hangen arnom mewn gwirionedd, a fydd yn wahanol yn y dyfodol i’r hyn sydd gennym yn awr, hefyd.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, and thanks also to the Dementia Engagement and Empowerment Project and the Alzheimer’s Society, who have assisted you with this. I know their work in my own region is very valuable indeed. Three things: I was very pleased with the recognition of the need for Welsh language speakers, whose rights are, of course, already recognised in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, but can you confirm that provision of services, or assistance, really, in other languages will also be considered closely? I think, in this situation, the question of language is less one of abstract right and one of meeting needs. And I don’t think it needs to be about a great chunk of Government machinery, but I think it is down to Government and us as Assembly Members to ensure that those needs are met.
I’d also be interested to know what you actually mean by ‘raising awareness’, because I’m curious to know what that’s likely to look like within public services. Are you considering, for example, identifying dementia friends at all levels of public service, whether that’s the chief executive of a council or even a private bus company, because, of course, public services extend beyond the public sector, and this strategy needs to reach that far as well?
And then, just finally, the impact on social services, and I fully appreciate that this strategy’s entirely about the needs of people with dementia and those who support them, but we also have to consider those who are available to help provide what meets those needs, and how this strategy will help local authorities in particular relieve pressure on social services in certain places in order to be able to provide more support in other places within social services. And while the focus should absolutely be on the needs of people with dementia, actually those who are providing the services also need to have due weight given to their views, too. Thank you.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, a diolch hefyd i'r Prosiect Ymgysylltu a Grymuso ar gyfer Dementia a Chymdeithas Alzheimer, sydd wedi eich cynorthwyo gyda hyn. Rwy’n gwybod bod eu gwaith yn fy rhanbarth i yn werthfawr iawn yn wir. Tri pheth: roeddwn i’n falch iawn â'r gydnabyddiaeth o'r angen am siaradwyr Cymraeg; mae eu hawliau nhw, wrth gwrs, yn cael eu cydnabod eisoes yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, ond a allwch chi gadarnhau y byddwch hefyd yn ystyried yn fanwl darparu gwasanaethau, neu gymorth, a dweud y gwir, mewn ieithoedd eraill? Rwy'n credu, yn y sefyllfa hon, nad mater o hawl haniaethol yw iaith, ond mater o ddiwallu anghenion. Ac nid wyf yn meddwl bod angen iddo olygu cyfran fawr o beirianwaith y Llywodraeth, ond rwy’n credu bod dyletswydd ar y Llywodraeth ac arnom ninnau fel Aelodau'r Cynulliad i sicrhau bod yr anghenion hynny'n cael eu diwallu.
Byddai gennyf ddiddordeb hefyd mewn gwybod beth yr ydych chi’n ei olygu wrth ‘codi ymwybyddiaeth’, oherwydd rwy’n chwilfrydig i wybod sut y mae hynny’n debygol o edrych yn y gwasanaethau cyhoeddus. A ydych chi’n ystyried, er enghraifft, enwi ffrindiau dementia ar bob lefel o wasanaeth cyhoeddus, boed hynny’n brif weithredwr cyngor neu hyd yn oed gwmni bysiau preifat, oherwydd, wrth gwrs, mae gwasanaethau cyhoeddus yn ymestyn y tu hwnt i'r sector cyhoeddus, ac mae angen i'r strategaeth hon gyrraedd mor bell â hynny hefyd?
Ac yna, yn olaf, yr effaith ar wasanaethau cymdeithasol, ac rwy’n llwyr werthfawrogi bod y strategaeth hon yn ymwneud yn llwyr ag anghenion pobl â dementia a'r rheini sy'n eu cefnogi, ond mae’n rhaid inni hefyd ystyried y rheini sydd ar gael i helpu i ddarparu'r hyn sy’n diwallu’r anghenion hynny, a sut y bydd y strategaeth hon yn helpu awdurdodau lleol yn arbennig i leddfu'r pwysau ar wasanaethau cymdeithasol mewn rhai mannau er mwyn gallu darparu mwy o gymorth mewn mannau eraill o fewn y gwasanaethau cymdeithasol. Ac er y dylid canolbwyntio, yn bendant, ar anghenion pobl â dementia, mewn gwirionedd mae angen rhoi pwys dyledus i farn y rhai sy'n darparu'r gwasanaethau hefyd. Diolch.
Yes, I’m particularly interested in hearing from social care providers as part of the consultation on what’s in here, about the experience of their staff and about the realities of delivering and providing the service, because the mix of that provision will differ in different parts of the country as well. Sometimes, that will be appropriate to what exists there, and sometimes there may be other learning they can take from the way in which different models of care are delivered in other parts of the country. So, I really do hope that we hear directly from people providing services in the here and now, as well as those people living with it. There are a range of different stakeholders who could and should take part, and I’m interested in the widest possible range of views being provided.
On your point about not just the Welsh language but other languages, I agree with you: it is about addressing a real need. There’s plenty of evidence that people with dementia will often revert to their primary language, and their ability to speak other languages can be compromised. And so actually there is a real need here to be addressed, as opposed to a preference, and it’s important to recognise the difference there. So, that will provide differing challenges in different parts of the country, but it is something that each of our providers needs to take on board in designing and then delivering their services.
And, on the point about what it takes and what it means to be a dementia-friendly community and country, I’m pleased you make the point this is more than just public services. Actually, there is a role for people in the voluntary but also in the business sector too as well to be generally dementia friendly: the level of understanding that can be displayed, what that means for different people as well. That’s why, when you look at dementia-friendly communities, it isn’t just people in the public sector that have got involved and engaged and are making a real success; it is a much wider range of people. That’s what I tried to get over in my statement and that’s why I’m also interested in hearing from business groups as we go through the consultation, and then roll out into delivery as well.
Ydw, rwy’n arbennig o awyddus i glywed gan ddarparwyr gofal cymdeithasol yn rhan o'r ymgynghoriad am yr hyn sydd i mewn yma, am brofiad eu staff ac am realiti cyflawni a darparu'r gwasanaeth, oherwydd bydd cymysgedd y ddarpariaeth honno yn wahanol mewn gwahanol rannau o'r wlad hefyd. Weithiau, bydd hynny’n briodol i'r hyn sy'n bodoli yno, ac weithiau gall fod ffyrdd eraill y gallant ddysgu oddi wrth y ffordd y mae gwahanol fodelau gofal yn cael eu darparu mewn rhannau eraill o'r wlad. Felly, rwy’n gobeithio’n fawr y cawn glywed yn uniongyrchol gan bobl sy'n darparu gwasanaethau ar hyn o bryd, yn ogystal â'r bobl hynny sy'n byw â hyn. Ceir amrywiaeth o wahanol randdeiliaid a allai ac a ddylai gymryd rhan, ac mae gennyf ddiddordeb mewn darparu’r ystod ehangaf bosibl o safbwyntiau.
O ran eich pwynt ynghylch nid yn unig y Gymraeg ond ieithoedd eraill, rwy’n cytuno â chi: mae'n fater o ddiwallu angen gwirioneddol. Mae digon o dystiolaeth y bydd pobl â dementia yn aml yn mynd yn ôl at eu prif iaith, ac weithiau bydd hi’n anoddach iddynt siarad ieithoedd eraill. Ac felly mewn gwirionedd mae angen gwirioneddol yn y fan yma am sylw, yn hytrach na dewis, ac mae'n bwysig cydnabod y gwahaniaeth yn hynny o beth. Felly, bydd hynny’n darparu gwahanol heriau mewn gwahanol rannau o'r wlad, ond mae'n rhywbeth y mae angen i bob un o'n darparwyr ei ystyried wrth gynllunio ac yna darparu eu gwasanaethau.
Ac, ar y pwynt am yr hyn sydd ei angen a’r hyn y mae'n ei olygu i fod yn gymuned ac yn wlad ddementia gyfeillgar, rwy'n falch eich bod yn gwneud y pwynt bod hyn yn fwy na dim ond gwasanaethau cyhoeddus. A dweud y gwir, mae lle i bobl yn y sector gwirfoddol a’r sector busnes hefyd i fod yn gyffredinol ddementia gyfeillgar: y ddealltwriaeth y gallant ei dangos, beth mae hynny'n ei olygu i wahanol bobl hefyd. Dyna pam, pan fyddwch yn edrych ar gymunedau dementia gyfeillgar, nad dim ond pobl yn y sector cyhoeddus sydd wedi cymryd rhan a chyfrannu a’i wneud yn llwyddiant gwirioneddol; mae’n ystod lawer ehangach o bobl. Dyna beth yr oeddwn yn ceisio ei gyfleu yn fy natganiad a dyna pam mae gennyf hefyd ddiddordeb mewn clywed gan grwpiau busnes wrth inni fynd drwy'r ymgynghoriad, ac yna dechrau cyflawni hefyd.
Thank you. Julie Morgan.
Diolch. Julie Morgan.
Thank you, Deputy Presiding Officer; thank you for calling me to speak on this draft dementia strategy. I welcome it and I welcome the public consultation that’s taking place. I’m very pleased that people who are actually experiencing dementia will be consulted, and their families. I was very pleased to see that the importance of the wider community is recognised in the draft strategy and I think it’s absolutely essential that people suffering from dementia and their families and carers are enabled to still play a vital role in society, and that there needs to be a range of support outside the statutory services to ensure that people can maintain a good quality of life. I think it’s very good that it also recognises that this support doesn’t have to take the form of dementia-specific activities, because I think some of the most innovative ideas come from communities themselves and the best ones encourage non-dementia sufferers to mix with people who’ve got dementia, in the way that we’re talking about dementia-friendly communities, and we’ve obviously talked about what they actually are.
Before Christmas I was very privileged to attend a concert in my constituency by the Forget-me-Not Chorus. I’m sure many other Members have experienced the Forget-me-Not Chorus, and I found it an absolutely inspiring occasion, because the Forget-me-Not Chorus is made up of people who have got dementia and their carers, and they participate in pairs. They gave an absolutely unforgettable performance, where many people suffering from dementia who were unable to speak in everyday conversation, a song came back to them. In the same way as the Cabinet Secretary spoke about language coming back to people, the power of song was so strong that—. It was an unforgettable occasion. It seemed to me that that sort of activity—. It was done in conjunction with the Welsh National Opera, so the standard of singing was very high, but that is the sort of activity that I think we should be encouraging in a widespread sort of way, because it is a way for people and the carers and the relatives to participate, and you could see the joy it gave. It just seemed to me an example of the sort of provision that we could encourage, and I was very pleased that there is a choir practising in Thornhill—and there is one in the Cabinet Secretary’s own constituency and in Newport—and it’s really quite exhilarating that this is happening. I think most of the other points that I wanted to make have been covered by all the points that have been made today. But I just thought and wondered if you could comment on that sort of activity and what we can do to encourage that.
Diolch, Ddirprwy Lywydd; diolch am fy ngalw i siarad am y strategaeth ddementia ddrafft. Rwy’n ei chroesawu ac rwy’n croesawu'r ymgynghoriad cyhoeddus sy'n digwydd. Rwy'n falch iawn y byddwn yn ymgynghori â phobl sydd mewn gwirionedd yn profi dementia, a'u teuluoedd. Roeddwn yn falch iawn o weld bod y strategaeth ddrafft yn cydnabod pwysigrwydd y gymuned ehangach ac rwy'n meddwl ei bod yn hollol hanfodol bod pobl sy'n dioddef o ddementia a'u teuluoedd a'u gofalwyr yn cael eu galluogi i ddal i chwarae rhan hanfodol yn y gymdeithas, a bod angen ystod o gymorth y tu allan i'r gwasanaethau statudol i sicrhau bod pobl yn gallu cynnal ansawdd bywyd da. Rwy'n credu ei bod yn dda iawn ei bod hefyd yn cydnabod nad oes rhaid i’r gefnogaeth hon fod ar ffurf gweithgareddau dementia-benodol, oherwydd rwy’n credu bod rhai o'r syniadau mwyaf arloesol yn dod o gymunedau eu hunain a bod y rhai gorau yn annog pobl nad ydynt yn ddioddefwyr ddementia i gymysgu gyda phobl â dementia, yn y ffordd yr ydym yn sôn am gymunedau dementia gyfeillgar, ac yn amlwg rydym wedi sôn am beth ydynt mewn gwirionedd.
Cyn y Nadolig cefais y fraint fawr o fynd i gyngerdd yn fy etholaeth gan y Côr Forget-me-Not. Rwy'n siŵr bod llawer o Aelodau eraill wedi clywed y Côr Forget-me-Not, ac roedd yn achlysur hollol ysbrydoledig i mi, gan fod aelodau’r Côr Forget-me-Not yn bobl â dementia a'u gofalwyr, ac maent yn cymryd rhan mewn parau. Rhoesant berfformiad hollol fythgofiadwy, lle’r oedd llawer o bobl yn dioddef o ddementia ac yn methu â siarad mewn sgwrs bob dydd, ond roedd cân yn dod yn ôl iddynt. Yn yr un modd ag y siaradodd Ysgrifennydd y Cabinet am iaith yn dod yn ôl i bobl, roedd pŵer y gân mor gryf—. Roedd yn achlysur bythgofiadwy. Roedd yn ymddangos i mi bod y math hwnnw o weithgaredd—. Cafodd ei wneud ar y cyd â chwmni Opera Cenedlaethol Cymru, felly roedd safon y canu yn uchel iawn, ond dyna'r math o weithgarwch yr wyf yn meddwl y dylem fod yn ei annog mewn ffordd eang, gan ei fod yn ffordd i bobl a'r gofalwyr a'r perthnasau i gymryd rhan, a gallech weld y llawenydd yr oedd yn ei roi. Roedd yn ymddangos i mi fel enghraifft o'r math o ddarpariaeth y gallem ei hannog, ac roeddwn yn falch iawn bod côr yn ymarfer yn Thornhill—ac mae un yn etholaeth Ysgrifennydd y Cabinet ei hun ac yng Nghasnewydd—ac mae'n wirioneddol gyffrous bod hyn yn digwydd. Rwy'n meddwl bod y rhan fwyaf o'r pwyntiau eraill yr oeddwn am eu gwneud wedi cael eu cwmpasu gan yr holl bwyntiau sydd wedi eu gwneud heddiw. Ond roeddwn yn meddwl tybed a allech chi roi sylwadau am y math hwnnw o weithgaredd a'r hyn y gallwn ei wneud i annog hynny.
Yes, and thank you for the comments and questions. Again, we go back to the fact that this consultation draft has been drawn up working with people living with dementia now and we’re to hear from a wider range of people through the rest of the consultation’s period of time, because this isn’t about saying that once a diagnosis is made then that is it, because, actually, lots of people live for a long time with dementia. Whether they live for a long time or a short time, there is still something about the quality of life that they have and also the families and their carers around them too. One of the most interesting parts of my visit yesterday was actually sitting down and talking to people with dementia. I played some Scrabble with them, and I didn’t win—I got moved on before the game ended, which was very disappointing, but I was listening to people, having a conversation and understanding the parts of what was still important to them and the conversations they wanted to have, and then also having a conversation with carers as well and understanding the impact for them, not just having that break and the time, but also the engagement in meaningful activities for them and their loved ones, and whether that’s the Forget-me-not organisation—. In fact, I did a Forget-me-not visit with Rebecca Evans in a previous time, when I was a Deputy Minister, meeting people in her now constituency and understanding some of the impact that has for a range of individuals, but not just individuals, but their families, their carers and all those other people who are still volunteering and making those organisations a real success. Because music, song, and a range of other activities that go into making something generally meaningful for people living with dementia, as opposed to something that’s looking to warehouse people, and keep them somewhere where we think they’re safe—and, actually, you’re de-skilling them and you’re taking away the quality of the life that they have. I think that can be quite distressing for individuals who still have a significant awareness of who they are at various different points in their journey with dementia, but also their families and carers as well. So, thinking about how we deliver that whole package of support around individuals is absolutely the way we want to be, and then to understand how we’ll do that, and who will do that, with a range of different partners. And, as you point out, the third sector in particular are a really important part of that now, and will be, again, in the future.
Ie, a diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Unwaith eto, rydym yn mynd yn ôl at y ffaith bod yr ymgynghoriad drafft hwn wedi cael ei lunio gan weithio gyda phobl sy'n byw gyda dementia yn awr a byddwn yn clywed gan ystod ehangach o bobl drwy weddill cyfnod yr ymgynghoriad, oherwydd nid yw hyn yn fater o ddweud dyna hi, ar ôl cael diagnosis, oherwydd, mewn gwirionedd, mae llawer o bobl yn byw am amser hir â dementia. Pa un a ydynt yn byw am amser hir neu amser byr, mae rhywbeth am yr ansawdd bywyd sydd ganddynt a hefyd y teuluoedd a'u gofalwyr o'u cwmpas hefyd. Un o rannau mwyaf diddorol fy ymweliad ddoe, a dweud y gwir, oedd eistedd i lawr a siarad â phobl â dementia. Fe wnes i chwarae ychydig o Scrabble gyda nhw, a wnes i ddim ennill—cefais fy symud ymlaen cyn i’r gêm ddod i ben, a oedd yn siomedig iawn, ond roeddwn yn gwrando ar bobl, yn cael sgwrs ac yn deall y rhannau o'r hyn a oedd yn dal i fod yn bwysig iddyn nhw a’r sgyrsiau yr oeddent yn dymuno eu cael, ac yna’n cael sgwrs â gofalwyr hefyd a deall yr effaith arnyn nhw, nid dim ond cael y seibiant a’r amser hwnnw, ond hefyd er mwyn iddyn nhw a'u hanwyliaid gael cymryd rhan mewn gweithgareddau ystyrlon, boed hynny’n golygu’r sefydliad Forget-me-not—. Yn wir, es i ar ymweliad Forget-me-not gyda Rebecca Evans yn y gorffennol, pan oeddwn i’n Ddirprwy Weinidog, gan gwrdd â phobl sydd yn ei hetholaeth erbyn hyn a deall rhywfaint o effaith hynny ar amrywiaeth o unigolion, ond nid dim ond unigolion, ond eu teuluoedd, eu gofalwyr a'r holl bobl eraill hynny sy’n dal i wirfoddoli a gwneud y sefydliadau hynny yn llwyddiant gwirioneddol. Oherwydd mae cerddoriaeth, cân, ac ystod o weithgareddau eraill sy'n mynd i mewn i wneud rhywbeth yn gyffredinol ystyrlon i bobl sy'n byw gyda dementia, yn hytrach na rhywbeth sy'n ceisio rhoi pobl mewn warysau, a’u cadw yn rhywle lle’r ydym yn meddwl eu bod yn ddiogel—ac, mewn gwirionedd, rydych yn eu dad-sgilio ac rydych yn cymryd yr ansawdd bywyd sydd ganddynt oddi arnynt. Rwy’n credu bod hynny’n gallu achosi cryn ofid i unigolion sy’n dal i fod yn eithaf ymwybodol o bwy ydyn nhw ar amryw o wahanol adegau yn eu taith â dementia, ond hefyd i’w teuluoedd a'u gofalwyr. Felly, meddwl am sut yr ydym yn darparu’r pecyn cyfan o gefnogaeth o gwmpas unigolion yn bendant yw’r ffordd yr hoffem fod, ac yna deall sut y byddwn yn gwneud hynny, a phwy fydd yn gwneud hynny, gydag ystod o wahanol bartneriaid. Ac, fel y dywedwch, mae'r trydydd sector yn arbennig yn rhan bwysig iawn o hynny erbyn hyn, a byddant, unwaith eto, yn y dyfodol.
That just reminded me of an event. Twenty years ago, I volunteered to go to a residential home to do some carolling. We were singing all of the well-known carols, and at one point we asked the residents if they had any requests, and a lady put up her hand and said, ‘Yes, stop singing.’ Now, the reason why I mentioned that was because, afterwards, a member of staff informed us that she hadn’t spoken for a couple of years, and my point was, regardless of whether you’re a good singer or a bad singer, you can actually have quite an effect on people. But you don’t necessarily need Government to organise this for you. You can go yourself into your local community and do these things.
One of my staff attended the recent cross-party group on dementia, where those living with dementia were represented and, indeed, present. What was clear is that those living with dementia wish to remain a part of our society. They wish to help others as buddies, and they certainly wish to be heard. I note that this consultation that you’ve started appears to be along the usual Welsh Government format. So, what I wanted to know was: how can you ensure that those who need to be consulted—those who are actually using the services—are reached by this consultation, and are able to respond and are able to have their needs met? Can you highlight how this consultation has been made bespoke for that?
Regarding support services, I just wondered what your thoughts were on the merging of social services departments that are providing some of the treatments and care of dementia patients, usually in their own homes, with the NHS, in order to ensure that the left hand knows exactly what the right hand is doing, and to provide a better delivery of services for dementia patients?
Mae hynny newydd fy atgoffa o ddigwyddiad. Ugain mlynedd yn ôl, gwirfoddolais i fynd i gartref preswyl i wneud ychydig o ganu carolau. Roeddem yn canu'r carolau adnabyddus i gyd, ac ar un adeg gofynnwyd i'r preswylwyr a oedd ganddyn nhw unrhyw geisiadau, a chododd un wraig ei llaw a dweud, 'Oes, rhowch y gorau i ganu.' Nawr, y rheswm pam rwy’n sôn am hynny yw oherwydd, ar ôl hynny, dywedodd aelod o staff wrthym nad oedd hi wedi siarad ers blwyddyn neu ddwy, ac fy mhwynt i oedd, does dim ots pa un a ydych yn ganwr da neu’n ganwr gwael, gallwch chi wir gael tipyn o effaith ar bobl. Ond nid oes rhaid i’r Llywodraeth drefnu hyn i chi o reidrwydd. Gallwch fynd eich hun i mewn i'ch cymuned leol a gwneud y pethau hyn.
Roedd un o fy staff yn bresennol yn y grŵp trawsbleidiol diweddar ar ddementia, lle’r oedd pobl sy'n byw gyda dementia wedi’u cynrychioli ac, yn wir, yn bresennol. Yr hyn a oedd yn amlwg oedd bod pobl sy'n byw gyda dementia yn dymuno parhau i fod yn rhan o'n cymdeithas. Maent yn dymuno helpu eraill fel 'cyfeillion', ac yn sicr maent yn dymuno cael eu clywed. Rwy’n nodi ei bod yn ymddangos bod yr ymgynghoriad hwn yr ydych wedi ei ddechrau ar fformat arferol Llywodraeth Cymru. Felly, yr hyn yr oeddwn eisiau ei wybod oedd: sut y gallwch chi sicrhau bod yr ymgynghoriad hwn yn cyrraedd y bobl y mae angen ymgynghori â nhw—y rhai sy’n defnyddio'r gwasanaethau mewn gwirionedd—a’u bod yn gallu ymateb ac y gellir diwallu eu hanghenion? A allwch amlinellu sut y mae’r ymgynghoriad hwn wedi cael ei deilwra ar gyfer hynny?
O ran gwasanaethau cymorth, roeddwn i’n meddwl tybed beth yw eich meddyliau am gyfuno adrannau gwasanaethau cymdeithasol sy'n darparu rhai o'r triniaethau a rhywfaint o’r gofal i gleifion dementia, fel arfer yn eu cartrefi eu hunain, gyda'r GIG, er mwyn sicrhau bod y llaw chwith yn gwybod yn union beth mae'r llaw dde yn ei wneud, ac i ddarparu gwasanaethau yn well ar gyfer cleifion dementia?
Well, I’m not sure if the first point about someone who hadn’t spoken for years actually standing up and speaking when you were singing was a comment on your singing ability, or whether it’s about the impact of music on memory and triggering a reaction. But those points are well made about different activities that are not just about experience, but how you maintain someone’s ability to do things as well and making sure they don’t deteriorate at a more rapid rate.
I understand the points that are regularly made about the way that we consult, but this is a good example of listening to and working with not just the third sector and advocates and champions in designing and delivering a consultation to go out to a broader group of people, but individuals themselves, as I’ve said, because in the dementia engagement and empowerment project, those people are living with dementia themselves, and so they play a key part in terms of people who we’ve listened to in drawing up these proposals for consultation. And it’s why I’m encouraging, and other people are encouraging, the widest possible range of people to get involved and engaged. The events that we’re running we are running with the third sector, with a range of different people they’ve already worked with, who they know have this challenge now, and other people who will get diagnosed in the future as well. We won’t ever, being honest, reach 100 per cent of people. No consultation can do that. But I do think we’re going to reach a good number of people who will then tell us something of real value about their lives, how they live them, the challenges they’ve faced already, what’s worked for them, and what hasn’t, to understand what we already do now, and what we want to do better in the future to deliver better outcomes for those individuals and their families.
That goes back to your final point about merging departments between social services and/or the NHS. We’ve set out a clear agenda in the social services and well-being Act on the partnership that we expect to see happen between health and social care, and the wider third sector and individuals as well. It is about how you empower people. It is about how you reduce barriers to design services around individuals. The Minister will be doing more work on this in practical terms, working with a range of different partners, to understand how the scheme of that Act is progressively delivered over the next couple of years. And I think we’ll be in a good place later on in this term to see how successful we’ve been. We’ve made a deliberate choice not to have a structural reorganisation, but to think about we actually get outcomes for people, and that sense of partnership and real engagement, and mandating people to work together in health and social care in particular.
Wel, nid wyf i’n siŵr a oedd y pwynt cyntaf ynglŷn â rhywun nad oedd wedi siarad ers blynyddoedd yn sefyll ar ei draed ac yn siarad pan oeddech chi’n canu yn sylw am eich gallu i ganu, ynteu a yw’n ymwneud ag effaith cerddoriaeth ar y cof a sbarduno ymateb. Ond mae’r pwyntiau hynny wedi’u gwneud yn dda am wahanol weithgareddau nad ydynt yn brofiad yn unig, ond sut yr ydych yn cynnal gallu rhywun i wneud pethau hefyd a gwneud yn siŵr nad ydynt yn dirywio’n gyflymach.
Rwy’n deall y pwyntiau a wneir yn rheolaidd am y ffordd yr ydym yn ymgynghori, ond mae hon yn enghraifft dda o wrando ar, a gweithio gyda, nid dim ond y trydydd sector ac eiriolwyr a hyrwyddwyr wrth gynllunio a chyflwyno ymgynghoriad i fynd allan i grŵp ehangach o bobl, ond unigolion eu hunain, fel yr wyf wedi’i ddweud, oherwydd yn y prosiect ymgysylltu a grymuso ar gyfer dementia, mae’r bobl hynny yn byw â dementia eu hunain, ac felly maen nhw’n chwarae rhan allweddol o ran y bobl yr ydym wedi gwrando arnynt wrth lunio'r cynigion ymgynghori hyn. A dyna pam yr wyf yn annog, ac mae pobl eraill yn annog, yr amrywiaeth ehangaf bosibl o bobl i gymryd rhan ac ymgysylltu. Rydym yn cynnal y digwyddiadau hyn gyda'r trydydd sector, gydag amrywiaeth o wahanol bobl y maent eisoes wedi gweithio gyda nhw, pobl sy’n gwybod eu bod yn wynebu’r her hon yn awr, a phobl eraill a fydd yn cael diagnosis yn y dyfodol hefyd. Ni wnawn fyth, a bod yn onest, gyrraedd 100 y cant o bobl. Ni all unrhyw ymgynghoriad wneud hynny. Ond rwy’n meddwl ein bod yn mynd i gyrraedd nifer da o bobl a fydd wedyn yn dweud rhywbeth o werth gwirioneddol wrthym am eu bywydau, sut y maent yn eu byw, yr heriau y maent wedi eu hwynebu yn barod, beth sydd wedi gweithio iddynt, a beth nad ydyw, er mwyn deall yr hyn yr ydym eisoes yn ei wneud ar hyn o bryd, a'r hyn yr hoffem ei wneud yn well yn y dyfodol i sicrhau gwell canlyniadau i’r unigolion hynny a'u teuluoedd.
Mae hynny'n mynd yn ôl at eich pwynt olaf ynglŷn ag uno adrannau rhwng y gwasanaethau cymdeithasol a/neu'r GIG. Rydym wedi amlinellu agenda glir yn y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant am y bartneriaeth yr ydym yn disgwyl ei gweld yn digwydd rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, a'r trydydd sector ehangach ac unigolion hefyd. Mae'n ymwneud â sut yr ydych yn grymuso pobl. Mae'n ymwneud â sut yr ydych yn lleihau rhwystrau i lunio gwasanaethau o amgylch unigolion. Bydd y Gweinidog yn gwneud mwy o waith ar hyn yn ymarferol, gan weithio gydag amrywiaeth o wahanol bartneriaid, i ddeall sut y mae cynllun y Ddeddf honno’n cael ei gyflwyno yn raddol dros y flwyddyn neu ddwy nesaf. Ac rwy’n credu y byddwn mewn lle da yn ddiweddarach yn y tymor hwn i weld pa mor llwyddiannus y buom. Rydym wedi gwneud dewis bwriadol i beidio ag ad-drefnu yn strwythurol, ond i feddwl am sicrhau canlyniadau gwirioneddol i bobl, a’r ymdeimlad hwnnw o bartneriaeth ac ymgysylltu go iawn, a gorchymyn pobl i gydweithio ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn benodol.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
The next item on our agenda this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs on avian influenza, and I call on Lesley Griffiths to make that statement.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig ar ffliw adar, ac rwy’n galw ar Lesley Griffiths i wneud y datganiad hwnnw.
Thank you, Deputy Presiding Officer. In response to highly pathogenic H5N8 avian influenza outbreaks across Europe, north Africa and the middle east, I declared, as a precautionary measure, the whole of Wales as an avian influenza prevention zone on 6 December 2016. The prevention zone requires all keepers of poultry, and other captive birds, to keep their birds indoors, or take all appropriate steps to keep them separate from wild birds, and to enhance biosecurity on their premises. This was a precautionary measure to minimise the risk of poultry and captive birds being infected by wild birds. Similar measures were introduced in England, Scotland and Northern Ireland, ensuring a co-ordinated approach across the UK.
On 16 December, highly pathogenic H5N8 avian influenza was confirmed in turkeys at premises in Lincolnshire. The majority of the turkeys at the farm died quickly from the infection, with the remainder being humanely culled. A 3 km protection zone and a 10 km surveillance zone were put in place around the premises, restricting movements from premises identified in the zones. Following confirmation of the disease in Lincolnshire, I took further action to protect poultry and captive birds in Wales by introducing a temporary suspension on poultry gatherings such as sales and shows.
EU trade is dependent on strict certification for movement of live poultry and animal products. Following the Lincolnshire case, no trade was allowed from the infected premises, in line with EU requirements. Similarly, no poultry or poultry products can be moved to the UK from the protection zones and surveillance zones imposed in other EU countries. We are continuing to assess the wider impacts on international trade, but we are aware that some non-EU countries have already imposed restrictions.
The disease was confirmed in a wild duck, a wigeon, in Carmarthenshire on 22 December. This was the first finding in a wild bird in the UK, and was not unexpected, given the disease had been confirmed in wild migratory species throughout Europe. Prior to this finding, wild bird surveillance had been increased, with the reporting threshold for species susceptible to this virus strain reduced from five dead birds to one. Members of the public have been encouraged to report any dead wild waterfowl, such as ducks, geese, swans or gulls, and five or more dead wild birds of other species in the same location, to the GB helpline.
Since the finding in Llanelli, there have been further findings of highly pathogenic avian influenza in dead wild birds in England and Scotland, and in Wales, in another wild duck, a teal, in Conwy. It is likely more cases will be found, which will be reported on a weekly basis.
On 3 January, our chief veterinary officer confirmed disease on a smallholding in Pontyberem, Carmarthenshire. The premises, which had six chickens and 19 ducks, was put under restriction, and the birds were humanely culled. The CVO established a 3 km protection zone and a 10 km surveillance zone around the infected premises to reduce the opportunity for the spread of disease, the requirements of which are on the Welsh Government website. The poultry keepers identified in the zones will be visited by the Animal and Plant Health Agency and subject to targeted veterinary investigation. This case reinforces my earlier action, and I am extremely concerned to ensure all keepers of poultry, particularly backyard flocks, make every effort to protect their birds from contact with potentially infected wild birds.
Last week, I extended the prevention zone in Wales to 28 February, which I considered following the Pontyberem case, the continued findings in wild birds across GB, and expert advice. DEFRA and the Scottish Government have done the same. I understand some poultry keepers are having difficulty adhering to all of the requirements of the prevention zone, particularly keeping their birds indoors or separate from wild birds. Housing birds that are not used to being housed or confined for a sustained period may create welfare and behavioural problems. Guidance on maintaining welfare, and a variety of environmental enrichment options for captive birds, including poultry, is, again, available on the Welsh Government website.
I know poultry keepers care about their birds and will understand the actions I have taken are aimed at protecting their birds from disease. Compliance with the prevention zone requirements, and the other restrictions around the premises in Pontyberem, apply equally to keepers of backyard flocks as they do to large commercial premises.
The media have been informed of the declarations implementing restrictions. Guidance is available on our website alerting the public and poultry keepers—and across our social media feeds. The CVO conducted a round of interviews last week across public and commercial outlets covering Wales and the UK as a whole, and a series of further interviews is planned with smaller regional radio stations this week. The latest information has been widely available in the media, but even so, some keepers may still not be aware of the requirements. Poultry keepers with 50 birds or more must register their flocks on the poultry register, and I would strongly encourage all poultry keepers, including those with fewer than 50 birds, to provide their details to the poultry register. This will ensure that they can be contacted immediately, via e-mail or text update, in an avian disease outbreak, enabling them to protect their flock at the earliest opportunity.
The actions and control measures put in place have been proportionate, targeting the activities of highest risk, to minimise impact on international trade, the economy and the sustainability of the poultry industry within Wales. I can assure everyone about the Welsh Government’s continued efforts in this constantly evolving disease situation. I have received regular updates from the CVO and my officials, who worked throughout the Christmas period and who remain closely engaged with other administrations, monitoring the situation and taking action as necessary. The level of risk of avian influenza to poultry and other captive birds from wild birds will not decrease in the coming weeks and may even increase when the spring wild bird migration period begins. Work is in hand with DEFRA and the Scottish Government to consider what the exit strategy might be for lifting the prevention zone.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mewn ymateb i achosion o ffliw adar H5N8 pathogenig iawn ar draws Ewrop, gogledd Affrica a'r dwyrain canol, fel mesur rhagofalus, gwnes i ddatgan Cymru gyfan yn barth atal ffliw adar ar 6 Rhagfyr 2016. Mae'r parth atal yn ei gwneud hi’n ofynnol i’r holl bobl sy’n cadw dofednod, ac adar caeth eraill, gadw eu hadar dan do, neu gymryd pob cam priodol i’w cadw ar wahân i adar gwyllt, ac i wella bioddiogelwch ar eu safle. Roedd hwn yn fesur rhagofalus i leihau'r risg o ddofednod ac adar caeth yn cael eu heintio gan adar gwyllt. Cyflwynwyd mesurau tebyg yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, gan sicrhau dull cydlynol ar draws y DU.
Ar 16 Rhagfyr, cadarnhawyd ffliw adar H5N8 pathogenig iawn mewn tyrcwn mewn safle yn Swydd Lincoln. Bu farw'r rhan fwyaf o'r tyrcwn ar y fferm yn gyflym o'r haint, a'r gweddill yn cael eu difa heb greulondeb. Gweithredwyd parth gwarchod 3 cilometr a pharth gwyliadwriaeth 10 cilometr o amgylch y safle, gan gyfyngu ar symudiadau o safleoedd a nodir yn y parthau. Yn dilyn cadarnhad o’r clefyd yn Swydd Lincoln, rwy’n cymryd camau pellach i ddiogelu adar dofednod ac adar caeth yng Nghymru drwy gyflwyno gwaharddiad dros dro ar ddigwyddiadau lle y daw dofednod at ei gilydd megis ffeiriau gwerthu a sioeau.
Mae masnach yr UE yn dibynnu ar broses ardystio llym ar gyfer symud dofednod byw a chynhyrchion anifeiliaid. Yn dilyn yr achos yn Swydd Lincoln, ni chaniatawyd unrhyw fasnach o'r safle heintiedig, yn unol â gofynion yr UE. Yn yr un modd, ni cheir symud unrhyw ddofednod na chynnyrch dofednod i'r DU o’r parthau gwarchod na’r parthau gwyliadwriaeth a osodir mewn gwledydd eraill yr UE. Rydym yn parhau i asesu'r effeithiau ehangach ar fasnach ryngwladol, ond rydym yn ymwybodol bod rhai gwledydd y tu allan i'r UE eisoes wedi gosod cyfyngiadau.
Cadarnhawyd y clefyd mewn hwyaden wyllt, chwiwell, yn Sir Gaerfyrddin ar 22 Rhagfyr. Hwn oedd y canfyddiad cyntaf mewn aderyn gwyllt yn y DU, ac nid oedd yn annisgwyl, o gofio bod y clefyd wedi’i gadarnhau mewn rhywogaethau mudol gwyllt ledled Ewrop. Cyn y canfyddiad hwn, datblygwyd systemau gwyliadwriaeth adar gwyllt, a gostwngwyd y trothwy adrodd ar gyfer rhywogaethau a allai gael y straen firws hwn, o bum aderyn marw i un. Mae aelodau o'r cyhoedd wedi’u hannog i gysylltu â llinell gymorth Prydain Fawr ynglŷn ag unrhyw aderyn dŵr gwyllt sydd wedi marw, megis hwyaid, gwyddau, elyrch neu wylanod, a phump neu fwy o adar gwyllt sydd wedi marw, sy’n perthyn i rywogaethau eraill yn yr un lleoliad.
Ers y canfyddiad yn Llanelli, bu mwy o ganfyddiadau o ffliw adar pathogenig iawn mewn adar gwyllt marw yn Lloegr a'r Alban, ac yng Nghymru, mewn hwyaden wyllt arall, corhwyad, yng Nghonwy. Mae'n debygol y caiff mwy o achosion eu canfod, a fydd yn cael eu hadrodd yn wythnosol.
Ar 3 Ionawr, cadarnhaodd ein prif swyddog milfeddygol glefyd ar dyddyn ym Mhontyberem, Sir Gaerfyrddin. Rhoddwyd cyfyngiadau ar y safle, lle’r oedd chwe iâr a 19 o hwyaid, a chafodd yr adar eu difa heb greulondeb. Sefydlodd y prif swyddog meddygol barth diogelu 3 cilometr a pharth gwyliadwriaeth 10 cilometr o amgylch y safle heintiedig er mwyn lleihau'r perygl i’r clefyd ledaenu, ac mae’r gofynion ar gyfer hyn i’w gweld ar wefan Llywodraeth Cymru. Bydd y bobl y nodwyd fel bod yn cadw dofednod yn y parthau yn cael ymweliad gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion ac yn destun ymchwiliad milfeddygol wedi'i dargedu. Mae'r achos hwn yn atgyfnerthu fy nghamau gweithredu cynharach, ac rwy’n hynod awyddus i sicrhau bod pawb sy'n cadw dofednod, yn arbennig heidiau iard gefn, yn gwneud pob ymdrech i ddiogelu eu hadar rhag dod i gysylltiad ag adar gwyllt a allai fod wedi'u heintio.
Yr wythnos diwethaf, fe wnes i ymestyn y parth atal yng Nghymru hyd at 28 Chwefror, a ystyriais yn dilyn yr achos ym Mhontyberem, y canfyddiadau parhaus mewn adar gwyllt ar draws Prydain Fawr, ac yn dilyn cyngor arbenigol. Mae DEFRA a Llywodraeth yr Alban wedi gwneud yr un fath. Rwy’n deall bod rhai sy'n cadw dofednod yn ei chael hi’n anodd cadw at holl ofynion y parth atal, yn enwedig cadw eu hadar dan do neu ar wahân i adar gwyllt. Gall cadw adar dan do nad ydyn nhw wedi arfer bod dan do na chael eu cyfyngu am gyfnod parhaus, achosi problemau o ran lles ac ymddygiad. Mae canllawiau ar sut i gynnal lles, ac amrywiaeth o ddewisiadau cyfoethogi amgylcheddol ar gyfer adar caeth, gan gynnwys dofednod, i’w gweld, unwaith eto, ar wefan Llywodraeth Cymru.
Gwn fod pobl sy’n cadw dofednod yn poeni am eu hadar a byddan nhw’n deall mai bwriad y camau a gymerais yw diogelu eu hadar rhag clefyd. Mae cydymffurfio â gofynion y parth atal, a'r cyfyngiadau eraill o amgylch y safle ym Mhontyberem, yr un mor berthnasol i bobl sy’n cadw heidiau iard gefn ag y maent i safleoedd masnachol mawr.
Mae'r cyfryngau wedi cael gwybod am y datganiadau sy’n gweithredu cyfyngiadau. Mae canllawiau ar gael ar ein gwefan sy’n rhybuddio'r cyhoedd a phobl sy’n cadw dofednod—ac ar draws ein ffrydiau cyfryngau cymdeithasol. Cynhaliodd y prif swyddog milfeddygol rownd o gyfweliadau yr wythnos diwethaf ar draws safleoedd cyhoeddus a masnachol sy'n cwmpasu Cymru a'r DU yn ei chyfanrwydd, ac mae cyfres o gyfweliadau pellach wedi’u cynllunio â gorsafoedd radio rhanbarthol llai yr wythnos hon. Mae'r wybodaeth ddiweddaraf wedi bod ar gael yn eang yn y cyfryngau, ond er hynny, efallai na fydd rhai pobl sy’n cadw dofednod yn ymwybodol o'r gofynion o hyd. Mae’n rhaid i bobl sy’n cadw dofednod a chanddyn nhw 50 o adar neu fwy, gofrestru eu heidiau ar y gofrestr ddofednod, a byddwn i’n annog yn gryf bod pawb sy’n cadw dofednod, gan gynnwys y rhai a chanddyn nhw lai na 50 o adar, yn rhoi eu manylion ar y gofrestr ddofednod. Bydd hyn yn sicrhau y gellir cysylltu â nhw ar unwaith, trwy e-bost neu ddiweddariad ar ffurf neges destun, mewn achos o glefyd adar, gan eu galluogi i warchod eu haid ar y cyfle cyntaf.
Mae'r camau gweithredu a’r mesurau rheoli a roddwyd ar waith wedi bod yn gymesur, gan dargedu gweithgareddau risg uchaf, er mwyn lleihau'r effaith ar fasnach ryngwladol, yr economi a chynaliadwyedd y diwydiant dofednod yng Nghymru. Gallaf sicrhau pawb am ymdrechion parhaus Llywodraeth Cymru yn y sefyllfa glefyd hon sy’n datblygu'n barhaus. Rwyf wedi derbyn diweddariadau rheolaidd gan y Prif Swyddog Milfeddygol a’m swyddogion, a oedd yn gweithio drwy gydol cyfnod y Nadolig ac sy'n parhau i ymgysylltu’n agos â gweinyddiaethau eraill, gan fonitro'r sefyllfa a chymryd camau yn ôl yr angen. Ni fydd lefel y risg o ffliw adar i ddofednod ac adar caeth eraill gan adar gwyllt yn lleihau yn yr wythnosau nesaf, a gallai hyd yn oed gynyddu pan fydd cyfnod mudo’r adar gwyllt yn dechrau yn y gwanwyn. Mae gwaith ar y gweill gyda DEFRA a Llywodraeth yr Alban i ystyried beth allai'r strategaeth ymadael fod ar gyfer diddymu’r parth atal.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I cannot stress enough the need for those who keep poultry flocks and other domestic birds to remain alert for signs of the disease, to contact their private veterinarians if they have any concerns and to practice the highest levels of biosecurity.
Ni allaf roi digon o bwyslais ar yr angen i’r rhai hynny sy'n cadw heidiau o ddofednod ac adar domestig barhau’n effro i arwyddion o’r clefyd, i gysylltu â'u milfeddygon preifat os oes ganddyn nhw unrhyw bryderon ac i arfer y lefelau uchaf o fioddiogelwch.
Can I thank the Cabinet Secretary for her statement this afternoon? I think it’s important that, from the outset, we reinforce the message that the risk to public health from this virus is very low and that it does not pose a food safety risk for Welsh consumers.
I appreciate the delicacy of this particular issue and that’s why it’s so important that the Welsh Government is quick to act and is working collaboratively with other Governments across the UK. It’s crucial that any contingency planning is co-ordinated with other Governments across the UK, so that Government policies don’t hinder or even escalate the current problem.
In light of today’s statement, given that the Cabinet Secretary has made it clear that her officials are engaging closely with the other administrations, perhaps she could, therefore, update us on the latest discussions that the Welsh Government has had at a ministerial level with the UK Government and the other devolved Governments regarding this particular outbreak, and how the monitoring of disease threats like the H5N8 strain can be strengthened across Governments in the future.
Of course, it’s so crucial that smaller keepers and those who keep chickens and other birds on a more domestic level are kept updated with the latest developments in relation to this particular strain, and not just the commercial poultry sector. I’m pleased that poultry keepers are being encouraged to provide details of their flocks to the poultry register, which is a crucial anchor for the Welsh Government to better understand the situation here in Wales. I sincerely hope that even those keepers with fewer than 50 birds provide their details so that, in the event of an outbreak, they can have access to the appropriate information quickly and thereby better protect their birds. Could the Cabinet Secretary therefore provide us with an update on the frequency of keepers who are providing their details to the register? Perhaps the Cabinet Secretary could provide an initial assessment of the effectiveness of this register at this stage.
Unfortunately, the signs of avian flu, as I understand it, can vary between species of bird and could range from something very mild, like a change in colour, to something far more drastic. However, because the disease can react differently, it’s very difficult to effectively monitor the disease in kept poultry and even more so in wild birds. There is, of course, still an important role for surveillance to play in relation to this outbreak, and today’s statement confirms that bird surveillance has, of course, increased. However, perhaps the Cabinet Secretary can tell us a bit more about how this enhanced bird surveillance, specifically in wild birds, is taking place across Wales at an operational level.
The avian flu strain will, no doubt, have an effect on Wales’s free-range sector, which, of course, prides itself on the animal’s ability to roam freely. We know that 89 per cent of egg production units in Wales produce free-range eggs. Further to my question to the First Minister earlier today, perhaps the Cabinet Secretary can tell us a little bit more about what assessment has been made of the impact of the strain of avian flu on this particular sector. I appreciate that today’s statement references the Welsh Government’s guidance on maintaining welfare for captive birds, however can she tell us if there are any implications on the welfare of poultry on free-range farms, and if so, how has the Welsh Government mitigated any potential welfare implications as a result of this strain of avian flu?
Now, last year the Cabinet Secretary brought forward a statement on exotic animal disease threats. I asked about how the Welsh Government prepares Wales, in the event of an outbreak of a disease, to ensure that our support processes have access to the appropriate resources and funding. I’m sure the Cabinet Secretary would agree that it’s essential that there is adequate funding in place to ensure that farmers, local authorities and agencies are confident that they have what they need to deliver disease control measures here in Wales. Therefore, I’d be grateful if the Cabinet Secretary could now tell us how the Welsh Government allocated resources in this area, and how that funding is monitored so that the people of Wales can be as confident as possible that the Welsh Government is taking action to make Wales as safe as it can be at all times.
In closing, Llywydd, can I thank the Cabinet Secretary for her statement this afternoon? It’s incumbent on all of us in this Chamber to do what we can to promote the importance of good biosecurity, and to encourage our constituents to report dead wild waterfowl or other dead wild birds. I’m pleased that this afternoon’s statement confirms that the Welsh Government is working alongside other Governments to ensure that a streamlined co-ordinated approach is delivered across the UK. I look forward to hearing more about the Welsh Government’s action in this area via the Cabinet Secretary’s response.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad y prynhawn yma? Rwy'n credu ei bod yn bwysig, o'r cychwyn cyntaf, ein bod ni’n pwysleisio’r neges bod y risg i iechyd y cyhoedd o’r feirws hwn yn isel iawn ac nad yw'n peri risg o ran diogelwch bwyd i ddefnyddwyr Cymru.
Rwy’n gwerthfawrogi pa mor anodd yw’r mater penodol hwn a dyna pam mae hi mor bwysig bod Llywodraeth Cymru yn gweithredu’n gyflym ac yn gweithio ar y cyd â Llywodraethau eraill ar draws y DU. Mae'n hanfodol bod unrhyw waith cynllunio wrth gefn yn cael ei gydlynu â Llywodraethau eraill ledled y DU, fel nad yw polisïau Llywodraeth yn rhwystro neu hyd yn oed yn gwaethygu'r broblem bresennol.
Yng ngoleuni datganiad heddiw, gan gofio bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ei gwneud yn glir bod ei swyddogion yn ymgysylltu’n agos â gweinyddiaethau eraill, efallai y gallai hi, felly, roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y trafodaethau diweddaraf y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael ar lefel weinidogol gyda Llywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig eraill ynghylch yr achos penodol hwn, a sut y gellir cryfhau’r gwaith o fonitro bygythiadau o glefydau, fel y straen H5N8, ar draws Llywodraethau yn y dyfodol.
Wrth gwrs, mae’n gwbl hanfodol bod y bobl sy’n cadw llai o ddofednod a'r rhai hynny sy'n cadw ieir ac adar eraill ar lefel mwy domestig yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am y datblygiadau diweddaraf mewn cysylltiad â'r straen penodol hwn, ac nid dim ond y sector dofednod masnachol. Rwy'n falch bod pobl sy’n cadw dofednod yn cael eu hannog i roi manylion am eu heidiau i'r gofrestr ddofednod, sy’n arf hollbwysig i Lywodraeth Cymru i ddeall y sefyllfa yma yng Nghymru yn well. Rwy’n mawr obeithio bod y bobl hynny sy’n cadw llai na 50 o adar hyd yn oed yn darparu eu manylion fel eu bod, mewn achos o ffliw adar, yn gallu cael gafael ar yr wybodaeth briodol yn gyflym ac felly’n gallu gwarchod eu hadar yn well. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi diweddariad i ni ar faint o bobl sy’n cadw dofednod sy'n darparu eu manylion i'r gofrestr? Efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu asesiad cychwynnol o effeithiolrwydd y gofrestr hon ar hyn o bryd.
Yn anffodus, gall arwyddion o ffliw adar, fel y deallaf, amrywio rhwng rhywogaethau o adar a gall amrywio o rywbeth ysgafn iawn, fel newid mewn lliw, i rywbeth llawer mwy difrifol. Fodd bynnag, oherwydd y gall y clefyd ymateb yn wahanol, mae'n anodd iawn monitro'r clefyd yn effeithiol mewn dofednod a gedwir a hyd yn oed anoddach mewn adar gwyllt. Mae gwyliadwriaeth, wrth gwrs, yn dal i fod yn rhan bwysig mewn cysylltiad â'r achos hwn, ac mae datganiad heddiw yn cadarnhau bod gwyliadwriaeth adar, wrth gwrs, wedi cynyddu. Fodd bynnag, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud ychydig mwy wrthym am sut y caiff y system gwyliadwriaeth adar well hon, yn arbennig yng nghyd-destun adar gwyllt, ei rhoi ar waith ar draws Cymru ar lefel weithredol.
Bydd y straen ffliw adar, heb os, yn cael effaith ar sector maes Cymru, sydd, wrth gwrs, yn ymfalchïo yn y ffaith fod yr anifail yn cael crwydro'n rhydd. Gwyddom fod 89 y cant o unedau cynhyrchu wyau yng Nghymru yn cynhyrchu wyau maes. Yn dilyn fy nghwestiwn i'r Prif Weinidog yn gynharach heddiw, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud ychydig mwy am ba asesiad sydd wedi'i gynnal o effaith y straen o ffliw adar ar y sector arbennig hwn. Rwy’n sylweddoli bod y datganiad heddiw yn cyfeirio at ganllawiau Llywodraeth Cymru ar gynnal lles ar gyfer adar caeth, ond, a wnaiff hi ddweud wrthym a oes unrhyw oblygiadau ar les dofednod ar ffermydd maes, ac os felly, sut y mae Llywodraeth Cymru wedi lliniaru unrhyw oblygiadau posibl i les o ganlyniad i’r straen hwn o ffliw adar?
Nawr, y llynedd cyflwynodd Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am fygythiadau clefydau anifeiliaid egsotig. Gofynnais sut y mae Llywodraeth Cymru yn paratoi Cymru, mewn achos o glefyd, i sicrhau bod ein prosesau cymorth yn gallu cael gafael ar yr adnoddau a'r cyllid priodol. Rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno ei bod hi’n hanfodol bod cyllid digonol wedi’i sefydlu i sicrhau bod ffermwyr, awdurdodau lleol ac asiantaethau yn hyderus bod ganddyn nhw’r hyn sydd ei angen arnyn nhw i weithredu mesurau rheoli clefydau yma yng Nghymru. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym yn awr sut y mae Llywodraeth Cymru wedi dyrannu adnoddau yn y maes hwn, a sut y caiff y cyllid hwnnw ei fonitro fel y gall pobl Cymru fod mor hyderus ag sy’n bosibl fod Llywodraeth Cymru yn gweithredu i wneud Cymru mor ddiogel ag y gall fod bob amser.
Wrth gloi, Lywydd, a gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad y prynhawn yma? Mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom yn y Siambr hon i wneud yr hyn a allwn i hyrwyddo pwysigrwydd bioddiogelwch effeithiol, ac i annog ein hetholwyr i roi gwybod am adar dŵr gwyllt sydd wedi marw neu adar gwyllt eraill sydd wedi marw. Rwy'n falch bod y datganiad y prynhawn yma yn cadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn gweithio ochr yn ochr â Llywodraethau eraill i sicrhau y caiff dull gweithredu cydgysylltiedig symlach ei gyflwyno ar draws y DU. Edrychaf ymlaen at glywed mwy am gamau gweithredu Llywodraeth Cymru yn y maes hwn drwy ymateb Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank Paul Davies for his questions and comments. I think it was very good that you, sort of, reiterated what I said about the risk to public health: it is very low, there have been no incidents at all of this strain of influenza in the public, and the Foods Standards Agency has said it’s very safe to eat both poultry and eggs. I think we were very quick to act—we took the decision around the precautionary measures, as I said, on the 6 December—and gave it a great deal of thought. I think the fact around free range was something that, obviously, was of concern to me, because you didn’t want to start the clock too early, because of obviously the 12 weeks in relation to the free-range status. You know, you didn’t want to start too early because that would have an impact on that. But I think it was right that we acted quickly and, certainly, I think the co-ordinated approach between the UK Government, Scotland and Wales has been able to give that very consistent approach, and Northern Ireland obviously followed closely after.
The chief veterinary officers I think have daily discussions, and certainly officials were having daily telephone conversations, and there have been meetings. So, at an official level, those discussions are going on at a very frequent rate. In relation to ministerial discussions, last week all four agricultural Ministers from across the UK were at the Oxford Farming Conference—sorry, three were there. The Scottish Minister wasn’t there, but there was a representative from Scotland. So, again, there were discussions, both at ministerial and official level.
I think the poultry register—. It’s very important—obviously, if you’ve got over 50 birds then it’s mandatory—but what I’ve asked officials to do it look at whether it should be mandatory for fewer than 50, because I am concerned that everybody does know about this. If you’ve only got two chickens, it’s just as important that you care just as much about your poultry as people with more. So, I’ve asked officials to have a look at whether it’s possible to introduce that also. But, again, I think it needs to be a consistent approach across the UK, so that’s something that we will be looking at going forward.
The poultry register has been, I think, in use for about 12 years, so it is a very well-maintained register. But I do think we need to look at what we can do for people who’ve got fewer than 50 birds. You’re quite right about the symptoms—it could be respiratory, it could be diarrhoea, it could be discolouration of the neck and face, so I think it’s very important, again, that people are aware of what the symptoms are. You discussed about free range, and you’re quite right—89 per cent of our egg production in Wales is free range and there is an impact on that. One of the reasons we’re looking at how we have this exit strategy is around free range also.
The welfare of birds is very important and, again, we know that birds aren’t used to being housed. You get different diseases when you’ve got birds together. Boredom is obviously something that has to be looked at, and that’s why we’ve put advice on the website regarding environment enrichment.
In relation to resources and support, we haven’t put any additional resources in at the minute. I asked officials yesterday if there were any concerns about the capacity of local authorities, because, obviously, they’re the ones that would have to come in if there wasn’t compliance. Again, I have to say officials were particularly pleased with the way Carmarthenshire council had been able to respond in light of the outbreak in Pontyberem.
Finally, I think your final point—it is down to all of us, and it’s a very good opportunity. One of the reasons I wanted to have this statement today was to again say that we can only just keep reiterating the importance, particularly, of biosecurity.
Diolchaf i Paul Davies am ei gwestiynau a’i sylwadau. Rwy'n credu ei bod yn dda iawn eich bod chi, i ryw raddau, wedi ailadrodd yr hyn a ddywedais am y risg i iechyd y cyhoedd: mae'n isel iawn, ni chafwyd yr un achos cyhoeddus o’r straen hwn o ffliw, ac mae’r Asiantaeth Safonau Bwyd wedi dweud ei bod hi’n ddiogel iawn i fwyta dofednod ac wyau. Rwy'n credu ein bod ni wedi gweithredu’n gyflym iawn—gwnaethom y penderfyniad hwnnw ynglŷn â’r mesurau rhagofalus, fel y dywedais, ar 6 Rhagfyr—a’i ystyried yn fanwl. Rwy'n credu bod y pwynt ynglŷn â chynnyrch maes, yn rhywbeth a oedd, yn amlwg, yn destun pryder i mi, oherwydd, yn amlwg, y 12 wythnos yn ymwneud â’r statws maes. Wyddoch chi, nid oeddech chi eisiau dechrau’n rhy gynnar oherwydd byddai hynny'n cael effaith ar hynny. Ond rwy'n credu ei bod hi’n iawn ein bod ni’n gweithredu'n gyflym ac, yn sicr, rwy’n credu bod y dull cydgysylltiedig rhwng Llywodraeth Cymru, yr Alban a’r DU wedi llwyddo i ddarparu’r dull cyson iawn hwnnw, ac yn amlwg dilynodd Gogledd Iwerddon yn fuan ar ôl hynny.
Rwy’n credu bod y prif swyddogion milfeddygol yn cael trafodaethau dyddiol, ac yn sicr roedd swyddogion yn cael sgyrsiau dros y ffôn bob dydd, a chynhaliwyd cyfarfodydd. Felly, ar lefel swyddogol, cynhelir y trafodaethau hynny yn aml iawn. Mewn cysylltiad â thrafodaethau rhwng gweinidogion, yr wythnos diwethaf roedd bob un o'r pedwar Gweinidog amaeth o bob rhan o’r DU yng Nghynhadledd Ffermio Rhydychen—mae'n ddrwg gennyf, tri oedd yno. Nid oedd Gweinidog yr Alban yno, ond yr oedd cynrychiolydd o'r Alban. Felly, eto, cafwyd trafodaethau, ar lefel gweinidogol a swyddogol.
Yn fy marn i mae’r gofrestr ddofednod—. Mae'n bwysig iawn—yn amlwg, os oes gennych chi fwy na 50 o adar yna mae'n orfodol—ond yr hyn yr wyf wedi gofyn i swyddogion ei wneud yw ystyried pa un a ddylai fod yn orfodol ar gyfer y bobl hynny sy’n cadw llai na 50 o adar, oherwydd rwy’n pryderu bod pawb yn gwybod am hyn. Os mai dwy iâr yn unig sydd gennych chi, mae'r un mor bwysig eich bod chi’n gofalu llawn cymaint am eich dofednod â’r bobl hynny a chanddyn nhw fwy. Felly, rwyf wedi gofyn i swyddogion ystyried pa un a yw hi’n bosibl cyflwyno hynny hefyd. Ond, eto, rwy’n credu bod angen iddo fod yn ddull gweithredu cyson ar draws y DU, felly mae hynny’n rhywbeth y byddwn yn ei ystyried wrth symud ymlaen.
Mae'r gofrestr ddofednod wedi bod yn weithredol, rwy’n credu, am tua 12 mlynedd, felly mae'n gofrestr a gaiff ei chynnal yn dda iawn. Ond rwy’n credu bod angen inni ystyried yr hyn y gallwn ei wneud ar gyfer pobl sy’n cadw llai na 50 o adar. Rydych chi'n hollol iawn ynglŷn â’r symptomau—gallai fod yn anadlol, gallai fod yn ddolur rhydd, gallai fod yn afliwio’r gwddf a'r wyneb, felly rwy’n credu ei bod hi’n bwysig iawn, eto, fod pobl yn ymwybodol o beth yw’r symptomau. Fe wnaethoch chi drafod cynnyrch maes, ac rydych chi’n hollol iawn—mae 89 y cant o’r wyau a gynhyrchir gennym ni yng Nghymru yn wyau maes a cheir effaith ar hynny. Mae un o'r rhesymau pam yr ydym ni’n ystyried sut y byddwn ni’n gweithredu’r strategaeth ymadael hon yn ymwneud ag wyau maes hefyd.
Mae lles adar yn bwysig iawn ac, eto, gwyddom nad yw adar wedi arfer bod dan do. Cewch wahanol glefydau pan fo gennych chi adar gyda'i gilydd. Mae diflastod yn amlwg yn rhywbeth y mae'n rhaid ei ystyried, a dyna pam yr ydym wedi rhoi cyngor ar y wefan ynghylch cyfoethogi amgylchedd.
Mewn cysylltiad ag adnoddau a chymorth, nid ydym wedi cynnwys unrhyw adnoddau ychwanegol ar hyn o bryd. Gofynnais i swyddogion ddoe a oedd unrhyw bryderon ynghylch capasiti awdurdodau lleol, oherwydd, yn amlwg, nhw fyddai’r rhai a fyddai yn gyfrifol pe na byddai cydymffurfiad. Eto, mae’n rhaid i mi ddweud bod swyddogion yn arbennig o falch â'r ffordd yr oedd Cyngor Sir Caerfyrddin wedi gallu ymateb yn sgil yr achos ym Mhontyberem.
Yn olaf, ynglŷn â’ch pwynt olaf—mae’n gyfrifoldeb arnom ni i gyd, ac mae'n gyfle da iawn. Un o'r rhesymau pam yr oeddwn i’n awyddus i gael y datganiad hwn heddiw oedd i ddweud eto nad ydym ond yn gallu parhau i ailadrodd pwysigrwydd bioddiogelwch, yn arbennig.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ddod â’r datganiad. Fel y mae hi newydd ei ddweud, er nad ydym ni, efallai, fel gwleidyddion yn gallu bod o gymorth yn uniongyrchol wrth ddelio â’r clefyd yma, mae’n bwysig ein bod ni’n ei drafod, a bod hynny’n lledaenu neges gref gan y Llywodraeth ynglŷn â’r parth diogelwch ac ynglŷn â diogelwch y bwyd hefyd, sydd yn dal o hyd yng Nghymru, a bod y neges yna yn cael ei throsglwyddo.
A gaf i fanteisio ar y cyfle i ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet, a, thrwyddi hi, i’w staff a’r prif swyddog milfeddygol am weithio dros gyfnod y Nadolig, ac am fod ar gael i’r cynghorau lleol hefyd, wrth gwrs, i gydlynu ynglŷn â’r clefyd yma a’r ffaith bod angen cydweithio yn agos â Llywodraethau eraill dros y cyfnod nesaf? Fel sydd newydd gael ei grybwyll, mae’r sector yma yn bwysig i economi Cymru. Efallai ein bod ni’n dueddol o feddwl am gig, cig oen a chig eidion, ond y mae 6 y cant o GDP amaeth yn deillio o’r sector dofednod ac y mae hynny’n gyfwerth â thua £100 miliwn. Felly, mae’n bwysig bod y neges yn mynd yn gryf iawn bod y bwyd yn ddiogel a bod y camau priodol yn cael eu cymryd i ddelio â’r clefyd ac i atal, gobeithio, lledaeniad y clefyd.
Mae rhan fwyaf y cwestiynau wedi cael eu gofyn ac wedi cael eu hateb, i fod yn onest—jest cwpl o gwestiynau penodol sydd ar ôl i mi gael bod yn glir yn eu cylch. Rŷm ni eisoes wedi trafod dofednod buarth neu wyau maes, neu beth bynnag yr ydych chi eisiau galw ‘free range’, ond mae e’n sector hynod bwysig i Gymru ac rwy’n meddwl ei fod e’n sector pwysicach yng Nghymru nag yn Lloegr, a dweud y gwir. Ar ôl rhyw 12 wythnos, rwy’n meddwl, mae yna berig y bydd y categori o wyau maes, er enghraifft, yn cael ei golli oherwydd bod y dofednod yn cael eu cadw dan do. Wrth gwrs, mae’n ddigon posib bod cynhyrchwyr wyau maes heb baratoi ar gyfer cadw dofednod dan do am gyfnod mor hir a bod yna effeithiau iechyd ar anifeiliaid yn y sefyllfa yna. Felly, pa gamau penodol sy’n cael eu cymryd yn y maes yma i sicrhau bod y sector yn mynd i gael ei ddiogelu, oherwydd bydd yna alw am gynnyrch o’r sector yma a bydd angen sicrhau bod y sector yn gallu goroesi unrhyw effaith gan y clefyd yma?
Mae’r ail gwestiwn yn un penodol yn deillio o’r datganiad y gwnaethoch chi ar 20 Rhagfyr pan, ar y pryd hynny, roeddech chi’n sôn nad oedd unrhyw waharddiad ar hel rhai adar at ei gilydd, yn benodol colomennod ac adar cewyll. Er, rwy’n meddwl, bod yr unig sioe yr oeddwn i’n ymwybodol ohoni wedi cael ei gohirio, mae’n dal yn bosib, o dan y gwaharddiadau presennol, rwy’n meddwl, fod y bobl sy’n hel colomennod ac ati at ei gilydd yn gallu parhau. A ydych chi wedi cael cyfle i ailedrych ar hynny yn y sefyllfa newydd a’r ffaith ei bod yn ymddangos bod y clefyd wedi ymledu yng Nghymru, ac yn y gogledd yn ogystal â’r de erbyn hyn?
Y cwestiwn olaf yw: er eich bod chi wedi bod yn glir iawn ynglŷn â’r negeseuon yr ŷch chi wedi eu rhoi allan fel Ysgrifennydd Cabinet, rŷm ni i gyd yn ymwybodol nad yw’r wasg yng Nghymru efallai yn adrodd yn llawn ar faterion gwleidyddol Cymreig. A ydych chi yn saff yn eich meddwl bod pob un sy’n cadw dofednod yng Nghymru, gan gynnwys y rhai sydd o dan yr angen i gofrestru yn statudol, wrth gwrs, yn llwyr ymwybodol o statws Cymru o ran y clefyd yma ac yn llwyr ymwybodol hefyd o’r mesurau bioddiogelwch y mae angen eu cymryd i ymatal ac atal y clefyd?
I thank the Cabinet Secretary for bringing this statement. As she has just said, maybe we, as politicians, can’t be of assistance directly in dealing with this disease, but it is important that we discuss it so that that disseminates a strong message from the Government on the prevention zone and on food security, which is still the case in Wales. That message should be conveyed strongly.
May I take this opportunity to thank the Cabinet Secretary and, through her, her staff and the chief veterinary officer for working over the Christmas period, and for being available for local councils too, of course, to co-ordinate issues related to this disease and the need for close collaboration with other Governments over the ensuing period? As has just been mentioned, this sector is important to the Welsh economy. We tend to think, perhaps, about meat, lamb and beef, but it is 6 per cent of agricultural GDP emerging from the poultry sector, and that is worth something in the region of £100 million. So, it is important that the message is conveyed strongly that our food is safe and that appropriate steps are being taken to deal with the disease and to prevent the spread of it.
Most of the questions have already been asked and answered, if truth be told, but I do have a few specific questions just so that I can have some clarity on these issues. We’ve already discussed free-range poultry, or whatever you want to use in Welsh for free range, but it is a very important sector for Wales and I think it’s more important for Wales than it is for England, if truth be told. I think after some 12 weeks there is a risk that the category or designation of free-range eggs may be lost because the poultry are kept indoors, and it is possible that free-range egg producers may be ill-prepared for keeping poultry indoors for a long period of time. That could have an impact on animal health in those circumstances. So, what specific steps are being taken in this area to ensure that the sector can be safeguarded, because there will be demand for produce from this sector and we must ensure that the sector is able to survive any impact brought about by this disease?
The second question specifically emerges from the statement that you made on 20 December when, at that point, you mentioned the fact that there was no prevention on gathering some birds together—pigeons and caged birds, for example. Although the only show that I was aware of had been postponed, it is still possible, under the current restrictions, I believe, that those who keep pigeons and doves can continue to meet. Have you reviewed that, given that it seems that the disease has spread in Wales, in both north and south Wales now?
The final question is: although you have been very clear on the messages that you have conveyed as Cabinet Secretary, we’re all aware that the press in Wales doesn’t perhaps fully report Welsh political issues. So, are you confident in your own mind that all poultry keepers in Wales, including those under the threshold for statutory registration, are fully aware of the status of Wales in relation to this disease and are fully aware of the biosecurity measures that need to be taken to prevent the spread of this disease?
If I can start at the end of Simon Thomas’s questions: am I confident that every single person who has got even one bird knows about it? I would say ‘no’. That’s why it’s so important that, as you said, we as politicians get that information out. The CVO has done a significant round of interviews last week. She did the BBC breakfast television network. We thought it was really important to get out there and get that message out. So, I would like to think that everybody has picked it up off our social media, from the television, from the radio and from our website. But, you know, hand on heart, can I say 100 per cent? No, but I hope, also, that discussions will take place between poultry keepers. The fact that we did suspend the gatherings of birds later in December—on 20 December—again, that message will get out. So, I am hopeful that, now it has been a month since we brought in the prevention zone, that information is out there. So, anything that anybody can do to encourage more people to talk about it is, I think, really important.
You asked about free range, and I alluded in my answer to Paul Davies to the decision to introduce the prevention zone back on 6 December. I took it after a great deal of advice and consideration from the CVO. You will remember that DEFRA were the first to introduce it, closely followed by Scotland and then by Wales. Northern Ireland were a little bit further on behind us. One of the reasons why I did think so carefully about it, because it is important that the action we bring forward is proportionate, was specifically around free range, because that 12 weeks—. You know, once that clock starts ticking—. So, we are having discussions about what we will do after 28 February—obviously, now we’ve got the prevention zone to 28 February, which takes us absolutely up to that 12 weeks. So, it will depend on what cases we have over the next seven or eight weeks, but the officials are having discussions with DEFRA and Scottish colleagues, in particular, about having that exit strategy from that prevention zone.
You specifically asked about pigeons. The prevention zone conditions do apply to all captive birds. However, pigeons are not of significance in the transmission of this particular strain of avian influenza, so they can still be flown. But, of course, currently, it’s the close season for racing pigeons, and there are no racing schedules, apparently, before the beginning of April. So, again, I don’t think it would be proportionate to extend any of these measures to sports and recreational pursuits at this time, but we will have to keep all options under continual review.
Os caf i ddechrau drwy ateb cwestiynau olaf Simon Thomas: a ydw i'n hyderus bod pawb a chanddyn nhw hyd yn oed un aderyn yn gwybod amdano? Byddwn i’n dweud 'nac ydw'. Dyna pam mae hi mor bwysig, fel y gwnaethoch chi ddweud, ein bod ni fel gwleidyddion yn rhannu’r wybodaeth honno. Cynhaliodd y Prif Swyddog Milfeddygol rownd sylweddol o gyfweliadau yr wythnos diwethaf. Ymddangosodd hi ar rwydwaith teledu brecwast y BBC. Roedd hi’n bwysig iawn yn ein barn ni bod y neges honno yn cael ei lledaenu. Felly, hoffwn feddwl bod pawb wedi gweld y neges ar ein cyfryngau cymdeithasol, ar y teledu, ar ein gwefan a’i chlywed ar y radio. Ond, wyddoch chi, a bod yn gwbl onest, a allaf i ddweud 100 y cant? Na, ond rwy’n gobeithio, hefyd, y cynhelir trafodaethau rhwng y bobl hynny sy’n cadw dofednod. Mae'r ffaith ein bod ni wedi atal dros dro y digwyddiadau ar gyfer cynnull adar yn ddiweddarach ym mis Rhagfyr—ar 20 Rhagfyr—eto, caiff y neges honno ei lledaenu. Felly, rwy’n obeithiol, gan ei bod hi erbyn hyn wedi bod yn fis ers i ni gyflwyno’r parth atal, bod yr wybodaeth honno wedi’i rhannu. Felly, mae unrhyw beth y gall unrhyw un ei wneud i annog mwy o bobl i siarad amdano, yn fy marn i, yn bwysig iawn.
Fe wnaethoch chi ofyn am gynnyrch maes, a chyfeiriais yn fy ateb i Paul Davies at y penderfyniad i gyflwyno'r parth atal ar 6 Rhagfyr. Fe ddes i i’r penderfyniad ar ôl llawer iawn o gyngor ac ystyriaeth gan y Prif Swyddog Milfeddygol. Byddwch chi’n cofio mai DEFRA oedd y cyntaf i’w gyflwyno, wedi’i ddilyn yn agos gan yr Alban ac yna gan Gymru. Roedd Gogledd Iwerddon ychydig ar ein holau ni. Un o'r rhesymau pam y gwnes i ystyried y peth mor ofalus, oherwydd ei bod hi’n bwysig bod y camau yr ydym ni’n eu cyflwyno yn rhai cymesur, oedd ynglŷn â chynnyrch maes yn arbennig, gan fod 12 wythnos—. Wyddoch chi, pan fo’r cyfnod hwnnw’n dechrau—. Felly, rydym ni’n cael trafodaethau ynglŷn â’r hyn y byddwn ni’n ei wneud ar ôl Chwefror 28—yn amlwg, nawr bod y parth atal gennym ni hyd at 28 Chwefror, sy’n mynd â ni at y 12 wythnos hwnnw. Felly, bydd yn dibynnu ar ba achosion a fydd gennym ni dros y saith neu wyth wythnos nesaf, ond mae'r swyddogion yn cynnal trafodaethau gyda DEFRA a chydweithwyr Albanaidd, yn arbennig, ynglŷn â gweithredu’r strategaeth ymadael honno o’r parth atal hwnnw.
Fe wnaethoch chi holi’n benodol am golomennod. Mae amodau’r parth atal yn berthnasol i bob aderyn caeth. Fodd bynnag, nid yw colomennod yn arwyddocaol o ran trosglwyddo’r straen penodol hwn o ffliw adar, felly cânt barhau i hedfan. Ond, wrth gwrs, ar hyn o bryd, nid yw hi’n dymor rasio colomennod ar hyn o bryd, ac ni cheir unrhyw amserlenni rasio, mae'n debyg, cyn dechrau mis Ebrill. Felly, eto, nid wyf yn credu y byddai'n gymesur ymestyn unrhyw un o'r mesurau hyn i gynnwys chwaraeon a gweithgareddau hamdden ar hyn o bryd, ond bydd angen i ni barhau i adolygu pob dewis yn barhaus.
I hope it won’t disconcert the Cabinet Secretary too much if I offer my full support for the measures that she has taken. I have frequently been a critic of hers in the past on the question of proportionality. I think that, in this particular instance, the action that she has taken is proportionate. It is in the interests of all poultry keepers that we prevent the spread of this disease. Having lived through the horrors of the Edwina Curry salmonella-in-eggs scare 30 years ago, where a lot of unnecessary hysteria was caused, I think it’s important to remind people that avian flu comes in many, many different strains. Most of them are not a real menace, even to poultry keepers, let alone to the public. There is no food safety risk, as far as we know, at all. Therefore, there should not be any knock-on effects on those who sell food products that are related to birds.
I wonder if the Cabinet Secretary can tell me to what extent we can improve the general public’s understanding of these issues. Of course, among poultry keepers, we might expect a higher level of understanding than the public generally. As regards reporting of the dead birds that are seen, there is guidance that says that you should report any waterfowl or gulls—or, indeed, any bird—in quantities of five or more found together. That’s important information that is needed by the authorities to understand exactly how the disease is spreading, if it is. Biosecurity is the key to sorting this out. It sounded, from what the Cabinet Secretary said earlier on, that we are likely to see these restrictions continue for some time because of the time of year. We currently have, as she mentioned, migration in the coming weeks. Therefore, this is likely to produce problems for people who keep poultry for commercial reasons.
As regards the smaller flocks, the latest incident, in Pontyberem, involved a relatively small number of birds, and in these circumstances, I wonder what could be done to encourage people to net enclosures for keeping their birds, in which case there should be very little interference with the lives both of the birds themselves and, indeed, of poultry keepers. Given the animal welfare implications of housing indoors for significant periods of time, if this is likely to continue for several months, it may well be a worthwhile investment for people to have netted areas where birds could be let out, and I wonder to what extent her department could assist in that respect.
Rwy’n gobeithio na chaiff Ysgrifennydd y Cabinet ei drysu ormod os byddaf yn cynnig fy nghefnogaeth lwyr ar gyfer y mesurau y mae hi wedi'u cymryd. Rwyf wedi’i beirniadu hi’n aml yn y gorffennol ynglŷn â chymesuredd. Credaf, yn yr achos penodol hwn, fod y camau y mae hi wedi'u cymryd yn rhai cymesur. Mae er budd pawb sy’n cadw dofednod ein bod ni’n atal lledaeniad y clefyd hwn. O fod wedi byw drwy erchyllterau straeon codi ofn gan Edwina Curry ynglŷn â salmonela mewn wyau 30 mlynedd yn ôl, pan achoswyd llawer o hysteria, rwy'n credu ei bod hi’n bwysig atgoffa pobl bod ffliw adar yn dod mewn nifer o wahanol straeniau. Nid yw'r rhan fwyaf ohonynt yn fygythiad gwirioneddol, hyd yn oed i bobl sy'n cadw dofednod, heb sôn am y cyhoedd. Ni cheir unrhyw risg i ddiogelwch bwyd o gwbl, cyn belled ag y gwyddom. Felly, ni ddylai fod unrhyw sgil-effeithiau ar y rhai hynny sy'n gwerthu cynhyrchion bwyd sy'n gysylltiedig ag adar.
Tybed a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthyf i ba raddau y gallwn ni wella dealltwriaeth y cyhoedd yn gyffredinol am y materion hyn. Wrth gwrs, ymhlith y bobl hynny sy’n cadw dofednod, gallem ddisgwyl mwy o ddealltwriaeth na'r cyhoedd yn gyffredinol. O ran rhoi gwybod am yr adar marw a welir, ceir canllawiau sy'n dweud y dylech roi gwybod am unrhyw adar dŵr neu wylanod—neu, yn wir, unrhyw aderyn—os deuir o hyd i bump neu fwy ohonynt gyda’i gilydd. Mae honno’n wybodaeth bwysig sydd ei hangen ar awdurdodau i ddeall yn union sut y mae'r clefyd yn lledaenu, os yw’n lledaenu. Mae bioddiogelwch yn allweddol i ddatrys hyn. Yn ôl yr hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach, mae’n swnio’n debyg y byddwn ni’n gweld y cyfyngiadau hyn yn parhau am beth amser oherwydd yr adeg o'r flwyddyn. Ar hyn o bryd, fel y soniodd hi, bydd yr adar yn mudo yn yr wythnosau nesaf. Felly, mae hyn yn debygol o achosi problemau i bobl sy'n cadw dofednod am resymau masnachol.
O ran yr heidiau llai, roedd y digwyddiad diweddaraf, ym Mhontyberem, yn ymwneud â nifer cymharol fach o adar, ac o dan yr amgylchiadau hyn, tybed beth y gellid ei wneud i annog pobl i ddefnyddio cewyll i gadw eu hadar, ac o wneud hynny ychydig iawn o darfu a ddylai fod ar fywydau’r adar eu hunain ac, yn wir, bywydau’r bobl sy’n cadw dofednod. O ystyried y goblygiadau o ran lles yr anifeiliaid o’u cadw dan do am gyfnodau sylweddol o amser, os yw hyn yn debygol o barhau am nifer o fisoedd, gall fod yn fuddsoddiad gwerth chweil i bobl gael ardaloedd wedi’u rhwydo lle y gellid gadael yr adar allan, a tybed i ba raddau y gallai ei hadran hi fod o gymorth yn hynny o beth.
Thank you. I certainly don’t want to be compared to Edwina Currie, so I do welcome your comments around proportionate measures.
You’re quite right: there are a variety of strains of avian influenza and this is a high pathway one, this H5N8. I think you raise an interesting point around the general public, because, you know, it’s been hard enough getting that information out to poultry keepers, but, equally, it is a matter of public health interest, and it’s very important that people understand that there is no impact or that the impact on public health is very low—this strain has never been seen in a member of the public—and also that food safety is very important and, as I said in my opening remarks, that poultry and eggs, the Food Standards Agency has said, are safe to eat. So, again, I go back to how we’ve let poultry keepers know. It’s really important that we get that message out. One of the decisions taken this week is that we’ll do a round of interviews with local radio stations, because people, obviously, listen to local radio stations as well, building on the significant work that the chief veterinary officer undertook last week.
Biosecurity is so important, and it’s really important that very high standards of biosecurity are maintained. We’ve now got the protection zone—sorry, the prevention zone—up until 28 February, which, I mentioned, takes us right up to that 12-week period before we have to then take some very significant decisions around free range. So, we’ve got the zone in place until 28 February.
In relation to netting, I think that’s a very good point, because a lot of people—. When we announced that zone—and, as I say, it’s very important that you take proportionate action—I was very aware that there would be animal welfare sort of situations arising, because people wouldn’t have had the houses ready for the poultry. So, if you can just net them, that keeps them away from wild birds in some respects. So, it might be worth, as you say, if people haven’t been able to get those houses straight away, you know, to have that net and that mesh there and to make sure that, when they feed the poultry, the feed is not accessible to wild birds. That’s also very important. So, if people could look on the website, there’s a lot of information on our website. We’ve got that information out on our social media feeds also, and, hopefully, today, you know, even if just a few more people pick up from this statement—. Maybe Members, when they do their weekly—I don’t know; I do a weekly newsletter on e-mail—or if we, you know, when we’re in our advice surgeries, we could get that message out also.
Diolch. Yn sicr, nid wyf i eisiau cael fy nghymharu ag Edwina Currie, felly rwy’n croesawu eich sylwadau ynglŷn â mesurau cymesur.
Rydych chi'n hollol iawn: ceir amrywiaeth o straeniau o ffliw adar ac mae’r un yma yn un llwybr uchel, yr H5N8 hwn. Rwy’n credu eich bod chi’n codi pwynt diddorol yn ymwneud â’r cyhoedd yn gyffredinol, oherwydd, wyddoch chi, mae hi wedi bod yn ddigon anodd rhannu’r wybodaeth â’r bobl hynny sy’n cadw dofednod, ond, i'r un graddau, mae'n fater o ddiddordeb i iechyd y cyhoedd, ac mae'n bwysig iawn bod pobl yn deall na cheir unrhyw effaith neu fod yr effaith ar iechyd y cyhoedd yn isel iawn—nid yw’r straen hwn erioed wedi’i ganfod mewn aelod o'r cyhoedd—a hefyd bod diogelwch bwyd yn bwysig iawn ac, fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, fod dofednod ac wyau, yn ôl yr Asiantaeth Safonau Bwyd, yn ddiogel i'w bwyta. Felly, eto, rwy’n sôn am sut yr ydym ni wedi rhoi gwybod i’r bobl hynny sy’n cadw dofednod. Mae'n bwysig iawn ein bod ni’n lledaenu’r neges honno. Un o'r penderfyniadau a wnaethpwyd yr wythnos hon yw y byddwn ni’n gwneud rownd o gyfweliadau â gorsafoedd radio lleol, oherwydd bod pobl, yn amlwg, yn gwrando ar orsafoedd radio lleol hefyd, gan adeiladu ar y gwaith sylweddol a wnaeth y prif swyddog milfeddygol yr wythnos diwethaf.
Mae bioddiogelwch yn hynod bwysig, ac mae'n bwysig iawn y cynhelir safonau uchel iawn o fioddiogelwch. Mae’r parth gwarchodu—mae’n ddrwg gennyf, y parth atal—bellach gennym ni hyd at 28 Chwefror, a fydd, fel y soniais, yn mynd â ni hyd at y cyfnod 12 wythnos cyn ein bod ni wedyn yn gorfod gwneud rhai penderfyniadau pwysig iawn ynglŷn â chynnyrch maes. Felly, mae’r parth ar waith gennym ni hyd at 28 Chwefror.
O ran gosod rhwydi, rwy'n credu bod hwnnw yn bwynt da iawn, gan fod llawer o bobl—. Pan wnaethom ni gyhoeddi’r parth hwnnw—ac, fel y dywedais, mae'n bwysig iawn eich bod chi’n cymryd camau cymesur—roeddwn i’n ymwybodol iawn y byddai materion yn ymwneud â lles anifeiliaid yn codi, gan na fyddai pobl wedi paratoi i gadw’r dofednod dan do. Felly, os gallwch eu cadw dan rwyd, bydd hynny’n eu cadw i ffwrdd oddi wrth adar gwyllt i ryw raddau. Felly, fel yr ydych chi’n dweud, os nad yw pobl wedi gallu paratoi i gadw adar dan do yn syth, wyddoch chi, efallai y byddai'n werth cael y rhwyd honno a’r rhwyll honno yn barod a gwneud yn siŵr, wrth iddyn nhw fwydo’r dofednod, nad yw’r porthiant ar gael i adar gwyllt. Mae hynny hefyd yn bwysig iawn. Felly, pe gallai pobl edrych ar y wefan, ceir llawer o wybodaeth ar ein gwefan. Rydym ni wedi rhannu’r wybodaeth honno ar ein ffrydiau cyfryngau cymdeithasol hefyd, a, gobeithio, heddiw, wyddoch chi, hyd yn oed os mai dim ond ychydig mwy o bobl sy’n cymryd sylw o'r datganiad hwn—. Efallai y gall Aelodau, wrth iddyn nhw gyflawni eu gwaith wythnosol—wn i ddim; rwy’n cynnwys cylchlythyr wythnosol ar e-bost—neu os byddwn ni, wyddoch chi, pan fyddwn ni yn ein cymorthfeydd cyngor, byddwn ni’n gallu lledaenu’r neges honno hefyd.
I don’t wish, Cabinet Secretary, to delay the debate or lengthen the debate by asking all the questions that have already been asked, so I’m going to focus in on just two areas. One of them has been mentioned, but it’s about how we let the public know about the mechanisms for reporting, because not all the public who may come across something they think could possibly be suspicious will understand the process of reporting. So, maybe we could look at letting them know that they can go to their local council, for example, or any other authority within their locality who could then pass that on on their behalf—it might be useful in reporting.
I think the other area that perhaps could be explained little bit more is the advantage to those people who don’t have flocks of 50 birds or more in actually registering their birds and what they get from that, because I know from somebody who has only got four birds that they get kept up to date on the latest situation so that they can protect themselves.
Also, I’m going to reiterate what I said earlier: we do have an unfortunate circumstance at the moment with the weather in eastern Europe. These are all migratory birds that are affected, and the migration could possibly increase if that weather front hangs in eastern Europe, where a lot of these birds are coming from. So, if you are able to tell us whether that is in your consideration.
Nid wyf yn dymuno, Ysgrifennydd y Cabinet, oedi'r drafodaeth nac ymestyn y ddadl drwy ofyn yr holl gwestiynau a ofynnwyd eisoes, felly rwyf am ganolbwyntio ar ddau faes yn unig. Mae un ohonynt wedi’i grybwyll, ond mae'n ymwneud â sut yr ydym ni am roi gwybod i'r cyhoedd am y dulliau adrodd, gan na fydd pob aelod o’r cyhoedd yn deall y broses adrodd pe bydden nhw’n dod ar draws rhywbeth yn eu barn nhw a allai fod yn amheus. Felly, efallai y gallem ystyried rhoi gwybod iddyn nhw y cânt gysylltu â’r cyngor lleol, er enghraifft, neu unrhyw awdurdod arall yn eu hardal leol a allai drosglwyddo'r wybodaeth honno wedyn ar eu rhan—gallai fod yn ddefnyddiol wrth adrodd.
Rwy'n credu mai’r maes arall efallai y gellid esbonio ychydig mwy amdano yw'r fantais i'r bobl hynny nad oes ganddyn nhw heidiau o 50 o adar neu fwy o gofrestru eu hadar mewn gwirionedd a'r budd y cânt o wneud hynny, oherwydd rwyf wedi cael gwybod gan rywun sydd â phedwar aderyn, ei fod yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am y sefyllfa ddiweddaraf fel y gall amddiffyn ei hunan.
Hefyd, rwy’n mynd i ailadrodd yr hyn a ddywedais yn gynharach: mae gennym ni amgylchiad anffodus ar hyn o bryd o ran y tywydd yn nwyrain Ewrop. Adar mudol yw’r holl adar hyn yr effeithir arnyn nhw, a gallai'r mudo gynyddu os yw'r tywydd hwnnw’n parhau yn nwyrain Ewrop, o ble y daw llawer o'r adar hyn. Felly, os gallwch chi ddweud wrthym a ydych chi’n ystyried hynny.
Thank you, Joyce Watson, for those comments and questions. I think you’re quite right: we need to make sure the public do understand that if they come across a dead bird or a group of five dead birds, they should report that, but they need to know where to report it. So, there is the GB helpline, but you’re quite right: they can report it to their local authorities as well.
I think the point I made—I think it was in my response to Paul Davies—was that I’ve asked officials to look at what we can do for keepers of under 50 birds to make sure that they do register. There are a number of them already registered, so they will get the e-mail and the text update immediately. But it is my concern that people with, say, two or four or six birds aren’t getting the information. I think the only way we can do that is to make it compulsory for them to register, but that’s a significant piece of work. It would require secondary legislation, for instance, and as I mentioned, I think it would be good to have a consistent approach across the UK, but those discussions have started.
The reason I mentioned that the incidence is unlikely to decrease is because of the issues that you referred to in relation to migrations. So, they are very much in consideration in the discussions, particularly between the chief veterinary officers and officials at a UK level.
Diolch i chi, Joyce Watson, am y sylwadau a’r cwestiynau yna. Rwy’n credu eich bod chi’n hollol iawn: mae angen i ni sicrhau bod y cyhoedd yn deall os ydyn nhw’n dod ar draws aderyn marw neu grŵp o bump o adar marw, y dylen nhw adrodd am hynny, ond mae angen iddyn nhw wybod wrth bwy i adrodd. Felly, ceir llinell gymorth Prydain Fawr, ond rydych chi’n hollol iawn: gallan nhw adrodd i'w hawdurdodau lleol hefyd.
Rwy'n credu mai’r pwynt a wneuthum—rwy’n credu ei fod yn fy ymateb i Paul Davies—oedd fy mod i wedi gofyn i swyddogion ystyried yr hyn y gallwn ni ei wneud dros y bobl hynny sy’n cadw dan 50 o adar i wneud yn siŵr eu bod yn cofrestru. Mae nifer ohonynt eisoes wedi cofrestru, felly byddan nhw yn cael yr e-bost a'r diweddariad testun ar unwaith. Ond fy mhryder i yw, nad yw pobl a chaddyn nhw, dywedwch, ddau neu bedwar neu chwe aderyn yn cael yr wybodaeth. Rwy'n credu mai’r unig ffordd y gallwn wneud hynny yw drwy ei gwneud hi’n orfodol iddyn nhw gofrestru, ond byddai hynny yn llawer iawn o waith. Byddai angen is-ddeddfwriaeth, er enghraifft, ac fel y soniais, rwy’n credu y byddai'n beth da cael dull cyson ar draws y DU, ond mae mae’r trafodaethau hynny wedi dechrau.
Y rheswm pam y soniais fod nifer yr achosion yn annhebygol o leihau, yw oherwydd y materion y cyfeiriasoch atyn nhw mewn cysylltiad â mudo. Felly, rhoddir llawer iawn o ystyriaeth iddyn nhw yn y trafodaethau, yn arbennig yn y trafodaethau rhwng y prif swyddogion milfeddygol a swyddogion ar lefel y DU.
Thank you again, Cabinet Secretary, for your second statement on this. I think that proves to us as Members just how seriously you, in fact, are taking this. Obviously, it was a great disappointment when it was discovered that a deal teal was found at the RSPB Conwy reserve. I have to tell you that, on Twitter last night, the manager of the reserve, Julian, was concerned that this will cause people not to visit. So, it’s how we get that positive message out there that at least it has been identified, and it’s going in as part of your biosecurity. On my Twitter feed, I made the announcement that you were making a statement today, and they will be looking out for that. So, anything you can do, working with local authorities, to highlight the fact that it is still safe for visitors to attend.
Moving on, you mentioned the smallholding in Carmarthenshire, and that was just a handful of birds, really. I just wanted to ask, on that particular example, had they already registered the fact that they were keeping that poultry, or were they in fact on any register. The reason why I ask this: I actually know quite a few people who keep poultry—low numbers, but they just do not see the necessity. They tend to imagine that it’s the bigger poultry farmers, and those who keep animals free range. I just wondered are you working with local authorities so that they can perhaps, on the ground, be more aware.
Also, certainly in my part of north Wales, there are numerous hobbyists and visitor attractions keeping tropical bird aviaries, birds of prey and of course domestic poultry, and it’s very difficult to mesh off in order to feed birds and everything, in terms of those kinds of birds, without wild birds coming down to visit and, actually, very close contact. It’s how can you actually make people very aware of the dangers posed by avian flu and the need for all outdoor poultry owners to come forward, join the register and keep them indoors. Perhaps your department could use social media more and then we, as Members, can look out for it and tweet it, because I think it’s a message we need to get out.
Clearly the onus is as much on these bird owners as large-scale poultry farmers, who may be finding it difficult, as you rightly pointed out, to adhere to the requirements of the prevention zone. How can you ensure that they are also taking the necessary precautions in terms of sanitation, disinfection and registration? The H5N8 strain is highly pathogenic and given its potential to spread can cross-contaminate or mutate, and we obviously cannot afford to underestimate the potential dangers. How are you seeking to prevent any cross-contamination when contact between humans and infected birds is inevitable, because clearly people are feeding them not realising that at the time? I’ve done quite a lot of work on this previously, and I am in fact a bird owner myself and I know that if I actually contract flu, it depends which flu it is, but you have to be very careful, because you can cross-infect.
Finally, you state that the level of risk of avian influenza may increase over the coming weeks. The World Organisation for Animal Health suggests vaccination should this situation become more problematic. I just wondered, in terms of resource, how you’re able to look at that, if—and I’m only saying ‘if’ because obviously there’s a cost with that. But more so, what about the fact that, in our local authorities across Wales, a lot of our regulatory and public protection departments have lost budget and they’ve lost many of their important officers? How do you think, given that this is a situation that could—? We know it’s on the increase. How do you think you are placed—your department, and indeed our local authority departments—in actually dealing with this in terms of where we can all have full confidence?
Diolch i chi unwaith eto, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich ail ddatganiad ynglŷn â hyn. Rwy’n credu bod hynny yn profi i ni fel Aelodau pa mor o ddifrif yr ydych chi’n ystyried hyn, mewn gwirionedd. Yn amlwg, roedd yn siom fawr pan ddaethpwyd o hyd i gorhwyad wedi marw yng ngwarchodfa RSPB Conwy. Mae'n rhaid i mi ddweud wrthych chi, ar Twitter neithiwr, bod rheolwr y warchodfa, Julian, yn pryderu y bydd hyn yn achosi pobl i beidio ag ymweld. Felly, mae'n ymwneud â sut yr ydym ni’n lledaenu’r neges gadarnhaol honno o leiaf bod hyn wedi'i nodi, a’i fod yn rhan o’ch bioddiogelwch. Ar fy ffrwd Twitter, cyhoeddais eich bod chi’n gwneud datganiad heddiw, a byddan nhw’n cadw llygad am hynny. Felly, unrhyw beth y gallwch chi ei wneud, gan weithio gydag awdurdodau lleol, er mwyn tynnu sylw at y ffaith ei bod yn dal i fod yn ddiogel i ymwelwyr fynd yno.
Gan symud ymlaen, fe wnaethoch chi sôn am y tyddyn yn Sir Gaerfyrddin, a dim ond llond llaw o adar oedd hynny, mewn gwirionedd. Rwyf eisiau gofyn, ynglŷn â’r enghraifft benodol honno, a oedden nhw wedi eisoes wedi cofrestru’r ffaith eu bod nhw’n cadw dofednod, neu a oedden nhw mewn gwirionedd ar unrhyw gofrestr. Y rheswm pam rwy’n gofyn hyn: rwy’n adnabod eithaf tipyn o bobl sy'n cadw dofednod mewn gwirionedd— niferoedd isel, ond nid ydyn nhw’n gweld yr angen. Maen nhw’n tueddu i ddychmygu mai dim ond y ffermydd dofednod mwy, a'r rhai sy'n cadw anifeiliaid maes sydd angen cofrestru. Roeddwn i’n meddwl tybed a ydych chi’n gweithio gydag awdurdodau lleol fel y gallan nhw efallai, ar lawr gwlad, fod yn fwy ymwybodol.
Hefyd, yn sicr yn fy ardal i yn y gogledd, ceir nifer o hobiwyr ac atyniadau ymwelwyr sy’n cadw tai adar trofannol, adar ysglyfaethus ac wrth gwrs dofednod domestig, ac mae'n anodd iawn gosod rhwyll er mwyn bwydo adar a phopeth arall, o ran y mathau hynny o adar, heb i adar gwyllt ddod i ymweld ac, mewn gwirionedd, cael cysylltiad agos iawn. Mae'n ymwneud â sut y gallwch chi mewn gwirionedd wneud pobl yn ymwybodol iawn o'r peryglon sydd ynghlwm wrth ffliw adar a'r angen i holl berchnogion dofednod yn yr awyr agored gamu ymlaen, ymuno â'r gofrestr a’u cadw dan do. Efallai y gallai eich adran chi ddefnyddio mwy ar y cyfryngau cymdeithasol ac yna gallwn ni, fel Aelodau, gadw llygad am y neges a’i thrydaru, oherwydd rwy’n credu ei bod hi’n neges y mae angen i ni ei lledaenu.
Yn amlwg mae cymaint o gyfrifoldeb ar y perchnogion adar hyn ag sydd ar ffermwyr dofednod ar raddfa fawr, a allai fod yn ei chael hi’n anodd, fel y nodwyd gennych yn hollol gywir, cadw at ofynion y parth atal. Sut y gallwch chi sicrhau eu bod hwythau hefyd yn cymryd y rhagofalon angenrheidiol o ran glanweithdra, diheintio a chofrestru? Mae’r straen H5N8 yn un pathogenig iawn ac o ystyried ei botensial i ledaenu, trawsheintio neu newid, ac mae'n amlwg na allwn ni fforddio peidio â sylweddoli y ceir peryglon posibl. Sut yr ydych chi’n ceisio atal unrhyw trawsheintio pan fo cyswllt rhwng pobl ac adar heintiedig yn anochel, oherwydd yn amlwg mae pobl yn eu bwydo nhw heb sylweddoli hynny ar y pryd? Rwyf wedi gwneud cryn dipyn o waith ar hyn o'r blaen, ac rwyf mewn gwirionedd yn berchen ar aderyn fy hun a gwn os byddaf mewn gwirionedd yn dal y ffliw, mae'n dibynnu pa ffliw ydyw, ond mae’n rhaid i chi fod yn ofalus iawn, oherwydd gallwch chi drawsheintio.
Yn olaf, rydych chi’n nodi y gall lefel y risg o ffliw adar gynyddu dros yr wythnosau nesaf. Mae Sefydliad Iechyd Anifeiliad y Byd yn awgrymu brechu pe byddai’r sefyllfa hon yn dod yn fwy o broblem. Roeddwn i’n meddwl tybed, o ran adnoddau, sut y byddwch chi’n gallu ystyried hynny, os—ac rwyf ond yn dweud 'os' oherwydd yn amlwg mae yna gost ynghlwm â hynny. Ond yn fwy felly, beth am y ffaith, yn ein hawdurdodau lleol ar draws Cymru, fod llawer o'n hadrannau rheoleiddio a diogelu'r cyhoedd wedi colli cyllideb ac wedi colli llawer o'u swyddogion pwysig? Sut yn eich barn chi, o ystyried bod hon yn sefyllfa a allai—? Gwyddom ei fod ar gynnydd. Beth yw eich barn chi ynglŷn â’ch sefyllfa chi—eich adran, ac mewn gwirionedd eich adrannau awdurdodau lleol i allu ymdrin mewn gwirionedd â hyn o ran sut y gall pob un ohonom fod â hyder llawn?
Thank you. Just in relation to the Member’s questions around vaccination, there is actually no vaccine against H5N8 currently authorised for use in the UK. So, I think that’s a very important point to get across. I mentioned, in a previous answer, about local authorities, and certainly in Carmarthenshire, my officials particularly said how quick they had been to deal with the incident in Carmarthenshire and there were certainly no concerns around capability or capacity. I think the point that you raised about the dead teal that was found in Conwy—. I think it’s just as important to get that message out about tourism and public health at the same time—that it’s very safe to visit and it’s safe to eat poultry and eggs.
Again, I think I’ve answered the questions around how do we get people with under 50 birds to know about this information. The best way is to put yourself on that poultry register so you get the updates regularly. I’m very pleased to hear from Janet that she is using her social media feed. I think my department has been very, very good. Certainly over the Christmas period we’ve managed to tweet a great deal of the information that we’ve been getting out, because it has evolved so quickly since I first took the decision around the prevention zone on 6 December.
Biosecurity—people are aware of biosecurity. I really can’t emphasise that point too much. I can’t possibly, and neither can my officials, visit every farm and every poultry keeper. So, again, it’s just about making sure we continually get that message out because, sometimes, when things go quiet as well, people might not think the risk is there. So it is really important that, over the next seven or eight weeks, and while that zone is in place until 28 February, we continually take every opportunity to get that message out.
Diolch. Gair ynglŷn â chwestiynau’r Aelod yn ymwneud â brechu, ni cheir yr un brechlyn mewn gwirionedd yn erbyn H5N8 sydd wedi’i awdurdodi i'w ddefnyddio yn y DU ar hyn o bryd. Felly, rwy'n credu bod hynny'n bwynt pwysig iawn i’w nodi. Fe wnes i sôn, mewn ateb blaenorol, am awdurdodau lleol, ac yn sicr yn Sir Gaerfyrddin, dywedodd fy swyddogion yn arbennig pa mor gyflym y buont yn ymdrin â'r digwyddiad yn Sir Gaerfyrddin ac yn sicr nid oedd unrhyw bryderon ynghylch gallu na chapasiti. Rwy'n credu bod y pwynt a godwyd gennych am y gorhwyad farw y daethpwyd o hyd iddi yng Nghonwy—. Rwy'n credu ei bod hi’r un mor bwysig lledaenu’r neges honno ynglŷn â thwristiaeth ac iechyd y cyhoedd ar yr un pryd—ei bod hi’n ddiogel iawn i ymweld a’i bod hi’n ddiogel i fwyta dofednod ac wyau.
Eto, rwy’n credu fy mod i wedi ateb y cwestiynau ynghylch sut yr ydym yn hysbysu’r bobl sydd â llai na 50 o adar, am yr wybodaeth hon. Y ffordd orau yw rhoi eich hun ar y gofrestr ddofednod fel eich bod chi’n cael diweddariadau yn rheolaidd. Rwy'n falch iawn o glywed gan Janet ei bod hi’n defnyddio ei ffrwd cyfryngau cymdeithasol. Rwy’n credu bod fy adran i wedi bod yn dda iawn, iawn. Yn sicr, dros gyfnod y Nadolig, rydym wedi llwyddo i drydaru llawer iawn o’r wybodaeth y buom yn ei lledaenu, gan fod hyn bod wedi esblygu mor gyflym ers i mi wneud y penderfyniad cyntaf ynglŷn â’r parth atal ar 6 Rhagfyr.
Bioddiogelwch—mae pobl yn ymwybodol o fioddiogelwch. Nid yw’n bosibl i mi, na fy swyddogion, ymweld â phob fferm ac ymweld â phawb sy’n cadw dofednod. Felly, eto, mae’n ymwneud â sicrhau ein bod ni’n lledaenu’r neges honno’n barhaus, oherwydd, weithiau, pan fo pethau’n tawelu, efallai na fyddai pobl yn ystyried bod risg i’w gael.yn bodoli. Felly mae'n bwysig iawn, dros y saith neu wyth wythnos nesaf, a thra bo’r parth hwnnw ar waith hyd at 28 Chwefror, ein bod ni’n parhau i fanteisio ar bob cyfle i ledaenu’r neges.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ar y gronfa triniaethau newydd. Rwy’n galw ar Vaughan Gething.
The next item on our agenda is the statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the new treatment fund. I call on Vaughan Gething.
Thank you, once again, Presiding Officer. I am pleased to announce that the new treatment fund is now established and I will be releasing, immediately, £12 million for the first tranche of funding for this year. The new treatment fund was a key commitment that we put before the people of Wales in May 2016 and we are delivering on that commitment. Our commitment was to invest £80 million over the life of this Government in a new treatment fund. We are delivering, with the new fund providing an additional £16 million each year, for five years, to speed up access to new medicines in Wales.
The fund will support health boards to make all new medicines recommended by the National Institute for Health and Care Excellence and the All Wales Medicines Strategy Group available faster and more consistently across Wales. I wrote to Assembly Members this morning, providing the detail of how the new treatment fund will operate. The new fund will benefit patients in Wales in three key areas. All new recommended medicines will be made available within two months of the recommendation being published, rather than the current three months. Medicines recommended by NICE will be made available within two months of the first publication of the final appraisal determination, rather than waiting for the final technology appraisal guidance, which is published after the appeal period, which can be up to eight weeks later. And, new cancer medicines given an interim recommendation by NICE will also be available to patients in Wales within these same timescales.
The new treatment fund has been designed to treat all conditions equally. We recognise that each person affected by a condition that impacts upon their life will want to be assured that the Welsh Government is just as interested in their situation by making sure all new recommended medicines are introduced as quickly as possible and consistently no matter where an individual lives within Wales, and that is not an approach that has been taken in other parts of the UK. The Welsh Government has already provided an extra £200 million for NHS Wales in the 2016-17 budget to fund the ongoing impact of demand for health services and pay and other cost increases, as was set out in the recent Health Foundation report, ‘The path to sustainability’. This additional funding of £80 million over the life of this Government for the new treatment fund represents a significant further investment that will deliver that faster and more consistent early introduction of new medicines.
We recognize that new medicines and treatments are being discovered, developed and tested all of the time, offering the hope of a cure or a better quality of life for people with a range of life-threatening illnesses. This significant investment will help remove uncertainties around funding for new treatments in the future and help NHS Wales prepare sustainable plans for the introduction of new medicines. The £12 million I am making available now will be used to help support the all-Wales delivery of new and effective medicines recommended since April last year. This includes new medicines to treat prostate and ovarian cancer, muscular dystrophy and heart failure. Each one of these carries an annual cost of around £1 million.
It will also be used to support the introduction of new medicines recommended in the last few months, plus those coming through the National Institute for Health and Care Excellence pipeline this month. That includes new medicines to treat cancer, severe psoriasis, hepatitis C, the treatment of cystic fibrosis in children under six, severe asthma, and a new drug that represents a much-needed treatment option for rare and life-threatening lung diseases. All of these diseases are life threatening and/or debilitating, and these new medicines address an unmet clinical need or represent a step change in treatment. The £12 million that I am releasing now to health boards will support the fast and consistent delivery of all of these important new medicines that have been recommended.
The final tranche of £4 million for this financial year will be released to health boards later this month to support the fast introduction of these medicines and to enable health boards to plan more effectively to introduce new medicines coming through the appraisal pipeline between now and the end of March 2017.
During 2017, we will be improving the medicines appraisal forward look to facilitate the funding being released in advance at regular intervals throughout each year of the fund and to support early planning to introduce the new medicines. I will be issuing new directions to health boards before the end of the month to ring-fence the fund for the purpose of supporting the introduction of newly recommended medicines. We’ll also be monitoring the take-up of new medicines and the reduction in timescales, because I want to be clear that the fund is being used for its purpose and that it is making a real difference.
To further support access to medicines in Wales, I will continue to encourage the pharmaceutical industry to work with NHS Wales on supporting our agenda to make new recommended medicines available quickly. The industry has a key role to play in supporting and improving our forward planning linked with longer-term financial forecasting and assisting health boards to identify at the earliest possible stage where infrastructure and/or service reconfiguration are needed to support the introduction of a new medicine. If our healthcare system is to deliver a sustainable, responsive approach to the introduction of new medicines that is fast and responsible, we need a concerted joint effort between industry, NHS Wales and the Welsh Government, and this message was well received when I spoke at the annual conference of the Association of the British Pharmaceutical Industry in November last year.
This Government pledged to deliver a new treatment fund to give the people of Wales fast access to new, innovative and effective treatments. I am proud to confirm that we’re delivering on our commitment in the first year of this Government and ‘Taking Wales Forward’. I’ll report on progress with the operation of the new fund before the summer recess.
Diolch i chi, unwaith eto, Lywydd. Mae’n bleser gennyf gyhoeddi bod y gronfa triniaethau newydd wedi'i sefydlu erbyn hyn ac y byddaf yn rhyddhau, ar unwaith, £12 miliwn ar gyfer y gyfran gyntaf o gyllid ar gyfer eleni. Roedd y gronfa triniaethau newydd yn ymrwymiad allweddol y gwnaethom ei gyflwyno i bobl Cymru ym mis Mai 2016 ac rydym yn cyflawni ar yr ymrwymiad hwnnw. Ein hymrwymiad oedd buddsoddi £80 miliwn yn ystod oes y Llywodraeth hon mewn cronfa triniaethau newydd. Rydym yn cyflawni, gyda'r gronfa newydd yn darparu swm ychwanegol o £16 miliwn bob blwyddyn, am bum mlynedd, i gyflymu mynediad at feddyginiaethau newydd yng Nghymru.
Bydd y gronfa'n cefnogi byrddau iechyd i sicrhau bod yr holl feddyginiaethau newydd a argymhellwyd gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal a Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru ar gael yn gyflymach ac yn fwy cyson ledled Cymru. Ysgrifennais at Aelodau'r Cynulliad y bore ’ma, gan ddarparu manylion am sut y bydd y gronfa triniaethau newydd yn gweithredu. Bydd y gronfa newydd o fudd i gleifion yng Nghymru mewn tri maes allweddol. Bydd yr holl feddyginiaethau newydd a argymhellir ar gael o fewn dau fis i gyhoeddi’r argymhelliad, yn hytrach na'r tri mis presennol. Bydd meddyginiaethau a argymhellir gan NICE ar gael o fewn dau fis i gyhoeddi’r penderfyniad gwerthuso terfynol am y tro cyntaf, yn hytrach nag aros am y canllawiau terfynol ar werthuso technoleg, a gaiff eu cyhoeddi ar ôl y cyfnod apelio, a all fod hyd at wyth wythnos yn ddiweddarach. A bydd meddyginiaethau canser newydd a gaiff argymhelliad interim gan NICE hefyd ar gael i gleifion yng Nghymru o fewn yr un terfynau amser.
Mae'r gronfa triniaethau newydd wedi ei chynllunio i drin pob cyflwr yn gyfartal. Rydym yn cydnabod y bydd pob unigolyn a gaiff ei effeithio gan gyflwr sy’n cael effaith ar ei fywyd eisiau sicrwydd bod gan Lywodraeth Cymru yr un diddordeb yn ei sefyllfa, ni waeth ble mae’n byw yng Nghymru, trwy wneud yn siŵr y caiff yr holl feddyginaiethau newydd a argymhellir eu cyflwyno cyn gynted â phosibl ac yn gyson, ac nid yw honno’n ymagwedd a fabwysiadwyd yn rhannau eraill o'r DU. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi darparu £200 miliwn yn ychwanegol i GIG Cymru yng nghyllideb 2016-17 i ariannu effaith barhaus y galw am wasanaethau iechyd a’r cynnydd mewn taliadau a chostau eraill, fel y nodwyd yn adroddiad y Sefydliad Iechyd yn ddiweddar, 'Y llwybr i gynaliadwyedd'. Mae'r cyllid ychwanegol hwn o £80 miliwn yn ystod oes y Llywodraeth hon ar gyfer y gronfa triniaethau newydd yn fuddsoddiad sylweddol pellach a fydd yn cyflawni’r cyflwyniad cynnar cyflymach a mwy cyson o feddyginiaethau newydd.
Rydym yn cydnabod bod meddyginiaethau a thriniaethau newydd yn cael eu darganfod, eu datblygu a’u profi o hyd, gan gynnig gobaith o wellhad neu ansawdd bywyd gwell i bobl ag amrywiaeth o afiechydon sy'n peryglu bywydau. Bydd y buddsoddiad sylweddol hwn yn helpu i gael gwared ar ansicrwydd ynghylch cyllid ar gyfer triniaethau newydd yn y dyfodol ac yn helpu GIG Cymru i baratoi cynlluniau cynaliadwy ar gyfer cyflwyno meddyginiaethau newydd. Bydd y £12 miliwn sydd ar gael yn awr yn cael ei ddefnyddio i helpu i gefnogi cyflenwi meddyginiaethau newydd ac effeithiol a argymhellwyd ers mis Ebrill y llynedd i Gymru gyfan. Mae hyn yn cynnwys meddyginiaethau newydd i drin canser y prostad a chanser yr ofari, nychdod cyhyrol a methiant y galon. Mae cost flynyddol o ryw £1 miliwn i bob un o'r rhain.
Bydd hefyd yn cael ei ddefnyddio i gefnogi cyflwyno meddyginiaethau newydd a argymhellwyd yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf, yn ogystal â'r rhai sydd yn yr arfaeth gan Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal y mis hwn. Mae hynny'n cynnwys meddyginiaethau newydd i drin canser, psorïasis difrifol, hepatitis C, ffeibrosis systig mewn plant dan chwech oed, asthma difrifol, a chyffur newydd sy'n driniaeth y mae angen mawr amdani ar gyfer clefydau prin yr ysgyfaint sy’n peryglu bywydau. Mae pob un o'r clefydau hyn yn peryglu bywyd a/neu’n wanychol, ac mae'r meddyginiaethau newydd hyn yn mynd i'r afael ag angen clinigol nad yw wedi’i ddiwallu neu’n cynrychioli newid sylweddol mewn triniaeth. Bydd y £12 miliwn yr wyf yn ei ryddhau yn awr i fyrddau iechyd yn helpu i gyflwyno’r holl feddyginiaethau newydd pwysig hyn sydd wedi eu hargymell yn gyflym ac yn gyson.
Bydd y gyfran olaf o £4 miliwn ar gyfer y flwyddyn ariannol hon yn cael ei rhyddhau i fyrddau iechyd yn ddiweddarach y mis hwn i gefnogi cyflwyniad cyflym y meddyginiaethau hyn ac i alluogi byrddau iechyd i gynllunio'n fwy effeithiol ar gyfer cyflwyno meddyginiaethau newydd sydd i’w gwerthuso rhwng nawr a diwedd mis Mawrth 2017.
Yn ystod 2017, byddwn yn gwella'r rhagolwg gwerthuso meddyginiaethau i hwyluso'r broses o ryddhau cyllid ymlaen llaw yn rheolaidd drwy gydol pob blwyddyn o'r gronfa ac i gefnogi proses gynllunio gynnar i gyflwyno'r meddyginiaethau newydd. Byddaf yn cyhoeddi cyfarwyddiadau newydd i fyrddau iechyd cyn diwedd y mis i glustnodi’r gronfa er mwyn cefnogi’r gwaith o gyflwyno meddyginiaethau newydd sydd wedi eu hargymell. Byddwn hefyd yn monitro'r nifer sy'n manteisio ar feddyginiaethau newydd a'r gostyngiad mewn graddfeydd amser, gan fy mod i’n dymuno bod yn glir bod y gronfa yn cael ei defnyddio at ei diben a'i bod yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol.
I gefnogi mynediad at feddyginiaethau yng Nghymru ymhellach, byddaf yn parhau i annog y diwydiant fferyllol i weithio gyda GIG Cymru i gefnogi ein hagenda i sicrhau bod meddyginiaethau newydd a argymhellir ar gael yn gyflym. Mae gan y diwydiant swyddogaeth allweddol wrth gefnogi a gwella ein prosesau blaengynllunio sy'n gysylltiedig â chreu rhagolygon ariannol tymor hirach a chynorthwyo byrddau iechyd i nodi pan fo angen seilwaith a/neu ad-drefnu gwasanaethau i gefnogi cyflwyniad meddyginiaeth newydd, a hynny cyn gynted ag sy’n bosibl. Os yw ein system gofal iechyd am ddarparu dull cynaliadwy, ymatebol o gyflwyno meddyginiaethau newydd sy'n gyflym ac yn gyfrifol, mae angen ymdrech dda ar y cyd gan y diwydiant, GIG Cymru a Llywodraeth Cymru, a chroesawyd y neges hon pan siaradais yng nghynhadledd flynyddol Cymdeithas Brydeinig y Diwydiant Fferyllol ym mis Tachwedd y llynedd.
Addawodd y Llywodraeth hon i gyflwyno cronfa triniaethau newydd i roi mynediad cyflym at driniaethau newydd, arloesol ac effeithiol i bobl Cymru. Rwy’n falch o gadarnhau ein bod yn cyflawni ein hymrwymiad ym mlwyddyn gyntaf y Llywodraeth hon ac yn ‘Symud Cymru Ymlaen’. Byddaf yn adrodd ar y cynnydd o ran gweithredu’r gronfa newydd cyn toriad yr haf.
Cabinet Secretary, I welcome your statement today, and of course the Welsh Conservatives are delighted to see £12 million going into the NHS—all additional moneys into the NHS are more than welcome. However, I am somewhat confused by the promise that you made to people in your manifesto, which was, and I will read it to you, if I may:
‘We will introduce a ground breaking New Treatment Fund, enabling the most advanced drugs and high cost treatments for cancer and other life threatening illnesses to be available in Wales first.’
Now, many people will have taken that to read that, in those instances where drugs have been approved in terms of their technical ability—they do the job—but they have not been approved by NICE because of the cost-benefit analysis, then people have been trying to get those drugs through. And, when we talked about a cancer treatments fund from the Welsh Conservatives, we were talking about putting the money out for those kinds of drugs, whereas it seems to me that this money you are talking about today, the £12 million leading to the £80 million over five years, is actually about getting health boards to provide the drugs that have already been agreed by NICE, and already been agreed by the All Wales Medicines Strategy Group, a bit faster. To be frank, they should be doing that anyway, because all of the people of Wales, all of the citizens of Wales, have a right to access treatments that have been agreed and approved by those bodies, and no health board should be dilly-dallying over that.
So, please can you clarify for me what will happen for those drugs that have been approved in terms of their technical efficiency, but have not been approved because of the cost-benefit analysis—drugs that don’t fit into the independent patient funding requests system? Does this mean that there will be an end to the postcode lottery, where people in Wales were trying to travel into England or other home nations to access drugs and treatments that they couldn’t access here? If it means an end to that postcode lottery, I, for one, will be utterly, utterly delighted. So, I’d be grateful if you can clarify that for us.
I took on board the point the Welsh Government made that, actually, the problem with just having, for example, a cancer treatments fund was that it was too narrow, and I do welcome the fact that this is for all cruel and unusual illnesses, that this is for all new treatments, and, actually, could you please confirm to me that it doesn’t just relate to drugs but it might also relate to technical treatments—very specialised kinds of surgery, for example? Because I’d like to make sure that they were also included—surgery that’s not run of the mill. Could you clarify for me what would happen if NICE approve a drug? Is there ever a situation where the All Wales Medicines Strategy Group might not have the same opinion? Is there ever a conflict? If there is a conflict, is there a proposal in place for the resolution of that conflict?
Will you also confirm to me whether or not the money that is for new treatments will also include extra support around the drugs? Now, I did, obviously, read your paragraph that says to
‘support access to medicines in Wales, I will continue to encourage the pharmaceutical industry to work with’
health boards, et cetera, but, of course, quite a lot of these drugs will require dedicated support to implement them. So, will the money be used for just the drug, or the drug and the support, or would you expect the health board to do their reconfiguration of their support staff and their infrastructure from within their own funds? I think that would be a useful piece of clarification, because although £12 million, maybe £16 million, a year—£80 million over five years—is incredibly welcome, it’s a very finite number, and there are a lot of very new drugs coming on to the market that can do an awful lot to help prolong people’s lives and give them the treatments that they need, but of course are eye-wateringly expensive at the moment. So, I want to ensure that that money really does go just for the drug and not to enable a health board to do internal reconfiguration. Thank you for that.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n croesawu eich datganiad heddiw, ac wrth gwrs mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn falch iawn o weld £12 miliwn yn mynd i'r GIG—mae croeso mawr i unrhyw arian ychwanegol i'r GIG. Fodd bynnag, rwyf i wedi drysu braidd gan yr addewid a wnaethoch i bobl yn eich maniffesto, sef, ac fe’i darllenaf i chi, os caf i:
Byddwn yn cyflwyno Cronfa Triniaethau Newydd arloesol, a fydd yn galluogi'r cyffuriau mwyaf datblygedig a thriniaethau cost uchel ar gyfer canser ac afiechydon eraill sy'n bygwth bywyd i fod ar gael yng Nghymru yn gyntaf.
Nawr, bydd llawer o bobl wedi deall o weld hynny, mewn achosion pan fo cyffuriau wedi eu cymeradwyo o ran eu gallu technegol—maen nhw’n gwneud y gwaith—ond nid ydyn nhw wedi eu cymeradwyo gan NICE oherwydd y dadansoddiad cost a budd, bod pobl wedi ceisio cael gafael ar y cyffuriau hynny. Ac, wrth drafod cronfa triniaethau canser gan Geidwadwyr Cymreig, roeddem yn sôn am roi arian ar gyfer y mathau hynny o gyffuriau, ond mae'n ymddangos i mi bod yr arian hwn yr ydych yn sôn amdano heddiw, y £12 miliwn sy’n arwain at yr £80 miliwn dros bum mlynedd, mewn gwirionedd yn ymwneud â chael byrddau iechyd i ddarparu'r cyffuriau sydd eisoes wedi eu cytuno gan NICE, ac sydd eisoes wedi eu cytuno gan Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru, ychydig yn gyflymach. A dweud y gwir, fe ddylen nhw fod yn gwneud hynny beth bynnag, oherwydd bod gan holl bobl Cymru, holl ddinasyddion Cymru, hawl i gael gafael ar driniaethau sydd wedi eu cytuno a'u cymeradwyo gan y cyrff hynny, ac ni ddylai unrhyw fwrdd iechyd fod yn llusgo’u traed ynglŷn â hynny.
Felly, a wnewch chi egluro i mi os gwelwch yn dda beth fydd yn digwydd gyda’r cyffuriau hynny sydd wedi eu cymeradwyo o ran eu heffeithlonrwydd technegol, ond heb eu cymeradwyo oherwydd y dadansoddiad cost a budd—cyffuriau nad ydynt yn ffitio i mewn i'r system ceisiadau cyllid cleifion annibynnol? Ydy hyn yn golygu y bydd diwedd ar y loteri cod post, lle’r oedd pobl yng Nghymru yn ceisio teithio i Loegr neu wledydd cartref eraill i gael gafael ar gyffuriau a thriniaethau nad oedden nhw ar gael yma? Os yw'n golygu rhoi diwedd ar y loteri cod post honno, fe fyddaf i ar ben fy nigon. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi egluro hynny i ni.
Ystyriais y pwynt a wnaed gan Lywodraeth Cymru mai’r broblem, mewn gwirionedd, gyda chael cronfa triniaethau ar gyfer canser yn unig, er enghraifft, oedd ei bod yn rhy gul, ac rwy’n croesawu’r ffaith bod y gronfa hon ar gyfer pob salwch creulon ac anarferol, ei bod ar gyfer yr holl driniaethau newydd, ac, mewn gwirionedd, a wnewch chi gadarnhau i mi nad yw’n ymwneud dim ond â chyffuriau ond y gall hefyd gynnwys triniaethau technegol—mathau arbenigol iawn o lawdriniaeth, er enghraifft? Oherwydd hoffwn wneud yn siŵr bod y rheini hefyd wedi eu cynnwys—llawdriniaethau nad ydynt yn rhai cyffredin. A wnewch chi egluro i mi beth fyddai'n digwydd pe bai NICE yn cymeradwyo cyffur? A yw’n bosibl cael sefyllfa pan nad yw Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru o’r un farn? A oes gwrthdaro byth? Os oes gwrthdaro, a oes cynnig ar waith ar gyfer datrys y gwrthdaro hwnnw?
A wnewch chi hefyd gadarnhau i mi pa un a fydd yr arian sydd ar gyfer triniaethau newydd hefyd yn cynnwys cymorth ychwanegol o gwmpas y cyffuriau? Nawr, mi wnes i, yn amlwg, ddarllen eich paragraff sy'n dweud
i gefnogi mynediad at feddyginiaethau yng Nghymru, byddaf yn parhau i annog y diwydiant fferyllol i weithio gyda
byrddau iechyd, ac ati, ond, wrth gwrs, bydd angen cymorth penodol ar gryn dipyn o'r cyffuriau hyn i'w gweithredu. Felly, a fydd yr arian yn cael ei ddefnyddio ar gyfer y cyffur yn unig, neu’r cyffur a'r cymorth, neu a fyddech yn disgwyl i'r bwrdd iechyd ad-drefnu eu staff cymorth a’u seilwaith gan ddefnyddio eu harian eu hunain? Rwy'n credu y byddai’n ddefnyddiol cael eglurhad ar hynny, oherwydd er bod £12 miliwn, efallai £16 miliwn, y flwyddyn—£80 miliwn dros bum mlynedd—yn newyddion arbennig o dda, mae'n swm cyfyngedig iawn, ac mae llawer o gyffuriau newydd iawn yn cael eu cyflwyno i’r farchnad sy'n gallu gwneud llawer iawn i helpu i ymestyn bywydau pobl a rhoi'r triniaethau sydd eu hangen arnyn nhw, ond wrth gwrs, maent yn eithriadol o ddrud ar hyn o bryd. Felly, rwy’n dymuno sicrhau bod yr arian hwnnw wir yn cael ei wario ar y cyffur yn unig ac nid er mwyn galluogi bwrdd iechyd i ad-drefnu ei hun. Diolch i chi am hynny.
Thank you for the comments and suggestions and questions. I’ll try and pick up your final point about the drugs that you described as being effective but eye-wateringly expensive. Well, those drugs that are eye-wateringly expensive are drugs that are unlikely to be approved by NICE or the AWMSG. That’s why we have a recommended process: the benefit has to be in accordance with the cost as well, because part of the challenge why the cancer drugs fund was a failure and has been reformed—in fact, junked and remade completely and gone through a NICE process—is they recognise they are providing access to drugs at a price where they had no control over them at all, so that’s why it massively overspent, but also access to drugs where, on a number of occasions, you could not prove that they were effective. You don’t need to take my word for it: look at the Public Accounts Committee of the House of Commons; ask Dr Sarah Wollaston what she thinks of the previous cancer drugs fund. So, actually, that’s why the UK Government has ditched the previous cancer drugs fund, which was politically effective but a poor use of public money, and they’ve gone down a process where they’re actually now having a proper appraisal through NICE. What we’re saying through this fund is that we’ll make sure that people in Wales are not treated any less favourably. So, where those drugs go through and they get the interim appraisal from NICE, those are now available in Wales.
I’ve already determined on the previous indication that had come through, the previous medications. They are available in Wales too. Part of the reason why we’re talking about effective medication is that it goes through that authoritative process to understand that it is really effective. Those medications, they will be available on a more consistent basis, on a more rapid basis, because we recognise that there was a challenge previously in health boards’ ability to plan for introducing new medications, not having that grown-up relationship and conversation with the aim of what was coming on board, and different health boards had different abilities to manage significant costs into the drugs budget. That’s why we saw inconsistency across the piece in different parts of Wales for approved medications. This new fund will ensure that does not happen in the future and we’ll have more rapid access. In terms of NICE, because we’re making this at an earlier point in time and not waiting for the appeal period, that’s why it’ll be certain that we will have recommended medications available at an earlier point in time in Wales than in England. It is a real benefit and is genuinely groundbreaking, in accordance with our manifesto pledge.
I want to turn back to the point that you’re making about the industry and the support and service reconfiguration that may be necessary. I made comments and reference to this in my statement and in my letter as well. There is something here about our developing a more grown-up and mature relationship with the pharmaceutical industry here in Wales, because, if they want their medications to be available rapidly within the system, they have to go through a proper appraisal process, they need to be upfront about what is coming on board and to have some trust in those conversations with the service and in the whole appraisal process. That includes how that medication is delivered, and we’ve seen this on a number of fronts, where, actually, the industry is more open to talking about what you would need to do to be able to deliver a new medication effectively and what that means for the health board—not just the money, but the support around it as well. That is what the fund is intended to help deliver. So, I’m genuinely positive about what we’re doing in delivering on a manifesto pledge, delivering on a key commitment in the programme for government, and I think it will be proven to make a real difference to the NHS, but, much more importantly, a real difference to the people of Wales we are here to serve.
Diolch am y sylwadau a'r awgrymiadau a’r cwestiynau. Fe geisiaf ymateb i’ch pwynt olaf am y cyffuriau a ddisgrifiwyd gennych yn rhai effeithiol ond eithriadol ddrud. Wel, mae’r cyffuriau hynny sy'n eithriadol o ddrud yn gyffuriau sy'n annhebygol o gael eu cymeradwyo gan NICE neu AWMSG. Dyna pam y mae gennym broses argymhell: mae’n rhaid i’r fantais fod yn unol â'r gost hefyd, oherwydd rhan o'r her pam yr oedd y gronfa cyffuriau canser yn fethiant a pham y mae wedi ei diwygio—yn wir, wedi ei gwthio o’r neilltu a’i hail-lunio yn gyfan gwbl a’i rhoi drwy broses NICE—yw y cydnabuwyd ei bod yn darparu mynediad at gyffuriau am bris nad oedd unrhyw reolaeth drosto o gwbl, sef pam y cafwyd gorwariant aruthrol, ond hefyd yr oedd yn darparu mynediad at gyffuriau, ar sawl achlysur, nad oedd modd profi eu bod yn effeithiol. Nid oes angen i chi dderbyn fy ngair i am hynny: edrychwch ar Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus Tŷ'r Cyffredin; gofynnwch i Dr Sarah Wollaston am ei barn hi ar y gronfa cyffuriau canser flaenorol. Felly, mewn gwirionedd, dyna pam y mae Llywodraeth y DU wedi diddymu’r gronfa cyffuriau canser flaenorol, a oedd yn wleidyddol effeithiol ond a oedd yn gwneud defnydd gwael o arian cyhoeddus, ac wedi dilyn proses lle maen nhw erbyn hyn, mewn gwirionedd, yn cael gwerthusiad priodol trwy NICE. Yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud drwy'r gronfa hon yw y byddwn yn gwneud yn siŵr nad yw pobl yng Nghymru yn cael eu trin yn llai ffafriol. Felly, pan fo’r cyffuriau hynny yn cael eu cymeradwyo ac yn cael gwerthusiad interim gan NICE, maen nhw ar gael yn awr yng Nghymru.
Rwyf eisoes wedi gwneud penderfyniad ar yr arwydd blaenorol a oedd wedi’i amlygu, y meddyginiaethau blaenorol. Maen nhw ar gael yng Nghymru hefyd. Rhan o'r rheswm pam yr ydym yn sôn am feddyginiaeth effeithiol yw ei bod yn mynd trwy’r broses awdurdodol honno i ddeall ei bod yn wirioneddol effeithiol. Y meddyginiaethau hynny, byddan nhw ar gael yn fwy cyson, yn fwy cyflym, oherwydd ein bod ni’n cydnabod y bu her yn flaenorol yng ngallu byrddau iechyd i gynllunio ar gyfer cyflwyno meddyginiaethau newydd, o beidio â chael y berthynas a’r drafodaeth aeddfed honno ynglŷn â’r hyn a oedd ar y gorwel, ac roedd gan wahanol fyrddau iechyd wahanol allu i reoli costau sylweddol i’r gyllideb gyffuriau. Dyna pam ein bod wedi gweld anghysondeb ar draws y rhaglen mewn gwahanol rannau o Gymru ar gyfer meddyginiaethau a gymeradwywyd. Bydd y gronfa newydd hon yn sicrhau nad yw hynny'n digwydd yn y dyfodol, a bydd gennym fynediad cyflymach. O ran NICE, gan ein bod ni’n gwneud hyn ar gyfnod cynharach, heb aros am y cyfnod apelio, dyna pam y bydd yn sicr y bydd gennym feddyginiaethau a argymhellwyd ar gael yn gynt yng Nghymru nag yn Lloegr. Mae'n fantais wirioneddol ac yn wirioneddol arloesol, yn unol â'r addewid yn ein maniffesto.
Rwyf eisiau dychwelyd at y pwynt yr ydych yn ei wneud am y diwydiant a’r cymorth a'r ad-drefnu gwasanaethau a allai fod yn angenrheidiol. Gwnes i sylwadau am hyn a chyfeirio ato yn fy natganiad ac yn fy llythyr hefyd. Mae sôn yma amdanom yn meithrin perthynas fwy aeddfed â’r diwydiant fferyllol yma yng Nghymru, oherwydd, os ydyn nhw’n dymuno bod eu meddyginiaethau ar gael yn gyflym o fewn y system, mae’n rhaid iddyn nhw fynd trwy broses werthuso briodol, mae angen iddyn nhw fod yn agored am yr hyn sydd ar y gorwel ac ymddiried rhywfaint yn y sgyrsiau hynny â'r gwasanaeth ac yn y broses werthuso gyfan. Mae hynny'n cynnwys sut y bydd y feddyginiaeth honno yn cael ei darparu, ac rydym wedi gweld hyn mewn nifer o feysydd, pan fo’r diwydiant, mewn gwirionedd, yn fwy agored i siarad am yr hyn y byddai angen i chi ei wneud i allu darparu meddyginiaeth newydd yn effeithiol, a beth y mae hynny'n ei olygu i'r bwrdd iechyd—nid dim ond yr arian, ond y cymorth ar ei chyfer hefyd. Dyna'r hyn y bwriedir i'r gronfa helpu i’w gyflawni. Felly, rwy'n wirioneddol gadarnhaol am yr hyn yr ydym yn ei wneud i gyflawni ein haddewid maniffesto, cyflawni ymrwymiad allweddol yn y rhaglen lywodraethu, ac rwy’n credu y bydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r GIG, ond, yn bwysicach fyth, gwahaniaeth gwirioneddol i bobl Cymru yr ydym yma i’w gwasanaethu.
I certainly welcome this development. I’m pleased that through both deliberations following the election leading to the compact and in more recent discussions on the budget we have been able, working with the Government, to make sure that we have this package that will, hopefully, make a difference to patients in Wales. I’ll make a note that it is important to await the result of the IPFR review, because that is going to be key also for people with rare diseases and rare forms of disease. I’m pleased that the Conservatives now see that they were not pursuing patients’ interests in Wales in pursuing the cancer drugs fund. [Interruption.] No, if you were here a minute or so ago, you would have heard—[Interruption.] You would have heard your spokesman saying that this is rightly opening the door to funding for patients suffering from all diseases, because it’s not just cancer sufferers that Government needs to be helping, and I am pleased that this is a new treatment fund and not just a cancer drugs fund, as important as it is to get drugs to cancer patients.
I have a number of questions. The change to two months following approval is to be welcomed, but we know that three months was a struggle for LHBs at times, despite it being a requirement—we must remember that—and often patients had to have interventions from Members here to get access to medicines approved for general use. So, mechanisms to ensure delivery are key here. Would the Minister outline those mechanisms and explain what happens if he hears of an LHB that doesn’t add a new medicine to the formulary?
Secondly, both NICE and AWMSG are respected organisations, they do valuable work, but the process of evaluating new medicines can sometimes be time consuming and can also neglect new uses of older medicines. I’m thinking, for example, of bisphosphonates and breast cancer. Does the Minister think that there is a case for AWMSG to meet more frequently now to look at these issues, particularly given that finance shouldn’t be as much of an issue in these cases?
The statement doesn’t mention how long funding of each medicine will last, but you have previously said it’s 12 months funding before LHBs have to fund the drugs themselves. Could you confirm that that continues and what processes you’re putting in place to ensure that that does happen?
And finally, sometimes the best treatment may not be pharmaceutical and may not be a medicine; it may be a new piece of equipment or technique for surgery. It may be a new non-clinical intervention. Perhaps increasingly, in future, we’ll see wearable technology playing a role in monitoring patients. But we know that, often, Wales has been, in the past, slow to adapt to these new technologies as well. So, how are you ensuring that the Welsh NHS is able to monitor these new technologies to ensure we are able, here, to use the latest machinery and equipment where doing so is in the best interest of the patient?
Rwyf i’n sicr yn croesawu'r datblygiad hwn. Rwy'n falch ein bod ni, drwy drafodaethau yn dilyn yr etholiad a arweiniodd at y compact ac mewn trafodaethau diweddarach ynghylch y gyllideb, wedi gallu gweithio gyda'r Llywodraeth i sicrhau’r pecyn hwn a fydd, gobeithio, yn gwneud gwahaniaeth i gleifion yng Nghymru. Nodaf ei bod yn bwysig aros am ganlyniad yr adolygiad IPFR, oherwydd bydd hynny yn allweddol hefyd i bobl â chlefydau prin a ffurfiau prin ar glefydau. Rwy'n falch bod y Ceidwadwyr erbyn hyn yn gweld nad oedden nhw’n canlyn buddiannau cleifion yng Nghymru trwy fynd ar drywydd y gronfa cyffuriau canser. [Torri ar draws.] Na, pe byddech chi yma funud neu ddwy yn ôl, byddech chi wedi clywed—[Torri ar draws.] Byddech chi wedi clywed eich llefarydd yn dweud bod hyn yn agor y drws yn briodol i gyllid ar gyfer cleifion sy'n dioddef o’r holl glefydau, oherwydd nid y bobl sy’n dioddef o ganser yn unig y mae angen i'r Llywodraeth eu helpu, ac rwy’n falch bod hon yn gronfa triniaethau newydd ac nid cronfa cyffuriau canser y unig, er mor bwysig yw hi i gael cyffuriau i gleifion canser.
Mae gennyf nifer o gwestiynau. Mae'r newid i ddau fis yn dilyn cymeradwyaeth i'w groesawu, ond gwyddom fod tri mis yn her i BILl ar adegau, er ei fod yn ofyniad—mae'n rhaid i ni gofio hynny—ac yn aml yr oedd angen ymyriadau gan Aelodau yma ar ran cleifion er mwyn cael mynediad at feddyginiaethau a gymeradwywyd at ddefnydd cyffredinol. Felly, mae dulliau o sicrhau darpariaeth yn allweddol yma. A wnaiff y Gweinidog amlinellu’r dulliau hynny ac esbonio beth fydd yn digwydd os bydd yn clywed am BILl nad yw'n ychwanegu meddyginiaeth newydd at y rhestr fformiwlâu?
Yn ail, mae NICE ac AWMSG yn sefydliadau mawr eu parch, maen nhw’n gwneud gwaith gwerthfawr, ond gall y broses o werthuso meddyginiaethau newydd gymryd llawer o amser weithiau a gall hefyd esgeuluso ffyrdd newydd o ddefnyddio meddyginiaethau hŷn. Rwy’n meddwl, er enghraifft, am fisffosffonadau a chanser y fron. A yw'r Gweinidog yn credu bod achos dros gynnal cyfarfodydd AWMSG yn amlach yn awr i drafod y materion hyn, yn enwedig o ystyried na ddylai cyllid fod yn gymaint o broblem yn yr achosion hyn?
Nid yw'r datganiad yn sôn am ba mor hir y bydd y cyllid yn para ar gyfer pob meddyginiaeth, ond rydych chi wedi dweud eisoes bod 12 mis o gyllid cyn bod angen i Fyrddau Iechyd Lleol ariannu’r cyffuriau eu hunain. A wnewch chi gadarnhau bod hynny'n parhau a pha brosesau yr ydych yn eu rhoi ar waith i sicrhau bod hynny'n digwydd?
Ac yn olaf, weithiau mae’n bosibl nad yw’r driniaeth orau yn fferyllol ac mae’n bosibl nad meddyginiaeth mohoni; gallai fod yn ddarn newydd o offer neu’n dechneg ar gyfer llawdriniaeth. Gallai fod yn ymyriad anghlinigol newydd. Efallai yn y dyfodol, y byddwn ni’n gweld mwyfwy o dechnolegau y gellir eu gwisgo yn chwarae rhan wrth fonitro cleifion. Ond rydym yn gwybod, yn aml, bod Cymru, yn y gorffennol, wedi bod yn araf i addasu i’r technolegau newydd hyn hefyd. Felly, sut ydych chi’n sicrhau bod GIG Cymru yn gallu monitro’r technolegau newydd hyn er mwyn sicrhau ein bod ni, yma, yn gallu ddefnyddio'r peiriannau a’r offer diweddaraf pan fo gwneud hynny er budd gorau’r claf?
Thank you for your series of questions and comments. To be fair, I didn’t expressly deal with the question that Angela Burns asked about other new technologies, which you finished on as well. Indeed, this announcement is about a new treatment fund for medicines. There are other processes and means to assess the effectiveness or otherwise of other interventions, whether they’re talking therapies or whether they’re other technological interventions in different parts of the service. For example, I previously talked about new microsurgery for lymphedema as a new innovation that is actually groundbreaking and leading here in Wales, as well. So, I’m disappointed to hear the Plaid Cymru spokesperson saying about Wales being slow on the uptake on a range of things. Actually, on a range of things, we’re at the forefront of them as well.
There’s a balance in what we should do and in talking about what the NHS in Wales is doing, but of course, we always want to understand what progress means, where progress can be made and how to actually have a whole-system approach to doing that. For example, in technology, there’s a range of different measures that we are taking to try and deliver a genuinely once-for-Wales approach on a range of these different areas. But that is a different matter outside the subject of today’s statement and announcement.
On the individual patient funding request, as you will be aware and as other health spokespeople and Members will be aware, I’m expecting to receive the report to be published at some point early in this year and I look forward to receiving it from the group that’s been set up, following conversations with people across parties. That will deal with those things that are not recommended through NICE or the AWMSG. That is that more difficult area where there are difficult choices to be made about the balance and individual benefits. So, I look forward to having the report with recommendations for us to consider and debate, and then, ultimately, the Government will have to decide on a way forward for the service. But that is a separate matter that will come in the coming weeks.
I recognise the point of the discussion you were having across the Chamber with the Conservatives about the fact that this a genuine all-condition approach. We agreed with what the King’s Fund said when they talked about the cancer drugs fund having difficult ethical questions and the inequity that arises in valuing some NHS patients’ lives more than other people, depending on the nature of their condition. We were never going to take that approach and we’re being consistent with a genuinely equitable all-condition approach in delivering the new treatment fund.
On the accountability for making sure that the money is used for a purpose, that’s why I’ve been clear that there’ll be new directions and that there’ll be monitoring for the use of that money. So, I’m clear that the money is there for a purpose, I expect it to be used for that purpose and health board leaders will be held to account if that’s proven not to be the case.
Again, on your point about the evidence for the frequency of the meeting of the AWMSG, if there is more evidence that it should meet more frequently, that is something we will consider. That’s not something that’s been brought to me at present, either by other individuals or by the group itself, but I’m always open-minded if there’s something that the evidence tells us we could or should do to improve the position here in Wales. I’m happy to confirm again that this is to help the first year of the introduction of these new medications. After that, our evidence tells us that health boards are much better at managing and delivering new medicines thereafter. So, it’s to make sure that, in the first year, there isn’t that inequity, either in the consistency or in the speed of access to genuinely life-changing new medications.
Diolch i chi am eich cyfres o gwestiynau a sylwadau. A bod yn deg, ni wnes i ymdrin yn benodol â'r cwestiwn a ofynnodd Angela Burns am dechnolegau newydd eraill, sef eich cwestiwn diwethaf chi hefyd. Yn wir, mae'r cyhoeddiad hwn yn ymwneud â chronfa triniaethau newydd ar gyfer meddyginiaethau. Mae prosesau a dulliau eraill o asesu effeithiolrwydd ymyriadau eraill, pa un a ydyn nhw’n sôn am therapïau neu am ymyriadau technolegol eraill mewn gwahanol rannau o’r gwasanaeth. Er enghraifft, soniais o'r blaen am ficrolawfeddygaeth newydd ar gyfer lymffedema fel menter newydd sydd mewn gwirionedd yn torri tir newydd ac yn flaenllaw yma yng Nghymru, hefyd. Felly, mae’n siom i mi glywed llefarydd Plaid Cymru yn dweud bod Cymru yn araf yn manteisio ar amrywiaeth o bethau. Mewn gwirionedd, rydym ar flaen y gad ar amrywiaeth o bethau hefyd.
Mae cydbwysedd yn yr hyn y dylem ei wneud, ac wrth siarad am yr hyn y mae GIG Cymru yn ei wneud, ond wrth gwrs, rydym bob amser yn awyddus i ddeall yr hyn y mae cynnydd yn ei olygu, lle y gellir gwneud cynnydd a sut i gael dull system gyfan o wneud hynny mewn gwirionedd. Er enghraifft, mewn technoleg, mae amrywiaeth o wahanol fesurau yr ydym yn eu defnyddio i geisio cyflawni dull ‘unwaith i Gymru’ gwirioneddol mewn ystod o’r gwahanol feysydd hyn. Ond mae hynny'n fater gwahanol sydd ar wahân i bwnc y datganiad a’r cyhoeddiad heddiw.
Ynglŷn â’r cais cyllido cleifion unigol, byddwch chi’n ymwybodol, a bydd llefarwyr iechyd ac Aelodau eraill yn ymwybodol, fy mod i’n disgwyl cael yr adroddiad er mwyn ei gyhoeddi rywbryd yn gynnar eleni, ac edrychaf ymlaen at ei gael gan y grŵp a sefydlwyd, yn dilyn trafodaethau â phobl o bob plaid. Bydd hynny’n ymdrin â’r pethau hynny nad ydyn nhw wedi eu hargymell drwy NICE neu AWMSG. Hwnnw yw’r maes anoddach, lle mae dewisiadau anodd i'w gwneud am y cydbwysedd a buddion unigol. Felly, edrychaf ymlaen at gael yr adroddiad gydag argymhellion i ni eu hystyried a’u dadlau, ac wedyn, yn y pen draw, bydd yn rhaid i'r Llywodraeth benderfynu ar ffordd ymlaen ar gyfer y gwasanaeth. Ond mae hynny'n fater ar wahân a ddaw yn ystod yr wythnosau nesaf.
Rwy’n cydnabod pwynt y drafodaeth yr oeddech yn ei chael ar draws y Siambr â’r Ceidwadwyr am y ffaith bod hwn yn ddull sy’n wirioneddol yn cynnwys yr holl gyflyrau. Gwnaethom gytuno â'r hyn a ddywedodd Cronfa'r Brenin wrth sôn bod y gronfa cyffuriau canser yn codi cwestiynau moesegol anodd a’r annhegwch sy'n codi o ran prisio bywydau rhai cleifion y GIG yn fwy na phobl eraill, yn dibynnu ar natur eu cyflwr. Nid oeddem erioed yn defnyddio’r dull gweithredu hwnnw ac rydym yn gyson gyda dull gwirioneddol deg i bob cyflwr wrth gyflwyno'r gronfa triniaethau newydd.
Ynglŷn ag atebolrwydd am wneud yn siŵr bod yr arian yn cael ei ddefnyddio i bwrpas, dyna pam yr wyf wedi bod yn glir y bydd cyfeiriadau newydd ac y bydd monitro defnydd yr arian hwnnw. Felly, rwy’n glir bod yr arian yno i bwrpas, rwy’n disgwyl iddo gael ei ddefnyddio at y diben hwnnw ac y bydd arweinwyr byrddau iechyd yn cael ei dwyn i gyfrif os profir nad yw hynny’n wir.
Unwaith eto, ynglŷn â’ch pwynt am y dystiolaeth ar gyfer amlder cyfarfodydd y AWMSG, os oes rhagor o dystiolaeth y dylai gyfarfod yn amlach, mae hynny'n rhywbeth y byddwn yn ei ystyried. Nid yw hwnnw’n rhywbeth sydd wedi ei ddwyn i’m sylw i ar hyn o bryd, gan unigolion eraill na gan y grŵp ei hun, ond rwy’n cadw meddwl agored bob tro os oes rhywbeth y mae'r dystiolaeth yn ei ddweud wrthym y gallem neu y dylem ei wneud i wella'r sefyllfa yma yng Nghymru. Rwy'n hapus yn cadarnhau unwaith eto bod hyn i helpu'r flwyddyn gyntaf o gyflwyno'r meddyginiaethau newydd hyn. Ar ôl hynny, mae ein tystiolaeth yn dweud wrthym fod byrddau iechyd yn well o lawer am reoli a darparu meddyginiaethau newydd o hynny ymlaen. Felly, mae'n gwneud yn siŵr, yn y flwyddyn gyntaf, nad oes yr annhegwch hynny, boed o ran cysondeb neu gyflymder mynediad at feddyginiaethau newydd sy’n wirioneddol newid bywydau.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, and your letter earlier today. The news that patients can now benefit from the new treatment fund is most welcome and will be of great relief to many Welsh patients, some of whom have gone to England previously for treatment.
When access to medicines is discussed, it usually relates solely to cancer drugs, so it is refreshing to see that new medicines have become available to treat conditions such as cystic fibrosis, severe asthma and hepatitis C, as well as treatments for lung, breast and renal cancer. Other than to welcome the fund’s introduction, Cabinet Secretary, I only have a few questions for you, as we have discussed this scheme at length last year. Cabinet Secretary, in your letter, you mention that 60 new medicines have been approved since April. Are you working with the pharmaceutical sector to ensure that we are conducting sufficient horizon scanning, so we are adequately equipped to deal with new medicine appraisals in future?
Your statement and letter talk about the introduction of new medicines, but there is little mention of new treatments. Can you confirm that the fund will also allow for patients to access innovative new treatments, such as new types of radiotherapy and any new treatment that demonstrates clear clinical benefit for patients?
I am pleased to see you will be encouraging closer working relationships between the NHS and the pharmaceutical industry. We must work much more collaboratively with the pharmaceutical industry in future if we are to deliver improvements to patient care.
Cabinet Secretary, the new treatments fund is clearly earmarked to deliver better treatments for patients, so will you be allocating further resources in order to improve this collaborative working in future? We need improvements to the NHS infrastructure if we are to continue delivering the best available treatments to Welsh patients.
Thank you once again for your statement, Cabinet Secretary. I look forward to receiving details of how the scheme is working in practice when you report on progress later in the year. Diolch yn fawr.
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, ac am eich llythyr yn gynharach heddiw. Mae’r newyddion y gall cleifion bellach elwa ar y gronfa triniaethau newydd i’w groesawu, a bydd yn rhyddhad mawr i lawer o gleifion yng Nghymru, y mae rhai ohonyn nhw wedi mynd i Loegr am driniaeth o’r blaen.
Pan drafodir mynediad at feddyginiaethau, mae’n ymwneud fel arfer â chyffuriau canser yn unig, felly mae'n braf gweld bod meddyginiaethau newydd ar gael erbyn hyn i drin cyflyrau fel ffeibrosis cystig, asthma difrifol a hepatitis C, yn ogystal â thriniaethau ar gyfer canser yr ysgyfaint, y fron a’r arennau. Yn ogystal â chroesawu cyflwyniad y gronfa, Ysgrifennydd y Cabinet, mae gen i ychydig o gwestiynau i chi, gan ein bod wedi trafod y cynllun hwn yn helaeth y llynedd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich llythyr, rydych yn nodi bod 60 o feddyginiaethau newydd wedi eu cymeradwyo ers mis Ebrill. A ydych yn gweithio gyda'r sector fferyllol i sicrhau ein bod yn sganio'r gorwel yn ddigonol, i fod wedi ein paratoi yn briodol i ymdrin â gwerthusiadau meddyginiaeth newydd yn y dyfodol?
Mae eich datganiad a'ch llythyr yn sôn am gyflwyno meddyginiaethau newydd, ond nid oes llawer o sôn am driniaethau newydd. A wnewch chi gadarnhau y bydd y gronfa hefyd yn caniatáu i gleifion gael gafael ar driniaethau newydd arloesol, megis mathau newydd o radiotherapi ac unrhyw driniaeth newydd sy'n dangos budd clinigol clir i gleifion?
Rwy’n falch o weld y byddwch yn annog perthynas waith agosach rhwng y GIG a'r diwydiant fferyllol. Mae'n rhaid i ni weithio'n llawer mwy cydweithredol gyda'r diwydiant fferyllol yn y dyfodol os ydym am sicrhau gwelliannau i ofal cleifion.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r gronfa triniaethau newydd wedi ei chlustnodi’n glir i ddarparu triniaethau gwell i gleifion, felly a fyddwch yn dyrannu rhagor o adnoddau i wella'r cydweithio hwn yn y dyfodol? Mae angen gwelliannau i seilwaith y GIG os ydym am barhau i ddarparu’r triniaethau gorau sydd ar gael i gleifion yng Nghymru.
Diolch i chi unwaith eto am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Edrychaf ymlaen at gael manylion am sut y mae'r cynllun yn gweithio yn ymarferol pan fyddwch yn adrodd ar gynnydd yn nes ymlaen yn y flwyddyn. Diolch yn fawr.
Thank you for your comments and questions, and your welcome for the delivery of this part of the programme for government. I’m happy to reconfirm the point about the appraisal process for other new forms of technology. The new treatment fund we’re talking about is for the delivery of new and approved medicines. In terms of your point about horizon scanning for new medicines; that is part of what we’ve got better at in Wales because we’ve had a change in the nature of our relationship with the industry. That maturity really matters to us, to make sure that our public service values are secure, and that the value we get for the new medicines for the health service and for patients is maintained as our first priority—but equally, understand how we maximise the opportunities for that to be the case, and to make sure that, if there are other benefits that can be taken in terms of the ability to develop the industrial potential for this industry in Wales, we take those up too.
But, actually, we recognise, with the industry having a different relationship, that it’s actually in their interest to have this grown-up conversation with us. If they want their new medicines to be made available, to be properly appraised so they can understand what they will do in a patient access scheme if that is required, to understand all of the advice and information that is required to allow the appraisal to be undertaken rapidly and effectively and then delivered, it is in their interest to have that conversation about what is coming on stream in the future. I’m genuinely optimistic about that—not from the simple point of being a naturally optimistic person, but actually the conversations that we’ve had with industry. I particularly welcome and recognise the supportive comments made today by the Association of the British Pharmaceutical Industry on the introduction of the fund.
The point about new medicines—and again, on the point that this isn’t just about choosing cancer as our only basket of conditions where we’re prepared to spend additional money in this way—in the launch for the new treatment fund I actually went to the blood-borne viruses clinic in the Heath. It’s an all-Wales service and it does a quite amazing job for people right across the country. What’s really changed there is not just the access to new medication that we’ve delivered with new money—that’s made a huge difference for the staff and the way they network and work across Wales—it’s actually delivered a real sense of clinical purpose in the way they talk about the way they want to deliver this on a genuine all-Wales basis. So, the new money and the new medicines have actually been part of helping to change real progress in clinical behaviour, treatment and outcomes for patients. Because that, for me, was the most inspiring part of the visit—to meet patients who have actually now had a genuine cure as a result of the new medication that’s been introduced on the back of the specific investment that’s been made. That’s what I want to see more of now and in the future. So, good news for the health service, but even better news for the patients that the health service serves.
Diolch i chi am eich sylwadau a'ch cwestiynau, ac am groesawu cyflawniad y rhan hon o'r rhaglen lywodraethu. Rwy'n hapus i ailgadarnhau y pwynt am y broses werthuso ar gyfer mathau newydd eraill o dechnoleg. Mae'r gronfa triniaethau newydd yr ydym yn sôn amdani ar gyfer cyflwyno meddyginiaethau newydd ac wedi eu cymeradwyo. O ran eich pwynt ynglŷn â sganio'r gorwel am feddyginiaethau newydd; mae hynny’n rhan o’r hyn yr ydym ni’n ei wneud yn well yng Nghymru erbyn hyn oherwydd ein bod ni wedi newid natur ein perthynas â'r diwydiant. Mae’r aeddfedrwydd hwnnw yn wirioneddol bwysig i ni, i sicrhau bod gwerthoedd ein gwasanaethau cyhoeddus yn ddiogel, a bod y gwerth a gawn am y meddyginiaethau newydd i’r gwasanaeth iechyd ac i gleifion yn parhau i fod ein blaenoriaeth gyntaf—ond yn yr un modd, i ddeall sut yr ydym yn manteisio i’r eithaf ar y cyfleoedd i sicrhau bod hynny’n wir, ac i sicrhau, os oes buddion eraill y gellir eu cyflawni o ran y gallu i ddatblygu potensial diwydiannol y diwydiant hwn yng Nghymru, ein bod yn eu cyflawni nhw hefyd.
Ond, mewn gwirionedd, rydym yn cydnabod, wrth fod gan y diwydiant berthynas wahanol, ei bod mewn gwirionedd o fudd iddyn nhw i gael y sgwrs aeddfed hon â ni. Os ydyn nhw’n dymuno i’w meddyginiaethau newydd fod ar gael, i gael eu gwerthuso’n briodol fel y gallan nhw ddeall yr hyn y byddan nhw’n ei wneud mewn cynllun mynediad i gleifion os oes angen hynny, i ddeall yr holl gyngor a gwybodaeth sydd eu hangen i allu cynnal y gwerthusiad yn gyflym ac yn effeithiol ac yna ei gyflwyno, y mae er budd iddyn nhw gael y drafodaeth honno am yr hyn sydd ar y gorwel yn y dyfodol. Rwy'n wirioneddol optimistaidd ynglŷn â hynny—nid yn syml oherwydd fy mod yn berson naturiol optimistaidd, ond mewn gwirionedd oherwydd y sgyrsiau yr ydym wedi eu cael â’r diwydiant. Rwy’n croesawu ac yn cydnabod yn arbennig y sylwadau cefnogol a wnaed heddiw gan Gymdeithas Diwydiant Fferyllol Prydain ynglŷn â chyflwyno’r gronfa.
O ran y pwynt am feddyginiaethau newydd—ac eto, o ran y pwynt nad yw hyn yn ymwneud â dewis dim ond canser fel yr unig gyfres o gyflyrau yr ydym yn barod i wario arian ychwanegol arni yn y ffordd hon—wrth lansio’r gronfa triniaethau newydd es i, fel y mae’n digwydd, i'r clinig feirysau a gludir yn y gwaed yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Mae'n wasanaeth i Gymru gyfan ac mae'n gwneud gwaith anhygoel i bobl ym mhob cwr o’r wlad. Yr hyn sydd wedi newid mewn gwirionedd yw’r ffaith, yn ogystal â rhoi mynediad i feddyginiaethau newydd yr ydym wedi eu cyflwyno gydag arian newydd—mae hynny wedi gwneud gwahaniaeth enfawr i aelodau staff a'r ffordd maen nhw’n rhwydweithio ac yn gweithio ledled Cymru—mae wedi cyflwyno ymdeimlad gwirioneddol o bwrpas clinigol yn yr hyn y maen nhw’n ei ddweud am y ffordd maen nhw’n dymuno cyflawni hyn yn wirioneddol i Gymru gyfan. Felly, mewn gwirionedd, mae'r arian newydd a'r meddyginiaethau newydd wedi bod yn rhan o’r cymorth i gyflawni cynnydd gwirioneddol mewn ymddygiad, triniaeth a chanlyniadau clinigol i gleifion. Oherwydd hynny, i mi, oedd yr elfen fwyaf ysbrydoledig o’r ymweliad—cael cwrdd â chleifion sydd wedi cael gwellhad gwirioneddol yn awr yn sgil y feddyginiaeth newydd sydd wedi ei chyflwyno drwy’r buddsoddiad penodol a wnaed. Dyna beth yr wyf i’n dymuno gweld mwy ohono yn awr ac yn y dyfodol. Felly, mae’n newyddion da i’r gwasanaeth iechyd, ond mae’n newyddion hyd yn oed yn well i’r cleifion y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu gwasanaethu.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement? I very much welcome this announcement today and the additional funding that comes with it. I’m also very pleased that the money that’s going to be going out to health boards is going to be ring-fenced and monitored. With that in mind, I would just like to ask: my experience in Aneurin Bevan health board is that they are actually very, very quick at making drugs available to patients once they’ve been through the appraisal process, so I do have a little bit of a niggling concern that, by setting timescales for all health boards, there is a danger that things may fall behind in other health boards where the performance has been, to date, very, very good. So, can I just ask you about that, and also ask you about the mechanism for actually allocating the resources to each health board? Will it go out on a formula? Will it be done on the basis of need? Because I also wouldn’t want to see us paying health boards that haven’t been performing when organisations like Aneurin Bevan health board have been delivering, as far as I can see, very well in this area.
The other point that I wanted to raise was in relation to the AWMSG and the way that it works. I welcome the tone of your statement where you talk about the concerted joint effort between industry, NHS Wales and the Welsh Government. I was grateful to you for meeting with me recently to talk about Avastin, and also to Roche for coming to see me about it, but I understand that one of the problems that Roche have had is lack of information from AWMSG, unlike the Scottish medicines authority and NICE, who give detailed information on the reasons for declining an appraisal. They haven’t been able to get that information from AWMSG. So, can I ask that that’s something that you look at so that we can make sure that this process, which is key now to accessing this extra funding, is as transparent and as open as possible?
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad? Rwy'n croesawu'n fawr y cyhoeddiad hwn heddiw a'r cyllid ychwanegol sy'n dod gydag ef. Rwyf hefyd yn falch iawn y bydd yr arian a fydd yn mynd i fyrddau iechyd yn cael ei neilltuo a’i fonitro. O gofio hynny, hoffwn ofyn: o fy mhrofiad i ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan, maen nhw, mewn gwirionedd, yn gyflym iawn, iawn yn sicrhau bod cyffuriau ar gael i gleifion ar ôl iddyn nhw fod trwy'r broses werthuso, felly mae gen i rywfaint o bryder, drwy osod terfynau amser ar gyfer yr holl fyrddau iechyd, bod perygl y gallai pethau arafu mewn byrddau iechyd eraill lle mae'r perfformiad wedi bod, hyd yn hyn, yn arbennig o dda. Felly, a gaf i ofyn i chi am hynny, a hefyd gofyn i chi am y dull o ddyrannu adnoddau i bob bwrdd iechyd mewn gwirionedd? A fydd fformiwla yn cael ei defnyddio? A fydd yn cael ei wneud ar sail angen? Oherwydd ni fyddwn i ychwaith eisiau ein gweld ni’n talu byrddau iechyd nad ydyn nhw wedi bod yn perfformio, pan fod sefydliadau fel bwrdd iechyd Aneurin Bevan wedi bod yn cyflawni yn dda iawn yn y maes hwn, hyd y gwelaf i.
Roedd y pwynt arall yr oeddwn i eisiau ei godi yn ymwneud â'r AWMSG a'r ffordd y mae'n gweithio. Rwy’n croesawu cywair eich datganiad pan rydych yn siarad am yr ymdrech deg ar y cyd rhwng diwydiant, GIG Cymru a Llywodraeth Cymru. Roeddwn i’n ddiolchgar i chi am gyfarfod â mi yn ddiweddar i siarad am Avastin, a hefyd i Roche am ddod i fy ngweld i ynglŷn â’r mater, ond rwy’n deall mai un o'r problemau y mae Roche wedi eu cael yw diffyg gwybodaeth gan AWMSG, yn wahanol i awdurdod meddyginiaethau yr Alban a NICE, sy'n rhoi gwybodaeth fanwl am y rhesymau dros wrthod gwerthusiad. Nid ydyn nhw wedi gallu cael yr wybodaeth gan AWMSG. Felly, a gaf i ofyn i chi edrych ar hynny fel y gallwn ni sicrhau bod y broses hon, sy'n allweddol yn awr i gael gafael ar yr arian ychwanegol hwn, mor dryloyw ac mor agored ag y bo modd?
Thank you for the comments and for the question. Of course, I monitor the use and the impact of the fund. It’s important not just to have a statement where we can say we’ve made a promise and we’ve delivered on it. We then need to make sure it’s doing what we thought it would do and providing that real benefit for individuals across the country. And, in doing that, there’ll be money for each health board. I want to ensure that every health board gets a proper share of the resource, but then has a proper expectation that they’ll deliver against that. This isn’t just money to go into the pot to do what they want with. That’s why it is going to be ring-fenced. That’s why there will be directions. That’s why we will be monitoring the use and the impact of the money.
The AWMSG process has been successful for us in Wales. At least 29 new medicines have been available much quicker than NICE have been able to do for the whole of the UK as well. So, that’s a real benefit in our ability to have medication available on an earlier basis in Wales. This will add to that as well. Part of the challenge has been on delivering patient access schemes—the point about the benefit and the cost between the public purse, the company and the individual who could benefit from the treatment. That does mean that I have difficult conversations sometimes with the pharmaceutical industry. I want to see that improve as we go through.
The information that I’ve had about the issue you raised about Roche and Avastin has been about the challenge over the provision of information, the time that should be provided, the ability and the willingness to sign up to a patient access scheme, but then also about the conversations about how that information is transferred between the two. I’d be very happy to have a conversation with you to respond to information about what’s happened in a particular case, but also for the future as well, because I do want to see that maturity in relation to what I’ve described being developed and continuing for the future. Because, as I say, it’s in the interests of the industry; but equally, it’s in the interests of the NHS and the patients that we’re here to serve as well.
Diolch am y sylwadau ac am y cwestiwn. Wrth gwrs, rwy’n monitro defnydd ac effaith y gronfa. Mae'n bwysig, nid yn unig i gael datganiad lle y gallwn ddweud ein bod wedi gwneud addewid a’i gyflawni. Mae angen i ni wedyn sicrhau ei fod yn gwneud yr hyn yr oeddem yn meddwl y byddai'n ei wneud ac yn darparu’r budd gwirioneddol hwnnw i unigolion ledled y wlad. Ac, wrth wneud hynny, y bydd arian ar gyfer pob bwrdd iechyd. Rwy’n dymuno sicrhau bod pob bwrdd iechyd yn cael cyfran briodol o'r adnodd, ond wedyn bod disgwyliad priodol y byddan nhw’n cyflawni yn sgil hynny. Nid arian mo hwn i’w roi yn y pot a gwneud fel y mynnont ag ef. Dyna pam y bydd yn cael ei neilltuo. Dyna pam y bydd yna gyfarwyddiadau. Dyna pam y byddwn yn monitro defnydd ac effaith yr arian.
Mae'r broses AWMSG wedi bod yn llwyddiannus i ni yng Nghymru. Mae o leiaf 29 o feddyginiaethau newydd wedi bod ar gael yn gyflymach o lawer nag y mae NICE wedi gallu ei wneud ar gyfer y DU gyfan hefyd. Felly, mae hynny'n fantais wirioneddol yn ein gallu ni i sicrhau bod meddyginiaethau ar gael yn gynharach yng Nghymru. Bydd hyn yn ychwanegu at hynny hefyd. Mae rhan o'r her wedi ymwneud â chyflawni cynlluniau mynediad i gleifion—y pwynt am y budd a’r gost rhwng y pwrs cyhoeddus, y cwmni a'r unigolyn a allai elwa ar y driniaeth. Mae hynny'n golygu fy mod yn cael trafodaethau anodd weithiau â’r diwydiant fferyllol. Rwy’n dymuno gweld hyn yn gwella wrth i ni fynd rhagddi.
Mae'r wybodaeth yr wyf wedi’i chael am y mater a godwyd gennych ynglŷn â Roche ac Avastin wedi ymwneud â’r her o ddarparu gwybodaeth, yr amser y dylid ei neilltuo, y gallu a'r parodrwydd i ymuno â chynllun mynediad i gleifion, ond wedyn hefyd am y trafodaethau ynglŷn â sut y mae’r wybodaeth honno’n cael ei throsglwyddo rhwng y ddau. Byddwn yn hapus iawn i drafod â chi er mwyn ymateb i wybodaeth am yr hyn sydd wedi digwydd mewn achos penodol, ond hefyd ar gyfer y dyfodol, oherwydd mae arnaf eisiau gweld yr aeddfedrwydd hwnnw mewn cysylltiad â'r hyn yr wyf wedi’i ddisgrifio yn cael ei ddatblygu, ac yn parhau yn y dyfodol. Oherwydd, fel y dywedais, mae er budd y diwydiant; ond yn yr un modd, mae er budd y GIG a'r cleifion yr ydym ni yma i’w gwasanaethu hefyd.
It is the case that, if a Cabinet Secretary or Minister in any part of the UK comes forward with additional money to assist in the accessibility of drugs that have proved problematic over the years, and indeed have also, through the administrative process, proved cumbersome in getting those approvals through for patients who have got life-limiting conditions, that decision is definitely going to be warmly welcomed, Cabinet Secretary. I very much hope that, obviously, you do see this through and you make sure that we’re not, in 12 months, 18 months or two years, still talking about administrative blockages within our LHBs that prevent people from accessing the drugs that NICE and the All Wales Medicines Strategies Group have approved. The problem that is always at the crux of this is the drugs that are not approved. You have touched on the fact that you’ll be bringing forward another statement in the coming weeks and months around the IPFR process, and AMs from across the Chamber here have worked on an all-party basis, highlighting issues around this particular issue. It is this issue that, time and time again, really comes to the root cause of many families, many patients, and indeed many clinicians’ issues about accessing life-enhancing and life-improving drugs that haven’t got over the initial trials but show promising progress in the development work that has been undertaken by the pharmaceutical companies. Am I correct to assume that this money that you’ve announced today will do nothing to assist the IPFR process, and that the money that you have announced today is not available to the IPFR process to assist patients or clinicians in making decisions about attracting funding for those medicines? In particular, on cystic fibrosis, for example, Orkambi—I hope I’ve pronounced that right; I think you’re familiar with the drug because of, I think, a constituent of yours and mine, but I’m not asking you to comment on the constituent because I appreciate that you can’t do that—would not be available under the scheme that you’ve announced today, because, while it has had promising trials, it has not been approved by NICE. Is that the case? And can you appreciate the frustration and the importance, now, of a very quick turnaround in any deliberations you may be having to solve the blockage that has been in the IPFR process here in Wales?
Mae'n wir, os yw Ysgrifennydd y Cabinet neu Weinidog mewn unrhyw ran o'r DU yn cynnig arian ychwanegol i helpu cyffuriau i fod ar gael yn hawdd, sydd wedi bod yn her dros y blynyddoedd, ac yn wir, drwy'r broses weinyddol, sydd wedi bod yn feichus wrth gael y gymeradwyaeth hynny i gleifion sydd â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd, y bydd croeso cynnes yn sicr i’r penderfyniad hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n gobeithio’n fawr, yn amlwg, eich bod yn cyflawni hyn a'ch bod yn sicrhau nad ydym ni, mewn 12 mis, 18 mis neu ddwy flynedd, yn dal i siarad am rwystrau gweinyddol o fewn ein Byrddau Iechyd Lleol sy'n atal pobl rhag cael gafael ar y cyffuriau y mae NICE a Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru wedi eu cymeradwyo. Y broblem sydd bob amser wrth graidd hyn yw'r cyffuriau nad ydynt wedi'u cymeradwyo. Rydych wedi crybwyll y ffaith y byddwch yn cyflwyno datganiad arall yn ystod yr wythnosau a’r misoedd nesaf ar y broses IPFR, ac mae Aelodau'r Cynulliad o bob rhan o'r Siambr hwn ac o bob plaid wedi gweithio gyda’i gilydd, i dynnu sylw at broblemau yn ymwneud â’r mater penodol hwn. Hwn yw’r mater sydd, dro ar ôl tro, yn arwain at achos craidd problemau llawer o deuluoedd, llawer o gleifion, ac yn wir, llawer o glinigwyr o ran cael mynediad at gyffuriau sy’n cyfoethogi ac yn gwella bywyd nad yw treialon cychwynnol wedi’u cynnal arnyn nhw ond sy’n dangos cynnydd addawol yn y gwaith datblygu sydd wedi ei wneud gan y cwmnïau fferyllol. Ydw i'n gywir i dybio na fydd yr arian hwn yr ydych wedi’i gyhoeddi heddiw yn gwneud dim i gynorthwyo'r broses IPFR, ac nad yw’r arian yr ydych wedi'i gyhoeddi heddiw ar gael i'r broses IPFR i gynorthwyo cleifion neu glinigwyr wrth wneud penderfyniadau am ddenu cyllid ar gyfer y meddyginiaethau hynny? Yn benodol, ar gyfer ffeibrosis systig, er enghraifft, Orkambi—rwy’n gobeithio fy mod i wedi ynganu hynny’n gywir; rwy’n credu eich bod chi’n gyfarwydd â'r cyffur oherwydd etholwr i chi a minnau, ond nid wyf yn gofyn i chi roi sylwadau ar yr etholwr oherwydd fy mod yn gwerthfawrogi na allwch chi wneud hynny—ni fyddai’r cyffur hwnnw ar gael o dan y cynllun yr ydych chi wedi'i gyhoeddi heddiw, oherwydd, er ei fod wedi perfformio’n addawol mewn treialon, nid yw wedi ei gymeradwyo gan NICE. A yw hynny'n wir? Ac a allwch chi werthfawrogi’r rhwystredigaeth yn awr, a phwysigrwydd cyflawni newid buan iawn mewn unrhyw drafodaethau y gallech fod yn eu cael i ddymchwel y rhwystr sydd wedi bodoli yn y broses IPFR hon yng Nghymru?
Thank you for the question. As I said through the statement—previous statements and today—this is about quick, consistent access to approved, effective medication. For those that are not approved through NICE or the AWMSG process, there is the individual patient funding request process—the IPFR process. Members are all aware that we have undertaken a particular piece of work with a rapid review to look at what we have done in terms of improvements we think we might have been able to make in the last couple of years, and further improvements that we wish to make—and to have a genuine and challenging piece of work to try and help us do that. Now, I’ve indicated in response to the questions that Angela Burns and Rhun ap Iorwerth have asked today that I’m expecting that report to be with me within the coming week. It is a matter of weeks, not months, when I will receive that. I’m sure that everyone will have a view on it, and the Government will ultimately have to respond. That is a separate issue. That is not the issue that I am announcing today. That is not what our manifesto pledge was designed to deliver. I look forward to coming back to this Chamber in the coming weeks to provide you with another statement, Llywydd, on the IPFR process, on the review, and what the Government’s response to it will be. So, at that point in time, I will have an answer for you on the issue that you raise today.
Diolch am y cwestiwn. Fel y dywedais i drwy'r datganiad—mewn datganiadau blaenorol a datganiad heddiw—mae hyn yn ymwneud â mynediad cyflym, cyson i feddyginiaethau effeithiol sydd wedi’u cymeradwyo. Ar gyfer y rhai nad ydyn nhw wedi eu cymeradwyo drwy NICE neu'r broses AWMSG, ceir y broses ceisiadau cyllido cleifion unigol—y broses IPFR. Mae’r Aelodau i gyd yn ymwybodol ein bod wedi ymgymryd â darn arbennig o waith gydag adolygiad cyflym i edrych ar yr hyn yr ydym wedi'i wneud yn nhermau gwelliannau yr ydym yn credu y gallem fod wedi eu gwneud yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a gwelliannau eraill yr ydym yn dymuno eu gwneud yn y dyfodol—ac i gael rhaglen waith ddilys a heriol i geisio ein helpu ni i wneud hynny. Nawr, rwyf wedi nodi mewn ymateb i'r cwestiynau y mae Angela Burns a Rhun ap Iorwerth wedi eu gofyn heddiw, fy mod i’n disgwyl i’r adroddiad hwnnw fod gyda mi o fewn yr wythnosau nesaf. Byddaf yn ei dderbyn o fewn mater o wythnosau, nid misoedd. Rwy'n siŵr y bydd gan bawb farn arno, a bydd yn rhaid, yn y pen draw, i'r Llywodraeth ymateb iddo. Mae hynny'n fater ar wahân. Nid dyna'r mater yr wyf i’n ei gyhoeddi heddiw. Nid dyna oedd ein haddewid maniffesto wedi’i gynllunio i’w gyflawni. Edrychaf ymlaen at ddychwelyd i'r Siambr hon yn yr wythnosau nesaf i roi datganiad arall i chi, Lywydd, ar y broses IPFR, ar yr adolygiad, a sut y bydd y Llywodraeth yn ymateb iddo. Felly, bryd hynny, bydd gennyf ateb ar eich cyfer ar y mater yr ydych wedi’i godi heddiw.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r ddadl ar y gyllideb derfynol. Rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig—Mark Drakeford.
The next item on our agenda is the debate on the final budget, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to move the motion—Mark Drakeford.
Cynnig NDM6192 Jane Hutt
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 20.25, yn cymeradwyo'r Gyllideb Flynyddol ar gyfer y flwyddyn ariannol 2017-2018 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ar 20 Rhagfyr 2016.
Motion NDM6192 Jane Hutt
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 20.25, approves the Annual Budget for the financial year 2017-18 laid in the Table Office by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government on 20 December 2016.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Lywydd. Fe gafodd cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ei chyflwyno i'r Cynulliad ym mis Hydref, ac roedd rhaid ei llunio o dan amgylchiadau heriol iawn. Cafodd datganiad yr hydref Llywodraeth y Deyrnas Unedig, a oedd yn addo ailosod y polisïau cyllidol, ei gyhoeddi ychydig o wythnosau ar ôl cyflwyno'r gyllideb ddrafft. Yn y gyllideb derfynol, a gafodd ei chyhoeddi ar 20 Rhagfyr, roedd yn rhaid ystyried effaith y datganiad ar Gymru. Mae'r gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol yn cynnwys mesurau sy'n ganlyniad i drafodaethau gyda Phlaid Cymru. Rwy’n hynod ddiolchgar i Adam Price a’i dîm am sicrhau eu bod ar gael i weithio o fewn yr amserlenni tyn sy'n rhan o'r broses o lunio cyllideb. Rwy’n edrych ymlaen hefyd at weithio gyda'n gilydd ar yr agenda sylweddol sydd wedi ei chytuno ar gyfer y pwyllgor cyswllt ar gyllid dros y misoedd nesaf.
Lywydd, nid wyf yn bwriadu ailadrodd manylion y gyllideb ddrafft heddiw. Mae'r Pwyllgor Cyllid wedi crynhoi'r mesurau hyn yn fedrus ac yna wedi craffu arnyn nhw yn ei adroddiad. Rwy’n ddiolchgar i'r pwyllgor am ei waith ar gyllideb ddrafft 2017-18 ac am ei argymhellion adeiladol. Ddoe, fe wnes i ysgrifennu at Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid yn ymateb i'r argymhellion yn yr adroddiad. Heddiw, rwy’n bwriadu canolbwyntio ar ddwy agwedd. I ddechrau, byddaf yn nodi'r prif newidiadau rhwng y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol. Byddaf yn canolbwyntio'n benodol ar effaith datganiad yr hydref. Yna, byddaf yn edrych i'r dyfodol, gan ystyried y broses o baratoi’r gyllideb y flwyddyn nesaf a'r angen i sicrhau bod ein proses ar gyfer y gyllideb yn addas ar gyfer ein cyfrifoldebau cyllidol newydd.
Let me begin then, Llywydd, with the main changes that lay between the draft and the final budget. The final budget includes an additional sum of £337 million-worth of capital over four years, allocated to key priorities. This includes £136 million for affordable housing developments, flood prevention schemes and regeneration projects across Wales. Of this, £33 million of the extra capital funding will support the work of Natural Resources Wales and local authorities on priority flood-risk management schemes over that four-year period. This is over and above the £150 million-worth of innovative coastal risk management money that will begin from 2018.
Fifty-three million pounds of the extra capital has been allocated to accelerate the delivery of the Welsh Government’s core commitment to deliver 20,000 affordable homes over the course of this Assembly term. In total, this brings our total capital investment in housing to £1.413 billion over the next few years. Fifty million pounds of the additional capital will be invested in regeneration programmes that focus on our most disadvantaged communities.
In rural Wales, we are investing £20 million in a small capital grant scheme for farmers, bringing with it match funding of a further £20 million from the Welsh Government’s rural development programme. The £40 million will help farmers to reduce carbon emissions and improve their resilience and competitiveness, including through diversification.
Wales’s transport system is boosted under the final budget by an extra £15 million capital over four years to relieve transport pinch points across the country, and an extra £50 million in capital funding will accelerate the delivery of the A483 Llandeilo bypass. And both of these allocations form part of our budget agreement with Plaid Cymru.
In health and social care, an additional capital funding of £40 million is allocated to improve Wales’s health estate, particularly targeted at the development of our primary care buildings in a further demonstration of this Government’s determination to invest at the interface of health and social care. Indeed, Llywydd, this is a budget that continues to prioritise the needs of the social care sector. In the draft budget, an additional £25 million was allocated for social services. Now, in the final budget before the Assembly this afternoon, a further £10 million of recurrent funding will be made available as part of a tripartite agreement between the Welsh Government, local government and social care employers to meet recognised costs in that sector.
Finally, as far as capital is concerned, this final budget provides an extra £40 million over four years for energy efficiency measures. It will, among other things, help a further 25,000 households heat their homes at a more affordable cost and support other green growth initiatives.
Llywydd, I turn now, briefly, to the main revenue changes contained in the final budget, primarily as a result of allocation from reserves. In 2017-18, £15.5 million in extra revenue funding will be made available for apprenticeships. This is in addition to the £111 million announced in the draft budget for apprenticeships and traineeships.
Llywydd, I’ve listened carefully to representations made directly during the consultation period. As a result, an extra £10 million revenue will be provided for a targeted rate relief grant scheme to help small businesses on the high street and in hospitality sectors with their business rates next year. And we've agreed the mechanism for distributing this £10 million with Plaid Cymru, and it will be in place by April this year. That is over and above the £10 million transitional rate relief scheme included in the draft budget.
Where local authorities are concerned, we have also allocated an additional £6 million, reflected in this final budget, which will go into the revenue support grant to help tackle the particular problems around preventing homelessness.
Finally, Llywydd, as far as revenue changes are concerned, I am especially pleased to draw attention to the additional £500,000 revenue to provide new help to children in our most vulnerable communities during the long summer holidays. This is a clear example of where applying the lens of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 has directly influenced budget making.
Recommendations 4, 5 and 6 of the Finance Committees report focus on the interplay between the Act and the budget process, and I’ve undertaken in my response to do more to reflect the Act in budget preparations and outcomes in the next budget round.
Llywydd, let me turn now, in closing, to budget preparedness for next year. The budget this Assembly will consider for 2018-19 will be the first to exercise our new fiscal responsibilities and to do so within the new fiscal framework agreed with the Chief Secretary to the Treasury in December. I will answer questions on the details of the fiscal framework in front of the Finance Committee tomorrow and will make a statement on it in this Chamber next week. All of this will require changes to both the Government’s own internal budget preparations and to its scrutiny by the National Assembly. I look forward to further discussions with both the Commission and the Finance Committee to put these new arrangements in place as we respond to the recommendations in this area set out in the committee’s report.
Let me end, then, where I began in October. The budget in front of the Assembly today combines stability and ambition. It provides a relatively short period in which to prepare for tougher times and harder choices that face us later in this Assembly term. It nevertheless invests in our future and lays the foundation for the new fiscal responsibilities that lie ahead. I look forward to this afternoon’s debate and commend this final budget to Members as a budget to take Wales forward.
Thank you very much, Llywydd. The Welsh Government’s draft budget was laid before the Assembly in October and had to be developed in very challenging circumstances. The UK Government’s autumn statement, which promised to reset fiscal policies, was published a few weeks after the draft budget was tabled. In the final budget, which was published on 20 December, we had to consider the statement’s impact on Wales. The draft budget and the final budget contain measures that are the result of discussions with Plaid Cymru. I’m very grateful to Adam Price and his team for ensuring that they were available during the tight timescales that are involved in the budget-making process. I also look forward to working together on the significant agenda that has been agreed for the joint committee on finance over the coming months.
Llywydd, I don’t intend to reiterate the details of the draft budget today. The Finance Committee has ably summarised these measures and has scrutinised them in its report. I’m grateful to the committee for its work on the draft budget for 2017-18 and for its constructive recommendations. Yesterday, I wrote to the Chair of the Finance Committee to respond to these recommendations in the report. Today, I intend to focus on two aspects. To begin, I will note the main differences between the draft budget and the final budget, and I will focus specifically on the impact of the autumn statement. I will then look to the future and consider the process of preparing next year’s budget and the need to ensure that our budget processes are appropriate for our new fiscal powers.
Gadewch i mi ddechrau, felly, Lywydd, gyda'r prif newidiadau sydd yn gorwedd rhwng y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol. Mae'r gyllideb derfynol yn cynnwys swm ychwanegol sy’n werth £337 miliwn o gyfalaf dros bedair blynedd, a ddyrennir i flaenoriaethau allweddol. Mae hyn yn cynnwys £136 miliwn ar gyfer datblygu tai fforddiadwy, cynlluniau atal llifogydd a phrosiectau adfywio ledled Cymru. O'r swm hwn, bydd £33 miliwn o gyllid cyfalaf ychwanegol yn cefnogi gwaith Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol ar gynlluniau rheoli risg llifogydd â blaenoriaeth dros y cyfnod hwnnw o bedair blynedd. Mae hyn yn ychwanegol at y £150 miliwn o arian rheoli risg arfordirol arloesol a fydd yn dechrau o 2018.
Mae pum deg tair miliwn o bunnoedd o'r cyfalaf ychwanegol wedi ei ddyrannu i gyflymu'r broses o gyflawni ymrwymiad craidd Llywodraeth Cymru i gyflenwi 20,000 o gartrefi fforddiadwy yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Yn gyfan gwbl, mae hyn yn dod â chyfanswm ein buddsoddiad cyfalaf mewn tai i £1.413 biliwn dros y blynyddoedd nesaf. Bydd pum deg miliwn o bunnau o'r cyfalaf ychwanegol yn cael ei fuddsoddi mewn rhaglenni adfywio sy'n canolbwyntio ar ein cymunedau mwyaf difreintiedig.
Yng nghefn gwlad Cymru, rydym yn buddsoddi £20 miliwn mewn cynllun grant cyfalaf bach i ffermwyr, gan ddod ag arian cyfatebol o £20 miliwn ychwanegol o raglen datblygu gwledig Llywodraeth Cymru. Bydd y £40 miliwn yn helpu ffermwyr i leihau allyriadau carbon a gwella eu cydnerthedd a’u cystadleurwydd, gan gynnwys trwy arallgyfeirio.
Mae system drafnidiaeth Cymru yn cael hwb dan y gyllideb derfynol gan gyfalaf ychwanegol gwerth £15 miliwn dros bedair blynedd i leddfu mannau cyfyng trafnidiaeth ledled y wlad, ac mae £50 miliwn yn ychwanegol mewn cyllid cyfalaf yn cyflymu darpariaeth ffordd osgoi Llandeilo yr A483. Ac mae'r ddau ddyraniad hyn yn rhan o'n cytundeb cyllideb gyda Phlaid Cymru.
Ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, mae cyllid cyfalaf ychwanegol o £40 miliwn yn cael ei ddyrannu i wella ystad iechyd Cymru, wedi’i dargedu'n benodol at y gwaith o ddatblygu ein hadeiladau gofal sylfaenol mewn arddangosiad pellach o benderfyniad y Llywodraeth hon i fuddsoddi ar y rhyngwyneb iechyd a gofal cymdeithasol. Yn wir, Lywydd, mae hon yn gyllideb sy'n parhau i roi blaenoriaeth i anghenion y sector gofal cymdeithasol. Yn y gyllideb ddrafft, mae £25 miliwn yn ychwanegol yn cael ei ddyrannu i wasanaethau cymdeithasol. Yn awr, yn y gyllideb derfynol gerbron y Cynulliad y prynhawn yma, mae £10 miliwn ychwanegol o gyllid rheolaidd ar gael fel rhan o gytundeb tridarn rhwng Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol a chyflogwyr gofal cymdeithasol i dalu costau cydnabyddedig yn y sector hwnnw.
Yn olaf, cyn belled ag y mae cyfalaf yn y cwestiwn, mae’r gyllideb derfynol hon yn darparu £40 miliwn ychwanegol dros bedair blynedd ar gyfer mesurau effeithlonrwydd ynni. Ymysg pethau eraill, bydd yn helpu 25,000 o gartrefi pellach i wresogi eu cartrefi am gost fwy fforddiadwy ac yn cefnogi mentrau twf gwyrdd eraill.
Lywydd, trof yn awr, yn fyr, at y prif newidiadau refeniw a gynhwysir yn y gyllideb derfynol, yn bennaf o ganlyniad i ddyraniad o'r cronfeydd wrth gefn. Yn 2017-18, bydd £15.5 miliwn o arian refeniw ychwanegol ar gael ar gyfer prentisiaethau. Mae hyn yn ychwanegol at y £111 miliwn a gyhoeddwyd yn y gyllideb ddrafft ar gyfer prentisiaethau a swyddi dan hyfforddiant.
Lywydd, rwyf wedi gwrando'n ofalus ar sylwadau a wnaed yn uniongyrchol yn ystod y cyfnod ymgynghori. O ganlyniad, bydd refeniw ychwanegol o £10 miliwn yn cael ei ddarparu ar gyfer cynllun grant rhyddhad ardrethi wedi'i dargedu i helpu busnesau bach ar y stryd fawr ac mewn sectorau lletygarwch gyda'u hardrethi busnes y flwyddyn nesaf. Ac rydym wedi cytuno ar y mecanwaith ar gyfer dosbarthu’r £10 miliwn hwn gyda Phlaid Cymru, a bydd ar waith erbyn mis Ebrill eleni. Mae hynny'n ychwanegol at y cynllun rhyddhad ardrethi trosiannol o £10 miliwn yn y gyllideb ddrafft.
Lle mae awdurdodau lleol yn y cwestiwn, rydym hefyd wedi dyrannu £6 miliwn ychwanegol, a adlewyrchir yn y gyllideb derfynol hon, a fydd yn mynd i mewn i'r grant cynnal refeniw i helpu i fynd i'r afael â'r problemau penodol ynghylch atal digartrefedd.
Yn olaf, Lywydd, cyn belled ag y mae newidiadau refeniw yn y cwestiwn, rwy’n arbennig o falch i dynnu sylw at y £500,000 o refeniw ychwanegol i ddarparu cymorth newydd i blant yn ein cymunedau mwyaf agored i niwed yn ystod gwyliau hir yr haf. Mae hyn yn enghraifft glir o ble y mae defnyddio lens Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 wedi dylanwadu'n uniongyrchol ar wneud cyllideb.
Mae argymhellion 4, 5 a 6 o adroddiad y Pwyllgorau Cyllid yn canolbwyntio ar y cydadwaith rhwng y Ddeddf a phroses y gyllideb. Rydw i wedi ymrwymo yn fy ymateb i wneud mwy i adlewyrchu'r Ddeddf mewn paratoadau a chanlyniadau cyllideb yn y cylch cyllideb nesaf.
Lywydd, gadewch i mi droi yn awr, wrth orffen, at baratoadau’r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Y gyllideb y bydd y Cynulliad hwn yn ei hystyried ar gyfer 2018-19 fydd y gyntaf i arfer ein cyfrifoldebau cyllidol newydd a gwneud hynny o fewn y fframwaith cyllidol newydd a gytunwyd gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys ym mis Rhagfyr. Byddaf yn ateb cwestiynau ar fanylion y fframwaith cyllidol o flaen y Pwyllgor Cyllid yfory a byddaf yn gwneud datganiad yn ei gylch yn y Siambr hon yr wythnos nesaf. Bydd hyn oll yn gofyn am newidiadau i baratoadau cyllideb fewnol y Llywodraeth ei hun a chraffu arno gan y Cynulliad Cenedlaethol. Rwy'n edrych ymlaen at drafodaethau pellach gyda'r Comisiwn a’r Pwyllgor Cyllid i roi'r trefniadau newydd hyn ar waith wrth i ni ymateb i'r argymhellion yn y maes hwn a nodir yn adroddiad y pwyllgor.
Gadewch i mi orffen, felly, lle y dechreuais ym mis Hydref. Mae'r gyllideb o flaen y Cynulliad heddiw yn cyfuno sefydlogrwydd ac uchelgais. Mae'n darparu cyfnod cymharol fyr i baratoi ar gyfer cyfnod anoddach a dewisiadau caletach sy'n ein hwynebu yn ddiweddarach yn nhymor y Cynulliad hwn. Serch hynny mae’n buddsoddi yn ein dyfodol ac yn gosod y sylfaen ar gyfer y cyfrifoldebau cyllidol newydd sydd o'n blaenau. Rwy’n edrych ymlaen at y ddadl y prynhawn yma ac yn cymeradwyo'r gyllideb derfynol hon i Aelodau fel cyllideb i symud Cymru ymlaen.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas.
I call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas.
Diolch, Lywydd, a diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am agor y ddadl. Fel yntau, nid wyf eisiau ailadrodd yr hyn a ddywedwyd yn ystod y drafodaeth ar y gyllideb ddrafft. Byddaf i hefyd yn canolbwyntio fy sylwadau ar y newid sydd wedi digwydd rhwng y gyllideb ddrafft a’r gyllideb derfynol, a hefyd ar rai o atebion y Llywodraeth i argymhellion y Pwyllgor Cyllid.
Mae yn drueni, er bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ymateb yn briodol i’r argymhellion, fod yr amserlen rŷm ni’n gosod i’n hunain fel Cynulliad i hwn yn golygu, mae’n siŵr, nad yw Aelodau’r Cynulliad wedi cael cyfle o gwbl, a dweud y gwir, i edrych ar ymateb y Llywodraeth i’r argymhellion. Mae’r rhan fwyaf o’r argymhellion a gyhoeddwyd dros nos neithiwr yn ymwneud â chyllido tymor hir, ond mae rhai penodol hefyd y mae’r Llywodraeth wedi ymateb iddyn nhw yn benodol wrth baratoi’r gyllideb derfynol.
Felly, byddaf i’n canolbwyntio ar rai o’r newidiadau a wnaed, nid o reidrwydd oherwydd y Pwyllgor Cyllid, er bod gan y Pwyllgor Cyllid ddiddordeb yn y pethau hyn, ond gan bwyllgorau eraill y Cynulliad hefyd a oedd yn dod ynghyd â thystiolaeth i’r Llywodraeth ar sail y gyllideb ddrafft, gan ofyn am ragor o adnoddau, neu newid yn yr adnoddau, neu, wrth gwrs, ddeilliannau o ddatganiad yr hydref.
Rwy’n credu ei bod hi’n bwysig i danlinelli bod y Pwyllgor Cyllid wedi edrych yn arbennig ar gynaliadwyedd o ran ariannu iechyd, ac felly rwy’n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn argymhellion ynghylch ariannu iechyd ac yn falch iawn o weld bod yna gyfalaf ychwanegol o dros £40 miliwn a ddyrannwyd dros bedair blynedd i wella’r ystâd iechyd a chyflymu arloesedd hefyd yn y sector yma. Mae hynny yn cydblethu â diddordeb y Pwyllgor Cyllid yn y gwasanaethau ataliol, a’r cydbwysedd rhwng y cynnydd yng nghyllid y gwasanaeth iechyd gwladol a chyllid ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol. Rwy’n falch, felly, o ran y dyraniad yn y gyllideb derfynol o gyllid refeniw o £10 miliwn ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol. Mae hynny yn adlewyrchu’r drafodaeth yn y Pwyllgor Cyllid, a’r trafod yn y pwyllgorau pwnc yn ogystal.
Rwyf hefyd yn nodi bod tipyn o arian cyfalaf wedi cael ei ddodi yn ôl yng nghyllideb yr Ysgrifennydd Cabinet dros ynni, newid hinsawdd a materion gwledig: £10 miliwn o gyfalaf ychwanegol ar gyfer mesurau arbed ynni, sydd newydd gael eu crybwyll gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol; £3 miliwn o gyfalaf ychwanegol ar gyfer mesurau lliniaru llifogydd a dorrwyd yn wreiddiol—gofid mawr i’r pwyllgor amgylcheddol, neu’r pwyllgor newid hinsawdd, fe ddylwn ddweud, y dyddiau yma, a’r Pwyllgor Cyllid hefyd; a £5 miliwn o gyfalaf ychwanegol sydd newydd gael ei grybwyll hefyd ar gyfer cymunedau gwledig.
Felly, mae yna newid sylweddol sydd wedi’i hwyluso gan ddatganiad yr hydref rhwng y gyllideb ddrafft a’r gyllideb derfynol, ond fe ddywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet ei fod wedi halltu rhywfaint o arian wrth gefn, rhag ofn bod datganiad yr hydref yn un andwyol i’r Llywodraeth ac i’r Cynulliad. Gan nad yw wedi bod yn andwyol i’r fath raddau, mae modd rhyddhau rhywfaint o’r arian yma tuag at bwrpas y Llywodraeth, sy’n cyd-daro â nifer o bethau yr oedd y Pwyllgor Cyllid â diddordeb ynddyn nhw.
Byddai’r pwyllgor, serch hynny, wedi hoffi gweld mwy o sicrwydd ynghylch refeniw llywodraeth leol at y dyfodol, gan fod yr Ysgrifennydd Cabinet, yn gwisgo ei het arall, am baratoi Papur Gwyn ynglŷn â diwygio llywodraeth leol, ac mae’r Pwyllgor Cyllid yn mynd i ddilyn cyllido llywodraeth leol gyda chryn ddiddordeb, rwy’n meddwl, yn ystod y cyfnod yma, gan gynnwys y posibiliad o symud oddi wrth gyllido blynyddol i gyllido mwy tymor hir, tair blynedd, cyllido ar y sail sydd i fod i ddigwydd gyda byrddau iechyd—rhyw batrwm fel yna. Byddai hynny o ddiddordeb, yn bendant, i’r Pwyllgor Cyllid.
Fe gawsom ni hefyd dystiolaeth, yn ystod ein trafodaethau yn y Pwyllgor Cyllid, ynglŷn â’r effaith posib ar y gweithlu yn y sector gwasanaeth iechyd cyhoeddus a’r sector gofal cymdeithasol gydag ymadawiad y Deyrnas Gyfunol o’r Undeb Ewropeaidd. Fe wnaethom argymell bod Llywodraeth Cymru yn gweithio’n agos â llywodraeth leol a’r gwasanaeth iechyd cenedlaethol i liniaru unrhyw effeithiau niweidiol. Rwy’n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn yr argymhelliad hwn ac yn ymrwymo felly i archwilio pob opsiwn i gadw’r gweithlu gwasanaeth iechyd cenedlaethol sydd gyda ni, gweithlu sydd yn ddibynnol i raddau helaeth iawn ar fewnfudwyr o weddill yr Undeb Ewropeaidd a gweddill y byd yn ogystal, wrth gwrs.
Rwyf hefyd yn cyfeirio at y ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn argymhellion y pwyllgor ynglŷn â’r ffordd y mae’r Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn effeithio ar y ffordd mae’r Llywodraeth yn paratoi’r gyllideb. Byddwn i wedi dymuno gweld mwy o ôl yn y gyllideb ddrafft a’r gyllideb derfynol o ran sut y mae’r Ddeddf wedi llywio penderfyniadau’r Llywodraeth. Fe roddodd yr Ysgrifennydd Cabinet enghraifft ym maes plant o’r ffordd roedd yn teimlo bod y Ddeddf wedi bod o gymorth i benderfyniadau’r Llywodraeth, ac rwy’n mawr obeithio, pan fyddwn ni’n edrych ar y gyllideb y tro nesaf, y bydd mwy o dystiolaeth o’r Ddeddf yma ar waith. Yn sicr, roedd y rhanddeiliaid yn awyddus iawn i weld hynny yn ogystal.
Wrth gloi’r sylwadau ar y gyllideb yma, mae’n deg nodi bod y Pwyllgor Cyllid yn mynd i edrych yn eiddgar iawn ar y newidiadau sydd yn dilyn yn ystod y flwyddyn neu ddwy nesaf. Byddwn yn troi atyn nhw yn ystod y dyddiau nesaf, a dweud y gwir, yn y Cynulliad gyda datganoli cyllidol pellach, y fframwaith cyllido, sydd wedi’i gytuno rhwng y Llywodraeth a Llywodraeth San Steffan, a’r posibiliad ein bod ni fel Cynulliad yn symud at system llawer mwy Seneddol o edrych ar y gyllideb ar ffurf Bil cyllid llawn, sydd yn gallu cael ei newid neu ei ddiwygio ac, yn sgil hynny, wrth gwrs, yn gallu effeithio ar gyfraddau treth yn ogystal. Mae hynny yn sicr, yn fy marn i, yn mynd i ychwanegu at ddemocratiaeth yng Nghymru.
Thank you, Llywydd, and thank you to the Cabinet Secretary for opening this debate. Like him, I don’t want to reiterate what was said during the debate on the draft budget. I will also be focusing my comments on the changes since the draft budget, and also on some of the Government’s responses to the Finance Committee’s recommendations.
It is a shame, although the Cabinet Secretary responded appropriately to the recommendations, that the timetable that we set ourselves as an Assembly for this means that Assembly Members haven’t had an opportunity, in any meaningful way, to look at the Government’s response to the recommendations. Most of the recommendations, published overnight, relate to long-term budgeting, but there are some specifics that the Government has responded to in preparing its final budget.
So, I will be concentrating on some of the changes made, not necessarily because of the Finance Committee, although the Finance Committee is interested in these issues, but also other Assembly committees that brought evidence to the Government based on the draft budget, asking for further resources or shifts in resources, or, of course, further outcomes as a result of the autumn statement.
I think it’s important to underline that the Finance Committee looked in particular at sustainability in terms of health financing, and therefore I am pleased that the Cabinet Secretary has accepted our recommendations in relation to health funding and I am also pleased to see that additional capital of over £40 million has been allocated over four years to improve the health estate and accelerate innovation within that sector. That actually dovetails with the Finance Committee’s interest in preventative services and the balance between the increase in NHS funding and the funding available for social services. I am pleased, therefore, to see the final allocation of £10 million additional revenue funding for social services, which reflects the discussion in the Finance Committee, as well as discussions within subject committees.
I also note that some capital funding has been returned to the budget of the Cabinet Secretary for energy, climate change and rural affairs: £10 million additional capital for the energy-saving schemes that have just been mentioned by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government; an additional £3 million in funds for flood alleviation measures, which were originally cut and which caused great concern to the climate change committee as well as the Finance Committee; and an additional £5 million of capital support that has just been mentioned as well for rural communities.
So, there have been significant changes that have been facilitated by the autumn statement between the draft budget and the final budget, but the Cabinet Secretary has said that he did keep some reserves in hand in case the autumn statement would be detrimental to the Assembly and to the Government. As it hadn’t been detrimental to such an extent, then some of these funds could be released for Government aims, which correlate with a number of things that the Finance Committee was very interested in.
The Finance Committee would have liked to have seen more assurance on local government revenue for the future, because the Cabinet Secretary, wearing his other hat, is to prepare a White Paper on local government reform, and the Finance Committee will follow the issue of local government funding with some interest during this ensuing period, including the possibility of moving away from annual funding to more long-term funding on a three yearly basis, similar to the pattern that should happen with health boards—some such pattern. That would certainly be of interest to the Finance Committee.
We also heard evidence during our debates in the Finance Committee on the possible impact on the workforce in the NHS and the social care sector of the UK’s exit from the EU. We recommended that the Welsh Government work closely with local government and the NHS to mitigate any potential repercussions. I’m pleased that the Cabinet Secretary has accepted this recommendation and is committed, therefore, to exploring all options to facilitate the retention of the NHS workforce that we have, a workforce that is very reliant on migrants from the rest of the EU as well as the rest of the world, of course.
I would also make reference to the fact that the Government has accepted the committee’s recommendations on the way the well-being of future generations Act impacts upon the way in which the Government prepares its budget. I would have liked to have seen more evidence of this in the draft budget and the final budget, in terms of how that Act has steered Government decisions. The Cabinet Secretary did give us an example in the area of children’s services of the way that that particular Act had been of assistance in making Government decisions, and I very much hope that when we look at the next budget, there will be more evidence of this Act being implemented. Certainly, stakeholders were very eager to see that.
In closing my comments on this budget, it’s fair to mention that the Finance Committee will scrutinise enthusiastically the changes that will ensue over the next year or two. We will turn to those in the next few days in the Assembly, with the further devolution of fiscal policy, the framework agreed between the Government here and the Government in Westminster, and the possibility that we as an Assembly do move to a far more parliamentary system of budget scrutiny through a full finance Bill, which could be amended, and, in light of that, of course, could impact on taxation rates. That, in my view will certainly add to democracy here in Wales.
I’m pleased to contribute to this debate today on the final budget. Can I firstly concur with the comments made by the Chair of the Finance Committee and also welcome the Cabinet Secretary’s response to some of the Finance Committee’s recommendations, some of which I received earlier today?
As the Cabinet Secretary said in opening this debate, the lateness of this year’s budget, due to the timing of the autumn statement, has understandably caused difficulties for him and his team. It has also caused the now increasingly familiar headaches for the Finance Committee, which the Chair alluded to.
During the draft budget debate before Christmas, I welcomed the news that the UK Government was to deliver an extra £436 million of capital funding between 2016 and 2021 on capital projects, as a result of extra infrastructure spending in England. We are all well aware of the pressing need to invest in infrastructure to grow our economy. I think we’d all agree that Wales needs a truly sustainable budget that looks to the future.
I note that, in the Cabinet Secretary’s response, he’s accepted in principle the idea that the budget should deliver on the goals that have been set in the programme for government. You’re right, Cabinet Secretary, it’s not always easy to draw a line between funding and outcomes, but it is very important that the Government attempts to do so.
Now, it’s quite clear that this additional capital money needs to be carefully spent and the budget proposals talk about an integrated long-term approach to capital funding. I would say, of course, we have heard this a number of times before. Assembly Members who were here in the fourth Assembly may recall, if you were listening of course—you may not recall—that two years ago I warned that the lack of commitment to phase two of the eastern bay link road, beyond phase one, would inevitably lead to greater congestion on Rover Way in southern Cardiff, at the so-called roundabout to nowhere. There is still no sign of the rest of that link road, but I notice that we do today have a commitment to the Llandeilo by-pass, and progressing that—a very popular road scheme, I’m sure, with the people of Llandeilo and further afield who would use that road—but what I would ask is: are we absolutely convinced that these decisions are being taken on the right basis, with long-term sustainability in mind, which I’m sure the Chair of the Finance Committee would talk a lot about? We need to be sure of that, and the public do as well.
The point is that there is sometimes the appearance that decisions are being taken, dare I say it, as part of a short-term budget deal, that doesn’t just look—well, doesn’t even look three years ahead, doesn’t even look one year ahead, but looks just a short space of a few months ahead. That is something that all of us, in principle, want to get away from, but at the same time it is easier, I know, to fall into some short-term deals that we might regret later. Too often budgets have been for short-term political gain, rather than long-term economic advantage. The Finance Committee report recommends that in future years the draft budget should clearly demonstrate how the programme for government has informed and driven the budget-setting process, and how it integrates with the future generations legislation—or doesn’t, as too often the case seems to be.
I’m pleased that the Cabinet Secretary has accepted the Finance Committee’s calls for a strategic impact assessment of budgets on the well-being of future generations objectives. That’s positive. Government is all about priorities and making do within the constraints set. Of course we know those constraints are set to be relaxed: this budget will be the last to cover a period in which the Welsh Government does not have tax powers or significant borrowing power. In the draft budget debate, I pointed out that given that the devolution of tax is now a little over a year away, we might have expected some recognition of this, and an indication of how tax powers will be used as a tool to support the programme for government in future. I know we don’t have those powers yet, but it’s not far off, and if we want other areas of the public sector and Government organisations to work in multi-year budgets and multi-year cycles, then I think we do need to start leading by example in that respect.
I appreciate it’s not just a question of the Welsh Government planning better for the future; the Cabinet Secretary knows, I believe, that the UK as a whole needs to do this too. I’m pleased that since the draft budget debate we had before Christmas, we do now have an agreement on a fiscal framework, which is a massive step forward. We are going to have that statement on the fiscal framework, I know, in a short time to come, so I won’t go too much into that now; suffice to say it will hopefully make it easier for the Welsh Government to plan further ahead. In relation to tax powers, I agree with the Cabinet Secretary that it’s vital that future reductions in the block grant are properly indexed and appropriate. We can’t afford to get this wrong.
Can I say, Cabinet Secretary, in moving to a conclusion, we welcome the move towards a new treatment fund? I still think it’s a shame that the previous Welsh Government didn’t heed our calls for a cancer treatment fund all those years ago. I’m not clear about this new fund in terms of the extent to which it covers existing treatments and those drugs that haven’t been fully approved. Perhaps the Cabinet Secretary can clarify some of the confusion on that. But in conclusion, Cabinet Secretary, we do welcome this budget today. Clearly we have to have a budget, but if sustainability is at the heart of the Assembly’s constitution, then I think we do need to do far more to plan further ahead and to make sure that our budget processes are as modern as possible. It won’t surprise you to know we are not supporting this budget. There are some good things in it, but it falls short of the truly sustainable long-term budget that Wales needs, and this is why we are unable to support it.
Rwy'n falch o gyfrannu at y ddadl hon heddiw ar y gyllideb derfynol. A gaf i yn gyntaf gytuno â'r sylwadau a wnaed gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid a hefyd groesawu ymateb Ysgrifennydd y Cabinet i rai o argymhellion y Pwyllgor Cyllid, rai ohonynt a dderbyniais yn gynharach heddiw?
Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet wrth agor y ddadl hon, mae hwyrni cyllideb eleni, oherwydd amseriad datganiad yr hydref, yn ddealladwy wedi achosi anawsterau iddo ef a'i dîm. Mae hefyd wedi achosi’r pennau tost sydd yn awr yn fwyfwy cyfarwydd i'r Pwyllgor Cyllid, y cyfeiriodd y Cadeirydd atynt.
Yn ystod y ddadl ar y gyllideb ddrafft cyn y Nadolig, roeddwn yn croesawu'r newyddion bod Llywodraeth y DU i ddarparu £436 miliwn yn ychwanegol o gyllid cyfalaf rhwng 2016 a 2021 ar brosiectau cyfalaf, o ganlyniad i wariant ar seilwaith ychwanegol yn Lloegr. Rydym i gyd yn ymwybodol iawn o'r angen taer i fuddsoddi mewn seilwaith i dyfu ein heconomi. Rwy'n credu ein bod ni oll yn cytuno bod angen cyllideb wirioneddol gynaliadwy ar Gymru sy'n edrych i'r dyfodol.
Nodaf, yn ymateb Ysgrifennydd y Cabinet, ei fod wedi derbyn mewn egwyddor y syniad y dylai'r gyllideb gyflawni ar y nodau sydd wedi'u gosod yn y rhaglen lywodraethu. Rydych chi'n iawn, Ysgrifennydd y Cabinet, nad yw bob amser yn hawdd tynnu llinell rhwng cyllid a chanlyniadau, ond mae'n bwysig iawn bod y Llywodraeth yn ceisio gwneud hynny.
Yn awr, mae'n eithaf amlwg bod angen gwario’r arian cyfalaf ychwanegol hwn yn ofalus ac mae cynigion y gyllideb yn siarad am agwedd integredig, hirdymor tuag at gyllid cyfalaf. Byddwn yn dweud, wrth gwrs, ein bod wedi clywed hyn sawl gwaith o'r blaen. Efallai y bydd Aelodau'r Cynulliad a oedd yma yn y pedwerydd Cynulliad yn cofio, os oeddech yn gwrando, wrth gwrs—efallai na fyddwch yn cofio—ddwy flynedd yn ôl fy mod wedi rhybuddio y byddai’r diffyg ymrwymiad i gam dau ffordd gyswllt dwyrain y bae, y tu hwnt i gam un, yn anochel yn arwain at fwy o dagfeydd ar Rover Way yn ne Caerdydd, ar yr hyn a elwir y gylchfan i unlle. Nid oes unrhyw arwydd o hyd o weddill y ffordd gyswllt, ond rwy’n sylwi heddiw bod gennym ymrwymiad i ffordd osgoi Llandeilo, a symud ymlaen â hynny—cynllun ffordd poblogaidd iawn, rwy'n siŵr, gyda phobl Llandeilo ac ymhellach i ffwrdd a fyddai'n defnyddio'r ffordd honno—ond yr hyn y byddwn yn ei ofyn yw: a ydym yn gwbl argyhoeddedig bod y penderfyniadau hyn yn cael eu gwneud ar sail gywir, gyda chynaliadwyedd tymor hir mewn golwg, yr wyf yn siŵr y byddai Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid yn siarad llawer amdano? Mae angen i ni fod yn sicr o hynny, ac mae angen i’r cyhoedd fod yn sicr hefyd.
Y pwynt yw weithiau yr ymddengys bod penderfyniadau yn cael eu cymryd, os caf ddweud, fel rhan o gytundeb cyllideb tymor byr, nad yw ond yn edrych—wel, nid yw hyd yn oed yn edrych tair blynedd ymlaen, nid yw hyd yn oed yn edrych un flwyddyn ymlaen, ond yn edrych ar gyfnod byr o ychydig fisoedd ymlaen. Mae hynny'n rhywbeth y mae pob un ohonom, mewn egwyddor, yn awyddus i symud oddi wrtho. Ond ar yr un pryd mae'n haws, rwy’n gwybod, ael ein denu gan rai bargeinion tymor byr y gallem eu difaru yn nes ymlaen. Yn rhy aml, mae cyllidebau wedi bod er budd gwleidyddol tymor byr, yn hytrach na mantais economaidd hirdymor. Mae adroddiad y Pwyllgor Cyllid yn argymell y dylai'r gyllideb ddrafft yn y dyfodol ddangos yn eglur sut y mae'r rhaglen lywodraethu wedi llywio ac ysgogi'r broses pennu cyllideb, a sut y mae'n integreiddio gyda deddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol—neu ddim yn gwneud hynny, fel yr ymddengys yn wir yn rhy aml.
Rwy'n falch bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn galwadau’r Pwyllgor Cyllid am asesiad effaith strategol o gyllidebau ar amcanion llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Mae hynny'n gadarnhaol. Mae llywodraethu yn ymwneud â blaenoriaethau a gwneud y gorau o fewn y cyfyngiadau a osodwyd. Wrth gwrs rydym yn gwybod bod y cyfyngiadau hynny yn mynd i gael eu llacio: y gyllideb hon fydd yr olaf i gwmpasu cyfnod lle nad oes gan Lywodraeth Cymru bwerau treth neu bŵer benthyca sylweddol. Yn y ddadl ar y gyllideb ddrafft, tynnais sylw at y ffaith, o gofio bod datganoli treth bellach dim ond ychydig dros flwyddyn i ffwrdd, efallai y byddwn wedi disgwyl rhywfaint o gydnabyddiaeth o hyn, ac arwydd o sut y bydd pwerau treth yn cael eu defnyddio fel arf i gefnogi'r rhaglen lywodraethu yn y dyfodol. Rwy’n gwybod nad yw’r pwerau hynny gennym eto, ond nid ydynt yn bell i ffwrdd. Ac os ydym yn dymuno i feysydd eraill o sefydliadau’r sector cyhoeddus a Llywodraeth weithio mewn cyllidebau aml-flwyddyn a chylchoedd aml-flwyddyn, yna rwy’n meddwl bod angen i ni ddechrau arwain drwy esiampl yn hynny o beth.
Rwy’n sylweddoli nad mater o Lywodraeth Cymru yn cynllunio’n well ar gyfer y dyfodol yw hyn; mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod, rwy’n credu, fod angen i’r DU gyfan wneud hyn hefyd. Rwy'n falch bellach fod gennym, ers y ddadl ar y gyllideb ddrafft a gawsom cyn y Nadolig, gytundeb ar fframwaith ariannol, sydd yn gam enfawr ymlaen. Rydym yn mynd i gael y datganiad hwnnw ar y fframwaith cyllidol, rwy’n gwybod, mewn amser byr i ddod, felly ni fyddaf yn trafod hynny’n ormodol yn awr; digon yw dweud y bydd, gobeithio, yn ei gwneud yn haws i Lywodraeth Cymru gynllunio ymhellach ymlaen. Mewn cysylltiad â phwerau treth, rwy’n cytuno ag Ysgrifennydd y Cabinet ei bod yn hanfodol bod gostyngiadau yn y grant bloc yn y dyfodol yn cael eu mynegeio’n iawn a’u bod yn briodol. Ni allwn fforddio cael hyn yn anghywir.
A gaf i ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, wrth dynnu at y terfyn, rydym yn croesawu'r symudiad tuag at gronfa triniaethau newydd? Rwy'n dal i gredu ei bod yn drueni na wnaeth Llywodraeth flaenorol Cymru wrando ar ein galwadau am gronfa triniaeth canser yr holl flynyddoedd hynny yn ôl. Dydw i ddim yn glir ynghylch y gronfa newydd hon o ran i ba raddau y mae'n ymdrin á thriniaethau presennol a’r cyffuriau hynny nad ydynt wedi cael eu cymeradwyo yn llawn. Efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet egluro rhywfaint o'r dryswch ar hynny. Ond i gloi, Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn croesawu'r gyllideb hon heddiw. Yn amlwg mae'n rhaid i ni gael cyllideb, ond os yw cynaliadwyedd wrth wraidd cyfansoddiad y Cynulliad, yna rwyf o’r farn bod angen i ni wneud llawer mwy i gynllunio ymhellach ymlaen a gwneud yn siŵr bod ein prosesau cyllideb mor fodern ag y bo modd. Ni fydd yn syndod i chi wybod nad ydym yn cefnogi'r gyllideb hon. Mae rhai pethau da ynddi, ond mae'n brin o fod y gyllideb hirdymor gwirioneddol gynaliadwy sydd ei hangen ar Gymru, a dyna pam na allwn ei chefnogi.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cyllid am ei ddatganiad heddiw, ac am gyflwyno cyllideb derfynol Llywodraeth Cymru. Fel sydd wedi cael ei grybwyll eisoes, wrth gwrs, mae’r gyllideb yma yn rhannol yn ffrwyth trafodaethau rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru—trafodaethau a godwyd o’r dull newydd o gydweithio yr ydym wedi’i ddyfeisio. Mae’n rhaid i mi ddweud, rwy’n credu bod ein gwleidyddiaeth a’n democratiaeth yn elwa o’r math yma o ddeialog, ac efallai bod angen mwy o’r ymagwedd honno. Trwy wella, wrth gwrs, y gyllideb—[Torri ar draws.] Os ydy’r Aelod gyferbyn eisiau codi ar ei draed, mae croeso iddo fe wneud hynny.
Dyma beth yw hanfod democratiaeth, wrth gwrs. Rydym ni i gyd yn cael ein hethol i’r lle yma ar sail maniffesto, a’n prif ddyletswydd ni, wrth gwrs, ydy delifro ar yr addewidion hynny rydym ni wedi rhoi gerbron y bobl sydd wedi ein hethol ni. Wrth gwrs, nid ydym ni wedi medru cael cytundeb rhyngom ni ar bob un peth yn y gyllideb yma; nid ydym ni’n cytuno ar bob un peth, ond rydym ni wedi medru, fel plaid leiafrifol yn y lle yma, rydym ni wedi medru cael dylanwad er budd, er gwell, i fywydau pobl Cymru. Ac onid dyna yw hanfod gwleidyddiaeth ddemocrataidd yn y pen draw: gwella pethau? Peth sarrug iawn yw gweld gwleidyddiaeth fel modd o wrthwynebu—dim ond i wrthwynebu bob amser. Byddwn i’n annog pleidiau eraill i fod ag ymagwedd fwy adeiladol at wleidyddiaeth, i gynnig syniadau ac os maen nhw’n anghytuno, wrth gwrs, i fod yn rhan o’r deialog hynny, ac rwy’n croesawu sylwadau Simon ynglŷn â chreu dull mwy seneddol ar gyfer y broses gyllidebol i gyd.
Fe wnaethon ni lwyddo, trwy’r cytundeb rhyngom ni, i gael rhagor o gyllid ar gyfer sectorau sydd, yn ein tyb ni, wedi dioddef yn ariannol yn ystod y blynyddoedd diwethaf—sectorau fel addysg uwch, addysg bellach, y celfyddydau, yr iaith Gymraeg, llywodraeth leol, buddsoddiad cyfalaf ar gyfer cyfarpar diagnostig, fel y clywon ni yn y datganiad dros y Nadolig, gwariant ar iechyd meddwl, ac yn y blaen. Ac, wrth gwrs, yn y trafodaethau a gawson ni wedyn ar ôl datganiad yr hydref, fe lwyddon ni i gael ragor o arian ar gyfer mynd i’r afael â’r problemau o ganlyniad i’r ailbrisio ar gyfer ardrethu busnes, er enghraifft, a hefyd roedd yn dda i weld rhagor o arian ar gyfer atal llifogydd. Dyna’r wobr sydd yna i’r rhai ohonom ni sydd yn fodlon dod yn rhan o ddemocratiaeth ar sail deialog, ac rwy’n sicr yn amddiffyn hynny fel egwyddor bwysig, os ydy’r lle yma yn mynd i wneud ei waith yn iawn.
Gan edrych ymlaen at y dyfodol, rydw i’n credu bod modd i wella’r broses, ac rydw i’n credu bod yr Ysgrifennydd cyllid yn agored i hynny. Mae’n rhaid sicrhau bod y Senedd yma’n tyfu mewn aeddfedrwydd a chapasiti o ran ei gallu i ddylanwadu ar y gyllideb, ac mae hynny’n wir am bob plaid. Mae eisiau, wrth gwrs, mwy o dryloywder os ydym ni’n mynd i wneud ein gwaith fel Aelodau Cynulliad ac fel grwpiau. Ar gyfer y gyllideb ddrafft, fe wnaethon ni goladu, gyda chymorth y Llywodraeth, yn y pen draw, yr holl wahanol eitemau—y prif grwpiau gwariant, y meysydd rhaglenni gwariant, y camau gweithredu, y BELs, ac yn y blaen—rhyw 7,000 o linellau gwahanol. Os ydym ni’n mynd i wneud ein gwaith, mae’n rhaid ein bod ni’n rhoi’r wybodaeth yna mewn ffordd fwy clir ac agored i bob Aelod Cynulliad ac i’r grwpiau. Ac rwy’n cytuno gyda Nick Ramsay, rydym ni'n credu bod yn rhaid cysylltu gwariant gyda nodau. Roeddwn i wedi cyfeirio yn y drafodaeth ar y gyllideb drafft at ‘programme budgeting’ Robert McNamara o’r 1960au yn yr Unol Daleithiau. Hynny yw, wrth osod cyllideb, mae’n bwysig i osod mas pa gyrhaeddiant rydych chi’n bwriadu sicrhau trwy’r gwariant hynny fel bod modd, wedyn, i siecio yn erbyn y cyrhaeddiant ar ddiwedd cyfnod y gyllideb.
Ac, yn olaf, rydw i’n meddwl ei bod hi’n gwbl annerbyniol, wrth gwrs, yn y broses sydd gennym ni heddiw, mai dim ond derbyn neu wrthod y gyllideb rydym ni’n cael gwneud. Hynny yw, os ydych chi’n edrych ar yr OECD, mae gan dros hanner ohonyn nhw seneddau sydd â hawl anghyfyngedig i wella cyllideb. Felly, rydym ni reit ar yr eithaf posib i’r cyfeiriad arall, lle rydym ni dim ond yn gallu, ar hyn o bryd, dweud ‘ie’ neu ‘na’ i’r gyllideb, a thrwy hynny rydym ni’n colli’r holl syniadau. Nid oes monopoli gan neb, fel plaid nac Aelod Cynulliad, ar syniadau da, ac ar hyn o bryd, trwy’r broses ‘binary’ yma sydd gennym ar hyn o bryd, rydym ni’n colli’r cyfoeth o wahanol ‘perspectives’ sydd yn bodoli ar draws y Siambr. Felly, rwy’n gobeithio y byddwn ni’n gallu symud tuag at Senedd sy’n cynnwys pawb—ac rydw i yn meddwl pawb—wrth i ni lunio cyllidebau ar gyfer y dyfodol.
Thank you to the Cabinet Secretary for his statement today and for introducing the final budget of the Welsh Government. As has already been mentioned, of course, this budget is partly the fruit of discussions between Plaid Cymru and the Welsh Government—discussions that arose from this new method of collaboration that we have devised. I have to say that I do believe that our politics and our democracy benefit from this kind of dialogue, and perhaps we need more of this approach. Through improving the budget—[Interruption.] If the Member opposite wants to stand on his feet, he is welcome to do so.
This is the very root of democracy, isn’t it? We are elected to this place on the basis of a manifesto, and our main duty, of course, is to deliver on those promises that we have put before the people who have elected us. Of course, we haven’t been able to secure agreement between us on everything in this budget; we don’t agree on everything, but, as a minority party in this place, we have been able to have an influence for the benefit of the lives of the people of Wales. Isn’t that at the heart of democracy, ultimately: improving things? It would be a very bad thing to see democracy as a way of opposing things, and only to oppose at all times. I would encourage other parties to have this more constructive attitude towards politics, to put forward ideas, and if they disagree, then be part of the dialogue. I do welcome Simon’s comments about creating a more parliamentary method for the budgetary process.
We succeeded, through the agreement, to secure additional funding for sectors that have, in our view, suffered financially over the past few years—sectors such as further and higher education, the arts, the Welsh language and local government, capital investment for diagnostic equipment, as we heard in the statement over Christmas, and funding for mental health, and so on. And, of course, in the discussions that we had after the autumn statement, we succeeded in getting further funding to get to grips with problems that arose as a result of the revaluation of business rates, for example, and it was good to see further funding for flood prevention. That’s the prize for those of us who are willing to be part of democracy on the basis of dialogue, and I would defend that as an important principle if this place is to do its work properly.
In looking to the future, I do think that there is room for improving the process and I think that the Cabinet Secretary is open to that. We have to ensure that this Senedd, this parliament, grows in maturity and capacity in terms of its ability to influence the budget, and that’s true for all parties. We need additional transparency if we are going to do our work as Assembly Members and as groups. For the draft budget, we collated, with the assistance of the Government, ultimately, the different items—the main expenditure groups, the expenditure programmes, the action points, the BELs, and so on—around 7,000 different budget lines. If we’re going to do our work, then we have to give that information and present it in a clearer way and a more open way to all Assembly Members and to the groups. I agree with Nick Ramsay, I think that we have to connect expenditure with aims and objectives. I referred in the debate on the draft budget to the programme budgeting of Robert McNamara from the 1960s in the United States. That is, in laying a budget, it’s important to set out what outcomes you aim to ensure through that expenditure so that you can measure against achievement at the end of the budget period.
Finally, I think that it’s totally unacceptable, of course, with the process that we have today, that we can only approve or reject the budget. That is, if you look at the OECD, over half of those parliaments have an unrestricted right to amend a budget. We’re right at the other end of that, where we can only, at present, say ‘yes’ or ‘no’ to a budget and, through that, we lose all of the ideas that we have. Nobody has a monopoly as a party or Assembly Member on good ideas, and through this binary process that we currently have, we’re losing that wealth of different perspectives that exist across the Chamber. So, I do very much hope that we will be able to move towards a parliamentary system that includes everyone—and I do mean everyone—as we put together budgets for the future.
It’s a pleasure to follow Adam Price and I’m very interested in the perspective and the nuance of what he says, because it does seem to me that there is clearly a range of views within his party, and those who were previously part of it, as to the appropriate extent of co-operation with the Labour Government and the degree to which Plaid takes responsibility for this budget. When we started the process, I at least had the impression that it was a transaction between Plaid and the Labour Government, and, in return for Plaid abstaining on the budget, the Government would agree to a number of very specific measures that Plaid wanted, and that was the deal. But, to listen to him speak now, he appears to take a far greater degree of responsibility, even pride, in the budget that is before us today, even if, in the event, his party is still to abstain. He describes it as a sort of fruit of discussions between Plaid and Labour, but isn’t the reality that the fruit of those discussions were a number of particular projects? We heard about a particular bypass and the prioritisation of that over perhaps other road schemes. But it wasn’t in the event a deal on the overall budget and this isn’t Plaid’s budget to defend every part of, because you’ve only agreed to let it through in exchange for getting a series of specific things. I think we would benefit from a greater degree of clarity about how much Plaid or particular individuals who may be spokespersons take responsibility. I give way.
Mae'n bleser cael dilyn Adam Price ac mae gen i ddiddordeb mawr ym mhersbectif a naws yr hyn a ddywed. Ymddengys i mi ei bod yn amlwg bod amrywiaeth o safbwyntiau o fewn ei blaid ef, a'r rhai a oedd gynt yn rhan ohoni, o ran y graddau priodol o gydweithio â Llywodraeth Lafur a'r graddau y mae Plaid yn cymryd cyfrifoldeb am y gyllideb hon. Pan oeddem yn dechrau ar y broses, roeddwn i o leiaf yn cael yr argraff ei fod yn drafodiad rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth Lafur, ac, yn gyfnewid am i’r Blaid ymatal ar y gyllideb, byddai'r Llywodraeth yn cytuno i nifer o fesurau penodol iawn yr oedd Plaid eu heisiau, a dyna oedd y fargen. Ond, wrth wrando arno yn siarad yn awr, ymddengys iddo gymryd llawer mwy o gyfrifoldeb, hyd yn oed balchder, yn y gyllideb sydd ger ein bron heddiw, hyd yn oed os bydd digwydd i’w blaid ddal i ymatal. Mae'n ei disgrifio fel rhyw fath o ffrwyth trafodaethau rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur. Ond onid y gwir yw mai ffrwyth y trafodaethau hynny oedd nifer o brosiectau penodol? Clywsom am ffordd osgoi benodol a blaenoriaethu hynny dros gynlluniau ffyrdd eraill efallai. Ond yn y diwedd nid oedd yn fargen ar y gyllideb gyffredinol ac nid yw hon yn gyllideb Plaid Cymru i amddiffyn pob rhan ohoni, oherwydd rydych ond wedi cytuno i adael rhywfaint ohoni drwyddo yn gyfnewid am gael cyfres o bethau penodol. Rwy'n credu y byddem yn elwa o gael mwy o eglurder ynghylch faint o gyfrifoldeb y mae Plaid Cymru, neu unigolion penodol a all fod yn llefarwyr, yn ei gymryd. Ildiaf.
I’m not sure if the honourable Member was following me in that section of my speech. I think I did say pretty clearly that we did not agree with everything in the budget and, indeed, there were demands that we made as part of our discussions that were not met. So, we’re very clear: we were able to improve the budget, but we are abstaining because we do not agree with the budget as a whole.
Dydw i ddim yn siŵr a oedd yr Aelod anrhydeddus yn fy nilyn i yn yr adran honno o fy araith. Rwy'n credu fy mod wedi dweud yn eithaf clir nad oeddem yn cytuno â phopeth yn y gyllideb ac, yn wir, roedd galwadau y gwnaethom fel rhan o'n trafodaethau heb eu bodloni. Felly, rydym yn glir iawn: roeddem yn gallu gwella’r gyllideb, ond rydym yn ymatal oherwydd nad ydym yn cytuno â'r gyllideb yn ei chyfanrwydd.
The Member gave an example: he said that the future further funding for flood protection was one of the prizes he would defend through this process. Actually, there is some increase in the flood protection budget between this final budget and the draft budget, but the overall budget I believe for flood protection is still very significantly reduced. And, yes, our Finance Committee has been listened to and there has been some put back on the capital side to Lesley Griffiths’s budget, but there are still very significant reductions affecting what for a signalling of great virtue are described as ‘climate change projects’. There are cuts there, and he talks about defending these further increases with pride, but that is not actually the situation. If he looks at the full budget—[Interruption.]—rather than the specifics. Well, I’m not quite sure that you did, Adam. I’m talking about this section here. You agreed a series of very specific things, which Labour then have to find money elsewhere to pay for what they’ve agreed to give you in order to abstain, and the largest single element of that, mostly on the capital side, is those reductions to climate change projects. I think you need to recognise that, rather than like to claim support for the things you appreciate but not for others.
However, I do recognise what you say and what Simon said in terms of a move to what I think Simon said was a more parliamentary process of a fully amendable finance Bill. Of course, in the Westminster Parliament, the finance Bill solely deals with tax and that will, even next year, remain a fairly modest amount of what we do. The key criterion for me is whether the spending side of this budget is going to be amendable and, in particular—and some of our comments in Finance Committee have been listened to and I appreciate that—will there be an opportunity to amend spending lines of the budget in Finance Committee, where, at least notionally, we have an opposition majority.
We have some changes. The finance Minister spoke about the £46 million increase in revenue spending between the draft budget and the final budget. He described that as coming primarily from reserves. I’m not quite clear how he assesses it that way, given that, between the draft and the final budget, we had an increase in £23.4 million in revenue spending available from the UK Government through the autumn statement. That’s slightly over half of the increase he now has in the revenue. So, I’m not clear that that does come from reserves. Some of what that’s been spent on—£10 million for the business rates relief and some of the big increases being mitigated there—I just wonder whether we could perhaps indicate more clearly in advance through the valuations as to what businesses would be required to have. I particularly welcome the £6 million for the homelessness prevention. I note that there’s a number of other items that feed through to local government that was given a broadly flat budget before and my worry still is that there are severe cuts coming in the local government area, but that the Government has found it politic to put those off until after the local elections.
Note the further changes in capital budgets: we’re going to have another £7 million for roads next year and then £83 million over the course of the four-year period on capital. That sum, of course, is swamped by the amount of money that Welsh Government would put into the black route, estimated at £1.1 billion plus. I just make a final appeal: couldn’t we consider that money better spent on the cheaper, but, I think, faster, more deliverable version of the blue route, and look at putting that very large sum of capital to other projects that might get quicker and more appropriate returns across Wales?
Rhoddodd yr Aelod enghraifft: dywedodd fod y cyllid pellach yn y dyfodol ar gyfer amddiffyn rhag llifogydd yn un o'r gwobrau y byddai'n ei amddiffyn drwy'r broses hon. A dweud y gwir, mae rhywfaint o gynnydd yn y gyllideb amddiffyn rhag llifogydd rhwng y gyllideb derfynol a'r gyllideb ddrafft, ond mae'r gyllideb gyffredinol, rwy’n credu, ar gyfer amddiffyn rhag llifogydd yn dal i fod wedi’i gostwng yn sylweddol iawn. A, do, fe wrandawyd ar ein Pwyllgor Cyllid a bu rhywfaint o roi yn ôl ar yr ochr gyfalaf i gyllideb Lesley Griffiths. Ond mae gostyngiadau sylweddol iawn yn dal i fod sy'n effeithio ar yr hyn sydd, ar gyfer rhoi arwydd o rinwedd mawr, yn cael eu disgrifio fel 'prosiectau newid hinsawdd'. Mae toriadau yno, ac mae'n sôn am amddiffyn y codiadau hyn ymhellach gyda balchder, ond nid dyna mewn gwirionedd yw’r sefyllfa. Os bydd yn edrych ar y gyllideb lawn— [Torri ar draws.] —yn hytrach na'r manylion. Wel, dydw i ddim yn hollol siŵr eich bod wedi gwneud hynny, Adam. Rwy'n siarad am yr adran hon yma. Rydych wedi cytuno ar gyfres o bethau penodol iawn, y mae’n rhaid i Lafur wedyn ddod o hyd i arian yn rhywle arall i dalu am yr hyn y maent wedi cytuno ei roi i chi er mwyn i chi ymatal, a'r elfen unigol fwyaf o hynny, yn bennaf ar yr ochr gyfalaf, yw’r gostyngiadau i brosiectau newid hinsawdd. Rwy’n meddwl bod angen i chi gydnabod hynny, yn hytrach na hoffi hawlio cefnogaeth i’r pethau yr ydych yn eu gwerthfawrogi, ond nid i bethau eraill.
Fodd bynnag, rwy’n cydnabod yr hyn yr ydych yn ei ddweud a'r hyn a ddywedodd Simon yn nhermau symud at yr hyn yr wyf yn credu y dywedodd Simon oedd yn broses fwy seneddol o Fil cyllid y gellid ei ddiwygio’n llwyr. Wrth gwrs, yn Senedd San Steffan, mae'r Bil cyllid yn ymdrin â threth yn unig a bydd hynny, hyd yn oed y flwyddyn nesaf, yn parhau i fod yn gyfran gweddol fach o'r hyn a wnawn. Y maen prawf allweddol i mi yw a yw ochr gwariant y gyllideb hon yn mynd i fod yn un y gellir ei diwygio ac, yn benodol—ac fe wrandawyd ar rai o'n sylwadau yn y Pwyllgor Cyllid ac rwy’n gwerthfawrogi hynny-a fydd cyfle i ddiwygio llinellau gwariant y gyllideb yn y Pwyllgor Cyllid, lle, o leiaf mewn egwyddor, mae gan yr wrthblaid fwyafrif.
Mae gennym rai newidiadau. Siaradodd y Gweinidog Cyllid ynghylch y cynnydd o £46 miliwn mewn gwariant refeniw rhwng y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol. Disgrifiodd fod hyn yn dod yn bennaf o gronfeydd wrth gefn. Dydw i ddim yn hollol glir sut y mae'n ei asesu yn y ffordd honno, o gofio, rhwng y drafft a'r gyllideb derfynol, y cawsom gynnydd o £23.4 miliwn mewn gwariant refeniw sydd ar gael gan Lywodraeth y DU drwy ddatganiad yr hydref. Dyna ychydig dros hanner y cynnydd sydd ganddo bellach yn y refeniw. Felly, dydw i ddim yn glir bod hynny yn dod o'r cronfeydd wrth gefn. Rhywfaint o'r hyn y mae hynny wedi cael ei wario arno—£10 miliwn ar gyfer y rhyddhad ardrethi busnes a rhywfaint o'r cynnydd mawr sy’n cael ei liniaru yno—roeddwn yn meddwl tybed a allem efallai ddangos yn fwy clir o flaen llaw trwy'r prisiadau yr hyn y byddai angen i fusnesau ei gael. Croesawaf yn arbennig y £6 miliwn ar gyfer atal digartrefedd. Nodaf fod nifer o eitemau eraill sy'n bwydo drwodd i lywodraeth leol y rhoddwyd cyllideb wastad yn fras iddynt o'r blaen. Fy mhryder i o hyd yw bod toriadau llym yn dod i mewn ym maes llywodraeth leol, ond mae’r Llywodraeth wedi ystyried ei bod yn ddoeth gohirio'r rheini nes ar ôl yr etholiadau lleol.
Sylwch ar y newidiadau pellach yn y cyllidebau cyfalaf: rydym yn mynd i gael £7 miliwn arall ar gyfer ffyrdd y flwyddyn nesaf, ac yna £83 miliwn yn ystod y cyfnod o bedair blynedd ar gyfalaf. Mae’r swm hwnnw, wrth gwrs, yn cael ei lethu gan y swm o arian y byddai Llywodraeth Cymru yn ei roi i’r llwybr du, a amcangyfrifir i fod yn £1.1 biliwn a mwy. Rwy’n gwneud apêl derfynol: onid oes modd inni ystyried y byddai’r arian hwnnw’n cael ei wario’n well ar fersiwn ratach, ond yn fy marn i, gyflymach y llwybr glas sy’n haws ei chyflawni, ac edrych ar roi'r swm mawr iawn hwnnw o gyfalaf i brosiectau eraill a allai gael enillion cyflymach a mwy priodol ar draws Cymru?
Firstly, can I say I very much welcome the Llandeilo bypass? We are allowed new roads in south-west Wales as well. The budget needs to be put into the context of policies being pursued at Westminster. Although almost all of the Welsh Government’s budget comes through the block grant, cuts in expenditure in England generate, via the Barnett formula, cuts in the Welsh block grant. What we’ve seen since the Conservatives came into office is a substantial real-terms cut in the Welsh budget. This is the economic equivalent of the practice of physicians until the eighteenth century of using a single treatment to treat every malady—bloodletting. The theory behind the practice changed over time, but the practice itself remained much the same, with doctors often bleeding patients until they were weak, in pain, and sometimes unconscious. That is what the Tory austerity policies are doing to Britain—bleeding the economy until it’s weak.
From Hoover in 1920s America, who turned the stock market crash into the Great Depression, to Argentina and Greece more recently, austerity has always failed. The Tories are committed to austerity, not as an economic policy, but as an ideology. They want to reduce the public sector and what they cannot cut they seek to privatise.
I want to talk about the two largest lines in Welsh Government—health and local government. Firstly, health: if current trends continue, health will exceed 50 per cent of the Welsh budget in the next two years, and my guess is probably next year. I’m now going to quote from page 16 of the Nuffield report in 2014, ‘The four health systems of the United Kingdom: How do they compare?’ Across the four countries, there had been a reduction in total in inpatient admissions per hospital doctor and dentist between 1999-2000 and 2011-12. This is an inevitable outcome of the rates of increase in numbers of hospital doctors exceeding the rates of increase in hospital admissions. Wales fell from just under 140 to approximately 90—approximately a drop of about a third. What the current figures are, I do not know, but I would be amazed if they were anywhere near the 1999-2000 figure.
Health, of course, is more than about hospitals. There’s primary care and lifestyle choices. Since health boards were created, the proportion of the health budget spent on primary care has reduced. Too often, we seem to think, ‘For health, see hospitals’. One of the biggest boosts to health has been the reduction in the number of people not smoking. Getting people to stop smoking, getting people to have a more active lifestyle, reducing obesity and increasing physical exercise will all improve health, and I’m not the only one who believes that reducing the number of sports facilities such as leisure centres will impact on the health of Wales.
Turning to local government, while this year’s local government settlement is better than expected—substantially better than expected—it’s still a real-terms cut. I believe that social care within social services is under greater pressure than health. Social care is something that people need over a long period of their life. Whilst there are people who end up in hospital or having major health problems in the last 12 months to two years of their lives, people can end up needing social care support for anything up to 40 years of their lives. That is going to bear costs that will come across through local government. As more and more people are living to be 100—I’m speaking, probably, to a room full of people who all hope to do the same—I think it is important that we realise that people are going to need more and more care as they get older. This is, really, the time bomb that is sitting there, not just in Wales, but throughout the rest of western Europe.
We’ve got a health crisis in England that the Tories have created. They’ve cut local government expenditure, they’ve cut social care, and what they’ve ended up with is hospitals being unable to discharge patients. They’ve discovered where they’ve gone wrong, they’ve changed what used to be their policy on local government, and we haven’t had a local government debate without Janet Finch-Saunders getting up and saying, ‘We should have a freeze on council tax.’ But you’ve changed it in England now; you say you can raise money to pay for social care, which is not going to be particularly advantageous in the poorest regions. It’s almost like going back to the old Poor Law, where the poorest areas, which have the most people in need, have the least capacity to raise money, while the richer areas have the greater capacity to raise money. That’s where social care is going and I, for one, am not happy with that, and I’m very glad that we’ve got a Labour Government in Wales, which is not following on from what the Conservatives have done to destroy health and local government in England.
Local government has faced disproportionate cuts by the Tories in England, and I’ve followed the Tories’ policies over the last six years of what they want to do: the total local government settlement should be cut and additional money should be given to health, council tax should be frozen, and local government should concentrate solely on statutory services, and central expenditure by local education authorities should end. What does it actually mean? Because people often talk about cutting things, but what do they actually mean by that? It’d mean closure of most libraries, closure of all parks, closure of all leisure centres, no free school transport, and an end to the school building programme. More importantly, as I said earlier, we would end up like England, with hospitals unable to discharge patients because they had no-one to look after them and nowhere to go.
It took centuries to discover bloodletting did not work. Let us hope the failure of austerity is going to be identified a lot sooner, preferably when we get a different type of Government.
Yn gyntaf, a gaf i ddweud fy mod yn croesawu’n fawr ffordd osgoi Llandeilo? Caniateir ffyrdd newydd i ni yn y de-orllewin hefyd. Mae angen rhoi’r gyllideb yng nghyd-destun y polisïau a ddilynir yn San Steffan. Er bod bron y cyfan o gyllideb Llywodraeth Cymru yn dod drwy'r grant bloc, mae toriadau mewn gwariant yn Lloegr yn cynhyrchu, drwy fformiwla Barnett, doriadau i grant bloc Cymru. Yr hyn yr ydym wedi ei weld ers i'r Ceidwadwyr ddod i rym yw toriadau sylweddol yng nghyllideb Cymru mewn termau real. Mae hyn yn cyfateb yn economaidd i arfer meddygon hyd at y ddeunawfed ganrif o ddefnyddio un driniaeth i drin pob anhwylder—gollwng gwaed. Newidiodd y ddamcaniaeth y tu ôl i'r arfer dros amser, ond roedd yr arfer ei hun yn parhau i fod yr un fath, gyda meddygon yn aml yn gwaedu cleifion nes eu bod yn wan, mewn poen, ac weithiau yn anymwybodol. Dyna beth y mae polisïau cyni’r Torïaid yn ei wneud i Brydain—gwaedu’r economi nes ei bod yn wan.
O Hoover yn America yn y 1920au, a drodd gwymp y farchnad stoc yn Ddirwasgiad Mawr, i'r Ariannin a Gwlad Groeg yn fwy diweddar, mae cyni wedi methu bob tro. Mae'r Torïaid wedi ymrwymo i gyni, nid fel polisi economaidd, ond fel ideoleg. Maent yn awyddus i leihau'r sector cyhoeddus, a'r hyn na allant ei dorri maent yn ceisio i breifateiddio.
Rwyf am siarad am y ddwy linell fwyaf yn Llywodraeth Cymru—iechyd a llywodraeth leol. Yn gyntaf, iechyd: os bydd y tueddiadau presennol yn parhau, bydd iechyd yn fwy na 50 y cant o gyllideb Cymru yn y ddwy flynedd nesaf, ac rwy’n dyfalu y bydd hyn fwy na thebyg y flwyddyn nesaf. Rwyf nawr yn mynd i ddyfynnu o dudalen 16 adroddiad Nuffield yn 2014, ‘The four health systems of the United Kingdom: How do they compare?’ Ar draws y pedair gwlad, bu gostyngiad yng nghyfanswm derbyniadau cleifion mewnol fesul meddyg a deintydd ysbyty rhwng 1999-2000 a 2011-12. Mae hwn yn ganlyniad anochel y cyfraddau cynnydd yn nifer y meddygon ysbyty sy’n fwy na'r cyfraddau cynnydd mewn derbyniadau i'r ysbyty. Syrthiodd Cymru o ychydig dan 140 i oddeutu 90—tua thraean o ostyngiad. Beth yw’r ffigurau cyfredol, ni wn, ond byddwn yn synnu pe baent yn agos at ffigur 1999-2000.
Mae iechyd, wrth gwrs, yn golygu mwy nag ysbytai. Ceir gofal sylfaenol a dewisiadau ffordd o fyw. Ers creu’r byrddau iechyd, mae cyfran y gyllideb iechyd sy’n cael ei gwario ar ofal sylfaenol wedi gostwng. Yn rhy aml, rydym yn meddwl, 'Ar gyfer iechyd, gweler ysbytai'. Un hwb mawr i iechyd fu’r gostyngiad yn y nifer o bobl nad ydynt yn ysmygu. Bydd cael pobl i roi'r gorau i ysmygu, sicrhau bod dull o fyw pobl yn fwy actif, lleihau gordewdra a chynyddu ymarfer corff i gyd yn gwella iechyd, ac nid fi yw'r unig un sy'n credu y bydd lleihau nifer y cyfleusterau chwaraeon megis canolfannau hamdden yn effeithio ar iechyd Cymru.
Gan droi at lywodraeth leol, er bod setliad llywodraeth leol eleni yn well na'r disgwyl—yn sylweddol well na'r disgwyl—mae'n dal i fod yn doriad mewn termau real. Credaf fod gofal cymdeithasol yn y gwasanaethau cymdeithasol dan fwy o bwysau nag iechyd. Mae gofal cymdeithasol yn rhywbeth sydd ei angen ar bobl am gyfnod hir yn ystod eu hoes. Er bod rhai pobl yn gorfod mynd i'r ysbyty neu'n cael problemau iechyd mawr yn ystod 12 mis i ddwy flynedd olaf eu hoes, gallai fod angen cefnogaeth gofal cymdeithasol arnynt am hyd at 40 mlynedd o’u hoes. Mae hynny yn mynd i ddwyn costau a fydd yn dod drwyddo drwy lywodraeth leol. Gan fod mwy a mwy o bobl yn byw i fod yn 100—dwi'n siarad, fwy na thebyg, ag ystafell yn llawn o bobl sydd i gyd yn gobeithio gwneud yr un peth—rwy'n credu ei bod yn bwysig inni sylweddoli bod pobl yn mynd i fod angen mwy a mwy o ofal wrth iddynt fynd yn hŷn. Dyma, mewn gwirionedd, y bom amser sydd yn eistedd yno, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled gweddill gorllewin Ewrop.
Mae gennym argyfwng iechyd yn Lloegr a grëwyd gan y Torïaid. Maen nhw wedi torri ar wariant llywodraeth leol, maen nhw wedi torri ar ofal cymdeithasol, a nawr mae ganddynt ysbytai sy’n methu rhyddhau cleifion. Maen nhw wedi deall beth wnaethant o’i le, maen nhw wedi newid yr hyn a arferai fod yn bolisi ganddynt ar lywodraeth leol, ac nid ydym wedi cael dadl llywodraeth leol heb i Janet Finch-Saunders godi a dweud, ‘Dylem rewi’r dreth gyngor.' Ond rydych wedi ei newid yn Lloegr yn awr; rydych yn dweud y gallwch godi arian i dalu am ofal cymdeithasol, nad yw'n mynd i fod yn arbennig o fanteisiol yn y rhanbarthau tlotaf. Mae bron fel mynd yn ôl at hen Ddeddf y Tlodion, lle mai’r ardaloedd tlotaf, sydd â'r rhan fwyaf o bobl mewn angen, á’r gallu lleiaf i godi arian, tra bod yr ardaloedd cyfoethocaf á’r gallu mwyaf i godi arian. I’r cyfeiriad hwnnw y mae gofal cymdeithasol yn mynd, ac rwyf i yn un sy’n anhapus gyda hynny. Rwy'n falch iawn fod gennym Lywodraeth Lafur yng Nghymru, nad yw'n dilyn ymlaen o'r hyn a wnaeth y Ceidwadwyr i ddinistrio iechyd a llywodraeth leol yn Lloegr.
Mae llywodraeth leol wedi wynebu toriadau anghymesur gan y Torïaid yn Lloegr. Rwyf i wedi dilyn polisïau'r Torïaid dros y chwe blynedd diwethaf o'r hyn y maent yn dymuno ei wneud: dylid torri cyfanswm y setliad llywodraeth leol a dylid rhoi arian ychwanegol i iechyd, dylid rhewi’r dreth gyngor, dylai llywodraeth leol ganolbwyntio yn unig ar wasanaethau statudol, a dylai gwariant canolog gan awdurdodau addysg lleol ddod i ben. Beth mae hyn yn ei olygu mewn gwirionedd? Oherwydd mae pobl yn aml yn sôn am dorri pethau, ond beth maent yn ei olygu wrth hynny? Byddai'n golygu cau’r rhan fwyaf o lyfrgelloedd, cau pob parc, cau pob canolfan hamdden, dim cludiant ysgol am ddim, a diwedd ar y rhaglen adeiladu ysgolion. Yn bwysicach, fel y dywedais yn gynharach, byddem yn y pen draw fel Lloegr, gydag ysbytai yn methu rhyddhau cleifion gan nad oes unrhyw un i ofalu amdanyn nhw a does unman ganddynt i fynd.
Cymerodd ganrifoedd i ddarganfod nad oedd gollwng gwaed yn gweithio. Gadewch inni obeithio bod methiant cyni yn mynd i gael ei nodi yn llawer cynt, yn ddelfrydol pan fyddwn yn cael math gwahanol o Lywodraeth.
I welcome the moves in the budget to implement some of the key pledges in the Welsh Labour manifesto from last year, specifically, the £53 million towards delivering 20,000 affordable homes, the £15 million for widening access to apprenticeships as part of the move to implement 100,000 all-age apprenticeships, as well as some of the smarter economic measures—the £40 million for energy efficiency, which, as the Minister mentioned, will cut bills for 25,000 homes, as well as producing local jobs—and also some of the smaller interventions, such as the £1.5 million for genomics, as well as the £20 million small grants fund for rural communities, which enables communities to fund things like ICT and data and develop towards the precision agriculture model that we’ve discussed in this Assembly. So, this budget, I think, is a huge achievement and a concrete step forward towards implementing the Welsh Labour manifesto.
I think, in spirit of the discussion that’s been had in the Chamber this afternoon, it’s beholden on us to acknowledge that we do not have a majority in this Chamber, and this budget has only been possible because of the co-operation across party lines. We’ve seen that in terms of offering a place to the Liberal Democrats in Government, and also in terms of the compact with Plaid Cymru, which has borne fruit in this budget, and I think we should acknowledge their constructive influence in that. I think I should, in keeping with some of the things that have been said, offer some pause for reflection on how we’re going to conduct these discussions in future years. It is not my preference that we make annual deals like this, but, if that is to be the way, then, inevitably, we are going to be tempted towards the lowest common denominator. I think there is a real challenge in this Assembly—the first Assembly elected in the aftermath of the future generations Act—to take a longer-term view. There’s clearly going to be a tension in that in the necessary political arrangements we have to meet to get a budget passed in the short term. I’d hate to see us go the way of other democracies, most notably the American political system, where we descend towards a pork barrel politics. It’s a mark of the American budget system that hardly a budget is passed without a museum or a bridge or a bypass being awarded in the name of the chair of various committees. Much as I know people in his own party believe Adam Price to be the future prophet, I would hate to see statues to the ‘Mab Darogan’ littering the countryside of Carmarthen East.
But I think there is—the one bit of the budget I am struggling with, and Nick Ramsay did make the point, as did the Minister, about the need to reflect the future generations Act in future budgets, and I look forward to Nick following through the logic of that and revising his position on the M4. But I think, when it comes to the spending priorities we make, the figures I’ve mentioned for the manifesto priorities, compare also then to £50 million for a bypass on top of £24 million for pinch points on roads, and £15 million for local transport network funds, two thirds of which is anticipated for highway projects, and we have this cognitive dissonance we’ve discussed in the Chamber before between accepting that our commitments to planning for the long term and taking into account carbon emissions, those do have policy and spending implications that we need to build into our thinking and not simply revert to the practices of the past, and not simply to revert to projects to win support for political parties to show that they’ve exerted influence. That’s not an easy thing to do. We need to be grown up about this. There is a real tension there. It was a cross-party commitment to doing things differently. If we mean what we say, that has got to be reflected in our discussions around the budget. Thank you.
Rwy’n croesawu'r symudiadau yn y gyllideb i weithredu rhai o'r addewidion allweddol ym maniffesto Llafur Cymru o’r llynedd, yn benodol, y £53 miliwn tuag at ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy, y £15 miliwn ar gyfer ehangu mynediad i brentisiaethau fel rhan o'r symudiad i weithredu 100,000 o brentisiaethau bob oedran, yn ogystal â rhai o'r mesurau economaidd craffach—y £40 miliwn ar gyfer effeithlonrwydd ynni, a fydd, fel y dywedodd y Gweinidog, yn torri biliau 25,000 o gartrefi, yn ogystal â chynhyrchu swyddi lleol— a hefyd rai o'r ymyriadau llai, megis yr £1.5 miliwn ar gyfer genomeg, yn ogystal â'r gronfa grantiau bach gwerth £20 miliwn ar gyfer cymunedau gwledig, sy'n galluogi cymunedau i ariannu pethau fel TGCh a data a datblygu tuag at y model amaethyddiaeth manwl yr ydym wedi’i drafod yn y Cynulliad hwn. Felly, mae’r gyllideb hon, yn fy marn i, yn gamp aruthrol ac yn gam pendant ymlaen tuag at weithredu maniffesto Llafur Cymru.
Rwy’n credu, yn ysbryd y drafodaeth a gafwyd yn y Siambr y prynhawn yma, ei bod yn ddyletswydd arnom i gydnabod nad oes gennym fwyafrif yn y Siambr hon, ac ni fu’r gyllideb hon yn bosibl oni bai am gydweithrediad ar draws ffiniau plaid. Rydym wedi gweld hynny pan gynigiwyd lle i'r Democratiaid Rhyddfrydol yn y Llywodraeth, a hefyd o ran y compact gyda Phlaid Cymru, sydd wedi dwyn ffrwyth yn y gyllideb hon, ac rwy’n meddwl y dylem gydnabod eu dylanwad adeiladol yn hynny. Rwy’n credu y dylwn, yn unol â rhai o'r pethau sydd wedi cael eu dweud, gynnig rhywfaint o oedi ar gyfer myfyrio ar sut yr ydym yn mynd i gynnal y trafodaethau hyn yn y dyfodol. Nid fy newis i yw y dylem fod yn gwneud bargeinion blynyddol fel hyn, ond, os mai dyma fydd y ffordd, yna, yn anochel, byddwn yn cael ein denu tuag at y lefel gyffredin isaf. Rwy'n credu bod her wirioneddol yn y Cynulliad—y Cynulliad cyntaf a etholwyd yn dilyn Deddf cenedlaethau'r dyfodol—i gymryd golwg tymor hwy. Mae’n amlwg y bydd tensiwn yn codi yn y trefniadau gwleidyddol angenrheidiol y mae’n rhaid i ni eu bodloni i gael cyllideb wedi’i phasio yn y tymor byr. Byddai’n gas gennyf ein gweld yn mynd i’r un cyfeiriad â democratiaethau eraill, yn fwyaf nodedig y system wleidyddol yn America, lle'r ydym yn disgyn i wleidyddiaeth pwrs y wlad. Un o nodweddion y system gyllidebol yn America yw na chaiff cyllideb ei phasio heb i amgueddfa neu bont neu ffordd osgoi gael eu dyfarnu yn enw cadeirydd gwahanol bwyllgorau. Er y gwn fod llawer o bobl yn ei blaid ei hun o’r farn mai Adam Price yw proffwyd y dyfodol, byddai'n gas gennyf weld cerfluniau o’r 'Mab Darogan' yn gwneud cefn gwlad Dwyrain Caerfyrddin yn flêr.
Ond rwy'n credu bod—yr un darn o’r gyllideb yr wyf yn cael anhawster ag ef, ac fe wnaeth Nick Ramsay y pwynt, fel y gwnaeth y Gweinidog, am yr angen i adlewyrchu Deddf cenedlaethau'r dyfodol mewn cyllidebau yn y dyfodol, ac rwy'n edrych ymlaen at weld Nick yn mynd ar ôl y rhesymeg y tu ôl i hynny ac yn adolygu ei safbwynt ar yr M4. Ond rwy'n credu, pan ddaw at y blaenoriaethau gwario rydym yn eu gwneud, mae'r ffigurau a grybwyllais ar gyfer y blaenoriaethau maniffesto, yn cymharu hefyd â £50 miliwn ar gyfer ffordd osgoi ar ben y £24 miliwn ar gyfer mannau cyfyng ar ffyrdd, a £15 miliwn ar gyfer cronfeydd rhwydwaith trafnidiaeth lleol, dwy ran o dair ohono wedi ei ragweld ar gyfer prosiectau priffyrdd. Ac mae gennym yr anghyseinedd gwybyddol hwn yr ydym wedi’i drafod yn y Siambr o'r blaen rhwng derbyn bod ein hymrwymiadau i gynllunio ar gyfer y tymor hir ac ystyried allyriadau carbon, mae gan y rheini oblygiadau polisi a gwariant y mae angen i ni eu cynnwys yn ein ffordd ni o feddwl ac nid dim ond dychwelyd i arferion y gorffennol, ac nid dim ond dychwelyd at brosiectau i ennill cefnogaeth i bleidiau gwleidyddol i ddangos eu bod wedi cael dylanwad. Nid yw hynny'n beth hawdd i'w wneud. Mae angen i ni fod yn aeddfed ynglŷn â hyn. Mae tensiwn gwirioneddol yno. Roedd yn ymrwymiad trawsbleidiol i wneud pethau'n wahanol. Os ydym yn golygu'r hyn yr ydym yn ei ddweud, mae’n rhaid i hynny gael ei adlewyrchu yn ein trafodaethau ar y gyllideb. Diolch.
I welcome this budget and the opportunity to contribute to my first final budget debate as Assembly Member for Delyn. I particularly welcome a number of the recent revenue and capital allocations, including an extra £10 million a year for social care. I think it’s right that we address the pressures on social care—the growing pressures as people are growing older and living longer—and recognise the role of the often much undervalued workforce who take care of our nearest and dearest. Also, the additional £32 million over four years for flood alleviation measures. Communities in my constituency, like many other areas across the country, have been devastated by flooding in the not-too-distant past, and I hope that, with this extra investment, we’ll see steps taken in the areas that need it. And finally, the £84 million more over four years to support road and transport schemes. Transport networks are crucial to regeneration—the regeneration that drives investment and sustains better jobs closer to home. So, it’s important to me and to others that this is a budget that addresses and meets the needs of the whole of Wales.
A further £15 million to relieve transport pinch points across the country will be music to many commuters’ ears. As somebody who regularly travels from north to south, I appreciate the opportunity this funding provides to tackle junctions that are causing congestion and to look at improving overtaking on key routes from north to south. The same also needs to happen east to west in north Wales. The extra money is needed and will be well received to help ease congestion and the well-documented difficulties on the A55 and other trunk roads in north Wales, such as the A5, the A483 and the A494. The £50 million put forward to develop the metro in north Wales will innovatively complement the investment in our roads and will be significant in the economic development of the region and unlocking our links to prosperity across north Wales with our near neighbours in the north-west of England. So, going forward, I think we really need to make sure that this investment sees practical steps taken to get north-east Wales metro ready with a better integrated public transport system, and also press ahead now without delay with much-needed and much-wanted improvements to the A55 gateway to north Wales.
Rwy'n croesawu'r gyllideb hon a'r cyfle i gyfrannu at fy nhrafodaeth gyntaf ar y gyllideb derfynol fel Aelod Cynulliad dros Delyn. Croesawaf yn arbennig nifer o'r dyraniadau refeniw a chyfalaf diweddar, gan gynnwys £10 miliwn ychwanegol y flwyddyn ar gyfer gofal cymdeithasol. Rwy'n credu ei bod yn iawn i ni fynd i'r afael â'r pwysau sydd ar ofal cymdeithasol—y pwysau cynyddol wrth i bobl dyfu'n hŷn a byw yn hwy—a chydnabod swyddogaeth y gweithlu sy’n aml yn cael ei danbrisio sydd yn gofalu am ein hanwyliaid. Hefyd, y £32 miliwn ychwanegol dros bedair blynedd ar gyfer mesurau lliniaru llifogydd. Mae cymunedau yn fy etholaeth i, fel llawer o ardaloedd eraill ar draws y wlad, wedi dioddef yn enbyd oherwydd llifogydd yn y gorffennol gweddol agos, ac rwy’n gobeithio, gyda’r buddsoddiad ychwanegol hwn, y gwelwn gamau yn cael eu cymryd yn yr ardaloedd sydd eu hangen. Ac yn olaf, yr £84 miliwn ychwanegol dros bedair blynedd i gefnogi cynlluniau ffyrdd a chludiant. Mae rhwydweithiau trafnidiaeth yn hanfodol i adfywio—yr adfywio sy'n sbarduno buddsoddiad ac yn cynnal gwell swyddi yn nes at adref. Felly, mae'n bwysig i mi ac i eraill fod hon yn gyllideb sy'n rhoi sylw i, ac yn diwallu, anghenion Cymru gyfan.
Bydd £15 miliwn ychwanegol i liniaru mannau cyfyng trafnidiaeth ar draws y wlad yn rhywbeth fydd yn cael ei groesawu gan lawer o gymudwyr. Fel rhywun sy'n teithio'n rheolaidd o'r gogledd i'r de, rwy’n gwerthfawrogi'r cyfle y mae’r arian hwn yn ei ddarparu i fynd i'r afael â chyffyrdd sy'n achosi tagfeydd ac i edrych ar wella goddiweddyd ar ffyrdd allweddol o'r gogledd i'r de. Mae angen i’r un peth ddigwydd hefyd rhwng y dwyrain a'r gorllewin yn y gogledd. Mae angen yr arian ychwanegol a bydd yn dderbyniol iawn i helpu i leihau tagfeydd a'r anawsterau cyfarwydd ar yr A55 a chefnffyrdd eraill yn y gogledd, megis yr A5, yr A483 a'r A494. Bydd y £50 miliwn a gyflwynwyd i ddatblygu'r metro yn y gogledd yn arloesol ac yn ategu'r buddsoddiad yn ein ffyrdd. Bydd hefyd yn arwyddocaol i ddatblygiad economaidd y rhanbarth ac yn datgloi ein cysylltiadau â ffyniant ar draws y gogledd gyda'n cymdogion agos yng ngogledd-orllewin Lloegr. Felly, wrth symud ymlaen, rwy’n credu o ddifrif bod angen i ni wneud yn siŵr bod y buddsoddiad hwn yn gweld camau ymarferol yn cael eu cymryd i gael metro’r gogledd-ddwyrain yn barod, gyda system drafnidiaeth gyhoeddus fwy integredig, a hefyd bwrw ymlaen yn awr yn ddi-oed gyda gwelliannau mawr eu hangen i borth yr A55 i ogledd Cymru.
Budgets are about choices. Although none of us would feel, in this Chamber, that we have the resources available to the Welsh Government that we would need to do what we want to do, this budget, I believe, shows—as Mike Hedges indicated—the shortcomings of austerity and the possibility, even within reduced resources, of making the right choices. The choice that the Welsh Government has made in this budget is to stand on the side of people who are doing their bit but are finding it hard. So, if, like a young parent in my constituency, you were able to send your children to Food and Fun in Melin Junior School this summer, giving you a little bit more time to go to work, taking some pressure off your care budget, giving them two meals a day and playing and reading with their fellow pupils, the great news is that the Government’s going to expand that project, both in our area and elsewhere. If you’re an apprentice, you’ll be comforted in knowing that the Welsh Government is spending every penny of the apprenticeship levy on expanding its apprenticeship programme. If you’re looking to buy a home and finding that hard, then £53 million to bring forward the commitment to affordable homes is going to be good news. If you’re going into care, doubling the capital limit and making a start on that in this budget is very significant. Knowing that the care worker who is looking after you is on the path to earning the living wage, as a result of the Welsh Government’s commitment, is going to be a good thing. So, these are choices; and the Government, in my opinion, within the limited constraints of the budget, are making the right choices.
I’d also like to say, in relation to the fiscal framework—I’d like to congratulate the finance Secretary on his achievement in negotiating that settlement. This is the last budget that will be taking place under the old—or the current—regime. It’s incredibly significant that he has managed to bake into the formula a needs base for Barnett, and incredibly significant that we will have an independent review for the formula and an independent dispute resolution mechanism. It doesn’t, in my view, go far enough, and I believe that to be his view and the view of others in this Chamber as well. Nevertheless, that is a major step forward. My personal preference would be for a statutory mechanism that enshrines these principles in law. We take our powers on the basis of statute, and we get our funding on the basis of a handshake, and this mechanism starts us on the journey of moving away from that. In that, it is very significant, and he is to be congratulated on that achievement.
Mae cyllidebau yn ymwneud â dewisiadau. Er na fyddai neb ohonom yn teimlo, yn y Siambr hon, fod gennym yr adnoddau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru y byddai eu hangen arnom i ni wneud yr hyn yr ydym am ei wneud, mae’r gyllideb hon, rwy’n credu, yn dangos—fel y nododd Mike Hedges—ddiffygion cyni a'r posibilrwydd, hyd yn oed o fewn llai o adnoddau, o wneud y dewisiadau cywir. Y dewis y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud yn y gyllideb hon yw sefyll ar ochr y bobl sy'n gwneud eu rhan, ond sy’n ei chael yn anodd gwneud hynny. Felly, os oeddech chi, fel rhiant ifanc yn fy etholaeth i, yn gallu anfon eich plant i Fwyd a Hwyl yn Ysgol Iau Melin yr haf hwn, gan roi ychydig mwy o amser i chi fynd i'r gwaith, a chymryd rhywfaint o bwysau oddi ar eich cyllideb gofal, gan roi iddynt ddau bryd y dydd a chwarae a darllen gyda'u cyd-ddisgyblion, y newyddion da yw bod y Llywodraeth yn mynd i ehangu’r prosiect hwnnw, yn ein hardal ni ac mewn mannau eraill. Os ydych chi'n brentis, bydd yn gysur ichi wybod bod Llywodraeth Cymru yn gwario pob ceiniog o'r ardoll brentisiaethau ar ehangu ei rhaglen brentisiaethau. Os ydych yn ceisio prynu cartref ac yn cael hynny’n anodd, yna mae’r £53 miliwn i ddwyn ymlaen yr ymrwymiad i dai fforddiadwy yn mynd i fod yn newyddion da. Os ydych yn mynd i mewn i ofal, mae dyblu’r terfyn cyfalaf a gwneud cychwyn ar hynny yn y gyllideb hon yn arwyddocaol iawn. Mae gwybod bod y gweithiwr gofal sy’n edrych ar eich ôl chi ar y ffordd i ennill y cyflog byw, o ganlyniad i ymrwymiad Llywodraeth Cymru, yn mynd i fod yn beth da. Felly, mae'r rhain yn ddewisiadau; ac mae’r Llywodraeth, yn fy marn i, o fewn cyfyngiadau cyfyngedig y gyllideb, yn gwneud y dewisiadau cywir.
Hoffwn hefyd ddweud, mewn cysylltiad â'r fframwaith cyllidol—hoffwn longyfarch yr Ysgrifennydd Cyllid ar ei gamp wrth drafod y setliad. Hon yw’r gyllideb olaf a fydd yn cael ei chynnal o dan yr hen drefn—neu'r drefn bresennol. Mae'n hynod arwyddocaol ei fod wedi llwyddo i gynnwys yn y fformiwla sylfaen anghenion ar gyfer Barnett, ac mae’n hynod arwyddocaol y byddwn yn cael adolygiad annibynnol ar gyfer y fformiwla a mecanwaith ar gyfer datrys anghydfodau annibynnol. Nid yw, yn fy marn i, yn mynd yn ddigon pell, a chredaf mai dyna ei farn ef a barn pobl eraill yn y Siambr hon hefyd. Serch hynny, mae hwn yn gam mawr ymlaen. Fy newis personol i fyddai gweld mecanwaith statudol sy'n ymgorffori’r egwyddorion hyn yn y gyfraith. Rydym yn cymryd ein pwerau ar sail statud, ac rydym yn cael ein hariannu ar sail ysgydwad llaw, ac mae’r mecanwaith hwn yn golygu cychwyn ar y daith sy’n symud i ffwrdd oddi wrth hynny. Yn hynny o beth, mae'n arwyddocaol iawn, ac mae’n rhaid ei longyfarch ar y gamp honno.
I am very pleased to speak in this very important debate, and I would like to congratulate the finance Secretary for his handling of these issues in the challenging circumstances that he referred to at the beginning of his introduction. I welcome the final budget and the additional revenue and capital funding that has been allocated, and I just wanted to speak briefly about a few of those additional areas today.
I am particularly pleased that there is £6 million in additional revenue funding to help prevent homelessness. I think that one of the messages, certainly from the Finance Committee and from many of the discussions that we have had about how we plan our finances, is that we want to work on prevention. I think this is clearly an area where we have made great strides, and I think it is widely acknowledged that Wales is leading the way in the UK in preventing homelessness. I think this £6 million—although, obviously, not a huge amount—is certainly going to make a significant difference. It is important for us to remember that this is an area where we are making progress. There have been calls from homelessness charities for the UK Government to follow the example of Wales in its legislation, in placing a legal duty to help people in housing crisis, to prevent and relieve homelessness. I know that the statistics have shown that that is working. So, I think that the money that is given towards preventing homelessness is really putting money where it should go. So, I really want to very strongly welcome that money towards homelessness.
Many speakers have mentioned the additional £10 million for social care, and how vitally important social care is. Mike Hedges, of course, referred to the long-term nature of social care, and this additional funding, I know, will help meet the extra cost of funding the national living wage, and is in addition to the extra £25 million announced in October. So, I think, again, it shows the priority that the Labour Government in Wales is giving to social care.
I also want to take the opportunity to comment on the £1.7 million funding to provide financial support for people and their families with contaminated blood. Obviously, there is a consultation on payments for people infected with contaminated blood and their families, which is still ongoing until 20 January. So, I know that no decisions have yet been made about how this £1.7 million in funding will be distributed. I am very pleased that the Cabinet Secretary for health came along to the last meeting of the cross-party group, which I chair, to hear concerns and worries about the people who are hoping to benefit from this money. He was able to listen to the experiences of many of the families and people directly affected by this scandal, which of course dates back to the 1970s and 1980s. I wanted to mention that group in this budget debate because, obviously, the decisions that we make about money are of huge individual importance to all of those people who have suffered from this major tragedy. I am hopeful that we will be able to come forward with a solution that will help satisfy some of their greatest concerns. I think it is very important to remember that the families of those who have had hepatitis C and liver disease suffer greater financial hardship as a result of family members receiving contaminated blood, because they are penalised when it comes to getting loans and getting insurance. That has a massive detrimental effect on their financial stability. That’s why they argue for ongoing support, rather than one-off payments. So, I wanted to make that point in the budget debate, although I know that decisions haven’t yet been made.
Finally, I'd just like to echo the good news about the progress that has been made about the financial stability that we hope will be obtained. I particularly welcome the idea of having the independent regulator, and I think that this is a final budget that is much to be applauded.
Rwy'n falch iawn o gael siarad yn y ddadl bwysig iawn hon, a hoffwn longyfarch yr Ysgrifennydd Cyllid am y ffordd y mae wedi trin y materion hyn yn yr amgylchiadau heriol y cyfeiriodd atynt ar ddechrau ei gyflwyniad. Rwy’n croesawu'r gyllideb derfynol a'r refeniw ychwanegol a’r cyllid cyfalaf sydd wedi cael eu dyrannu, ac roeddwn i eisiau siarad yn fyr am rai o'r meysydd ychwanegol hynny heddiw.
Rwy'n arbennig o falch bod £6 miliwn o arian refeniw ychwanegol ar gael i helpu i atal digartrefedd. Rwy’n credu mai un o'r negeseuon, yn sicr gan y Pwyllgor Cyllid ac o lawer o'r trafodaethau yr ydym wedi'u cael am y ffordd yr ydym yn cynllunio ein cyllid, yw ein bod eisiau gweithio ar atal digartrefedd. Rwy'n credu bod hwn yn amlwg yn faes lle’r ydym wedi cymryd camau breision, ac rwy'n credu ei fod yn cael ei gydnabod yn eang bod Cymru yn arwain y ffordd yn y DU o ran atal digartrefedd. Rwy’n meddwl bod y £6 miliwn hwn—er, yn amlwg, nid yw’n swm enfawr—yn sicr yn mynd i wneud gwahaniaeth sylweddol. Mae'n bwysig i ni gofio bod hwn yn faes lle’r ydym yn gwneud cynnydd. Bu galwadau gan elusennau digartrefedd i Lywodraeth y DU ddilyn esiampl Cymru yn ei deddfwriaeth, wrth osod dyletswydd gyfreithiol i helpu pobl mewn argyfwng tai, er mwyn atal a lleddfu digartrefedd. Gwn fod yr ystadegau wedi dangos bod hynny yn gweithio. Felly, rwy’n meddwl bod yr arian sy'n cael ei roi tuag at atal digartrefedd yn arian sy’n cael ei roi ble ddylai fynd o ddifrif. Felly, rwyf eisiau rhoi croeso mawr iawn i’r arian hwn sy’n mynd at ddigartrefedd.
Mae llawer o siaradwyr wedi crybwyll y £10 miliwn ychwanegol ar gyfer gofal cymdeithasol, a pha mor hanfodol bwysig yw gofal cymdeithasol. Roedd Mike Hedges, wrth gwrs, yn cyfeirio at natur hirdymor gofal cymdeithasol, ac mae’r arian ychwanegol hwn, rwy’n gwybod, yn helpu i ddiwallu’r gost ychwanegol o ariannu'r cyflog byw cenedlaethol, ac mae'n ychwanegol at y £25 miliwn a gyhoeddwyd ym mis Hydref. Felly, rwy’n credu, unwaith eto, bod hyn yn dangos y flaenoriaeth y mae Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn ei rhoi i ofal cymdeithasol.
Rwyf hefyd am achub ar y cyfle i wneud sylwadau ar y cyllid £1.7 miliwn i roi cymorth ariannol i bobl hynny a'u teuluoedd sydd â gwaed halogedig. Yn amlwg, ceir ymgynghoriad ar daliadau i bobl sydd wedi'u heintio â gwaed halogedig a'u teuluoedd, ac mae hyn yn dal i fynd rhagddo tan 20 Ionawr. Felly, rwy’n gwybod nad oes unrhyw benderfyniadau wedi eu gwneud eto am sut y bydd y £1.7 miliwn hwn yn cael ei ddosbarthu. Rwy'n falch iawn bod Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wedi dod draw i gyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol, yr wyf yn gadeirydd arno, i glywed am bryderon a gofidiau’r bobl sy'n gobeithio cael budd o'r arian hwn. Roedd yn gallu gwrando ar brofiadau llawer o'r teuluoedd a phobl yr effeithir arnynt yn uniongyrchol gan y sgandal hwn, sydd wrth gwrs yn dyddio'n ôl i'r 1970au a'r 1980au. Roeddwn i eisiau sôn am y grŵp hwnnw yn y ddadl ar y gyllideb hon oherwydd, yn amlwg, mae’r penderfyniadau a wnawn ynghylch arian o bwysigrwydd unigol aruthrol i bob un o'r bobl hynny sydd wedi dioddef o’r trychineb mawr hwn. Rwy’n obeithiol y byddwn yn gallu dod o hyd i ateb a fydd yn helpu i fodloni rhai o'u pryderon mwyaf. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cofio bod teuluoedd y rhai sydd wedi cael hepatitis C a chlefyd yr iau yn dioddef mwy o galedi ariannol o ganlyniad i’r ffaith fod aelodau o'r teulu wedi derbyn gwaed halogedig, oherwydd eu bod yn cael eu cosbi pan ddaw at gael benthyciadau a chael yswiriant. Mae hynny'n cael effaith niweidiol enfawr ar eu sefydlogrwydd ariannol. Dyna pam y maent yn dadlau dros gael cefnogaeth barhaus, yn hytrach na thaliadau untro. Felly, roeddwn yn awyddus i wneud y pwynt hwnnw yn y ddadl ar y gyllideb, er fy mod yn gwybod nad oes penderfyniadau wedi cael eu gwneud eto.
Yn olaf, hoffwn i adleisio’r newyddion da am y cynnydd sydd wedi'i wneud am y sefydlogrwydd ariannol yr ydym yn gobeithio a ddaw. Rwy’n croesawu'r syniad o gael y rheoleiddiwr annibynnol, yn enwedig, a chredaf fod hon yn gyllideb derfynol sydd i’w chanmol yn fawr iawn.
Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i ymateb i’r ddadl.
I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to reply to the debate.
Lywydd, diolch yn fawr.
Can I thank all those Members who have taken part in the discussion? Many Members have pointed to those things that we have been able to achieve in the budget, in the new investments that we’ve been able to make between the draft and the final budget. I thought I would just reiterate here the decision-making path that I set out to the Finance Committee in relation to any additional capital that might have come our way in the autumn statement. My first priority was to restore money into budgets where the constraints at the draft budget stage meant that we hadn't been able to do everything that we would have liked to have done, and that's why you do see in this budget new investments in flood-risk management and in urban regeneration.
My second priority was to look at those key commitments in the programme for government and, where possible, to accelerate our ability to achieve those. I am particularly committed to the 20,000 affordable homes—a challenging target, but housing need in Wales is a very, very real issue for many families, and anything we can do to respond to that agenda is something I was keen to support in this budget.
And then, when we had done that, I looked to see whether there were any ideas that hadn't been possible to support at all up until this point, and there, the £40 million investment in the primary care estate—another example of the Government's determination, and we’ve heard a number of examples of it this afternoon, to do important things in the field of social care, as well as primary and community medicine, to recognise that system as a system in the round.
Llywydd, I think there have been three themes that have run through the discussion. I'll say something very briefly about each one of them. First of all, there has been some interesting discussion about the way the budget is made. Let me concur with what one of my colleagues said: we are a Government without a majority, nor do we have a monopoly on ideas. So, working with other parties to consider our proposals, to be able to add to the list of possibilities, I think is something that we should welcome as a way of conducting business here. Is the budget different as a result of our discussions with Plaid Cymru? Of course it is. Is there anything in this budget that Labour Members would not be pleased to support? Of course there is not. That’s the nature of negotiations. Alongside those immediate discussions, then, you will also see, because we published it as part of the budget agreement, we have an agenda of longer term issues that we will be discussing in the finance liaison group and, this year, without an election and without the constraints that that places on our timetable, we will be able to attend to those matters too.
There’s been a debate this afternoon about uncertainty and sustainability. Of course, I wished that I was able to provide longer term budgets on the revenue side to go alongside the four-year capital budgets we've been able to propose, but, as Simon Thomas said, uncertainty stares us in the face, not just this year, but in years ahead. We will have the impact of leaving the European Union to contend with. We have the enduring difficulty of that flawed and self-defeating policy of austerity that Mike Hedges drew attention to and the way that that bears down on our budgets. We have the particular difficulty that the Chancellor confirmed he intends to go ahead with £3.5 billion-worth of revenue cuts in 2019-20. That by itself would wipe out any of the revenue gains that we have received from the UK Government over recent years. So, while I am absolutely prepared to recognise the desirability of sustainability in long-term planning, you still have to manage with the very real uncertainties that face you right here, right now, and will go on making a difficult context for budget making in this Assembly for the next period.
Finally, there’s been discussion about the budget process, and I fully agree that, as we begin to exercise our new fiscal responsibilities, we will need to recalibrate our processes to make sure that we are able to focus on those big-picture decisions that will underlie the way that the budget is prepared and developed in future years. I think there are different ideas about how that might best be done, but it’s a discussion that the Finance Committee’s report provides a very helpful basis for agreeing on the detail of that over the coming year.
Llywydd, careful planning and preparation lie ahead, then, to meet the challenge of those harder choices and that different range of possibilities that we face over the next 12 months. We’re already preparing for the next budget round, and beyond will use the Finance Committee scrutiny report as an important contribution to that. I’ve already begun discussions with my colleagues about how we will go about that in the rest of this year. Nevertheless, in all those circumstances, Llywydd, this is a budget that takes Wales forward. It invests in those important areas that will make the biggest difference in people’s lives, and I commend it to the Assembly this afternoon.
Thank you, Llywydd.
A gaf i ddiolch i’r holl Aelodau hynny sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth? Mae llawer o Aelodau wedi cyfeirio at y pethau hynny yr ydym wedi gallu eu cyflawni yn y gyllideb, yn y buddsoddiadau newydd yr ydym wedi gallu eu gwneud rhwng y drafft a'r gyllideb derfynol. Roeddwn i’n credu y byddwn yn y fan yma yn ailadrodd y llwybr gwneud penderfyniadau a nodais gerbron y Pwyllgor Cyllid mewn cysylltiad ag unrhyw gyfalaf ychwanegol a allai fod wedi dod i ni yn natganiad yr hydref. Fy mlaenoriaeth gyntaf i oedd adfer arian i gyllidebau lle’r oedd cyfyngiadau ar y cam cyllideb ddrafft yn golygu nad oeddem wedi gallu gwneud popeth y byddem wedi hoffi ei wneud. A dyna pam yr ydych yn gweld yn y gyllideb hon fuddsoddiadau newydd mewn rheoli risg llifogydd ac mewn adfywio trefol.
Yr ail flaenoriaeth oedd edrych ar yr ymrwymiadau allweddol hynny yn y rhaglen lywodraethu a, lle bo modd, cyflymu ein gallu i gyflawni hynny. Rwyf wedi ymrwymo’n arbennig i’r 20,000 o gartrefi fforddiadwy—targed heriol, ond mae’r angen am dai yng Nghymru yn fater real iawn, iawn i lawer o deuluoedd, ac mae unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i ymateb i'r agenda honno yn rhywbeth yr wyf yn awyddus i’w gefnogi yn y gyllideb hon.
Ac yna, pan oeddem wedi gwneud hynny, edrychais i weld a oedd unrhyw syniadau nad oedd wedi bod yn bosibl eu cefnogi o gwbl tan nawr, ac yno, y buddsoddiad o £40 miliwn yn yr ystâd gofal sylfaenol —enghraifft arall o benderfyniad y Llywodraeth, ac rydym wedi clywed nifer o enghreifftiau ohono y prynhawn yma, i wneud pethau pwysig ym maes gofal cymdeithasol, yn ogystal â meddygaeth sylfaenol a chymunedol, i gydnabod y system honno fel system o fewn y cylch.
Lywydd, rwy’n credu bod tair thema wedi rhedeg drwy'r drafodaeth. Byddaf yn dweud rhywbeth yn fyr iawn am bob un ohonynt. Yn gyntaf oll, bu rhywfaint o drafodaeth ddiddorol am y ffordd y mae'r gyllideb yn cael ei gwneud. Gadewch i mi gytuno â'r hyn a ddywedodd un o’m cyd Aelodau: ein bod yn Llywodraeth heb fwyafrif, ac nid oes gennym fonopoli ar syniadau. Felly, mae gweithio gyda phleidiau eraill i ystyried ein cynigion, i fod yn gallu ychwanegu at y rhestr o bosibiliadau, yn fy marn i, yn rhywbeth y dylem ei groesawu fel ffordd o gynnal busnes yma. A yw'r gyllideb yn wahanol o ganlyniad i'n trafodaethau gyda Phlaid Cymru? Wrth gwrs ei bod. A oes unrhyw beth yn y gyllideb hon na fyddai Aelodau Llafur yn falch i’w gefnogi? Wrth gwrs nad oes. Dyna natur trafodaethau. Ochr yn ochr â'r trafodaethau uniongyrchol hynny, felly, fe welwch, oherwydd ein bod wedi ei chyhoeddi fel rhan o gytundeb y gyllideb, mae gennym agenda o faterion tymor hwy y byddwn yn eu trafod yn y grŵp cyswllt cyllid. Eleni, heb etholiad a heb y cyfyngiadau y mae hynny’n eu rhoi ar ein hamserlen, byddwn yn gallu rhoi sylw i’r materion hynny hefyd.
Bu dadl y prynhawn yma am ansicrwydd a chynaliadwyedd. Wrth gwrs, roeddwn wedi dymuno gallu darparu cyllidebau tymor hirach ar yr ochr refeniw i fynd ochr yn ochr â'r cyllidebau cyfalaf pedair blynedd yr ydym wedi gallu eu cynnig. Ond, fel y dywedodd Simon Thomas, mae ansicrwydd yn ein hwynebu, nid eleni yn unig, ond yn y blynyddoedd i ddod. Bydd yn rhaid inni ymgodymu ag effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae gennym anhawster parhaus y polisi diffygiol a hunandrechol o gyni y tynnodd Mike Hedges sylw ato a'r ffordd y mae hynny yn gwasgu ar ein cyllidebau. Mae gennym yr anhawster penodol a gadarnhawyd gan y Canghellor ei fod yn bwriadu mynd ymlaen â gwerth £3.5 biliwn o doriadau refeniw yn 2019-20. Byddai hynny ar ei ben ei hun yn dileu unrhyw un o'r enillion refeniw a gawsom gan Lywodraeth y DU dros y blynyddoedd diwethaf. Felly, er fy mod yn gwbl barod i gydnabod pa mor ddymunol yw cynaliadwyedd mewn cynllunio tymor hir, mae’n rhaid i chi ddal i ymdopi â'r ansicrwydd real iawn sy'n eich wynebu chi yma, ar hyn o bryd, ac a fydd yn parhau i fod yn gyd-destun anodd ar gyfer gwneud cyllideb yn y Cynulliad hwn ar gyfer y cyfnod nesaf.
Yn olaf, bu trafodaeth am broses y gyllideb, ac rwy’n cytuno yn llwyr, wrth inni ddechrau ymarfer ein cyfrifoldebau cyllidol newydd, y bydd angen i ni ail-bennu ein prosesau i wneud yn siŵr ein bod yn gallu canolbwyntio ar y penderfyniadau ehangach a fydd wrth wraidd y ffordd y mae'r gyllideb yn cael ei pharatoi a'i datblygu mewn blynyddoedd i ddod. Rwy'n credu bod gwahanol syniadau ynglŷn â’r ffordd orau y gellid gwneud hynny, ond mae'n drafodaeth y mae adroddiad y Pwyllgor Cyllid yn darparu sylfaen ddefnyddiol iawn ar gyfer cytuno ar fanylion hynny dros y flwyddyn nesaf.
Lywydd, mae cynllunio a pharatoi gofalus o'n blaenau, felly, er mwyn wynebu her y dewisiadau caletach hynny a’r ystod amrywiol o bosibiliadau sy'n ein hwynebu dros y 12 mis nesaf. Rydym eisoes yn paratoi ar gyfer y cylch cyllideb nesaf, a thu hwnt byddwn yn defnyddio adroddiad craffu'r Pwyllgor Cyllid fel cyfraniad pwysig at hynny. Rwyf eisoes wedi dechrau trafodaethau gyda fy nghydweithwyr ynghylch sut y byddwn yn bwrw ati yn ystod gweddill y flwyddyn hon. Serch hynny, yn yr holl amgylchiadau hynny, Lywydd, mae hon yn gyllideb sy'n mynd â Chymru yn ei blaen. Mae'n buddsoddi yn y meysydd pwysig hynny a fydd yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf i fywydau pobl, ac fe'i cymeradwyaf i'r Cynulliad y prynhawn yma.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf yw’r ddadl ar egwyddorion cyffredinol y Bil Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru). Rydw i’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud y cynnig—Mark Drakeford.
The next item is the debate on the general principles of the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Bill, and I call on the Cabinet Secretary to move the motion—Mark Drakeford.
Cynnig NDM6193 Mark Drakeford
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol y Bil Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru).
Motion NDM6193 Mark Drakeford
To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Lywydd, diolch i chi am alw arnaf i agor y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol y Bil Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru). Rydw i’n ddiolchgar i Gadeirydd ac aelodau’r Pwyllgor Cyllid a’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am eu gwaith craffu gofalus ar y Bil. Rydw i’n croesawu’r ffaith bod y Pwyllgor Cyllid yn argymell bod y Cynulliad Cenedlaethol yn cytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil. Hoffwn ddiolch hefyd i’r bobl sydd wedi cydweithio â ni ac wedi cyfrannu at ein syniadau wrth inni ddatblygu’r ddeddfwriaeth ar dreth drafodiadau tir.
Llywydd, thank you for calling me to open this debate on the general principles of the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Bill. I am grateful to the Chair and members of the Finance Committee and the Constitutional and Legislative Affairs Committee for their thorough scrutiny of the Bill. I welcome the Finance Committee’s recommendation that the National Assembly agrees the general principles of the Bill. I’d like to thank those who have engaged with us and contributed to our thinking as we developed the land transaction tax legislation.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I’m grateful to both those committees for their important reports at the end of the Stage 1 consideration of this Bill. Clearly, there are points of detail in both committees’ reports that will need to be carefully considered. Much of what I will say this afternoon, Dirprwy Lywydd, focuses on those issues highlighted during that Stage 1 scrutiny process. I’ve written to the Chairs of both the Finance Committee and CLAC to provide additional information and clarity in relation to some of their recommendations. I intend to write further to the Finance Committee to respond to each one of the recommendations in its report, and I’m pleased to confirm today that I can accept two of the three recommendations in the Constitutional and Legislative Affairs Committee’s consideration.
I’m going to try to deal in turn with a series of particular issues that are highlighted in those reports. I’m going to begin with the issue of guidance because, understandably, throughout the history of the Bill, both in its preparation and in its Stage 1 scrutiny, there has been a great deal of discussion about the importance of robust guidance. In particular, there’s been a focus on the general anti-avoidance rule, the targeted anti-avoidance rule for the reliefs that can be claimed, the differences between land transaction tax and stamp duty land tax legislation, and cross-border transactions. The theme of making sure that there is up-to-date, accurate and accessible guidance has rightly been reflected in the committee’s report on the general principles of the Bill.
I acknowledge the Finance Committee’s desire to understand the process for developing the guidance until it will go live in April 2018, and on this basis I’m happy to accept the committee’s recommendations in relation to these matters. I’ve had previous correspondence with the Chair of the Finance Committee as the scrutiny process unfolded and I explained in that correspondence that the development of guidance will be a matter for the Welsh Revenue Authority. I am keen to ensure that the WRA works with stakeholders as soon as possible to develop high-quality, user-friendly and effective guidance. A working group will be established in the first part of this year, involving people who work in the field, technical experts from beyond the Assembly, and my own officials, to discuss technical and operational issues and to help with the drafting of the guidance.
This will be an iterative process, but final guidance will be ready for sharing and discussion with taxpayers and their agents in good time to help their understanding of the new tax regime. I’m keen to continue to keep the National Assembly informed of progress in establishing the WRA. The Finance Committee’s second recommendation is that such updates should be provided termly and I’m happy to work to that timetable.
As to costs, the latest annual report on the Wales Act 2014 laid before the Assembly in December confirms that our current estimates have not changed since they were published last year. I will be in a position to provide an update on costs shortly, when a further set of decisions have been determined about the organisational design of the WRA and a confirmed cost secured for digital services. I will write to the Finance Committee before Stage 2 proceedings to provide an update on the work to develop cost estimates and to set out when a final, revised estimate will be available.
Dirprwy Lywydd, I turn now to the question of the additional dwelling surcharge. On 14 October I announced my intentions to propose amendments to the Bill during Stage 2 to introduce such a surcharge. I did so because, for this Government, the delivery of Welsh public services is of paramount importance, and for these purposes, the additional revenues generated by the surcharge is vital. It’s my intention that the additional dwelling surcharge will broadly follow the SDLT higher-rates rules. However, I will take the opportunity, in bringing forward Stage 2 amendments, to make the rules clearer and, where possible, fairer, in order to improve their application. I remain committed to ensuring the surcharge provisions are suitable to the needs of Wales. A range of suggestions were put forward by stakeholders on how to do so during the recent technical consultation. These will need to be properly assessed alongside evidence of the impact of the SDLT higher rates as this becomes available. Dirprwy Lywydd, this is one of the reasons for taking a subordinate legislation-making power to amend the additional dwelling surcharge, should emerging evidence indicate that this is necessary. These regulations would be subject to the affirmative procedure. This is an important component of the legislation as it will enable us to futureproof and manage the surcharge effectively. I’m grateful to the Constitutional and Legislative Affairs Committee, in this connection, for their consultation that the Bill strikes the right balance between what is included on the face of the Bill and what is left to subordinate legislation, and that other than in one instance, the procedure chosen in relation to the making of subordinate legislation is one that the committee regarded as reasonable and proportionate.
I turn now to cross-border questions. I agree with the Finance Committee’s emphasis on the need for a collaborative approach to be taken between HMRC, the WRA, the Land Registry and the Valuation Office Agency. I have written to the committee outlining the work already in progress. Options will now be explored as to how best to assist taxpayers in identifying where the border lies on respective titles. I will also look to those bodies to work together to deliver an integrated approach to other operational and policy issues, including, importantly, enforcement and compliance.
I turn now to reliefs. Stakeholders have been clear in their desire for consistency with SDLT in relation to reliefs and exemptions. I intend to monitor the uptake and value of residential and non-residential reliefs, because my approach to amending reliefs, or to introducing new ones in the future, will be the one I set out to the Finance Committee. This requires that potential new reliefs should be aligned with Welsh Ministers’ priorities, that they’re cost-effective, that they reach their intended policy target, and that they are rooted in best evidence.
In response to recommendation 11 of the Finance Committee’s report, I intend to propose a rule, through a Stage 2 amendment, that sets out how co-ownership authorised contractual schemes are to be treated for tax purposes. The rule ensures that we can consider introducing a seeding relief for CoACS and property authorised investment funds in the future when there is sufficient evidence to do so.
As to rates and bands, I can confirm my intention this afternoon to announce the tax rates for all devolved taxes in good time before April 2018. The specific timing of any announcement will take into account the possible behavioural impacts of announcements on taxpayers, and the requirements of the budgetary process. In the meantime, I will continue to engage with stakeholders and organisations about rates and bands, as with any other important budgetary matter. In this way, I believe we will fulfil the spirit of the committee’s tenth recommendation of a full and extensive consultation on rates and bands. It’s important for me to say that there is no precedent set by the UK or the Scottish Governments for a formal consultation before setting their rates. This does not, however, preclude an ongoing engagement and dialogue, and I remain committed to that.
Finally, Dirprwy Lywydd, to place all this in the wider policy context, I welcome the Wales Audit Office's report, which highlights the progress made over the past year on the fiscal reform agenda. The auditor general recognises that this is a complex area, and this Bill is one of its significant milestones.
I am also pleased to have reached the agreement with the Chief Secretary to the Treasury on what I believe to be a fair fiscal framework within which this and other devolved taxes will operate. I look forward to discussing the details of the framework with the Finance Committee tomorrow and to making an oral statement on it in this Chamber next week.
Throughout this programme of work, we’ve benefited from the advice and support of many individuals and organisations. I am grateful for their assistance and look forward to continuing to work with them in the coming years.
The successful passage of this Bill, should it progress through the National Assembly, will send a message that Wales remains ambitious and confident in taking on this next key step in the devolution of taxes. I ask Members to agree to the general principles of the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Bill this afternoon.
Rwy'n ddiolchgar i'r ddau bwyllgor hynny am eu hadroddiadau pwysig ar ddiwedd ystyriaeth Cyfnod 1 y Bil hwn. Yn amlwg, mae pwyntiau manwl yn adroddiadau’r ddau bwyllgor y bydd angen eu hystyried yn ofalus. Mae llawer o'r hyn y byddaf yn ei ddweud y prynhawn yma, Ddirprwy Lywydd, yn canolbwyntio ar y materion hynny a amlygwyd yn ystod y broses graffu Cyfnod 1 hwnnw. Rwyf wedi ysgrifennu at Gadeiryddion y Pwyllgor Cyllid a’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol i ddarparu gwybodaeth ac eglurder ychwanegol ynglŷn â rhai o'u hargymhellion. Rwy'n bwriadu ysgrifennu eto at y Pwyllgor Cyllid i ymateb i bob un o'r argymhellion yn ei adroddiad, ac rwy'n falch o gadarnhau heddiw fy mod yn gallu derbyn dau o'r tri argymhelliad yn ystyriaeth y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol.
Rydw i'n mynd i geisio ymdrin yn eu tro â chyfres o faterion penodol a amlygir yn yr adroddiadau hynny. Rwy’n mynd i ddechrau â'r mater o ganllawiau oherwydd, wrth reswm, drwy gydol hanes y Bil, wrth ei baratoi ac wrth graffu arno yng Nghyfnod 1, bu llawer o drafodaeth am bwysigrwydd canllawiau cadarn. Yn benodol, bu pwyslais ar y rheol gyffredinol ar atal osgoi, y rheol wedi’i thargedu ar atal osgoi ar gyfer y gostyngiadau y gellir eu hawlio, y gwahaniaethau rhwng y dreth trafodiadau tir a deddfwriaeth treth dir y dreth stamp, a thrafodiadau trawsffiniol. Mae’r thema o wneud yn siŵr bod canllawiau cyfredol, manwl gywir a hygyrch ar gael wedi ei hadlewyrchu’n briodol yn adroddiad y pwyllgor ar egwyddorion cyffredinol y Bil.
Rwy’n cydnabod awydd y Pwyllgor Cyllid i ddeall y broses ar gyfer datblygu’r canllawiau hyd nes y bydd yn mynd yn fyw ym mis Ebrill 2018, ac ar y sail hon, rwy'n hapus i dderbyn argymhellion y pwyllgor ar y materion hyn. Rwyf wedi gohebu yn flaenorol â Chadeirydd y Pwyllgor Cyllid wrth i’r broses graffu fynd rhagddi ac esboniais yn yr ohebiaeth honno y bydd y gwaith o ddatblygu’r canllawiau yn fater i Awdurdod Cyllid Cymru. Rwy’n awyddus i sicrhau bod Awdurdod Cyllid Cymru yn gweithio gyda rhanddeiliaid cyn gynted ag y bo modd i ddatblygu canllawiau o ansawdd uchel, effeithiol, sy’n hawdd eu defnyddio. Bydd gweithgor yn cael ei sefydlu yn rhan gyntaf y flwyddyn hon, a fydd yn cynnwys pobl sy'n gweithio yn y maes, arbenigwyr technegol o'r tu hwnt i'r Cynulliad, a fy swyddogion fy hun, i drafod materion technegol a gweithredol ac i helpu i ddrafftio'r canllawiau.
Bydd hon yn broses ailadroddol, ond bydd y canllawiau terfynol yn barod i'w rhannu a’u trafod â threthdalwyr a'u hasiantau mewn da bryd i helpu eu dealltwriaeth o'r gyfundrefn dreth newydd. Rwy'n awyddus i barhau i roi gwybod i'r Cynulliad Cenedlaethol am y cynnydd wrth sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru. Ail argymhelliad y Pwyllgor Cyllid yw y dylai diweddariadau o'r fath gael eu darparu bob tymor ac rwy'n hapus i weithio yn unol â’r amserlen honno.
O ran costau, mae’r adroddiad blynyddol diweddaraf ar Ddeddf Cymru 2014 a osodwyd gerbron y Cynulliad ym mis Rhagfyr yn cadarnhau nad yw ein hamcangyfrifon presennol wedi newid ers iddynt gael eu cyhoeddi y llynedd. Byddaf mewn sefyllfa i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gostau yn fuan, pan fydd cyfres arall o benderfyniadau wedi cael eu gwneud am gynllun sefydliadol Awdurdod Cyllid Cymru a phan fydd y gost wedi ei chadarnhau ar gyfer gwasanaethau digidol. Byddaf yn ysgrifennu at y Pwyllgor Cyllid cyn trafodion Cyfnod 2 i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith i ddatblygu amcangyfrifon costau, ac i nodi pryd y bydd amcangyfrif diwygiedig, terfynol ar gael.
Ddirprwy Lywydd, rwy’n troi yn awr at gwestiwn y gordal annedd ychwanegol. Ar 14 Hydref, cyhoeddais fy mwriad i gynnig gwelliannau i'r Bil yn ystod Cyfnod 2 er mwyn cyflwyno gordal o'r fath. Gwnes i hynny oherwydd bod cyflenwi gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn hollbwysig i’r Llywodraeth hon, ac at y dibenion hyn, mae'r cyllid ychwanegol y bydd y gordal yn ei gynhyrchu yn hanfodol. Fy mwriad i yw y bydd y gordal annedd ychwanegol yn dilyn yn fras reolau cyfraddau uwch treth dir y dreth stamp. Fodd bynnag, byddaf yn cymryd y cyfle, wrth gyflwyno diwygiadau Cyfnod 2, i wneud y rheolau yn gliriach a, lle bo modd, yn decach, er mwyn gwella’r modd o’u defnyddio. Rwy’n dal i fod wedi ymrwymedig i sicrhau bod y darpariaethau gordal yn addas ar gyfer anghenion Cymru. Cyflwynwyd amrywiaeth o awgrymiadau gan randdeiliaid ynglŷn â sut i wneud hynny yn ystod yr ymgynghoriad technegol diweddar. Bydd angen asesu’r rhain yn briodol ochr yn ochr â thystiolaeth o effaith cyfraddau uwch treth dir y dreth stamp wrth iddi ddod ar gael. Ddirprwy Lywydd, dyma un o'r rhesymau dros gymryd pŵer i wneud is-deddfwriaeth, i ddiwygio'r gordal annedd ychwanegol, pe byddai tystiolaeth sy'n dod i'r amlwg yn dangos bod hyn yn angenrheidiol. Byddai'r rheoliadau hyn yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol. Mae hyn yn rhan bwysig o'r ddeddfwriaeth gan y bydd yn ein galluogi ni i sicrhau bod y gordal yn addas at y dyfodol a’i reoli'n effeithiol. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, yn gysylltiedig â hyn, am eu hymgynghoriad bod y Bil yn taro'r cydbwysedd cywir rhwng yr hyn sy’n cael ei gynnwys ar wyneb y Bil a'r hyn sydd ar ôl i’w gynnwys mewn is-ddeddfwriaeth, ac ar wahân i un enghraifft, mae’r weithdrefn a ddewiswyd o ran gwneud is-ddeddfwriaeth yn un yr oedd y pwyllgor yn ei hystyried yn rhesymol ac yn gymesur.
Rwy’n troi yn awr at gwestiynau trawsffiniol. Rwy’n cytuno â phwyslais y Pwyllgor Cyllid ar yr angen i Cyllid a Thollau EM, Awdurdod Cyllid Cymru, Y Gofrestrfa Tir ac Asiantaeth y Swyddfa Brisio weithio mewn dull cydweithredol. Rwyf wedi ysgrifennu at y pwyllgor yn amlinellu'r gwaith sydd eisoes ar y gweill. Caiff opsiynau eu harchwilio yn awr o ran y ffordd orau o gynorthwyo trethdalwyr i nodi ble y mae’r ffin yn gorwedd ar deitlau perthnasol. Byddaf hefyd yn gwneud yn siŵr bod y cyrff hynny yn gweithio gyda'i gilydd i gyflawni dull integredig o ymdrin â materion gweithredol a pholisi eraill, gan gynnwys, yn bwysig, gorfodi a chydymffurfio.
Rwy’n troi yn awr at y mater o ryddhad. Mae rhanddeiliaid wedi bod yn glir yn eu hawydd i sicrhau cysondeb gyda threth dir y dreth stamp o ran rhyddhad ac eithriadau. Rwy’n bwriadu monitro’r defnydd a gwerth rhyddhad preswyl ac amhreswyl, gan mai fy null o ddiwygio rhyddhad, neu gyflwyno rhyddhad newydd yn y dyfodol, fydd yr un a nodais yn y Pwyllgor Cyllid. Mae hyn yn ei gwneud yn ofynnol i ryddhad newydd posibl gael ei gyfochri â blaenoriaethau Gweinidogion Cymru, i fod yn gost-effeithiol, i gyrraedd y targed polisi a fwriadwyd, ac i fod wedi’u seilio ar y dystiolaeth orau.
Mewn ymateb i argymhelliad 11 yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid, rwy’n bwriadu cynnig rheol, trwy ddiwygiad Cyfnod 2, sy'n nodi sut y bydd cynlluniau contractiol awdurdodedig cydberchnogaeth yn cael eu trin at ddibenion treth. Mae'r rheol yn sicrhau ein bod yn gallu ystyried cyflwyno rhyddhad i drosglwyddiadau cychwynnol ar gyfer CoACS a chronfeydd buddsoddi eiddo awdurdodedig yn y dyfodol pan fydd digon o dystiolaeth i wneud hynny.
O ran cyfraddau a bandiau, gallaf gadarnhau fy mwriad y prynhawn yma i gyhoeddi cyfraddau treth ar gyfer yr holl drethi datganoledig mewn da bryd cyn Ebrill 2018. Bydd amseriad penodol unrhyw gyhoeddiad yn ystyried effeithiau posibl y bydd cyhoeddiadau yn eu cael ar ymddygiad drethdalwyr, a gofynion y broses gyllidebol. Yn y cyfamser, byddaf yn parhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid a sefydliadau am gyfraddau a bandiau, fel gydag unrhyw fater cyllidebol pwysig arall. Yn y modd hwn, rwy’n credu y byddwn yn cyflawni ysbryd degfed argymhelliad y pwyllgor i gynnal ymgynghoriad llawn a helaeth ar gyfraddau a bandiau. Mae'n bwysig imi ddweud nad oes cynsail wedi’i osod gan Lywodraeth y DU na Llywodraeth yr Alban o ran cynnal ymgynghoriad ffurfiol cyn pennu eu cyfraddau. Nid yw hyn, fodd bynnag, yn atal ymgysylltu a deialog barhaus, ac rwyf yn parhau’n ymrwymedig i hynny.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, i roi hyn i gyd yng nghyd-destun polisi ehangach, rwy’n croesawu adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, sy’n tynnu sylw at y cynnydd a wnaed dros y flwyddyn ddiwethaf ar yr agenda ddiwygio cyllidol. Mae'r archwilydd cyffredinol yn cydnabod bod hwn yn faes cymhleth, ac mae’r Bil hwn yn un o'i gerrig milltir arwyddocaol.
Rwyf hefyd yn falch o fod wedi dod i gytundeb gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys ar yr hyn sydd yn fy marn i yn fframwaith cyllidol teg, y bydd y dreth hon a threthi datganoledig eraill yn gweithredu oddi mewn iddo. Edrychaf ymlaen at drafod manylion y fframwaith â'r Pwyllgor Cyllid yfory a gwneud datganiad llafar arno yn y Siambr hon yr wythnos nesaf.
Drwy gydol y rhaglen waith hon, rydym wedi elwa ar gyngor a chefnogaeth nifer o unigolion a sefydliadau. Rwy’n ddiolchgar am eu cymorth ac rwy’n edrych ymlaen at barhau i weithio gyda nhw yn y blynyddoedd i ddod.
Bydd taith lwyddiannus y Bil hwn, os bydd yn symud ymlaen trwy'r Cynulliad Cenedlaethol, yn anfon neges bod Cymru yn parhau i fod yn uchelgeisiol ac yn hyderus wrth gymryd y cam allweddol nesaf hwn wrth ddatganoli trethi. Gofynnaf i'r Aelodau gytuno i egwyddorion cyffredinol y Dreth Trafodiadau Tir a Bil Gwrth-osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) y prynhawn yma.
Thank you very much. I call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas.
Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I very much welcome the tone of what the Minister has said in response to the Finance Committee’s recommendations on this Bill. I think it’s important to set out at the start that this is widely talked about as the first piece of tax legislation in Wales for 800 years. It’s very difficult to understand what tax legislation was in Wales 800 years ago—one thing was for certain, the Welsh princes were very fond of moving their courts around, arriving at a locality and saying, ‘Right, you’re now paying for us, mate.’ That’s why we’ve got so many Welsh plac names called ‘llys’ in Wales, it seems. And that was also a very medieval way of doing things.
We also know that Edward I, shortly after conquering Wales, tried to raise a subsidy on the Welsh people in order to pay for his war in Gascony. It was very unpopular with the people of Wales because, at that stage, we weren’t sending anyone to Parliament, of course, to decide on tax legislation. It was also unpopular with the Marcher Lords for other reasons. And we also know that after conquest, the English kings often tried to levy taxes on the Welsh people, and local ‘parliamentaria’ were assembled to decide whether the levy would be paid or not. That was a very informal way of trying to reflect the parliamentary process, perhaps, and using the word parliamentarian from time to time. What we can say with certainty is that this is the first Welsh tax to be brought forward before a Welsh Parliament, that has been, at least in part, accepted in principle by the Welsh people, by the referendum in 2011, and therefore is the first real democratic approach to taxation that we’ve had the opportunity to consider in Wales. And it’s in that context that I think I’ll move on to some of the detail of what the Finance Committee now has to say.
Felly, wrth droi at argymhellion y Pwyllgor Cyllid, yn y lle cyntaf, wrth gwrs, mae’r Pwyllgor Cyllid yn derbyn ac yn cymeradwyo bod y Cynulliad yn cymeradwyo’r Bil yma. Rŷm ni’n gwneud hynny ar ddwy sail. Yn gyntaf oll, oherwydd y penderfyniad democrataidd i ddatgymhwyso treth dir y dreth stamp yng Nghymru, fe fydd, wrth gwrs, colled ariannol i gyllid y Llywodraeth oni bai ein bod ni’n creu ein system drethiannol ein hunain, ac mae hynny’n troi o gwmpas cytundeb ar y fframwaith cyllidol, fel sydd wedi cael ei grybwyll gan yr Ysgrifennydd Cabinet, a gyhoeddwyd jest cyn y Nadolig. Byddwn ni’n trafod hynny bore yfory gyda’r Ysgrifennydd Cabinet ac, wrth gwrs, fe fydd y Cynulliad yn cael cyfle i edrych ar y fframwaith ehangach yr wythnos nesaf. Ond, ym marn y pwyllgor, mae’n gwbl briodol fod y Llywodraeth yn deddfu yn y maes yma, yn cyflwyno Bil trethiant yn y maes yma, ac yn gwbl briodol, felly, eu bod nhw’n gwneud hynny yn y ffordd y maen nhw wedi ei wneud.
Fe fydd, wrth gwrs, y dreth yn cael ei gweinyddu, serch hynny, nid gan y Llywodraeth, ond gan Awdurdod Cyllid Cymru, sef corff nad yw wedi ei sefydlu eto yn llawn. Bydd yn hanfodol, ym marn y pwyllgor, bod trefniadau ar waith i sicrhau trosglwyddiad diffwdan o’r system dreth gyfredol i’r system dreth newydd fel nad yw’r newid cyfundrefn yn peri trafferth i drethdalwyr neu gynghorwyr, neu’r ymarferwyr yn y maes. Bydd yn rhaid i Awdurdod Cyllid Cymru fod yn barod i gasglu trethi o’r cychwyn cyntaf, gan sicrhau bod ganddo’r adnoddau a’r seilwaith technoleg gwybodaeth briodol i weithredu’n effeithiol. Ac rwy’n ddiolchgar iawn i’r Ysgrifennydd Cabinet am ymateb yn bositif i un o argymhellion y pwyllgor y prynhawn yma trwy ddweud y bydd mwy o fanylion ynglŷn â chostau sefydlu swyddfa Awdurdod Cyllid Cymru yn cael eu cyhoeddi cyn ein bod ni’n ystyried Rhan 2 o’r Bil yn llawn.
Nawr, fel sefydliad newydd, ym marn y pwyllgor bydd yn bwysig i’r awdurdod cyllid gael mynediad at yr un wybodaeth a’r un arbenigedd â staff Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi yn bresennol. Credwn mai’r ffordd fwyaf effeithiol o sicrhau hyn yw sefydlu memoranda o ddealltwriaeth rhwng Awdurdod Cyllid Cymru a Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi a’r Gofrestrfa Tir, sy’n elfen bwysig yn y jig-so yma.
Mae canllawiau ar weithredu’r darpariaethau yn y Bil yn fater pwysig a godwyd yn gyson yn adroddiad y Pwyllgor. Rydym wedi argymell, felly, fod Awdurdod Cyllid Cymru yn ymgysylltu â gweithwyr proffesiynol perthnasol yn y maes ynghylch paratoi canllawiau fel y gellir harneisio eu gwybodaeth ar gyfer llunio trefniadau yn y dyfodol a rhoi arweiniad effeithiol. Ac, fel yr oedd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei ddweud, mae tipyn o ohebiaeth rhyngom ni, fel pwyllgor, ac yntau ynglŷn â’r ffordd y bydd y canllawiau a’r cyngor yn cael eu paratoi.
Nawr, testun pryder i nifer o dystion ac aelodau’r pwyllgor oedd sut y byddai’r dreth yn cael ei chyfrifo ar gyfer pryniant eiddo sy’n pontio’r ffin rhwng Cymru a Lloegr. Fe ddechreuwyd craffu ar y Bil gan feddwl bod yna tua 400, o bosib, o eiddo neu dai, neu beth bynnag, yn y cyd-destun yma, ond, tua diwedd y craffu ar y Bil, fe dyfodd y nifer yna i tua 1,000 neu dros 1,000. Ac un o’r pethau oedd braidd yn syfrdanol i mi yn bersonol, mae’n rhaid dweud, i’w ddeall yn y broses yma oedd nad oedd gan y Gofrestrfa Tir ffin digidol ar eu mapiau o’r gwahaniaeth rhwng Cymru a Lloegr. Nid oedd angen, wrth gwrs, i fod yn deg, ond yn sicr bydd angen un nawr, achos mae’n hynod bwysig ein bod ni’n gwybod lle mae’r ffin. Rydym ni’n gwybod lle mae’r ffin yn wleidyddol, rydym ni’n gwybod lle mae’r ffin yn ddemocrataidd, ond, o ran prynu tŷ ac eiddo, mae’n rhaid bod y Gofrestrfa Tir yn gallu dweud yn hollol bendant wrth ymarferwyr yn y maes, wrth gyfreithwyr, prynwyr, darpar brynwyr ac ati, lle mae’r ffin.
Mae hefyd yn fater o bryder i’r pwyllgor, er ei bod yn glir yn y cyd-destun cyfreithiol sut mae’r dreth yn cael ei chodi ar y ddwy ochr, nad yw efallai mor glir i drethdalwyr sut y bydd y dreth yna’n cael ei gweithredu mewn ffordd deg rhwng Cymru a Lloegr. Y ffaith amdani yw, os bydd eiddo yn pontio’r ffin, bydd y rhan o’r eiddo sydd ar ochr Cymru yn talu treth dir y dreth stamp—sori, ar ochr Lloegr, yn talu’r dreth dir y dreth stamp, SDLT, yn Lloegr, a bydd y rhan sydd yng Nghymru yn wynebu’r dreth trafodiad tir, LTT, fel sydd gennym ni yng Nghymru. Felly, mae dwy dreth yn cael eu talu ar un eiddo, ac mae hynny’n ffaith sy’n deillio o’r systemau cyfreithiol a chyfansoddiadol presennol, ond nid yw’n gwneud codi trethi y peth mwyaf rhwydd i’w wneud, mae’n rhaid dweud. Ac yng ngoleuni’r dryswch ynghylch trefniadau trawsffiniol, roedd y pwyllgor felly yn arbennig o bryderus o ddeall bod angen map digidol a dylid comisiynu’r Gofrestrfa Tir i ddarparu map digidol o’r fath er mwyn hwyluso’r broses.
Yn ystod gwaith y pwyllgor, wrth inni graffu ar y Bil, mynegodd yr Ysgrifennydd Cabinet, fel rydym newydd ei glywed, ei fwriad i gyflwyno cyfraddau uwch o’r dreth trafodiadau tir ar gyfer pryniant eiddo ychwanegol—er enghraifft, prynu i osod, cartrefi ychwanegol, tai haf, ac ati. Roedd y pwyllgor wedi cael ei ddarbwyllo gan resymeg yr Ysgrifennydd Cabinet o ran diwygio’r Bil—dyma’r dreth sydd yn bodoli yn Lloegr a bydd y dreth yn cael ei cholli o Gymru oni bai ein bod ni’n gweld y gwelliannau. Ond, rydym yn edrych ymlaen nawr at y gwelliannau gan y Llywodraeth i weld sut fydd y dreth yma yn cael ei gweithredu yng Nghymru.
Roeddem ni’n siomedig, fel pwyllgor—ac rydym newydd glywed hyn gan y Gweinidog eto—nad yw’r Llywodraeth am gynnal ymgynghoriad llawn ar y mater hwn. Mae’r Llywodraeth o’r farn mai un o swyddogaethau allweddol y Llywodraeth yw pennu cyfraddau a bandiau treth. Fel mae’r Gweinidog newydd ei ddweud, nid yw’n digwydd mewn rhannau eraill o Brydain. Ond, fel rydym newydd drafod o ran y gyllideb, rydym ni’n edrych ar broses mwy seneddol, sydd yn gallu symud y pwyllgor a’r Senedd i gyd gyda’i gilydd i graffu mwy ar y broses o osod cyfraddau treth. Mae hynny’n bwnc y byddwn ni’n dychwelyd ato yn fwy eang, mae’n siŵr gen i, nid jest yng nghyd-destun y dreth yma.
I gloi, felly, ar y ddwy reol ar osgoi trethi sydd yn y Bil, mae yna reol dargededig ar atal osgoi ac mae yna reol gyffredinol ar atal osgoi yn y Bil. Roedd y pwyllgor wedi’i ddarbwyllo bod angen y ddau, ond roeddem yn arbennig yn chwilio am ganllawiau i sicrhau bod y rheolau yma’n glir yn y ffordd y maen nhw’n ymwneud â threthi nas datganolwyd. Felly, rydym yn cynnig yn gryf iawn i’r Cynulliad bod y Bil yn symud yn ei flaen at y cyfnodau nesaf.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n croesawu’n fawr gywair yr hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud wrth ymateb i argymhellion y Pwyllgor Cyllid ar y Bil hwn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi yn y lle cyntaf bod hyn yn cael ei drafod yn eang fel y darn cyntaf o ddeddfwriaeth treth yng Nghymru ers 800 mlynedd. Mae'n anodd iawn deall pa ddeddfwriaeth dreth a fodolai yng Nghymru 800 mlynedd yn ôl—roedd un peth yn sicr, roedd tywysogion Cymru yn hoff iawn o symud eu llysoedd o gwmpas, gan gyrraedd ardal a dweud, ‘Iawn, rwyt ti nawr yn talu amdanom ni, boi.’ Mae’n debyg mai dyna pam y mae gennym ni gymaint o enwau lleoedd Cymraeg o'r enw ‘llys’ yng Nghymru. Ac roedd hynny hefyd yn ffordd ganoloesol iawn o wneud pethau.
Gwyddom hefyd fod Edward I, yn fuan ar ôl concro Cymru, wedi ceisio codi cymhorthdal ar y Cymry er mwyn talu am ei ryfel yn Gasgwyn. Roedd yn amhoblogaidd iawn gyda phobl Cymru oherwydd, ar yr adeg honno, nid oeddem yn anfon unrhyw un i'r Senedd, wrth gwrs, i benderfynu ar ddeddfwriaeth dreth. Roedd hefyd yn amhoblogaidd gydag Arglwyddi'r Mers am resymau eraill. A gwyddom hefyd, ar ôl y goncwest, fod brenhinoedd Lloegr yn aml yn ceisio codi trethi ar y Cymry, a bod ‘seneddwyr’ lleol yn cael eu hymgynull i benderfynu pa un a fyddai'r ardoll yn cael ei thalu ai peidio. Roedd honno'n ffordd anffurfiol iawn o geisio adlewyrchu'r broses seneddol, efallai, a defnyddio'r gair seneddwr o bryd i'w gilydd. Yr hyn y gallwn ei ddweud gyda sicrwydd yw mai hon yw'r dreth gyntaf yng Nghymru i gael ei chyflwyno gerbron Senedd i Gymru, sydd wedi cael ei derbyn, yn rhannol o leiaf, mewn egwyddor gan y Cymry, drwy’r refferendwm yn 2011, ac felly, hwn yw’r dull democrataidd cyntaf go iawn o drethu yr ydym wedi cael y cyfle i’w ystyried yng Nghymru. Ac yn y cyd-destun hwnnw, rwy’n meddwl y byddaf yn symud ymlaen i drafod rhywfaint o fanylion yr hyn sydd gan y Pwyllgor Cyllid i'w ddweud erbyn hyn.
So, turning to the committee’s recommendations, in the first instance, of course, the Finance Committee does approve the fact that the Assembly should approve this Bill. We accept that on two bases. First of all, because of the democratic decision to disapply the SDLT in Wales, there will be a consequent loss to the Welsh budget unless we create our own taxation system, and that turns around the agreement on the fiscal framework that was mentioned by the Cabinet Secretary that was announced prior to Christmas. We’ll be discussing that tomorrow morning with the Cabinet Secretary and, of course, the Assembly will have an opportunity to look at the wider framework next week. But, in the committee’s view, it’s entirely appropriate that the Government should legislate in this area and should introduce a Bill on taxation in this area, and it’s appropriate that they do that in the way that they have done.
The tax will be administered not by the Government, but by the Wales Revenue Authority, which is a body that hasn’t yet been fully established. It will be vital, in the committee’s view, that arrangements are put in place to ensure a seamless transition between the current and new tax systems so that the change in regimes does not cause problems for taxpayers, advisers or practitioners in this field. The WRA will need to be ready to collect taxes from day one and will need to ensure that suitable resources and an IT infrastructure are in place to operate effectively. I’m very grateful to the Cabinet Secretary for responding positively to one of the committee’s recommendations this afternoon by saying that more detail about the cost of establishing the office of the WRA will be published before we consider Part 2 of the Bill fully.
Now, as a new organisation, in the committee’s opinion it will be important for the WRA to have access to the same knowledge and expertise as is currently available to HMRC staff. We believe that the most effective way of ensuring this is through establishing a formal memoranda of understanding between the WRA and HMRC and the Land Registry, which is an important element in this jigsaw.
Guidance on the implementation of the provisions in the Bill is an important issue that was raised throughout the committee’s report, and we’ve recommended that the WRA should engage with relevant professionals in this area on the preparation of guidance so that their knowledge can be harnessed to shape future arrangements and to provide effective leadership. As the Cabinet Secretary has said, there’s been a great deal of correspondence between us as committee and him about the way that this guidance and advice will be prepared.
An area of concern to several witnesses and committee members was how tax payable on the purchase of a property straddling the border between Wales and England would be calculated. We started to scrutinise the Bill thinking that there were about 400 possible properties in this context, but, towards the end of the scrutiny process, that number grew to around 1,000 or over 1,000. One of the surprising things for me personally, I have to say, in understanding this process, was that the Land Registry doesn’t have a digital boundary highlighting the difference between Wales and England. It didn’t need it, to be fair, but, certainly, such a boundary will be needed now, because it’s important that we know where the border is. We know where it is politically and where it is democratically, but in terms of buying property, the Land Registry must be able to say, without a shadow of a doubt, to professionals in the area, to lawyers, to buyers and to prospective buyers and so on where the border is.
It’s also a matter of concern to the committee that, even though it’s clear in the legal context how tax is raised on both sides, it’s perhaps not as clear to taxpayers how the tax will be applied in a fair way between Wales and England. The fact of the matter is that if a property straddles the border, then the part of the property in Wales will pay—if it’s on the English side, I apologise, it will pay SDLT in England and the part of the property in Wales will pay the LTT, as we have in Wales. So, there are two taxes payable on one property, and that’s a fact stemming from the constitutional and legal system at present, but it doesn’t make taxation the easiest process in the world, it has to be said. In the light of confusion around cross-border arrangements, the committee was particularly concerned to learn that there we need a digital map, and we should commission the Land Registry to provide such a digital map to facilitate the process.
During the course of the committee’s work, as we scrutinised the Bill, the Cabinet Secretary, as we’ve just heard, stated his intention of introducing higher rate of LTT on the purchase of additional properties—for example, buy-to-let properties, additional homes, summer houses, and so on. The committee was persuaded by the Cabinet Secretary’s rationale for amending the Bill—this is the taxation system in England and it will be lost to Wales unless we see these amendments. However, we look forward now to seeing amendments from the Government in order to learn how this tax will be implemented in Wales.
We were disappointed as a committee—and we’ve just heard this again from the Cabinet Secretary—that the Government does not intend to undertake a full consultation on this matter. The Government is of the opinion that one of its key functions is to set tax rates and bands, and, as the Minister has just said, this doesn’t happen in other parts of the UK. However, as we’ve just discussed in relation to the budget, we are looking at a more parliamentary process, which will be able to move the committee and the entire Parliament together towards further scrutiny of the rate-setting process. This is a subject that we’ll be returning to on a wider basis, I’m sure, and not just in the context of this tax.
To conclude, therefore, on the two rules related to tax avoidance in the Bill, there is a targeted anti-avoidance rule and a general anti-avoidance rule in the Bill. The committee was convinced that we needed both, but we sought guidance to ensure that these rules are clear in the way that they relate to non-devolved taxes. So, we recommend very strongly to the Assembly that the Bill should proceed to the next stages.
Thank you very much. I now call on the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, Huw Irranca-Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. We reported on this Bill on 16 December and, as well as making some general observations, we made three recommendations. We welcome the fact that the Cabinet Secretary’s letter earlier today has responded to those recommendations and, indeed, as he’s just reiterated, has accepted two of them. So, in the words of that great sage of legislative and constitutional affairs, Meatloaf, ‘Two out of three ain’t bad’.
This Bill covers very difficult and complex issues. So, we do welcome the approach that the Cabinet Secretary has adopted in drafting the Bill, both in the early involvement of practitioners and by seeking to provide clarity in the drafting of the Bill. In particular, we welcome the element of consolidation. This will help to improve the accessibility of this piece of law, and it’s an approach our predecessor committee championed in its inquiry called ‘making laws’. I hope that this positive approach towards consolidation is repeated and developed further with future Government Bills. We are, indeed, as the Cabinet Secretary has remarked, content with the balance that has been achieved between what is included on the face of the Bill and what is left to subordinate legislation.
We note that the Bill draws on existing primary legislation from Westminster and the Scottish Parliament. However, we did feel that the explanatory memorandum could have been used to provide some greater transparency to stakeholders on how the Bill had been developed from these pieces of legislation. The Bill introduced a new procedure for the scrutiny of subordinate legislation, designed to excite us on the committee—the provisional affirmative. We found this new procedure to be sensible in principle, particularly because the National Assembly has now taken on the responsibilities for taxation in this and some other areas. But, in addition, we also agreed with the consistent and carefully considered way in which this procedure was applied in the making of specific regulations under the Bill.
We made, as I mentioned, two recommendations, seeking clarification of the Cabinet Secretary’s approach in relation to certain aspects of regulations made under section 34 and section 76. I really welcome the positive response of the Cabinet Secretary in his letter responding to the committee’s report and in his subsequent remarks this afternoon.
Our final recommendation related to regulations to amend primary legislation using the negative procedure. In our report, we agreed, and we continue to agree with our predecessor committee, that any changes to primary legislation made by subordinate legislation should be achieved by the affirmative procedure. This, we believe, ensures that the rights of the National Assembly, in terms of its scrutiny role, are protected. And we made a recommendation to this effect in relation to regulations made in accordance with section 76(2). In doing so, we expressed disappointment that this Bill, the first Welsh Government Bill in the fifth Assembly, is seeking to apply the negative procedure to regulations that amend primary legislation. The use of these so-called Henry VIII powers, and the type of procedure attached to them, arose again in our scrutiny of the landfill disposals tax Bill yesterday, and, as I’m sure he would agree, we had a frank but friendly exchange of views with the Cabinet Secretary. So, I was not surprised—none of the committee members were surprised—to see and to hear the Cabinet Secretary’s response to this particular recommendation.
We, like many respected legal practitioners and commentators, see this issue as a matter of constitutional principle, and, for that reason, we will continue to monitor the Welsh Government’s use of secondary legislation to amend primary legislation and the procedure that applies throughout this fifth Assembly. But, in closing, let me say: whilst there might be issues of constitutional principle such as this on which there is disagreement, I do think it is appropriate to reflect the acknowledgement of the committee of the constructive way in which he and his officials have consistently sought to engage with and consider with respect and with due diligence the recommendations of the committee and our role in actually ensuring the constitutional and legislative propriety of such matters. This rigour of engagement between the executive and the legislature assists effective scrutiny, and we look forward very much to this continuing.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Gwnaethom adrodd ar y Bil hwn ar 16 Rhagfyr ac, yn ogystal â gwneud rhai sylwadau cyffredinol, gwnaethom dri argymhelliad. Rydym yn croesawu'r ffaith bod llythyr Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach heddiw wedi ymateb i'r argymhellion hynny ac, yn wir, fel y mae wedi ail-bwysleisio, mae wedi derbyn dau ohonynt. Felly, yng ngeiriau yr arbenigwr doeth hwnnw ar faterion deddfwriaethol a chyfansoddiadol, Meatloaf, ‘Two out of three ain’t bad’.
Mae'r Bil hwn yn ymdrin â materion anodd a chymhleth iawn. Felly, rydym yn croesawu'r dull y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i fabwysiadu wrth ddrafftio'r Bil, wrth gynnwys cyfranogiad cynnar ymarferwyr a thrwy geisio darparu eglurder wrth ddrafftio'r Bil. Yn benodol, rydym yn croesawu'r elfen o gydgrynhoi. Bydd hyn yn helpu i wella hygyrchedd y darn hwn o gyfraith, ac mae'n ddull y gwnaeth y pwyllgor blaenorol ei hyrwyddo yn ei ymchwiliad o’r enw ‘gwneud deddfau’. Rwy'n gobeithio y caiff y dull cadarnhaol hwn o atgyfnerthu ei ailadrodd a'i ddatblygu ymhellach ym Miliau’r Llywodraeth yn y dyfodol. Rydym, yn wir, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i ddweud, yn fodlon ar y cydbwysedd sydd wedi ei daro rhwng yr hyn sy’n cael ei gynnwys ar wyneb y Bil a'r hyn sydd ar ôl i’w gynnwys mewn is-ddeddfwriaeth.
Rydym yn nodi bod y Bil yn benthyg oddi wrth ddeddfwriaeth sylfaenol sydd eisoes yn bodoli o San Steffan a Senedd yr Alban. Fodd bynnag, roeddem o’r farn y gallai'r memorandwm esboniadol fod wedi cael ei ddefnyddio i roi rhywfaint mwy o dryloywder i randdeiliaid ar sut y mae'r Bil wedi’i ddatblygu o’r darnau hyn o ddeddfwriaeth. Roedd y Bil yn cyflwyno gweithdrefn newydd ar gyfer craffu ar is-ddeddfwriaeth, a gynlluniwyd i’n cyffroi ni ar y pwyllgor—y weithdrefn gadarnhaol adros dro. Canfuom fod y weithdrefn newydd hon yn synhwyrol mewn egwyddor, yn enwedig gan fod y Cynulliad Cenedlaethol bellach wedi cymryd y cyfrifoldebau am drethiant yn y maes hwn ac mewn rhai meysydd eraill. Ond gwnaethom hefyd gytuno â'r ffordd gyson a ystyriwyd yn ofalus o gymhwyso’r weithdrefn hon wrth wneud rheoliadau penodol o dan y Bil.
Gwnaethom, fel y soniais, ddau argymhelliad, i gael eglurhad o ddull Ysgrifennydd y Cabinet o ran rhai agweddau ar reoleiddio a wnaed o dan adran 34 ac adran 76. Rwy’n croesawu’n fawr ymateb cadarnhaol Ysgrifennydd y Cabinet yn ei lythyr yn ymateb i adroddiad y pwyllgor ac yn ei sylwadau dilynol y prynhawn yma.
Roedd ein hargymhelliad olaf yn ymwneud â rheoliadau i ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol gan ddefnyddio'r weithdrefn negyddol. Yn ein hadroddiad, roeddem yn cytuno, ac rydym yn parhau i gytuno â'r pwyllgor blaenorol, y dylai unrhyw newidiadau i ddeddfwriaeth sylfaenol a wneir gan is-ddeddfwriaeth gael eu cyflawni drwy’r weithdrefn gadarnhaol. Mae hyn, yn ein barn ni, yn sicrhau bod hawliau'r Cynulliad Cenedlaethol, o ran ei rôl graffu, yn cael eu diogelu. Ac rydym yn gwneud argymhelliad i'r perwyl hwn mewn perthynas â rheoliadau a wnaed yn unol ag adran 76(2). Wrth wneud hynny, gwnaethom fynegi siom fod y Bil hwn, Bil cyntaf Llywodraeth Cymru yn y pumed Cynulliad, yn ceisio cymhwyso'r weithdrefn negyddol i reoliadau sy'n diwygio deddfwriaeth sylfaenol. Cododd y defnydd o’r pwerau Harri'r VIII hyn, fel y’u gelwir, a'r math o weithdrefn sydd ynghlwm wrthynt, eto yn ein gwaith craffu ar y Bil treth gwarediadau tirlenwi ddoe, ac, fel yr wyf i'n siŵr y byddai'n cytuno, cawsom sgwrs agored ond cyfeillgar i gyfnewid barn gydag Ysgrifennydd y Cabinet. Felly, nid oeddwn yn synnu—nid oedd yr un o aelodau'r pwyllgor yn synnu—i weld a chlywed ymateb Ysgrifennydd y Cabinet i'r argymhelliad penodol hwn.
Rydym ni, fel llawer o ymarferwyr a sylwebyddion cyfreithiol uchel eu parch, yn ystyried y mater hwn yn fater o egwyddor gyfansoddiadol, ac, am y rheswm hwnnw, rydym yn parhau i fonitro defnydd Llywodraeth Cymru o is-ddeddfwriaeth i ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol a'r weithdrefn sy'n berthnasol trwy gydol y pumed Cynulliad hwn. Ond, i gloi, gadewch i mi ddweud: er y gallai fod problemau o egwyddor gyfansoddiadol fel hyn pan fo anghytuno, rwy’n credu ei bod yn briodol i adlewyrchu cydnabyddiaeth y pwyllgor o’r ffordd adeiladol y mae ef a'i swyddogion wedi ceisio’n gyson i ymgysylltu â’r pwyllgor ac ystyried gyda pharch a chyda diwydrwydd dyladwy argymhellion y pwyllgor a’n swyddogaeth wrth sicrhau priodoldeb cyfansoddiadol a deddfwriaethol materion o'r fath mewn gwirionedd. Mae trylwyredd yr ymgysylltiad rhwng y weithrediaeth a'r ddeddfwrfa yn cynorthwyo proses graffu effeithiol, ac rydym yn edrych ymlaen yn fawr at weld hyn yn parhau.
A light afternoon for us, Cabinet Secretary, isn’t it? I’m pleased to contribute to this debate. I think we have on numerous occasions in debates and statements over the last year or two highlighted that stamp duty land tax will be the first tax devolved to Wales in several hundred years, a point made by the Chair of the Finance Committee. Indeed, as the Chair said, it is the first time that we’ve needed to do other things such as get the Land Registry to fully and completely map the England-Wales border—issues that we’ve never had to address before. So, I think it’s been a more complicated process than any of us realised it would be at the outset. I see Mike Hedges nodding vigorously in agreement. I know the Cabinet Secretary and his predecessor would agree with that.
Welsh Conservatives will be supporting the general principles of this Bill. I would say we do, of course, have no choice. That sounds a bit harsh, but, of course, we all know that the reality is that, on that fateful day or night—I’m not sure what time it happens—in April 2018, the UK stamp duty tax is turned off in Wales, and there is of course then a need to replace it, because that is what we would all seek to do, and we do need, it’s true, to have a replacement that is ready to go and is fit for purpose.
Can I thank the Cabinet Secretary for his responses to some of the Finance Committee’s recommendations, which, again, I received this morning? The Chair’s alluded to some of them. I mention in particular your response to recommendation 8, in relation to determining consideration of cross-border transactions, which has been spoken about in depth in the Chamber this afternoon. I’m sure that Mike Hedges will be raising this—yes—in further depth, so I won’t go into much depth on this other than to say that it may well only affect a minority of transactions, and in fact we weren’t entirely sure about the number that are affected, but those will be in border constituencies like mine, and this issue does need to be addressed. I know a lot of work has been done by the Cabinet Secretary and his officials to ensure that that happens. We know that Wales has a long, porous border and is more susceptible to border issues than Scotland, for instance. I think it’s around 50 per cent of the population live within 30 miles of it—I don’t remember the exact statistics, but it’s very close to the border. So, it needs to be sorted out.
As regards recommendation 10, I am mildly disappointed that the Welsh Government has on the face of it rejected the recommendation to consult before the setting of rates and bands. I think this might be semantics, in a large degree. I fully agree, actually, Cabinet Secretary, that the setting of rates and bands is ultimately a matter for the Government, and that’s the case with the Scottish Government and the UK Government and other executives. But I do think there is no harm in seeking as wide a range of views as possible prior to the setting of those bands. We do aim to be—aim to be—as transparent as possible here, and just because England and Scotland don’t do something doesn’t mean that we shouldn’t look at doing it, and maybe look at doing it differently. That said, you have committed to engaging with stakeholders as extensively as possible, so I hope that, as I said, this is semantics and that this process will be as robust as possible and that stakeholders will be happy with the end result.
I think we do have to accept that there is concern among some stakeholders, and understandably so. This is a new tax; it’s breaking fresh ground for all of us. It’s the first time the Assembly has done this and many issues need to be ironed out before the tax goes live. I’m sure that the experience that we learn from this process will help in the development of landfill tax and future taxes. So, it’s understandably a difficult process. I think we all went into this knowing that that would be the case.
So, I welcome your approach, Cabinet Secretary, and indeed the previous Minister’s approach, that the system here should not deviate too much from that across the border unless there’s a compelling case for it to do so. I know that that has been the view of the Government for a long time. It seems an eminently sensible maxim to me; it reduces the potential for confusion during the transition period and minimises the potential for a distortion of the housing market in Wales relative to England. That has been one of the concerns: that any setting of rates that are disparate with those in England will cause confusion and disruption. We heard that in the stakeholder event that we held over in the Norwegian church in Cardiff Bay last year. It’s particularly a problem for practitioners operating from England. If all the practitioners were actually operating locally here, then there might be a greater awareness of what’s happening, but clearly awareness needs to be raised across the border as well as here, and perhaps you can say a little bit about how you intend to do that.
Just finally, Deputy Presiding Officer, the second aspect of this Bill is, of course, tax avoidance and enforcement. The committee has looked in some detail at the general avoidance rule, the targeted avoidance rule—the Chair of the Finance Committee went into this—and needless to say, it is vitally important that we get this right. This is the start of a process. What was that old expression? ‘Devolution is a process not an event.’ Well, I think this is also a process, not an event and we all want to work together to make sure that we do develop the best possible tax regime in Wales over the months and years to come, and indeed a regime that is not open to avoidance, that is not just equitable, but I would like to see a system here that is better than that across the border in England. That must be our ultimate aim and goal.
Prynhawn ysgafn i ni, Ysgrifennydd y Cabinet, ynte? Rwy'n falch o gyfrannu at y ddadl hon. Rwy'n credu ein bod ni ar sawl achlysur, mewn dadleuon a datganiadau dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, wedi amlygu mai treth dir y dreth stamp yw’r dreth gyntaf i gael ei datganoli i Gymru mewn sawl can mlynedd, pwynt a wnaed gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Yn wir, fel y dywedodd y Cadeirydd, dyma'r tro cyntaf y bu angen i ni wneud pethau eraill fel cael y Gofrestrfa Tir i fapio’r ffin rhwng Cymru a Lloegr yn llawn ac yn llwyr—materion nad ydym erioed wedi gorfod mynd i'r afael â nhw o'r blaen. Felly, rwy’n meddwl ei bod wedi bod yn broses fwy cymhleth nag yr oedd unrhyw un ohonom yn sylweddoli y byddai ar y dechrau. Rwy'n gweld Mike Hedges yn amneidio’n egnïol i gytuno. Rwy’n gwybod y byddai Ysgrifennydd y Cabinet a'i ragflaenydd yn cytuno â hynny.
Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil hwn. Byddwn i’n dweud nad oes gennym, wrth gwrs, unrhyw ddewis. Mae hynny'n swnio braidd yn llym, ond, wrth gwrs, rydym ni i gyd yn gwybod mai’r gwir amdani, ar y diwrnod neu’r noson dyngedfennol honno—nid wyf yn siŵr pryd y bydd yn digwydd—ym mis Ebrill 2018, y caiff treth dir y dreth stamp y DU ei diffodd yng Nghymru, ac ar yr adeg honno, wrth gwrs, bydd angen treth yn ei lle, oherwydd dyna beth y byddem ni i gyd yn ceisio ei wneud, ac mae angen, mae'n wir, bod gennym un newydd sy'n barod ac sy’n addas at ei diben.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei atebion i rai o argymhellion y Pwyllgor Cyllid, unwaith eto, y’u cefais y bore yma? Mae'r Cadeirydd wedi cyfeirio at rai ohonynt. Rwy’n sôn yn arbennig am eich ymateb i argymhelliad 8, o ran penderfynu ar ystyriaethau o drafodiadau trawsffiniol, sydd wedi’i drafod yn fanwl yn y Siambr y prynhawn yma. Rwy'n siŵr y bydd Mike Hedges yn codi hyn—bydd—yn fwy manwl, felly ni fyddaf yn sôn rhyw lawer am hyn heblaw i ddweud efallai nad yw’n effeithio ar ddim ond lleiafrif o drafodiadau, ac mewn gwirionedd, nid oeddem yn hollol siŵr am y nifer sy'n cael eu heffeithio, ond bydd y rhai hynny mewn etholaethau ar y ffin fel fy etholaeth i, ac mae angen mynd i'r afael â'r mater hwn. Rwy'n gwybod bod llawer o waith wedi ei wneud gan Ysgrifennydd y Cabinet a'i swyddogion i sicrhau bod hynny'n digwydd. Rydym yn gwybod bod gan Gymru ffin hir, hawdd ei chroesi ac mae’n fwy agored i faterion ffiniol na'r Alban, er enghraifft. Rwy'n credu bod tua 50 y cant o'r boblogaeth yn byw o fewn 30 milltir ohoni—nid wyf yn cofio’r union ystadegau, ond mae'n agos iawn at y ffin. Felly, mae angen datrys hyn.
O ran argymhelliad 10, rwyf ychydig yn siomedig bod Llywodraeth Cymru, mae’n ymddangos, wedi gwrthod yr argymhelliad i ymgynghori cyn pennu cyfraddau a bandiau. Rwy'n credu y gallai hyn fod yn semanteg, i raddau helaeth. Rwy’n cytuno’n llwyr, a dweud y gwir, Ysgrifennydd y Cabinet, fod pennu cyfraddau a bandiau, yn y pen draw, yn fater i'r Llywodraeth, ac mae hynny’n wir yn achos Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU a gweithrediaethau eraill. Ond does dim drwg, yn fy marn i, mewn ceisio amrywiaeth mor eang â phosibl o safbwyntiau cyn pennu’r bandiau hynny. Ein nod yw bod mor dryloyw â phosibl yma, ac er nad yw Lloegr na'r Alban yn gwneud rhywbeth, nid yw hynny’n golygu na ddylem ni ystyried ei wneud, ac efallai ystyried ei wneud yn wahanol. Wedi dweud hynny, rydych chi wedi ymrwymo i ymgysylltu â rhanddeiliaid mor helaeth ag y bo modd, felly rwy’n gobeithio, fel y dywedais, mai semanteg yw hyn ac y bydd y broses hon mor gadarn â phosibl ac y bydd rhanddeiliaid yn hapus â’r canlyniad terfynol.
Rwy'n credu ein bod yn gorfod derbyn bod pryder ymhlith rhai rhanddeiliaid, ac yn naturiol felly. Mae hon yn dreth newydd; mae'n torri tir newydd i bob un ohonom. Dyma'r tro cyntaf i'r Cynulliad wneud hyn ac mae angen datrys llawer o’r problemau cyn i'r dreth fynd yn fyw. Rwy'n siŵr y bydd y profiad a gawn o’r broses hon yn helpu i ddatblygu’r dreth tirlenwi a threthi yn y dyfodol. Felly, mae'n naturiol bod y broses hon yn un anodd. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi dechrau ar y llwybr hwn gan wybod y byddai hynny'n wir.
Felly, rwy’n croesawu eich dull, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn wir ymagwedd y Gweinidog blaenorol, na ddylai'r system hon wyro gormod o honno sy’n bodloni ar draws y ffin oni bai bod achos cryf dros wneud hynny. Gwn mai dyna yw barn y Llywodraeth ers amser hir. Mae'n ymddangos yn wireb synhwyrol amlwg i mi; mae'n lleihau'r posibilrwydd o gael dryswch yn ystod y cyfnod pontio ac mae’n lleihau'r potensial i ystumio'r farchnad dai yng Nghymru o’i chymharu â Lloegr. Dyna fu un o'r pryderon: y byddai unrhyw bennu cyfraddau sy'n wahanol i’r rhai yn Lloegr yn peri dryswch ac aflonyddwch. Clywsom hynny yn y digwyddiad i randdeiliaid a gynhaliwyd gennym draw yn yr Eglwys Norwyaidd ym Mae Caerdydd y llynedd. Mae'n broblem benodol i ymarferwyr sy'n gweithredu o Loegr. Pe byddai’r holl ymarferwyr yn gweithredu’n lleol yma, mewn gwirionedd, yna gallai fod mwy o ymwybyddiaeth o'r hyn sy'n digwydd, ond yn amlwg mae angen codi ymwybyddiaeth dros y ffin yn ogystal ag yma, ac efallai y gallech chi ddweud ychydig am sut yr ydych yn bwriadu gwneud hynny.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, yr ail agwedd ar y Bil hwn, wrth gwrs, yw osgoi treth a gorfodi. Mae'r pwyllgor wedi edrych yn fanwl ar y rheol gyffredinol ar atal osgoi, y rheol wedi’i thargedu ar atal osgoi—soniodd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid am hyn—ac afraid dweud, mae'n hanfodol bwysig ein bod ni’n cael hyn yn iawn. Mae hyn yn ddechrau proses. Beth oedd yr hen ymadrodd? ‘Mae datganoli yn broses nid yn ddigwyddiad.’ Wel, rwy’n meddwl mai proses yw hon hefyd, nid digwyddiad ac rydym ni i gyd yn awyddus i weithio gyda'n gilydd i wneud yn siŵr ein bod yn datblygu'r gyfundrefn dreth orau bosibl yng Nghymru dros y misoedd a'r blynyddoedd sydd i ddod, ac yn wir, gyfundrefn nad yw’n agored i osgoi trethi, nad yw ddim ond gystal â’r system dros y ffin yn Lloegr, ond sy’n rhagori arni. Mae’n rhaid mai dyna yw ein nod a’n hamcan yn y pen draw.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Gan ein bod ni wedi cael dwy araith gan ddau gadeirydd pwyllgor a hefyd un araith gan lefarydd yn barod ar ran un o’r gwrthbleidiau, rwy’n credu fe wnaf i fyrhau rhywfaint ar y sylwadau sydd gennyf i, achos nid wyf i eisiau mynd dros yr un hen dir. Yn gyffredinol, wrth gwrs, rŷm ni’n croesawu ac yn derbyn, fel y dywedodd Nick Ramsay, pa mor angenrheidiol yw cyflwyno’r dreth yma o ystyried, fel yr oedd Simon Thomas yn sôn hefyd, y gostyngiad sylweddol yng nghyllid Cymru a fyddai’n dilyn oni bai ein bod ni’n cyflwyno treth yn sgil y newidiadau ymhen dwy flynedd. Felly, mae’n gam rhesymol, rwy’n credu, i gyflwyno treth trafodiadau tir newydd er mwyn osgoi hynny. Wrth gwrs, o ran y ddadl nawr, rŷm ni yn ystod Cyfnod 1 ac mi fydd yna gyfle gennym i graffu mwy ar y math o fanylion rydym ni newydd gael rhagflas ohonyn nhw. Wrth gwrs, mae yna lawer mwy o hynny ar gael yn yr adroddiadau hynod ddefnyddiol hyn, a rŷm ni’n ddiolchgar iawn am waith yr Aelodau ar y ddau bwyllgor.
Mae’n un o’r Mesurau mwyaf technegol, cymhleth mae Llywodraeth Cymru wedi’u cyflwyno hyd yma. Mae’n rhaid eu canmol nhw, rwy’n credu, ar yr ymgynghoriad eang iawn sydd wedi bod ar y Bil yma hyd yma, a’r parodrwydd i gynnwys ymarferwyr a rhanddeiliaid yn y broses gyfan, a’r math o ymagwedd, rwy’n credu, sydd wedi cael ei hadlewyrchu yn y ffordd mae’r Ysgrifennydd Cyllid wedi ymwneud â’r broses yma. Rwy’n credu ein bod ni i gyd yn derbyn yr egwyddor sylfaenol o sicrhau bod y trosglwyddiad o’r hen system i’r un newydd mor hwylus ag sy’n bosib. Mae’n ddealladwy, wrth gwrs, gan fod SDLT wedi’i hen sefydlu yng Nghymru, fod ymarferwyr yn gyfarwydd iawn â’r ffordd honno o weithio, felly rwy’n credu bod ymdrechion yr Ysgrifennydd Cabinet i lunio Bil sy’n cyflwyno treth newydd, ond un sydd yn meddu ar ddigon o elfennau yr SDLT fel ei bod hi’n hawdd i’w hadnabod, yn synhwyrol o ystyried hynny.
Wrth gwrs, rwy’n credu ein bod ni yn awyddus, fel sydd wedi dechrau digwydd yn yr Alban wrth gwrs, i gymryd y cyfle a fydd yn deillio o gael y pwerau yma i arloesi maes o law. Rwy’n credu mai cael y balans yn iawn ydy’r her. Dyma beth fyddwn ni, rwy’n credu, yn mynd ati i’w drafod mewn mwy o fanylder yn ystod y camau nesaf yn y drafodaeth: er enghraifft, y gallu i greu bandiau rhanbarthol i adlewyrchu natur wahanol y farchnad dai a ffactorau eraill sy’n berthnasol mewn rhannau eraill o Gymru, a’r natur wahanol wrth sôn am y sefyllfa bresennol mor belled ag y mae ail dai a ‘buy to let’ yn y cwestiwn. Wrth gwrs, mae’r cyd-destun hwnnw hefyd yn wahanol yn Lloegr, ac yn arbennig yn Llundain o gymharu â Chymru. Mae o bosib yn wahanol unwaith eto ar lefel ranbarthol a lleol yng Nghymru. Felly, byddwn ni eisiau sicrhau bod y balans yn iawn o ran y Mesur, o ran creu’r fframwaith lle mae yna gysondeb digonol gyda’r hen drefniant, ac wedyn cymryd y cyfle i arloesi. Ac yn sicr, o feddwl hefyd am y drafodaeth ddiwethaf gawson ni, mae eisiau lle priodol i’r Senedd yma—ac roedd y ddau Gadeirydd wedi cyffwrdd ar hyn—ac mae eisiau gwneud yn siŵr, gan ein bod ni’n deddfu am y tro cyntaf fan hyn i greu’r dreth yma am y tro cyntaf ers 800 mlynedd, ein bod ni’n gosod y seiliau a’r egwyddorion yn iawn o ran y balans pŵer rhwng y Llywodraeth a rhwng y Senedd mor belled ag y mae gweithredu yng nghyd-destun y Bil yma, a’r dreth yma, ond hefyd o ran y ffordd rydym yn deddfu a threthu yn gyffredinol.
Thank you, Deputy Presiding Officer. As we’ve heard two speeches from two committee chairs and one from a party spokesperson from one of the opposition parties, I think I will keep my comments brief, because I don’t want to rehearse the same old issues. But generally speaking, we welcome and accept, as Nick Ramsay said, just how necessary the introduction of this tax is, considering, as Simon Thomas mentioned, the significant decrease in Welsh funding that would come about if we weren’t to introduce such a tax in light of the changes that are to take place in two years’ time. So, I think it’s a reasonable step to introduce a new land transaction tax in order to avoid that situation arising. Of course, in terms of this afternoon’s debate, we are at Stage 1 and we will have an opportunity to scrutinise fully the types of details that we’ve just had a taster of. Of course, there’s a great deal more detail available in these very useful reports, and we’re grateful for the work of Members on both committees.
It is one of the most technically complex Bills that the Welsh Government has ever introduced. I think we should praise them on the broad-ranging consultation that has taken place on this Bill, and their willingness to include practitioners and stakeholders in the process as a whole, and the type of approach that has been reflected in the way that the Cabinet Secretary for Finance has treated with this process. I do think that we would all accept the fundamental principle that we should ensure that the transfer from the old system to the new system is as smooth as possible. It is understandable, since SDLT is long established in Wales, that practitioners are well used to that way of working, I think, therefore, that the Cabinet Secretary’s endeavours in drawing up a Bill that introduces a new tax, but one that has enough of the features of SDLT to make it easily recognisable for practitioners, is a sensible step.
Of course, I think we are eager, as has started to happen in Scotland, that we should be taking the opportunities that will emerge from having these powers to innovate in due time. I think it’s a matter of getting the balance right that is the challenge for us. This is what we will be discussing in more detail during the next stages of the Bill’s scrutiny: for example, the ability to create regional bands in order to reflect the different characteristics and natures of the housing markets and other relevant factors in various parts of Wales, and the differences in talking about the current situation as far as second homes and buy to let are concerned. Of course, that context too is different in England, and particularly in London as compared to the situation in Wales. It may be different again on a regional and local level in Wales. Therefore, what we want to ensure is that that balance is correctly struck in terms of the Bill, in terms of creating the framework where we have sufficient consistency with the old SDLT system, and then taking the opportunity to innovate. Certainly, in thinking about the debate that we have just had, we do need an appropriate role for the Senedd here—and both Chairs touched upon this issue—and we do need to ensure that as we are legislating for the first time here, in creating this tax for the first time in 800 years, then we must ensure that we get the foundations and principles right in terms of the balance of power between the Executive and the Parliament in terms of acting on this Bill and this tax, but also in terms of the way in which we legislate and tax more generally.
Can I bring a note of caution to discussions here? Remember that this is a tax that is volatile if you’re cyclical, and is highly affected by changes in the economy. We saw what happened to it in 2008 and 2009 when the British economy collapsed and the amount of stamp duty then went down. So, I’m very pleased to see it being devolved, but it’s not all win-win, and there is a level of danger, a level of risk, that is built into it, which the Welsh Government will have to deal with. I’m sure, as the Cabinet Secretary says—. And I also welcome the unanimous decision of the Finance Committee that the general principle of the Bill should be agreed by the National Assembly. I hope that the proposals to move to Stage 2 will also be agreed by this Plenary session. I also hope that the unanimity on this recommendation, achieved by the Finance Committee, can be replicated in the Chamber today.
Whilst it is important that all legislation is devoid of loopholes, deals with conflicts and is consistent throughout, it is especially true of tax legislation. Whilst the first legislation passed in the fourth Assembly, the Local Government Byelaws (Wales) Act 2012, lacked, amongst other things, the mechanism to resolve disputes between county or county boroughs and community or town councils regarding the implementation of byelaws, this has as yet created no problems. Any loophole or anomaly in tax legislation will be ruthlessly exploited and lead to a reduction in the money available for Welsh services. Thus it is imperative that loopholes are not available in this legislation and that the drafting is correct. And remember there will be people earning very large sums of money whose main aim in life will be to find loopholes in it, to find ways of avoiding tax on it, and they will have spent hours trying to find any way to avoid it, as they do with all sorts of other taxes.
As important as drafting the legislation is, getting a no-detriment agreement with the Treasury is probably more important. Remember that London is an international city. High-cost property in London is bought by people from all over the world and as the pound reduces in value, as it has done since June, then the cost of property in dollars, euros and other currencies decreases, thus leading to an increase in property prices in London in pounds. With further reductions in the value of sterling against other currencies likely in the next two years, then the value of London properties in pounds is likely to increase. If we are set a fixed proportion of land transaction tax on day one, then as London prices increase, no matter what the Welsh Government does or this Assembly does, we are bound to lose. So, we need to have no detriment there. London is different and I think that we need to make sure we get that sorted out, or we’re going to pay a very high price.
Returning to the proposed legislation and the Finance Committee’s report, cross-border issues concern me, although not all committee members were quite as concerned.
‘Recommendation 7: The Committee recommends that, should the National Assembly agree the provisions in this Bill, the Welsh Government should commission the Land Registry to carry out the work of providing a map of the border between Wales and England in readiness for the commencement of Land Transaction Tax.’
There is a desperate need for the boundary to be known by the Land Registry prior to the commencement of the Act in order for the right tax to be paid to the right body. When the committee commenced the investigation into this, the number of properties identified as cross-border were very few. The number increased rapidly up through the hundreds, and I think the last figure we had was possibly more than 1,000. This led to recommendation 8:
‘The Committee recommends that further information is produced by the Welsh Government explaining how it intends the legislation to determine the apportioning of the consideration payable on cross-border property transactions. This information should cover issues such as “just and reasonable apportionment”, and clarity on requirement for two transfers for cross-border transactions. This information should be available before any Stage 2 considerations.’
I think you’ve got to remember that if we don’t get this right, we’ll know where the Welsh border is because it’ll have a long row of houses and buildings going along it, because it will be a means of reducing people’s tax—the amount they have to pay. So, I don’t think we want to be able to identify it by a street going from the border in Monmouth all the way up to where it touches the Wirral. I think what we want to do is have a border that is not covered in houses and other buildings, because we don’t want to give that incentive to build along the border, which you will if it’s a means of saving tax. So, it’s important that the incentive does not exist.
The legislation is necessary because, as Nick Ramsay said, they turn the tap off in 2018 and if we don’t put the tap back on again, we end up with a gap in the amount of money coming into Wales. But it really is important that no loopholes or perverse incentives exist.
Finally, I hope we can unanimously support moving to Stage 2, just as the Finance Committee did unanimously, because I think it really is important to take taxation forward in Wales.
A gaf i ddod â nodyn o rybudd i’r trafodaethau yma? Cofiwch fod hon yn dreth sy'n gyfnewidiol os ydych yn gylchol, a’i bod yn cael ei heffeithio’n fawr gan newidiadau yn yr economi. Gwelsom yr hyn a ddigwyddodd iddi yn 2008 a 2009 pan fu cwymp yn economi Prydain, ac aeth swm y dreth stamp i lawr. Felly, rwy'n falch iawn o’i gweld yn cael ei datganoli, ond nid yw’n golygu bod pawb ar eu hennill drwy’r amser, ac mae lefel o berygl, lefel o risg, sy'n rhan annatod ohoni, a bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru ymdrin â hynny. Rwy'n siŵr, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud—. Ac rwyf hefyd yn croesawu penderfyniad unfrydol y Pwyllgor Cyllid y dylai egwyddor gyffredinol y Bil gael ei chytuno gan y Cynulliad Cenedlaethol. Gobeithio y bydd y cynigion i symud i Gyfnod 2 hefyd yn cael eu cytuno gan y Cyfarfod Llawn hwn. Rwyf hefyd yn gobeithio y byddwn ni yn y Siambr heddiw yn gallu dyblygu’r unfrydedd a gafwyd ar yr argymhelliad hwn gan y Pwyllgor Cyllid.
Er ei bod yn bwysig bod pob deddfwriaeth yn rhydd rhag bylchau, yn ymdrin â gwrthdaro ac yn gyson drwyddi draw, mae'n arbennig o wir y nachos deddfwriaeth dreth. Er nad oedd gan y ddeddfwriaeth gyntaf a basiwyd yn y pedwerydd Cynulliad, Deddf Is-ddeddfau Llywodraeth Leol (Cymru) 2012, ymhlith pethau eraill, y mecanwaith i ddatrys anghydfodau rhwng sir neu fwrdeistrefi sirol a chynghorau cymuned neu dref ynglŷn â gweithredu is-ddeddfau, nid yw hyn wedi creu problemau eto. Bydd unrhyw fwlch neu anghysondeb mewn deddfwriaeth dreth yn cael ei hecsbloetio ddidrugaredd, a bydd yn arwain at ostyngiad yn yr arian sydd ar gael ar gyfer gwasanaethau Cymru. Felly mae'n hanfodol nad oes bylchau yn y ddeddfwriaeth hon a bod y drafftio yn gywir. A chofiwch y bydd yna bobl sy'n ennill symiau mawr iawn o arian, a’u prif nod mewn bywyd fydd dod o hyd i fylchau ynddi, i ddod o hyd i ffyrdd o osgoi trethi arni, a byddant wedi treulio oriau yn ceisio dod o hyd i unrhyw ffordd o’u hosgoi, fel y maent yn ei wneud gyda phob math o drethi eraill.
Er bod drafftio'r ddeddfwriaeth mor bwysig, mae cael cytundeb dim-niwed gyda'r Trysorlys yn ôl pob tebyg yn fwy pwysig. Cofiwch fod Llundain yn ddinas ryngwladol. Caiff eiddo cost uchel yn Llundain ei brynu gan bobl o bob rhan o'r byd ac wrth i’r bunt ostwng mewn gwerth, fel y mae wedi gwneud ers mis Mehefin, yna bydd y gost o eiddo mewn doleri, ewros ac arian cyfred arall yn gostwng, gan arwain at gynnydd ym mhrisiau eiddo yn Llundain mewn punnoedd. Gan fod gostyngiadau pellach yng ngwerth sterling o’i gymharu ag arian arall yn debygol yn y ddwy flynedd nesaf, mae gwerth eiddo yn Llundain mewn punnoedd yn debygol o gynyddu. Os ydym ni’n pennu cyfran sefydlog o dreth trafodiadau tir o’r dechrau, yna wrth i brisiau Llundain gynyddu, ni waeth beth y mae Llywodraeth Cymru neu'r Cynulliad hwn yn ei wneud, rydym yn rhwym o golli. Felly, mae angen inni beidio â chael unrhyw niwed yno. Mae Llundain yn wahanol ac rwy'n credu bod angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn datrys hynny, neu byddwn yn talu pris uchel iawn.
Gan ddychwelyd at y ddeddfwriaeth arfaethedig ac adroddiad y Pwyllgor Cyllid, mae materion trawsffiniol yn peri pryder i mi, er nad oedd pob un o aelodau'r pwyllgor mor bryderus.
‘Argymhelliad 7: Mae'r Pwyllgor yn argymell y dylai'r Cynulliad Cenedlaethol gytuno ar y darpariaethau yn y Bil hwn, dylai Llywodraeth Cymru gomisiynu’r Gofrestrfa Tir i wneud y gwaith o ddarparu map o'r ffin rhwng Cymru a Lloegr yn barod ar gyfer cychwyn Treth Trafodiadau Tir.’
Mae angen dybryd i’r ffin fod yn wybyddus i’r Gofrestrfa Tir cyn cychwyn y Ddeddf er mwyn i'r dreth gywir gael ei thalu i'r corff cywir. Pan ddechreuodd y pwyllgor yr ymchwiliad i hyn, ychydig iawn o eiddo a nodwyd yn rhai trawsffiniol. Cynyddodd y nifer yn gyflym drwy'r cannoedd, ac rwy'n credu bod y ffigur olaf a oedd gennym o bosibl yn fwy na 1,000. Arweiniodd hyn at argymhelliad 8:
‘Mae'r Pwyllgor yn argymell bod rhagor o wybodaeth yn cael ei chynhyrchu gan Lywodraeth Cymru i egluro sut y mae'n bwriadu i'r ddeddfwriaeth bennu dosraniad yr ystyriaeth sy’n daladwy ar drafodion eiddo trawsffiniol. Dylai'r wybodaeth hon gynnwys materion fel “dosraniad cyfiawn a rhesymol”, ac eglurder ar y gofyniad ar gyfer dau drosglwyddiad ar gyfer trafodiadau trawsffiniol. Dylai'r wybodaeth hon fod ar gael cyn unrhyw ystyriaethau Cyfnod 2.’
Rwy’n meddwl bod yn rhaid i chi gofio, os nad ydym ni’n gwneud hyn yn iawn, y byddwn yn gwybod yn iawn ble mae ffin Cymru oherwydd bydd yna res hir o dai ac adeiladau ar ei hyd, gan y bydd hynny’n fodd o leihau treth pobl—y swm y mae'n rhaid iddyn nhw ei dalu. Felly, nid wyf yn meddwl ein bod yn awyddus i’w hadnabod fel stryd sy'n mynd o'r ffin ym Mynwy yr holl ffordd i fyny at y man lle mae'n cyffwrdd â Chilgwri. Rwy'n credu mai’r hyn yr ydym yn dymuno ei wneud yw cael ffin nad yw wedi ei gorchuddio gan dai ac adeiladau eraill, oherwydd nid ydym am roi’r cymhelliant hwnnw i adeiladu ar hyd y ffin, a fydd yn digwydd os yw'n fodd o arbed treth. Felly, mae'n bwysig nad yw'r cymhelliad hwnnw yn bodoli.
Mae'r ddeddfwriaeth yn angenrheidiol oherwydd, fel y dywedodd Nick Ramsay, maent yn diffodd y tap yn 2018 ac os nad ydym yn rhoi'r tap yn ôl ymlaen ar unwaith, bydd yna fwlch yn y swm o arian sy’n dod i mewn i Gymru. Ond y mae’n hynod o bwysig nad oes unrhyw fylchau neu gymhellion gwrthnysig yn bodoli.
Yn olaf, rwy’n gobeithio y gallwn gynnig cefnogaeth unfrydol i symud i Gyfnod 2, yn union fel y cafwyd gan y Pwyllgor Cyllid, oherwydd rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn er mwyn symud trethi ymlaen yng Nghymru.
I think it’s safe to say that my party doesn’t approach the devolution of the first tax in Wales for 800 years with the same enthusiasm or excitement as perhaps some Members, particularly on the Plaid side of the Chamber, but we do respect those who do see and emphasise that significance. On our own journey in this direction, we opposed the measure of devolution that went to a referendum in 2011, but the people of Wales voted for that and we accept that. What we sought to do in our manifesto was to support the process of devolution as it had developed and, in particular, what had been agreed at the St David’s Day agreement. We perhaps believed its billing there—perhaps a little naïvely—that this was going to be a clear devolution settlement for Wales that stands the test of time. And as we’ve seen with the progress and developments of the Wales Bill and some of the discussion about that, I think perhaps our optimism around that has become less.
Nonetheless, land transaction tax was one of the two taxes that were part of that consensus that were going to be devolved, and rather than continue the process of constitutional navel gazing or disagreement for the sake of it, we did say that we would respect the decision and support the devolution of this particular tax that had been agreed with others, along with the levy that we’re going to see on landfill disposal. That is not our position with respect to income tax without the referendum that was promised, however we wish to be constructive on this land transaction tax. And also, to the extent you’re considering what relatively small tax is sensible to devolve, there are good arguments for this one. In the longer term there may be opportunities to consider how stamp duty, or, here, land transaction tax, links with council tax and with business rates, and having all three elements of that revenue raising devolved may, at least in principle, allow good consideration of ways in which they may be better combined if there are arguments in that direction.
I’m grateful to the Cabinet Secretary for how he has engaged with the Finance Committee as the first stage of this process has taken place. At an initial stage I was concerned that there were some elements of the Bill that seemed to be slightly changing the rules around avoidance in a way to send a message as to how against tax avoidance we were, and we just had some concerns about using legislation for that—sending a message and slight changes in definition that could lead to great complexity and arguments within courts and uncertainty as to what the legislation did. I think it’s fair to say that the Cabinet Secretary largely mitigated those concerns and particularly some points I raised, as he I think gained confidence in explaining the legislation and taking us through some really quite technical detail as the process continued. I think I now understand why the targeted anti-avoidance rule has to include non-devolved taxes, whereas the general anti-avoidance rule does not, but I reserve my right to reconsider that as we go into Stage 2.
I think it’s right that we haven’t spent time looking at a disclosure of tax avoidance schemes specifically for Wales, which would be a sledgehammer to crack a nut. And even those who, in principle, prefer having Wales separate legislation arrangements haven’t pressed the point on that, and I think we’ve been able to take a pragmatic approach on many of these issues.
I am concerned about the communication of the measures in this Bill to the legal profession in England, and whether one of the consequences of this may be that, in future, people, for instance, who might be moving from England to Wales, where they’re using a solicitor who only rarely would undertake one or more transactions in Wales—would that solicitor feel that they were able to undertake that, or would they have to hand that process to a Welsh firm of solicitors, which might support the legal profession in Wales but might also inconvenience people in such circumstance?
I think the important thing is that if a solicitor who perhaps hasn’t genned up on the specific Welsh context as much as they might seeks to pay the land transaction tax in what was previously the normal way to HMRC—it’s important they get a clear communication quickly that that’s not required, and be directed to appropriate guidance as to how to make the appropriate payment to the Welsh Revenue Authority, which we are setting up.
Finally, in respect of some of the points addressed by Mike Hedges, I don’t think there’s any serious prospect of building of houses along the border because of the great tax advantage of doing so. I think any tax advantage is at the margin and certainly isn’t going to lead to such a building boom. I think we do need extra housing provision. But I think there are issues, and, overall, if someone has a property that straddles the border, it will be the case that sometimes the tax paid will be less. That is the nature of our progressive system, where, as the price of the house rises, you at the margin pay a somewhat higher rate above certain thresholds. If the overall cost is divided and you pay tax on each element, then the overall tax will either be the same, or it may be less, but it won’t be more. What I’m concerned about is that we don’t spend an awful lot of time trying to apportion and get into a lot of detail about precisely how you measure which part’s in England and which part’s in Wales when, actually, overall, the revenue consequences of that are likely to balance out. So, earlier on, we heard from the Cabinet Secretary that you apportion taxes according to how much of the property is in either place, being Wales or England, but I think, on further reflection and study, I hope you’ll accept that the requirement is a just and reasonable apportionment. I look forward to making the argument that what is just and reasonable would potentially be an equal split, simply because the costs of investigating in each case what the precise proportion of the overall land area, or the precise proportion of the built-up area, is in Wales and England is going to lead to considerable bureaucracy and cost for no overall benefit when, actually, the flows of finance are likely to even out. Thank you.
Rwy'n credu ei bod yn wir dweud nad oes gan fy mhlaid i yr un frwdfrydedd a chyffro tuag at ddatganoli'r dreth gyntaf yng Nghymru ers 800 mlynedd ag Aelodau eraill efallai, yn enwedig ar ochr Plaid Cymru y Siambr, ond rydym yn parchu’r rhai sy'n gweld ac yn pwysleisio arwyddocâd hynny. Ar ein taith ein hunain tua’r cyfeiriad hwn, gwnaethom wrthwynebu y mesur o ddatganoli a aeth i refferendwm yn 2011, ond pleidleisiodd pobl Cymru drosto ac rydym yn derbyn hynny. Yr hyn y gwnaethom ni geisio ei wneud yn ein maniffesto oedd cefnogi'r broses o ddatganoli fel yr oedd wedi datblygu ac, yn benodol, yr hyn a oedd wedi ei gytuno yng nghytundeb Dydd Gŵyl Dewi. Roeddem efallai yn credu bod ei gynnwys yno—ac efallai bod y gred honno ychydig yn ddiniwed—ei fod yn mynd i fod yn setliad datganoli clir ar gyfer Cymru sy'n sefyll prawf amser. Ac fel yr ydym ni wedi’i weld gyda chynnydd a datblygiadau Bil Cymru a rhai o'r trafodaethau am hynny, rwy’n meddwl efallai bod ein brwdfrydedd dros hynny wedi lleihau.
Serch hynny, y dreth trafodiadau tir oedd un o'r ddwy dreth a oedd yn rhan o'r consensws eu bod am gael eu datganoli, ac yn hytrach na pharhau â'r broses o fogailsyllu cyfansoddiaol neu anghytuno er mwyn gwneud hynny, fe wnaethom ddweud y byddem yn parchu’r penderfyniad a chefnogi datganoliad y dreth benodol hon a gytunwyd ag eraill, ynghyd â'r ardoll y byddwn yn ei gweld ar waredu safleoedd tirlenwi. Nid dyna ein safbwynt ar dreth incwm heb y refferendwm a addawyd, fodd bynnag, rydym yn dymuno bod yn adeiladol o ran y dreth trafodiadau tir. A hefyd, i'r graddau yr ydych chi’n ystyried pa dreth gymharol fach sy’n synhwyrol i’w datganoli, mae yna ddadleuon da dros ddewis hon. Yn y tymor hwy, mae’n bosibl y bydd yna gyfleoedd i ystyried sut y mae’r dreth stamp, neu, yma, y dreth trafodiadau tir, yn cysylltu â’r dreth gyngor ac ardrethi busnes, ac fe allai datganoli’r tair elfen hynny a all godi refeniw, o leiaf mewn egwyddor, ganiatáu ystyriaeth dda o’r ffyrdd y gellir eu cyfuno’n well os oes yna ddadleuon am hynny.
Rwy'n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am y ffordd y mae wedi ymgysylltu â’r Pwyllgor Cyllid wrth i gyfnod cyntaf y broses hon fynd rhagddo. Yn gynnar yn ystod y broses, roeddwn yn poeni ei bod yn ymddangos bod rhai elfennau o'r Bil yn newid ychydig ar y rheolau sy’n ymwneud ag osgoi mewn ffordd er mwyn cyfleu neges ynglŷn â pha mor wrthwynebus yr ydym i osgoi trethi, ac roedd gennym ni rai pryderon ynghylch defnyddio deddfwriaeth at y diben hwnnw—cyfleu neges a mân newidiadau yn y diffiniad a allai arwain at gymhlethdod mawr a dadleuon mewn llysoedd ac ansicrwydd ynghylch diben y ddeddfwriaeth. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi lleddfu’r pryderon hynny i raddau helaeth, ac wedi ymdrin â rhai o’r pwyntiau a godais i yn enwedig, wrth iddo fagu hyder wrth egluro’r ddeddfwriaeth a’n tywys ni drwy rai manylion eithaf technegol mewn gwirionedd wrth i'r broses barhau. Rwy'n credu fy mod i nawr yn deall pam y mae’n rhaid i’r rheol atal osgoi sydd wedi’i thargedu gynnwys trethi nad ydynt wedi'u datganoli, ond nad oes yn rhaid i’r rheol atal osgoi gyffredinol wneud hynny, ond yr wyf yn cadw fy hawl i ailystyried hynny wrth i ni fynd i mewn i Gyfnod 2.
Rwy'n credu ei bod yn iawn nad ydym wedi treulio amser yn edrych ar ddatgelu cynlluniau osgoi treth arbennig ar gyfer Cymru, a fyddai'n mynd dros ben llestri. Ac nid yw hyd yn oed y rhai y mae’n well ganddynt, mewn egwyddor, i Gymru fod â threfniadau deddfwriaethol ar wahân wedi pwyso ar y pwynt hwnnw, ac rwy’n credu ein bod ni wedi llwyddo i weithio mewn ffordd ymarferol ar lawer o’r materion hyn.
Rwy’n bryderus ynghylch y ffordd y caiff y mesurau yn y Bil hwn eu cyfathrebu i’r proffesiwn cyfreithiol yn Lloegr, a pha un a fyddai hyn yn arwain yn y dyfodol, er enghraifft, at fod pobl a allai fod yn symud o Loegr i Gymru, gan ddefnyddio cyfreithiwr yn Lloegr na fyddai’n delio â thrafodion yng Nghymru yn aml iawn—a fyddai’r cyfreithiwr hwnnw yn teimlo bod modd iddo ymgymryd â hynny, neu a fyddai’n rhaid iddo drosglwyddo’r broses honno i gwmni o gyfreithwyr yng Nghymru, a allai gefnogi'r proffesiwn cyfreithiol yng Nghymru ond a allai hefyd beri anghyfleustra i bobl mewn amgylchiadau o'r fath?
Rwy'n meddwl mai’r peth pwysig yw bod cyfreithiwr, mewn sefyllfa pan nad yw o bosibl wedi astudio’r cyd-destun Cymreig penodol gymaint ag y dylai, sy’n ceisio talu'r dreth trafodiadau tir yn yr un ffordd ag arfer i CThEM—ei bod yn bwysig iddo gael neges glir a chyflym nad dyna sydd ei angen, a’i fod yn cael ei gyfeirio at ganllawiau priodol ynghylch sut i wneud y taliad priodol i Awdurdod Cyllid Cymru, sydd wrthi’n cael ei sefydlu.
Yn olaf, o ran rhai o'r pwyntiau yr aeth Mike Hedges i’r afael â hwy, nid wyf yn credu bod yna unrhyw obaith difrifol o adeiladu tai ar hyd y ffin oherwydd y fantais dreth fawr o wneud hynny. Rwy'n credu mai ymylol yw unrhyw fantais o ran treth ac yn sicr nid yw’n mynd i esgor ar gynnydd mawr mewn adeiladu. Rwy’n credu bod angen darpariaeth tai ychwanegol arnom ni. Ond rwy’n credu bod yna faterion, ac, ar y cyfan, os oes gan rywun eiddo sy'n sefyll ar draws y ffin, bydd yn wir weithiau bod swm y dreth a delir yn llai. Dyna yw natur ein system gynyddol, sy’n golygu, wrth i bris y tŷ godi, bydd y rhai ar yr ymylon yn talu cyfradd ychydig yn uwch uwchlaw trothwyon penodol. Os bydd y gost gyffredinol wedi ei rhannu, a’ch bod chi’n talu treth ar bob elfen, yna bydd y dreth gyfan naill ai yr un faint neu’n llai, ond ni fydd yn fwy. Yr hyn yr wyf i'n poeni amdano yw ein bod ni’n osgoi treulio llawer iawn o amser yn ceisio dadansoddi’n fanwl iawn sut yr ydych chi’n mesur pa ran sydd yn Lloegr a pha ran sydd yng Nghymru pan, mewn gwirionedd, ar y cyfan, mae'r canlyniadau o ran y refeniw yn debygol o ddod yn gyfartal. Felly, yn gynharach, clywsom gan Ysgrifennydd y Cabinet eich bod yn dosrannu trethi yn ôl faint o gyfran o’r eiddo sydd yn y naill le neu’r llall, sef yng Nghymru neu yn Lloegr, ond o’m rhan i, ar ôl mwy o fyfyrio ac astudio, rwy’n gobeithio y byddwch chi’n derbyn mai’r hyn sy’n ofynnol yw dosraniad cyfiawn a rhesymol. Rwy’n edrych ymlaen at ddadlau dros y posibilrwydd mai rhaniad cyfartal fyddai’r dosraniad cyfiawn a rhesymol hwnnw, a hynny’n syml oherwydd y byddai’r costau o ymchwilio i bob achos o ba gyfran o’r ardal gyfan o dir, neu’r union gyfran o’r ardal yr adeiladwyd arni, sydd yng Nghymru a pha gyfran sydd yn Lloegr yn mynd i arwain at lawer o fiwrocratiaeth a chostau heb esgor ar unrhyw fantais gyffredinol pan fo llif yr arian, mewn gwirionedd, yn debygol o fod yn gyfartal yn y pen draw. Diolch.
Thank you. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to reply to the debate. Mark Drakeford.
Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl. Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Can I thank all Members who have taken part in what has been I think a very constructive and interesting debate? My starting point is the one that Nick Ramsay set out. Whether you regard tax devolution as a matter of high excitement or deep trepidation, it’s going to happen and our job is to prepare for it and to do that in a way that is as careful and as competent as we can make it.
In framing this piece of legislation, the priorities that I have followed have been the ones that others have set out in the debate. First of all, continuity—that was the key message from stakeholders. On the day that this law comes into being, they want it to be recognisably the law with which they are familiar already, and we constructed the law in order to deliver that.
A second principle, though, is that, while providing for continuity, we also want to improve the accessibility of the law in this area. We’ve drawn together, under the one Bill, a series of disparate parts of existing law to make them more comprehensible and more accessible.
Then, thirdly, in the way that Adam Price set out, we’ve designed the Bill in a way that allows for the possibility of greater differentiation in the future. That’s why the Bill has this combination of powers on the face of the Bill and regulation-making powers. I’m grateful for what Huw Irranca-Davies said about endorsing that balance, because it would allow the National Assembly, in the future, to differentiate the way we do these things in Wales, as matters develop.
Taking on responsibilities for the first time in 800 years is undoubtedly challenging; it leads to some maters of complexity, which you’ve heard this afternoon. I see that Adam Price didn’t put to you the conundrum he put to me about the person who owns a property along the border that has a river that meanders in and out of Wales and wishes to sell the fishing rights on one part of a bank and where will they be when this legislation comes into being? Well, that’s what Stage 2 will be all about: working out some of those details, provided, of course, the Assembly is prepared to give the go-ahead this afternoon.
A number of Members have reminded us that this is a Bill about anti-avoidance measures as well as about land tax itself. I would have to say to Mark Reckless that, actually, I do want this Bill to send out a message that, when taxation is devolved to Wales, the National Assembly is not going to be a soft touch in any way as far as tax avoidance is concerned, albeit that we construct the Bill itself in a way that is careful and proportionate.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i bob Aelod sydd wedi cymryd rhan yn yr hyn sydd wedi bod, yn fy marn i, yn ddadl adeiladol a diddorol iawn? Fy man cychwyn i yw’r hyn a nododd Nick Ramsay. P'un a ydych o’r farn bod datganoli trethi yn fater o gyffro mawr neu anesmwythder dwfn, mae'n mynd i ddigwydd a’n gwaith ni yw paratoi ar ei gyfer a gwneud hynny yn y ffordd fwyaf gofalus a chymwys ag y gallwn.
Wrth lunio’r darn hwn o ddeddfwriaeth, y blaenoriaethau yr wyf wedi eu dilyn yw’r rhai y mae eraill wedi’u nodi yn ystod y ddadl. Yn gyntaf oll, parhad—dyna oedd y neges allweddol gan randdeiliaid. Ar y diwrnod y daw'r gyfraith hon i fodolaeth, maent am iddi fod yn gyfraith y gellir ei hadnabod fel y gyfraith y maent yn gyfarwydd â hi eisoes, ac rydym wedi creu’r gyfraith er mwyn cyflawni hynny.
Ein hail egwyddor, fodd bynnag, yw ein bod ni hefyd yn awyddus, wrth ddarparu ar gyfer parhad, i wella hygyrchedd y gyfraith yn y maes hwn. Rydym wedi tynnu at ei gilydd, o dan yr un Bil, gyfres o wahanol rannau o’r gyfraith bresennol i'w gwneud yn fwy dealladwy ac yn fwy hygyrch.
Yna, yn drydydd, yn y modd y mae Adam Price wedi’i nodi, rydym wedi cynllunio’r Bil mewn ffordd sy'n caniatáu ar gyfer y posibilrwydd o fwy o wahaniaethu yn y dyfodol. Dyna pam y mae gan y Bil hwn y cyfuniad hwn o bwerau ar wyneb y Bil a'r pwerau i wneud rheoliadau. Rwy'n ddiolchgar am yr hyn a ddywedodd Huw Irranca-Davies am gymeradwyo’r cydbwysedd hwnnw, gan y byddai'n caniatáu i'r Cynulliad Cenedlaethol wneud pethau’n wahanol yng Nghymru yn y dyfodol, wrth i faterion ddatblygu.
Nid oes amheuaeth bod ysgwyddo cyfrifoldebau am y tro cyntaf mewn 800 mlynedd yn heriol; mae'n arwain at rai materion o gymhlethdod yr ydych wedi clywed amdanynt y prynhawn yma. Rwy’n gweld nad oedd Adam Price wedi rhoi’r un pos i chi ag y rhoddodd i fi, am y person sy'n berchen ar eiddo ar y ffin sydd ag afon sy'n ymdroelli i mewn ac allan o Gymru, ac sy’n dymuno gwerthu'r hawliau pysgota ar un rhan o lan yr afon, a pha sefyllfa y bydd y person hwnnw ynddi pan ddaw'r ddeddfwriaeth hon i fodolaeth? Wel, dyna beth fydd hanfod Cyfnod 2: gweithio allan rhai o'r manylion hynny, ar yr amod, wrth gwrs, fod y Cynulliad yn barod i roi caniatâd i fwrw ymlaen y prynhawn yma.
Mae nifer o Aelodau wedi ein hatgoffa ni bod hwn yn Fil sy’n ymwneud â mesurau atal osgoi yn ogystal â’r dreth dir ei hun. Byddai'n rhaid i mi ddweud wrth Mark Reckless fy mod i, mewn gwirionedd, yn dymuno i’r Bil hwn gyfleu’r neges, pan gaiff trethiant ei ddatganoli i Gymru, nad yw'r Cynulliad Cenedlaethol yn mynd i oddef osgoi trethi o unrhyw fath, er ein bod ni’n saernïo’r Bil ei hun mewn ffordd sy’n ofalus ac yn gymesur.
Will the Cabinet Secretary give way?
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ildio?
Of course, yes.
Wrth gwrs, gwnaf.
I’m grateful. I would like to clarify that we’re all against tax avoidance, but just sceptical of fiddly changes to legislation that may lead to greater bureaucratic and legal uncertainty, and we should avoid that. But I think actually that he has largely put my mind to rest in terms of what he’s doing and there’s significant consolidation and the regime is likely to be sensible.
Rwy'n ddiolchgar. Hoffwn egluro ein bod ni i gyd yn erbyn osgoi talu trethi, ond eto yn amheus o fân newidiadau i ddeddfwriaeth a allai arwain at fwy o ansicrwydd biwrocrataidd a chyfreithiol, a dylem osgoi hynny. Ond rwy'n credu mewn gwirionedd ei fod tawelu fy meddwl i i raddau helaeth o ran yr hyn y mae'n ei wneud, a bod yna gyfnerthu sylweddol a bod y gyfundrefn yn debygol o fod yn synhwyrol.
I completely agree. We don’t want to go about the business in a way that leads to unnecessary complexity. We deal with anti-avoidance, I think, in a careful and proportionate way. Our first recourse will be to the specific targeted anti-avoidance rules that deal with abuses that we know have been there in the past. If that doesn’t capture matters, we have a general targeted anti-avoidance rule in the field of reliefs and, if that doesn’t catch matters, we have a general anti-avoidance rule on which the Welsh Revenue Authority will be able to rely in future—all of that with checks and balances built into the Bill.
None of this will happen, Dirprwy Lywydd, however, unless the National Assembly agrees with the advice from the Finance Committee and from the Constitutional and Legislative Affairs Committee that the Bill is fit to pass Stage 1 scrutiny. If that happens, I look forward to the further debate that we will undoubtedly need to have then.
Rwy’n cytuno’n llwyr. Nid ydym am fynd ati mewn ffordd sy'n arwain at gymhlethdod diangen. Rydym yn delio ag atal osgoi, yn fy marn i, mewn ffordd ofalus a chymesur. Byddwn yn troi yn gyntaf at y rheolau penodol sy’n targedu atal osgoi sy'n mynd i’r afael ag achosion o gamddefnydd y gwyddom eu bod wedi digwydd yn y gorffennol. Os nad yw’r rheolau hynny yn mynd i’r afael â’r materion, mae gennym reol atal osgoi gyffredinol wedi’i thargedu ym maes rhyddhad, ac os nad yw hynny'n mynd i’r afael â’r materion, mae gennym reol atal osgoi gyffredinol y bydd Awdurdod Cyllid Cymru yn gallu dibynnu arni yn y dyfodol—mae hyn oll a gwiriadau a balansau wedi’u hymgorffori yn y Bil.
Ni fydd dim o hyn yn digwydd, Ddirprwy Lywydd, fodd bynnag, oni bai bod y Cynulliad Cenedlaethol yn cytuno â chyngor y Pwyllgor Cyllid a’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol bod y Bil yn addas i basio proses graffu Cyfnod 1. Os bydd hynny’n digwydd, edrychaf ymlaen at y ddadl bellach y mae’n ddi-os y bydd angen i ni ei chael bryd hynny.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, caiff y cynnig ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We move on to the last debate of the afternoon, which is the debate on the financial resolution on the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Bill, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to move that motion.
Symudwn ymlaen at ddadl olaf y prynhawn, sef y ddadl ar y Bil Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru), a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig y cynnig hwnnw.
Cynnig NDM6194 Jane Hutt
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69 sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM6194 Jane Hutt
To propose that the National Assembly for Wales, for the purposes of any provisions resulting from the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally, Chair.
Yn ffurfiol, Gadeirydd.
Thank you. I have no speakers, therefore, and as it’s been moved formally, the proposal is to agree that motion. Does any Member object? No. Therefore, that motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr, felly, a gan ei fod wedi ei gynnig yn ffurfiol, y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, caiff y cynnig ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, we’ll proceed to vote on the outstanding matter.
So, therefore we now a vote on the motion, which is the final budget statement of 2017-18, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For the motion, 27, eight abstentions, 17 against, therefore the motion is passed.
Symudwn yn awr at y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, byddwn yn symud ymlaen i bleidleisio ar y mater nad yw wedi ei benderfynu.
Felly, rydym yn awr yn pleidleisio ar y cynnig, sef datganiad terfynol cyllideb 2017-18, a galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig, 27, wyth yn ymatal, 17 yn erbyn, felly caiff y cynnig ei dderbyn.
Derbyniwyd y cynnig: O blaid 27, Yn erbyn 17, Ymatal 8.
Motion agreed: For 27, Against 17, Abstain 8.
Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6192.
Result of the vote on motion NDM6192.
That brings today’s proceedings to a close. Thank you very much.
Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr iawn.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:40.
The meeting ended at 18:40.