Cynulliad Cenedlaethol Cymru

I call the National Assembly to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, and the first question, Hefin David.

Gwnaf. Bydd masnachfraint rheilffordd Cymru a’r Gororau yn dod i ben ym mis Hydref 2018 ac rydym wedi dechrau ar y broses o gaffael gweithredwr a phartner datblygu, a fydd hefyd yn gweithredu gwasanaethau ac yn datblygu metro de Cymru.

Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am hynny, a nodi, gyda diolch, y datganiad a wnaed y bore yma ar gerbydau. Yn y datganiad, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, mewn perthynas â phrif reilffyrdd y Cymoedd, bydd gweithrediadau teithwyr—yn cynnwys o fy etholaeth—sy’n defnyddio tyniant diesel yn unig yn cael eu diddymu’n raddol, a bydd trydaneiddio confensiynol, systemau storio ynni a systemau hybrid yn cael eu hystyried. Rwyf wedi cyfarfod â Trenau Arriva Cymru, ac maent wedi dweud, yn y tymor byr, fodd bynnag, na fydd hynny’n bosibl—mae prinder trenau a phrinder cerbydau, felly mae pobl yn sefyll. Nawr, o ystyried yr adroddiad damniol a oedd yn rhestru methiannau Llywodraeth y DU mewn perthynas â thrydaneiddio’r rheilffordd, nid yw hwnnw’n caniatáu i drenau diesel gael eu trosglwyddo i reilffyrdd y Cymoedd dros dro. Hoffwn wybod a oes gan Ysgrifennydd y Cabinet gynllun ar gyfer hynny, ac a fyddai’n gallu ymhelaethu hefyd, efallai, a dweud a fydd masnachfraint Cymru a’r Gororau yn cynnwys trenau newydd yn rhan o’r fasnachfraint?

Wel, mae yna nifer o bwyntiau pwysig y mae’r Aelod wedi’u codi, ac wrth gwrs, gellid osgoi rhai o’r problemau sydd wedi cael eu hamlygu’n ddiweddar pe gallem gael cyfrifoldeb, pwerau, a setliad teg wedi’i ddatganoli i Gymru, er mwyn i ni allu sicrhau bod anghenion teithwyr yn cael eu diwallu’n llwyr. Nawr, cyfrifoldeb Trenau Arriva Cymru yw rheoli capasiti telerau’r fasnachfraint gyfredol yn briodol, ond rydym hefyd wedi darparu cerbydau ychwanegol i Trenau Arriva Cymru i gynorthwyo gyda’r gorlenwi sydd ar nifer o reilffyrdd, gan gynnwys y rhai y mae’r Aelod wedi’u nodi. Er mai nifer gyfyngedig iawn o gerbydau diesel sydd ar gael ar hyn o bryd, rydym wrthi’n trafod gyda’r diwydiant rheilffyrdd i geisio dod o hyd i atebion a allai ddarparu capasiti ychwanegol yn y tymor byr.

Nawr, mae’r rhan fwyaf o’r llwybrau a’r gwasanaethau ym masnachfraint Cymru a’r Gororau, yn cynnwys rheilffyrdd y Cymoedd, yn ddibynnol ar gymorth o £180 miliwn gan Lywodraeth Cymru bob blwyddyn, o ran cymorthdaliadau’r fasnachfraint a chyllid ar gyfer gwasanaethau a cherbydau ychwanegol. Mae Trenau Arriva Cymru yn prydlesu’r mwyafrif helaeth o gerbydau a ddefnyddir yng ngwasanaethau Cymru a’r Gororau gan ddau gwmni preifat sy’n prydlesu cerbydau. Ac rwy’n deall bod pedwar o’r trenau Pacer, a ddefnyddir yn bennaf ar reilffyrdd y Cymoedd, yn eiddo i awdurdodau lleol yn ne Cymru.

Nawr, fel y bydd yr Aelod yn gwybod o’r datganiad a gyhoeddais heddiw, gyda’r ddeialog gystadleuol newydd rhwng y pedwar cynigydd ar gyfer rownd nesaf y fasnachfraint, bydd meini prawf newydd yn cael eu rhoi ar waith i alluogi twf o ran nifer y teithwyr sydd i’w cludo drwy gynyddu nifer y cerbydau sydd ar gael, nid yn unig o ran ansawdd, ond hefyd gwelliannau helaeth o ran ansawdd y cerbydau.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol, yn amlwg, mai uchelgais datganedig Llywodraeth Cymru yw darparu model rheilffordd dielw newydd, ond fel rydych wedi amlinellu, ni fydd y cynigwyr presennol i fod yn weithredwr masnachfraint Cymru a’r Gororau a’r partner datblygu yn gwmnïau dielw eu hunain. Felly, yn amlwg, mae yna botensial am rywfaint o gamddealltwriaeth. Nawr, rwyf am weld model priodol, sy’n ailfuddsoddi elw yn y gwasanaethau a’r seilwaith, a model gwirioneddol ddielw, ac mae gan eraill, megis Undeb Cenedlaethol y Gweithwyr Rheilffordd, Morwrol a Thrafnidiaeth, uchelgeisiau tebyg. A wnewch chi gadarnhau heddiw eich bod yn rhannu’r egwyddor gyffredinol honno, ac a wnewch chi roi manylion am yr hyn rydych yn ei wneud i symud tuag at y nod hwnnw?

Gwnaf wrth gwrs. Bydd yr Aelod yn ymwybodol bod cyfyngiadau ar waith, drwy ddeddfwriaeth o’r Senedd, sy’n atal gweithredwyr dielw yn unig rhag cynnig am y fasnachfraint. Ond rydym wedi cynllunio’r system gaffael fel nad yw’n anfantais i unrhyw gynigwyr dielw os ydynt yn dymuno cynnig—nid oes yr un wedi cynnig, ond yr hyn rydym wedi’i wneud yw llunio ateb sy’n cyd-fynd â’n pwerau cyfyngedig. Rydym yn chwilio am newidiadau i’r pwerau hynny, er mwyn galluogi, o bosibl, Trafnidiaeth Cymru, er enghraifft, a gweithredwyr dielw eraill yn y dyfodol, i weithredu’r gwasanaethau a allai fod yn rhan o fasnachfraint yn y dyfodol. Ond am y tro, rydym wedi cynllunio model—rydym wedi bod mor arloesol ag y gallwn—i sicrhau drwy gonsesiynau yn y rownd nesaf y bydd modd gweithredu cymaint o’r fasnachfraint ag sy’n bosibl ar sail ddielw. Bydd proses deialog gystadleuol hefyd yn sicrhau bod ansawdd y gwasanaeth i deithwyr, yn hytrach na chymhelliad elw, ar frig y drafodaeth, a buaswn yn rhannu’r dyheadau y mae’r Aelod wedi’u hamlinellu heddiw—i’r holl arian gael ei gadw yng Nghymru a’i ailfuddsoddi yn y rhwydwaith. Dyna y mae teithwyr yn ei ddisgwyl gan eu gwasanaethau cyhoeddus.

Gwnaf, mae’r economi werdd yn sail i ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i gyflwyno deddfwriaeth newydd ar gyfer yr amgylchedd. Ein nod yw sefydlu Cymru fel economi werdd carbon isel er mwyn cefnogi prosiectau sy’n helpu i leihau effaith newid yn yr hinsawdd.

Diolch. Mae gwyrddu ein heconomi yn rhan bwysig o’n hymdrechion i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd yma yng Nghymru a bûm mewn cyfarfod cyhoeddus y mis diwethaf a noddwyd gan Atal Anhrefn Hinsawdd. Gwneuthum addewid i godi llais ar newid yn yr hinsawdd a defnyddio fy rôl fel Aelod Cynulliad i hybu gweithredu ar newid yn yr hinsawdd. Nodaf gyda diddordeb y gwahanol ddulliau a ddefnyddir gan wahanol Aelodau Cynulliad UKIP ar y mater hwn—ar un llaw mae gennym Caroline Jones yn ymuno â mi i addo i godi llais dros weithredu ar newid yn yr hinsawdd a gwneud yn siŵr ei fod yn cael sylw, a da iawn. Ar y llaw arall, fodd bynnag, clywsom David Rowlands yr wythnos diwethaf a’r fawlgan hynod i wadu newid yn yr hinsawdd a glywsom yn y Siambr hon. A fuasech yn cytuno na fydd dull UKIP yn cael ei fabwysiadu gan Lywodraeth Cymru, gan na ellir bod o ddifrif ynghylch yr atebion tymor byr hynny yn y mater pwysig hwn?

Hoffwn ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Er y bydd pleidiau eraill yn anghyson o bosibl yn eu hagwedd tuag at newid yn yr hinsawdd, byddwn yn parhau i fod yn gwbl bendant yn ein penderfyniad i gyflawni ein rhwymedigaethau rhyngwladol ac yn wir, i dyfu economi werdd, sydd o werth enfawr i gymunedau ledled Cymru. O ran ynni gwyrdd, gwyddom fod llawer o swyddi yn rhai o ardaloedd mwyaf gwledig Cymru—yn enwedig yn y gogledd-orllewin a’r gorllewin—yn dibynnu’n helaeth ar y sector hwnnw, a byddwn yn gwneud popeth a allwn i dyfu’r sector blaenoriaeth economaidd hwnnw.

Weinidog, rwyf wedi gofyn i Ysgrifenyddion Cabinet a Gweinidogion olynol yn y sefydliad hwn i ddechrau gwireddu rhywfaint o’r rhethreg y maent wedi siarad amdani, yn enwedig ar ficrogynhyrchu yn y sector ynni gwyrdd, ac er mwyn gwneud hynny, rydym angen grid sy’n gallu caniatáu i bobl gysylltu ag ef. Mae yna lawer iawn o bobl a fyddai’n dymuno cynhyrchu—neu chwarae rhan yn cynhyrchu—prosiectau ynni gwyrdd, yn enwedig ffermwyr a pherchnogion tir, ond ni allant gael cysylltiad grid. Ac oni bai bod Western Power Distribution a’r darparwyr grid eraill yn darparu’r cyfleusterau hyn, yna ni fyddwch yn gallu cyflawni yn y rhan hon o’r economi. Felly, pa drafodaethau sydd ar y gweill gennych ynglŷn â datblygu strategaeth gydlynol i uwchraddio’r grid yma yng Nghymru, er mwyn sicrhau, yn y pen draw, y gall prosiectau ynni gwyrdd bach a chanolig eu maint, os ydynt yn dymuno, gysylltu â’r grid a chwarae eu rhan yn yr economi werdd?

Wel, wrth gwrs, cyfrifoldebau Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd ac adnoddau naturiol yw’r rhain. Rydym yn gweithio’n agos ar nodi rhwystrau i dwf gwyrdd, gan gynnwys twf gwyrdd yn y sector ynni. Mae’n bosibl mai’r cyfle mwyaf sydd gennym—ac mae’r Aelod yn tynnu sylw at botensial y sector hwn—mae’n bosibl y gallai’r cyfle mwyaf ddod gyda datganiad yr hydref, os cawn newyddion da yn ddiweddarach y mis hwn mewn perthynas â’r morlyn llanw ym mae Abertawe.

Cabinet Secretary, why not embrace the excellent opportunities that exist in responding to the challenge of climate change—these positive economic opportunities? What is the Government doing to promote hydrogen fuel cell technologies in the economy at the moment? I understand that fuel cells were originally devised in Wales, as it happens, but, by now, those hydrogen fuel cells are a way particularly of powering vehicles and even trains that can run on the new metro that is being proposed for south Wales. The technology is in place and the capability is there, so now what is required is funding and support in order to make the technology something practical that people can use in their daily lives. This is a way of turning renewable energy into something that can be used across Wales.

Wel, mae’r Aelod yn hollol gywir, ac rwy’n falch ein bod wedi gallu rhoi cymorth o ran cyngor ac arweiniad, ac adnoddau ariannol hefyd i Riversimple—cwmni y bydd yr Aelod yn gwybod amdano o bosibl—sydd ar flaen y gad ym maes ymchwil, datblygu ac arloesi mewn perthynas â pheiriannau cell hydrogen. Mae hwn yn faes o ddiddordeb cynyddol i arloeswyr, a phrifysgolion yn arbennig, ar draws y byd. Mae’r Aelod hefyd yn gywir i ddweud y dylem groesawu’r cyfleoedd economaidd y mae’r twf yn yr economi werdd yn eu cynnig, a chanfu astudiaeth gan Sefydliad Ellen MacArthur a Rhaglen Gweithredu’r Cynllun Gwastraff ac Adnoddau y gallai sicrhau economi fwy gwyrdd yng Nghymru ddarparu manteision economaidd o fwy na £2 biliwn y flwyddyn. Byddai’r cyfraniad aruthrol hwn i’r economi hefyd yn cynhyrchu swyddi â gwerth ychwanegol gros uwch. Byddai hefyd yn hybu ymchwil a datblygu yn economi Cymru, ac mae taer angen hynny ar hyn o bryd. Ac o ran astudiaeth WRAP a’r Gynghrair Werdd, rhagwelir y gellid creu hyd at 30,000 o swyddi newydd yng Nghymru drwy ddatblygu, unwaith eto, economi werdd fwy cylchol. Felly, mae’n gwbl hanfodol ein bod yn parhau i fuddsoddi, drwy ein cronfeydd gwyrdd, ac yn parhau i ddarparu cyngor ac arweiniad er mwyn i fusnesau yn y sector gwyrdd allu tyfu a ffynnu.

Questions from party spokespeople now and, first this week, Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

Diolch, Lywydd. Rwy’n credu, Ysgrifennydd y Cabinet, ein bod wedi gweld eto dros nos, onid ydym, y modd y mae canlyniadau gwleidyddol yn llifo o agenda economaidd sydd wedi methu â chyflawni newid ar gyfer y rhan fwyaf o bobl. Felly, a fyddai’n cytuno mai yn awr yw’r amser am syniadau beiddgar mawr sydd â’r potensial i sicrhau newid trawsnewidiol i’n gwlad a’n pobl? Yn yr ysbryd hwn, nodaf fod Manceinion Fwyaf wedi cyhoeddi ei bod yn cynnig am y World Expo, y gemau Olympaidd ar gyfer y byd busnes, os hoffech, nad yw wedi bod ar dir mawr Prydain ers y cyntaf, Arddangosfa Fawr 1851. Maent yn cystadlu, yn achos Expo 2025, yn erbyn Paris ac Osaka, ac nid yw’n sicr o gwbl y byddant yn llwyddo. Felly, a gawn ni edrych ar y posibilrwydd o gynnig enw Cymru am y slot nesaf sydd ar gael, sef 2027-28? Pa syniad a allai fod yn fwy cyffrous a grymus na’r Expo yn dychwelyd adref i fan geni’r chwyldro diwydiannol yma yng Nghymru?

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn, a dweud ei fod yn llygad ei le—mae digwyddiadau dros nos yn sicr wedi arwain at yr angen i ni roi mwy o sylw i sicrhau bod twf economaidd yn berthnasol i’r holl bobl ym mhob cymuned? Ac mae hyn yn dilyn ystyriaethau, y gwn fod yr Aelod wedi’u cael, ers y refferendwm hefyd. Ac yn rhan o ddatblygu’r strategaeth economaidd newydd, rwy’n credu ei bod yn hanfodol ein bod yn ailganolbwyntio ein sylw ar ardaloedd o ddiweithdra uchel a lle y ceir cyfleoedd, nid yn unig i gael mynediad at swyddi a chyfoeth, ond hefyd i gael profiad o gyfleoedd yn creu mwy o gyfoeth o fewn eu ffiniau eu hunain. Bydd y strategaeth economaidd honno’n cael ei chyflwyno yn y flwyddyn newydd i Brif Weinidog Cymru, ond rwy’n credu bod yr Aelod hefyd yn gywir yn dweud bod angen i ni gynnig syniadau mawr, beiddgar, megis canolfan confensiwn Casnewydd, sy’n gyfleuster—y tro cyntaf y byddwn yn profi cyfleuster o’i fath yng Nghymru—a allai gynnig cyfleoedd ar gyfer cynnal digwyddiadau mawr megis yr Expo, megis Marchnad Deithio’r Byd, a fynychais yn Llundain yr wythnos hon, megis gwobrau Personoliaeth Chwaraeon y Flwyddyn. Ac nid digwyddiadau diwylliannol yn unig, ond digwyddiadau busnes a digwyddiadau chwaraeon yn ogystal.

Ar thema syniadau mawr, lansiodd Sefydliad Bevan adroddiad pwerus ddoe a gyflwynai’r achos dros ddynodi ardal gyfan Cymoedd de Cymru yn ardal fenter. A oes cyfle i fynd gam ymhellach yma hyd yn oed a gofyn am ganiatâd gan Lywodraeth y DU i Gymru gyfan gael ei gwneud yn ardal fenter, ac i ni gael yr un pwerau dros y dreth gorfforaeth a gynigir i Ogledd Iwerddon, er mwyn i ni gael pwerau dros ryddhad treth mewn perthynas ag ymchwil a datblygu, a’r pwerau i gael toriadau yng nghyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr, yn enwedig mewn ardaloedd fel Cymoedd de Cymru, lle y ceir heriau economaidd penodol, gan roi’r math o fantais gystadleuol sydd ei hangen ar Gymru os ydym am gau’r bwlch economaidd hanesyddol hwn rydym wedi’i wynebu ers cenedlaethau?

Ie. Rwyf wedi darllen yr adroddiad gan Sefydliad Joseph Rowntree gyda diddordeb mawr, ac er fy mod yn credu bod y syniad o greu ardal fenter yn y Cymoedd yn un teilwng, nid wyf yn credu y byddai’n cynnig ateb i bob dim i gymunedau’r Cymoedd. Ac rwy’n credu bod angen gwneud mwy nag awgrym o’r fath er mwyn mynd i’r afael â rhai o’r problemau strwythurol sy’n parhau i effeithio ar gymunedau, ac nid cymunedau’r Cymoedd yn unig, ond sawl rhan o Gymru sydd wedi gweld dirywiad yn dilyn y swyddi sylweddol a gollwyd yn y 1980au a oedd yn gysylltiedig â gweithgynhyrchu, â’r pyllau, â’r diwydiant dur er enghraifft. Mae gennym stori dda i’w hadrodd hyd yn hyn, o ran ein perfformiad economaidd. Rydym wedi cefnogi ac wedi creu 140,000 o swyddi yn ystod tymor diwethaf y Cynulliad. Rydym hefyd wedi sicrhau ein bod yn osgoi’r math o falltod ar gymunedau a brofwyd mewn hen ardaloedd diwydiannol eraill yn y DU o ran diweithdra ymysg pobl ifanc. Yma rydym wedi creu 15,000 o swyddi ar gyfer pobl ifanc di-waith. Wrth i ni symud ymlaen, rwyf am ganolbwyntio mwy ar ansawdd y swyddi rydym yn eu creu a sicrhau bod gennym strategaeth economaidd fwy sensitif hefyd er mwyn gallu adnabod rhai o’r problemau sy’n bodoli—rhai o’r problemau mwy mympwyol a’r problemau unigryw sy’n bodoli mewn llawer o gymunedau nad ydynt wedi elwa o’r twf economaidd i’r un graddau ag y gwnaethom fel cenedl. Mae hon yn her fawr a dyna pam rwy’n ymgynghori mor eang ag y bo modd ar yr hyn y dylai’r strategaeth economaidd newydd ei gynnwys. Byddwn yn croesawu barn yr Aelodau ar y strategaeth economaidd a byddwn hefyd yn croesawu mewnbwn gan yr holl bleidiau a’r rhanddeiliaid.

Fel rwy’n dweud, bydd hwnnw’n cael ei gynhyrchu yn y flwyddyn newydd ac yn cael ei gyflwyno i’r Prif Weinidog. Ond bydd yn adeiladu ar lwyddiannau sy’n destun balchder i Gymru dros y blynyddoedd diwethaf, ond ei nod fydd mynd i’r afael, fel y dywedais, â rhai o’r problemau mwy strwythurol. Yn y cyfamser, mae gwaith grŵp gorchwyl y Cymoedd yn parhau. Gwn fod y syniad o ddynodi Cymru gyfan fel ardal fenter wedi cael ei gynnig, yn gyntaf, rwy’n credu, gan Matthew Parris. Rwy’n credu bod angen i ni ystyried yr holl ddulliau sydd ar gael i ni a’r holl gyfleoedd y gallai Bil Cymru, ac unrhyw bwerau datganoledig yn y dyfodol, eu rhoi i ni.

Yn olaf, a gaf fi annog Ysgrifennydd y Cabinet i edrych, nid yn unig ar y bwlch economaidd rhwng Cymru a gweddill y DU—gweddill Ewrop yn wir—ond hefyd y bwlch economaidd o fewn Cymru, yn sicr, yn enwedig ar adeg pan fo llawer o bobl yn y Cymoedd ac yng nghefn gwlad Cymru yn teimlo yr un mor bell o ganolfannau grym a chyfoeth ag y mae pobl y gorllewin canol neu ardaloedd y rhwd yn America yn ei deimlo o Washington DC? Felly, a wnewch chi ystyried yr achos dros greu corfforaethau datblygu rhanbarthol newydd pwerus, gan ganolbwyntio’n arbennig ar anghenion yr ardaloedd hynny yng Nghymru, yn y Cymoedd a chefn gwlad Cymru? Fe lwyddodd yma ym mae Caerdydd, oni wnaeth, mewn microcosm? Oni ddylem gynnig yr un trosoledd i’r ardaloedd hynny yng Nghymru sydd â chymaint o’i angen? A fuasai hefyd yn ystyried yr achos dros greu prifddinasoedd rhanbarthol yng Nghymru, a allai fod yn ganolfannau gweinyddiaeth gyhoeddus a gwasanaethau busnes, ac yn wir, hyd yn oed y syniad a welwch mewn nifer o daleithiau’r Gymanwlad, y syniad o is-brifddinas—mae’n bosibl y bydd angen i ni edrych rhywfaint ar y brandio—[Chwerthin.]—lle y gallai’r Senedd hon gyfarfod am rywfaint o’i hamser fel symbol o’n hymrwymiad i ledaenu cyfoeth a grym i bob rhan o Gymru?

Fel rwy’n dweud, mae’n ymwneud â sicrhau bod perthnasedd i’r hyn rydym yn ei wneud ym mhob rhan o Gymru. Fel y soniais, ar sawl achlysur bellach, am yr ardal rwy’n ei chynrychioli yng Nghymru, rwy’n credu weithiau fod y gogledd-ddwyrain yn teimlo’n bell oddi wrth y sefydliad hwn ac wedi’i heithrio rywfaint o’r broses ddatganoli. Buaswn yn cytuno hefyd ynglŷn ag economïau rhanbarthol a phwysigrwydd ardaloedd trefol yn rhoi hunaniaeth iddynt a denu buddsoddiad a chreu cyfoeth economaidd hefyd. Mewn unrhyw economi ranbarthol, mae’n bwysig bod yna ganolfannau, trefi, y gellir eu hadnabod fel prifddinasoedd y rhanbarthau hynny. Yn achos Cymru, rydym yn cyrraedd y pwynt hwnnw gyda Chaerdydd, gydag Abertawe a gyda Chasnewydd. Rwy’n credu ei bod yn hollbwysig ein bod yn nodi awdurdodau lleol a threfi mewn mannau eraill yng Nghymru sy’n fodlon ac sy’n benderfynol o wynebu’r her o fod yn brifddinasoedd rhanbarthol. Rwy’n credu bod hynny’n gwbl greiddiol.

Rwyf wedi siarad ar nifer o achlysuron hefyd ynglŷn â’r ffaith y byddwn, rwy’n gobeithio, drwy’r strategaeth economaidd newydd, yn gallu edrych ar ddefnyddio mwy o ymyriadau sy’n seiliedig ar le. Yn y gwaith rwy’n ei gyflawni, dan gadeiryddiaeth Alun Davies yng ngrŵp gorchwyl y Cymoedd, rydym wedi edrych â meddwl agored ar yr ymyriadau sydd eu hangen yn y Cymoedd. Fel y dywedais yn gynharach mewn ymateb i gwestiwn blaenorol, rwy’n credu na allwn fforddio edrych ar strategaeth Cymru gyfan heb edrych hefyd ar natur y rhanbarthau hefyd. Felly, mae angen i ni sicrhau nad ydym yn ymdrin â phob rhanbarth drwy weithredu dull un model sy’n addas i bawb. Dyna pam rwy’n credu ei bod yn bwysig, yng nghyd-destun y gwaith sy’n digwydd ar hyn o bryd ar y strategaeth economaidd, ein bod hefyd yn edrych ar yr economïau rhanbarthol a’r hyn sydd ei angen ar bob un o’r rhanbarthau, oherwydd mae’n ddigon posibl y bydd yr hyn sydd ei angen ar Ogledd Cymru yn wahanol i’r hyn sydd ei angen ar Ganolbarth a Gorllewin Cymru ac ar ddinas-ranbarthau de Cymru.

The Welsh Conservatives’ spokesperson, Russell George.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, buaswn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu’r manteision a’r costau sy’n gysylltiedig â’r penderfyniad i leoli pencadlys banc datblygu Cymru yng ngogledd-ddwyrain Cymru ac yn amlinellu pa drafodaethau rydych wedi’u cael ar hyn gyda Cyllid Cymru.

Wel, cynhaliwyd fy nhrafodaethau diweddaraf ddoe. Bydd yr Aelod yn gwybod o fy ymddangosiad yn y pwyllgor yr wythnos ddiwethaf—ac mae hyn mewn gwirionedd yn ymwneud â’r cwestiynau a’r pwyntiau y mae Adam Price newydd eu codi—fod gennyf bryderon ynglŷn â sicrhau bod gan sefydliadau cenedlaethol megis Cynulliad Cenedlaethol Cymru a Llywodraeth Cymru bresenoldeb ledled Cymru, ac nad oes unrhyw ran o Gymru yn teimlo eu bod wedi cael ei heithrio. Ac wrth gyflawni ymarfer mapio, gwelwyd bod rhannau o Gymru lle y ceir llai o bresenoldeb, ac rwy’n credu ei bod yn hanfodol ein bod yn gwneud yr hyn a allwn i wneud y Llywodraeth a’r sefydliad cenedlaethol hwn yr un mor berthnasol i bawb. Ac am y rheswm hwnnw, rwy’n credu ei bod yn gwneud synnwyr ein bod yn datganoli pryd bynnag a lle bynnag y bo modd. Am yr un rheswm, rwyf wedi dweud, gyda Trafnidiaeth Cymru, mai fy mwriad ar gyfer y corff hwnnw yw y bydd ei bencadlys yn cael ei leoli yn y Cymoedd hefyd.

Mae angen i ni ddysgu o’r canlyniad ddoe yn yr Unol Daleithiau ac o’r refferendwm fod llawer o bobl mewn llawer o gymunedau yn teimlo bod sefydliadau cenedlaethol, llywodraethau cenedlaethol, yn rhy bell o’u cymunedau. Mae’n hanfodol, felly, fod yr hyn a wnawn yn dod yn fwy perthnasol, yn fwy amlwg ac yn fwy hygyrch iddynt.

Wel, Ysgrifennydd y Cabinet, ni fyddwch yn clywed unrhyw anghytundeb oddi wrthyf fi. Credaf yn gryf y dylem fod yn symud allan o’r lle hwn i bob rhan o Gymru. Roedd Cyllid Cymru yn dweud wrth Bwyllgor yr Economi, y Seilwaith a Sgiliau y bore yma ei bod yn fwyfwy anodd cadw a recriwtio staff. Nawr, mae pryder y gallai’r sgiliau hynny gael eu colli o ganlyniad i adleoli arfaethedig i ogledd-ddwyrain Cymru. Mae’n bosibl y bydd rhywfaint o staff Cyllid Cymru nad ydynt yn dymuno symud, felly mae’n amlwg fod problem bosibl o ran cadw staff yn y cyswllt hwn, ac rwy’n meddwl tybed pa asesiad rydych wedi’i wneud.

Os edrychwch ar ogledd-ddwyrain Cymru, fe welwch fod llawer iawn o bobl—cannoedd o bobl yng ngogledd-ddwyrain Cymru—yn teithio ar draws y ffin i Loegr bob dydd i weithio mewn canolfannau ariannol mawr. Maent yn teithio ar draws y ffin i weithio yn Bank of America yng Nghaer, maent yn teithio ar draws y ffin i weithio yng ngwasanaethau ariannol Marks & Spencer, ac i’r banciau a’r canolfannau ariannol ym Manceinion. Nid wyf yn credu y dylid defnyddio problemau sgiliau fel esgus i atal y gwaith o ddatblygu twf economaidd ledled Cymru. Os gwyddom fod sgiliau ar gael mewn rhannau o Gymru, yna gellir eu defnyddio ar gyfer twf yn yr ardaloedd hynny. Ond o ran Cyllid Cymru a datblygiad banc datblygu Cymru, rwy’n ymwybodol o’r angen i gadw staff, ac am y rheswm hwnnw cefais drafodaethau ddoe gyda Giles Thorley ynglŷn â sicrhau bod presenoldeb banc datblygu Cymru yn cael ei gadw yng Nghaerdydd, ond bod yna gyfleoedd hefyd, ar ffurf pencadlys yng ngogledd Cymru, i wneud y sefydliad yn fwy hygyrch ac yn fwy perthnasol i bob rhan o’r wlad.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n credu bod cwestiwn arall yno mae’n debyg ynglŷn â beth y mae ‘pencadlys’ yn ei olygu. A yw’n golygu symud staff ar raddfa eang i ran arall o Gymru, neu ai teitl yn unig ydyw? Felly, efallai y gallech ateb y pwynt hwnnw. Ond y pwynt olaf yr hoffwn ei wneud yw hwn: yn yr adroddiad blynyddol ar gyfer 2015-16, mae Cyllid Cymru yn cadarnhau bod tâl y cyfarwyddwr ar y cyflog uchaf yn £404,000, o’i gymharu â £216,000 yn y flwyddyn flaenorol. Mae hwnnw’n ffigur uchel iawn, ac ar ôl i ni holi ynglŷn â hynny, roeddent yn ei briodoli i’r costau pensiwn ychwanegol a gyfrannwyd tuag at y cynllun pensiwn. Deallaf fod 30 y cant o staff Cyllid Cymru ar yr un cynllun pensiwn hefyd. Felly, wrth gwrs, os oes staff yn gadael y sefydliad, mae’n bosibl y gwelir cynnydd enfawr yn y costau hynny, felly buaswn yn ddiolchgar pe gallech fynd i’r afael â’r pwynt hwnnw, a hefyd a ydych wedi rhoi sylw i’r pwynt hwnnw yn yr achos busnes?

Mae’r rhain yn cael eu harchwilio fel rhan o’r opsiynau, ac mae opsiynau ar y bwrdd ar gyfer datblygu’r banc a ble y dylid ei leoli. O ran yr hyn yw ystyr ‘pencadlys’, wel, mae dau opsiwn: un, trosglwyddo staff a swyddogaethau ar raddfa eang o’r brifddinas i’r pencadlys newydd; neu dau, yr ail opsiwn fuasai creu pencadlys, a thyfu’r pencadlys hwnnw dros gyfnod o amser heb golli staff yn y swyddfeydd presennol o reidrwydd. Felly, byddwn yn ystyried y ddau opsiwn, y goblygiadau ariannol, ond hefyd y goblygiadau o ran cadw arbenigedd a sgiliau. Ond mae angen i mi fod yn glir unwaith eto fy mod yn dymuno gweld datganoli ble bynnag a phryd bynnag y bo modd, a byddaf yn edrych am gyfleoedd i ddarparu gwasanaethau mewn gwahanol gymunedau ledled Cymru, er mwyn sicrhau y bydd Llywodraeth Cymru a Chynulliad Cenedlaethol Cymru, rwy’n gobeithio, a phob un ohonom yn dod yn fwy perthnasol i fywydau pobl.

UKIP spokesperson, David Rowlands.

Diolch, Lywydd. Rwyf am symud pethau’n ôl yn awr at y lefel ranbarthol y buom yn sôn amdani ychydig yn gynharach. Rwy’n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o grŵp o’r enw Grŵp Gweithredu Magwyr ar Reilffyrdd—sy’n ymgyrchu dros gael gorsaf ym Magwyr yng Ngwent. Maent wedi cymryd rhan yn y prosiect hwn ers nifer o flynyddoedd ac wedi llwyddo i gael cyllid gan sawl sefydliad. Rwy’n deall eu bod yn awr yn ceisio am grant gan Lywodraeth Cymru i sicrhau arian cyfatebol i’r prosiect ar gyfer astudiaeth cam 3 y Prosiectau Llywodraethu Buddsoddiadau Rheilffordd, swm sydd oddeutu £80,000 rwy’n credu. Maent yn gobeithio cwblhau’r cam hwn yn ystod yr ychydig fisoedd nesaf. A yw Ysgrifennydd y Cabinet mewn sefyllfa i ddweud a yw’n barod i ddarparu’r cyllid hwn?

Wel, ni allaf wneud hynny ar yr achlysur hwn, oherwydd ein bod yn dal i asesu rhinweddau’r cais. Rwy’n credu bod yr hyn y mae’r grŵp wedi’i wneud hyd yn hyn yn deilwng iawn. Rwy’n credu bod y gwaith y maent wedi’i wneud wedi bod yn hynod o werthfawr yn hysbysu Llywodraeth Cymru o’r hyn y mae cymunedau ei angen er mwyn creu amgylchedd mwy cysylltiedig. Ac felly byddwn yn rhoi ystyriaeth gydymdeimladol iawn i’r cais, ond ni allaf ddweud heddiw a fydd yn cael ei gymeradwyo ai peidio.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Os ydych yn dal i feddwl am gyllid, a gaf fi fod mor ddigywilydd a gofyn a fuasai’n ystyried cyllido’r cais ar gyfer cam 3 y Prosiectau Llywodraethu Buddsoddiadau Rheilffordd yn gyfan gwbl, sydd tua £160,000 yn ôl pob tebyg? Rwy’n crybwyll y posibilrwydd, Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd gellir nodi bod yr orsaf hon wedi’i dynodi sawl gwaith mewn gwirionedd yng nghynllun metro Dwyrain De Cymru, ac mae ganddo gyfle go iawn i fod yn amlygiad cyntaf y prosiect metro yn rhanbarth Dwyrain De Cymru.

Am yr un rheswm ag a roddais eisoes, ni allwn roi unrhyw sicrwydd y buaswn yn gallu ariannu’r £160,000 yn llawn. Rwy’n siŵr fod yr Aelod yn deall y rheswm pam. Ni allaf wneud hynny am nad ydym wedi craffu ar y cais yn ddigon trylwyr eto. Ond o ran gorsafoedd, wel, mae hyblygrwydd wedi’i gynnwys yn y prosiect metro fel y gellir gwneud estyniadau ac fel y gellir addasu’r modd y caiff gwasanaethau eu darparu, er enghraifft os bydd seilwaith cymdeithasol newydd yn cael ei ymgorffori yn ardal ranbarthol De-ddwyrain Cymru, yna gellir addasu map y metro yn unol â hynny. Felly, rwy’n cydymdeimlo â’r achos. Byddaf yn edrych ar y cais yn drylwyr, ond nid wyf mewn sefyllfa i gymeradwyo’r cais heddiw.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet, ond buaswn wedi hoffi gallu mynd â neges ychydig yn fwy cadarnhaol yn ôl at y bobl hyn. A oes unrhyw ffordd y gallwch roi rhyw fath o syniad i mi ynglŷn â’r posibilrwydd y bydd hyn yn digwydd, ai peidio?

Buaswn yn hapus iawn i gwrdd â’r Aelod a’r grŵp y mae’n sôn amdano, oherwydd credaf eu bod wedi gwneud achos cryf iawn, fel y mae’r Aelod wedi’i wneud, dros gael cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru. Buaswn yn hapus i drafod eu dyheadau a’r cais gyda hwy.

Yn 2015, cyhoeddasom adroddiad cwmpasu cychwynnol ar ailagor y rheilffordd hon. Yn dilyn hynny, rydym wedi ariannu arfarniad pellach o’r anghenion trafnidiaeth rhanbarthol, sy’n cael ei gwblhau ar hyn o bryd. Rwy’n falch ein bod wedi cynnwys cyllid datblygu pellach yn y gyllideb ddrafft.

Diolch am yr ateb hwnnw. Gan ymhelaethu ar bwynt a wnaed yn dda gan Adam Price yn gynharach ynglŷn ag angen cymunedau yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru i deimlo’u bod wedi integreiddio’n well ag ardaloedd llewyrchus de-ddwyrain Cymru, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno y gallai ailadeiladu’r rheilffordd hon gyfrannu at hynny? Caewyd y rheilffordd ar adeg pan oedd pesimistiaeth enfawr ynglŷn â dyfodol teithio ar y rheilffyrdd ym Mhrydain yn y 1960au ac ni fuasai nifer fawr o’r penderfyniadau a wnaed mewn perthynas â Beeching wedi cael eu gwneud pe bai pobl wedi gallu rhagweld y ffordd y mae’r diwydiant rheilffyrdd wedi datblygu dros y blynyddoedd diwethaf. Gan ei bod yn cymryd chwe awr i deithio o Aberystwyth i Gaerdydd ar y trên drwy Amwythig, buasai hyn yn torri’r amser teithio yn ei hanner. Ac yn ffodus, mae cynnydd mawr wedi bod yn y galw am deithio ar y rheilffyrdd: yn y blynyddoedd diwethaf, mae’r defnydd o orsaf Aberystwyth wedi cynyddu 40 y cant yn ystod yr wyth mlynedd ddiwethaf, er enghraifft. Buasai hyn yn rhoi gobaith gwirioneddol i ni o ailgysylltu rhannau o Gymru sydd efallai’n teimlo eu bod yn llawer rhy bell o’r ardaloedd lle yr ymddengys, ym meddyliau pobl gyffredin, fod gormod o fuddsoddi’n digwydd, gan fynd ar ôl y pwynt a wnaethoch eto ar ddechrau’r trafodion heddiw ynglŷn â sut roedd canlyniadau’r etholiad yn America ddoe a’r penderfyniad i adael yr UE mewn gwirionedd yn deillio i raddau helaeth o deimladau pobl eu bod yn cael eu heithrio a bod angen i ni wneud mwy i gysylltu pobl.

Mae bod wedi cysylltu yn un o anghenion sylfaenol pob unigolyn os ydynt am fyw mewn amgylchedd gyda chyn lleied â phosibl o ofid a phryder, ac rwy’n credu ei bod yn hanfodol, yn y rhaglen lywodraethu, ein bod yn rhoi llawn cymaint o bwyslais ar elfen ‘unedig a chysylltiedig’ strategaeth y Llywodraeth ag a rown ar y tair strategaeth bwysig arall. Credaf y buasai’r prosiect hwn yn gynnig priodol i gomisiwn seilwaith cenedlaethol Cymru fwrw golwg arno pan fydd yn weithredol, ac rwy’n bwriadu gofyn i’r comisiwn wneud hynny. Fodd bynnag, yn y cyfamser, rydym yn comisiynu astudiaeth ddichonolrwydd, fel rwy’n dweud, i adeiladu ar y dystiolaeth bresennol, a gallaf amlinellu’r hyn y bydd yr astudiaeth honno’n ei gynnwys. Bydd yna asesiad o’r trac. Gwyddom fod mwy na 90 y cant o’r trac heb ei effeithio o hyd; byddwn yn cynnal adolygiad o’r trac. Byddwn yn edrych ar strwythurau a gorsafoedd a thwnnelau. Byddwn yn edrych ar delathrebu a nifer o faterion eraill. Rwy’n credu bod y gost amcangyfrifedig gychwynnol o adfer y rheilffordd oddeutu £750 miliwn ar gyfer y prosiect llawn. Mae’n ddrud. O ran ymarferoldeb, fe ellid ei wneud oherwydd, fel rwy’n dweud, mae’r mwyafrif helaeth o’r trac eisoes wedi cael ei gadw. Ond bydd yn brosiect costus i’w gyflawni, a dyna pam rwy’n credu bod yn rhaid darparu cyngor annibynnol arbenigol i’r Llywodraeth yn ei gylch ar ffurf cyngor arbenigol gan y comisiwn seilwaith cenedlaethol.

I’m pleased to tell the Minister that it doesn’t take six hours to travel from Aberystwyth to Cardiff. I do it on a weekly basis and it takes four hours. But, four hours is more than enough to be on the train because most of the journey is through England. It would be nice to travel from Cardiff to Aberystwyth through Wales, rather than through England. But the main blessing of this scheme, as well as linking Aberystwyth and Cardiff, is to link Carmarthen and Aberystwyth—two sub-capitals, as Adam Price said, for west Wales.

It’s extremely important that we see economic growth in west Wales for our young people, for the Welsh language, and for heritage, culture and tourism as well, and that’s what this proposal provides us with: an opportunity to achieve that dream of linking west Wales. Then you wouldn’t need a development zone: the railway would do that for you. But, on a practical basis, I’m pleased to hear that this scheme is to be funded because of the agreement between Plaid Cymru and the Government, and I’m pleased to hear this idea that NICW, the infrastructure programme, is also looking at this. But, in practical terms, we need Network Rail now to look at this scheme in earnest. When I discussed this with Network Rail about a year ago, they were very clear that they would look at a proposal such as this one if the Government was behind it and if there was a feasibility study in place, because then they could programme that for capital development ultimately. Network Rail aren’t doing particularly well on capital programmes at the moment in Wales, but that’s another issue. But, this now needs to be part of their planning. Would you meet with Network Rail urgently to discuss this?

Byddaf. Yn wir, rwy’n credu bod fy nghyfarfod nesaf gyda Network Rail i ddod yn y chwe wythnos nesaf, felly bydd hwnnw’n fater y byddaf yn ei drafod gyda hwy, ynghyd â’r angen i fuddsoddi mwy mewn clirio coed. Mae diffyg buddsoddiad mewn clirio coed yn arwain at ormod o ddail ar y rheilffyrdd, sy’n arwain at ddiffyg dibynadwyedd yn y rhwydwaith. Felly, byddaf yn trafod nifer o bwyntiau gyda hwy. Rwyf eisoes, ar sawl achlysur, wedi dweud wrthynt fy mod yn credu ei bod yn annerbyniol nad ydym ni yng Nghymru ond wedi elwa o tua 1 y cant o wariant cyffredinol Network Rail ers 2011. Rwy’n credu ei bod yn hen bryd i Network Rail wario eu harian ledled Cymru. Deallaf fod y rheilffordd wedi cael ei chau’n wreiddiol—. Dioddefodd o ganlyniad i doriadau Beeching pan gafodd ei chau yn 1965, ac rwy’n gwybod bod rheilffyrdd eraill wedi cael eu cau yn dilyn hynny, yn 1970 a 1973 rwy’n credu. Rwy’n meddwl bod yr Aelodau o amgylch y Siambr yn gywir i ddweud y buasem mewn sefyllfa well o lawer heddiw i gael Cymru fwy cysylltiedig pe buasai pobl wedi bod yn ddigon craff bryd hynny i ddiogelu gwasanaethau. Serch hynny, mae’n ddyletswydd arnom bellach fel Llywodraeth Cymru i sicrhau bod cymunedau’n cael eu cysylltu’n dda a bod ffurfiau ar drafnidiaeth hefyd yn cael eu hintegreiddio ble bynnag a phryd bynnag y bo modd. Rwy’n credu bod y broses o gyflwyno rhwydwaith bysiau TrawsCymru wedi profi bod galw anhygoel i bobl deithio lle nad oes rheilffyrdd ar gael ledled y wlad ac o’r gogledd i’r de. Rwy’n falch o ymestyn nifer y gwasanaethau sydd ar gael gan wasanaeth TrawsCymru yn y flwyddyn ariannol newydd.

Ysgrifennydd y Cabinet, rydych yn llygad eich lle, mae bod yn unedig a chysylltiedig yn gwbl hanfodol, ac rwy’n cefnogi hyn yn fawr. Fodd bynnag, mae angen i ni hefyd fod yn gyfrifol yn ariannol. Rydych eisoes wedi sôn am y £750 miliwn y gallai ei gostio i ailagor y rheilffordd hon. O’r cwestiwn ysgrifenedig gan fy nghyd-Aelod, Andrew Davies, gwyddom fod o leiaf un astudiaeth gwmpasu gwerth £30,000 wedi’i chynnal. Mae yna wasanaeth bws sy’n cael ei noddi ​ gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Mae pob un o’r symiau hyn yn adio at ei gilydd i wneud swm mawr iawn o arian, felly a allech ddweud wrthym, os gwelwch yn dda, faint yn fwy o arian sy’n rhaid ei wario cyn ein bod yn profi dichonoldeb bwrw ymlaen â’r prosiect hwn?

Mae’r arian yn cael ei ddyrannu yng nghyllideb y flwyddyn ariannol nesaf—neu yn y gyllideb ddrafft—ac yn dilyn y gwaith hwnnw, buaswn yn disgwyl y bydd modd i Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru archwilio’r prosiect yn drylwyr, ac yn sgil eu hasesiad o’r prosiect, buasai’r Llywodraeth wedyn yn cael cyfres o argymhellion. Yna, pe bai Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru neu’r arbenigwyr yn argymell y dylid bwrw ymlaen â’r prosiect, buasem yn ei ymgorffori yn y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol yn y dyfodol. Ond rwy’n derbyn yr hyn y mae’r Aelod yn ei ddweud ynglŷn â sicrhau bod popeth a wnawn, o ran trafnidiaeth a’r holl wasanaethau eraill a ddarparwn, yn gwbl fforddiadwy.

Gwnaf. Bydd yr Aelodau’n gwybod mai cronfa yw’r cynllun cymorth buddsoddi mewn twristiaeth sy’n cefnogi’r diwydiant twristiaeth. Ers 2013, cyfanswm gwerth y cynigion yw £5.5 miliwn, ynghyd â £11.3 miliwn ychwanegol ar gyfer prosiectau twristiaeth strategol, megis Profiad y Royal Mint a Syrffio Eryri. Mae’r gronfa wedi helpu i greu 1,087 o swyddi i gyd ac yn cynnwys £40 miliwn o fuddsoddiadau pellach a fydd yn cael eu denu i mewn.

Diolch yn fawr iawn am y diweddariad hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet—dylwn fod wedi dweud hynny’n gynharach. Ond yn 2012, rhoddodd y Llywodraeth £0.5 miliwn i Westy Castell Rhuthun, mwy na thair gwaith yn uwch nag unrhyw grant arall gan y Cynllun Cymorth Buddsoddi mewn Twristiaeth y flwyddyn honno, a £5,000 yn unig o hwn sydd wedi’i adennill i drethdalwyr Cymru ar ôl i’r cwmni fethu â bodloni meini prawf y Cynllun Cymorth Buddsoddi mewn Twristiaeth. Rwy’n derbyn yn yr enghraifft benodol hon fod yna anawsterau i adennill arian am fod y cwmni wedi mynd i ddwylo’r gweinyddwyr. Ond mae hynny ynddo’i hun yn codi cwestiynau ynglŷn â’r trefniadau diogelu y mae Llywodraeth Cymru yn eu mynnu wrth roi’r grant Cynllun Cymorth Buddsoddi mewn Twristiaeth. Yr arian a gollwyd, dyna rywbeth y gallai busnesau eraill fod wedi ei ddefnyddio. Felly, a fyddwch yn ailbennu’r rheolau ar gyfer grantiau Cynllun Cymorth Buddsoddi mewn Twristiaeth er mwyn cael lledaeniad daearyddol ehangach ar gyfer creu swyddi, neu a ydych yn chwilio am ffyrdd gwahanol o leihau’r risg i drethdalwyr Cymru?

Gallaf gadarnhau’r pwynt diwethaf. Yn wir, byddaf yn ysgrifennu at yr Aelodau gyda diweddariad ar y cynllun cymorth buddsoddi mewn twristiaeth, oherwydd bod y meini prawf ar gyfer cymorth wedi cael eu newid. Rwy’n credu fy mod wedi tynnu sylw at hyn mewn sesiwn flaenorol yma yn y Cyfarfod Llawn, neu mewn pwyllgor, ond newidiodd y meini prawf fel bod isafswm ad-daliad o 30 y cant yn cael ei bennu yn y broses ddyfarnu.

O ran Gwesty Castell Rhuthun, rwy’n credu yn gyntaf oll, ei bod yn hanfodol nad yw’r Aelodau’n bychanu’r gwesty arbennig hwnnw, gan ei fod yn dal ar agor, mae’n gweithredu’n llwyddiannus iawn ac mae’n darparu cyfleoedd gwaith i lawer o bobl. Ni fuaswn yn dymuno i’r Aelodau yn y Siambr hon roi’r argraff fod Gwesty Castell Rhuthun wedi cau neu ei fod mewn trafferth. Yn wir, cyfarfu fy swyddogion â’r perchnogion newydd yn ôl ym mis Ebrill eleni i drafod cynlluniau sydd gan y gwesty i ehangu. Mae’r gwesty hefyd wedi newid drwy wahanu rhai o’r asedau sydd â mwy o rwymedigaeth, felly sefydlwyd ymddiriedolaeth erbyn hyn i edrych ar ôl rhannau o’r amgylchedd hanesyddol yn y castell. O ran yr achos penodol hwnnw, rwy’n hapus i ysgrifennu at yr Aelodau gydag adroddiad llawn am yr hyn a ddigwyddodd a’r rheswm pam y bu i’r prosiect wynebu problemau. O ran y prosiect hwnnw, ie, tua £5,000 yn unig a gafodd ei adennill, ond mae’r gwesty’n dal i weithredu. Mae’n dal i gyflogi pobl ac mae’n dal i fod o safon pedair seren.

Byddaf yn hapus i rannu’r wybodaeth ddiweddaraf â’r Aelodau o ran y newidiadau i’r Cynllun Cymorth Buddsoddi mewn Twristiaeth, a darparaf gyfrif mwy manwl o’r hyn a ddigwyddodd gyda Gwesty Castell Rhuthun a’r broses diwydrwydd dyladwy y bu’n ddarostyngedig iddi. Gallaf gadarnhau, fel rhan o raglen y Cynllun Cymorth Buddsoddi mewn Twristiaeth ar gyfer 2017, y bydd dau brif atyniad yn cael eu cyflwyno: un yn y gogledd sef gwibgertio mynyddig, ac un yn y de, yn Sir Benfro, sef parc tonfyrddio, a fydd yn nodwedd allweddol o Flwyddyn y Môr yn 2018.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn sgil cyfraniadau blaenorol rwyf wedi’u gwneud ar y pwnc hwn, fe fyddwch yn gwybod am fy niddordeb personol mewn codi ymwybyddiaeth o dreftadaeth ddiwydiannol a chymdeithasol Merthyr Tudful, yn arbennig, ac rwyf wedi bod yn gweithio gyda’r cyngor yn trafod opsiynau ar gyfer datblygu’r rhain yn gyfleoedd twristiaeth arwyddocaol. Yn wir, yr wythnos diwethaf, roeddwn yn falch i siarad yng nghynhadledd treftadaeth ac adfywio Merthyr, a chanolbwyntiais yn benodol ar yr hyn sydd gan Ferthyr i’w gynnig yn hynny o beth. Ar wahân i holi a ydym bob amser yn gwneud popeth a allwn i ddiogelu neu adnewyddu safleoedd ac adeiladau sydd â stori arwyddocaol i’w hadrodd mewn perthynas â’n treftadaeth leol, siaradais yn benodol ynglŷn â sut y gallem ddysgu o lefydd fel Ironbridge i gyflwyno profiad tref gyfan. Awgrymais hefyd y posibilrwydd o ddatblygu llwybr Dic Penderyn, y gwn fy mod wedi siarad â chi yn ei gylch, ac a fuasai’n adrodd hanes pobl Merthyr adeg y gwrthryfel. Ymddengys bod y cyngor a nifer o’r gwirfoddolwyr treftadaeth yn y dref yn croesawu’r syniad hwnnw. Y rheswm rwy’n crybwyll hyn yw bod gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful a’r sefydliadau treftadaeth uchelgais sylweddol ar gyfer y dref—nid oes amheuaeth am hynny—ond wrth gwrs, mae’r rhwystr i ddatblygu nifer o brosiectau yn un ariannol at ei gilydd. Nawr, rwy’n sylweddoli bod y Cynllun Cymorth Buddsoddi mewn Twristiaeth—

Mae angen i chi ddod at y cwestiwn yn awr, os gwelwch yn dda.

Iawn, rwy’n dod at y cwestiwn. Rwy’n sylweddoli bod y Cynllun Cymorth Buddsoddi mewn Twristiaeth yn un sy’n seiliedig ar gyllidwr pan fetha popeth arall a, wyddoch chi, ar ôl dihysbyddu pob un arall, a gwn ei fod yn gyfyngedig i £0.5 miliwn yn unig a’i fod yn bennaf yn ar gyfer prosiectau sy’n ymwneud â llety, gweithgareddau a bwytai ac yn y blaen—

Y cwestiwn, os gwelwch yn dda.

Y cwestiwn yw: a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthyf a oes hyblygrwydd yn y rheolau sy’n llywodraethu’r cynllun a fuasai’n caniatáu mynediad at gyllid a allai helpu gydag ambell i brosiect treftadaeth bychan na allai ddenu unrhyw gyllid arall, ond a allai, pe baent yn cael eu datblygu, helpu i ddenu pobl i’r dref?

Hoffwn ddiolch i Dawn Bowden am ei chwestiwn. Mae nifer o Aelodau, dros yr wythnosau diwethaf, wedi gofyn cwestiynau i mi ynglŷn ag a allai’r Llywodraeth gefnogi prosiectau penodol a safleoedd penodol yn eu hetholaethau a’u rhanbarthau. Gwn fod Neil McEvoy wedi gofyn yr un cwestiwn yn ddiweddar. Yr hyn rwy’n ymrwymo i’w wneud yw ysgrifennu at yr Aelodau gyda manylion am y Cynllun Cymorth Buddsoddi mewn Twristiaeth—y meini prawf—ond hefyd, os caf, rwyf am gynnwys manylion rheolwyr cyrchfannau mewn rhannau perthnasol o ranbarthau Cymru, a’r manylion cyswllt, gan fy mod yn credu y byddai’n werthfawr i’r Aelodau allu cysylltu â hwy neu o leiaf, i allu cyfeirio grwpiau at y rheolwyr cyrchfannau oherwydd bydd ganddynt fanylion am ddwy raglen gyllido bwysig arall wedyn—y gronfa arloesi cynnyrch twristiaeth ranbarthol, a allai fod yn berthnasol i’r pwynt y mae Dawn Bowden yn ei wneud, a hefyd y gronfa ymgysylltu twristiaeth ranbarthol. Yn ogystal â hynny, mae yna gyfleoedd cyllido a ddarperir drwy Gronfa Dreftadaeth y Loteri. Lywydd, os caf, fe geisiaf roi’r holl fanylion hyn mewn llythyr a’i ddosbarthu i’r Aelodau fel bod gan bawb y manylion perthnasol i allu rhoi cyngor ar unrhyw brosiectau y bydd etholwyr yn eu cyflwyno.

Gwnaf. Bydd angen i fusnesau sy’n ceisio cael gafael ar gymorth grant gwblhau’r cais priodol a darparu unrhyw ddogfennau ategol sydd eu hangen. Cynllun busnes a gwybodaeth ariannol berthnasol fydd y rhain fel arfer.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Ysgrifennydd y Cabinet, rydym wedi gweld nifer o fusnesau proffil uchel, a llawer iawn o arian cyhoeddus ynghlwm wrthynt, yn methu, ac nid yn unig yma o dan eich goruchwyliaeth chi nac yn wir, o dan oruchwyliaeth eich rhagflaenydd—hi oedd yr un a wnaeth lawer o’r penderfyniadau hyn—ond mae’n mynd yn ôl i ddyddiau Ieuan Wyn Jones a £2 filiwn i ffermydd abwyd melys, na chawsom yr un geiniog ohono’n ôl. Rwy’n derbyn yn llwyr fod yn rhaid i ni fentro er mwyn helpu i adeiladu’r economi, ond a allwch chi roi sicrwydd i ni, os gwelwch yn dda, y byddwch yn gweithredu proses lem ar gyfer fetio a chyflawni diwydrwydd dyladwy ar geisiadau busnes? Pe baech yn edrych ar yr hyn y mae ffermwr yn gorfod ei lenwi am grant bychan, mewn llawer o achosion, mae’n llawer iawn mwy o wybodaeth na busnes sydd ond yn gorfod cyflwyno cynllun a strwythur amlinellol, mae’n ymddangos. Er lles arian cyhoeddus, ac i sicrhau bod yr arian yn y lle cywir ar gyfer y cwmnïau cywir, a’u bod yn cael eu cefnogi mewn gwirionedd, fel nad oes gennym batrwm i fyny ac i lawr o’r fath, rwy’n credu bod angen i ni fod yn fwy diwyd yn y ffordd y gwnawn hyn.

Wel, mae’n hanfodol fod diwydrwydd dyladwy yn cael ei ystyried yn llawn fel rhan o’r broses o benderfynu a ddylai busnes gael cymorth Llywodraeth Cymru neu’r trethdalwr, ac mae’r prosesau’n llym. Rwy’n edrych ar ffyrdd y gallwn gryfhau’r broses honno. Rwy’n credu ei bod hefyd yn bwysig cydnabod, fodd bynnag, o ran y gefnogaeth rydym wedi’i chynnig, mai 4.9 y cant yn unig o’r 1,110 o gwmnïau a gafodd gynnig cymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru dros y pum mlynedd diwethaf sydd wedi gorfod cael eu hadfer mewn gwirionedd. Felly, mae’r gyfran yn fach iawn mewn gwirionedd. Ond wrth gwrs, pryd bynnag y bydd cwmni’n methu, mae’n cael sylw yn y newyddion. Fel rwy’n dweud, rwy’n gwneud gwaith i edrych ar sut y gellir cryfhau diwydrwydd dyladwy, a byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau yn unol â hynny. O ran cyfraddau mentrau sy’n methu, unwaith eto, mae gennym stori dda i’w hadrodd yng Nghymru. Cyfran gyfartalog y busnesau sy’n cau yw 9.2 y cant, o’i gymharu â 9.6 y cant yn 2014. Wrth gwrs, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld diweithdra yng Nghymru yn cyrraedd y lefel isaf erioed, a chyflogaeth yng Nghymru yn cyrraedd y lefel uchaf erioed. Bydd rhai busnesau’n methu am resymau amrywiol. Fel rwy’n dweud, rydym yn ymdrin â channoedd o fusnesau bob blwyddyn. Y realiti economaidd yw y bydd rhai’n methu a rhai’n llwyddo, ac nid yw pob cynnig busnes yn mynd yn ôl y disgwyl. Yr hyn sy’n hanfodol, fel y mae’r Aelod wedi’i amlygu, yw ein bod yn cyflawni’r holl archwiliadau o’r busnes a’r bobl sy’n eu harwain yn drylwyr ac yn drwyadl, fel y gallwn warantu bod y trethdalwr yn cael gwerth llawn am arian a bod cyn lleied o risg â phosibl yn ynghlwm wrth eu buddsoddiad.

Mae llawer wedi cael ei ddweud am gymorth grant amheus drwy Lywodraeth Cymru—y cytundebau tir, megis Llys-faen, lle y collwyd £39 miliwn o’r pwrs cyhoeddus. A ydych yn cytuno y bydd buddsoddi mewn atal twyll difrifol yn y Cynulliad drwy’r sianeli sy’n bodoli yn debygol o greu elw i’r trethdalwr?

Wel, mater i Swyddfa Archwilio Cymru yw asesu unrhyw achosion y gallai Aelodau fod yn bryderus yn eu cylch. Mae’r enghreifftiau y mae’r Aelod wedi’u crybwyll yn faterion dadleuol, ac ni fuasem wedi dymuno unrhyw golledion i’r trethdalwr. Ond mae Swyddfa Archwilio Cymru yn cynnal ymchwiliad trylwyr o brosiectau y mae’n barnu eu bod er budd y cyhoedd, a buaswn yn disgwyl i’w gwaith barhau. Buaswn yn croesawu eu gwaith yn fawr iawn mewn perthynas ag unrhyw brosiect neu unrhyw benderfyniad a wneir o dan fy ngoruchwyliaeth i.

Gwnaf. Ar hyn o bryd rydym yn caffael gweithredwr a phartner datblygu fel rhan o wasanaethau Cymru a’r Gororau o 2018 ymlaen ac wrth gwrs, y metro. Bydd y broses hon hefyd yn cynnwys trafodaethau â chynigwyr ynglŷn â’r ffordd orau i ddarparu gwasanaethau o Lyn Ebwy i Gasnewydd fel rhan o ddarpariaeth ehangach metro de-ddwyrain Cymru.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Buasai darparu gwasanaeth rheolaidd rhwng Glynebwy a Chasnewydd yn rhan allweddol o gysylltu Casnewydd â chymoedd Gwent. Dros y 10 mlynedd diwethaf, cafwyd ymgyrchoedd, a gefnogwyd gan Aelodau Cynulliad lleol a’r ‘South Wales Argus’, i sicrhau y byddai’r rheilffordd hon yn dod i ben yng Nghasnewydd. Buasai’n hwb hanfodol i’r economi leol a’r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus, yng Nghasnewydd a chymunedau’r Cymoedd ar y llwybr. Gyda fy etholwyr a fy nghyd-Aelod John Griffiths, Aelod Cynulliad, buaswn yn awyddus i weld hyn yn digwydd cyn gynted â phosibl. A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod gwasanaeth rheolaidd rhwng Casnewydd a Glynebwy yn parhau i fod yn flaenoriaeth i fetro de Cymru a’r fasnachfraint rheilffyrdd newydd?

Gallaf. Rydym yn buddsoddi er mwyn caniatáu ar gyfer gwasanaethau amlach a chyflymach ar y rheilffordd, ac rydym hefyd yn ychwanegu platfformau newydd mewn nifer o orsafoedd. Rydym wedi ariannu Network Rail i gyflawni’r prosiect, ac maent wedi gosod y rhan fwyaf o’r trac newydd sy’n angenrheidiol ar gyfer y camau nesaf er mwyn i waith allu dechrau ar y gorsafoedd eu hunain. Bydd gwaith Network Rail ar y system signalau yn dechrau’n syth wedyn.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi bod yn holi am gysylltiad â Chasnewydd ers 2007-08, pan ddechreuodd hyn mewn gwirionedd. Mae Network Rail wedi gwneud llawer o waith ar ddarparu gwasanaethau amlach i deithwyr ar reilffordd Glynebwy. Mae’r rhain yn cynnwys adeiladu platfformau newydd ac ailsignalu’r rheilffordd. A allai Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y gwelliannau hyn, a pha bryd y gallwn ddisgwyl gweld gwasanaethau amlach i ac o Lynebwy a Chasnewydd? Diolch.

Wel, mae cam 1 y metro eisoes ar y gweill, gyda chyfres o welliannau i orsafoedd ac i seilwaith rheilffyrdd. Rwy’n ymwybodol fod yr Aelod wedi mynegi ei farn ar y mater hwn ers 2007, ond rwy’n falch iawn fod hyn yn cael ei ddatblygu’n gyflym yn awr, ac edrychaf ymlaen at glywed yr Aelod yn llongyfarch Llywodraeth Cymru ar gyflwyno’r prosiect pwysig hwn.

Llywodraeth y DU sy’n gyfrifol am y mater hwn, ond maent yn dweud wrthyf y bydd gostyngiad o tua 17 munud yn yr amser teithio o Lundain i Gaerdydd pan fydd y gwaith wedi’i gwblhau.

Hyd yn oed gyda’r oedi sydd wedi bod a gohirio’r gwaith rhwng Filton Bank a Bryste yn awr, a yw’n cytuno bod trydaneiddio’n cynnig cyfleoedd enfawr i Gasnewydd fel canolfan fusnes, ac a yw hefyd yn cydnabod, gyda’r cyswllt rheilffordd gorllewinol a’r ehangu yn Heathrow, y byddwn mewn sefyllfa ddelfrydol i elwa wrth i ni neidio i flaen y ciw am gytundeb masnach â’r Unol Daleithiau?

Wel, buaswn yn cytuno y bydd trydaneiddio’r brif reilffordd o fudd i Gasnewydd, yn ddi-os. Bydd hefyd o fudd i Gaerdydd, ond buaswn hefyd yn disgwyl i’r gwaith gael ei ymestyn mewn modd amserol i Abertawe, ac rwy’n gobeithio y bydd newyddion cadarnhaol i’r perwyl hwnnw yn natganiad yr hydref. Buaswn yn annog Llywodraeth y DU—oherwydd rwy’n ymwybodol fod yna bellach nifer o achosion o oedi a phroblemau’n gysylltiedig â rhai o’r prosiectau y mae’n gyfrifol amdanynt—buaswn yn annog Llywodraeth y DU i ystyried trosglwyddo cyfrifoldeb am y seilwaith rheilffyrdd, yn ogystal â chyllid teg, i Lywodraeth Cymru ei gyflawni fel y gall ddod yn fwy ymatebol o ran yr hyn y mae teithwyr a chymunedau eu hangen.

Yn 2016, rydym wedi cefnogi ystod eang o ddigwyddiadau chwaraeon mawr gan gynnwys Hanner Marathon y Byd, y Gyfres Hwylio Eithafol, Tour of Britain a Rali Cymru Prydain Fawr. Rydym eisiau cynnal mwy o ddigwyddiadau chwaraeon a digwyddiadau diwylliannol rhyngwladol mawr ledled Cymru ac mae trafodaethau ar y gweill gyda phartneriaid i glustnodi llawer o gyfleoedd.

Thank you for that response. I would agree that we do need to attract more major sporting events, but they do put pressure on our transport infrastructure, and we have seen—a constituent has been in touch with me referring to three occasions in the last fortnight when a member of her family have had to stand on the train all the way from Wrexham to Cardiff, and, on one occasion, all the way from Wrexham to Newport. That is inconvenient, of course, but it was not possible to use the toilet either, and it raises questions on passenger wellbeing, but also the health and safety more generally of those using trains that are so packed.

She has now written to the Health and Safety Executive to ask them to look at the situation. Being aware that there are two major international sporting events happening in Cardiff this weekend, what assurance can you give that the service will be safe and appropriate?

Wel, rydym yn cyfarfod â gweithredwyr trenau’n rheolaidd i drafod effaith a goblygiadau digwyddiadau chwaraeon a digwyddiadau diwylliannol mawr ar y rhwydwaith rheilffyrdd, ac yn wir, ar y rhwydwaith ffyrdd hefyd. Rwy’n ymwybodol nad y digwyddiadau chwaraeon yn unig sy’n gallu achosi tagfeydd ar ffyrdd a gorlenwi ar drenau; gall digwyddiadau diwylliannol achosi problemau hefyd. Roedd digwyddiad diweddar yn ystod yr haf yng ngogledd-orllewin Cymru pan gafwyd problemau gyda pharcio, fel y mae’r Aelod yn ymwybodol iawn. Felly, mae’n bwysig fod trefnwyr digwyddiadau hefyd yn ymuno â ni mewn trafodaethau gyda gweithredwyr trenau a’r rhai sy’n rheoli’r rhwydwaith cefnffyrdd a ffyrdd lleol hefyd.

Pryd bynnag y byddwn yn cefnogi digwyddiad mawr, rydym yn chwilio am bob ateb i bryderon traffig fel rhan hanfodol o feini prawf ein trefniadau cyllido. Fodd bynnag, y digwyddiadau chwaraeon mawr sydd wedi digwydd yma yn y brifddinas yw’r rhai sy’n galw am sylw arbennig, ac am y rheswm hwnnw, mae uned digwyddiadau mawr Llywodraeth Cymru yn cyfarfod yn rheolaidd gyda gweithredwyr trenau i drafod problemau capasiti. Rwy’n ymwybodol, y flwyddyn nesaf, ein bod yn cynnal rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr yn Stadiwm Principality, ac ers misoedd bellach, mae swyddogion wedi bod yn trafod gyda gweithredwyr trenau a Network Rail i weld beth arall y gellir ei wneud i sicrhau y bydd y teithwyr a fydd yn mynychu’r digwyddiad, yn ogystal â theithwyr sy’n defnyddio’r rhwydwaith o ddydd i ddydd a fydd yn profi cyfnod prysurach yn sgil digwyddiadau chwaraeon, yn gallu parhau i brofi amgylchedd o safon lle nad oes gorlenwi. Felly, bydd y gwaith yn parhau, ond rwy’n credu ei bod yn deg dweud, pan fydd y fasnachfraint newydd ar waith, gyda meini prawf newydd yn cael eu cyflawni gan y gweithredwr a’r partner datblygu, y byddwn mewn gwell sefyllfa i allu dargyfeirio mwy o gapasiti i Gaerdydd pan fydd digwyddiadau mawr yn cael eu cynnal yma, neu yn yr un modd, dargyfeirio o’r brifddinas pan fydd digwyddiadau mawr yn cael eu cynnal mewn mannau eraill.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport and the first question is from Adam Price.

Nid yw amseroedd aros awdioleg ym mwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda lle y dylent fod. Rwyf wedi ysgrifennu at y Cadeirydd ac wedi dweud yn glir fod angen gwelliant. Rwy’n disgwyl i’r bwrdd iechyd weithio gyda rhanddeiliaid perthnasol i sicrhau y bydd y gwelliant hwnnw’n digwydd.

I’m extremely grateful to the Cabinet Secretary for his honesty on the dire situation at the moment. A number of constituents have been in contact with me to convey their concerns about the waiting list, which represents hundreds of people awaiting treatment. Some patients had to wait eight months before receiving a hearing aid. Has the Government carried out any assessment of the cause of these lengthy waiting times, and what measures can be put in place in order to ensure that there is improvement? Has the Government given any consideration—in addition to the target that they have set of 14 weeks for a first-time hearing aid—to setting a specific target for replacements, where there is a dire problem at the moment in terms of the waiting times?

Diolch i’r Aelod am ei gwestiynau dilynol, ac rwy’n eu cydnabod. Yn anffodus, credwn fod oddeutu 350 o bobl yn aros yn rhy hir, yn hwy na’r amser targed, ym mwrdd iechyd Hywel Dda. Felly, rydym yn ymwybodol fod yna broblem bendant yn ardal bwrdd iechyd Hywel Dda. O ran beth sydd wedi achosi hynny, mae cyfuniad o faterion, fel sy’n wir bron bob amser. Mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â mesurau staffio yn y tymor byr—er enghraifft, cafwyd darpariaeth cyflenwi dros gyfnod o salwch a chyfnod mamolaeth, sydd wedi bod yn her.

Mae hefyd yn ymwneud â chael y gymysgedd gywir o staff ar gyfer y dyfodol. Felly, yn y drafodaeth sy’n cael ei datblygu gyda’r bwrdd iechyd a’r rhanddeiliaid, maent yn chwilio am weithwyr awdioleg—felly nid yw’n ymwneud yn unig â phen y meddygon ymgynghorol i’r gweithlu. Y newyddion da i chi a’r Aelodau eraill yn ardal bwrdd iechyd Hywel Dda yw y bydd cyfweliadau’n cael eu cynnal yn ystod y mis nesaf, ac rydym yn disgwyl y bydd pobl yn dechrau yn y flwyddyn newydd, a fydd yn helpu i fynd i’r afael â’r ôl-groniad ar gyfer apwyntiadau cyntaf a’r ail apwyntiadau neu’r apwyntiadau dilynol a grybwyllwyd gennych yn ogystal. Rhan o’r gwaith rydym yn ei wneud ar y cynllun clust, trwyn a gwddf yw ein bod yn edrych, mewn gwirionedd, ar y modd y mae gennym rai mesurau synhwyrol ar gyfer deall apwyntiadau cyntaf ac ail apwyntiadau, felly mae’n bosibl y bydd rhai newidiadau y credaf y byddant o gymorth, o ran craffu a’r gallu i ddeall beth sy’n digwydd. Yr elfen arall, mewn gwirionedd, yw’r gwaith adeiladu sy’n digwydd yn Ysbyty’r Tywysog Philip yn Llanelli. Dyna un o’r pethau sy’n achosi peth o’r her sy’n ein hwynebu, ond—yr ateb gonest yw—nid y cyfan. Felly, dylem yn awr fod mewn sefyllfa well i fynd i’r afael â’r ôl-groniad, gyda’r staff newydd a chwblhau’r gwaith cyfalaf hefyd.

Ysgrifennydd y Cabinet, rydych newydd gyfeirio at y cynllun gweithredu clust, trwyn a gwddf cenedlaethol, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, ac roedd y cynllun hwnnw’n cyhoeddi y buasai pob bwrdd iechyd yn sefydlu grŵp cydweithredol ar ofal clust, trwyn a gwddf, i oruchwylio materion megis llif cleifion priodol a throthwyon atgyfeirio, a fuasai’n helpu i leihau amseroedd aros. Yng ngoleuni’r cynllun hwnnw, a allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am gynnydd grŵp cydweithredol Hywel Dda ar ofal clust, trwyn a gwddf, a dweud wrthym pa ganlyniadau newydd a gyflawnwyd gan y bwrdd iechyd yn y modd y mae’n darparu gwasanaethau clust, trwyn a gwddf i gleifion yng ngorllewin Cymru, ac a allwch ddweud wrthym sut y mae hyn yn helpu i leihau amseroedd aros?

Fel yr eglurais yn y gyfres gyntaf o atebion, mae’n ymwneud mewn gwirionedd â’r ffaith nad yw Hywel Dda lle y mae angen iddynt fod. Mae rhywfaint ohono’n ymwneud â mesurau tymor byr ac mae rhywfaint ohono’n ymwneud â chynllunio tymor hwy ac ymgysylltu â rhanddeiliaid i sicrhau bod ganddynt gynllun lleol. Dylent hefyd elwa o rywfaint o’r gwaith peilot cenedlaethol sy’n cael ei wneud yn ardaloedd byrddau iechyd eraill, o ran y pwynt ynglŷn â chymysgedd staff, ond hefyd ynglŷn â’r ffordd y mae’r llwybr wedi’i gynllunio. Felly, ni allaf ddweud wrthych chi, nac wrth unrhyw Aelod—ac ni fuaswn yn ceisio gwneud hynny—fy mod yn disgwyl y bydd yr holl faterion hyn yn cael eu datrys o fewn cyfnod o ychydig o wythnosau. Ond cyn diwedd y flwyddyn berfformio hon, ac wrth symud i’r nesaf, rwy’n disgwyl y bydd yna fodel gofalu sy’n fwy cynaliadwy, a bydd rhanddeiliaid eu hunain wedi chwarae rhan yn y broses o’i lunio, a llunio’r mesurau i ddeall beth sy’n dynodi llwyddiant, ac rwy’n disgwyl wedyn y bydd gan Hywel Dda fecanwaith darparu mwy cynaliadwy ar gyfer dinasyddion yng ngorllewin Cymru. Dylai hynny hefyd drosglwyddo i ddysgu yng ngweddill y wlad.

Buom yn trafod agweddau ar y gwasanaeth pediatrig yn ystod y cwestiwn brys yr wythnos diwethaf. Ategaf eto fy mod yn disgwyl y bydd y gwasanaeth yn cael ei ddarparu ar sail y dystiolaeth glinigol orau sydd ar gael. Ac wrth gwrs, mae’r Aelod yn gyfarwydd â chynnwys adolygiad 2015, dan arweiniad y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant.

Ysgrifennydd y Cabinet, fel sydd wedi cael ei ddweud yn y Siambr hon o’r blaen, mae’r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys wedi dweud yn glir fod angen gwasanaeth pediatrig 24 awr er mwyn cynnal gwasanaeth damweiniau ac achosion brys amser llawn. O ystyried eich bod yn parhau i ddweud wrthym fod Llywodraeth Cymru yn gwrando ar arbenigwyr, a allwch ddweud wrthym a ydych yn cytuno gyda’r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys, sy’n arbenigwyr, fod angen gwasanaethau pediatrig 24 awr i gynnal gwasanaeth damweiniau ac achosion brys? Ac os felly, a wnewch chi ystyried ailsefydlu gwasanaethau pediatrig amser llawn yn ysbyty Llwynhelyg yn awr?

Wel, mae yna gyfuniad diddorol o ddau fater ar wahân yno. O ran y gwasanaeth pediatrig, rydym yn gwybod bod y gwasanaeth pediatrig, mewn rhannau eraill o’r DU, yn cael ei ddarparu gan nyrsys sy’n arwain y gwasanaeth pediatrig. Yn wir, nododd adolygiad y coleg brenhinol yn 2015 y gallai fod yn fwy synhwyrol i symud at wasanaeth sy’n cael ei arwain gan nyrsys yn Llwynhelyg beth bynnag. Dywedodd yr adolygiad hwnnw wrthym yn glir iawn hefyd na fuasai’n synhwyrol i geisio adfer gwasanaeth triniaethau dydd pediatrig 24 awr.

Mae yna her o ran sicrhau bod yr holl wasanaethau gwahanol hyn yn cyd-fynd â’i gilydd. Mae gwneud rhywbeth ymarferol fel symud yr uned bediatrig, fel ei bod yn nes at yr uned achosion brys, yn rhan o’r hyn sydd eisoes wedi cael ei wneud. Ond rwy’n ailadrodd bod y cyngor a gawsom am y model gofal a ddarperir yng ngorllewin Cymru yn un sy’n meddu ar sylwedd gwirioneddol ac arbenigedd go iawn, lle mae pobl yn gyfrifol am reoli, arwain a darparu’r gwasanaethau hyn o amgylch y wlad, a byddwn yn parhau i gael ein harwain gan y dystiolaeth a’r cyngor.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’n iawn, wrth gwrs, fod y cwestiynau hyn yn cael eu gofyn yma yn y Cynulliad, ac rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno bod cwestiynau’n cael eu codi a’u gofyn yn y Cynulliad. Ond rwyf ychydig yn bryderus am dôn y cwestiwn a gawsoch yn flaenorol, a beth fydd yr ymateb iddo yn Sir Benfro, lle rwy’n byw. Nid wyf am i’r neges o’r fan hon fod yn un sy’n peri ofn yn sydyn fod adran ddamweiniau ac achosion brys ysbyty Llwynhelyg mewn perygl yn awr, a dyna yw fy mhryder o’r cwestiwn blaenorol. Felly, yr hyn rwyf ei eisiau gennych, Ysgrifennydd y Cabinet, yw neges glir sy’n rhoi sicrwydd nad yw hynny’n wir, a bod y ddau beth y dywedoch eu bod wedi’u cyfuno—gofal pediatrig a gwasanaethau damweiniau ac achosion brys—ar wahân ac nad yw un yn dibynnu ar y llall mewn gwirionedd.

Diolch am y cwestiwn, Joyce Watson. Rwy’n cydnabod bod pryder gwirioneddol ynglŷn â dyfodol iechyd ym mron pob rhan o’r wlad. O ystyried y sylwadau am wasanaethau gofal iechyd yng ngorllewin Cymru ac eithafiaeth yr iaith, nid yw’n syndod fod pobl yn poeni.

Ailadroddaf eto: mae’r her o gael gwasanaeth pediatrig yn rhan o’r hyn sy’n ein harwain, a’i berthynas gyda’r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys hefyd. Nid oes unrhyw gynlluniau i newid y gwasanaeth damweiniau ac achosion brys. Rydym yn gweithio gyda’r bwrdd iechyd, a chyfrifoldeb y bwrdd iechyd yw gweithio gyda’i randdeiliaid, gwrando ar ei glinigwyr a’r cyhoedd, bodloni’r dyhead am wasanaeth, ond i fynd ati mewn gwirionedd i ateb yr angen i ddarparu’r gwasanaeth hwnnw mewn modd gwirioneddol ddiogel sy’n darparu’r gofal o ansawdd uchel rwy’n ei ddisgwyl i bob dinesydd ledled Cymru.

Felly, rwy’n ailadrodd eto mewn perthynas â’r gwasanaeth pediatrig, ein bod yn gwrando ar y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant. Maent wedi cynnal adolygiad arall eto, ar ddiwedd mis Medi, er mwyn taflu goleuni pellach ar lle rydym. Nid wyf yn credu bod angen codi bwganod neu godi ofn ar bobl mewn perthynas â dyfodol gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Llwynhelyg nac yng ngorllewin Cymru yn gyffredinol.

Ysgrifennydd y Cabinet, pe bai Llwynhelyg yn eich etholaeth chi, a fuasai’r ddibyniaeth gyson ar ymgynghorwyr pediatrig locwm yn ateb eich gofynion a’ch disgwyliadau am ofal o ansawdd uchel?

Mae’n rhan o’r her rydym yn ei hwynebu ynglŷn â sicrhau bod gennym gyfradd gyson—[Torri ar draws.] Rwy’n rhoi ateb gonest i chi.

[Yn parhau.]—fod gennym gyfradd gyson o weithlu meddygol, a’r gweithwyr proffesiynol eraill sy’n eu cefnogi, er mwyn sicrhau ein bod yn darparu gofal o ansawdd uchel. Mae hynny’n golygu bod angen i ni symud at fodel a fydd yn ein galluogi i recriwtio staff parhaol o ansawdd uchel ar draws pob un o’r graddfeydd penodol hynny. O ran y gwasanaeth ymgynghorol sy’n cael ei ddarparu, os edrychwch eto ar adolygiad y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant, maent yn nodi mai tîm integredig, wedi’i leoli yn Ysbyty Glangwili, sy’n cyflenwi’r gwasanaeth ymgynghorol hwnnw, ond nid yw’n golygu nad oes gwasanaeth pediatrig yn Llwynhelyg; mae’n un sy’n ateb y galw ac yn diwallu anghenion. A phe bawn yn byw yn ardal Llwynhelyg neu’r cylch, buaswn eisiau gwybod bod y gwasanaeth sy’n cael ei ddarparu yn un sy’n seiliedig ar y dystiolaeth a’r cyngor clinigol gorau posibl. Ac mae hynny’n her. Ceisio cynnal gwasanaeth sy’n diwallu anghenion gwleidyddion lleol ac sy’n anwybyddu’r angen am dystiolaeth a chyngor clinigol dibynadwy fuasai’r peth anghywir i’w wneud i ddinasyddion, naill ai yn Llwynhelyg, neu unrhyw ran arall o’r wlad.

Questions now from party spokesperson. Welsh Conservative spokesperson, Suzy Davies.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Mae’r gyllideb ddrafft yn dangos toriad o £3.6 miliwn i gyllid gwasanaethau cymdeithasol uniongyrchol. I ble mae’r arian hwnnw’n mynd, ac os yw’n dal i fod at ddibenion gwasanaethau cymdeithasol, sut y gallaf ddod o hyd iddo er mwyn craffu ar sut y mae’n cael ei wario?

Mae’r gyllideb ddrafft yn dangos £25 miliwn yn ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol, a hynny er mwyn parchu a deall y pwysau difrifol sydd ar y sector gwasanaethau cymdeithasol ar hyn o bryd. Mae’r pwysau’n cynnwys, er enghraifft, y cyflog byw cenedlaethol a ddaw i rym y flwyddyn nesaf, ac a fydd yn effeithio ar awdurdodau lleol a’r darparwyr eu hunain. Ond mae’n bwysig iawn ein bod yn parchu’r ffaith ei fod yn newyddion gwych y bydd gweithwyr ar gyflog isel yn cael codiad cyflog, a deall hefyd y bydd hynny’n rhoi rhywfaint o bwysau ar y sector, a dyna pam rydym wedi dyrannu £25 miliwn ychwanegol ar gyfer hynny. Rydym hefyd wedi dyrannu mwy na £4 miliwn yn ychwanegol er mwyn gallu cymryd y cam cyntaf tuag at gyflawni ymrwymiad yn ein maniffesto i ddyblu’r terfyn cyfalaf y gall pobl ei gadw cyn gorfod talu am ofal. Felly, rydym wedi dyrannu mwy na £4 miliwn ar gyfer hynny, yn ogystal ag arian i’n galluogi i ddiystyru’r pensiwn anabledd rhyfel yn llawn o fis Ebrill y flwyddyn nesaf ymlaen.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Yn amlwg, byddem yn cefnogi’r pwynt olaf a wnaethoch ynglŷn â’r pensiwn. Ond i bob pwrpas, yr hyn a glywais yn y fan honno oedd fy mod i chwilio am yr arian hwn mewn cyflogau. Efallai y gallwch ddweud wrthyf felly—. Fe gyhoeddoch ddatganiad yr wythnos diwethaf sy’n dangos bod y trosglwyddiad rheolaidd o £27 miliwn y flwyddyn gan Lywodraeth y DU tuag at y gost o ddarparu cefnogaeth i’r rhai a oedd yn arfer derbyn o’r gronfa byw’n annibynnol, yn awr yn mynd yn syth i gynghorau fel y mae yn Lloegr, yn hytrach nag i drydydd parti dewisol y sector anabledd annibynnol, fel yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Nid diben yr arian hwnnw yw talu am doriadau cynghorau. Pam rydych chi wedi troi eich cefn ar y modelau mwy cydgynhyrchiol y mae Deddf cenedlaethau’r dyfodol yn eu hannog, a pha warantau rydych chi wedi’u sicrhau y bydd yr arian hwn yn cael ei neilltuo ar gyfer ei bwrpas gwreiddiol?

Nid wyf yn adnabod y darlun rydych yn ei baentio o ran y gefnogaeth rydym yn ei rhoi i wasanaethau cymdeithasol cynaliadwy, i’n cynllun grant trydydd sector, sef lle y mae’r arian y cyfeiriwch ato, a oedd yn flaenorol yng nghronfa’r teulu, wedi ei roi. Mae gennym y gronfa honno, sy’n werth £22 miliwn, sy’n dod â phedwar cynllun grant blaenorol at ei gilydd, ac roedd gennym 84 o geisiadau am grantiau, yn gofyn am ychydig dros £69 miliwn ar gyfer y cynllun hwnnw. Felly, fe wnaethom geisio edrych ar ddyranu’r cyllid yn deg ar draws hynny i gyd, a’r grant mwyaf y gallai unrhyw sefydliad ei gael oedd £1.5 miliwn. Felly, derbyniodd cronfa’r teulu y £1.5 miliwn llawn yn hynny.

Gyda golwg ar ddyfodol cronfa’r teulu, mewn gwirionedd rydym wedi rhoi £400,000 iddynt er mwyn ceisio dod yn fwy cynaliadwy yn y dyfodol. Felly, dyna un o’r ffyrdd rydym yn cefnogi teuluoedd anabl, a dyfarnwyd cyllid i Anabledd Cymru a Gofalwyr Cymru hefyd o fewn cynllun grant y trydydd sector y gwasanaethau cymdeithasol hefyd. O ran y gronfa byw’n annibynnol, rydym wedi ceisio mabwysiadu ymagwedd bragmatig o ran siarad â’r sector, gyda gwasanaethau cymdeithasol a hefyd â phobl sy’n cael arian byw’n annibynnol, er mwyn ceisio mabwysiadu dull fesul cam o ran darparu yn y dyfodol, drwy gymryd y newidiadau dros gyfnod o ddwy flynedd. Dyma’r dull a awgrymwyd i ni gan ein grŵp ymgynghorol.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Nid wyf yn credu fy mod wedi clywed bod yr arian yn mynd i gael ei neilltuo ar gyfer ei bwrpas gwreiddiol ac yn fy marn i fel rhywun sy’n craffu, rwy’n meddwl ei bod yn mynd i fod yn anodd i mi ddilyn yr arian.

Efallai y gallaf ein symud ymlaen yn awr. Efallai eich bod wedi clywed, Weinidog, fod cyngor Abertawe ar ôl achos llys am dorri terfynau amser statudol, yn wynebu camau cyfreithiol pellach o bosibl, gan fod cannoedd o asesiadau diogelu rhag colli rhyddid eto i’w llofnodi. Ychydig wythnosau yn ôl—ac efallai fod pethau wedi newid erbyn hyn—roedd dros 600 angen eu cwblhau, eu llofnodi neu eu dyrannu, ac wrth gwrs, mae’r gorchmynion hyn yn effeithio ar bobl agored iawn i niwed, pob un ohonynt â galluedd meddyliol cyfyngedig. Nawr, nid yw’r cyngor a’r undebau yn cytuno pam, ond mae’n amlwg fod gwasanaethau cymdeithasol yn Abertawe o dan bwysau mawr. Rwy’n meddwl tybed sut y gall Llywodraeth Cymru helpu gwasanaethau cymdeithasol Abertawe i ateb y gofynion a osodir arnynt, nid yn unig er mwyn y gweithwyr cymdeithasol sy’n gysylltiedig â hyn, ond hefyd er mwyn y bobl sy’n destunau i’r gorchmynion.

Mae hwn yn fater sy’n effeithio ar awdurdodau lleol ledled Cymru, ac o ran y cwestiwn pam, rwy’n meddwl mai’r rheswm yw bod y Goruchaf Lys yn 2014 wedi gwneud penderfyniad a elwir yn ‘Cheshire West’, a oedd yn ehangu’r diffiniad o’r hyn a olygir wrth golli rhyddid, ac mae Arolygiaeth Gofal a Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ar y cyd wedi disgrifio cynnydd o 16 gwaith yn fwy o geisiadau, felly rwy’n adnabod y darlun rydych yn ei baentio o ran y pwysau sylweddol ar hyn ar draws Cymru. Gwn fod Comisiwn y Gyfraith yn edrych ar y mater ar hyn o bryd, gyda’r bwriad o gyhoeddi adroddiad ym mis Rhagfyr. Felly, efallai y bydd newidiadau o ran yr hyn y gallai’r safonau colli rhyddid fod a beth y gallai gorchmynion ei olygu yn y dyfodol. Felly, yn amlwg, caiff newidiadau eu penderfynu ar lefel Llywodraeth y DU, ond byddwn yn awyddus i gael ein mewnbwn yn hynny a chyflwyno sylwadau cryf.

Rydym wedi darparu cyllid i awdurdodau lleol a byrddau iechyd dros y tair blynedd diwethaf er mwyn ceisio eu cael i gyflawni eu rhwymedigaethau cyfreithiol mewn perthynas â’r amserlenni hynny, ond yn amlwg, rwy’n cydnabod bod yna bwysau sylweddol yno.

Ysgrifennydd y Cabinet, roedd 108 o farwolaethau o C. difficile a 22 o farwolaethau o MRSA yng Nghymru y llynedd. Er bod camau mawr wedi’u gwneud i wella’r broses o reoli heintiau a bod ymgyrchoedd golchi dwylo wedi bod yn llwyddiannus, mae gennym broblem o hyd gyda glendid cyfleusterau ysbyty. Rwy’n derbyn yn llwyr na allwn sicrhau glendid 100 y cant mewn ysbyty gweithredol. Fodd bynnag, nid oes unrhyw esgus dros finiau’n gorlifo ar ward neu waliau budr. Felly, pa gamau rydych yn eu cymryd i wella glendid ein hysbytai?

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae hi’n gywir i dynnu sylw at y cynnydd sylweddol a wnaed ar ostwng lefelau cyfraddau heintiau, ond mae angen gwneud llawer mwy. Mae gan bob bwrdd iechyd darged gwella bob blwyddyn. Nid yw pob bwrdd iechyd wedi llwyddo i’w gyrraedd. Mae’n nodwedd reolaidd o gyfarfodydd atebolrwydd gyda phrif weithredwyr a minnau o ran cysylltiad â chadeiryddion, ac yn aml mae yna safonau hylendid syml iawn i fynd i’r afael â hwy a fydd yn helpu gyda chyfraddau heintiau. Mae yna her hefyd mewn rhai rhannau o’r boblogaeth lle y mae cronfa, os mynnwch, o rai o’r heintiau penodol hyn. Ond yr her go iawn i’r gwasanaeth iechyd yw gwneud yr hyn y gallai ac y dylai ei wneud, ac rydym yn cydnabod yr angen am welliant pellach ac mae hynny’n dechrau gyda hylendid sylfaenol.

Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Gan aros ar bwnc glendid ysbytai, roedd yn siomedig clywed bod Ysbyty Bronllys wedi cael sgôr hylendid bwyd o 2, er bod y rhan fwyaf o ysbytai’n cael sgôr hylendid o 3 neu fwy. Rwy’n gobeithio y byddwch yn cytuno y dylai pob ysbyty fod â sgôr hylendid pum seren. Nid yn unig y dylai bwyd a weinir i gleifion bregus fod o’r safon uchaf o ran maeth, ond hefyd dylai gael ei baratoi, ei storio a’i weini mewn modd hylan. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella hylendid bwyd yn ein hysbytai ac yn y sector gofal ehangach?

Diolch am y cwestiwn. Unwaith eto, rydych yn gwneud y pwynt fod y mwyafrif helaeth o leoliadau yn y sector gofal a’r sector ysbytai yn cydymffurfio â safonau hylendid uchel. Rwy’n arbennig o siomedig ac yn rhwystredig yn sgil canlyniad Bronllys yn ddiweddar. Maent wedi cael gwybod fy mod i a’r Gweinidog yn disgwyl y bydd gwelliant sylweddol a chyflym ac ailasesiad i ddarparu sicrwydd y bydd nid yn unig y cleifion, ond eu teuluoedd hefyd, yn gwbl briodol, yn ei ddisgwyl.

Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, ni allwn lwyr ddileu heintiau a geir mewn ysbytai, ond rhaid i ni sicrhau ein bod yn paratoi’n briodol i drin haint. Gydag ymwrthedd i gyffuriau ar gynnydd a dim ond ychydig iawn o wrthficrobau newydd yn cael eu darganfod, rydym yn cyrraedd pwynt argyfyngus. Pa wersi y mae Llywodraeth Cymru wedi’u dysgu o adolygiad O’Neill a pha rôl y gall Llywodraeth Cymru ei chwarae yn annog mwy o ymchwil i ddatblygu gwrthficrobau newydd?

Diolch am y trydydd cwestiwn. Mae amrywiaeth o heriau yma. Mewn gwirionedd mae’n faes lle y mae gan bedair cydran teulu gwasanaeth iechyd gwladol y DU ddull o weithredu ar y cyd—cydnabyddiaeth o heriau cyffredin mewn ymwrthedd i gyffuriau, ond hefyd o ran ymddygiad presgripsiynu yn ogystal ag angen am waith ymchwil pellach. Felly, fe welwch fod Cymru yn chwarae ei rhan yn y gymuned ymchwil. Mae yna feysydd sylweddol, nid yn unig o ran gwella iechyd, ond hefyd o fewn y sector gwyddor bywyd, ar gyfer gweithgarwch pellach posibl. Ond rwy’n credu bod angen i ni ddechrau drwy sicrhau cydymffurfiaeth â chanllawiau presgripsiynu, ac mae’n debyg mai dyna ble y gall ein cyfraniad mwyaf fod. Mae’n rhaid cael newid ymagwedd ac ymddygiad gan glinigwyr mewn gofal sylfaenol a gofal eilaidd, ond hefyd, yn bwysig, o ran disgwyliadau’r cyhoedd ynglŷn â’r hyn fydd yn digwydd yn ystod rhyngweithiadau gofal iechyd ac a yw’r gwrthfiotigau a roddir i bobl ar bresgripsiwn yn briodol ac yn yr un modd, a fyddant yn derbyn ac yn deall hefyd pan fydd clinigydd yn dweud nad yw gwrthfiotig yn briodol. Mewn gwirionedd rydym yn niweidio ein hunain drwy orbresgripsiynu a gorddefnyddio, ac rydym yn awr yn mynd i fynd i’r afael â realiti’r her honno. Felly, mae yna heriau go iawn, o ran ymddygiad yn ogystal â mewn ymchwil a’r dyfodol yn y maes penodol hwn.

Plaid Cymru’s spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Llywydd. Another critical report has been published by the ombudsman today into the quality of care in Glan Clwyd hospital. This time it was a cancer patient who had to wait far too long for treatment. This is the third critical report from the ombudsman in just two months. It happens, of course, in a wider context where Betsi Cadwaladr is in special measures. Why does the health service in north Wales reach the point where we’re hardly surprised in hearing news such as this?

Diolch am y cwestiwn. Yn amlwg, byddaf yn rhoi mwy o fanylion mewn ymateb i’r cwestiwn brys ar ôl hyn y mae’r Llywydd wedi’i dderbyn. Mae’r mater penodol a grybwyllwyd gennych yn hynod o siomedig, nid yn unig o safbwynt rhywun sydd wedi cael gofal nad oedd yn ddigonol, ond hefyd mewn gwirionedd oherwydd bod Betsi Cadwaladr yn fwrdd iechyd sy’n perfformio’n dda o ran darparu triniaeth canser. Felly, mae’r achos hwn yn sicr yn sefyll allan, ac nid mewn ffordd sy’n dwyn clod i’r gwasanaeth iechyd. Ond rwy’n falch fod y prif weithredwr wedi nodi y byddai’n ymddiheuro’n uniongyrchol i’r teulu, ac rwy’n falch ei fod wedi cydnabod problemau yn 2014, ac rwyf hefyd yn disgwyl y bydd nid yn unig y pwyntiau am y darparwr gofal, ond y sawl a fu’n delio â’r gŵyn i gael sylw hefyd. Ac yn amlwg, rwy’n siomedig iawn na chafodd dinesydd a ddaeth at y gwasanaeth iechyd mewn gwir angen ei drin mewn ffordd y byddai unrhyw un ohonom yn ei ddisgwyl neu ei eisiau. Felly, mae pwyntiau gwirioneddol o welliant, ond ym meysydd gofal canser, rwy’n meddwl y gall fod peth hyder fod Betsi Cadwaladr wedi bod yn fwrdd iechyd a oedd yn perfformio’n dda yn y gorffennol, a gallwn ddisgwyl iddo fod felly yn y dyfodol. Yn amlwg, rwy’n disgwyl y byddai’r cyfarwyddwr meddygol newydd yn cyfrannu at hynny hefyd.

But we know, of course, of the wider problems across the board, and when the health board reaches such a point then one would expect radical steps—truly radical steps—to be taken to change things. All we’ve seen in reality is a change in senior management, and, at the moment, I tell you that people have no confidence that that in and of itself is going to introduce the change required.

One thing that is constantly pushed is more centralisation, and rather than dealing with services that are failing, one proposal on the table now is to move vascular services, which are of a world-class standard, from Ysbyty Gwynedd. We are pressing for a consultation on that. Can the Cabinet Secretary explain the rationale for tackling poor performance by destroying those things that work well? And in terms of the future of Ysbyty Gwynedd, does the Cabinet Secretary believe that there should be more or fewer specialist services provided there in the future?

Diolch am y cwestiynau dilynol. O ran y camau radical sy’n cael eu cymryd, roedd gwneud bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig yn gam radical. Dyma’r unig fwrdd iechyd yn hanes datganoli i gael ei wneud yn destun mesurau arbennig, ac nid yw’n ymwneud yn unig â newidiadau i uwch reolwyr; mae angen newid y diwylliant yn y sefydliad. Dyna pam rydym yn disgwyl i’r bwrdd iechyd fod yn destun mesurau arbennig am gyfnod sylweddol o amser, gan y bydd y newidiadau y mae angen i ni eu gweld, er enghraifft, mewn gwasanaethau iechyd meddwl, yn cymryd cryn dipyn o amser. Felly, nid wyf yn derbyn yr argraff a roddir na chafodd camau radical eu rhoi ar waith ac nad ydynt yn cael eu rhoi ar waith. Mae gennym hefyd y sicrwydd a roddwyd gan y corff ymgynghorol tri sefydliad, felly mae gennym gynghorwyr allanol, nid prif weithredwr GIG Cymru yn unig, yn adolygu’r cynnydd sy’n cael ei wneud, neu nad yw’n cael ei wneud, mewn perthynas â mesurau arbennig.

O ran eich pwynt penodol am lawfeddygaeth fasgwlaidd, rydym wedi bod drwy hyn o’r blaen, ac nid wyf yn derbyn nac yn cytuno â’r argraff a roddir ar y mater. Mae’r cynigion yn argymell y dylai tua 20 y cant o’r gweithgaredd, y llawfeddygaeth fasgwlaidd gymhleth iawn, gael ei symud i uned ganolog, ac mae’r uned arbenigol ganolog honno’n seiliedig ar dystiolaeth ei bod yn darparu canlyniadau gwell—gwell canlyniadau i’r bobl, lle bynnag y maent yn byw ar draws gogledd Cymru, sy’n mynd i’r ganolfan arbenigol honno. Bydd 80 y cant o’r gweithgaredd yn aros lle y mae. Felly, er enghraifft, byddai’r gwasanaeth digramennu diabetig sy’n digwydd yn Ysbyty Gwynedd yn aros lle y mae.

Nid oes gennyf amcan penodol o ran faint o wasanaethau arbenigol a fydd yn aros yn eu lleoliadau presennol, yng ngogledd Cymru neu yn unrhyw le arall. Rwy’n nodi’n syml fod yn rhaid i’r bwrdd iechyd, gyda’i boblogaeth leol, lle bynnag y mae, wynebu’r heriau amlwg hyn y mae’n gwybod eu bod yn bodoli, a rhaid iddo ymateb i’r dystiolaeth a’r cyngor clinigol gorau ynglŷn â beth i’w wneud i wella’r gwasanaeth hwnnw. Weithiau, bydd hynny’n ymwneud â darparu gwasanaeth mewn cymuned a gwneud gofal yn fwy lleol, ac weithiau, lle y dywed y dystiolaeth wrthym y mae’r enillion iechyd mwyaf a gorau i’w gwneud, a fydd hefyd yn gwella ein gallu i recriwtio’r staff iawn yn y lle iawn, cael canolfan arbenigol fydd yr ateb mewn gwirionedd. Ac nid wyf yn meddwl ei bod yn dderbyniol mai’r cyfan sydd gan y rhai sy’n rhan ganolog o’r ddadl am ddyfodol y gwasanaeth iechyd i’w ddweud byth yw ‘Rydym yn anghytuno ag unrhyw gynnig i ganoli gwasanaeth arbenigol’. Mae yna dystiolaeth sylweddol y bydd symud llawdriniaeth fasgwlaidd fel hyn yn gwella canlyniadau ar draws gogledd Cymru, ac rwy’n gobeithio y bydd yr Aelodau’n edrych ar y dystiolaeth yn wrthrychol yma.

We do have a specialist vascular centre in north Wales and that is in Bangor. According to all the statistics that we have now, in terms of the question on specialist services in Ysbyty Gwynedd, I realise that you don’t have a figure in terms of the number of services, but, as Bruce Forsyth says, ‘Higher or lower?’ That’s all I was asking for. In terms of special measures, it’s not placing the board in special measures that was the radical step, but the declaration that those radical steps were needed.

But we will move on. Plaid Cymru, as the Cabinet Secretary knows, is keen to see the development of medical training in Bangor. Funding for medical education formed part of our recent agreement on the budget. Does the Cabinet Secretary agree that, if he is serious about developing medical education in north Wales, removing specialist services from Bangor makes no sense at all? We see these threats and we have seen threats in the past—maternity services, for example. We are still awaiting investment in the emergency department. Shouldn’t the Government be developing healthcare in Bangor now, as the health centre for north-west Wales, and centralising, if you like, in preparation for introducing that medical training?

Diolch i’r Aelod am ei gyfres olaf o gwestiynau. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn neilltuo’r model cywir ar gyfer y ffurf gywir ar ofal arbenigol, lle bynnag y bo ar draws y wlad, pan fyddwn yn canolbwyntio ar ogledd Cymru, ac yn benodol ar Fangor, fel nad ydym ond yn dadlau am un safle ac un ganolfan ddaearyddol. Y perygl yno yw ein bod yn chwarae tair canolfan yn erbyn ei gilydd ac nid yw hynny’n ddefnyddiol o gwbl. Mae’n rhaid i ni ddeall yr hyn y mae’r dystiolaeth a’r cyngor clinigol gorau oll yn ei ddweud wrthym ynglŷn â’r hyn y dylai gwasanaeth arbenigol fod, yr hyn y dylai’r drafodaeth fod neu beidio â bod, ac yna yr hyn y gallwn ei ddisgwyl o ran canlyniadau i’r claf o ganlyniad. Yr hyn rydym yn ei wybod yw bod y gwasanaethau arbenigol hynny, lle y cânt eu creu, yn fwy tebygol o recriwtio staff ar batrwm cynaliadwy.

Felly, nid yw’r her yn fater syml o ddweud, ‘Nid yw wedi torri, felly nid ydym yn mynd i’w drwsio’, gan fod hynny ond yn golygu eich bod yn aros i wasanaeth fethu’n llwyr cyn i chi wneud y newid a’ch bod yn anwybyddu’r holl dystiolaeth a’r cyngor yn ei gylch, ac ni all honno fod yn ffordd iawn o gynllunio a darparu gofal iechyd mewn unrhyw ran o’n gwlad. Felly, nid ydym yn barod i wneud hynny. Ac nid dyna rwy’n disgwyl i’r byrddau iechyd ei wneud. Wrth iddynt fynd ati i ddiwallu anghenion eu poblogaeth leol, rwy’n disgwyl i fyrddau iechyd fod yn gwbl ymwybodol o holl dystiolaeth a chyngor y gwahanol wasanaethau sydd ganddynt sy’n datblygu eu lle a’u dealltwriaeth eu hunain mai eu dyletswydd yw darparu’r gofal iechyd gorau posibl i’w poblogaeth leol. Bydd hynny’n golygu y bydd angen newid y ffordd y mae rhai gwasanaethau’n cael eu darparu. Byddai peidio â gwneud hynny’n esgeuluso’r cyfrifoldebau sydd ganddynt i’r boblogaeth leol.

Byddwn yn gweld patrwm gwahanol o wasanaethau mewn gofal sylfaenol, gofal eilaidd a gofal trydyddol dros y pum mlynedd nesaf. Mae hynny’n bwysig, oherwydd fel arall, ni fyddwn ond yn esgus bod gweithredu’r model cyfredol o ofal, ymhen pum mlynedd, yn mynd i ateb anghenion ein poblogaeth, yn mynd i sicrhau ein bod yn recriwtio’r staff iawn yn y lle iawn a darparu’r gofal iawn. Yna, byddem yn twyllo ein hunain a byddem yn rhoi gwasanaeth gwael i’r cyhoedd. Nid wyf yn barod i wneud hynny ac ni ddylai byrddau iechyd fod yn barod i wneud hynny. Nid dyna’r arweiniad rwy’n ei roi fel Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, ac rwy’n disgwyl i bobl eraill sydd o ddifrif eisiau i’r gwasanaeth iechyd lwyddo, ymuno yn y ddadl honno mewn ffordd lawer mwy agored eu meddwl ac i feddwl eto am ansawdd y gofal a ddarparwn. Mae ansawdd gwasanaethau a chanlyniadau gwasanaeth yn ysgogi’r hyn rwyf am ei weld a dylent ysgogi’r hyn y mae pob un ohonom am ei weld yn y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru.

Diolch am y cwestiwn. Mae Ysbyty Ystrad Fawr yn darparu ystod eang o wasanaethau, gan gynnwys gwasanaethau argyfwng 24 awr, derbyniadau ac asesiadau brys, cyfleusterau arsylwi arhosiad byr, gwasanaeth mân anafiadau a gwasanaeth y tu allan i oriau wedi’i gyd-leoli. Yn wir, rhwng meysydd gofal dydd, derbyniadau brys a mamolaeth a chleifion mewnol triniaethau dewisol, mae’n gweld dros 10,000 o bobl bob blwyddyn ar gyfartaledd, yn ogystal â’r gwasanaethau eraill y mae’n eu darparu.

Dyna’r ateb cywir, Ysgrifennydd y Cabinet. [Chwerthin.] Serch hynny, fe fyddwn i’n dweud, ymhlith trigolion Caerffili, nid yw rôl Ysbyty Ystrad Fawr wedi’i deall yn iawn. Mae’r ganolfan gofal arbenigol a chritigol sydd wedi’i phennu ar gyfer Cwmbrân, neu ger Cwmbrân—roedd Ysbyty Ystrad Fawr wedi’i gynllunio i’w wasanaethu. A gyda llaw, ni fyddwch byth fy nghlywed yn ei alw’n ‘ganolfan gofal arbenigol a chritigol’ byth eto ar ôl y tro hwn, oherwydd nid wyf yn credu bod hynny’n ei werthu i bobl yr ardal.

Gan gadw hyn mewn cof, yn ddiweddar cyfarfûm â phrif weithredwr a chadeirydd bwrdd iechyd Aneurin Bevan. Yn dilyn y trafodaethau hynny, hoffwn weld canolfan ragoriaeth arall yn Ysbyty Ystrad Fawr, yn benodol ar ffurf canolfan ragoriaeth ar gyfer gwasanaethau gofal y fron. Rwy’n credu y byddai honno’n gwella’r gweithgareddau sy’n digwydd yn Ysbyty Ystrad Fawr ymhellach, yn enwedig mewn perthynas â’r ganolfan gofal critigol a fydd yn agor ar y cyd â hi. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ychwanegu ei gefnogaeth i’r ymgyrch honno, ac ychwanegu unrhyw gymorth pellach y mae’n barod i’w roi?

Diolch i’r Aelod lleol am fy ngwahodd i ymuno ag ymgyrch leol y gwn ei fod yn daer iawn yn ei chylch. Fodd bynnag, rwy’n siŵr y byddwch yn deall mai mater i’r bwrdd iechyd yw penderfynu a ydynt am gael canolfan arbenigol ar gyfer gofal y fron a lle i’w chael hefyd. Mae angen iddynt ymgysylltu â’r cyhoedd yn lleol, ac yn arbennig y cyngor iechyd cymuned. Mae’n bosibl, lle y gallai fod gofyn i mi wneud penderfyniad, rydych yn deall na fyddwn yn mynegi barn ar hynny. Ond yr hyn a wnaf yw ailadrodd pwyntiau a wneuthum o’r blaen—fod y penderfyniadau ynglŷn â’r rhaglen gyfalaf, yn enwedig y ganolfan gofal arbenigol a chritigol, yn rhan o system gofal iechyd gyfan sy’n cynnwys Ysbyty Ystrad Fawr. Mae angen i’r gwasanaethau a ddarperir yno fod yn seiliedig ar y dystiolaeth o fanteision i gleifion ym mhrofiad y claf, y canlyniadau i gleifion mewn gwasanaeth gwirioneddol gynaliadwy. Rwy’n ymwybodol fod yna gynigion a thrafodaethau am wasanaeth arbenigol gofal y fron, ac edrychaf ymlaen at gael eu canlyniad, a deallaf eu bod mewn gwirionedd yn seiliedig ar y pwyntiau pwysig iawn ynglŷn â’r ffordd yr awn ati i ddarparu gwasanaeth gwell, nid yn unig ar gyfer eich etholwyr chi, ond i etholwyr ar draws Gwent a de Cymru yn ehangach hefyd.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn dilyn yr un cwestiwn ag y gofynnodd fy rhagflaenydd, mae Ysbyty Ystrad Fawr yn un o’r safleoedd sy’n cael eu hystyried gan fwrdd Aneurin Bevan ar gyfer canolfan arbenigol o ragoriaeth ar gyfer gwasanaethau canser y fron—

Dyna beth rwyf newydd ei ddweud.

Ie, rwy’n gwybod. Rwy’n sôn am y peth ac yn cytuno â chi. [Torri ar draws.] Ym mis Mawrth eleni, Lywydd, adroddwyd bod cleifion yng Ngwent yn aros yn hwy am atgyfeiriadau canser y fron nag yn unman arall yng Nghymru. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddweud pa bryd y mae penderfyniad yn debygol o gael ei wneud, ac a wnaiff ymrwymo i archwilio’r holl opsiynau sydd ar gael iddo i ddarparu gwasanaethau canser y fron rhagorol yn Nwyrain De Cymru?

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Wrth geisio dirnad beth sy’n wahanol am y pwyntiau a wnaed gan yr Aelod dros Gaerffili—rwyf wedi dweud yr hyn a ddywedais ynglŷn â methu gwneud sylwadau ar benderfyniad unigol, ond mae’r dystiolaeth am y gwasanaeth presennol yn ysgogi’r angen i feddwl ynglŷn â sut y bydd y gwasanaeth yn cael ei ddarparu yn y dyfodol. A dyna’r pwynt—nid wyf yn meddwl y gallwch ddarparu’r un gwasanaeth ar yr un patrwm a disgwyl gwelliant. Felly, edrychaf ymlaen at weld cynigion y bwrdd iechyd, a chael trafodaeth â’r boblogaeth leol a’r cynghorau iechyd cymuned. Os daw ar fy nesg, fel y dywedais wrth yr Aelod lleol dros Gaerffili, byddaf yn edrych ar y dystiolaeth o fudd, profiad a chanlyniadau i gleifion, a gwasanaeth o ansawdd uchel sy’n wirioneddol gynaliadwy.

Roedd rhai pobl yn amlwg yn siomedig ynglŷn â chwmpas y gwasanaethau sydd ar gael, a natur y gwasanaeth brys yn arbennig, o gymharu â’u disgwyliadau blaenorol. Rwy’n meddwl tybed a oes unrhyw wersi i Lywodraeth Cymru neu’r bwrdd iechyd eu dysgu wrth i gynlluniau gael eu gwneud a’u cyfleu ar gyfer dyfodol Ysbyty Brenhinol Gwent yng Nghasnewydd ac Ysbyty Nevill Hall yn y Fenni, yn sgil y ganolfan gofal arbenigol a chritigol sydd i’w chroesawu’n fawr.

Wel, mae rhai o’r heriau sydd ynghlwm wrth y gwasanaeth dan arweiniad nyrsys yn ymwneud â deall beth sydd, a beth nad yw ar gael yno, ac mewn gwirionedd, mae rhywfaint o hynny’n ymwneud â diffyg dealltwriaeth ynglŷn â’r gofal o ansawdd uchel y mae uwch ymarferwyr nyrsio yn ei ddarparu, a niferoedd uchel y bobl sy’n mynd i Ysbyty Ystrad Fawr ac yn cael eu gweld yn gyflym ac yn broffesiynol iawn. Nid ydych yn clywed llawer iawn o gwynion, mewn gwirionedd, am ansawdd y gofal sy’n cael ei ddarparu yn Ysbyty Ystrad Fawr, ac rwy’n credu y gallai rhagor o bobl wneud mwy o ddefnydd ohono yn lle mynd yn ddiofyn i ganolfan fwy o faint, gan y gellid diwallu eu hanghenion gofal yn nes at ble y maent.

Mae yna bob amser wersi i’w dysgu ynglŷn â sut y mae byrddau iechyd yn cyfathrebu cynlluniau ar gyfer newid y ffordd y caiff gwasanaethau iechyd eu darparu, ac mae’n bwysig nad ydym yn rhoi’r gorau iddi a dweud ein bod wedi cyrraedd pwynt o berffeithrwydd. Bydd yna bob amser fwy y gallem ac y dylem ei ddysgu, felly dyna pam rydym yn disgwyl i fyrddau iechyd ymgysylltu’n barhaus â’u poblogaethau lleol i esbonio’r rhesymeg sy’n sail i unrhyw benderfyniadau a chynigion ar gyfer y dyfodol. Rwy’n meddwl mai’r pwynt pwysicaf yw ailadrodd yn gyson: beth yw’r budd i’r dinesydd, beth sy’n gyrru’r agenda newid gwasanaeth, sut y bydd yn effeithio ar y cleifion hynny mewn gwirionedd, ac a allwn ddisgwyl gweld gwelliant yn ansawdd y gwasanaeth y maent yn ei gael? Rwy’n meddwl, mewn gwirionedd, fod Aneurin Bevan yn un o’r byrddau iechyd gwell yn y maes hwn. Er enghraifft, er gwaethaf rhai anawsterau gyda’r ffordd yr ailgyfluniwyd gofal strôc, mae bellach mewn lle llawer gwell ac maent yn recriwtio clinigwyr strôc mewn ffordd nad yw rhannau eraill o’r wlad bob amser yn gallu ei wneud, oherwydd mae ganddynt wasanaeth gwell ac maent wedi ymgysylltu â’u poblogaeth leol ynglŷn â hynny. Felly, edrychaf ymlaen at weld byrddau iechyd eraill yn dysgu oddi wrth ei gilydd ac yn gwella’r ffordd rydym yn siarad â’n cyhoedd ac yn gwrando arnynt wrth ail-lunio gofal iechyd ar gyfer y dyfodol.

Diolch am y cwestiwn. Rwy’n disgwyl y caiff adnoddau rhwng ac o fewn gofal sylfaenol a gofal eilaidd eu defnyddio i fynd i’r afael ag anghenion iechyd a lles y poblogaethau y mae pob ardal bwrdd iechyd yn eu gwasanaethu. Rwy’n disgwyl i’r defnydd o adnoddau arwain a dilyn y patrwm newidiol o wasanaethau wrth i fwy o ofal gael ei ddarparu yn nes at adref.

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw? Ond mae cyfran cyllideb iechyd Cymru a werir ar ofal sylfaenol wedi gostwng dros y blynyddoedd diwethaf. A oes unrhyw fwriad gan Lywodraeth Cymru i geisio gwrthdroi’r duedd hon, gan fy mod yn credu, ac rwy’n gobeithio bod Ysgrifennydd y Cabinet yn credu bod gwario arian mewn gofal sylfaenol yn arbed arian ymhellach ar hyd y ffordd?

Diolch am y pwynt. Rwy’n credu mai rhan o’r her o ddeall beth sy’n digwydd mewn gofal sylfaenol yw deall beth rydym yn ei olygu wrth wariant gofal sylfaenol hefyd. Rwyf wedi gweld amryw o ffigurau. Mae’n amlwg fod yna ymgyrchu, lobïo, ac yn ddigon teg, craffu ar faint o arian rydym yn ei wario a chyfran yr arian rydym yn ei wario. Er enghraifft, mewn gofal sylfaenol rydym yn gwario 13.7 y cant o’n cyllideb, o’i gymharu â’r Alban sy’n gwario 11.8 y cant. Daw’r ffigurau hynny o ffigurau cymharol y mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn yr Alban yn derbyn eu bod yn cynrychioli gofal sylfaenol yn briodol. Felly, mae’n fwy na gwariant ar wasanaethau meddygol cyffredinol yn unig.

Fodd bynnag, yn hytrach na mynd ar goll yn sôn am ganran benodol o’r gyllideb iechyd neu swm penodol o arian, rwy’n meddwl bod angen i ni ganolbwyntio ar yr hyn yw ein gweledigaeth a’n disgwyliad ar gyfer dyfodol gwasanaethau gofal iechyd. Sut y byddant yn cael eu darparu? Os oes mwy o ofal yn mynd i gael ei ddarparu yn y gymuned ac yn nes at adref, mae angen i ni symud ein hadnoddau. Adnoddau ariannol yw’r rheini yn rhannol, ond mewn gwirionedd, mae llawer yn ymwneud â’r staff sydd gennym a’r ffordd rydym yn defnyddio ac yn ailfodelu ein hystad gofal sylfaenol i allu darparu’r gwasanaeth hwnnw. Mae gennyf ddiddordeb mewn darparu’r gwasanaeth iawn, yn y lle iawn, ar yr adeg iawn a chael adnoddau sy’n ein galluogi i wneud hynny. Bydd hynny’n arwain at newid yn yr adnoddau. Dyna ble y mae fy mlaenoriaeth i, yn hytrach na chael pwynt penodol pan fyddaf yn dweud ‘rwyf eisiau swm x i fynd tuag at ofal sylfaenol neu ofal eilaidd,’ gan nad wyf o reidrwydd yn meddwl mai dyna’r ffordd iawn o weithredu a rheoli’r gwasanaeth.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae gan fferyllfeydd cymunedol rôl fawr i’w chwarae yn darparu gofal yn y lle iawn ar yr adeg iawn, fel rydych newydd fod yn siarad yn ei gylch. Cefais gyfle, yn ddiweddar, i ymweld â Fferyllfa Lloyds yn fy etholaeth. Cefais fy nharo gan y datgysylltiad rhwng ysbytai a fferyllwyr cymunedol mewn perthynas â rhyddhau o’r ysbyty. Er bod adolygu meddyginiaethau wrth ryddhau yn digwydd, deallaf fod 30 y cant o aildderbyniadau i’r ysbyty yn deillio o gamgymeriadau gyda meddyginiaethau. A yw hwn yn faes y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn edrych arno yn y trafodaethau y mae’n eu cael ar hyn o bryd gyda Fferylliaeth Gymunedol Cymru ynglŷn â chontract fferylliaeth newydd i Gymru?

Diolch am y cwestiwn. Mae’n caniatáu i mi dynnu sylw at y gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo. Wrth gwrs, rwy’n siŵr y byddwch yn deall, a bydd y fferyllfa yr ymweloch â hi’n deall ein bod yn mynd ati mewn ffordd wahanol iawn i gyllido fferylliaeth gymunedol yma yng Nghymru, o gymharu â’r toriadau o £200 miliwn i fferylliaeth yn Lloegr. Mae fferylliaeth gymunedol dros y ffin yn wynebu her go iawn. Rwy’n falch ein bod yn mynd ati mewn ffordd wahanol, nid yn unig o ran yr arian, ond o ran yr hyn rydym yn disgwyl ei weld yn cael ei ddarparu am yr arian hwnnw hefyd, oherwydd bydd gennym ddull sy’n seiliedig ar ansawdd gyda’r swm ychwanegol o arian rydym yn dweud byddwn yn parhau i’w fuddsoddi mewn fferylliaeth gymunedol. Bydd yn newid nid yn unig y drefn o ddosbarthu yn ôl y swm o eitemau yn hytrach nag o ran mesur yn unig, ond ansawdd y gwasanaeth hefyd mewn gwirionedd. Rwyf eisoes wedi gofyn am wneud gwaith gyda fferylliaeth gymunedol—mae’n cael ei arwain gan y prif swyddog fferyllol—ar edrych ar ystod benodol o feysydd, ac mae deall yn iawn sut y gallwn wella’r broses o ryddhau cleifion o’r ysbyty yn rhan benodol o’r gwaith hwnnw, ac rwy’n disgwyl gweld cynigion ar gyfer gwella. Rwy’n credu y gallwn wneud mwy o ddefnydd a chael mwy o fudd o ansawdd y gwasanaethau sydd i’w cael mewn fferylliaeth gymunedol i wneud pethau’n haws i gleifion sy’n gadael yr ysbyty ac yna’n mynd yn ôl i’w cymuned, ac ar yr un pryd yn sicr, bydd gennym wasanaeth fferylliaeth prysur iawn yn yr ysbytai yn ogystal. Felly, yn ystod yr oddeutu chwe mis nesaf, rwy’n meddwl y byddwn yn clywed mwy gennyf fi ynglŷn â sut y byddwn yn parhau i ddatblygu a buddsoddi mewn fferylliaeth gymunedol yma yng Nghymru.

You made that announcement last month of £20,000 to attract new junior doctors to work in general practice in areas of Wales where it’s difficult to attract doctors. Naturally, we welcomed that, but it does nothing for the huge pressures on GPs currently in post this afternoon, in all parts of Wales if truth be told. So, what about vireing some resources and funding to primary care now in order to assist those GPs currently working, as well as attracting future GPs?

Diolch am y pwynt, ac mae’n un rwy’n ei ddeall yn dda. Rhan o’r gwaith rydym yn ei wneud gyda’r grŵp gweinidogol rwyf wedi’i gynnull ac rwy’n ei gadeirio yw edrych ar y pwyntiau ynglŷn â newydd-ddyfodiaid i’r proffesiwn yn ogystal â chefnogi’r bobl sydd ynddo ar hyn o bryd. Felly, nid yw hwn yn bwynt sy’n ymwneud ag anwybyddu pobl sy’n gweithio mewn gofal sylfaenol ar hyn o bryd. Felly, roedd y cymhellion yn benodol ar gyfer delio a mynd i’r afael â meysydd angen. Rydym yn gwrando ar ein partneriaid o amgylch y bwrdd, a phartneriaid yw pawb—ystod o weithwyr proffesiynol ym maes iechyd, gan gynnwys, wrth gwrs, Cymdeithas Feddygol Prydain a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol—i feddwl ynglŷn â sut yr awn ati i gefnogi ein practisau presennol yn well. Mae yna rywbeth am yr arian clwstwr sydd yno eisoes, a gwneud yn siŵr ei fod yn mynd allan i bractisau er mwyn iddynt allu ei ddefnyddio a phenderfynu sut y maent am ei ddefnyddio gyda’u partneriaid mewn gofal sylfaenol. Mae yna rywbeth hefyd am edrych eto ar y fframwaith cynaliadwyedd a deall yr hyn sydd angen i ni ei wneud i sicrhau bod mwy o feddygfeydd yn rhan o hynny mewn gwirionedd. Oherwydd rydym wedi gweld nad yw pob practis sy’n wynebu her yn barod i fynd drwy’r broses honno lle y gellir darparu cymorth ychwanegol. Rwy’n credu bod yna rywbeth am y lefel o ymddiriedaeth a rhannu gwybodaeth i ganiatáu i’r cymorth hwnnw gael ei ddarparu. Felly, mae yna fwy o waith i ni ei wneud, ac mewn gwirionedd mae’n amser da i fod yn siarad am hyn oherwydd, wrth gwrs, rydym yn dechrau trafodaethau gyda Chymdeithas Feddygol Prydain ar ddyfodol y contract Gwasanaethau Meddygol Cyffredinol yma yng Nghymru. Felly, digon o gyfle, o ran negodi contract, ond hefyd gyda’r gwaith rydym yn ei wneud i geisio gwella niferoedd y bobl, ond hefyd yr amrywiaeth o bobl yn y gweithlu gofal sylfaenol.

Hoffwn godi’r pwynt a wnaeth Nick Ramsay oherwydd mae’n gwbl annerbyniol fod traean o’r holl aildderbyniadau i’r ysbyty yn ganlyniad i gamgymeriadau gyda meddyginiaeth. Rwyf am ymchwilio ychydig ymhellach i’r pwynt penodol am bobl y penderfynwyd eu bod yn barod i adael yr ysbyty ac a allai fod wedi cael presgripsiwn. Pam na allent gasglu’r presgripsiwn hwnnw gan eu fferyllydd cymunedol yn hytrach na gorfod aros iddo gael ei ddosbarthu gan yr ysbyty? Oherwydd byddai hynny wedyn yn eu galluogi i adael yr ysbyty yn gynt, gan eu gwneud yn well yn gynt, a rhyddhau’r gwely i rywun arall.

Mae’n rhan o’r gwaith rwy’n disgwyl ei weld yn cael ei wneud gan fy mod yn credu mai’r peth delfrydol fyddai i bobl allu cael y feddyginiaeth honno, lle bynnag y bo modd, wedi’i darparu gan neu gyda’u fferyllfa gymunedol, boed yn ymwneud â chasglu neu wasanaeth cludo i’r cartref. Mae mwyafrif helaeth y fferyllfeydd cymunedol yn darparu gwasanaeth o’r fath. Rwy’n credu y byddai’n helpu i weld pobl yn gadael yr ysbyty pan fyddant yn barod i gael eu rhyddhau. Byddai hefyd yn delio â pheth o’r oedi yng ngwasanaeth fferyllol yr ysbytai y gwyddom ei fod yn digwydd hefyd. Felly, dylai pobl sy’n rhaid iddynt gael eu gweld gan fferyllydd ysbyty gael eu meddyginiaeth yn gynt, a bydd hefyd yn caniatáu i bobl adael. Felly, mae’n bendant yn rhan o’r gwaith rwyf wedi gofyn amdano ac fel y dywedais, rwy’n edrych ymlaen, yn ystod yr oddeutu chwe mis nesaf, at adrodd yn ôl i’r Aelodau ar y cynnydd sy’n cael ei wneud.

Gwnaf. Rwy’n hapus i ddweud bod yr adroddiad gwyliadwriaeth diweddaraf ar farwolaethau amenedigol a gyhoeddwyd ym mis Mai eleni, yn dangos bod canlyniadau newyddenedigol Cymru yn debyg i’r DU gyfan, ac yn well na rhai ardaloedd sydd â lefelau tebyg o amddifadedd uchel. Felly, byddwn yn parhau i fuddsoddi yn y gweithlu ac mewn cyfalaf i ddatblygu gwasanaethau newyddenedigol ar gyfer y dyfodol.

Rwy’n falch o gydnabod y gwelliant yn y canlyniadau. Fodd bynnag, fe fyddwch yn ymwybodol fod adroddiad diweddar gan Bliss yn dangos mai dwy yn unig o 10 uned newyddenedigol oedd â digon o nyrsys i staffio’u cotiau yn unol â safonau cenedlaethol. Os methwch fynd i’r afael â’r mater hwn o ran nifer y nyrsys dan hyfforddiant fis Medi nesaf, yna oni fydd yn amhosibl i’ch Llywodraeth gyflawni’r ymrwymiad a wnaed gan y Prif Weinidog ar 13 Gorffennaf i staffio gwasanaethau newyddenedigol yng Nghymru yn briodol erbyn 2021? O ystyried hynny, tybed a allwch nodi pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau bod yr ymrwymiad hwn yn cael ei gyflawni mewn gwirionedd.

Diolch i chi am yr holl gwestiynau dilynol. Wrth gwrs, pan fydd gennym niferoedd y nyrsys dan hyfforddiant, rydym yn disgwyl derbyn rhai i mewn, ac mae heriau i ni eu darganfod a’u goresgyn i wneud yn siŵr ein bod yn cadw’r nyrsys hynny yn y system yng Nghymru os yn bosibl o gwbl. Mae yna broblem gyda recriwtio nyrsys yn gyffredinol beth bynnag. Fe wyddoch fod yna her gyffredinol ar draws gorllewin Ewrop, mewn gwirionedd, gyda recriwtio a chadw nyrsys. Nid yw’n rhywbeth unigryw i Gymru, ond mae’n golygu ein bod mewn marchnad gystadleuol iawn, yn union fel gyda rhannau o’r gwaith o recriwtio meddygon.

Nid wyf yn credu ein bod yn mynd i gyrraedd y pwynt lle na fydd modd cyflawni’r ymrwymiadau y mae’r Llywodraeth hon wedi’u gwneud. Yr her yw sut yr awn ati i’w wneud, ond dylai roi rhywfaint o hyder ein bod eisoes wedi gweld cynnydd sylweddol mewn ystod o feysydd yn rhai o’r niferoedd nyrsio. Er enghraifft, yng ngorllewin Cymru, fe fyddwch yn gwybod ar ôl y cwestiwn yr wythnos diwethaf mai un o’r pethau a wnaed gyda’r model newydd yw gwella recriwtio a chadw staff nyrsio yn sylweddol. Felly, mae’n bosibl. Mae’n rhan o’r hyn rydym yn disgwyl ei weld. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod y modelau gofal a ddarparwn yn ddeniadol i gadw nyrsys yno i ddarparu gofal o ansawdd uchel. Ond wrth gwrs, fe welwch—mewn ffordd agored iawn, bob blwyddyn—ystod o wybodaeth am niferoedd y nyrsys sydd gennym mewn gwasanaethau newyddenedigol. Ac wrth gwrs, byddwn yn adrodd ar gyflawniad yn erbyn y safonau cenedlaethol hynny. Fy niddordeb yw gwneud yn siŵr ein bod yn cyrraedd y safonau cenedlaethol hynny a’n bod yn parhau i ddangos tystiolaeth o welliant go iawn yn y canlyniadau i famau a babanod hefyd.

Diolch. Michelle Brown. Na? Iawn. Diolch. Cwestiwn 6, Vikki Howells.

Er bod y ffigurau diweddaraf yn awgrymu bod lefelau gordewdra ymhlith plant yng Nghymru yn sefydlog, mae’r cyfraddau’n dal i fod yn annerbyniol o uchel. Mae ein rhaglen lywodraethu yn gwneud ymrwymiad clir i fynd i’r afael â gordewdra, gan weithio ar draws y Llywodraeth a gydag ysgolion i hyrwyddo a chynyddu dewisiadau byw’n iachach.

Beirniadwyd cyhoeddiad cynllun gweithredu Llywodraeth y DU ar gyfer mynd i’r afael â gordewdra plentyndod gan ymgyrchwyr yn sgil glastwreiddio llawer o’r cynigion disgwyliedig, yn enwedig rhai’n ymwneud â siwgr ac ar hysbysebu bwydydd afiach. Yn ardal Bwrdd Iechyd Lleol Cwm Taf, sy’n cynnwys fy etholaeth i, mae 28.1 y cant o blant pedair i bump oed yn cario gormod o bwysau neu’n ordew, y gyfradd ail uchaf yng Nghymru, ac mae angen dybryd i weithredu. A wnaiff y Gweinidog gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU fod y cynigion sydd wedi’u cynnwys yn eu cynllun gweithredu yn annigonol a bod angen ailedrych arnynt ar frys i roi’r amddiffyniad sydd ei angen i blant yn fy etholaeth ac ar draws Cymru?

Wel, ymunodd Llywodraeth Cymru â nifer o rai eraill i fynegi rhywfaint o siom ynglŷn â’r diffyg uchelgais yn strategaeth gordewdra mewn plentyndod Llywodraeth y DU. Mae yna nifer o feysydd lle y mae Llywodraeth Cymru wedi annog yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd yn gyson i roi camau gweithredu mwy cadarn ar waith ar lefel y DU, ac mae hynny’n cynnwys camau llymach ar siwgr, er enghraifft, ac yn enwedig ar hysbysebu bwydydd afiach i blant. Mae Ysgrifennydd y Cabinet a minnau wedi ysgrifennu ar y cyd at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd ar yr union fater hwn, yn mynegi ein siom a’n pwyso am weithredu llymach hefyd. Ond yn y cyfamser, rydym yn parhau i ddefnyddio’r holl ddulliau sydd gennym yma yng Nghymru, er enghraifft, i gynorthwyo ein canolfannau diwydiant bwyd i helpu i ail-greu eu cynhyrchion i gynnwys llai o siwgr, halen a braster, ac rydym yn parhau i weithio i sicrhau bod plant yn cael dechrau iachach mewn bywyd, er enghraifft, drwy ein rhaglen 10 Cam at Bwysau Iach, ein rhaglen Plant Iach Cymru a rhwydwaith Menter Ysgolion Iach, gyda 99 y cant o’r ysgolion yng Nghymru yn cymryd rhan ynddi.

Mae byrddau iechyd yng Nghymru yn dilyn canllawiau cenedlaethol i gynorthwyo meddygon teulu a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill i reoli cleifion â chlefyd seliag. Mae eitemau prif fwydydd, fel bara ffres a phasta, ar gael ar bresgripsiwn i helpu cleifion i wella eu statws maethol a chynnal ffordd o fyw iach a cytbwys.

Diolch i’r Gweinidog am yr ymateb hwnnw. Daeth etholwr sy’n dioddef o glefyd seliag i gysylltiad â mi. Mae’n ei chael hi’n anodd iawn dod o hyd i fwydydd sy’n sicr o beidio â chynnwys unrhyw glwten o gwbl, ac mae’n bryderus iawn y gall y prif fwydydd gael eu tynnu oddi ar y rhestr o bresgripsiynau am ddim. A ydych chi’n gallu tawelu meddwl fy etholwr ynglŷn â’r mater hwnnw?

Ydw. Nid oes unrhyw gynlluniau i newid y sefyllfa bresennol o ran bod eitemau o brif fwydydd megis bara ffres a phasta, fel y dywedais, ar gael ar bresgripsiwn. Mae fferyllfeydd cymunedol yn bwysig iawn am eu bod yn rhoi cyfle i bobl â chlefyd seliag brynu amrywiaeth eang o gynhyrchion, yn ogystal â’r hyn y maent yn ei gael ar bresgripsiwn. Mae hynny eto’n atgyfnerthu pwysigrwydd fferylliaeth gymunedol yn diwallu anghenion iechyd pobl â chlefyd seliag ac ystod eang o gyflyrau eraill.

Rwy’n disgwyl i bob bwrdd iechyd ddarparu gwasanaethau y tu allan i oriau sy’n ddiogel ac yn effeithiol i ymateb i anghenion gofal iechyd brys. Mae hyn yn cynnwys sicrhau bod y rhai sydd â’r anghenion clinigol brys mwyaf difrifol yn cael eu trin yn gyntaf, a bod pob claf yn cael ei drin o fewn amser sy’n briodol yn glinigol.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Daeth etholwr 87 oed i gysylltiad â mi yn ddiweddar. Roedd angen apwyntiad y tu allan i oriau yn sgil problem gyda chathetr yn oriau mân y bore. Gofynnwyd am ymweliad cartref dros y ffôn am 11.00 y bore a threfnwyd ymweliad. Ni ddaeth meddyg yn y diwedd nes 8.00 y nos, naw awr yn ddiweddarach, ar ôl nifer o alwadau ffôn yn y cyfamser. Yna, cynghorodd y meddyg y dylid cael ambiwlans i’w gludo i’r ysbyty. Cyrhaeddodd honno. Mae fy etholwr yn dweud bod y staff a fu’n ei drin yn rhagorol drwyddi draw, ond roedd yn bryderus iawn am yr oedi a brofodd mewn perthynas â’r gwasanaeth y tu allan i oriau, a gofynnodd i mi dynnu eich sylw at y mater yn y Siambr. Tybed a wnewch chi edrych ar yr achos hwn—rwy’n fodlon rhoi’r manylion i chi—ac a wnewch chi ddweud wrthym pa gyngor ac arweiniad rydych yn ei roi i’r byrddau iechyd lleol i geisio gwneud yn siŵr fod cyn lleied ag y modd, fan lleiaf, o’r mathau hyn o oedi’n digwydd.

Gwnaf, byddwn yn falch pe gallech roi manylion y digwyddiad i mi, yn enwedig yr adeg o’r wythnos y digwyddodd—ar y penwythnos neu yn ystod yr wythnos. Mae cathetrau wedi blocio yn broblem eithaf cyffredin i wasanaeth y tu allan i oriau. Mae hefyd yn rhan o’r her ynglŷn â chael gwasanaeth nyrsys ardal yn ogystal, fel rhan o welliant y mae angen i ni ei weld, gan na ddylai cathetr wedi blocio arwain at orfod mynychu adran ddamweiniau ac achosion brys. Nid wyf yn credu bod hynny’n briodol naill ai ar gyfer y gwasanaeth iechyd, ac yn bwysicach na hynny, nid yw’n briodol ar gyfer y dinesydd unigol. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed yn uniongyrchol am yr enghraifft hon, am ei bod yn enghraifft dda o’r hyn y mae angen i ni weld llawer llai ohono, ac o ran cathetrau wedi blocio, eu bod yn cael eu trin yn effeithiol gan y gwasanaeth gofal sylfaenol, boed yn ystod oriau agor neu y tu allan i oriau.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet.

Mae’r Llywydd wedi derbyn dau gwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66, a galwaf ar Neil McEvoy i ofyn y cwestiwn brys cyntaf.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Rwy’n cydymdeimlo ag amgylchiadau’r achos hwn, ond nid yw mewnfudo yn fater datganoledig ac nid yw’n arfer gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno sylwadau ar achosion unigol. Gwn fod Aelodau’r Cynulliad wedi cyflwyno sylwadau i’r Swyddfa Gartref, ac efallai y bydd eraill eisiau ymuno â hwy i wneud hyn.

Gwn nad yw mewnfudo yn fater datganoledig, ond mae cymunedau, felly dyna pam eich bod yn cael y cwestiwn, ac rwy’n falch iawn fod y datganiad barn yn cael ei wneud gan y Cynulliad; mae hynny’n bwysig iawn. Ond rwy’n credu pe bai’r Llywodraeth yn gwneud datganiad yna byddai hynny’n gwneud yr achos hyd yn oed yn gryfach, a dyna pam ein bod yn cael ein hethol: i sefyll dros bobl Cymru. Felly, rwy’n eich annog i wneud hynny.

Rwy’n deall bod llawer o’r Aelodau etholedig wedi cyflwyno sylwadau i’w hateb gan yr Ysgrifennydd Cartref, ac maent wedi cyflwyno achos cryf. Yn wir, mae ASau Caerdydd wedi gwneud hynny, ac maent wedi cyflwyno achos cryf dros achos Mr Naderi ac rwy’n gobeithio y bydd yr Ysgrifennydd Cartref yn cymryd sylw o’r sylwadau a fynegwyd yma ac ymhlith y cyhoedd yng Nghymru yn ehangach. Fodd bynnag, nid yw polisi mewnfudo wedi’i ddatganoli i Lywodraeth Cymru.

Rwy’n sylweddoli na all y Llywodraeth ymyrryd mewn mater nad yw wedi’i ddatganoli, ond rwy’n meddwl ei bod yn bwysig ein bod yn mynegi ein pryder. Heddiw, cyfarfûm â theulu Nicole Cooper, sef partner Mr Naderi, ac mae’r tad yn gyn-swyddog heddlu gyda 30 mlynedd o wasanaeth, a’r mab, sy’n frawd i Nicole Cooper, wedi cynrychioli Cymru yn y naid 300m—y 400m, mae’n ddrwg gennyf. Felly, dyma batrwm o deulu da a dyn ifanc rhagorol, ac mae’n peri pryder enfawr yn y gymuned ymhlith pobl sydd wedi cyfarfod â’r dyn ifanc hwn ac sydd wedi bod yn yr ysgol gydag ef, sydd wedi bod yn y coleg gydag ef, ac sy’n sylweddoli’n union faint o gyfraniad y gallai fod yn ei wneud yng Nghymru.

Felly, roedd yn wych cael arddangosiad mor wych o undod ymysg y pedair plaid yma yn y Senedd, ar y grisiau y prynhawn yma, ond rwy’n meddwl bod angen i ni ddangos ein pryder ynglŷn â cholli’r aelod gwerthfawr hwn o’r gymuned.

Rydym yn ddiolchgar iawn am y sylwadau gan Jenny, a gwn fod Julie Morgan a Lynne Neagle hefyd wedi cyflwyno sylwadau i mi. Rwy’n cydymdeimlo â’r achos, ond nid fi sy’n penderfynu yma, ac rwy’n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol o hynny. Mae’r broses yma yn un glir, lle y mae angen cyflwyno sylwadau i’r Ysgrifennydd Cartref, a gwn fod yr Aelodau yn y Siambr hon wedi gwneud hynny. Nid yw ond yn iawn fod Aelodau’n gallu mynegi eu barn a’u cefnogaeth i’r teulu ac i’r unigolyn dan sylw yn y Siambr hon, ond yn anffodus, nid yw hwn yn fater datganoledig. Nid oes gennyf unrhyw gyfrifoldeb ynglŷn â hyn.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n llwyr gefnogi ymyrraeth gyda’r Swyddfa Gartref er mwyn atal yr allgludiad hwn. Rwy’n cymeradwyo Jenny Rathbone, Julie, a Neil McEvoy am ddwyn hyn yn gyson i’r Siambr. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi siarad â’r Ysgrifennydd Cartref i bwyso arnynt i ailystyried yn yr achos hwn?

Fel yr ymatebais i’r cwestiynau eraill, cyfeiriaf yr Aelod at fy ymateb blaenorol i’r Aelodau. Mater i unigolion yw cyflwyno sylwadau fel yr Aelodau etholedig sy’n cynrychioli’r cyrff hynny. Byddwn yn cynghori’r Aelod i ysgrifennu’n uniongyrchol at y Weinyddiaeth er mwyn gwneud ei sylwadau’n hysbys.

Rwy’n credu ein bod i gyd yn clywed yr hyn rydych yn ei ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, o ran bod Aelodau’r Cynulliad, wrth gwrs, wedi sicrhau bod eu lleisiau’n cael eu clywed. Ond er nad yw hwn yn fater sydd wedi’i ddatganoli, ac rydym yn derbyn y pwynt hwnnw hefyd, mae’n gwbl briodol i’r Llywodraeth wneud ei barn yn hysbys a chyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU ar faterion nad ydynt wedi’u datganoli. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi ar hynny?

Rwy’n meddwl fy mod i wedi gwneud fy ymateb yn glir iawn. Rwy’n cydymdeimlo ag amgylchiadau’r achos hwn, ac mae’r Aelodau wedi ei ddwyn i fy sylw yn ystod y ddadl hon ac yn gynharach. Fodd bynnag, nid cyfrifoldeb y Llywodraeth yw hyn—mae’n fater ar gyfer y Swyddfa Gartref, ac felly mae’n rhaid i’r Aelodau gyflwyno eu sylwadau i’r Swyddfa Gartref er mwyn iddynt wneud y penderfyniad priodol. Nid yw’n arfer cyffredin i Lywodraeth Cymru gyflwyno sylwadau ar achosion unigol yma yng Nghymru.

Mae Bashir Naderi yn un o etholwyr Jenny Rathbone, ond mae nifer o’i ffrindiau a’i gefnogwyr yn byw yng Ngogledd Caerdydd. Yn benodol, cysylltodd menyw ifanc sy’n byw yng Ngogledd Caerdydd â mi—ei gyfaill—a dywedodd, ‘efallai fod Bash wedi cael ei eni dramor, ond mae’n Gymro bellach’. Cafodd ei fagu gan deulu maeth—mae hi’n dal yn fam iddo—cafodd ei addysg yma, nid oes ganddo gysylltiadau yn Affganistan, ac mae’n ymddangos yn gwbl annynol ac yntau’n 18 oed, fod y Swyddfa Gartref yn penderfynu wedyn,’Iawn, mae’n mynd yn ôl’. Rwy’n derbyn yn llwyr yr hyn rydych yn ei ddweud nad yw mewnfudo wedi’i ddatganoli, ond os yw person sydd wedi cael yr holl wasanaethau gan Gymru, ac sydd am gyfrannu’n ôl i Gymru, yn cael ei gipio yn y ffordd annynol hon, a oes rhyw ffordd y gall y Llywodraeth gyfathrebu â’r Swyddfa Gartref ynglŷn â’r arfer hwn, y ffordd hon o weithredu? Oherwydd rwy’n ymwybodol o bobl eraill y mae hyn wedi digwydd iddynt yn y ffordd sydyn hon, ac rwy’n teimlo os yw hyn yn digwydd i rywun sy’n byw yng Nghymru, mae gennym gyfrifoldeb yma yn y Senedd.

Wrth gwrs, unwaith eto, rwy’n cydnabod yr ymrwymiad llwyr gan Aelodau yn y Siambr hon i gefnogi Bashir. Mae’r mater, wrth gwrs, yn un technegol mai’r Swyddfa Gartref sy’n gorfod gwneud y penderfyniadau hyn. Pe bai’n benderfyniad i mi, gallem fod yn cael trafodaeth wahanol iawn. Gallaf roi sicrwydd i chi fy mod yn siŵr y bydd y Swyddfa Gartref yn cael ei gwneud yn gwbl ymwybodol o’r drafodaeth hon ac am y cwestiwn brys yma heddiw, a bydd y Gweinidog yn cael gwybod am eich safbwyntiau yn y broses honno.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet.

Mae’r ail gwestiwn brys wedi cael ei dderbyn gan y Llywydd, a galwaf ar Llyr Gruffydd i’w ofyn.

Diolch am y cwestiwn. Mae’r bwrdd iechyd wedi derbyn yn llawn y methiannau a’r argymhellion a nodwyd yn yr achos unigol hwn. Rwy’n falch y bydd prif weithredwr y bwrdd iechyd yn ymddiheuro’n bersonol i’r claf dan sylw. Rwy’n disgwyl i’r bwrdd iechyd roi camau cyflym ar waith mewn perthynas â’r argymhellion, a bydd swyddogion o Lywodraeth Cymru yn monitro cynnydd yn ofalus.

Thank you for that response. I too would want to acknowledge the way that the health board has responded to what has been said in the report. Unfortunately, it feels as if these reports are appearing almost on a weekly basis these days, and it’s important to note that many of these are historical cases that are emerging and that the board is trying to resolve problems—and they are, of course, in special measures. But, there’s no signal, as far as I can see, that some of these fundamental problems related to staffing—which have been at the heart of many of these cases that have been highlighted—have been resolved. The chief executive, in response to today’s report, said that the urology department was still under huge pressures. The ombudsman says that there needs to be a capacity review. My question therefore is: would you accept that the fundamental factor in many of these cases that we have seen, including this latest one, is the shortage of staff, and that staffing problems, of course, lead to increasing pressures on individuals and services, which in turn unfortunately make it more likely that mistakes are made? Can I ask you, therefore, what your Government is doing to resolve this fundamental issue?

Diolch i chi am y gyfres o bwyntiau yn y cwestiwn dilynol. Fel y soniais yn gynharach mewn ymateb i’ch cyd-Aelod, Rhun ap Iorwerth, pan soniodd am yr achos penodol hwn, mae yna heriau’n ymwneud â’r gofal a ddarparwyd a’r model gofal a ddarparwyd, ond hefyd, amlygodd yr achos hwn her real iawn ynglŷn â’r ffordd annerbyniol y cafodd y gŵyn ei hun ei thrin. Mae hynny’n rhan bendant o hyn hefyd. Rwy’n credu y gellid bod wedi cael gwared ar lawer o’r pryder pe bai’r bwrdd iechyd wedi ymdrin â’r gŵyn mewn ffordd fwy amserol, a phe na bai wedi penderfynu symud y gŵyn i ddiwedd y cyfnod o gael ffurf ar ofal mewn gwirionedd. Nid wyf yn credu bod hynny’n dderbyniol, ac rwyf am ddweud yn wirioneddol glir na ddylai hynny ddigwydd yn y bwrdd iechyd, neu unrhyw fwrdd iechyd arall, yn y dyfodol. O ran y pwyntiau am gyfansoddiad gwasanaethau canser a’r pwysau, mae peth o hyn yn bwysau ledled y DU a pheth ohono’n bwysau mwy lleol hefyd. Rydym yn gwybod bod gwasanaethau wroleg o dan bwysau ar draws y DU, felly mae rhywbeth yma sy’n ymwneud â deall, unwaith eto, sut i gael y math cywir o wasanaeth. Felly, mae hynny’n ymwneud â buddsoddi cyfalaf ac mae hefyd yn ymwneud â model gofal yn ogystal.

Mae hyn yn wir yn mynd at wraidd y pwynt a wnewch am heriau’r gweithlu, oherwydd dywedais mewn ymateb i gwestiynau yn gynharach heddiw—ac ymhob cwestiwn rwy’n delio ag ef fwy neu lai mae yna gwestiwn bron bob amser ynglŷn â’r gweithlu—mae’n ymwneud â phwy sydd gennym, a ydynt ar y raddfa gywir, a oes gennym ddigon ohonynt, a sut rydym yn cael mwy o staff mewn marchnad sydd bron bob amser yn un wirioneddol gystadleuol, nid yn unig o fewn y DU, ond ymhellach i ffwrdd hefyd. Dyna pam y mae cael y modelau cywir o ofal yn gwneud gwahaniaeth go iawn. Rydym yn ei gwneud yn llawer anos recriwtio i fodelau gofal nad ydynt yn cyflawni ac sy’n gadael pobl mewn sefyllfa lle y mae’r gwasanaeth yn annhebygol o gael ei ystyried yn gynaliadwy. Felly, mae yna ystod o wahanol bethau y mae angen i ni eu gwneud.

Fe welwch y camau gweithredu y bydd y Llywodraeth yn eu rhoi ar waith yn y ffordd rydym yn comisiynu lleoedd a’r ffordd rydym yn cynllunio ac yn darparu gweithlu i wella cynllunio’r gweithlu yn yr wythnosau a’r misoedd cyfredol. Mae hwnnw’n waith hirsefydlog; bydd penderfyniadau’n cael eu gwneud ar hynny yn y dyfodol agos. Wedyn fe welwch hefyd y gwaith rydym yn mynd i’w wneud o ran y buddsoddiad y byddwn yn ei wneud eto mewn lleoedd addysg a hyfforddiant yma yng Nghymru, a’r ffordd rydym yn cynorthwyo ein myfyrwyr hefyd. Mae’n mynd gyda’r pwynt a wnaeth eich cyd-Aelod, Dai Lloyd, hefyd ynglŷn â deall yr hyn y mae angen i ni ei wneud i ddod â mwy o bobl i mewn, boed yn ofal sylfaenol neu’n ofal eilaidd, ond hefyd i gadw’r bobl sydd gennym. Mae amrywiaeth o wahanol bwyntiau yn hyn i gyd, ac ni fyddwn yn esgus bod yna un ateb syml i ddelio â dim o hyn. Yr her i’r Llywodraeth a’r byrddau iechyd—a’r ddeoniaeth yn ogystal—yw sut rydym yn mynd i sicrhau bod yr amgylchedd rydym yn ei greu yng Nghymru yn un lle y caiff pobl eu gwerthfawrogi a’u parchu, ac ar yr un pryd, lle y caiff ein disgwyliadau uchel eu bodloni, a’r hyn sydd angen i ni ei wneud i weld y system yn newid yn gadarnhaol yw ymdrin â’r heriau hyn i’r gweithlu a pharhau i ddarparu’r gofal o ansawdd uchel y byddai pobl, yn ddigon teg, yn ei ddisgwyl gan ein gwasanaeth iechyd gwladol.

Gadewch i mi ddechrau drwy ddiolch i Glan Clwyd a Wrecsam Maelor am y driniaeth ganser y maent wedi’i rhoi i aelodau o fy nheulu. Serch hynny, mae hyn yn amlygu pryderon difrifol. Mae gennyf—ni ddarllenaf bob un ohonynt—gwynion a gadarnhawyd gan yr ombwdsmon yn erbyn Glan Clwyd yma yn 2012, dau yn 2013, ac un ym mis Medi eleni, pan fu farw gŵr a oedd yn dioddef o fethiant arennol cronig, a theimlai’r ombwdsmon fod diffyg cyfrifoldeb llwyr ar ran y meddyg ymgynghorol a diffyg meddygon arennol ar y diwrnod dan sylw. Cefais un arall y mis hwn, pan gadarnhawyd cwyn gan ferch fod triniaeth ei thad ar ôl llawdriniaeth yn Ysbyty Glan Clwyd yn annigonol, gan arwain at ei farwolaeth o sepsis, ac yn awr hyn. Rydych yn dweud bod y bwrdd iechyd wedi ymddiheuro, ac rwy’n siŵr ei fod, ac rwy’n croesawu hynny, ond ym mhob achos, mae’r ombwdsmon wedi gwneud amryw o argymhellion i’r bwrdd iechyd yn nodi y dylid adolygu gweithdrefnau, trefniadau archwilio a hyfforddiant ac ym mhob achos, mae’r bwrdd iechyd prifysgol wedi derbyn ei argymhellion. Sut rydych chi’n bwriadu ysgogi’r newid diwylliannol yn y sefydliad fel bod pawb, pa un a yw pobl yn lanhawyr, yn staff cynnal a chadw, yn staff nyrsio, yn feddygon neu’n glinigwyr, yn teimlo’n llawn cymhelliant ac yn rhan o dîm gyda rheolwyr sy’n cyfyngu ar y mathau hyn o broblemau yn y dyfodol drwy ymagwedd sy’n canolbwyntio ar y claf, er gwaethaf y pwysau arnynt ac ysbytai eraill ledled Cymru wrth gwrs?

Diolch i’r Aelod am ei gyfres o gwestiynau a phwyntiau. Mae rhywbeth yma am ganser—ac rwy’n falch o’i glywed yn cydnabod y driniaeth a gafodd aelodau o’i deulu, oherwydd, fel y dywedais yn gynharach wrth ymateb i Rhun ap Iorwerth, mewn gwirionedd mae gan Betsi Cadwaladr enw da am gyflymder ac ansawdd triniaethau yn y gwasanaethau canser. Ond nid yw hynny’n golygu y dylech anwybyddu’r meysydd hynny lle rydym yn cydnabod nad yw’r ansawdd wedi cael ei ddarparu. Fe wnaf y pwynt hwn: nid yw adroddiadau’r ombwdsmon yn cael eu hanwybyddu gan y byrddau iechyd na’r Llywodraeth. Felly, gall y bwrdd iechyd, fel y bydd yn gwybod, ddisgwyl gweld camau dilynol yn deillio o’r adroddiad hwn, i weld bod yr argymhellion yn cael eu gweithredu.

Yr her bob amser yw sut i gael system adrodd a all gydnabod lle y bu methiannau, i roi rhywfaint o allu i bobl gael cymorth ac ar yr un pryd, sut rydym yn ceisio darparu amgylchedd dysgu a gwella yn ogystal, gan mai’r her—yn yr achos hwn, roedd pedwar meddyg ymgynghorol gwahanol yn ymwneud â gofalu am yr unigolyn hwn. Mae gwersi i’w dysgu i bob person a phob aelod o’r tîm ehangach. Yr her yw sut i sicrhau wedyn bod yr hyn a ddysgir yn cael ei weithredu ac nad ydym yn symud at system lle y mae’n system o roi bai, i bob pwrpas, oherwydd mewn gwirionedd dyna’r peth gwaethaf y gallem ei wneud, gan y byddai hynny naill ai’n arwain at bobl sydd eisiau cuddio’u camgymeriadau neu symud i ffwrdd oddi wrthynt, neu os ydym am gyflogi mwy o bobl i ddod yn rhan o wasanaeth a bod mwy o bobl yn beio’i gilydd, nid dyna’r ffocws cywir ar gyfer y gwasanaeth iechyd gwladol. Felly, mae’n rhaid rhoi sylw i wella yn ogystal ag atebolrwydd, ac mae’r cydbwysedd hwnnw, rwy’n meddwl, yn cael ei gyflawni, ond nid yw’n golygu y byddwn yn cael popeth yn berffaith gywir yn y Llywodraeth yn ein perthynas â byrddau iechyd, a’r byrddau iechyd eu hunain hefyd. A dyna pam rydym eisiau rhywfaint o aeddfedrwydd yn y drafodaeth am y dyfodol.

Rwy’n meddwl, fodd bynnag, yn ystod y tymor nesaf hwn, y dylai’r Aelodau ddisgwyl gweld gwelliant yn ansawdd a chanlyniadau’r gwasanaeth, a lle y ceir cwynion, fel gydag unrhyw wasanaeth ar raddfa o’r fath—a bydd, fe fydd yna adegau pan na fyddwn yn cael pethau’n iawn—. Hyd yn oed mewn system sy’n perfformio’n ardderchog, yr her yw beth rydym yn ei wneud am bethau fel ein bod yn lleihau’r risgiau hynny, a thriniaeth annerbyniol o’r fath, a beth rydym yn ei wneud i ddysgu gwersi o hynny, er mwyn deall yr hyn y mae angen i ni ei wella yn y dyfodol, a gwneud yn siŵr nad ydym yn ei weld yn digwydd yn y dyfodol hefyd.

Felly, rwy’n derbyn y pwyntiau a wnaed, ac fel y dywedais, nid yw’r adroddiadau hyn yn cael eu hanwybyddu, maent yn cael eu cymryd yn gyfan gwbl o ddifrif, gan y Llywodraeth, ac yn wir, y byrddau iechyd eu hunain.

Gwn o brofiadau aelod o’r teulu, a gafodd ganser rai blynyddoedd yn ôl, ac a gafodd ei drin yn Ysbyty Glan Clwyd, fod y staff meddygol ar y rheng flaen yn gwneud eu gorau glas i ddarparu gofal o ansawdd uchel yn brydlon. Fodd bynnag, nid dyma’r tro cyntaf i’r ombwdsmon ganfod methiannau’n ymwneud â thriniaethau yn Ysbyty Glan Clwyd er gwaethaf ymdrechion amlwg y staff ar y rheng flaen. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i’w wneud i sicrhau bod y staff meddygol yn Ysbyty Glan Clwyd yn cael yr adnoddau a’r cymorth sydd eu hangen arnynt i ddarparu gwasanaeth meddygol effeithiol ac effeithlon, a pha gamau uniongyrchol y mae’r Gweinidog yn mynd i’w rhoi ar waith i fynd i’r afael â’r methiannau mewn gofal yn Ysbyty Glan Clwyd y mae’r ombwdsmon wedi’u hamlygu?

Diolch am y cwestiwn. Rwy’n credu bod y rhan fwyaf o ran gyntaf y cwestiwn wedi’i ateb, mewn ymateb i Rhun ap Iorwerth, Llyr Gruffydd, a hefyd Mark Isherwood. Ac rwy’n falch o ddweud nad mater o ddiffyg ymdrech yw hyn, ond rhywbeth am ddiwylliant dysgu, lle y mae pobl yn mynd ati i herio o ddifrif, ac i herio’n adeiladol, y ffordd y mae gofal yn cael ei ddarparu mewn timau amlddisgyblaethol.

O ran gweithredu’n uniongyrchol, eto, rwyf wedi egluro na fydd Llywodraeth Cymru yn anwybyddu’r adroddiad. Mewn perthynas â’r trafodaethau am atebolrwydd sy’n digwydd gyda’r prif weithredwr a’r cadeirydd, rwyf wedi egluro y bydd y mater yn cael sylw, ac y gallant ddisgwyl gweld gwaith dilynol gan swyddogion yn ogystal, i wneud yn siŵr fod yr hyn a ddysgwyd yn cael ei weithredu, a bod modd darparu tystiolaeth fod y gwersi hynny wedi’u dysgu, gan staff unigol ac ar draws y system gyfan hefyd. Oherwydd, fel rwy’n dweud, rwyf eisiau gweld dysgu a gwella’n digwydd o ganlyniad i bob un o’r adroddiadau hyn, yn hytrach na cheisio beio unigolyn penodol a pheidio ag edrych ar yr hyn y gallai ac y dylai’r system gyfan ei wneud yn wahanol.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet.

Symudwn yn awr at eitem 3, sef y datganiadau 90 eiliad, a daw’r cyntaf y prynhawn yma gan David Rees.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ddoe roedd hi’n bymtheg mlynedd ers y ffrwydrad erchyll yn ffwrnais chwyth rhif 5 yng ngwaith dur Port Talbot. Digwyddodd y ffrwydrad am 5:15 yr hwyr ar 8 Tachwedd 2001, a daeth llawer o drigolion ym Mhort Talbot yn ymwybodol o’r digwyddiad yn gyflym ar ôl clywed bang uchel y ffrwydrad.

Collodd tri o weithwyr dur eu bywydau y diwrnod hwnnw—Andrew Hutin, 20 oed, Stephen Galsworthy, 25 oed, y ddau o Bort Talbot, a Len Radford, 53 oed, o Faesteg. Anafwyd nifer o weithwyr dur eraill, a dioddefodd rhai ohonynt anafiadau sy’n newid bywyd.

Ymatebodd y gwasanaethau brys yn gyflym, yn fewnol yn y gwaith dur ac yn allanol, a mynd ar y safle. Bu’n rhaid iddynt wynebu golygfeydd erchyll. Cludwyd y rhai a anafwyd, a llawer ohonynt â llosgiadau difrifol, i’r gwahanol ysbytai yn yr ardal, a chawsant ofal rhagorol gan y GIG. Heddiw, rwyf am gofio’r rhai a fu farw, y rhai a anafwyd, a’r rhai a ddioddefodd, ac sy’n dal i ddioddef o anhwylder straen wedi trawma, o ganlyniad i fod yn y digwyddiad hwnnw. A gadewch i ni beidio ag anghofio eu teuluoedd chwaith. Rwyf hefyd yn awyddus i ddiolch, unwaith eto, i’r holl staff argyfwng, a staff y GIG, a ymatebodd i’r digwyddiad hwn.

Wrth i ni geisio sicrhau dyfodol y diwydiant dur yma yng Nghymru, rhaid i ni beidio â cholli golwg ar y peryglon y mae gweithwyr dur yn eu hwynebu bob tro y byddant yn dechrau eu sifftiau yn ein gweithfeydd dur, ac wrth wneud hynny, mae gweithwyr dur yn cyflawni ar gyfer y DU. Mae’n bwysig ein bod yn awr yn sicrhau diwydiant cryf a diogel ar eu cyfer.

Diolch yn fawr iawn. Huw Irranca-Davies.

Diolch. Rwyf fi a Llyr Gruffydd, a llawer o bobl eraill ar draws y wlad, ar hyn o bryd yn tyfu blew wyneb ar yr union eiliad hon, y Movember hwn, i godi ymwybyddiaeth ac arian tuag at ymchwil canser y prostad, ac agweddau ehangach ar iechyd dynion hefyd, gan gynnwys iechyd meddwl a chanser y ceilliau.

Pam y mwstashis? Oherwydd bydd pobl yn gofyn i ni beth y mae’n ei olygu: a ydym yn ei wneud er mwyn ennill bet, neu waeth? Ac yna gallwn ddweud wrthynt, oherwydd erbyn hyn rydym yn siarad, rhywbeth nad yw dynion yn tueddu i’w wneud yn dda iawn ar y materion hyn. Mae’n dipyn o hwyl, gyda phwrpas difrifol.

Mae’r sefydliad Movember yn elusen iechyd dynion fyd-eang, sy’n codi arian i ddarparu ymchwil blaengar ac arloesol sy’n galluogi dynion i fyw bywydau hapusach, iachach a hirach. Mae miliynau wedi ymuno â’r mudiad, gan godi dros £440 miliwn, ac ariannu mwy na 1,200 o brosiectau, gan ganolbwyntio ar ganser y prostad, canser y ceilliau, ac atal hunanladdiad. Mae’r sefydliad yn annog dynion i aros yn iach ym mhob agwedd ar eu bywydau, gyda’r ffocws ar fod yn fwy agored i drafod eu hiechyd ac adegau arwyddocaol yn eu bywydau.

Felly, dyma sôn yn gyflym am bawb sy’n ymwneud â gwaith ymchwil arloesol megis Prostad Cymru a Prostate UK, a’r rhai sy’n ymwneud â mudiad Sied y Dynion, a ddechreuodd yng Nghymru, yn Nhon-du, ac i bawb arall sy’n ceisio gwella iechyd meddwl a chorfforol dynion. Diolch i’r Llywydd am adael i ni dynnu sylw at y materion pwysig hyn ynglŷn ag iechyd dynion yma yn ein Cynulliad, a thrwy wneud hynny, i siarad â Chymru. Mae angen i ni i gyd siarad mwy am hyn, ac mae angen i ni weithredu, a gobeithio y gall ein mwstashis bach helpu. Movember hapus.

Ac yn olaf, Simon Thomas.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Tua blwyddyn yn ôl, cyfarfûm ag Elly Neville o Sir Benfro, ac roedd Elly wedi ennill cystadleuaeth i ddylunio collage baner Sir Benfro yn Ysgol Gymunedol Doc Penfro fel rhan o’r dathliadau Dydd Gŵyl Dewi yn yr ysgol. Yna aeth Elly a’i theulu â’r faner o amgylch Sir Benfro i godi arian ar gyfer y gwaith o adnewyddu ac uwchraddio ward 10 yn Ysbyty Llwynhelyg, i’w gwneud yn ward ganser benodedig unwaith eto. Roedd ei thad, Lyn, wedi bod yn glaf cemotherapi ar ward 10 ei hun ar ôl trawsblaniad mêr esgyrn.

Mae apêl baner ward 10 Elly wedi tyfu a thyfu. Yn awr, mae’n rhan swyddogol o elusennau iechyd Hywel Dda. Hyd yn hyn, mae’r ymgyrch wedi codi dros £52,000, ac wedi prynu ei offer cyntaf ar gyfer y ward. Y cam nesaf yw cael cymeradwyaeth i’r achos busnes llawn ar gyfer adnewyddu ward 10, a oedd wedi rhoi’r staff ymroddedig a’r cyfleusterau ar gyfer adferiad ei thad. Ond bydd hyd yn oed campau aruthrol Elly angen cymorth gan Lywodraeth Cymru ar gyfer gwaith adnewyddu o’r fath ar y ward.

Efallai y dylwn fod wedi crybwyll mai chwech oed yw Elly. Mae ei chyfraniad eisoes wedi bod yn wych, ac mae hi’n glod i’w theulu, ei hysgol a’i chymuned. Derbyniodd wobr Dinesydd Prydeinig Ifanc y mis diwethaf yn Nhŷ’r Arglwyddi. Cymeradwyaf ei gwaith a’r elusen i’r Cynulliad. Diolch yn fawr, Elly.

Diolch yn fawr iawn.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 4, sef datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ar ddyfodol polisïau amaethyddol a gwledig yng Nghymru, a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd, Mark Reckless.

Diolch. Os ydym am sicrhau’r fargen orau posibl i’n cymunedau gwledig, amaethyddiaeth a’r amgylchedd ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, yna mae’n rhaid i ni fod yn feiddgar ac yn glir o ran yr hyn rydym yn ei ddisgwyl gan Lywodraeth y DU. Rydym ni, yn y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig, wedi cyrraedd consensws cynnar yn seiliedig ar gyngor arbenigol a barn ein rhanddeiliaid. Cytunodd y Pwyllgor a minnau i wneud y datganiad hwn er mwyn anfon neges glir at Lywodraeth y DU ynglŷn â’r hyn y mae Cymru ei eisiau ar ddechrau’r broses ymadael.

Rydym yn chwilio am ddau ymrwymiad gan Lywodraeth y DU. Mae’r cyntaf yn ymwneud â chyllid yn y dyfodol. Credwn fod yn rhaid i Gymru barhau i gael yr un lefel o gyllid ar gyfer amaethyddiaeth, yr amgylchedd a datblygu gwledig ag y mae’n ei chael ar hyn o bryd gan yr Undeb Ewropeaidd. Wedi’r cyfan, dyma oedd yr addewid a wnaed gan nifer o uwch-ymgyrchwyr ar yr ochr Gadael yn refferendwm yr UE. Er ein bod yn cydnabod nad oedd yr ymgyrch Gadael yn siarad ar ran Llywodraeth y DU, mae sawl un o’u huwch-ymgyrchwyr bellach yn gwneud hynny, yn enwedig yr Ysgrifennydd Tramor a’r Ysgrifennydd Gwladol yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig.

Mae’r ail ymrwymiad yn ymwneud â rhyddid polisi i Gymru. Dylai penderfyniadau ar bolisïau amaethyddol, yr amgylchedd a datblygu gwledig yn y dyfodol gael eu gwneud yng Nghymru. Wedi’r cyfan, mae’r cyfrifoldeb wedi’i ddatganoli. Pe bai’r achos yn cael ei wneud dros fframwaith polisi ledled y DU ar ryw lefel, yna dylid gwneud hyn ar sail cytundeb rhwng y gweinyddiaethau datganoledig a Llywodraeth y DU. Rydym hefyd yn cefnogi trafodaeth ddwyochrog rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Dylai cytundeb ar unrhyw fframwaith polisi trosfwaol fod yn destun craffu gan y Seneddau a’r Cynulliadau datganoledig a dylai alw am eu caniatâd. Os yw Llywodraeth y DU yn sicrhau parhad i gyllid blaenorol yr UE i Gymru yn llawn, yna rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud ymrwymiad yn gyfnewid am hynny. Gofynnwn i Lywodraeth Cymru gytuno i ddiogelu cyllid, ar ôl iddo gael ei drosglwyddo i Gymru, ar gyfer cefnogi polisi amaethyddiaeth, yr amgylchedd a datblygu gwledig.

Ar ran y Pwyllgor, rwyf wedi ysgrifennu at Andrea Leadsom AS, yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, i ofyn am ymrwymiad i gynnal y cyllid ar gyfer Cymru. Rwyf hefyd wedi ysgrifennu at Lesley Griffiths AC, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig y mae’n bleser gennyf ei gweld yn y Siambr, i ofyn am sicrwydd y byddai cronfeydd o’r fath yn cael eu diogelu ac yn parhau i gael eu defnyddio i gynnal amaethyddiaeth, yr amgylchedd a’n cymunedau gwledig.

Ni allwn gynnig polisïau yn y dyfodol gyda hyder heb yr ymrwymiadau hyn gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Mae’n hanfodol cydnabod bod cyllid cyfredol yr UE ar gyfer amaethyddiaeth a datblygu gwledig sawl gwaith yn fwy nag y byddai pe bai’n ddarostyngedig i fformiwla Barnett.

Mae angen parhau arian blaenorol yr UE i sicrhau cynaliadwyedd economaidd ac amgylcheddol ein hardaloedd gwledig. Hebddo, rydym mewn perygl o golli’r cydlyniant diwylliannol, cymdeithasol ac ieithyddol unigryw sy’n nodweddu’r Gymru wledig.

Mae gwaith y pwyllgor ar ein hymchwiliad i amaethyddiaeth a datblygu gwledig yn sgil gadael yr UE wedi ymwneud â mwy na chyllido yn y dyfodol. Rydym wedi cynnal trafodaethau gyda ffermwyr, coedwigwyr ac amgylcheddwyr. Ym mis Medi, fe ymwelsom â ffermydd a chynhyrchwyr bwyd yng Ngheredigion. Y mis diwethaf, aethom ati i gynnal gweithdy gyda rhanddeiliaid o bob cwr o Gymru, yn ogystal â chynnull seminar o academyddion blaenllaw. Yn ddiweddarach y mis hwn byddwn yn ymweld â ffermydd yn Eryri.

Yn ychwanegol at y safbwynt ar gyllid yn y dyfodol, mae ein pwyllgor wedi ffurfio barn gychwynnol ar ddwy egwyddor lefel uchel arall. Y nod yw i’r ddwy gefnogi newid esblygol, yn hytrach na newid sydyn mewn polisi. Yn gyntaf, rydym yn cefnogi’r symud sy’n mynd rhagddo mewn perthynas â chymorth ariannol oddi wrth daliadau sy’n seiliedig ar erwau a chynhyrchiant hanesyddol, a thuag at amcanion amgylcheddol a rheoli tir y cytunwyd arnynt. Yn ail, rydym yn arbennig o awyddus i gefnogi ffermydd mwy ymylol, gan gynnwys mewn ardaloedd mynyddig. Dylai helpu ffermwyr tlotach yn arbennig helpu hefyd i gynnal consensws cyhoeddus a gwleidyddol dros gymorth i ffermydd. Fodd bynnag, bydd datblygu egwyddorion polisi fel y rhain yn ddiystyr, oni bai ein bod yn sicrhau’r arian angenrheidiol yn y dyfodol.

Gobeithio y gall pob plaid yn y Cynulliad gefnogi ein gwaith a’r alwad a wnawn heddiw ar gyllid yn y dyfodol. Yn amodol ar hynny, gallwn i gyd wneud y gorau o’r cyfleoedd i gyflawni dros bobl ac amgylchedd Cymru. Diolch.

A gaf fi ganmol y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig am benderfynu edrych ar y polisïau amaethyddol a gwledig yng Nghymru yn y dyfodol fel un o’i ymchwiliadau cyntaf? Wrth gwrs, amaethyddiaeth yw asgwrn cefn yr economi wledig ac mae’n cyfrannu’n aruthrol i economi Cymru yn ei chyfanrwydd. Mae’n hanfodol, felly, ein bod yn archwilio’r polisïau hyn yn enwedig yn sgil y penderfyniad i adael yr UE. Fodd bynnag, er ei bod yn bwysig i’r Cynulliad graffu ar bolisïau amaethyddol a gwledig, hoffwn ddeall ychydig mwy am holl gwmpas yr ymchwiliad hwn, ac felly y canlyniadau realistig y gallwn eu disgwyl drwy gydol y broses hon. Felly, efallai y gall Cadeirydd y pwyllgor ddweud mwy wrthym am gwmpas yr ymchwiliad hwn yn ei ymateb yma y prynhawn yma.

Nawr, rwy’n siŵr y bydd y Cadeirydd yn cytuno â mi fod polisïau gwahanol yn galw am ymrwymo mwy o amser, o gofio bod rhai wedi gwreiddio’n ddyfnach nag eraill yn neddfwriaeth yr UE, neu’n ddibynnol arni hyd yn oed. Felly, a all ddweud wrthym a fydd unrhyw hyblygrwydd yn amserlennu’r pwyllgor i ychwanegu cyfarfodydd ychwanegol fel bod pob agwedd ar yr ymchwiliad yn cael ei drafod yn llawn?

Wrth gwrs, mae’n bwysig fod y pwyllgor yn gwneud popeth a all i annog rhanddeiliaid a chymunedau gwledig i fod yn rhan o unrhyw ymchwiliad ac rwy’n falch fod gweithdy ac ymweliad pwyllgor eisoes wedi’u cynnal, fel y crybwyllodd yn ei ddatganiad yn gynharach.

Deallaf fod yr ymgynghoriad ar yr ymchwiliad hwn, sydd eisoes wedi cael ei gyhoeddi, yn dod i ben ar 25 Tachwedd, felly a all Cadeirydd y pwyllgor gadarnhau sut y bydd y pwyllgor wedyn yn ymateb i’r atebion a ddaw i law? Yn ddealladwy, o gofio natur eang yr ymchwiliad hwn, sut y bydd yn ymdrin â phynciau polisi gwledig pwysig ar wahân y gallai eu cael o ganlyniad i’r ymchwiliad penodol hwn? Wrth gwrs, mae digon o waith craffu polisi i bara am amser hir i’r pwyllgor hwn o fewn y briff amaethyddol yn unig. Felly, mae’n bwysig fod rhanddeiliaid yn gwbl ymwybodol o bob cam o broses ymchwilio’r pwyllgor.

Bydd Aelodau sydd wedi bod yma ers peth amser yn cofio Is-bwyllgor Datblygu Gwledig y trydydd Cynulliad, a oedd yn is-bwyllgor parhaol i ystyried materion sy’n berthnasol i ddatblygu gwledig a pholisïau gwledig. A all y Cadeirydd ddweud wrthym beth oedd ei asesiad o’r pwyllgor hwnnw ac a yw’r pwyllgor presennol wedi cael unrhyw drafodaethau ynglŷn â’r posibilrwydd o atgyfodi is-bwyllgor tebyg i edrych ar ddatblygu gwledig a pholisïau gwledig ar sail barhaus yn hytrach nag ymchwiliad untro’n unig?

Er y gall fod yn fanteisiol cael fframwaith ar gyfer amaethyddiaeth a datblygu gwledig, drwy gydsyniad, i’r DU gyfan, ac ar gyfer rheoliadau amgylcheddol yn ogystal, cytunaf yn llwyr â barn y pwyllgor fod yn rhaid i’r pwyllgor sicrhau bod y prif gyfrifoldeb polisi yn y meysydd hyn yn dychwelyd i Gymru o Frwsel. Rwy’n falch o nodi o’r datganiad heddiw y bydd y pwyllgor hefyd yn pwyso ar Lywodraethau ar bob lefel i sicrhau bod amaethyddiaeth, materion gwledig a’r amgylchedd yn parhau’n flaenoriaethau ariannol oherwydd yn amlwg, dyma’r meysydd a gaiff eu profi fwyaf wrth i ni adael yr UE.

Ddirprwy Lywydd, rwy’n falch iawn o weld y bydd y polisi materion gwledig ac amaethyddol yn cael eu craffu ymhellach ar lefel pwyllgor Cynulliad. Rydym yn wynebu cyfnod pan fydd angen gwneud nifer o benderfyniadau pwysig mewn perthynas ag amaethyddiaeth Cymru a bydd effaith fawr ar y Gymru wledig. Rydym ni ar yr ochr hon i’r Siambr yn croesawu ymchwiliad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig i amaethyddiaeth a pholisïau gwledig, yn sgil gadael yr UE. Mae’n hanfodol ein bod yn cynnwys yr holl randdeiliaid wrth drafod ffyrdd o wneud ein cymunedau gwledig yn fwy ffyniannus a chydnerth yn y misoedd a’r blynyddoedd i ddod.

Felly, a gaf fi ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor am ei ddatganiad heddiw? Rwy’n edrych ymlaen at weld cynnydd yr ymchwiliad hwn yn ystod yr wythnosau nesaf. Diolch.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am ei gyfraniad ac am ei waith ar ran ei blaid ac eraill yn y meysydd hyn. Fel y dywed, amaethyddiaeth yw asgwrn cefn ein heconomi wledig, ond rydym yn ymwybodol na ddylem ddiffinio amaethyddiaeth yn rhy gyfyng. Mae posibiliadau amaeth a’r math o amaethyddiaeth wedi newid ac yn parhau i newid, ond hefyd mae’r gallu mewn gwahanol ardaloedd yng Nghymru i arallgyfeirio o amaethyddiaeth draddodiadol a denu incwm drwy ddarpariaeth arall yn sylweddol iawn. Hefyd, yn ein cais i Ysgrifennydd y Cabinet Llywodraeth Cymru ymrwymo i ddiogelu gwariant yn y meysydd hyn, ni fyddem am fod yn rhy gyfyngol o ran yr union ddiffiniad a’r ffiniau o amgylch y meysydd hynny, gan ein bod yn cydnabod bod y rheini’n newid dros amser.

Mae cwmpas ein hymchwiliad wedi datblygu ac rwy’n credu mai un o’r heriau mawr i’r pwyllgor oedd penderfynu beth yw cwmpas priodol yr ymchwiliad. Roeddwn yn yr Alban wythnos neu ddwy yn ôl, a siaradais â’r person y maent yn ei alw’n gynullydd yr hyn sy’n cyfateb i’n pwyllgor materion gwledig yn yr Alban, ac maent wedi dewis, hyd yn hyn o leiaf, peidio â chynnal ymchwiliad o’r fath ac roedd ganddynt ddiddordeb yn y ffaith ein bod ni’n gwneud hynny ac yn yr heriau rydym yn eu hwynebu. Rwy’n meddwl hefyd, ynghyd â phwyllgorau eraill, ein bod yn dod o hyd i’n traed o ran cysylltiadau â’r pwyllgor materion allanol, a gadeiriwyd yn fedrus gan David Rees yma, ac yn ein cysylltiadau a’n trafodaethau gyda Llywodraeth Cymru, a Llywodraeth DU i’r graddau y gallwn eu cael.

Yr hyn rydym wedi penderfynu ei wneud yw i mi wneud y datganiad hwn heddiw yn nodi pa mor gwbl ganolog yw’r canfyddiadau. Oherwydd wrth i ni barhau, rwy’n credu ei bod wedi dod yn amlwg i ni y gallem dreulio llawer iawn o amser yn llunio cynigion polisi manwl a syniadau gwych o’r hyn y byddem yn hoffi ei wneud yn y dyfodol, ond mewn gwirionedd, heb ymrwymiad cliriach a hyder ynghylch cyllid, gallai’r gwaith hwnnw fod yn wastraff. Felly, rydym yn awyddus iawn i roi’r datganiad clir iawn ein bod yn disgwyl i’r lefel honno o gyllid barhau ac rydym yn gobeithio y bydd y Cynulliad yn gallu mynegi hynny i Lywodraeth y DU ar sail drawsbleidiol.

Rydym hefyd wedi cynnig dwy egwyddor arall, a drafodwyd gennym mewn gweithdy rhanddeiliaid ac roeddem yn meddwl bod yr ymateb cychwynnol yn weddol gadarnhaol, er, wrth gwrs, efallai y bydd rhywfaint o anfantais i rai ffermwyr a rhai ardaloedd yn sgil y tueddiadau sy’n parhau. Ond maent yn dueddiadau parhaus y credwn y gallant helpu i sicrhau mwy o gefnogaeth i’r hyn rydym yn dadlau drosto mewn perthynas â chyllido a’r angen i’r arian hwnnw barhau.

Mae gennym hyblygrwydd yn yr amserlen; rydym wedi galw am dystiolaeth ac ymatebion i’r ymgynghoriad erbyn 25 Tachwedd. Ein bwriad yw cael sesiynau tystiolaeth ym mis Ionawr, felly os oes yna arbenigwyr, grwpiau buddiant neu unigolion penodol y mae’r Aelod o’r farn y dylem glywed ganddynt, byddwn yn falch iawn o glywed ei sylwadau ar hynny. Roeddwn yn gwybod am yr is-bwyllgor a oedd yn cyfarfod yn flaenorol ac rwyf wedi clywed adroddiadau cadarnhaol, yn enwedig o ran ymgysylltu â rhanddeiliaid yn ei waith. Nid wyf yn meddwl fy mod yn bradychu unrhyw gyfrinach arbennig drwy ddweud bod y pwyllgor wedi trafod y defnydd posibl o is-bwyllgorau a rapporteurs. Hyd yma, nid ydym wedi penderfynu sefydlu is-bwyllgor ar gyfer hyn. Rwy’n credu mai ein bwriad fyddai adrodd tuag at ddiwedd chwarter cyntaf y flwyddyn nesaf, ond yn dibynnu ar ddatblygiadau yn y trafodaethau cyffredinol ar adael yr UE, yn ogystal ag o fewn y sector amaethyddiaeth a datblygu gwledig, mae’n faes y gallem yn sicr ddychwelyd ato o ystyried ei flaenoriaeth a’i bwysigrwydd i waith y pwyllgor.

Fel yr Aelod, rwy’n cytuno â’r fframwaith ar gyfer y DU gyfan. Rwyf hefyd yn awgrymu, rwy’n credu, fod trafodaethau Cymru-y DU hefyd yn bwysig, gan fod yna gyd-destun gwleidyddol gwahanol yng Nghymru, lle y gwnaethom bleidleisio dros adael y DU a lle y mae gennym Lywodraeth sy’n dod i delerau â hynny ac wedi ymrwymo i barhau i fod yn aelod o’r DU yn hytrach na’r safbwynt gwahanol a geir gan Lywodraeth yr Alban. Felly, nid wyf yn credu y dylem wneud rhywbeth y gallai Llywodraeth yr Alban roi feto arno neu ble y gallai fod eisiau dilyn trywydd gwahanol. Nid wyf yn credu y dylai hynny ein hatal rhag gweithio gyda Llywodraeth y DU, er ein bod yn amlwg eisiau archwilio’r potensial ar gyfer fframwaith ar gyfer y DU gyfan i’r graddau y byddai wedi’i gytuno gan Lywodraeth Cymru a’r Cynulliad hwn.

I thank the Chair for giving a fair summary of the committee’s proceedings to date. From the Plaid Cymru point of view, it is important that we do seize the opportunities now, in terms of the decision to leave the European Union, in order to ensure that we have the best possible terms for agriculture and rural areas, but also to ensure that opportunities are taken to tailor agricultural policy and rural support to Welsh needs. In that context, the Chair referred to the fact that the committee has already looked, for example, at less favoured areas—the uplands, particularly, in Wales—and it does lead us to the fact that it won’t be possible to develop policies, and certainly we won’t be able to ensure that funding is available for those areas unless we have a specifically Welsh framework. It’s very important that’s in place.

Of course, there is room for collaboration with the other nations of the UK—we need that in terms of animal health, animal welfare and such issues. But, does the Chair agree, therefore, that the only way that we can meet the needs of the committee is to ensure that there is freedom of opinion and freedom to make decisions in terms of agricultural policy in Wales, and that we are in a position to agree with other nations on the issues that we have in common, but that we also retain the freedom to make different decisions where that is to the benefit of rural communities?

The second question that arises as a result of this statement is: how will the committee look at other issues? The focus of the Chair’s statement—and indeed it’s true to say the focus of the committee’s proceedings—has been on funding. It’s true to say that a political pledge was made and therefore it’s appropriate that we try to hold people to account in terms of those pledges, but there is another process happening here. Trade is important, exports are important—90 per cent, as the Chair will know, of our agricultural produce is exported to the European Union at present—and the opportunity to take ownership of the good reputation of Welsh agriculture is very important, I think, and there’s an opportunity at one level there. So, does the Chair believe that we could look at how environmental legislative continuity and legislative continuity in terms of trade, and their interrelationship, could also be considered by the committee? Although that is another huge area, it’s extremely important that we don’t only look at funding, but that we also look at the broader context where our farmers trade with the rest of Europe and the rest of the world.

Diolch i’r Aelod am ei gyfraniad, yn awr ac yn y Pwyllgor hefyd. Yn sicr, mae ei gyfraniadau wedi bod yn werthfawr iawn, gan gynnwys wrth ddatblygu fy ngwybodaeth fy hun am y sector. Rwyf hefyd yn gwerthfawrogi ei agwedd gadarnhaol yn gyffredinol a’i ffocws ar y cyfleoedd a all ddeillio o adael yr UE, a chredaf fod y safbwyntiau gwahanol hynny—mae graddau’r ffocws ar sut rydym yn addasu i’r sefyllfa newydd a gwneud yr hyn sydd orau i’n hetholwyr yn creu argraff arnaf. Mae’n sôn am awydd i chwilio am y telerau gorau ar gyfer amaethyddiaeth, ac amaethyddiaeth Cymru yn benodol, mewn unrhyw gytundeb masnach yn y dyfodol â’r Undeb Ewropeaidd mewn cytundebau y gellid eu cael â thrydydd gwledydd, ac rwy’n tybio, ym marchnad fewnol y DU ei hun yn wir. Rwy’n credu ei fod wedi crybwyll allforion o 90 y cant—y ffigur rwy’n meddwl fy mod yn ei gofio o un o’n briffiau ymchwil oedd 60 neu 70 y cant, ond gallai hynny fod ar sail y DU yn hytrach nag ar sail Cymru’n benodol. Rydym yn siarad weithiau yn ein pwyllgor ac mewn mannau eraill am filltiroedd bwyd ac oni fyddai’n well pe baem yn ei fwyta yn agosach at ble y cafodd ei gynhyrchu, ond yn achos llawer o’r hyn a gynhyrchir yng Nghymru, ac yn arbennig cig oen, yn syml iawn ni fyddem yn gallu bwyta cyfran sylweddol hyd yn oed o’r hyn a gynhyrchir yng Nghymru. Mae maint y sector amaethyddol yn fawr i Gymru, ond un mater sy’n rhaid i ni ei gadw’n agos iawn ac yn ganolog i’n trafodaethau gyda Llywodraeth y DU yw ei fod yn llawer llai o faint ar lefel y DU nag ar lefel Cymru. Pan edrychwn ar yr allforion, mae’r gyfran sy’n mynd i’r Undeb Ewropeaidd, y tariffau posibl pe baem yn ddarostyngedig i dariff allanol cyffredin yn y meysydd hyn yn uwch yn y meysydd hyn, ac yn llawer iawn mwy sylweddol mewn gwirionedd, a gallent newid gogwydd masnach a chynhyrchiant yn llwyr os na chânt eu trafod yn dda. Efallai y bydd cyfleoedd yn deillio o hynny, ond yn sicr bydd risgiau hefyd. Byddwn yn rhannu’r dyhead i barhau mynediad i’r farchnad sengl ac awydd i beidio â chael y tariffau hynny ar amaethyddiaeth Cymru; rwy’n credu fy mod yn siarad ar ran pob aelod o’r pwyllgor ac Aelodau eraill y Cynulliad ar hynny yn ôl pob tebyg.

Dylem gael rhyddid i’n polisi amaethyddol, ac rwy’n credu y dylai San Steffan gydnabod hynny’n glir. Serch hynny, rwy’n meddwl y gall fod lle sylweddol i gytundeb ar fframweithiau polisi DU neu fframweithiau Cymru a Lloegr os oes angen, ac yn ymarferol mae cymaint o’r hyn sydd wedi’i ddatganoli de jure i ni wedi’i wneud ar lefel yr Undeb Ewropeaidd. Meddyliwn am ddiogelwch ar gyfer mathau penodol o nwyddau amaethyddol a bwydydd; os ydym y tu allan i’r Undeb Ewropeaidd, mae’n rhaid i ni fynd ati o ddifrif i sefydlu ein cyfundrefn ein hunain ar gyfer hynny, ac mae’n rhaid i ni gael safonau gofynnol ar gyfer cynhyrchion trydydd gwledydd o dan reolau Sefydliad Masnach y Byd a safonau cryfach, efallai, ar gyfer cynhyrchion Ewropeaidd os caiff hynny ei gytuno. Ond mae’n mynd i fod yn her sylweddol iawn i ni o ran capasiti deddfwriaethol yn gymaint ag unrhyw beth arall. Rwy’n credu y bydd angen dull cyffredin o weithredu ar rai materion, megis iechyd anifeiliaid, lle y mae’n anodd gweld manteision nifer o ddulliau gwahanol ar yr ynysoedd hyn, er efallai y bydd gan eraill farn wahanol ar hynny.

O ran amgylcheddau, oes, rwy’n meddwl bod yna ddadleuon cryf dros barhad deddfwriaethol. Rwy’n meddwl bod llawer o’r fframwaith deddfwriaethol Ewropeaidd wedi cael ei fabwysiadu heb ystyriaeth fanwl ar lefel ddomestig, ac rwyf wedi dweud yn aml wrth bobl o fudiadau amgylcheddol, rwyf wedi rhybuddio rhywfaint rhag cyfeirio bob amser at ddiogelwch Ewropeaidd, oherwydd i rai pobl nad ydynt efallai’n rhannu barn gadarnhaol ar yr Undeb Ewropeaidd a’i ddeddfau, gallai fod yn well seilio’r dadleuon hynny ar deilyngdod y ddeddfwriaeth neu fel diogelwch rhyngwladol. Caf fy synnu gan gymaint o ddeddfwriaeth ryngwladol sydd ar gael hefyd i gyfateb i’r ddeddfwriaeth Ewropeaidd. Ond mae angen i ni edrych ar hynny, rwy’n deall hynny, ac rwy’n meddwl y bydd lle i ni, y pwyllgor a’r Aelodau, weithio i gefnogi sefydliadau amgylcheddol a’r Cynulliad yn ei gyfanrwydd, wrth i ni ysgwyddo’r dasg fawr honno.

Rwy’n croesawu’r datganiad hwn yn fawr iawn, gan ei fod yn arwydd o fwriad cynnar ynglŷn ag egwyddorion clodwiw y pwyllgor. Croesawaf yn arbennig y datganiad clir y dylai’r arian sydd yno ar hyn o bryd ac a addawyd yn bendant iawn yn ystod y refferendwm gan y rhai a oedd yn ymgyrchu i adael gael ei ddarparu mewn gwirionedd, ond nid yn unig hynny; dylai’r polisi ynglŷn â hyn gael ei lunio yng Nghymru mewn gwirionedd a’i benderfynu yng Nghymru, fel sy’n gweddu i ddeddfwrfa lle y mae’r holl gymwyseddau hynny, yn wir, wedi’u datganoli i ni yn awr. Felly, pa ffurf bynnag fydd i adael yr UE yn y pen draw ar fframwaith yr UE wrth iddo gael ei drosglwyddo i lawr i lefel y DU, ni ddylem gamu’n ôl mewn unrhyw ffordd i sefyllfa lle y gwelwn yn sydyn ein bod wedi colli cymwyseddau. Mae’n rhaid i bolisi amaethyddol, polisi datblygu gwledig, polisi amgylcheddol ac yn y blaen gael eu penderfynu yma mewn gwirionedd.

Ond mae angen y cyllid hwnnw, ac rwy’n meddwl bod y Cadeirydd yn iawn i wneud y pwynt yn glir iawn fod y cyllid yn allweddol i hyn. Rhaid mai mater i Lywodraeth Cymru, rhaid i mi ddweud, fydd penderfynu sut i ddefnyddio’r cyllid hwnnw mewn gwirionedd, neu pa ffordd i’w rannu a’i ddyrannu. Oherwydd mae’n ddiddorol, yn y datganiad hefyd, fod y Cadeirydd yn gywir yn dweud—nid yw’n cyfeirio at y pwynt a wnaed i ni o’r blaen mewn gwirionedd, ond rwy’n gwybod y bydd wedi talu sylw iddo, lle y mae pobl wedi dweud nad tudalen wag yw hon, ond mater o bontio. Nid yw fel pe baem yn sefydlu rheolau cyfan gwbl newydd yn y fan hon. Rydym yn gweithio o fewn rheolau, ac mae yna wledydd eraill a fydd â gwahanol fersiynau o gymorth ar gyfer eu cymuned ffermio. Nid tudalen wag yw hyn.

Fodd bynnag, mae yna gyfle i feddwl ychydig yn fwy radical, a gall peth o’r meddwl radical hwnnw yn wir gynnwys meddwl ynglŷn â sut rydych yn defnyddio arian cyhoeddus i ddarparu nwyddau cyhoeddus ehangach. Ymhlith y nwyddau cyhoeddus hynny, gyda llaw, mae cynhyrchu bwyd da, cynaliadwy a chymunedau gwledig hyfyw gyda ffermydd bach a chanolig eu maint. Ond hefyd ymysg y nwyddau cyhoeddus hynny, mae lliniaru llifogydd, sut rydym yn ymdrin â’r corsydd mawn ar y rhostiroedd, a bioamrywiaeth. Sut rydym yn cynnal y gwasanaethau ecosystemau cwbl amhrisiadwy sydd gennym a hynny i gyd hefyd? Mae hyn yn rhoi cyfle i ni feddwl yn wahanol a meddwl yn radical, ond mae’n rhaid i ni—fel y mae’r pwynt wedi’i wneud i ni hefyd—feddwl am y ffaith nad ydym yn mynd o dudalen wag. Beth bynnag sy’n digwydd yn Lloegr, neu yn Iwerddon yn rhyfedd ddigon, heb sôn am wledydd Ewropeaidd eraill, mae angen i ni gadw llygad ar hynny o ran sut rydym yn symud ymlaen ar hyn. Ond mae cyllid yn allweddol, ac mae rhyddid polisi yng Nghymru yn allweddol hefyd.

Rwyf am wneud un pwynt i gloi. Rydym yn aml yn sôn am gymunedau gwledig yn y lle hwn—ac roeddwn wedi arfer â hyn yn San Steffan hefyd, wrth feddwl am leoedd ar weunydd gogledd swydd Efrog neu ffermwyr East Anglia, neu rywle yng Ngheredigion, er mor hardd ydyw—ond mae hefyd yn fater sy’n effeithio ar gymoedd de Cymru a llawer o lefydd eraill. Mae 40 y cant o fy etholaeth yn ffermydd mynydd—bob amser wedi bod. Mae’n hanfodol i Gymru, yn arbennig, ein bod yn cael hyn yn iawn, ac rwy’n croesawu’r datganiad lefel uchel gan y cadeirydd yma yn fawr iawn. Er ein bod yn dal i fod mewn trafodaethau—rydym yn dal i siarad gyda llawer o bobl ar lawr gwlad—rhaid cyflawni’r egwyddor lefel uchel o ddweud, ‘Mae’n rhaid i’r cyllid a gafodd ei addo ddod i Gymru’, ac yna rhaid mai mater i Gymru ac Ysgrifennydd Cabinet o’n blaenau fydd penderfynu, ar y cyd ag Aelodau’r Cynulliad yma, beth ddylai’r polisi fod a sut y dylem ddefnyddio’r arian hwnnw mewn gwirionedd i sicrhau’r manteision ehangach sydd i’w cael. Dyna beth fyddwn i’n ei ddweud yn y pen draw. Er bod hyn yn canolbwyntio i raddau helaeth, yn gwbl briodol, ar ffermio a chynhyrchu bwyd ac yn y blaen, mae hefyd yn edrych ar y rheidrwydd ehangach, sydd mor allweddol, o safbwynt bioamrywiaeth, gwasanaethau ecosystemau a chymunedau gwledig cynaliadwy. Maent i gyd yn mynd law yn llaw. Mae modd darparu’r cyfan gyda’i gilydd. Stiwardiaid ar hyn ydym ni wrth symud ymlaen, nid meistri, ac mae angen i ni edrych ar ôl y cymunedau gwledig hyn.

Rwy’n ddiolchgar iawn i Huw Irranca-Davies am y cyfraniad hwnnw. Fe sonioch ar y dechrau am yr arian sy’n cael ei addo, a soniais fod rhai ymgyrchwyr Gadael wedi rhoi sicrwydd—a chrybwyllais ddau o’r rheini sydd bellach ar lefel uchel a pherthnasol iawn yn Llywodraeth y DU. Roeddwn yn cydnabod, yn ystod yr ymgyrch, mai ymgyrch oedd hi ac nad oeddwn yn siarad ar ran unrhyw Lywodraeth ar y mater. Ceisiais fod yn ofalus yn yr hyn a ddywedwn yn sgil hynny. Rwy’n meddwl efallai fod ymgyrchwyr Gadael eraill hefyd wedi ystyried hynny. Ond rwy’n cofio—ac rwy’n gweld Andrew R.T. Davies yma, ac rwy’n meddwl bod nifer o drafodaethau wedi bod gyda’r Prif Weinidog yn y cyfnod yn arwain at y refferendwm hwnnw, lle y pwyswyd arno i roi sicrwydd ynglŷn â pharhad y cyllid.

Rwyf hefyd yn cofio achlysuron eraill. Ni wnaf enwi’r Aelod, ond roedd Aelod penodol ar ochr y Llywodraeth, pan oeddwn yn dadlau gerbron ffermwyr, yn awgrymu i’r ffermwyr y dylent bleidleisio dros Aros oherwydd, os na wnaent hynny, gallai fod yna risg i’w cyllid, ac na ddylent ragdybio y byddai amaethyddiaeth a datblygu gwledig ar frig rhestr blaenoriaethau Llywodraeth Cymru gan fod llawer o bwysau eraill ar ei hamser, ac efallai nad oedd cymaint o gefnogaeth yn y gymuned honno yn draddodiadol. Ond yr hyn rwyf am ei wneud heddiw, gyda’r datganiad hwn, yw casglu Aelodau o bob plaid at ei gilydd i gefnogi’r hyn rwy’n ei ystyried yn amcan cyffredin. Rwy’n credu ein bod mewn brwydr wleidyddol dros hyn. Rwy’n meddwl y gallwn gyflawni hyn. Ond rwy’n meddwl os gweithiwn gyda’n gilydd—ie, i sicrhau bod ymgyrchwyr Gadael yn y Llywodraeth yn cadw at eu gair mewn perthynas â sicrwydd penodol a roddwyd, ond hefyd i esbonio’r economi wledig unigryw sydd gennym yng Nghymru—ac fe soniais am yr elfen ieithyddol, y credaf nad yw’n debygol o fod yn rhywbeth y bydd llawer o wneuthurwyr polisi yn Llundain yn rhoi ystyriaeth fawr iddi neu hyd yn oed yn ymwybodol ohoni o reidrwydd pan fydd y materion hyn yn glanio ar eu desgiau. Pe baem yn mynd o lefel yr UE o gyllid i lefel fformiwla Barnett o gyllid, byddai’r effaith ar y cymunedau hynny o ran y diboblogi tebygol a newid i’r dirwedd a chwalu cymunedau diwylliannol, cymdeithasol ac ieithyddol y byddai hynny’n arwain ato yn ddifrifol tu hwnt mewn gwirionedd. Rwy’n teimlo hynny’n gryf, fel y gwn fod llawer o’r Aelodau yn y Siambr hon, pa ochr bynnag i’r ddadl roeddent arni yn y refferendwm.

Soniodd yr Aelod hefyd am fod eisiau i ddeddfwriaeth gael ei gwneud yng Nghymru. Rwy’n cytuno â’i deimladau ond bydd ef, fel rwyf fi, yn ymwybodol o gymhlethdod pur y sylfaen ddeddfwriaethol. Rwyf wedi clywed awgrym fod rhywbeth tebyg i 5,000 o offerynnau cyfreithiol yn effeithio ar y PAC. Bydd gan y Cynulliad hwn a Llywodraeth Cymru lawer o wahanol alwadau ar eu hamser, fel sydd ar amser ein pwyllgor, ac rwy’n meddwl mai’r her yw dod o hyd i beth yw’r elfennau hanfodol, ac rydym yn ceisio nodi’r egwyddorion allweddol rydym am iddynt fod yn gymwys yn benodol yng Nghymru. Rwy’n credu bod angen i ni, fel pwyllgor ac fel Cynulliad, ganolbwyntio ein hamser ar y meysydd lle y gallwn wneud gwahaniaeth gwirioneddol os ceisiwn newid y fframwaith deddfwriaethol neu ei addasu mewn unrhyw ffordd o’r hyn sydd wedi datblygu o fewn y PAC. Dylai Llywodraeth Cymru gael rheolaeth ar yr arian hwnnw, ond rwy’n meddwl y byddai datganiad ynghylch parhau’r lefel honno o gymorth ar gyfer y meysydd hyn yn ein cynorthwyo i lunio dadleuon i Weinidogion y DU ac eraill dros gadw’r arian hwnnw. Crybwyllodd yr Aelod hefyd, rwy’n meddwl, fod 40 y cant o’i etholaeth yn ffermydd mynydd. Pan fyddwn yn sôn am ffermydd mwy ymylol, ydy, mae hynny’n cynnwys yr ucheldir. Ond yn enwedig mewn ardaloedd fel ei un ef, ond hefyd ar draws llawer o dde-ddwyrain Cymru, nid oes rhaniad o reidrwydd rhwng ffermydd ar lawr gwlad a ffermydd mynydd. Mae yna nifer o ffermydd a fydd â rhan o’r fferm yn y dyffryn a rhan ymhellach i fyny. Cytunaf ag ef o ran yr hyn y mae’n ei ddweud am fioamrywiaeth a chynaladwyedd. Mae’n bwysig iawn ein bod i gyd yn canolbwyntio ar y rheini, ac mae yna adegau pan fo cyfaddawdau anodd o ran arian ac amcanion eraill, ond mae’n iawn i gadw’r ardaloedd hynny ar flaen ein meddyliau.

Rwy’n llongyfarch fy ffrind Mark Reckless ar y modd trawiadol y mae’n cadeirio’r pwyllgor a’r ffordd y mae wedi cyflwyno ei ddatganiad heddiw. Hefyd, hoffwn ganmol y pwyllgor am y gwaith caled y mae pob aelod ohono yn ei wneud. Nid wyf fel arfer yn cael fy nghysylltu’n agos iawn â’r gair ‘consensws’, ond rwyf wrth fy modd yn clywed bod y pwyllgor wedi cytuno ar ddull consensws cyffredinol, ac rwy’n gobeithio y bydd hynny’n ymestyn y tu hwnt i gyfyngiadau’r pwyllgor ac i mewn i’r Cynulliad yn ei gyfanrwydd. Mae polisi amaethyddol yng nghyd-destun gadael yr UE yn hanfodol bwysig. Mae wedi bod yn hynod o amlwg yng ngwariant yr UE byth ers i ni ymuno nôl yn 1973. Mae’n iawn, felly, y dylid rhoi’r pwys mwyaf iddo wrth ddatblygu polisi yng Nghymru, y rhoddir rhyddid iddi yn awr i ddatblygu polisi amaethyddol i weddu i’n hanghenion ein hunain, ar gyfer ein cenedl ein hunain yn benodol. Rwy’n falch o glywed yr hyn a ddywedodd Simon Thomas yn ei ymateb i’r datganiad yn gynharach, a’r ffordd gadarnhaol y mae ef yn edrych ar y cyfleoedd sydd bellach o’n blaenau. Wrth gwrs, mae’n hanfodol bwysig fod cyllido amaethyddiaeth yng Nghymru yn cael ei gadw fel y caiff ei drosglwyddo i lawr i ni o’r UE. Rwy’n sylweddoli, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, nad yw hyn yn rhywbeth sydd wedi’i naddu ar garreg yn oes oesoedd. Ond o leiaf ar gyfer y broses sylweddol o bontio, mae sefydlogrwydd yn dibynnu ar sicrhau bod pobl yn gwybod y gellir dibynnu ar yr hyn y maent wedi arfer ag ef. O gofio ein bod wedi ymuno â’r Farchnad Gyffredin, fel y’i gelwid bryd hynny, cyn dyfeisio fformiwla Barnett, mae’r rhwymedigaethau ar gyfer ariannu amaethyddiaeth yn mynd yn ôl ymhellach na’r fformiwla honno. Am y tro, beth bynnag, mae’n hanfodol fod yr hyn sy’n cael ei wario ar ffermio yng Nghymru yn cael ei ddiogelu. Rwyf wedi cefnogi barn y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru yn gadarn y dylai Llywodraeth y DU warantu pob ceiniog o’r arian y mae’r UE yn ei wario ar hyn o bryd yng Nghymru. Rwy’n meddwl mai canlyneb y ddadl honno yw bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ei hun yn awr gamu ymlaen a gwarantu, am gyfnod trosiannol sylweddol, y lefel o gyllid a fydd yn cael ei drosglwyddo i lawr iddi gan Lywodraeth y DU mewn perthynas ag amaethyddiaeth, os mai dyna fydd yn digwydd maes o law mewn gwirionedd.

Rwy’n falch o weld y pwyslais a roddwyd ar y gefnogaeth i ffermio ymylol, ac yn arbennig i’r ucheldir. Mae’n rhaid i ni gydnabod y realiti gwleidyddol rydym i gyd yn gweithredu ynddi—mai cyfran fach o gyfanswm y boblogaeth yw’r gymuned amaethyddol, ac rydym yn dibynnu ar gydsyniad poblogaethau trefol ynglŷn â faint o gymhorthdal ​​y mae ardaloedd gwledig yn ei chael. Un o’r ffyrdd y gallwn wneud y gorau o botensial hynny yw trin ffermwyr fel ceidwaid cefn gwlad yn gymaint â thyfwyr bwyd. Er fy mod yn credu bod diogelwch y cyflenwad bwyd yn elfen bwysig yn ogystal, mae gennym ddiffyg sylweddol iawn mewn cynhyrchiant bwyd yn y wlad hon. Rydym yn mewnforio’n helaeth iawn, ac mae hynny, yng nghyd-destun y trafodaethau sydd ar y ffordd gyda’r UE ynglŷn â’n perthynas yn y dyfodol, yn arf y dylem ei ddefnyddio i’r eithaf. Yn ein dwylo ein hunain, mae gennym ddiffyg gwerth £10 biliwn y flwyddyn gyda’r UE ar fwyd a diod. Felly, mae ganddynt bob diddordeb mewn cynnal y mynediad presennol at y farchnad sengl. Hefyd ceir yr elfen bwysig, sydd wedi’i chrybwyll hyd yn hyn, sef cyfleoedd masnachu yn y dyfodol rhwng Prydain a’r UE, a Chymru a’r UE yn arbennig. Roedd Simon Thomas yn iawn i dynnu sylw at ddibyniaeth ffermio yng Nghymru ar allforion, ac mae hon yn her ar gyfer y dyfodol, yn ddi-os, yn enwedig i gynhyrchwyr cig oen. Rhaid i ni gydnabod nad yw’r byd yn aros yn ei unfan ac mae gwledydd fel Seland Newydd wedi wynebu heriau enfawr yn y gorffennol—aethant ati i ddiddymu eu holl gymorth amaethyddol dros nos—ac eto fe ffynnodd amaethyddiaeth yn Seland Newydd. Efallai fod gwersi y gallwn eu dysgu o brofiadau o’r fath yn y pwyllgor heyfd—nid bod hynny’n rhywbeth rwy’n ei argymell, ond serch hynny, mae’r ymateb i ergydion o’r fath yn cynnig cyfleoedd i ni ddysgu ynglŷn â sut y gallwn ymdopi â hwy. Mae hyrwyddo masnach yn elfen arall bwysig o hyn hefyd lle y mae gennym fwy o ryddid.

Y pwynt olaf a wnaf yw nad polisi amaethyddol yn unig sydd wedi’i ddatganoli i Gymru, ond polisi amgylcheddol hefyd, ac mae hyn yn rhoi cyfle i ni edrych ar y drefn reoleiddio bresennol a gweld a yw, mewn rhai achosion, yn anghymesur o ran y costau y mae’n eu gosod ar ffermwyr mewn perthynas â’r buddiannau cyhoeddus sydd i fod i ddeillio ohono mewn meysydd eraill. O ystyried natur anghysbell Brwsel ac anhryloywder y ffordd y mae penderfyniadau’n cael eu gwneud yno, a phwysigrwydd grwpiau lobïo wrth wneud polisi cyhoeddus, ac anatebolrwydd y bobl sy’n gwneud y penderfyniadau pwysig, rwy’n credu bod hyn yn rhoi cyfle enfawr i ni yng Nghymru yn awr i ail-lunio—dros gyfnod sylweddol o amser, heb os, gan fod y gwaith yn enfawr, fel y mae fy nghyfaill wedi nodi—yn yr ystyr ei fod yn rhoi cyfle i ni edrych ar amaethyddiaeth yn ei chyfanrwydd, y gyfundrefn gostau yn ogystal â’r gyfundrefn fasnachu. Oherwydd, yn y pen draw, mae hyn oll yn effeithio ar hyfywedd ffermwyr a bywyd cefn gwlad nifer o rai eraill sy’n dibynnu arnynt am eu bywoliaeth.

Felly, rwy’n llongyfarch fy nghyfaill, fel cadeirydd y pwyllgor, unwaith eto, a’r Aelodau sy’n gwasanaethu oddi tano, ac edrychaf ymlaen at adroddiadau pellach yn y dyfodol.

Diolch i arweinydd fy ngrŵp a llefarydd amaethyddol y blaid am ei gyfraniad. Mae’n llygad ei le wrth nodi bod y polisi amaethyddol cyffredin wedi dominyddu gwariant yr UE ers ymuno yn 1973, a chyn hynny’n wir. Bydd hefyd yn ymwybodol fod cyfran y gwariant wedi disgyn dros y cyfnod hwnnw o yn agos at 90 y cant i tua hanner yn fwy diweddar. Rydym yn siarad am fod eisiau cadw pob ceiniog o arian, ac rydym yn gwneud yr alwad hon a wnawn heddiw i Lywodraeth y DU mewn perthynas â hynny. Ond rwy’n credu bod angen i ni ddeall hefyd fod yna rai cymhlethdodau ynghlwm wrth y materion hyn. Mae’r duedd gyffredinol mewn gwariant, neu’n sicr, cyfeiriad polisi’r DU mewn trafodaethau PAC, wedi bod tuag at leihau a gostyngiad parhaus yn y gyfran o gyllideb yr UE ar gyfer y maes hwn, a phe baem wedi aros o fewn yr Undeb Ewropeaidd, mae’n bosibl y gallai Llywodraeth y DU fod wedi parhau i’r cyfeiriad hwnnw. Hefyd, mae cwestiwn a ydym yn sôn am gynnal gwariant mewn arian sterling neu’r ewro. Cyn hir, bydd llawer o ffermwyr yn cael cynnydd sylweddol yn eu taliadau, o bosibl, mewn sterling o leiaf, er y byddant, wrth gwrs, yn poeni am gynaliadwyedd a dyfodol tebygol y taliadau hynny. Rhaid i ni hefyd ystyried beth yw’r diffiniad o ardal amaethyddol y PAC neu bolisi datblygu gwledig a rheoli tir ehangach.

Rwy’n meddwl bod lle hefyd i welliannau a chyfleoedd wrth gymryd pwerau yn y maes hwn yng Nghymru. Yn sicr, mae gan y ffermwyr rwy’n siarad â hwy lawer o bryderon am raddau rheoleiddio a byddent yn cwestiynu a yw’r holl weithgareddau y mae’n ofynnol iddynt eu gwneud yn gwneud synnwyr economaidd mewn gwirionedd neu synnwyr mewn perthynas â’u hamcanion. Rwy’n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cael sgyrsiau tebyg gyda ffermwyr, ac o leiaf yn y tymor byr, nid yw’n rhagweld arwyddion helaeth y ceir coelcerth ddadreoleiddio fawr. Rwy’n meddwl mai’r hyn rydym ei wirioneddol angen gan y rhai sy’n beirniadu graddau’r rheoleiddio yw enghreifftiau penodol o reoliadau y dylid eu diddymu, neu bethau y gellid eu gwneud mewn ffordd well neu’n fwy cymesur, ac rwy’n meddwl y byddem yn ddiolchgar am fewnbwn gan yr Aelod ac eraill ar hynny.

Mae’n sôn am gyfleoedd masnachu—oes, mae yna gyfleoedd masnachu. Mae enghraifft Seland Newydd yn un eglur iawn, ac ydy, rwy’n meddwl ar ryw ystyr fod amaethyddiaeth yn Seland Newydd yn llwyddiannus ar hyn o bryd, ond mae’n fath gwahanol iawn o amaethyddiaeth i’r hyn a oedd yn bodoli cyn 1984, ac o ran y rhai a oedd yn y maes cynhyrchu yng nghanol y 1980au, rwy’n meddwl bod llawer o ffermwyr wedi dioddef yn ddifrifol iawn yn sgil y newidiadau hynny, ac ni fydd symud o un system i’r llall yn hawdd ac rwy’n meddwl y byddai’n arwain at golli gwaith difrifol a diboblogi cysylltiedig o bosibl yn ein hardaloedd gwledig.

Ar y cyfan, fodd bynnag, rwy’n ddiolchgar iawn i’r Aelod ac eraill am y cyfraniadau rydym wedi’u cael, ac rwy’n meddwl y byddwn i gyd yn gweithio gyda’n gilydd i wthio’r dadleuon hyn a gwneud y gorau a allwn i Gymru yn y sector hwn, fel mewn sectorau eraill.

Diolch. Mae gennyf ddau Aelod arall sy’n dymuno siarad ar y datganiad hwn, felly a gaf fi ofyn am gwestiwn cryno, ac ateb cryno gan y Cadeirydd, ac fe wnawn le i’r ddwy ohonoch. Jenny Rathbone.

Roeddwn eisiau ymateb i Paul Davies, mewn gwirionedd, i ddweud nad mater gwledig yn unig yw hyn. Mae fy etholwyr sy’n byw mewn etholaeth drefol yr un mor bryderus am ansawdd a chost bwyd ag unrhyw drigolion eraill, felly rwy’n meddwl ei bod yn bwysig iawn i ni fynd i’r afael â’r mater hwn mewn modd amserol, gan nad oedd y ffermwyr a bleidleisiodd dros adael yn sylweddoli eu bod o bosibl yn mynd i golli 80 y cant o’u hincwm. Rwy’n credu mai un o’r materion sydd angen i ni eu hystyried yn y dull esblygol, nid chwyldroadol, hwn rydym yn ei weithredu yw bod gadael yr UE yn mynd i wneud llawer o lysiau’n ddrutach, gan fod bron i hanner y llysiau a fwytwn yn cael eu mewnforio. Ac rydym eisoes wedi clywed tystiolaeth—

A ydych yn dod at gwestiwn, os gwelwch yn dda?

Fy nghwestiwn, mewn gwirionedd, yw: sut rydym yn mynd i droi’r gornel honno, o gofio, ar hyn o bryd, nad ydym ond yn tyfu llysiau ar 617 hectar o dir, sef 0.4 y cant o dir amaethyddol, ac nid oes fawr ddim ohono’n cael taliadau colofn 1. Mae llawer o’r bobl sy’n rhan o’r gweithgaredd llafur-ddwys mewn perthynas â garddwriaeth yn bobl y mae eu dyfodol yn y wlad yn aneglur, am eu bod yn fewnfudwyr Ewropeaidd. Felly, beth y mae Cadeirydd y pwyllgor yn meddwl y gallwn ei wneud i fynd i’r afael â’r cwestiynau ynglŷn â diogelwch y cyflenwad bwyd sy’n cael eu gofyn yma, yn ogystal ag iechyd y genedl a chyflogi pobl yng Nghymru yn y dyfodol?

Diolch i’r Aelod am ei chyfraniad. Mae hi’n cynrychioli ei hetholwyr trefol yn fedrus, ac mae’n dod â’r safbwynt hwnnw i drafodaethau’r pwyllgor. O ran garddwriaeth, nid yw’n faes sydd wedi bod o fewn y PAC yn draddodiadol, er bod y fframwaith masnach rydd o fewn yr UE yn golygu bod gennym fewnforion sylweddol iawn, yn enwedig, rwy’n credu, o Ddenmarc a’r Iseldiroedd yn arbennig. Byddai, pe bai’n anos i lafur ddod i mewn i’r wlad i weithio yn y meysydd hynny, byddai pwysau i gynyddu cyflogau i geisio dod â phobl eraill i mewn, ac rwy’n cydnabod yr heriau mewn perthynas â hynny. Mae effaith y bunt hefyd yn debygol o fod yn ffactor. Yn ôl pob tebyg rwy’n meddwl mai’r hyn y bydd cynhyrchwyr Cymru am ei wneud yw canolbwyntio’n arbennig ar gynnyrch gwerth ychwanegol a chynnyrch ar ben uchaf y farchnad—y cynhyrchion organig neu rai lle y gallant gael cadwyn gyflenwi sy’n marchnata ac yn elwa ar y cysyniad o gael llysiau a gynhyrchir yn lleol, gan fy mod yn gwybod bod llawer o etholwyr yr Aelod, fel ein rhai ni ein hunain, yn rhannu ei barn, ac yn croesawu gallu prynu mwy, os nad y cyfan o’u cynnyrch gan ddarparwyr lleol o ansawdd da.

Ac yn olaf, Vikki Howells.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Dau gwestiwn ac fe geisiaf fod yn gryno, Gadeirydd. Hoffwn ddiolch i chi am y datganiad a wnaethoch heddiw, fel un o aelodau’r pwyllgor fy hun, ac rwy’n croesawu’r sylwadau ynglŷn ag edrych ar gyd-destun ehangach ffermio a rôl yr economi wledig, yn enwedig o ran yr iaith Gymraeg yn ogystal. Felly, yn gyntaf, fy nghwestiwn yw: sut y gallwn integreiddio’r ymagwedd ehangach hon yn ein hymchwiliad, fel ein bod yn mabwysiadu ymagwedd wirioneddol amlochrog, sy’n ymestyn y tu hwnt i edrych yn unig ar oblygiadau ariannol amaethyddiaeth fel cysyniad cul? Yn ail, ar ôl cyfarfod â llawer o ffermwyr, gan gynnwys ffermwyr ifanc yn fy etholaeth i, mae yna bryderon am yr agenda sgiliau yn bendant. Gan fod y gyfran o bobl sy’n gweithio mewn amaethyddiaeth yng Nghymru dros dair gwaith yn fwy na’r hyn ydyw yng ngweddill y DU, sut y gallwn sicrhau’r agenda sgiliau i wneud yn siŵr fod y genhedlaeth nesaf o ffermwyr eisiau mynd i mewn i’r diwydiant ac aros yno—sut y gallwn sicrhau bod hynny mewn gwirionedd yn sail i’n hymchwiliad ac yn cael ei roi ynghanol y polisi yn y dyfodol?

O ran y cyd-destun ehangach, rwy’n meddwl y cawn gyfle i fabwysiadu ymagwedd fwy trawsbynciol tuag at amaethyddiaeth mewn datblygu gwledig oherwydd y rhyddid polisi a fyddai’n gennym ar ôl gadael yr UE. Rwy’n pwysleisio, unwaith eto, fodd bynnag, ei fod yn mynd i gymryd llawer o amser a gwaith trwm i aelodau ein pwyllgor, ond hefyd o bosibl i’r Cynulliad yn ei gyfanrwydd, wrth ddatblygu’r fframwaith cyfreithiol a gwasgu am y blaenoriaethau a nodir gennym yn y meysydd hyn. Rwy’n meddwl y byddwn yn cyhoeddi ein hadroddiad ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf efallai, er ein bod fel pwyllgor yn cadw meddwl agored o ran yr hyn fydd y camau dilynol posibl, ac a fydd yn adroddiad dros dro neu a ydym yn dechrau ymchwiliad newydd. Rwy’n gwybod ein bod yn edrych ar y diwydiant bwyd yn fwy cyffredinol, gan fod nifer ohonom yn awyddus i integreiddio’r ymagwedd honno yn yr hyn a wnawn ag amaethyddiaeth a datblygu gwledig.

Mae’r Aelod yn ymdrin yn fedrus â’r agenda sgiliau. Rwy’n credu mai un rhwystr i bobl sy’n dod i mewn i’r sector, wrth gwrs, yw pris tir, a’r posibilrwydd o ddatgysylltu cymorth neu ba drefniadau bynnag a allai fod ar ôl gadael yr UE a allai fod â goblygiadau o ran hynny. Cefais fy nharo, yn enwedig ar ein hymweliad â gorllewin Cymru, gan y ffaith fod ffermio yn y gwaed i lawer o deuluoedd ac maent yn teimlo rhwymedigaeth i barhau i ffermio’r tir hwnnw. Felly, hyd yn oed os ydynt ar ymyl y dibyn yn economaidd, mae’n bosibl y byddant yn parhau i wneud hynny, hyd yn oed i’r graddau fod yn rhaid iddynt fenthyg ac efallai y byddant, yn nes ymlaen, yn wynebu risg o golli’r tir am eu bod yn teimlo mai dyna beth y maent yn ei wneud ac mai dyna yw eu hymrwymiad i’w cyndeidiau, i’w teulu ac i’r dirwedd honno. Gyda’n ffocws ar yr ardaloedd mwy ymylol, rwy’n meddwl yr hoffwn ddefnyddio’r cyllid sydd gennym gyda golwg ar gynorthwyo’r bobl hyn a helpu i gynnal y cymunedau, ac edrychaf ymlaen at weld ein pwyllgor yn parhau i weithio tuag at yr amcanion hynny.

Diolch yn fawr iawn.

Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf ar yr agenda heddiw, sef dadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11.21 ar yr adroddiad sefyllfa byd natur, a galwaf ar Simon Thomas i gynnig y cynnig. Simon.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I am pleased to open this debate and that so many Assembly Members are interested in the debate on the report. The purpose of the report is to put before the Assembly this particular report produced by some 56 different organisations—conservation organisations, environmental organisations and animal protection organisations also—on the state of nature in Wales. The report is very accessible but difficult to accept, because what it has to say about the state of our climate and our habitats is disappointing, to say the least, and says a lot about the lack of care that has been taken over the years, not by Government—I’m not blaming Government here—but by us all, as a society, in not taking this issue seriously.

The report makes for some frightening reading, in a way, for those of us who recall habitats as they were in the past or recall seeing wild animals, or who just wish for our children and grandchildren to be able to have those same experiences. One in 14 species in Wales is now on the way towards extinction. Many of them are recognised in Welsh legislation, under the Environment (Wales) Act 2016, as species that are a priority for conservation, but yet the decline is quite staggering. Since 1970 something in the region of 57 wild plants and 60 per cent of butterflies and 40 per cent of bird species have seen decline in our rural areas and habitats. And of those that we recognise in our legislation as priority species, only some 40 per cent of those are classed as being stable. So, there is real risk that we will lose some of these creatures that are in Welsh habitats and have developed in a Welsh context, and that we then lose something that makes a contribution on a global level and that makes us distinct as a nation.

In that context, therefore, everyone will accept that we now live in a world where human activity is having more of an impact, perhaps, on the world and nature and wildlife than natural issues. Some people would call that anthropocene—a new era where humans are more important than natural forces. It is seen, perhaps, in the fact that an index of biodiversity is being published, not just for Wales but for the whole of the UK, as part of this report, and the presumption is that we need something like 90 per cent, according to this index, to show that the ecosystems that we have are robust enough to maintain wildlife into the future, and, as a result of that, of course, to maintain prosperous habitats for humans too. According to that index, Wales scores 82.8 per cent. Now, that is higher than the other nations of the UK, which is positive, but it is short of that 90 per cent that is seen as the threshold for robust ecosystems, and it also means that we are in the bottom 20 per cent of the 218 nations that participate in these surveys. So, clearly, we have to do something differently. We have to respond positively to the challenge and ensure that more is done in terms of biodiversity and of preserving and enhancing some of the natural species that we have in Wales.

I want to be positive in this debate, even though the picture is perhaps quite bleak in the report. The fact that we are now having more of an impact on wildlife and habitats means that we do have the tools here to do something about that, because, clearly, if we use technology in a smarter way, if we live more smartly and use our understanding of biodiversity better, then we can take action in order to protect and enhance these areas. In recognition of this, we have two pieces of legislation passed by this Assembly—the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Environment (Wales) Act 2016—which set out a number of objectives that add to the positive possibilities that we have in overturning this unfortunate current situation.

We need leadership from Government in this area. We need to see clear leadership under the well-being of future generations Act in particular, I think. Objectives or goals, I should say—because there are different words in English and Welsh—or well-being goals, as they’re identified in the Act, were published last Friday. One of those goals, No. 12, is to use and improve natural resources in Wales in order to improve long-term well-being. What is important about that goal is that it recognises that maintaining a strong natural environment, with biodiversity and healthy ecosystems, helps people, contributes to health, boosts a sustainable economy and creates ecological robustness and a possibility to adjust to change. In other words, looking after wildlife looks after humanity too, and we need to progress on that basis.

I want to conclude, before hearing from other Members in terms of their comments in this debate, with a bad example and a good example of how we’ve gone about things in this area recently. Unfortunately, the decision to allow the dredging of scallops in Cardigan bay is, in my opinion, a mistake. Although we are looking for a sustainable fishery in terms of scallops in Cardigan bay, I’m not sure that we have the information yet about the marine habitats and how they could be improved if dredging were to take place. I do hope that, at the very least, the Government will very carefully monitor the impact of that on our marine habitats, not only in terms of the scallops themselves, which are eaten, of course, but the impact on those rare species that are protected in Welsh seas, particularly the porpoise.

On the positives, last Friday, I was very lucky to go to Devil’s Bridge—a wonderful place, particularly in the autumn, and, of course, the setting for the filming of ‘Y Gwyll/Hinterland’, to those of you who watch it. I was there to see the experiment of reintroducing the pine marten to Wales. This is a creature that had become extinct, to all intents and purposes, in Wales, but 40 of these creatures have by now been released back into the wilds of Ceredigion. They are from Scotland, and they are warmly welcomed, of course, because they are reintroducing something that had been lost from our natural ecosystem. In light of the release of these creatures into Wales, a number of interesting things have emerged, the first of which is that they travel long distances—one went as far as Abergele. Secondly, they keep the number of grey squirrels down. So, we see that, in culling something that was a predator in the ecosystem, we allowed the grey squirrel to take over our woodlands. So, this is a positive example—something that we want to see more of.

So, there is an almost pessimistic message in the report itself, but by undertaking this work ourselves, we can be positive in restoring our wildlife and ensuring that biodiversity does prosper again.

I also welcome this report on the state of nature, a report that has been brought together by over 50 nature groups, and the second important report to provide an evidence base on the state of our natural world and also provide a basis for doing something about it and for making decisions in Wales. As Simon said, it is not comfortable reading in parts, but there is a need for the Government to take action on the outcomes that are noted in this report.

Some of these are very serious. Even though Wales is home to over 50,000 species, the diversity of those species and the breadth of natural and semi-natural habitats have declined substantially, with a number of species that are important culturally and ecologically having disappeared completely. I do agree with Simon that one of the most significant statistics in the report is that one out of every 14 species in Wales is facing extinction. How are we going to explain to the next generation that they will never see the nightingale, the corn bunting or the turtle dove in Wales?

Nature has an innate value itself and is also vital for our well-being. Maintaining a healthy ecosystem is vital to sustain our way of life, and a strong natural environment provides a basis for our society and our economy. But, as well as showing where the problems are, this report also gives an idea of how to take action. In Wales, as everywhere else, climate change has led to habitat loss, soil exhaustion, and more flooding and more drought. Agriculture and the agricultural sector are vital to Wales and there is a need to ensure a sustainable future for the sector following the decision to leave the European Union.

The authors of this report call on governments here and in the UK to consider the findings of this report when drawing up farming schemes in the future. The environment Act provides a framework for cutting carbon emissions and a statutory target of cutting emissions 80 per cent by 2050, but Plaid Cymru acknowledges that climate change is the greatest threat to humanity, and we have to continue to hold the Welsh Government to account so that their policies contribute towards this target. There is a need, as Simon said, to implement the environment Act and the well-being of future generations Act, and that needs to be a main priority for the Government if we’re going to reverse this decline in our natural world.

So, there is a need for solutions from the Welsh Government to two important questions. What difference will these Acts make in the way that the Government takes action, including departments across Government? What difference will we see at a grass-roots level through the policies that the Government will bring forward as a result of these Acts? The legislative framework is in place to protect and develop our wildlife—we now need to see action at a grass-roots level.

Mae’r ddadl hon yn ein hatgoffa o’r heriau sy’n wynebu’r amgylchedd naturiol, nid yn unig yng Nghymru, ond yn y moroedd a’r cefnforoedd sy’n ffinio â’n gwlad. Y bygythiadau sy’n wynebu’r ecosystemau morol bregus hyn, a’r camau y gallwn eu cymryd i liniaru eu heffaith, fydd canolbwynt fy nghyfraniad heddiw. Wedi’r cyfan, ni ddylem byth anghofio bod dyfroedd tiriogaethol Cymru yn gorchuddio arwynebedd sy’n cyfateb i faint ein gwlad ei hun. Fel y mae ‘Sefyllfa Byd Natur Cymru 2016’ yn ein hatgoffa, mae’r moroedd hyn yn gyfoethog mewn amrywiaeth o fywyd morol, mewn safle pwysig ar ffin tri pharth hinsawdd cefnforol ac yn meddu ar amrediad llanw mawr. Mae gwahanol rywogaethau wedi cael profiadau gwahanol dros y cyfnod y bu’r adroddiad yn archwilio. Yn ôl tueddiadau data hirdymor, mae 34 y cant o rywogaethau fertebratau morol a 38 y cant o rywogaethau planhigion morol wedi dirywio. O ran infertebratau morol, mae’r dirywiad hirdymor yn achosi mwy o bryder hyd yn oed, gyda thair o bob pedair rhywogaeth yn cael eu heffeithio, er fy mod yn falch fod y duedd hon yn llai yn y data tymor byr. Mae cymharu ag adroddiad Sefyllfa Byd Natur y DU 2016 yn dangos patrymau tebyg, gyda dirywiad mawr ymhlith infertebratau morol yn arbennig, a rhoddir tystiolaeth i gefnogi hyn unwaith eto. Mae darllen yr adroddiad hwn yng nghyswllt dogfen Cymru hefyd yn awgrymu bod llwyddiant fertebratau morol yn cael ei ysgogi i raddau helaeth gan gynnydd yn niferoedd pysgod.

Mae camau gweithredu cadarnhaol mewn perthynas â chadwraeth yn sicrhau canlyniadau buddiol, fel y mae’r adroddiad yn ei amlygu, ac mae monitro ac ymchwil yn arbennig yn arfau pwysig ar gyfer deall ymddygiad rhywogaethau a mynd i’r afael â materion sy’n codi o ryngweithiadau dynol. Mae’n newyddion da fod y boblogaeth o forloi llwyd sy’n bwysig yn fyd-eang ar Ynys Dewi yn gweld y lefelau uchaf a gofnodwyd o enedigaethau, a bod mesurau eisoes ar waith i wneud yn siŵr na therfir arnynt gan dechnoleg tyrbinau llanw. Mae hyn yn hanfodol, gan ein bod yn dal i ddal i fyny o ran mynd i’r afael ag effaith gweithgareddau dynol eraill ar y moroedd o amgylch Cymru, ac mae’r enghreifftiau a geir yn yr adroddiad yn cynnwys pysgota masnachol anghynaliadwy, datblygu, cyflwyno rhywogaethau anfrodorol a mewnbynnau halogion a maethynnau.

Mae adroddiad y DU hefyd yn sôn am effaith cynhesu byd-eang, gyda newidiadau yn nhymheredd y môr yn arwain at y broblem fod dosbarthiad nifer fawr o rywogaethau i’w weld yn drifftio tua’r gogledd. Mae niferoedd rhywogaethau dŵr oer yn lleihau, ond mae rhywogaethau sydd wedi addasu i fwy o gynhesrwydd ac sy’n symud tua’r gogledd yn aml yn wynebu ffynonellau bwyd nad ydynt yn ddigonol ar gyfer eu hanghenion.

Bydd gadael yr UE hefyd yn peri heriau sylweddol i’n hymagwedd tuag at bolisi morol. Gosodwyd targed gan gyfarwyddeb fframwaith strategaeth forol yr UE, a grëwyd i wella iechyd ein moroedd, i Lywodraethau weithredu i reoli’r pwysau dynol ar ein dyfroedd er mwyn cyflawni statws amgylcheddol da, a chreu moroedd sy’n iach, yn gynhyrchiol, ac yn fiolegol amrywiol—sy’n hanfodol yng nghyd-destun y ddadl hon. Byddwn yn cefnogi’r alwad gan Cyswllt Amgylchedd Cymru a rhanddeiliaid eraill ar Lywodraeth Cymru i gadw ei huchelgais i gyflawni’r fframwaith strategaeth erbyn 2020, ac yn gobeithio y gallai hyn gael ei integreiddio’n rhan o gynllun morol cenedlaethol Cymru pan fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno’i chynigion. Yn yr un modd, mae’n rhaid i’r gwaith sydd ynghlwm wrth ardaloedd morol gwarchodedig ystyried ein hymwahaniad oddi wrth Ewrop, a bydd y polisi pysgodfeydd yn drydydd maes polisi y bydd ein hymadawiad â’r Undeb Ewropeaidd yn effeithio arno, lle y mae’n bwysig ein bod yn sicrhau cydbwysedd cynaliadwy.

Mae gennym ddyletswydd i warchod amrywiaeth ein hamgylchedd morol, ond os nad ydym yn gwneud hynny, gallem hefyd golli cyfleoedd a allai fod yn ddefnyddiol i economi Cymru. Mae ‘Future Trends in the Celtic Seas’, adroddiad newydd pwysig a gyhoeddwyd heddiw gan WWF, yn awgrymu bod y moroedd gyda’i gilydd yn werth £15 biliwn y flwyddyn i economïau’r DU, Iwerddon a Ffrainc ac yn cynnal tua 400,000 o swyddi. Rwyf wedi siarad o’r blaen am yr her enfawr o oresgyn ein hanhwylder diffyg natur, lle y mae plant a phobl ifanc yng Nghymru yn ystyried bod ganddynt gysylltiad gwannach â byd natur na’u cyfoedion yng Ngogledd Iwerddon, yr Alban, neu hyd yn oed Llundain, a byddwn yn gofyn i ni ystyried eto sut y gallem gysylltu’r rhain â dealltwriaeth ddifrifol o bwysigrwydd ein hamgylchedd morol.

Mae’r adroddiad hwn yn rhybudd o’r angen i ni wneud mwy, ond fel y mae David Attenborough yn ei ddweud yn y rhagair i adroddiad sefyllfa byd natur y DU, dylai hyn roi gobaith i ni hefyd. Rhoddwyd camau ar waith yn dilyn cyhoeddi adroddiad 2013, ac rwy’n gobeithio y bydd mesurau clir yn dilyn o hyn yn eu tro.

Rwy’n ddiolchgar iawn fy mod yn gallu cymryd rhan yn y ddadl i Aelodau unigol heddiw, a hoffwn drosglwyddo ymddiheuriadau David Melding nad yw’n gallu bod yma i siarad yn y ddadl. Mae’r adroddiad sefyllfa byd natur yn ddarn allweddol o dystiolaeth i’n helpu i ddeall pa gamau y gallwn eu cymryd i amddiffyn a gwarchod ein byd natur a’n hecosystemau gwerthfawr, a bydd yn ddarn allweddol o dystiolaeth i’n helpu i graffu ar waith Llywodraeth Cymru, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn benodol ar weithrediad Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol a chyrhaeddiad ac effaith Deddf yr Amgylchedd (Cymru).

Rydym wedi siarad eisoes—rhai o’r cyfranogwyr eraill yma—am y nifer o ystadegau y mae’r adroddiad sefyllfa byd natur yn tynnu sylw atynt: y dirywiad yn ein rhywogaethau, y rhywogaethau â blaenoriaeth sydd wedi eu colli, a’r rhywogaethau sydd mewn perygl difrifol. Pan fyddwn yn sôn am rywogaethau, byddwn yn aml yn siarad am anifeiliaid, ond wrth gwrs mae’r holl blanhigion, y glöynnod byw a’r pryfed ar y ddaear yn gwbl hanfodol i gynnal ein hecosystem. Fe gawsom beth newyddion da gan Vikki Howells, a soniodd am sefyllfa’r morloi llwyd, ac wrth gwrs mae niferoedd belaod coed wedi cynyddu ac mae hynny i’w groesawu’n fawr iawn. Ond mewn gwirionedd rwy’n pryderu mwy ynglŷn â’r sefyllfa fyd-eang rydym ynddi nag am yr hyn sydd yn yr adroddiad sefyllfa byd natur.

Mae nifer yr anifeiliaid gwyllt sy’n byw ar y Ddaear yn mynd i ostwng dwy ran o dair erbyn 2020, ac mae hyn yn rhan o ddifodiant torfol sy’n dinistrio’r byd naturiol rydym i gyd yn dibynnu arno. Plymiodd poblogaethau anifeiliaid dros 58 y cant rhwng 1970 a 2012. Erbyn 2020, byddwn ni, fodau dynol, a’n ffordd o fyw wedi lladd oddeutu 67 y cant o holl anifeiliaid y Ddaear. Mae honno’n etifeddiaeth ofnadwy i ni ei gadael i’n plant. Rydym i gyd yn gwybod bod y gostyngiad mawr yn niferoedd anifeiliaid yn deillio o ffermio, torri coed, effaith pobl—a 15 y cant yn unig sy’n cael ei ddiogelu ar gyfer natur—a physgota a hela anghynaliadwy. Mae’n mynd ymlaen ac ymlaen. Afonydd a llynnoedd yw’r cynefinoedd sy’n dioddef fwyaf, gyda phoblogaethau anifeiliaid i lawr 81 y cant ers 1970. Mae hyn i gyd o’n herwydd ni, oherwydd echdynnu dŵr gormodol, oherwydd ein llygredd, oherwydd yr argaeau a adeiladwn. Mae’r holl bwysau hyn yn cael eu chwyddo gan gynhesu byd-eang, sy’n newid yr ystodau y gall yr anifeiliaid gwerthfawr hyn sy’n helpu i gynnal ein hecosystemau fyw o’u mewn.

Ceir rhywfaint o newyddion da. Nid am ein morloi’n unig, nid am ein belaod yn unig, ond credir bod niferoedd teigrod yn cynyddu ac mae’r panda mawr wedi cael ei dynnu oddi ar y rhestr o rywogaethau mewn perygl yn ddiweddar. Rwy’n crybwyll hyn—rwy’n siarad am y sefyllfa fyd-eang—am fy mod eisiau cadarnhau, Ysgrifennydd y Cabinet, y bydd beth bynnag a wnawn yma yn ein gwlad fach, yn ein ffordd fach, yn cyfrif. Mae hyn yn hanfodol bwysig oherwydd ni allwn ddathlu ein hymdrechion eto. Mewn ychydig bach mwy o newyddion drwg i’r amgylchedd byd-eang, mae gennym ddarpar Arlywydd newydd sydd wedi dweud,

Cafodd y cysyniad o gynhesu byd-eang ei greu gan ac ar gyfer y Tsieinïaid er mwyn gwneud gweithgynhyrchu’r Unol Daleithiau yn anghystadleuol.

Mae’n destun pryder mawr fod darpar arweinydd y byd rhydd â’r agwedd hon tuag at fater mor ddifrifol. Os yw’n tynnu Unol Daleithiau America allan o gytundeb Paris, bydd yn bygwth ein holl ymdrechion i sefydlogi newidiadau tymheredd ac i ddechrau datrys newid hinsawdd. Dyna pam y mae angen i ni wneud ein rhan. Rwy’n teimlo’n angerddol iawn ynglŷn â hyn, nid yn unig er ein mwyn ni, nid yn unig er mwyn yr anifeiliaid ar ein planed—eu planed, yr ‘ein’ mawr—ond rwy’n poeni am ddyfodol fy mhlant, am ddyfodol eich plant, a’n holl blant. A fydd ganddynt blaned ar ôl i fyw arni? Rwy’n poeni’n wirioneddol am eu dyfodol.

Rwyf fi hefyd yn croesawu’r ddadl hon heddiw ac adroddiad ‘Sefyllfa Byd Natur Cymru 2016’, ac rwy’n meddwl bod llawer o sefydliadau wedi chwarae rhan werthfawr iawn yn helpu i’w gynhyrchu a thynnu sylw ato. Wrth gwrs, mae yna bethau sy’n peri pryder wedi cael sylw eisoes gan yr Aelodau, ac mae angen i Lywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill weithredu i fynd i’r afael â’r pryderon hynny.

Fel Aelodau eraill yma, rwy’n hyrwyddwr rhywogaeth benodol, drwy’r Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt—llygoden y dŵr yn fy achos i. Mae’r dirywiad ym mhoblogaeth llygod y dŵr ym Mhrydain yn eithaf dramatig. Yn wir, dyna’r dirywiad mwyaf difrifol o holl famaliaid gwyllt Prydain yn ystod y ganrif ddiwethaf. Rhwng 1960 a 2004, amcangyfrifir bod y gostyngiad oddeutu 95 y cant. Felly, yn amlwg, mae yna bryderon difrifol iawn ynglŷn â phoblogaeth llygod y dŵr yng Nghymru, a thu hwnt i Gymru ym Mhrydain yn gyffredinol. Felly, mae’r sefydliadau sy’n ymwneud â bioamrywiaeth a phoblogaeth llygod y dŵr yn tynnu sylw at y cynefin a gollwyd, fel y byddech yn ei ddisgwyl, a darnio cynefinoedd fel ffactorau sy’n cyfrannu at y dirywiad hwnnw; eu hysglyfaethu gan y minc, wrth gwrs, sydd wedi bod yn ffactor mawr; tynnu dŵr a llygru’r dyfrffyrdd; a rheoli ffosydd draenio a ffosydd, a rôl amaethyddiaeth ddwys yn hynny. Felly, mae’n fwy na thebyg fod cryn dipyn o gonsensws ynglŷn â phrif achosion y gostyngiad hwnnw ym mhoblogaeth llygod y dŵr a hefyd, rwy’n credu, cryn dipyn o gytundeb o ran yr hyn sydd angen ei wneud—rhai o’r pethau sydd fwyaf o angen eu gwneud i fynd i’r afael â’r gostyngiad—felly, rhaglenni ailgyflwyno llygod y dŵr, rheoli poblogaeth minc, adfer cynefin a’i newid yn ôl, ac yn sicr, atal y dirywiad yn y cynefin sy’n eu cynnal, sef dyfrffyrdd a glannau afonydd ac ardaloedd mwy estynedig o gynefin naturiol nad yw wedi’i ddarnio gan ddatblygiad. Felly, pan edrychwn ar bob un o’r materion hynny, Lywydd, rwy’n credu ei bod yn amlwg fod Deddf yr amgylchedd a Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol, fel y crybwyllwyd gan eraill, yn gwbl hanfodol i’r darlun cyffredinol ac i lygod y dŵr yn ogystal. Mae angen i ni wneud yn siwr eu bod yn cael eu gweithredu mor effeithiol â phosibl. I mi, rwy’n dyfalu, yn lleol, mae fy mhrofiad o boblogaeth llygod y dŵr yn bennaf o amgylch gwastadeddau Gwent. Mae gennym rwydwaith anhygoel o ffosydd a dyfrffyrdd yno. Maent wedi cael eu rheoli’n ofalus dros y canrifoedd. Serch hynny, maent dan fygythiad, wrth gwrs. Un o’r prif fygythiadau yw ffordd liniaru arfaethedig yr M4 ar draws gwastadeddau Gwent. Felly, rwy’n meddwl y bydd yn brawf mawr i’r ddeddfwriaeth y cyfeiriais ati o ran a yw materion bioamrywiaeth, gan gynnwys poblogaeth llygod y dŵr, yn cael eu hystyried yn ddigonol wrth benderfynu ar y cynnig hwnnw. Yn sicr, rwy’n gweithio’n agos iawn gyda’r ymddiriedolaethau bywyd gwyllt ac amrywiaeth o sefydliadau eraill i geisio cyfleu’r neges allweddol—nad yw sicrhau bioamrywiaeth dda yng Nghymru yn gwneud unrhyw les i neb os mai siarad gwag a wnawn. Gyda phenderfyniadau allweddol, mae’n rhaid i ni fod cystal â’n gair.

Rwy’n llongyfarch Simon Thomas ac Aelodau eraill am gael y ddadl hon, ac rwy’n cytuno â’r cynnig a gynigir. Rydym yn croesawu’r adroddiad ‘Sefyllfa Byd Natur Cymru 2016’, ac rydym yn cymeradwyo’r mudiadau sy’n ymwneud â datblygu’r adroddiad hwnnw. Fodd bynnag, yn ogystal â’r adroddiad ‘Sefyllfa Byd Natur Cymru 2016’ gan nifer o sefydliadau, yn bennaf yn y trydydd sector, cefais fy nharo gan y ffaith ein bod wedi cael yr adroddiad sylweddol iawn hwn gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn ddiweddar—adroddiad ar sefyllfa adnoddau naturiol. Cefais fy synnu gan y modd y mae’r ddau adroddiad i’w gweld wedi symud ymlaen ochr yn ochr heb lawer o gefnogaeth neu groesffrwythloni rhyngddynt. Yn ein pwyllgor, rydym wedi siarad â Cyfoeth Naturiol Cymru, Ysgrifennydd y Cabinet ac eraill am y broses a oedd gennym ar gyfer gwneud hyn. Yn ôl pob tebyg, credaf fod rhywbeth arbennig am yr adroddiad cyntaf hwn a gawsom gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Maent wedi esbonio bod yr amserlenni yn ei gwneud yn anodd iddynt fod mor agored ac ymgynghorol gyda sefydliadau trydydd sector a grwpiau amgylcheddol ag y gallent fod wedi bod fel arall, ac oherwydd natur yr adroddiad cyntaf, efallai fod yna fwy o rannu drafftiau a phwyso ar gymorth gan Lywodraeth Cymru yn ogystal ag o fewn Cyfoeth Naturiol Cymru wrth ddatblygu’r adroddiad hwnnw. Rwy’n meddwl ei bod yn bwysig, fodd bynnag, ar gyfer y dyfodol nad oes canfyddiad fod Llywodraeth Cymru mewn unrhyw fodd yn marcio ei gwaith cartref ei hun ar fioamrywiaeth neu’r hyn a wnawn yn y meysydd hyn. Rydym yn disgwyl i Cyfoeth Naturiol Cymru gael dull gweithredu annibynnol wrth gadw sgôr neu wrth adrodd ar ble y ceir gwelliannau, neu ble y mae dirywiad yn y materion sy’n cael eu monitro. Rwy’n gobeithio y bydd mwy o le i’r nifer o sefydliadau teilwng iawn a gynhyrchodd yr adroddiad rhagorol sy’n destun y ddadl heddiw i ymwneud â Cyfoeth Naturiol Cymru a’r gwaith adrodd ac ymchwilio y maent yn ei wneud. Nid yw’r sylfaen o bobl sy’n cael eu cyflogi ac sy’n gweithio yn y meysydd hyn yng Nghymru yn fawr, ac rwy’n credu y dylai fod lle i groesffrwythloni, a byddai cyfanswm y rhannau’n fwy nag os yw pobl yn gweithio’n gyfan gwbl ar wahân.

Cefais fy nharo gan gyfraniad Vikki Howells. Roeddwn yn drist braidd ynglŷn ag un agwedd ar yr hyn a ddywedodd. Cyfeiriodd, rwy’n meddwl, at blant yng ngwledydd eraill y DU, a hyd yn oed yn Llundain, yn dweud bod ganddynt gysylltiad agosach â’r amgylchedd naturiol na sydd ganddynt yng Nghymru. O safbwynt personol, rwy’n teimlo bod hynny’n destun syndod mawr oherwydd, yn sicr, gyda fy mhlant i, rwy’n teimlo bod ganddynt gysylltiad llawer agosach â’r amgylchedd naturiol ers i ni symud yma nag oedd ganddynt yn ne-ddwyrain Lloegr. Pan edrychaf ar faint o amgylchedd gwyrdd sydd yng Nghaerdydd, neu pan fyddaf yn ymweld â gwlyptiroedd Casnewydd a’r hyn y mae’r RSPB wedi ei wneud yno, neu ei chymuned ei hun neu lawer o gymunedau eraill y Cymoedd—mae natur y datblygiad rheiddiol ar hyd llawr y dyffryn a’r llethrau is yn golygu bod cymaint o’r boblogaeth mor agos at natur, ac o leiaf mae potensial ar gyfer hygyrchedd o’r fath. Hoffwn orffen fy sylwadau ar y nodyn cadarnhaol hwnnw. Edrychwn ymlaen at welliannau gyda chefnogaeth y Cynulliad hwn a Llywodraeth Cymru yn y dyfodol.

Rwy’n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon, ac rwy’n llongyfarch yr Aelodau sydd wedi ei chyflwyno, oherwydd credaf fod y materion sy’n codi yn gwbl allweddol, ac rwy’n meddwl mai’r rhain yw’r pethau bara a menyn y dylem fod yn eu gwneud yma yn y Cynulliad i warchod bywyd gwyllt Cymru. Mae’n fater o bryder mawr fod ein bioamrywiaeth wedi dirywio. Rhestrodd siaradwyr blaenorol y dirywiad, ac rwy’n credu y dylai fod yn bolisi allweddol gan Lywodraeth Cymru i leihau’r dirywiad—ac yn wir, i bob un ohonom. A soniwyd bod gennym offerynnau deddfwriaethol—Deddf yr amgylchedd a Deddf cenedlaethau’r dyfodol—ac mae gennym benderfyniadau allweddol i’w gwneud, fel y dywedodd John Griffiths yn ei gyfraniad, lle y mae’n rhaid i ni benderfynu beth sy’n rhaid i ni ei gadw a mesur hynny yn erbyn enillion eraill. Felly, mae yna benderfyniadau allweddol sy’n rhaid i ni eu gwneud.

Er bod fy etholaeth yn un drefol yn bennaf, mae rhywogaethau pwysig iawn i’w cael mewn ardaloedd trefol, ac mae clytiau gwyrdd o fywyd gwyllt y credaf ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn eu cadw, nid yn unig ar gyfer y bywyd gwyllt sydd yno, ond er mwyn iechyd a lles y boblogaeth, oherwydd credaf ei fod eisoes wedi cael ei grybwyll, y ffaith fod bywyd gwyllt a natur a’r amgylchedd yn gwella eich lles a’ch iechyd.

Fel John Griffiths, rwy’n hyrwyddwr rhywogaeth, a fi yw hyrwyddwr rhywogaeth y ffwng cap cŵyr, sy’n bwysig iawn i Ogledd Caerdydd. Mae’r glaswelltiroedd o amgylch cronfa ddŵr Llanisien yn gartref i’r ffwng cap cŵyr. Mae’n bosibl eich bod wedi clywed, gan fy mod wedi crybwyll y mater yn y Siambr gryn dipyn o weithiau, fod yna ymgyrch hir y mae fy nghyd-Aelod, Jenny Rathbone, a minnau wedi bod yn rhan ohoni i atal datblygu cronfa ddŵr Llanisien. Ein nod yw ei droi’n barc gwledig ac ail-lenwi’r gronfa ddŵr. Mae’r ymgyrch wedi para 15 mlynedd, a gwrthwynebodd Western Power Distribution ddymuniadau cyffredinol y cyhoedd yng Ngogledd Caerdydd yn ddiarbed a gwneud popeth a allai i adeiladu dros y gronfa ddŵr, gan gynnwys mynd i ddau ymchwiliad cyhoeddus. Roedd yn ymdrech enfawr i geisio cadw’r safle.

Ond beth bynnag, yn 2003, darganfuwyd ffwng cap cŵyr wrth y gronfa ddŵr, a chawsant eu darganfod gan grŵp gweithredu’r preswylwyr, sy’n cynnwys ecolegwyr a phobl sy’n arbenigwyr, ac yn 2005, cafodd ei ddynodi’n safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, a oedd yn destun gorfoledd mawr. Nawr, roedd ffwng cap cŵyr yn gyffredin ar un adeg ledled glaswelltiroedd gogledd Ewrop, ond oherwydd dulliau ffermio dwys, maent fwy neu lai wedi diflannu mewn nifer o leoedd. Ac mewn gwirionedd, darganfuwyd 29 o rywogaethau o ffwng cap cŵyr wth y gronfa ddŵr, sy’n golygu ei fod yn safle o bwysigrwydd rhyngwladol yn achos y mathau hyn o ffwng. Roedd yn ddarganfyddiad cyffrous iawn, ac rwy’n gwybod—. Rwy’n meddwl bod Simon Thomas wedi dweud ei fod eisiau bod yn gadarnhaol pan fyddwn yn trafod y materion hyn, ac roedd hyn yn gadarnhaol iawn, oherwydd cawsant eu darganfod yn ystod—wel, yn ystod yr ymgyrch honno mewn gwirionedd.

Y llynedd, cawsom y newyddion da iawn fod y safle bellach wedi ei brynu’n ôl gan Dŵr Cymru, ac mae Cyfoeth Naturiol Cymru a Dŵr Cymru wedi bod yn monitro’r capiau cŵyr yn ofalus iawn gydag ecolegwyr, ac rwy’n deall eu bod yn dal i wneud yn dda iawn ar y safle. Mae Dŵr Cymru yn bwriadu ail-lenwi’r gronfa ddŵr mewn gwirionedd a’i agor i’r cyhoedd, ond byddai’n rheoli ffyngau’r glaswelltir ac yn diogelu’r safle dinesig unigryw hwn ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Felly, dyna pam mai fy rhywogaeth i yw’r ffwng cap cŵyr. Ac rwy’n dathlu’r ffaith eu bod yn unigryw, ond hefyd eu bod wedi helpu i achub y gronfa ddŵr. Rwy’n credu ei bod yn hollol hanfodol, ar nodyn mwy cyffredinol, ein bod yn cadw mannau gwyrdd trefol ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol er mwyn hybu bioamrywiaeth ym mhob rhan o Gymru. Diolch yn fawr iawn.

Thank you for the opportunity to contribute to this debate. I’m going to concentrate on the importance of sites of special scientific interest, or SSSIs. As others have already noted, we are losing species at a frightening scale at the moment and, as the state of nature report states, one of the reasons for the loss of biodiversity is the decline of habitats. Wildlife needs room to prosper and the protected sites that we have do provide that. SSSIs are a natural treasure. They include some of our more striking habitats, from wetlands to sand dunes and from meadows to ancient oak woodland. Not only are they positive for our wildlife, but they also have huge economic value. Every pound spent on positive SSSI management brings an investment of £8, and anyone who has visited one of the RSPB sites on Anglesey, for example, will know just how popular they are with visitors, tourists and local people. They provide an opportunity to see a variety of wildlife in their own habitats.

I want to draw attention to two specific examples in my constituency that demonstrate the importance of investment in SSSIs in order to ensure that they are in the best possible condition for our wildlife. The first is the very positive news that ‘aderyn y bwn’ is breeding in Wales for the first time in over 30 years, and that is in the Malltraeth peatlands on Ynys Môn. There have been some examples of the bird being here in the past, but this is the first time they’ve bred for many decades now. The reserve was formed back in the 1990s with the aim of bringing the species back to Anglesey, and after a long wait and seeing a number of other at-risk species prospering, finding that this species had chosen to nest and breed there was a tribute to the hard work of the conservation team and a tribute to the activities of birdwatchers locally.

The second story of success is the nature reserve at South Stack, in the Holy Island Coast SSSI, which is supporting a number of habitats and species. One of these is the red-legged chough. It’s very fashionable to be a champion for a species, and I was chuffed—please forgive me—to be chosen as a champion for this rare and wonderful bird. This bird has particular habitat needs that are far more specialist than some of its closest relatives, and that’s why the rocky shores of western Anglesey are ideal. Through management of these coastal grounds, then the numbers of these iconic species have been maintained.

In those two cases that I’ve mentioned, careful management of those sites has led to successes in terms of conservation, but the picture isn’t the same across the whole of Wales. We don’t know, for example, what the state of some of our best sites for wildlife is. The last review of the status of these protected grounds was done in a quick survey of a sample observed by the Countryside Council for Wales over a decade ago, and the outcomes weren’t particularly encouraging. It’s crucially important, I think, that we invest in monitoring and assessing these sites in order to discover whether they are making provisions for the species that they are set to protect.

I do hope that the Government will today acknowledge that we do need a review of the way in which our best sites are performing in order to protect wildlife and acknowledge the importance of managing these protected sites properly, and monitoring in order to understand and restore Welsh nature. If our best sites for wildlife aren’t in a good state, then how can we hope to safeguard the future of biodiversity in Wales and to improve the prospects for wildlife in Wales?

Fel hyrwyddwr rhywogaeth y gylfinir yng Nghymru, ymwelais ag Ysbyty Ifan yn Eryri yr haf hwn gyda’r RSPB, yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol a’r ffermwr tenant, a chlywais, yn lle rhagnodi, fod angen i gynlluniau amaeth-amgylcheddol dalu ffermwyr yn ôl canlyniadau, a gwneud pethau gyda hwy. Clywais hefyd mai’r prif reswm pam fod magu’n methu yw ysglyfaethu nythod, gyda’r llwynog a’r frân yn brif droseddwyr, a dyna pam y mae llwybrau gylfinirod, brain a llwynogod yn cael eu monitro mewn ardal dreialu a rheoli, cyn cyflwyno dulliau o reoli ysglyfaethwyr o bosibl.

Mae angen sylw cadwraethol ar ucheldiroedd Cymru. Mae 55 y cant o’r rhywogaethau a astudiwyd yn yr adroddiad sefyllfa byd natur wedi bod yn dirywio ers amser hir ac mae helaethrwydd rhywogaethau yn gostwng. Mae cymaint â 15 y cant o rywogaethau’r ucheldir dan fygythiad o ddarfod. Mae cynefinoedd yr ucheldir yn arbennig o bwysig i ylfinirod sy’n nythu, sydd bellach yn brin ar lawr gwlad. Mae’r gylfinir yn hynod o bwysig fel rhywogaeth, yn ddiwylliannol ac yn ecolegol yng Nghymru. Rhwng 1993 a 2006, gwelwyd dirywiad cyflym o 81 y cant yn niferoedd gylfinirod yng Nghymru. Heb ymyrraeth, mae’r tueddiadau hyn yn debygol o barhau. Mae’r gylfinir yn awr wedi ei restru yng nghategori bron dan fygythiad yr Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur ar lefel fyd-eang ac mae’n wynebu’r perygl o ddarfod ar lefel Ewropeaidd. Mae’r RSPB wedi cychwyn rhaglen fawr i adfer y gylfinir ar draws y DU, gydag ardaloedd treialu wedi’u sefydlu mewn chwe man, gan gynnwys Hiraethog, y Migneint ac Ysbyty Ifan, yr ardal yr ymwelais â hi yr haf hwn, gydag ymyrraeth rheoli’n dechrau yn ystod gaeaf 2015-16, ac arolygu yr haf diwethaf.

Yr hyn sy’n achosi’r dirywiad yw: colli cynefin addas, newidiadau yn amaethyddiaeth yr ucheldir mewn mannau, ac mae cynyddu stociau o anifeiliaid pori—ac i’r gwrthwyneb, gostyngiad mewn rhai eraill—wedi arwain at ostyngiad yn ansawdd cynefinoedd. Mae coedwigaeth yn yr ucheldir wedi arwain at golli cynefin yn uniongyrchol ac o ystyried bod y niferoedd yn isel bellach, mae ysglyfaethu bellach yn arwain at golledion mawr yn ogystal. Mae gorgorsydd yn un o’r mathau pwysicaf o gynefin a geir yng Nghymru, os nad yn fyd-eang. Yn ogystal â darparu cartrefi i blanhigion prin, infertebratau ac adar megis y gylfinir, maent yn darparu llawer o’n dŵr yfed, yn sail i’r economi wledig, ac yn cynnal dalfeydd carbon mawr. Fodd bynnag, dros y blynyddoedd, mae gorgorsydd yng Nghymru ac ar draws y byd wedi dioddef dan law dynoliaeth. Yn y gorffennol, mae gweithgareddau megis draenio, llosgi a phlannu coedwigaeth wedi andwyo’r corsydd. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf yn unig y daethom i ddeall pa mor werthfawr yw’r cynefin hwn pan na fydd dim wedi amharu arno.

Felly, a yw’r Gweinidog yn ymuno â mi i gydnabod bod angen i ni wneud mwy i ddiogelu’r cynefin pwysig hwn? Mae’n hanfodol i ddyfodol y gylfinir ein bod yn cael y polisi defnydd tir yn iawn ar gyfer y dyfodol. Wrth i ni adael yr UE, mae gennym gyfle i ddiffinio ein polisi rheoli tir yn gynaliadwy ein hunain. Rhaid i’r polisi hwn fynd i’r afael â dirywiad bioamrywiaeth, a dirywio amgylcheddol ehangach hefyd drwy sicrhau dŵr glân, storio dŵr i atal llifogydd, a storio carbon yn ein mawndiroedd. A yw’r Gweinidog yn cytuno felly fod rhaid i bolisi defnydd tir fynd i’r cyfeiriad hwn yn y dyfodol yng Nghymru?

Y gylfinir yw’r aderyn hirgoes Ewropeaidd mwyaf, a gellir ei adnabod ar unwaith ar aberoedd yn y gaeaf ac yn ei diroedd nythu yn yr haf wrth ei faint mawr, ei big hir sy’n crymu ar i lawr, ei rannau uchaf brown a’i goesau hir. Mae ei gân yn iasol ac yn hiraethus; i lawer o bobl, dyna alwad ardaloedd yr ucheldir gwyllt. Mae rhosydd gogledd Cymru bellach yn cynnal y boblogaeth fwyaf o ylfinirod nythu yng Nghymru, gydag adar yn dychwelyd i nythu yn y gwanwyn. Mae gylfinirod yn nythu ar gorsydd agored, gwastad neu ychydig yn donnog, ar rostir, ar dir ffermydd mynydd ac ar borfeydd gwlyb ar dir isel, ac yn bwydo’n bennaf ar amrywiaeth o infertebratau, gan gynnwys pryfed genwair, cynrhon lledr, chwilod, pryfed cop a lindys. Er eu bod yn dal i fod yn gymharol gyffredin yn yr ucheldir, mae parau magu, fel y nodwyd, bellach yn brin ar lawr gwlad. Roedd yr amcangyfrif diwethaf yn 2006 yn ystyried nad oedd ond ychydig dros 1,000 o barau o ylfinirod yn nythu yng Nghymru.

Felly, mae’r camau gweithredu sy’n ofynnol yn cynnwys cymorth a chyngor i berchnogion a rheolwyr tir lle y ceir gylfinirod neu ble y gellid disgwyl eu gweld, i weithredu rheolaeth ffafriol ar gyfer gylfinirod fel rhan o’u busnes fferm. Gallai hyn gynnwys adfer rheolaeth a gollwyd yn flaenorol. Cam gweithredu sy’n ofynnol hefyd yw monitro effeithiolrwydd cynllun amaeth-amgylcheddol Glastir yn drylwyr i lywio opsiynau cynllun a rheolaeth ehangach, ac yn olaf, pwysigrwydd treialu atebion rheoli cynhwysfawr i atal y gostyngiad yn niferoedd gylfinirod sy’n nythu yn yr ucheldir. Diolch.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch o siarad yn y ddadl hynod o bwysig hon heddiw, ac wrth gwrs, rwy’n ei chroesawu ac rwy’n croesawu adroddiad ‘Sefyllfa Byd Natur Cymru 2016’. Yn gyntaf oll, rwyf am ddechrau drwy ddiolch i’r holl sefydliadau cysylltiedig am eu gwaith caled yn cynhyrchu’r hyn sy’n bapur manwl a llawn gwybodaeth, ac yn bwysicaf oll, cydnabod y miloedd o wirfoddolwyr ymroddedig ac angerddol sydd, drwy eu cariad at natur, yn rhoi eu hamser. Heb eu cymorth, ni fyddem mor wybodus am sefyllfa byd natur yng Nghymru a byddai hynny’n ei gwneud yn hynod o anodd gwybod ble y mae fwyaf o angen ymyrryd.

Mae’r adroddiad yn rhoi cipolwg llwm ar golli bioamrywiaeth yma yng Nghymru ac yn wir, mae’n ddarlun cymysg o golledion difrifol, megis y durtur, crec yr eithin a’r gylfinir, er nad yw’r newyddion yn ddrwg i gyd. Roedd yn galonogol darllen am enillion i nifer o rywogaethau a straeon llwyddiant, sy’n amlwg yn dangos yr hyn y gellir ei gyflawni pan fydd rhanddeiliaid yn gweithio gyda’i gilydd. Fel Aelodau etholedig, rwy’n credu ein bod yn warcheidwaid yr amgylchedd ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol, ac mae hynny wedi cael ei ddweud yma heddiw. Wedi’r cyfan, nid yw ond wedi cymryd 50 mlynedd i weld gostyngiad o 56 y cant yn y rhywogaethau a astudiwyd. Oherwydd hynny, mae angen i ni weithredu ar frys, fel arall ni fyddwn yn atal y dirywiad hwn. Nid wyf yn credu bod unrhyw un ohonom yma am barhau i drosglwyddo’r dirywiad hwnnw yn y gwaith a etifeddir gennym.

Os edrychwn ar adroddiad sefyllfa byd natur y DU, mae’n gwneud ychydig o sylwadau. Un o’r sylwadau hynny yw mai dwysáu amaethyddiaeth sydd wedi effeithio fwyaf ar fywyd gwyllt, ac mae hynny wedi bod yn hynod o negyddol. Diolch byth, mae yna lawer o dirfeddianwyr a ffermwyr sy’n pryderu am effeithiau amaethyddiaeth ar natur ac sydd am greu newid cadarnhaol drwy ffermio sy’n parchu bywyd gwyllt. Rwy’n credu bod hynny’n hanfodol bwysig i adfer ac adennill cynefinoedd a bywyd gwyllt, o gofio bod 84 y cant o’r tir yma yng Nghymru yn cael ei ddefnyddio ar gyfer amaethyddiaeth yn wir. Wrth gwrs, i lawer o ffermwyr a thirfeddianwyr, ni fyddai’n bosibl rheoli tir yn gynaliadwy, sy’n effeithio’n gadarnhaol ar natur, heb y cymorth ariannol sy’n cael ei dderbyn drwy gynlluniau grantiau gan Lywodraeth Cymru a’r UE fel Glastir. Felly, rwy’n bryderus iawn ynglŷn â chyllid yn y dyfodol i’r cynlluniau hanfodol bwysig hyn pan fydd Cymru yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac yn wir, am y posibilrwydd o golli llawer o ddarnau sylweddol o ddeddfwriaeth yr UE sy’n diogelu bywyd gwyllt, megis y gyfarwyddeb cynefinoedd, y gyfarwyddeb adar a rheolaethau ar blaladdwyr, a fyddai’n effeithio negyddol ar ein hymdrechion i atal y dirywiad.

Rwy’n ymwybodol, wrth gwrs, fod Llywodraeth y DU wedi dweud y byddant yn anrhydeddu contractau datblygu gwledig a lofnodwyd cyn i Gymru adael yr Undeb Ewropeaidd, a bydd y taliadau uniongyrchol i ffermwyr yn cael eu cadw tan 2020. Ond yr hyn sy’n rhaid i ni edrych arno yw beth sy’n digwydd ar ôl hynny. Felly, hoffwn wybod a gyflwynwyd unrhyw sylwadau gan Ysgrifennydd y Cabinet i Lywodraeth San Steffan ynghylch y cyllid hirdymor i gynlluniau amaeth-amgylcheddol ar gyfer Cymru yn y cyfnod ar ôl gadael yr UE, ac a fyddwn, o fewn y cynlluniau amaeth-amgylcheddol hynny, yn cael yr arian, wrth gwrs, a addawyd i ni mor frwd ar gyfer ffermwyr a fyddai’n cael ei rannu hefyd i edrych ar ôl yr amgylchedd rydym yn sôn amdano heddiw.

I call on the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, Lesley Griffiths.

Diolch, Lywydd. Croesawaf y ddadl hon ar yr adroddiad sefyllfa byd natur yn fawr iawn ac rwy’n hapus i gefnogi’r cynnig. Rwy’n cydnabod y gwaith pwysig a wneir gan y bartneriaeth sefyllfa byd natur a diolch iddynt am gynhyrchu’r adroddiad pwysig hwn. Rwyf hefyd yn gwerthfawrogi’r gwaith hanfodol a phwysig a wnaed gan wirfoddolwyr yng Nghymru y cyfrannodd eu hymdrechion yn monitro a chofnodi rhywogaethau a chynefinoedd at yr adroddiad hwn hefyd.

Er bod yr adroddiad sefyllfa byd natur yn tynnu sylw at y gostyngiad mewn nifer o rywogaethau a chynefinoedd yng Nghymru, ac achosion sylfaenol y gostyngiad yn y niferoedd hynny, yn bendant nid yw’r adroddiad i gyd yn negyddol. Mae’n nodi nifer o rywogaethau sydd wedi eu hadennill yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf, megis y titw penddu a’r troellwr mawr, gyda’r dystiolaeth hefyd yn dangos bod ystlumod yng Nghymru i’w gweld yn gwneud yn dda.

Yn ein hamgylchedd morol, er bod yr adroddiad yn nodi rhai enghreifftiau o ddirywiad, mae hefyd yn amlygu bod mwy na hanner y rhywogaethau morol ym moroedd y DU wedi cynyddu. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod y materion sy’n ymwneud â dirywiad bioamrywiaeth ers amser hir. Mae ein hymrwymiad i wrthdroi’r dirywiad hwn drwy ddatblygu cydnerthedd ecosystemau yn allweddol i gyflawni ein cynllun adfer natur ar gyfer Cymru. Ni chaiff hyn ei gyflawni heb wneud bioamrywiaeth yn rhan annatod o’r broses o wneud penderfyniadau ar bob lefel, gan adeiladu ar y cyfraniad y mae bioamrywiaeth yn ei wneud i’n lles.

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gymryd cwestiwn?

Gwnaf.

A gaf fi ofyn ar yr union bwynt hwnnw: oherwydd bod Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio cymaint ar fioamrywiaeth, a allai roi rhywfaint o sicrwydd i ni heddiw y bydd cynrychiolaeth gref o Lywodraeth Cymru yng nghonfensiwn Cancun sydd ar y gorwel ar amrywiaeth biolegol, naill ai hi’n bersonol, yn ddelfrydol, neu fel arall, gan uwch swyddogion?

Nid wyf yn gallu bod yn bresennol, ond byddaf yn sicrhau bod uwch swyddog yn mynd yn fy lle.

Fel y soniodd Simon Thomas yn ei sylwadau agoriadol, mae gennym bellach fframwaith deddfwriaethol sy’n mynd i’r afael â’r materion hyn. Mae ein deddfau arloesol, Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn golygu mai gennym ni y mae’r sylfaen gryfaf yn y DU, ac rydym yn cael ein cydnabod yn rhyngwladol fel enghraifft dda yn y modd rydym yn gweithredu ein hymrwymiadau rhyngwladol i ddatblygu cynaliadwy a bioamrywiaeth.

Mae’r ddwy Ddeddf yn cydnabod bod diogelu a rheoli adnoddau naturiol Cymru yn gynaliadwy yn allweddol i’n lles. O dan y Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol, mae dyletswydd ar gyrff cyhoeddus bellach i gyfrannu at y saith nod lles, sy’n cynnwys cynnal a gwella amgylchedd naturiol bioamrywiol, gydag ecosystemau iach sy’n gweithio. Rydym bellach wedi cyhoeddi ein hamcanion lles, sy’n nodi sut y byddwn yn defnyddio Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol i helpu i gyflawni ein rhaglen lywodraethu a sicrhau ein bod yn cyfrannu cymaint ag y bo modd i’r saith nod lles. Mae ein hamcanion lles yn cynnwys rheoli, defnyddio a gwella adnoddau naturiol Cymru er mwyn cefnogi lles hirdymor.

Mae Deddf yr amgylchedd yn pwyso ar y dull rheoli ar lefel yr ecosystem a nodir yn y Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol. Bydd y Ddeddf yn sicrhau bod cydnerthedd ecosystemau yn amcan allweddol o ran y modd rydym yn rheoli ac yn defnyddio ein hadnoddau naturiol, fel bod ein cynefinoedd a’n rhywogaethau yn gallu ffynnu ac addasu i’r pwysau y maent yn eu hwynebu.

A wnaiff y Gweinidog gymryd cwestiwn?

Gwnaf.

Ar y pwynt hwnnw’n unig: fe’m synnwyd bod nodau ac amcanion Deddf cenedlaethau’r dyfodol a gyhoeddwyd ddydd Gwener yn nodi systemau yn hytrach nag ecosystemau. A allwch fy sicrhau nad oes arwyddocâd i’r ffaith fod y nodau’n sôn am systemau, a’r Ddeddf yn sôn am ecosystemau, ac mai’r hyn y mae’r Llywodraeth yn sôn amdanynt yw ecosystemau?

Ie, rydym yn sôn am ecosystemau.

Felly, i sefydlu hyn, mae’r Ddeddf yn nodi fframwaith cyflawni cydgysylltiedig. Lansiais y cyntaf o’r rhain, adroddiad ar sefyllfa adnoddau naturiol a gynhyrchwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru, y mis diwethaf. Mae’n creu sylfaen dystiolaeth genedlaethol, ac yn nodi’r pwysau a’r cyfleoedd ar gyfer rheoli ein hadnoddau naturiol yn gynaliadwy. Yn fuan, byddaf yn cynnal ymgynghoriad ar yr ail o’r rhain, polisi adnoddau naturiol cenedlaethol statudol, a fydd yn nodi ein blaenoriaethau i fynd i’r afael â’r pwysau a’r cyfleoedd hyn ar draws y Llywodraeth a thu hwnt. Yn drydydd, bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cynhyrchu datganiadau ardal yn nodi materion sy’n codi’n lleol a blaenoriaethau ar gyfer gweithredu.

Mae ein hymgynghoriad cyfredol ar ansawdd aer lleol a rheoli sŵn yng Nghymru wedi’i osod o fewn y fframwaith hwn. Rydym yn cynnig arweiniad polisi newydd i bwysleisio’r manteision mwy i iechyd y cyhoedd sy’n debygol o ddeillio o gamau gweithredu i leihau llygredd aer a sŵn mewn modd integredig dros ardal ehangach. [Torri ar draws.] Na, ni allaf—rwyf eisoes wedi cymryd dau.

Bydd y dull hwn hefyd o fudd i fioamrywiaeth. Ar ben hynny, mae Deddf yr amgylchedd yn cyflwyno dyletswydd i wella bioamrywiaeth a chydnerthedd ecosystemau ar awdurdodau cyhoeddus yng Nghymru. Bydd hyn yn sicrhau bod awdurdodau cyhoeddus yn rhoi bioamrywiaeth wrth wraidd eu penderfyniadau mewn modd cydgysylltiedig ac integredig, gan sicrhau manteision lluosog i gymdeithas. Er enghraifft, mae ein hymgynghoriad cyfredol ar barthau perygl nitradau yn dangos sut rydym wedi ymrwymo i adeiladu ecosystemau cydnerth. Mae hyn yn golygu mabwysiadu ymagwedd ataliol, mynd i’r afael â’r materion gwaelodol yn hytrach na thrin y symptomau, a gwella gallu hirdymor ein hecosystemau i ddarparu gwasanaethau ac addasu i bwysau a newidiadau.

O ran ein hamgylchedd morol, mae’n bwysig ein bod yn parhau i weithio mewn partneriaeth i adeiladu cydnerthedd. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod Cymru’n cyfrannu at rwydwaith ecolegol cydlynol wedi’i reoli’n dda o ardaloedd morol gwarchodedig, ac at gyflawni’r cynllun morol cenedlaethol Cymreig cyntaf sy’n integreiddio polisïau ar draws Llywodraeth Cymru ar gyfer yr amgylchedd morol. Bydd y cynllun yn cynnwys polisïau penodol i fioamrywiaeth a mynd i’r afael â rhywogaethau estron goresgynnol. Trwy gyflawni ein hymrwymiadau o dan y rhaglen newid morol, rydym yn sicrhau bod bioamrywiaeth yn rhan annatod o wneud penderfyniadau yng Nghymru. Rwyf hefyd yn dymuno dweud ychydig eiriau am ein hymrwymiad i fioamrywiaeth yng nghyd-destun gadael yr UE. Oes, wrth gwrs bod llawer o heriau a risgiau, ond mae yna lawer o gyfleoedd hefyd. Cefais fy nghalonogi’n fawr iawn gan y consensws o safbwyntiau a fynegwyd yn y trafodaethau bwrdd crwn a gynhaliais ers y bleidlais. Mae cydweithio’n allweddol ar draws pob sector i ddiffinio’r Gymru rydym ei heisiau ar ôl gadael yr UE, a’r mecanweithiau i gyflawni ein gweledigaeth. Bydd adeiladu ar, a dysgu o’r mecanweithiau ariannu presennol yn hanfodol ar ôl gadael yr UE, o gynlluniau fel y cynllun rheoli cynaliadwy a Glastir, yn ogystal â datblygu cyfleoedd ariannu newydd yn seiliedig ar y farchnad, gan gynnwys taliadau am wasanaethau ecosystemau.

Gofynnodd Joyce Watson yn benodol ynglŷn â chyllid ar ôl gadael yr UE, ac rwyf am dawelu ei meddwl hi a’r holl Aelodau fod trafodaethau’n bendant ar y gweill. Ddoe ddiwethaf, cynhaliais gyfarfod rhyngof fi a fy nghymheiriaid gweinidogol yn Llywodraeth y DU—roedd yr Alban, a Gogledd Iwerddon yn cael eu cynrychioli gan yr Ysgrifennydd Parhaol. Mae’r sgyrsiau hynny’n parhau, nid yn benodol ynglŷn ag ariannu, er bod hynny’n amlwg yn rhan o’r trafodaethau. Hefyd, bydd Joyce Watson yn ymwybodol o Gydbwyllgor Gweinidogion yr UE y mae’r Prif Weinidog yn ei fynychu, ynghyd â Phrif Weinidogion eraill lle y mae cyllid, unwaith eto, yn amlwg yn brif bwnc. Rydym yn bryderus iawn—yn amlwg, rydym wedi cael sicrwydd gan y Trysorlys y byddwn yn cael cyllid hyd at 2020, ond ar ôl hynny, ar hyn o bryd, nid ydym yn gwybod.

Mae Deddf yr amgylchedd a Deddf lles cenedlaethau’r dyfodol yn seiliau cadarn i adeiladu arnynt ac yn bwrw ymlaen â’n hymrwymiad i fioamrywiaeth. Yn dilyn y penderfyniad i adael yr UE, ni fyddwn yn gwrthdroi ein deddfwriaeth bresennol, na’n hymrwymiad i fioamrywiaeth. Bydd ein deddfwriaeth yn caniatáu i ni hyrwyddo dulliau newydd blaengar, arloesol a hirdymor o reoli ein bywyd gwyllt. Rydym wedi ymrwymo i wrthdroi’r dirywiad mewn bioamrywiaeth ac yn wir, i’w gweld yn ffynnu. Rwy’n hyderus y gellir cyflawni hyn drwy’r dull rwyf wedi’i amlinellu, sy’n ein gosod ar wahân fel arweinydd byd-eang—er ein bod yn wlad fach, fel y dywedodd Angela Burns—o ran y modd rydym yn rheoli ein hadnoddau naturiol. Diolch.

I call on Huw Irranca-Davies to reply the debate.

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am naws a natur gadarnhaol ei hymateb cynhwysfawr iawn? Ond a gaf fi hefyd ategu’r holl siaradwyr heddiw, llawer ohonynt, a’r rhai a ofynnodd am y ddadl hon, yn enwedig Simon Thomas, a gyfeiriodd at sut rydym yn byw yn yr oes anthroposen? Ond roedd natur gadarnhaol i’w gyfraniad, a oedd yn dweud os ydym yn dewis gwneud gwahaniaeth, fe allwn wneud gwahaniaeth. Dyna oedd y thema a ddaeth yn amlwg gan lawer o’r siaradwyr.

Cyffyrddodd Sian Gwenllian ar fater a ailadroddwyd gan Joyce Watson—sut rydym yn esbonio hyn i’r genhedlaeth nesaf oni bai ein bod stiwardio hyn yn iawn, oni bai ein bod yn gwrthdroi’r dirywiad mewn bioamrywiaeth ac oni bai ein bod yn atgyweirio’r difrod i’n gwasanaethau ecosystemau fel y’u disgrifir yn yr adroddiad sefyllfa byd natur.

Canolbwyntiodd Vikki Howells yn gywir ar yr amgylchedd morol a’r gwaith y gellir ei wneud yno, oherwydd, yn aml iawn, rydym yn edrych ar y glesni mawr draw, a glesni mawr draw ydyw hefyd. Nid yw pobl yn edrych ar iechyd a lles yr ardal honno yn y ffordd rydym yn ei wneud mewn perthynas â’r amgylchedd naturiol ar y tir.

Cawsom ein hatgoffa gan Angela Burns am y rheidrwydd byd-eang ar ddiwrnod pan welwn hynny’n cael ei beryglu braidd mewn gwirionedd, gydag un o genhedloedd mwyaf a mwyaf gwych y byd yn dewis rhywun sy’n gwadu bodolaeth newid hinsawdd. Mae’n rhaid i ni weithio ddwywaith mor galed yn awr i gadw’r ysgogiad byd-eang i gyflawni ar fioamrywiaeth, newid hinsawdd ac yn y blaen.

Cawsom hefyd nifer o hyrwyddwyr yr amgylchedd naturiol yma heddiw—mae pob un ohonynt yn hyrwyddwyr—John Griffiths, hyrwyddwr llygoden y dŵr; Julie Morgan, y ffwng cap cŵyr; a Mark Isherwood, y gylfinir. Cawsom Rhun ap Iorwerth yn dweud pa mor ‘choughed’, yn wir, yr oedd i fod yma. [Chwerthin.] A Mark Reckless, Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd, amgylchedd a materion gwledig, yn gwbl gywir—nid wyf yn siŵr beth y mae’n ei hyrwyddo, ond fe hyrwyddodd yr angen i fonitro a gwerthuso cynnydd Llywodraeth Cymru yn annibynnol ar yr holl faterion hyn.

Nawr, rwy’n falch o fod yn hyrwyddwr y gornchwiglen yma yn y Cynulliad Cenedlaethol, ac mae’r cwestiwn i ble’r aeth yr holl gornchwiglod yn crynhoi holl themâu mawr y ddadl hon yn ardderchog, gan nodi dirywiad a chwymp yr ymerodraeth wych flaenorol o fywyd yn y môr ac ar y tir, o blanhigion ac adar a glöynnod byw, dirywiad rhywogaethau a chynefinoedd, a thrasiedi colli bioamrywiaeth. Yn y blynyddoedd a fu, roedd cornchwiglod du a gwyn i’w gweld yn hedfan drwy gydol y flwyddyn ledled Cymru. Roeddent mor niferus â’r dolydd blodau gwyllt a’u cynhaliai. Yn awr, maent yn brin ac yn arbennig. Y gornchwiglen yw ein fersiwn fodern o ganeri’r glowyr. Mae eu tranc araf yn dangos i ni fod natur mewn trybini. Er eu mwyn hwy, ac er ein mwyn ninnau, mae angen i ni weithredu.

Nawr, i’r gornchwiglen, mae’r atebion i’w gweld mewn ffermio a rheoli’r dirwedd, ac mae angen rhoi sylw i hyn yn ein polisïau ar gyfer amaethyddiaeth, datblygu gwledig ac yn anad dim, yn y dirwedd ôl-Brexit hon. Mae arnom angen ffermio hyfyw, cymunedau gwledig hyfyw, a rhywogaethau a chynefinoedd hyfyw hefyd. Mae angen i ni ailfeddwl ein dull o gael y gorau oll o bob byd, gan adfer y gorau yn y byd hwn, lle rydym yn stiwardiaid ac nid yn feistri. Beth bynnag am adael yr UE, dylem fod yn edrych ar fyd newydd dewr, ac yn y byd newydd dewr hwn ni ddylai fod unrhyw wrthdaro rhwng cynnal ein gallu i dyfu bwyd a gofalu am y tir a’r natur y mae’n dibynnu arni. Mae’r cyntaf yn gwbl ddibynnol ar yr ail. Felly, gadewch i ni fachu ar y cyfle hwn i weithio tuag at ffermio deallus a chynaliadwy, rheoli’r dirwedd a rheolaeth amgylcheddol, lle rydym ni, y dinasyddion, yn buddsoddi mewn ffermio, nid yn unig mewn perthynas â bwyd a hyfywedd cymunedau gwledig ond drwy ddefnyddio arian cyhoeddus i gynhyrchu nwyddau cyhoeddus pendant, megis dŵr glân, atal llygredd, cynnal pridd iach, gofalu am natur, lliniaru ac addasu i newid hinsawdd, gan gynnwys ail-greu amddiffynfeydd llifogydd naturiol, megis gorlifdiroedd gyda glaswelltir gwlyb a choetir gwlyb.

A wnewch chi ildio?

Nid wyf yn siŵr a oes gennyf amser. Rwy’n ymddiheuro.

Rydym wedi creu rhywfaint o’r adnoddau i wneud hyn yng Nghymru. Rydym yn arwain y ffordd mewn deddfwriaeth a pholisi. Mae gennym Ddeddf yr amgylchedd. Mae Rhan 1 yn disgrifio rheolaeth gynaliadwy ar adnoddau naturiol. Mae’n galluogi adnoddau Cymru i gael eu rheoli mewn ffordd fwy rhagweithiol, cynaliadwy a chydgysylltiedig. Mae’n helpu i fynd i’r afael â’r heriau sy’n ein hwynebu. Mae’n canolbwyntio ar y cyfleoedd y mae ein hadnoddau yn eu cynnig. Ar y ddyletswydd bioamrywiaeth a chydnerthedd ecosystemau yn adran 6(1):

‘Rhaid i awdurdod cyhoeddus geisio cynnal a gwella bioamrywiaeth wrth arfer swyddogaethau mewn perthynas â Chymru, ac wrth wneud hynny hyrwyddo cydnerthedd ecosystemau, i’r graddau y bo hynny’n gyson ag arfer y swyddogaethau hynny’n briodol.’

Yn adran 7 y Ddeddf,

‘Heb ragfarnu adran 6, rhaid i Weinidogion Cymru—

(a) cymryd pob cam rhesymol er mwyn cynnal a gwella’r organeddau byw a’r mathau o gynefinoedd a gynhwysir ar unrhyw restr a gyhoeddir o dan yr adran hon, a

(b) annog eraill i gymryd camau o’r fath.’

A soniwyd eisoes am Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol sy’n disgrifio Cymru gydnerth—

‘Cenedl sy’n cynnal ac yn gwella amgylchedd naturiol bioamrywiol gydag ecosystemau iach gweithredol sy’n cynnal cydnerthedd cymdeithasol, economaidd ac ecolegol ynghyd â’r gallu i addasu i newid (er enghraifft newid yn yr hinsawdd).’

Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet o’n blaenau, sy’n arwain ar hyn, yn y gynhadledd Joint Links:

Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) yn cynnig cyfle i ddod â bioamrywiaeth i mewn i brosesau canolog cyrff cyhoeddus ar gyfer gwneud penderfyniadau, gan ddylanwadu ar fioamrywiaeth a’r adnoddau sy’n ei chynnal. Mae angen i ni ddefnyddio hyn yn y modd mwyaf effeithiol, gan sicrhau bod mecanweithiau arian grant yn cydymffurfio â’r Ddeddf i gyflawni’r nodau lles, a nodau Cymru gydnerth yn benodol.

Clywyd amrywiaeth wych o gyfraniadau. Fe wnaeth ein hamrywiaeth gwleidyddol, rhaid i mi ddweud, greu rhywfaint o harmoni, gyda phawb yn cytuno mai un cyfeiriad teithio sydd yma: mae angen i ni ailadeiladu ac adfer ein hamgylchedd naturiol, ailgyflenwi’r fioamrywiaeth, gwrthdroi colli cynefin, adfer ansawdd ein hecosystemau naturiol. Mae’n dda i ni, mae’n dda i’r blaned, mae’n dda i’r genhedlaeth hon a chenedlaethau’r dyfodol. Gwyddom fod gennym yr offer, gwyddom fod gennym yr uchelgais—mater i ni yn awr yw gweithio gyda’n gilydd, a gwnaeth yr holl siaradwyr yma y pwynt hwn heddiw, i wrthdroi colli bioamrywiaeth, atgyweirio ein hecosystemau briwiedig, a throsglwyddo planed sy’n gwella a phlaned iach i genedlaethau’r dyfodol. Ni yw’r stiwardiaid, nid y meistri.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

The next item on the agenda is the Welsh Conservatives debate, and I call on Mark Isherwood to move the motion.

Diolch, Lywydd. Yn ystod wythnos y Cofio rydym yn cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn cydnabod y dylai’r rhai sy’n gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog, a’u teuluoedd, gael eu trin â thegwch a pharch, ac yn credu y dylai Cymru fod ar flaen y gad wrth weithredu cyfamod y lluoedd arfog, sydd wedi’i fwriadu i wneud iawn am yr anfanteision y gall cymuned y lluoedd arfog eu hwynebu o gymharu â dinasyddion eraill, ac i gydnabod aberth y gymuned honno.

Amcangyfrifir bod 385,000 o aelodau cyfredol a blaenorol o gymuned y lluoedd arfog yn byw yng Nghymru. Yn ôl arolwg cartrefi y Lleng Brydeinig Frenhinol yn 2014, mae hyn yn cynnwys 310,000 o aelodau cyfredol a blaenorol o gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru, a 75,000 ychwanegol o blant. Mae ystadegau’r Weinyddiaeth Amddiffyn wedi awgrymu ymhellach fod yna 153,000 o gyn-filwyr ymhlith y boblogaeth hon.

Y cyntaf o Orffennaf oedd canmlwyddiant dechrau brwydr fwyaf gwaedlyd y rhyfel byd cyntaf—brwydr y Somme; 7 Gorffennaf oedd canmlwyddiant brwydr Coed Mametz, pan gerddodd milwyr traed o’r 38ain Adran (Gymreig) yn syth i mewn i ynnau peiriant yr Almaen o flaen coedwig, tua milltir o hyd, ger pentref bach Mametz. Roedd yn anrhydedd cael noddi Taith y Pabi y Lleng Brydeinig Frenhinol yma yr wythnos diwethaf, pan ymunodd Aelodau a staff y Cynulliad â chyn-filwyr, aelodau a staff y lleng i feicio’r pellter rhwng y Cynulliad a Choed Mametz i nodi cyfnod y Cofio. Llongyfarchiadau i Aelod penodol draw yno, y credaf mai ef oedd y cyflymaf—neu a lwyddodd i fynd bellaf mewn pum munud. Es i am reid hamddenol yn y wlad, ond dyna ni. [Chwerthin.] Ar y diwrnod hwn, 9 Tachwedd 1916, gan mlynedd yn ôl, dechreuodd brwydr Ancre, wrth i gam olaf brwydr y Somme ddod i ben. Erbyn 1918, roedd 280,000 o filwyr Cymreig wedi gwasanaethu yn y rhyfel byd cyntaf, a bu farw tua 40,000 ohonynt. Ar y diwrnod hwn 22 mlynedd yn ddiweddarach, dechreuodd yr Almaen hel 180,000 o Ffrancwyr allan o ardal Alsace-Lorraine a oedd wedi’i gorchfygu yn ail flwyddyn yr ail ryfel byd. Mae pobl hefyd wedi gwneud yr aberth eithaf yn Irac, Affganistan, y Falklands, Gogledd Iwerddon a Korea, i enwi ond ychydig. Am fod y gorffennol yn llywio’r dyfodol, na foed i ni byth anghofio hynny.

Galwn ar Lywodraeth Cymru i nodi bod Llywodraeth yr Alban wedi creu Comisiynydd Cyn-filwyr yr Alban yn 2014 i hyrwyddo anghenion cymuned y lluoedd arfog, ac i greu comisiynydd y lluoedd arfog i Gymru, sy’n ymroddedig i wella’r canlyniadau i gyn-filwyr yn ogystal ag aelodau o’r lluoedd arfog sy’n gwasanaethu, a’u teuluoedd. Mae sefydlu comisiynydd y lluoedd arfog ar gyfer Cymru yn hanfodol er mwyn cefnogi anghenion penodol cyn-filwyr a chyflwyno’r rhain i Lywodraeth Cymru, ac i graffu’n briodol ar wasanaethau i gyn-filwyr a ddarparir gan Lywodraeth Cymru, GIG Cymru ac awdurdodau lleol. Byddai’r comisiynydd yn ymgysylltu â chymuned y lluoedd arfog, yn ogystal â’r holl wasanaethau cyhoeddus, ac yn hyrwyddo’r nifer o brosiectau trydydd sector allweddol sy’n cynorthwyo cyn-filwyr a’u teuluoedd, fel y gellir eu cynnal a’u cyflwyno’n genedlaethol, gobeithio, gan Lywodraeth Cymru, neu gyda’i chefnogaeth. Mae’r rôl hon wedi cael ei chefnogi a’i chymeradwyo gan gymuned y lluoedd arfog a phenaethiaid y lluoedd arfog. Nid ein syniad ni ydyw. Ei hyrwyddo a wnawn ar ran y gymuned honno a’r arbenigwyr sydd mewn sefyllfa dda i wybod.

Galwn ar Lywodraeth Cymru hefyd i gyflwyno asesiad o anghenion cyn-filwyr a fydd yn sail ar gyfer darparu gwasanaethau i sicrhau bod gan gyn-aelodau’r lluoedd arfog yr hawl i gael y gefnogaeth y maent yn ei haeddu. Mae cyfamod y lluoedd arfog yn cyfeirio at y rhwymedigaethau ar y naill ochr a’r llall rhwng gwledydd y DU a’n lluoedd arfog. Cafodd ei egwyddorion eu hymgorffori yn y gyfraith gan Lywodraeth flaenorol y DU yn 2011, gan sicrhau nad yw cymuned y lluoedd arfog yn wynebu anfantais ormodol wrth ddefnyddio gwasanaethau megis tai ac iechyd. Mae pob un o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru wedi sefydlu cyfamod cymunedol y lluoedd arfog, yn ei gwneud yn ofynnol iddynt ethol aelod i fod yn hyrwyddwr y lluoedd arfog, ond mae angen mwy.

Wrth arwain dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gyn-filwyr yma ym mis Gorffennaf, rhoddais enghraifft o etholwr a oedd wedi cael diagnosis ar ôl ei ryddhau o’r fyddin o anhwylder straen wedi trawma cronig a chymhleth yn ymwneud â’i wasanaeth. Roedd wedi ceisio cyflawni hunanladdiad ym mis Mawrth ar ôl i sawl ymdrech i sicrhau ymyrraeth briodol ar ran GIG fethu dro ar ôl tro. Yn dilyn fy ymyriad, addawodd ei dîm iechyd meddwl cymunedol y byddai’n gweld cydgysylltydd gofal o fewn pedair wythnos. Fodd bynnag, pan ofynnwyd i mi ymweld ag ef eto ddau fis yn ddiweddarach, nid oedd wedi clywed dim. Wel, y wybodaeth ddiweddaraf am y stori hon yw mai dim ond ar ôl i mi ymyrryd eto ar lefel uchaf y bwrdd iechyd y pennwyd cydgysylltydd gofal ar ei gyfer. Er gwaethaf ymrwymiad clir yr awdurdodau lleol a GIG Cymru i ddarparu cymaint o wasanaethau wedi’u teilwra ag y bo modd i’r lluoedd arfog, mae gwaith achos y Ceidwadwyr Cymreig—a gwaith achos yr holl bleidiau eraill, yn ddi-os—yn darparu tystiolaeth nad yw hyn yn mynd yn ddigon pell.

Mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gwella’u prosesau casglu data er mwyn sefydlu beth yw anghenion iechyd cyn-filwyr, canfod pa gymorth sydd ei angen ar eu teuluoedd a’u gofalwyr, llywio darpariaeth gwasanaethau a chomisiynu, a thynnu sylw at yr ymgysylltu sydd ei angen â phobl yn y lluoedd arfog, sy’n gwasanaethu a/neu wrth iddynt drosglwyddo i fywyd y tu allan i’r lluoedd arfog. Mewn gwirionedd, dyma’n union roedd adroddiad ‘Call to Mind: Wales’ a gomisiynwyd gan Ymddiriedolaeth Forces in Mind ac yn seiliedig ar gyfweliadau gyda chyn-filwyr a’u teuluoedd a phobl sy’n gweithio yn y sector gwirfoddol ac annibynnol, yn galw amdano ym mis Mehefin. Mae’r adroddiad hefyd yn galw am gynyddu capasiti GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan nodi bod angen gwneud llawer mwy i gefnogi anghenion iechyd meddwl cyn-filwyr yng Nghymru. Mehefin 2016. Pwysleisir yr angen am wella prosesau casglu data ymhellach gan ymgyrch ‘Count Them In’ y Lleng Brydeinig Frenhinol, sy’n galw am gynnwys cwestiynau ar gymuned y lluoedd arfog yng nghyfrifiad nesaf y DU. Fel y maent yn dweud, amcangyfrifir bod rhwng 6.5 miliwn a 6.7 miliwn o aelodau o gymuned y lluoedd arfog yn byw yn y DU ar hyn o bryd, sef oddeutu un rhan o ddeg o’r boblogaeth. Ond ychydig a wyddys am union nifer, lleoliad ac anghenion y grŵp sylweddol hwn.

Pan dynnais sylw Ysgrifennydd y Cabinet at hyn ym mis Gorffennaf, dywedodd fod Llywodraeth Cymru yn cefnogi’r egwyddor, ond credai y gallai roi personél y lluoedd arfog mewn perygl. Fodd bynnag, fe addawodd hefyd y byddai grŵp arbenigol yn edrych ar y mater, ac rwy’n gobeithio clywed mwy ganddo ar hynny heddiw. Yn wir, gallai fod hyd at 0.25 miliwn o gyn-filwyr yng Nghymru ond heb y data hwn, ni allwn gynllunio ar gyfer y capasiti sydd ei angen ar y GIG, comisiynu’r gwasanaethau ehangach sy’n angenrheidiol, na darparu’r cymorth y mae teuluoedd a gofalwyr yn dibynnu arno, ac ni allwn gyflawni’r addewid a wnaed gan gyfamod y lluoedd arfog y bydd y rhai sy’n gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog, a’u teuluoedd, yn cael eu trin yn deg.

Byddwn yn cefnogi gwelliannau 2 a 3 Plaid Cymru a chymeradwyaf waith sefydliadau megis 65 Degrees North, sy’n helpu gydag adferiad cyn-filwyr a anafwyd neu a niweidiwyd drwy gynnig cyfle i gymryd rhan mewn antur heriol. Mae’r prosiect wedi cael cefnogaeth gan Ddug a Duges Caergrawnt, cronfa Endeavour y Tywysog Harry a chyllid LIBOR cyfamod y lluoedd arfog Llywodraeth y DU, sydd hefyd wedi darparu cyllid i wasanaethau Newid Cam CAIS Cymru i gyn-filwyr, gan roi cefnogaeth gan gymheiriaid wedi’i deilwra i gyn-filwyr ac ymyrraeth arbenigol ar draws Cymru, ac i Gymdeithas Tai Dewis Cyntaf i gefnogi Cartrefi Cymru ar gyfer Cyn-filwyr—Alabaré.

Ar ôl arwain y ddadl gyntaf yma yn galw am fabwysiadu cyfamod y lluoedd arfog yng Nghymru, ac ar ôl ymgyrchu ar faterion yn amrywio o salwch meddwl yn ymwneud â gwasanaeth i ddiystyru pensiwn anabledd rhyfel yn llawn, rwy’n croesawu rhai o’r camau dilynol a roddodd Llywodraeth Cymru ar waith. Fodd bynnag, mae angen llawer mwy a byddwn yn ymatal ar welliant 4 Llywodraeth Cymru yn unol â hynny. Mae’n cyfeirio at ddatblygu ‘llwybr tai’ ar gyfer cyn-filwyr a’u teuluoedd. Ond fel y dywedais ddoe, cefais gyngor dibynadwy mai’r cyfan y mae hwn yn ei wneud yw cadw manylion am yr hyn y mae gan rywun hawl iddo neu nad oes ganddynt hawl iddo eisoes mewn un man, ac nid yw’n cynnig unrhyw beth newydd mewn gwirionedd, a bod angen i Lywodraeth Cymru sicrhau hyfforddiant i staff rheng flaen yn ei gylch.

Yn hytrach na £585,000, mae GIG Cymru i Gyn-filwyr wedi datgan wrth bwyllgor y lluoedd arfog yma—y grŵp trawsbleidiol—fod angen £1 filiwn y flwyddyn arnynt i ddiwallu anghenion iechyd meddwl sylfaenol cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru. Er bod llythyr a anfonwyd ataf ym mis Awst gan Lywodraeth Cymru yn nodi bod

rhwng 60 a 65% yn ateb y meini prawf ar gyfer anhwylder straen wedi trawma gydag amser rhwng atgyfeirio ac apwyntiad cyntaf yn 42 diwrnod ar gyfartaledd,

mae hyn y tu allan i darged Llywodraeth Cymru o 28 diwrnod ar gyfer amseroedd rhwng atgyfeirio o ofal sylfaenol i asesu, ac roedd amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth hyd at 38 wythnos y mis diwethaf ar draws y tri bwrdd iechyd y mae gan GIG Cymru i Gyn-filwyr ystadegau ar eu cyfer. Er bod llythyr Llywodraeth Cymru yn dweud ei bod yn disgwyl i therapyddion helpu ei gilydd ar draws ffiniau byrddau iechyd os oes salwch neu absenoldeb, dywedir wrthyf fod yr ôl-groniad y byddai hyn yn ei greu yn y byrddau iechyd eraill yn ei wneud yn amhosibl.

Mae llythyr Llywodraeth Cymru yn dweud y gallai gwasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol ddiwallu anghenion gofal rhai cyn-filwyr, ond rwy’n cael ar ddeall bod gan y rhan fwyaf o gleifion GIG Cymru i Gyn-filwyr anghenion bioseicogymdeithasol cymhleth sydd angen triniaeth a chymorth GIG Cymru i Gyn-filwyr.

Fel y mae ymateb y Lleng Brydeinig Frenhinol i’r ymgynghoriad ar ddogfen ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’ newydd Llywodraeth Cymru yn ei ddatgan, ac rwy’n dyfynnu,

nid yw’r cynllun cyflawni ar hyn o bryd yn mynd i’r afael â’r pecyn cyflawn o anghenion gofal iechyd meddwl ar gyfer cymuned y Lluoedd Arfog, ac ni fydd yn darparu’r lefel gywir o fesurau arweinyddiaeth neu berfformiad i fynd i’r afael yn ddigonol ag anghenion cyn-filwyr Cymru na’u teuluoedd yn y dyfodol

ac mae hefyd yn dweud:

dylai’r ddogfen adleisio’r bwriadau yng nghyfansoddiad GIG Lloegr.

Cymeradwyaf y cynnig hwn yn unol â hynny.

I have selected the four amendments to the motion and I call on Bethan Jenkins to move amendments 1, 2 and 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Thank you very much. Of course, I’m pleased to be part of this debate today, and, of course, I could not disagree with the fact that we need to treat families and veterans with respect. Really, I would expect anybody who lives in a civilised society—although perhaps there are some people in America who don’t agree they live in a civilised society after last night—to treat people with respect and to ensure that everybody can have access to resources—what’s needed by them as people who live in our society.

I want to be critical to some extent, because the irony of debates such as these is that there is a lack of vision by the Westminster Government when people to leave the army to put resources in place at that time to support soldiers. There is still enough money available for schemes such as Trident, for large military schemes, but there aren’t as many schemes in place to provide resources to help soldiers who are out on the battlefield at the moment and also to provide them with resources when they return from places such as Iraq and Afghanistan. I think we really need to discuss this in the context of this debate, because it’s very easy for the Conservatives to ask for more money and more resources all the time, when there is a need for the Westminster Conservative Government to show clearly that they understand the social problems that go along with the situation of people leaving the army.

I’m hearing it all the time from families. They say, ‘I expected more from the army. I expected more from them. I’ve been part of that family for years and I’ve been operating under their leadership.’ That lack of concern by them isn’t something that they can take without emotion, because they’re so close to the situation. They’ve developed relationships that not one of us, perhaps, understands, in very difficult situations. They’ve seen people die. They’ve seen their friends suffer. So, in the context of this discussion, I think we need to remember the emotion and the people behind these discussions.

Even though there are problems on a Westminster level, there are situations that remain where a number of people who were in the army or in the armed forces are unemployed, they have mental health problems and there is a need for enough skills for them to be able to transform themselves and to return to life outside the army. They say, ‘I’m now a civvy. I have to become a civvy and live in civilised society again.’

Rwy’n croesawu cefnogaeth y Ceidwadwyr i’r gwelliant a gyflwynais mewn perthynas â 65 Degrees North. Rwy’n gwybod fy mod wedi anfon neges e-bost atoch i gyd yn gofyn i chi ddod ar daith i fyny’r Wyddfa neu fynyddoedd eraill Cymru—ac rwy’n gwybod bod rhai ohonoch wedi ymateb yn gadarnhaol iawn—i gefnogi, a cherdded ochr yn ochr â chyn-filwyr, gyda llawer ohonynt yn dod o fy rhanbarth, Castell-nedd Port Talbot yn arbennig. Rwy’n meddwl bod un yn dod etholaeth y Dirprwy Lywydd, a bellach yn byw yng Nghaer, Peter Bowker, gŵr a gollodd un o’i goesau yn rhyfel Affganistan, ac a lwyddodd i groesi cap iâ yr Ynys Las heb gymorth yn ddiweddar. Byddant yn awr yn dringo mynydd uchaf Antarctica ym mis Ionawr. Yr hyn y maent wedi’i ddweud wrthyf yw, gallwch, fe allwch roi’r holl wasanaethau cwnsela yn y byd iddynt, ond os gallant ddod o hyd i ffyrdd o fod yn egnïol eto—oherwydd, yn amlwg, mae llawer o’u gwaith yw ymwneud â bod yn egnïol—yna gallant deimlo nad ydynt wedi eu gadael ar ôl gan gymdeithas a bod ganddynt rywbeth i’w roi yn ôl. Felly, maent yn mynd i mewn i ysgolion yn ogystal ac yn dweud wrth bobl am realiti rhyfel. Wrth gwrs, pe baech yn cyfarfod Pete, gallech weld ei angerdd dros yr hyn y mae’n ei wneud. Mae’n mynd i mewn i ysgolion ac yn dweud, ‘Nid wyf yn gwneud hyn er mwyn ceisio tanseilio’r hyn y mae’r fyddin yn ei wneud, ond rwy’n ceisio dweud wrthych y gall hyn ddigwydd i chi ac y bydd yn rhaid i chi newid eich bywyd o ganlyniad i hynny. ‘ Dyna pam rwy’n angerddol o blaid yr hyn y maent yn ei wneud.

Mae’r un peth yn wir am Newid Cam. Fel y dywedais ddoe, roeddwn yn hapus i roi cyfran o fy nghodiad cyflog iddynt ym Mhort Talbot am eu bod yn gwneud gwaith anhygoel gyda’r lluoedd arfog mewn perthynas ag anhwylder straen wedi trawma, a gyda’r teuluoedd hefyd. Dywedodd un ddynes ei bod wedi dioddef cam-drin domestig gan ei phartner am ei fod wedi dychwelyd yn dioddef o anhwylder straen wedi trawma difrifol. Roedd hi wedi gorfod ceisio gweld pethau yn y ffordd honno, ond wrth gwrs, ni allent fyw gyda’i gilydd wedyn am ei fod yn creu cynifer o broblemau iddi hi a’i theulu. Felly, roeddwn yn falch iawn o allu cefnogi’r elusen honno.

Ar fater comisiynydd, fe ddywedaf yn fyr mai’r unig reswm pam rydym yn dweud nad ydym yn ei gefnogi yw fy mod yn credu bod angen edrych ymhellach ar syniadau eraill. Nid wyf o reidrwydd yn dweud ei fod yn syniad gwael, ond credaf fod yn rhaid i ni edrych yn rhyngwladol ar yr hyn sy’n gweithio, ac mae’n rhaid i ni edrych ar gysyniadau eraill y gallwn geisio eu cyflwyno yma yng Nghymru, syniadau eraill i helpu’r rhai yn y sector penodol hwn, a sicrhau nad ydynt yn cael eu hanghofio a’u bod yn gwybod eu bod yn rhan annatod o’n cymuned yma yng Nghymru.

I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to formally move amendment 4 tabled in the name of Jane Hutt.

Yn ffurfiol.

Rhianon Passmore.

Diolch, Lywydd. Diolch. Wrth i ni nesáu at Ddydd y Cofio a Sul y Cofio, mae’n iawn ein bod yn cydnabod yma yng nghartref democratiaeth yng Nghymru y gwasanaeth eithafol y mae dynion a menywod ein lluoedd arfog wedi ei roi, fel ein bod ni’n parhau i fwynhau’r rhyddid rydym yn ei drysori cymaint. Fel llawer, byddaf yn cynrychioli fy mhobl yn Islwyn mewn digwyddiadau coffa yn Rhisga, Coed-duon a Maesycwmer yn y dyddiau i ddod. Rwy’n arbennig o awyddus i ddiolch i’r Lleng Brydeinig Frenhinol am eu holl waith caled trwy gydol y flwyddyn, a hoffwn hefyd gydnabod gwaith hyrwyddwr lluoedd arfog Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, y Cynghorydd Alan Higgs, cynghorydd Llafur dros Aberbargod. Mae ei ymroddiad, ei ymrwymiad a’r amser y mae’n ei gyfrannu i roi llais i gymuned y lluoedd arfog ledled ardal yr awdurdod yn cael ei werthfawrogi’n fawr.

Mae’r ddadl hon, fodd bynnag, yn amserol ar ôl digwyddiadau diweddar a rhaid i ni i gyd herio ein hunain yn gyson i ddysgu o’r gorffennol. Rhaid i ryfela fod y dewis olaf bob tro. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau, rwy’n gwybod, i fonitro cynnydd yn yr Alban ar ôl sefydlu comisiynydd y lluoedd arfog a chyn-filwyr yno, fel y gallwn ddysgu o ddatblygiadau ar draws y Deyrnas Unedig. Er nad yw cyfrifoldeb am y lluoedd arfog wedi’i ddatganoli, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi dangos arweiniad i sicrhau bod cymuned y lluoedd arfog yma yng Nghymru, sy’n cynnwys 385,000 o bobl yn cael ei chefnogi—ac mae hynny’n 12 y cant o’r boblogaeth. Ni ddylai fod unrhyw amheuaeth fod y dynion a’r menywod sydd wedi gwneud eu dyletswydd dros ein gwlad mewn lifrai yn cael ac yn haeddu’r parch mwyaf gan bob dyn, dynes a phlentyn yng Nghymru.

Mae Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a sefydliadau partner wedi dangos eu hymrwymiad i’r lluoedd arfog gyda’r egwyddorion a ymgorfforir yng nghyfamod y lluoedd arfog ar draws y wlad. Mae pob un o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru wedi llofnodi’r cyfamod cymunedol, i ddangos eu hymrwymiad i gymuned y lluoedd arfog, ac mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod yr ymrwymiadau hynny’n cael eu cyflawni. Yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi mesurau sylweddol ar waith i ddatblygu a chydlynu gwasanaethau cyhoeddus y mae modd eu darparu ar gyfer ein cyn-filwyr sy’n dioddef o anhwylder straen wedi trawma, ac mae wedi sefydlu GIG Cymru i Gyn-filwyr, yr unig wasanaeth o’i fath yn y Deyrnas Unedig, yn anffodus. Mae pob bwrdd iechyd lleol wedi penodi clinigydd profiadol fel therapydd cyn-filwyr gyda diddordeb mewn, neu brofiad o broblemau iechyd meddwl milwrol. Bydd y therapydd cyn-filwyr yn derbyn atgyfeiriadau gan staff gofal iechyd, meddygon teulu, elusennau cyn-filwyr ac yn bwysicaf oll, hunanatgyfeiriadau gan gyn-filwyr. Ac mae hyn yn enghraifft glir o droi geiriau’n bolisi a chamau gweithredu ystyrlon.

Yn briodol heddiw, mae cyn-filwyr milwrol yng Nghymru â hawl i gael blaenoriaeth i driniaeth ar gyfer unrhyw gyflwr iechyd sy’n codi o’r gwasanaeth hwn. Nid yw hyn wedi bod yn wir bob amser. Yn wir, yn ddiweddar ailwampiodd Llywodraeth Cymru ei phecyn cymorth i gyn-filwyr a’u teuluoedd er mwyn sicrhau bod y cymorth y maent yn ei haeddu yn hygyrch a’u bod yn ei gael. Ac mae’r pecyn cymorth ar ei newydd wedd yn nodi ymrwymiad parhaus Llywodraeth Lafur Cymru ar draws y portffolios gweinidogol i gymuned y lluoedd arfog ledled Cymru.

A wnewch chi dderbyn ymyriad ar hynny?

Mae’n ddrwg gennyf, rwyf eisiau gorffen.

Ac mae’n cynnwys llyfryn ‘Croeso i Gymru’ newydd ar gyfer y rhai a leolwyd yma. Ac mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio’n agos gyda sefydliadau fel y Lleng Brydeinig Frenhinol i gefnogi ein lluoedd arfog a’n cyn-filwyr ym mhob ffordd bosibl.

Mae’r pecyn cymorth hwn yn cynnwys, ymhlith pethau eraill, £0.5 miliwn i’r gwasanaeth iechyd a lles ar gyfer cyn-filwyr Cymru, y cynllun rhannu ecwiti Cymorth Prynu, sydd wedi cael ei ymestyn i gynnwys gweddwon a gwŷr gweddw personél a laddwyd wrth wasanaethu, ac yn ogystal, fel y crybwyllwyd, o fis Ebrill nesaf ymlaen, diystyru’r pensiwn anabledd rhyfel yn llawn, proses a fydd yn cael ei chyflwyno yn asesiadau ariannol awdurdodau lleol ar gyfer codi tâl am ofal cymdeithasol. Bydd hyn yn sicrhau na fydd gofyn i gyn-filwyr y lluoedd arfog sy’n cael y pensiynau hyn eu defnyddio i dalu am eu gofal. Ac ym mis Chwefror, ymunodd Llywodraeth Lafur Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru â’i gilydd i gyflwyno nofio am ddim i holl bersonél y lluoedd arfog a chyn-filwyr ledled Cymru.

Hoffwn ganmol gwaith y grŵp arbenigol a grybwyllwyd—yr unig un o’i fath yn y Deyrnas Unedig. Sefydlwyd y grŵp arbenigol i roi cyngor ar y ffyrdd gorau i wasanaethau cyhoeddus allu diwallu anghenion cymuned y lluoedd arfog. Ac rwy’n gwybod y bydd y Siambr hon yn gwbl unedig heddiw yn rhoi eu cefnogaeth lawn i’n lluoedd arfog. Yr wythnos hon, rydym yn dangos ein parch yn llawn ac rydym yn cofio, ond mae’n rhaid i ni herio ein hunain i sicrhau ein bod yn cofio bob dydd o’r flwyddyn. Heriodd un o’n dramodwyr gorau, Alan Bennett, y gynulleidfa yn ‘The History Boys’ pan ddywedodd un o’i gymeriadau:

Ffotograff ar bob silff ben tân. Ac mae’r holl alaru wedi cuddio’r gwir. Mae’n fwy o na foed i ni gofio na na foed i ni anghofio.

Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn benderfynol o sicrhau na fyddwn byth yn anghofio’r unigolion sy’n barod i aberthu popeth i amddiffyn ein cenedl, a byddwn yn cyflawni ein dyletswydd iddynt. Diolch i chi—diolch.

Fel y dywedodd Mark, mae’n gan mlynedd eleni ers brwydr Coed Mametz. I lawer o filwyr Cymru, dyma oedd cyrch mawr cyntaf y rhyfel byd cyntaf. Roedd cipio Coed Mametz yn allweddol bwysig ym mrwydr y Somme. Ar ôl pum diwrnod o ymladd, cafodd bron 400 o filwyr Cymru, eu lladd neu eu hanafu, neu cofnodwyd eu bod ar goll. O ganlyniad, ni fu 38ain Adran (Gymreig) yn weithredol am bron i flwyddyn. Rhwng 2001 a 2015, collodd y lluoedd arfog Prydeinig 454 o ddynion a menywod yn Affganistan—collwyd nifer tebyg mewn un bore’n unig yng Nghoed Mametz.

Mae’n briodol ein bod yn cydnabod y ddyled enfawr sydd arnom i’r rhai sydd wedi gwasanaethu ac sydd ar hyn o bryd yn gwasanaethu yn ein lluoedd arfog. Ein dyletswydd iddynt yw darparu’r gofal a’r cymorth y maent yn eu haeddu i’r fath raddau. Mae gadael y fyddin, yn aml ar ôl cyfnod hir o wasanaeth, yn creu llawer o heriau i gyn-bersonél y lluoedd arfog. Mae’n aml yn golygu bod rhaid symud, symud cartref, dod o hyd i swydd newydd, a newid ffordd o fyw.

Maent yn wynebu llawer o heriau. Un o’r rhain yw iechyd meddwl. Mae rhwng 4 y cant a 5 y cant o gyn-filwyr yng Nghymru yn dioddef o broblemau iechyd meddwl. Fel y dywedodd Mark yn gynharach, anhwylder pryder a achosir yn sgil wynebu digwyddiadau trallodus neu sy’n peri straen yw anhwylder straen wedi trawma. Gall ddigwydd i bobl o bob oed. Bydd rhywun sydd ag anhwylder straen wedi trawma yn aml yn ail-fyw’r digwyddiad trawmatig drwy hunllefau ac ôl-fflachiau. Efallai y byddant yn profi teimladau o unigedd, anniddigrwydd, ac euogrwydd—mewn rhai achosion yn arwain at gamddefnydd cynyddol o alcohol a chyffuriau. Mae angen adnabod symptomau cynnar salwch meddwl ac mae angen mwy o gymorth gan y GIG yng Nghymru i bersonél y lluoedd arfog, cyn-filwyr a’u teuluoedd.

Gall addysg plant personél y lluoedd arfog hefyd ddioddef o ganlyniad i darfu ar ffordd o fyw yn y lluoedd arfog. Yng Nghymru, nid oes premiwm disgyblion ar wahân i blant personél y lluoedd arfog fel sydd ganddynt yn Lloegr. Nid yw’r grant amddifadedd disgyblion ond ar gael i blant sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim, ac nid yw hynny’n wir yn achos y rhan fwyaf o blant y lluoedd arfog. Dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno premiwm disgyblion y lluoedd arfog i gefnogi plant y lluoedd arfog yng Nghymru.

Mae tai saff a diogel i gyn-filwyr yn hanfodol hefyd. Mae angen llwybr tai ar gyfer y lluoedd arfog a fydd yn amlinellu beth fydd gan aelodau presennol a blaenorol o’r lluoedd arfog hawl iddo o dan bolisïau tai datganoledig. Rydym angen cymorth wedi’i deilwra i helpu cyn-filwyr i addasu yn ôl i fywyd ar y tu allan a dod o hyd i waith yma.

Dangosodd arolwg a gynhaliwyd yn 2014-15 mai 34 y cant yn unig o gyn-filwyr a oedd yn dweud eu bod yn gyflogedig, naill ai ar sail amser llawn neu ran-amser. Nid yw hynny’n dderbyniol, Lywydd. Hoffwn weld rhwydwaith o siopau un stop yn cael ei sefydlu ar gyfer cyn-filwyr, fel sydd ganddynt yn yr Alban, er mwyn sicrhau eu bod yn gwbl ymwybodol o’r cyngor a’r cymorth sydd ar gael iddynt ar ôl eu gwasanaeth yn y lluoedd arfog.

Mae arnom angen comisiynydd cyn-filwyr ar gyfer Cymru—dywedodd yr ochr arall i’r Siambr na fyddent yn ei gefnogi yn ôl pob tebyg, ond y ffaith yw eu bod angen, nid cadfridog y fyddin i reoli’r lluoedd arfog sydd wedi ymddeol, ond comisiynydd gyda’u hanghenion a’u gofynion eu hunain yn y gymdeithas yng Nghymru i gydlynu a darparu’r cymorth sydd ei angen arnynt ac y maent yn ei haeddu. Mae hyn wedi cael ei wneud yn yr Alban ac rwy’n credu y dylai Cymru fynd yr un ffordd a dylent ddilyn yr un trywydd.

Mae gan Gymru berthynas hir a balch gyda’r lluoedd arfog. Daw arian grant ar gyfer cyngor Cymru, sefydliad ieuenctid gwirfoddol, i ben ar 31 Mawrth y flwyddyn nesaf. Roedd hon yn ffynhonnell werthfawr i fudiadau cadetiaid ac ieuenctid sy’n gysylltiedig ag amddiffyn yng Nghymru, ac nid yw ar gael mwyach.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Dim amser. Efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet fynd i’r afael â’r mater hwn yn ei ateb. Lywydd, mae gennym ddyletswydd i gydnabod hanes hir o ddewrder, aberth a gwasanaeth ein lluoedd arfog, yn y gorffennol a’r presennol, ac rwy’n gobeithio y bydd y Cynulliad Cenedlaethol yn cydnabod y ddyled o ddiolchgarwch heddiw, ac yn cefnogi’r cynnig hwn. Diolch.

Hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno’r ddadl hon heddiw, yn enwedig wrth i ni baratoi i gofio’r aberth a wnaed gan gynifer o bersonél dewr ein lluoedd arfog. Mae gan ddinasyddion Cymru draddodiad hir o wasanaethu yn lluoedd arfog ein cenedl, ac maent wedi chwarae rhan allweddol mewn llawer o’r brwydrau yn y ddau ryfel byd. Mae poblogaeth Cymru oddeutu 5 y cant o faint poblogaeth y DU, ac eto mae’n cynnwys 7 y cant o gymuned cyn-filwyr y DU. Ar hyn o bryd mae gennym oddeutu 8,000 o ddynion a menywod o Gymru yn gwasanaethu yn ein lluoedd arfog—dynion a menywod sy’n barod i roi eu bywydau er mwyn amddiffyn y rhyddid beunyddiol rydym i gyd weithiau yn ei gymryd yn ganiataol. Oni bai am ymroddiad y dynion a’r menywod hyn, a rhai tebyg iddynt a aeth o’r blaen, ni fyddem yn cael y ddadl hon heddiw. Bu farw dynion a menywod o Gymru yn eu degau o filoedd er mwyn cadw ein cenedl yn rhydd rhag gormes. Mae arnom gymaint o ddyled iddynt: mwy nag y gallwn byth ei had-dalu. Y peth lleiaf un y gallwn ei wneud yw edrych ar ôl personél y lluoedd arfog sy’n gwasanaethu yn awr neu wedi ymddeol. Er ein bod wedi gwella llawer o ran cefnogi personél y lluoedd arfog a chyn-filwyr, mae gennym ffordd bell i fynd o hyd mewn perthynas ag anhwylder straen wedi trawma, a’r holl bethau eraill rydym yn dioddef ohonynt sy’n mynd gyda dychwelyd o ryfel.

Mae cyfamod y lluoedd arfog wedi helpu i fynd i’r afael â rhai o’r diffygion, ac mae UKIP yn rhannu cred y Ceidwadwyr Cymreig y dylai Cymru fod ar flaen y gad yn gweithredu’r cyfamod, a bod angen comisiynydd lluoedd arfog ar Gymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwella’r gefnogaeth a roddir i’n lluoedd arfog, ond mae llawer mwy y gallwn ei wneud, yn enwedig y maes tai a lles i gyn-filwyr a’u teuluoedd. Dywedodd wyth y cant o gymuned y cyn-filwyr wrth y Lleng Brydeinig eu bod yn cael anhawster ym maes tai. Mae’n rhaid i ni warantu bod tai’n cael eu darparu ar gyfer personél y lluoedd arfog, yn enwedig pan ystyriwch fod cyn-filwyr yn llai tebygol o gael eu cyflogi na’r boblogaeth yn gyffredinol.

Mae’n rhaid i ni hefyd sicrhau bod cynlluniau fel gwasanaeth GIG Cymru i Gyn-filwyr yn cael eu cryfhau a’u hyrwyddo’n eang. Yn anffodus, mae’r wefan wedi dyddio’n fawr ac yn dal i gyfeirio at Lywodraeth Cynulliad Cymru. Bydd comisiynydd y lluoedd arfog a chyn-filwyr nid yn unig yn gallu ysgogi gwelliannau i wasanaethau ar gyfer personél y lluoedd arfog a chyn-filwyr, ond gallai hyrwyddo ein personél sy’n gwasanaethu hefyd. Mae gwledydd eraill yn trin personél eu lluoedd arfog â’r parch a’r ystyriaeth y maent yn eu haeddu. Mae angen i ni wneud yn llawer gwell. Nid yw esgus diolch ar Ddydd y Cofio unwaith y flwyddyn yn werth dim; dylem fod yn diolch i’r rhai sy’n gwasanaethu, a’r rhai sydd wedi gwasanaethu, yn ddyddiol, a hyd yn oed wedyn, ni allwn hyd yn oed ddod yn agos at gydnabod y ddyled sydd arnom i’r dynion a’r menywod dewr hynny. Diolch yn fawr.

Mae pwynt 2 y cynnig yn tynnu sylw at deuluoedd cyn-filwyr, ac nid yw cefnogi cyn-filwyr yn dod i ben gydag ymyrraeth uniongyrchol. Efallai mai’r cymorth mwyaf effeithiol o’r cyfan yw cadw teulu gyda’i gilydd o amgylch aelodau o’r lluoedd arfog sy’n gwasanaethu, yn ogystal â chyn-filwyr sy’n arbennig o agored i niwed weithiau. Mae gwasanaeth unigolyn yn effeithio ar eu perthynas â phartneriaid, plant, rhieni a hyd yn oed neiniau a theidiau. Ac yn y cyd-destun hwn, rwyf hefyd yn cynnwys ffrindiau, oherwydd, i ddynion ifanc yn arbennig, yn aml, efallai mai eu cyfeillion, neu ffrindiau da, yw’r brif gefnogaeth emosiynol pan fydd yna bethau nad ydych yn teimlo y gallwch eu rhannu gyda’ch teulu.

Byddai gwaith comisiynydd i gyn-filwyr yn ymestyn y tu hwnt i gyn-filwyr eu hunain i gymuned ehangach y lluoedd arfog. Ac os oes gennych unrhyw amheuaeth ynglŷn â sut beth yw honno, edrychwch i weld pwy sy’n mynd i fod yn rhan o’r dathliadau y penwythnos hwn. Fe welwch mai’r teuluoedd sydd ar flaen y gad.

Mae yna ystod eang o wasanaethau ar gael eisoes ar gyfer teuluoedd y lluoedd arfog yng Nghymru, o’r clybiau llawr gwlad i deuluoedd milwrol i bethau fel Cyswllt Cyfreithiol Cyn-filwyr, sef grŵp sy’n rhoi cyngor cyfreithiol am ddim i deuluoedd a gofalwyr yn ogystal â chyn-filwyr ledled Cymru. A dweud y gwir, rwy’n meddwl bod Elfyn Llwyd yn ymwneud â’r grŵp hwnnw. Dylid llongyfarch y sector cyhoeddus, gan gynnwys y ddwy Lywodraeth, fe fyddwn yn dweud, a’r trydydd sector gweithgar iawn, am y gwaith y maent yn ei wneud ar ran cyn-filwyr, ond mae’n arbennig o galonogol fod hwn yn faes lle y caiff cydgynhyrchu ofod i ddangos ei werth. A dweud y gwir, mae’r Aelodau sydd eisoes wedi siarad wedi rhoi enghreifftiau pwerus iawn o’r math o gefnogaeth y mae cyn-filwyr a’u teuluoedd yn ei chael o’u rhengoedd eu hunain—os caf ei roi felly—yn hytrach na chael gwasanaeth wedi’i bennu ar eu cyfer. Nawr, nid yw hynny’n golygu nad oes yna fylchau, wrth gwrs, ond rwy’n meddwl bod cydgynhyrchu yn un o’r lleoedd lle y gallwn geisio dechrau llenwi’r bylchau hynny mewn gwirionedd. Rwy’n meddwl, yn benodol, am—rwy’n meddwl mai y llynedd oedd hi—pan eglurais i’r Siambr fy mod wedi cael peth anhawster yn ceisio canfod pwy oedd hyrwyddwyr cyn-filwyr ein hawdurdodau lleol. Mae rhai yn llawer gwell nag eraill, ond os na all y cynghorau ei gael yn iawn, yna gadewch i’r gymdeithas helpu i ddatrys y broblem.

Nawr, er y byddwn yn hoffi meddwl na fyddai comisiynydd yn ymyrryd yng ngwaith da yr holl elfennau hyn, byddai ef neu hi yn gallu helpu i ysgogi gwelliant, fel y dywedodd Caroline Jones, ym mhrofiad personél milwrol sy’n gwasanaethu, yn ogystal â chyn-filwyr a’u teuluoedd, gan y byddai ganddynt drosolwg, a gallent weithredu ar unwaith i lenwi’r bylchau hynny roedd Bethan Jenkins ei hun yn siarad amdanynt mewn gwirionedd. Rwy’n credu mai rôl allweddol arall a fyddai gan gomisiynwyr yma fyddai ystyried y goblygiadau a’r cymorth a’r cyngor fydd eu hangen ar ein cyn-filwyr yn y dyfodol. Byddai comisiynydd nid yn unig yn gallu ymateb i anghenion heddiw, i eirioli, ond gallai sganio’r gorwel am heriau newydd ac atebion posibl i’r rheini, gan nad oes neb i’w weld yn arwain y gwaith hwnnw ar hyn o bryd. Yn bendant, mae angen rhywun i’n helpu i graffu ar benderfyniadau a wneir yn awr, megis pam y mae gwahaniaeth rhwng Cymru a Lloegr, lle y mae gan blant cyn-filwyr hawl awtomatig i bremiwm cymorth disgyblion, ond nid oes ganddynt hawl i’r grant amddifadedd disgyblion yma yng Nghymru. Dyna bwynt a wnaeth Mohammad Asghar. Ond rydym hefyd yn awyddus i osgoi’r mathau hynny o ymatebion post facto i broblemau megis gydag anhwylder straen wedi trawma. Rydym yn awyddus i osgoi problemau rhag codi yn y lle cyntaf. Dyna pam rwy’n credu y byddai comisiynydd hefyd yn ddefnyddiol i ofyn cwestiynau fel pam nad yw’r £415,000 y gofynnodd GIG Cymru i Gyn-filwyr amdano yn dod er ei bod mor amlwg y byddai hynny’n osgoi’r gost o filiynau mewn gwasanaethau argyfwng y cyfeiriodd—nid wyf yn cofio pwy yn awr—rwy’n meddwl efallai mai Mohammad Asghar a soniodd am y mathau o broblemau fydd gan gyn-filwyr, fel arfer ar ôl i’w gwasanaeth ddod i ben.

Mae beth sy’n digwydd nawr a sut fydd hi yn y dyfodol yn ddwy ystyriaeth sy’n effeithio ar unrhyw berson ifanc sy’n ystyried gyrfa filwrol. Ac unwaith eto, dyma ble y gallai’r comisiynydd cyn-filwyr chwarae rhan hanfodol yn helpu i osod y naws o ran sut y meddylir am y materion hynny yn awr, nid yn y dyfodol pan fydd ein pobl ifanc wedi dod yn gyn-filwyr eu hunain.

Yr wythnos diwethaf ymwelais â Choleg Paratoi Milwrol Penybont yn fy rhanbarth i, sef Gorllewin De Cymru a chyfarfûm â hyfforddwyr a phobl ifanc rhwng 14 a 19 oed y maent yn gweithio gyda hwy. Maent yn addysgu nifer sylweddol o bobl ifanc nad yw addysg prif ffrwd, efallai, yn addas iawn ar eu cyfer, yn ogystal â chyflawnwyr uchel, ac o’r rhain, mae llawer yn mynd ymlaen i ddilyn gyrfa yn ein lluoedd arfog. Rwy’n meddwl bod arnom ddyled i’r bobl ifanc hynny i wneud yn siŵr eu bod ar flaen ein meddyliau, ac ar flaen meddwl Llywodraeth Cymru, yn awr, wrth iddynt symud drwy eu gyrfaoedd, ac nid yn unig pan fyddant yn dychwelyd o ardaloedd o wrthdaro neu pan fyddant yn cael eu rhyddhau o wasanaeth neu’n ymddeol. Nid oedd pob un o’r bobl y cyfarfûm â hwy yno yn dod o deuluoedd milwrol, ond mae rhai ohonynt yn debygol o ddod yn aelodau o deuluoedd milwrol maes o law, a daw hynny â mi yn ôl at rôl teuluoedd milwrol a’r cymorth y gallai fod ei angen arnynt hwythau hefyd.

Felly, pan fydd Llywodraeth Cymru yn gwrthod y syniad o gomisiynydd cyn-filwyr, nid yn unig y mae’n dweud gwrthod helpu ac anrhydeddu’r gwaith a’r aberth y mae ein cyn-filwyr a’r lluoedd arfog wedi’i wneud drwy gydol eu bywydau; mae hi hefyd yn gwneud cam â gwragedd, gwŷr, partneriaid a holl deuluoedd cyn-filwyr, ac mae’n gwneud cam â phlant y lluoedd sy’n gwasanaethu a’r lluoedd yn y dyfodol, gan na fydd y bobl ifanc sy’n dechrau ar eu gyrfaoedd, a gobeithio na fyddant byth yn profi—[Torri ar draws.] Mae’n ddrwg gennyf, Lee, nid oeddwn yn eich gweld. Ymddiheuriadau.

A wnewch chi ildio?

Na, rwyf wedi gorffen.

Nid oes amser ar ôl.

Mae’n ddrwg gennyf.

Un o’r amcanion y dylem ei osod i ni ein hunain yw sicrhau bod y llwybr tuag at waith i’r rhai sy’n gadael y lluoedd arfog yn cael ei gefnogi fel y gallant barhau i gyflawni eu potensial yn y gweithlu sifil. Ar draws y DU, mae cyn-filwyr yn llai tebygol o fod mewn gwaith na’r boblogaeth yn gyffredinol, ac maent bron ddwywaith yn fwy tebygol o fod yn ddi-waith. Nawr, mae yna resymau pam y mae cyn-filwyr o oedran gweithio yn wynebu heriau penodol. Yn aml, mae’r rhai sy’n ymuno â’r lluoedd arfog yn ifanc yn gwneud hynny fel llwybr gyrfa amgen tuag at addysg bellach neu uwch neu gyflogaeth sifil. Bydd rhai yn dewis hynny oherwydd nad ydynt yn teimlo bod ganddynt allu, efallai, i ddysgu yn y ffordd gonfensiynol, ac mae hyd at 50 y cant o recriwtiaid i’r fyddin yn meddu ar sgiliau llythrennedd a rhifedd sy’n is na’r safon ddisgwyliedig ar gyfer rhai sy’n gadael ysgol yn 16 oed. Mae’r rhai yn y grwpiau oedran hŷn sy’n gadael y lluoedd arfog yn aml yn teimlo’n llai hyderus, er enghraifft, ynglŷn â’u sgiliau cyfrifiadurol, ond—ac mae hwn yn gafeat pwysig iawn—gall gyrfa yn y lluoedd arfog alluogi unigolyn hefyd i ddatblygu sgiliau real a defnyddiol iawn a all fod yn ased defnyddiol i gyflogwr sifil.

Fel y mae Busnes yn y Gymuned yn cydnabod,

gyda dros 200 o feysydd crefft yn y Fyddin yn unig, mae personél y lluoedd arfog yn cael hyfforddiant ymlaen llaw mewn nifer o rolau technegol, gan gynnwys peirianneg, rheoli prosiectau, cyfathrebu, logisteg a TG—

ac ystod ehangach na hynny—

a phob un yn drosglwyddadwy i’r gweithle sifil.

Ond y broblem yn aml yw nad yw’r sgiliau hynny’n arwain at gymhwyster ffurfiol y gall cyflogwr y tu allan i’r lluoedd arfog ei adnabod fel dangosydd cyfres benodol o sgiliau a lefel benodol o hyfedredd. Felly, un mater yw sut rydym yn trosi’r sgiliau hynny, sy’n rhai go iawn, i mewn i iaith y byddai cyflogwr yn ei deall. Fel y dywedodd un cyn-filwr:

Mae yna rai pethau nad oes gennych gymhwyster ar eu cyfer. Er enghraifft bod yn gyfrifol am rhwng 200 a 600 o ddynion... Rwyf wedi bod yn gyfrifol am ddogfennau cyflog, pasbortau, byddino, bomiau, bwledi, popeth... Nid oedd yn golygu unrhyw beth oherwydd nid oes gennyf gymwysterau.

Felly, rwyf am dalu teyrnged i’r nifer o raglenni gwirfoddol sy’n cynorthwyo cyn-bersonél y lluoedd arfog i gael gwaith ar ôl eu rhyddhau: Getting You Back to Work gan The Poppy Factory, rhaglen gyflogaeth cyn-filwyr y lluoedd arfog, rhaglen fentora ar-lein y Lleng Brydeinig, a hefyd LifeWorks, sydd yma yn y Cynulliad yr wythnos nesaf, sef cwrs pum niwrnod, gyda hyfforddiant, paratoi ar gyfer cyfweliadau, a gweithdai cv a ddarperir gan y Lleng Brydeinig.

Rwyf hefyd yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio’n agos iawn gyda chyrff gwirfoddol sy’n cefnogi cyn-filwyr, ac mae llawer wedi elwa o Lwybrau Cyflogadwyedd y Lluoedd Arfog, a hefyd o Twf Swyddi Cymru. Ond byddwn yn gofyn i’r Llywodraeth, wrth iddi gyflwyno ei rhaglen brentisiaethau, a’r Porth Sgiliau newydd yn y Cynulliad hwn, i ystyried sut y gellid eu defnyddio hefyd i helpu personél y lluoedd arfog i gyflawni eu potensial yn y gweithlu sifil, a gwn fod yna waith da’n digwydd o fewn y llwybr prentisiaethau.

Mae’n fater o falchder, fel y mae Aelodau eraill wedi’i ddweud, fod yn rhaid i awdurdodau lleol—pob awdurdod lleol—a byrddau iechyd yng Nghymru gael hyrwyddwyr y lluoedd arfog, a byddwn yn annog busnesau hefyd i lofnodi cyfamod y lluoedd arfog, sy’n cynorthwyo cyn-filwyr i gael gwaith drwy warantu cyfweliadau i gyn-filwyr, cydnabod sgiliau milwrol mewn cyfweliadau a mynd ati i geisio codi ymwybyddiaeth o gyfleoedd gwaith ymhlith y rhai sy’n gadael y lluoedd arfog.

Mae’n bwysig yn ystod wythnos y cofio ein bod yn cydnabod ymroddiad ein personél sy’n gwasanaethu a’n cyn-filwyr, ac rwy’n credu ei bod yn ddyletswydd arnom hefyd i gydnabod yr heriau penodol y mae llawer yn eu hwynebu wrth gamu i fyd gwaith ac i sicrhau eu bod yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt i allu gwneud hynny, fel eu bod yn gallu parhau i fynd â’r ymrwymiad y maent wedi’i ddangos yn y lluoedd arfog i mewn i fyd gwaith ac fel nad yw’r doniau sydd ganddynt yn cael eu colli o’n heconomi.

Rwy’n croesawu’r cyfle i gyfrannu at y ddadl hon a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig, sydd wedi tyfu’n ddadl flynyddol bron ychydig cyn Diwrnod y Cadoediad, ac ni allwch anghytuno â’r teimladau sydd wedi cael eu hadleisio ar draws y Siambr gan bron bob un—wel, pob un—o’r pleidiau gwleidyddol yma. Ond rwy’n meddwl bod angen i ni ystyried y profiad cadarnhaol y mae pobl—llawer o bobl—yn ei gael yn y lluoedd arfog. Mae’n hollol gywir i ganolbwyntio ar y cymorth sydd ei angen ar bobl â phroblemau iechyd a dychwelyd i’r gwaith, ond fe welodd y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog, a fynychodd gyfarfod diweddar ym Mhontsenni, y daeth David Rowlands iddo—daeth Lee Waters o Lanelli yno hefyd—y fyddin fel y mae go iawn, a’r gwaith y mae’r fyddin yn ei ddarparu mewn hyfforddiant, brwdfrydedd milwyr ar bob lefel, o’r hierarchaeth yr holl ffordd i lawr at y milwyr cyffredin, a’r balchder a’r angerdd sydd ganddynt tuag at y rôl y maent yn ei chyflawni. Roedd llawer ohonynt wedi bod yn gwasanaethu yn y fyddin ers blynyddoedd lawer, ond rwy’n siwr y bydd hyn yn cael ei adleisio yn y llynges a’r llu awyr hefyd, ac mae’n brofiad gwych i lawer o ddynion a menywod ifanc beth bynnag y byddant yn dewis ei wneud.

Fel y crybwyllodd yr Aelod dros Gastell-nedd, mae’r profiad drwy yrfaoedd a datblygu cymeriad yr unigolion sy’n cofrestru yn newid bywyd i lawer o’r unigolion sy’n ei brofi, a hynny mewn ffordd bositif iawn. Mae llawer o bobl, pan fyddant yn dychwelyd at fywyd ar y tu allan, yn dymuno cadw eu preifatrwydd ac yn aml iawn yn dymuno bwrw ymlaen â’u bywydau a defnyddio’r profiadau a gawsant yn y lluoedd arfog a gwneud defnydd da ohonynt yn eu bywyd ar y tu allan.

Un peth rwyf bob amser yn ei gofio, pan wnaethom ymholiad yn y pwyllgor iechyd, a ninnau’n edrych ar rannu gwybodaeth iechyd—y rheswm rwy’n defnyddio’r gair ‘preifatrwydd’ yw am fod y fyddin wedi gwneud y pwynt, a gwnaeth y Weinyddiaeth Amddiffyn y pwynt, nad yw llawer o filwyr pan fyddant yn gadael y fyddin yn arbennig o awyddus i ddatgelu’r wybodaeth honno neu ei throsglwyddo. Maent yn ei gweld fel eu gwybodaeth hwy. Mae’n rhaid i ni barchu hawliau unigolion a hawl unigolyn i breifatrwydd, gan wneud yn siŵr ein bod yn rhoi mesurau ar waith sy’n helpu’r dynion a’r menywod sy’n dioddef canlyniadau erchyll anhwylder straen wedi trawma ac anafiadau sy’n newid bywydau a allai ddigwydd, a chefnogi teuluoedd hefyd sydd wedi cael profedigaeth drwy golli anwyliaid ar faes y gad ac sydd wedi talu’r pris eithaf a gwneud yr aberth eithaf.

Y teuluoedd y dylem eu hystyried, gan mai hwy yn aml iawn yw’r rhai sy’n dal i hiraethu am flynyddoedd a degawdau am y cariad a deimlent tuag at yr unigolyn a roddodd eu bywyd ar faes y gad, yn y gwrthdaro y dewisodd Llywodraeth y dydd ddefnyddio ein lluoedd arfog ynddo, boed ar ffurf y lluoedd arbennig, y llu awyr, y llynges neu’r fyddin.

Rwyf am ystyried sut y gallwn ddatblygu’r gwasanaethau hynny, gan fod y cynnig heddiw yn galw arnom i ystyried profiad yr hyn a gyflwynodd Llywodraeth yr Alban yn 2014 wrth gyflwyno comisiynydd cyn-filwyr. Nid yw ar yr un patrwm comisiynydd a ddeallwn—y comisiynydd plant, comisiynydd pobl hŷn, comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol—gyda swyddfa bwrpasol a llwyth o weithwyr a chyllideb sylweddol. Mae’n rhywun sy’n hyrwyddwr hawliau cyn-filwyr a darpariaethau ar gyfer cyn-filwyr yn y gymdeithas, boed yn gweithio gyda’r Llywodraeth neu’n gweithio i fusnes preifat. Nid yw’n costio llawer o arian. Mae’n rôl sydd wedi profi’n llwyddiant mawr yn rhoi cyngor a chymorth i Weinidogion Llywodraeth yr Alban i ddarparu’r gefnogaeth honno, boed ar ffurf cynlluniau creu swyddi, mewn hyfforddiant neu drwy hyrwyddo delweddau positif o gyn-filwyr a’r lluoedd arfog.

Y ffordd rwy’n darllen y cynnig ar y papur trefn heddiw, gyda’r gwelliant sydd ger ein bron gan y Llywodraeth—rwy’n synhwyro bod y Llywodraeth yn mynd i gefnogi hwnnw, oni bai bod Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi, oherwydd mae’n amlwg nad yw gwelliant y Llywodraeth yn ceisio’i ddileu. Felly, byddwn yn gofyn i lefarydd Plaid Cymru ystyried, am fod ei gwelliant yn ceisio dileu’r rhan bwysig iawn o’r cynnig ynglŷn â chreu comisiynydd i gyn-filwyr yma yng Nghymru.

Rwy’n derbyn y pwynt, Bethan, ynglŷn â sut y byddai angen i ni ddysgu o arferion gorau ac edrych yn rhyngwladol ar sut y gallem gynyddu neu leihau cyrhaeddiad a gallu comisiynydd o’r fath, ond rwy’n meddwl fy mod yn gywir mai’r hyn roeddech yn ei ddweud oedd nad ydych yn gwrthwynebu rôl y comisiynydd mewn gwirionedd—yr hyn sydd angen i ni ei roi yn ei le i gynorthwyo oedd eich rhesymeg dros ddileu’r rhan benodol honno o’r cynnig. Pe bai’r rhan honno o’ch gwelliannau’n cael ei thynnu’n ôl, yna byddai gennym gynnig a fyddai’n ei gwneud yn ofynnol i’r Llywodraeth ystyried creu comisiynydd i gyn-filwyr yma yng Nghymru.

Rwy’n credu bod hwnnw’n glod pwysig iawn y gallai’r Cynulliad ei gael ar ddiwedd y ddadl hon y prynhawn yma. Felly, carwn bwyso arnoch i ystyried eich gwelliant cyntaf sy’n ceisio dileu’r pwynt penodol hwnnw yn y cynnig heddiw, oherwydd gallwn symud ymlaen ar yr eitem bwysig hon ar yr agenda mewn gwirionedd pe baech yn tynnu’r gwelliant hwnnw’n ôl rhag pleidleisio arno yn nes ymlaen y prynhawn yma. Rwy’n annog cefnogaeth i’r cynnig sydd ger ein bron heddiw.

Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i chi am gyflwyno’r ddadl hon heddiw. Nid ydym yn gadael milwyr ar ôl ar faes y gad, ac ni ddylem eu gadael ar ôl pan fyddant yn dod adref. Roedd Deddf i beidio â gadael yr un milwr ar ôl yn rhywbeth roeddwn yn ymgyrchu drosti yn ystod yr etholiad.

Mae llawer o filwyr yn gwasanaethu, maent yn mynd drwy drawma, mae rhai ohonynt yn cael eu hanafu, ac yn anffodus ni fydd rhai ohonynt yn dychwelyd. A’r rhai sy’n dychwelyd, at beth y maent yn dychwelyd? Mae diffyg gofal iechyd, diffyg darpariaeth iechyd meddwl, yn enwedig, a diffyg tai—mae dod o hyd i dŷ yn broblem go iawn. Rwy’n credu ei bod yn warthus fod rhai cyn-filwyr yn byw ar y stryd. Mae yna rai milwyr sy’n dod adref ac yn colli cysylltiad â’u plant oherwydd eu bod yn cael eu categoreiddio fel rhai a allai fod yn dreisgar, ac mae hynny’n warthus.

Mae gennym gyfamod ar gyfer y lluoedd arfog, ond nid wyf yn credu ei fod yn ddigon da. Rwy’n credu bod angen deddfwriaeth i flaenoriaethu’r rhai sydd wedi gwasanaethu’n weithredol. Rydym yn gobeithio gwneud hyn yng Nghaerdydd ar ôl mis Mai 2017 os byddwn yn arwain y cyngor, gan ein bod yn credu y dylai’r bobl hyn gael eu blaenoriaethu.

Dylai’r gwaith o adnabod cyn-filwyr fod yn norm yn y GIG ac rwy’n gwybod nad yw hynny’n wir, yn llawer rhy aml. Dylai gweithwyr gofal iechyd proffesiynol gael hyfforddiant a dylem fod yn edrych ar arferion gorau. I’r rhai ohonoch sydd wedi gwrando arnaf yma, anaml y byddaf yn llongyfarch y Llywodraeth ar unrhyw beth, ond pan fydd milwyr yn dweud wrthyf ei bod yn llawer gwell yng Nghymru nag yn Lloegr, yna credaf fod hynny’n rhywbeth i’w ddathlu.

Mae llawer iawn o ewyllys da’n bodoli yn y maes hwn, ond yn ogystal â’r gorymdeithiau a’r anthemau, mae angen rhoi camau pendant ar waith fel nad oes unrhyw filwyr yn cael eu gadael ar ôl.

Rwyf wedi cael y fraint o osod y dorch ar ran Plaid Cymru Caerdydd ar ddydd Sul y cofio ers nifer o flynyddoedd. Eleni, byddwn yn gofyn i wleidyddiaeth plaid gael ei chadw allan o bethau. Rwy’n credu y byddai hynny o fudd i bawb.

Cyn i mi orffen, hoffwn sôn hefyd am y gwasanaeth gwych a gyflawnir gan y llynges fasnachol, yn enwedig y nifer o bobl sy’n byw yn y ddinas hon sydd wedi gwneud pethau gwych ar ran ein cyndadau a’n cynfamau, yn enwedig yn ystod yr ail ryfel byd. Pobl o bob cwr o’r byd—o Somalia, o Yemen, a llu o wledydd—ni wnaethant ymladd, ond roeddent yn arwyr hefyd. Diolch yn fawr.

I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant.

Diolch i chi, Lywydd. Bydd yr Aelodau’n cofio, yn y datganiad llafar ddoe, fy mod wedi nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i anrhydeddu’r rhai a roddodd eu bywydau mewn rhyfeloedd yn y gorffennol fel y gallwn fwynhau’r rhyddid sy’n rhaid i ni ei gael heddiw. Rhaid i ni beidio â’u hanghofio. Hefyd, nodais gefnogaeth barhaus Llywodraeth Cymru i’n cyn-filwyr a’r aelodau sy’n gwasanaethu a’u teuluoedd. Gan weithio ar y cyd gyda’n partneriaid allweddol, byddwn yn parhau i adeiladu ar y llwyddiant.

Gwrandewais yn ofalus ar y cyfraniadau a wnaed gan nifer o’r Aelodau ac roedd hon yn ddadl emosiynol a pharchus iawn a gawsom heddiw. Rwy’n cofio pan oeddwn yn Weinidog ychydig o flynyddoedd yn ôl pan oeddwn yn gyfrifol am gymunedau. Un o’r ymweliadau mwyaf anodd a wneuthum oedd â chanolfan y Llu Awyr yng Nghymru lle y cyfarfûm â theuluoedd personél y lluoedd arfog—nid y personél a oedd yn gwasanaethu’n weithredol ond y teuluoedd a’r bobl ifanc. Partneriaid benywaidd y personél a oedd yn gwasanaethu oedd yno’n bennaf ac rwy’n credu bod pob un o’r aelodau—partneriaid a gwragedd personél a oedd yn gwasanaethu—y cyfarfûm â hwy ar dabledi gwrth-iselder. Roeddent ar lefelau uchel iawn o gymorth. Rydym yn dda iawn am gefnogi personél y lluoedd arfog, ond mae’n ymddangos ein bod yn anghofio am y teuluoedd a’r unedau o’u cwmpas. Rwyf wedi cael sgyrsiau gyda’r lluoedd arfog ers hynny—y fyddin, y llynges a’r llu awyr—ynglŷn â sut y gallwn amddiffyn ein craidd o unedau teuluol yn yr ardaloedd hyn. Y rheswm yw—fel y soniodd Bethan Jenkins yn gynharach—y ffaith nad personél y lluoedd arfog yn unig sy’n ysgwyddo baich rhyfela, ond y teulu hefyd mewn gwirionedd. Mae llawer o bethau’n deillio o ddigwyddiadau—mae straen wedi trawma yn un ohonynt. Y pwynt diddorol iawn a grybwyllwyd gan Bethan—fod yna gyfran fawr o achosion o drais yn y cartref yn deillio o straen wedi trawma—rhaid i ni fod yno i gefnogi teuluoedd a phobl ifanc, ond yn bwysicaf oll rhaid i ni fod yno i gynorthwyo gyda salwch y troseddwyr hefyd. Rwy’n awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod yn gallu parhau i wneud hynny.

Rwy’n croesawu pwynt 1 y cynnig, sy’n nodi nifer yr aelodau a chyn-aelodau o’r lluoedd arfog sy’n byw yng Nghymru. Mae Cymru ar ei hennill o’u cael yma ac rydym yn parhau’n gwbl ymrwymedig i ddarparu cymorth parhaus i gymuned y lluoedd arfog. Y tegwch a’r parch a grybwyllir ym mhwynt dau y cynnig yw’r lleiaf sydd arnom iddynt.

Wrth fwrw ymlaen â’n hymrwymiadau datganoledig, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi cyfamod y lluoedd arfog, y pecyn cymorth sy’n adlewyrchu ymrwymiadau Llywodraeth Cymru i sicrhau nad yw aelodau o’r lluoedd arfog a’u teuluoedd dan anfantais oherwydd bywyd eu llu arfog yma yng Nghymru.

Gan weithio gyda’n partneriaid, rydym wedi adnewyddu ein pecyn cymorth, gan adlewyrchu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru a pholisïau a mentrau gan elusennau a mudiadau sy’n cynrychioli cymuned y lluoedd arfog. Mae’r ddogfen ar ei newydd wedd hefyd yn gweithredu fel arwyddbost tuag at y cymorth sydd ar gael.

O ran y cynigion i gael comisiynydd i gyn-filwyr y lluoedd arfog, nid oes gennym unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i argymell y dylid cael un, a gwnaethom rywfaint o waith archwilio y llynedd. Soniodd yr Aelod o’r wrthblaid, mewn ysbryd da rwy’n tybio, at yr hyn sy’n digwydd yn yr Alban, ond nid oes gan yr Alban uned ar ffurf 12 comisiynydd mewn grŵp ymgynghorol fel sydd gennyf fi i fy nghynghori, o’r Lleng Brydeinig Frenhinol i Gymdeithas y Milwyr, Morwyr, Awyrenwyr a’u Teuluoedd i’r holl sefydliadau eraill sy’n ymwneud â chefnogi cymuned ein lluoedd arfog. Maent yn dod ac yn cyfarfod â mi ac yn dweud wrthyf yn union beth sy’n peri pryder. Rwy’n fwy na pharod i gymryd ymyriad gan yr Aelod, ydw.

A wnewch chi gadarnhau, Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried y gwelliant y mae’r Llywodraeth wedi’i roi yno, y byddech yn pleidleisio dros y cynnig diwygiedig pe bai gwelliant y Llywodraeth yn cael ei dderbyn, ac felly byddech yn cefnogi’r rhan honno o’r cynnig? Oherwydd nid ydych wedi ceisio ei ddileu, felly rwy’n darllen gan hynny eich bod yn barod i gytuno i’r cynnig gael ei gyflwyno.

Wel, gadewch i mi roi mwy o fanylion o ran y broses yma. Mae’r Aelod yn iawn i awgrymu y byddwn yn cefnogi eu cynnig diwygiedig yn amodol ar hynny, ond pan ofynnwyd i’r lluoedd arfog—. Nid fy mhenderfyniad i yw hwn, fel y soniodd Mark Isherwood pan ddywedodd nad ei benderfyniad ef ydoedd; rhywun arall oedd yn gofyn am hyn. Gadewch i mi egluro pam y mae gennym y dystiolaeth i awgrymu nad y comisiwn yw’r lle iawn i wneud hynny yn awr yn ôl pob tebyg. Cawsom y grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog, ac rydym yn eu cyfarfod ar sawl achlysur yn ystod y flwyddyn. Cytunwyd y dylai’r grŵp arbenigol gyfarfod â swyddogion a’r Lleng Brydeinig Frenhinol, a byddent yn ymweld â Chomisiynydd Cyn-filwyr yr Alban a rhanddeiliaid eraill i drafod ei rôl ac asesu unrhyw wersi a ddysgwyd, ac yn dod yn ôl at y grŵp arbenigol a rhoi cyngor i mi ar hynny. Cafodd y canfyddiadau eu rhannu gyda phob aelod o’r grŵp arbenigol, a chytunwyd ei bod yn ddyddiau cynnar i gael unrhyw fudd go iawn o’r gwaith roedd Comisiynydd Cyn-filwyr yr Alban yn ei wneud, ac y byddai’r grŵp yn parhau i fod â briff gwylio drosto i sicrhau arferion gorau ar draws y wlad a thu hwnt. Rwy’n fodlon i hynny barhau, ac os yw’n llenwi gofod lle y cyflwynir argymhellion i awgrymu y dylai fod gennym gomisiynydd, rwy’n agored i’r cynnig hwnnw, ond ar hyn o bryd, ni cheir dim ar wahân i dystiolaeth sy’n awgrymu bod gan yr Alban un a bod honno’n sefyllfa well na’r hyn sydd gennym yma yng Nghymru. Felly, byddwn yn gwrthsefyll yr egwyddor, ond dyna pam ein bod wedi derbyn y cynnig mewn egwyddor, oherwydd nid ydym yn ei ddiystyru yn gyfan gwbl. Dyna’n union beth rwy’n meddwl roedd Bethan Jenkins yn ei ddweud—nid ydym wedi ein hargyhoeddi gan y ddadl dros gael un ar hyn o bryd.

Mae ein gwaith gyda chyn-filwyr yn seiliedig ar gyswllt a deialog barhaus gyda chyn-filwyr ac elusennau a sefydliadau sy’n darparu gwasanaethau ar gyfer cymuned y lluoedd arfog, ac nid wyf yn credu y byddai gweithdrefn asesiad anghenion newydd yn gwella gwasanaethau eto yn ymarferol. Fe gyfeirioch at bethau sy’n digwydd yn yr Alban neu yn Lloegr. Mae gennym rai arferion sy’n digwydd yma yng Nghymru nad ydynt yn digwydd yn unrhyw le arall yn y DU. Yn wir, cymorth y GIG sydd gennym ym mhob un o’r byrddau iechyd—nid yw hynny ar gael yn unrhyw ran arall o’r wlad, ond mae’n benodol iawn i Gymru.

Mae’r grŵp arbenigol, gyda’i aelodaeth amrywiol, yn chwarae rôl amhrisiadwy. Gyda’n gilydd, rydym yn pennu ein blaenoriaethau yn y dyfodol a sut y gallwn gydweithio i gyflawni’r rhain ar gyfer y dyfodol. Soniais ddoe am ein dogfen newydd a elwir yn rhaglen ‘Croeso i Gymru’, sydd wedi’i theilwra’n benodol ar gyfer personél presennol a’u teuluoedd. Mae’n darparu gwybodaeth ynglŷn â ble i gael gafael ar wasanaethau a chymorth. Rydym yn gwybod, fel yr awgrymodd Aelodau heddiw yn y Siambr, fod tai yn un o’r heriau mwyaf sy’n ein hwynebu i gyn-filwyr a’u teuluoedd. Mewn ymgynghoriad â’n partneriaid allweddol, rydym wedi datblygu llwybr atgyfeirio ar gyfer tai, i helpu cyn-filwyr a’u teuluoedd i wneud dewis gwybodus ynglŷn â’r opsiwn sy’n gweddu i’w hanghenion.

Mae rhaglen arall rydym yn falch iawn ohoni yng Nghymru yn darparu £50,000 i Frigâd 160 a’r Pencadlys yng Nghymru, i gyflwyno llwybr cyflogadwyedd y lluoedd arfog a chymryd camau unwaith eto i helpu pobl ifanc i drawsnewid eu bywydau drwy ddefnyddio sefyllfa’r fyddin a mwy, lle y gallwn gael budd o’u gwybodaeth a chefnogi proses i fagu hyder. Rhaglen GIG Cymru i Gyn-filwyr, unwaith eto, yw’r unig un o’i bath yn y DU. Dylem ddathlu’r pethau rydym yn eu gwneud yn dda yma yng Nghymru a pheidio â bod yn negyddol yn ein cyfraniadau drwy’r amser. Rydym yn darparu £585,000 y flwyddyn i gynnal hynny, ond rwy’n cydnabod ei fod dan bwysau ac mae’n rhaid i ni wneud mwy. Yn ddelfrydol, credaf y dylai’r lluoedd arfog fod â rhan yn hyn. Fel y cyfrannodd yr Aelodau heddiw, pan fyddwch yn gadael y lluoedd arfog ni ddylai fod yn achos o godi llaw a dweud ffarwel; dylai fod llwybr o gefnogaeth gan y lluoedd arfog, gan y Weinyddiaeth Amddiffyn yn y DU i bersonél presennol a chyn-bersonél.

A gaf fi gyfeirio’n fyr iawn at rai o’r pwyntiau a grybwyllwyd gan yr Aelodau? Gofynnodd Mark Isherwood i mi ynglŷn ag ymgyrch Count Them In y Lleng Brydeinig Frenhinol. Am resymau difrifol iawn, roeddem yn gwrthwynebu cefnogi hynny ym mis Gorffennaf eleni, ar sail cyngor diogelwch, oherwydd y materion y soniodd Andrew R.T. Davies amdanynt yn ymwneud â’r ffaith nad yw rhai pobl yn dymuno i’r wybodaeth eu bod yn gyn-filwyr fod yn y parth cyhoeddus. Rydym yn fodlon â’r cyngor hwnnw a gawsom yn ôl gan y gwasanaethau diogelwch, i ddiogelu’r unigolion nad ydynt am fod yn y sefyllfa honno, ac rydym yn cefnogi ymgyrch y lleng Brydeinig ac rwyf wedi ysgrifennu atynt i esbonio’r broses honno. Felly, rwy’n gobeithio y bydd yr Aelod yn cefnogi hynny.

Unwaith eto, mae’n ddigwyddiad rheolaidd—12 mis i’r diwrnod—i gael y ddadl a gyflwynwyd eto gan yr wrthblaid. Unwaith eto, yn gyffredinol rydym yn cael dwy ddadl yn yr un wythnos ynglŷn â hyn. Rwy’n credu ei bod yn un bwysig; digwyddiad pwysig blynyddol sy’n cofnodi ein cefnogaeth, fel Aelodau, a’r sefydliad hwn, i gynrychioli a pharchu’r bobl a fu’n ymladd mewn sawl rhyfel a gwrthdaro i amddiffyn y gymdeithas sydd gennym heddiw, ac rwy’n ddiolchgar iawn am y cyfle i ymateb.

I call on Nick Ramsay to respond to the debate.

Diolch i chi, Lywydd, ac a gaf fi gytuno â’r sylwadau a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet ar ddiwedd ei gyfraniad yno—fod hon wedi dod yn ddadl flynyddol? Credaf fod pob Aelod yn cytuno ei bod yn un y mae’r Aelodau yn dymuno cymryd rhan ynddi bob blwyddyn i ddangos ein cefnogaeth i’n lluoedd arfog a’n cyn-filwyr.

A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw? Mae mor bwysig nad yw’r aberth a wnaed ar ran y genedl gan ein lluoedd arfog yn mynd yn angof. Wrth gwrs, mae digwyddiadau megis Sul y Cofio yn rhoi ffocws allweddol ar gyfer anrhydeddu’r rhai a laddwyd, ond dylai ein lluoedd arfog fod yn ein meddyliau drwy gydol y flwyddyn gyfan a dylem fod yn ailwerthuso bob amser sut y gallwn eu cefnogi orau, gan wrando ar syniadau’r milwyr eu hunain.

Mewn gwirionedd, roedd hwn yn bwynt a wnaed gan Mark Isherwood yn ei sylwadau agoriadol. I rai o’r Aelodau sydd wedi dweud, neu wedi awgrymu efallai ein bod mewn rhyw ffordd yn ceisio gwleidyddoli’r broses goffa a Dydd y Cofio eleni, rwy’n meddwl bod y ffaith fod llawer o’r syniadau hyn wedi dod gan y cyn-filwyr eu hunain—nid gennym ni na’n wir gan bleidiau eraill yn y Siambr hon, ond gan gyn-filwyr eu hunain—yn dangos yr ysbryd y daethom â’r ddadl hon i’r Siambr a’r bwriadau sydd gennym wrth wneud hynny i geisio gwella bywydau pobl yn ein lluoedd arfog.

Mae egwyddorion cyfamod y lluoedd arfog a ymgorfforwyd yn y gyfraith yn 2011 yn anelu i sicrhau nad yw pobl ein lluoedd arfog o dan anfantais ormodol wrth wneud defnydd o wasanaethau cyhoeddus. Dylai Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol deilwra eu rhaglenni i gefnogi’r egwyddorion hyn yn y ffordd orau. Dyma pam rydym wedi galw am gomisiynydd y lluoedd arfog—yn amlwg, un o agweddau mwyaf dadleuol yr hyn rydym wedi’i gynnig heddiw, yn ôl pob tebyg.

Mae Plaid Cymru yn awyddus i nodi pan fo Cymru’n yn cael ei thrin yn wahanol i’r Alban—yn andwyol o gymharu â’r Alban—ac yn wir mae ganddynt hawl i wneud hynny, ond dyma enghraifft glasurol: os yw comisiynydd yn ddigon da ar gyfer yr Alban, yna’n sicr mae’n ddigon da i ni yma yng Nghymru. Rwy’n clywed, yn ogystal, yr hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet—yn wir, roeddech yn gadael y drws ar agor yno, rwy’n meddwl, Ysgrifennydd y Cabinet. Byddai’n anghywir i mi awgrymu eich bod wedi cau’r drws ar gael comisiynydd i ddelio â’r materion hyn. Rwy’n meddwl mai’r hyn roeddech yn ei ddweud oedd eich bod yn hapus gyda’r strwythur sydd gennych ar hyn o bryd a’r cyngor rydych yn ei gael ar hyn o bryd ac os yw hwnnw wedyn yn datblygu’n strwythur comisiynydd, neu os oes galw am hynny yn y dyfodol, yna, byddech yn edrych ar hynny o ddifrif. Yr hyn y byddem yn ei ddweud wrthych yw bod y galw yno yn awr—credwn fod y galw wedi tyfu a bod yna ddigon o reswm bellach i gyflwyno’r rôl hon. Gelwir amdani gan deuluoedd pobl y lluoedd arfog; gelwir amdani gan bobl y lluoedd arfog eu hunain a gelwir amdani gan yr Aelodau yn y Siambr hon. Felly, byddwn yn eich annog i ailystyried y safbwynt cyn gynted ag y bo modd—eich bod yn cefnogi’r agwedd honno ar y cynnig sy’n ein symud tuag at gomisiynydd. Felly, byddwn yn awgrymu os yw’n ddigon da yn y dyfodol, mae’n ddigon da yn awr a dylem symud tuag at y safbwynt hwnnw cyn gynted â phosibl.

Mae darpariaeth y lluoedd arfog wedi bod yn anghydlynol weithiau yn y gorffennol. Gadewch i ni ddwyn ynghyd y gwahanol linynnau o gefnogaeth. Gadewch i ni adeiladu arwyddbyst llawer gwell, fel bod yr hen faterion cyfarwydd sydd wedi effeithio ar filwyr sy’n ymladd dros eu gwlad a’r ffordd y maent wedi ei chael hi’n anodd ailaddasu i fywyd ar y tu allan yn cael eu datrys o’r diwedd.

Roedd Jeremy Miles, yn ei gyfraniad, yn hollol gywir i nodi’r lefelau diweithdra uwch sy’n effeithio ar gyn-filwyr. Fe sonioch am yr angen i ddatblygu’r sgiliau y maent wedi’u datblygu yn ystod eu hamser yn y lluoedd arfog i wneud yn siŵr eu bod yn cael eu defnyddio’n dda, eu bod yn adennill eu hyder a dangos bod ganddynt rôl werthfawr iawn i’w chwarae mewn bywyd sifil.

Yn olaf, Lywydd, gwnaeth Suzy Davies a Caroline Jones sylwadau dilys iawn. Dywedodd Suzy Davies fod hyn yn ymwneud â mwy na chyn-filwyr; mae’n ymwneud â mater ehangach cadw teuluoedd gyda’i gilydd. Mae’r ystadegyn pwysig a ddyfynnwyd gan Caroline Jones—oes, mae 5 y cant o’r boblogaeth yng Nghymru, ond 7 y cant o’r cyn-filwyr—wir yn bwysig a dylem gofio hynny heddiw. I gloi, Lywydd, hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran yn y ddadl heddiw. Gadewch i ni wneud yr hyn a allwn i roi mwy o gefnogaeth i gyn-filwyr ein lluoedd arfog. Rwy’n gobeithio y bydd y ddadl hon yn anfon neges glir i’n milwyr eu bod yn ein meddyliau, yn enwedig yn ystod wythnos y cofio, ond hefyd drwy gydol y flwyddyn gyfan, a bod pob un ohonom yn y Siambr hon am wneud yr hyn a allwn i geisio gwella eu bywydau cymaint ag y gallwn.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

The next item is the Plaid Cymru debate, and I call on Llyr Gruffydd to move the motion.

Thank you, Llywydd, and I speak to this motion in the name of Plaid Cymru. Now, the intention, of course, in bringing this debate forward this afternoon is not to question the Welsh Government’s commitment to this target of a million Welsh speakers by 2050, nor is it to doubt the consensus that I’m sure exists in this Assembly to work towards that particular target. But, one of the aims of tabling this debate in the Assembly this afternoon was to highlight or, perhaps, underline the enormity of the efforts required in order to double the number of Welsh speakers in just 30 years. It is an increase the likes of which hasn’t been seen in the history of the Welsh language, and an increase, therefore, that will be extremely challenging for us all, whether we be Welsh speakers or non-Welsh speakers. It’s a journey that will insist that we work in a way that is certainly creative and very determined, and, above all else, I suppose, that we are courageous in our approach. If the Government shows those characteristics in working towards this target of a million Welsh speakers over the next few years, then we on these benches will certainly be content to join you on that journey.

Now, the recent consultation on the Welsh Government’s draft strategy for a million Welsh speakers by 2050 does include a number of positive statements about that target and how it can be achieved. One of the central aspects of the strategy, of course, and the key factor in my view, and the other reason for this debate, of course, is the acknowledgment of the important role that education has to play in that effort. As the draft strategy states,

‘We need to see a significant increase in the number of people receiving Welsh-medium education and who have Welsh language skills, as it is only through enabling more people to learn Welsh that we will reach a million speakers.’

Now, the current system doesn’t promote and support Welsh-medium education sufficiently to reach that Government target of a million Welsh speakers by 2050. The statistics demonstrate that there has been a decline in the percentage of seven-year-old learners being taught through the medium of Welsh between 2013 and 2014, and no change between 2014 and 2015—22.2 per cent is the latest figure. There was an increase in the absolute number of children, but a decline in the percentage, and the truth is that the figure has stagnated for a number of years, varying from somewhere below 22 per cent in 2010 to a little over 22 per cent today.

Now, I’m no statistician, but if we are to double the number of Welsh speakers, then one would expect that we would need to double the number of those choosing Welsh-medium education, for example. If we can increase the number of year 2 pupils, which is the cohort of seven-year-olds assessed as first-language Welsh speakers, from 22 per cent to, let’s say, 50 per cent, then that would represent an additional 10,000 children, based on the 2015 figures. It would mean providing over 300 Welsh-medium classes across Wales for children at seven years of age.

That is the scale of the challenge we’re facing and the scale of the effort required. And, of course, you could multiply that, then, across the early years, primary education, secondary education, further education, higher education, lifelong learning, and so on. The early years are crucially important, because the earlier a child comes into contact with the language, the greater his or her chance is of becoming a fluent speaker. Those aren’t my words, but the words of the Government in its draft strategy, and, naturally, I agree with that. Unfortunately, of course, the level of language transference between children and their parents is relatively low. In 2015 only 6.5 per cent of five-year-olds spoke Welsh fluently at home, and that was down from 7 per cent in 2012. We are reliant, therefore, on the care and early years education system to ensure that children begin that journey of becoming of becoming bilingual, given that that doesn’t happen naturally in the home. If you get them early for the Welsh language, the likelihood that they will actually be able to speak the language and use the language is far, far greater. Now, 86 per cent of children attending Welsh-medium ‘cylchoedd meithrin’ will transfer to Welsh-medium primary schools, and the majority of those who don’t do that don’t do so because the Welsh-medium provision isn’t available to them very often.

Now, there is then a glorious opportunity, therefore, in light of the Government’s agreement with Plaid Cymru on enhancing childcare as a means of achieving much of what we want to see happening. And I said yesterday, in response to a statement by the Cabinet Secretary on that policy, and, indeed, in light of evidence that he provided to the committee last week, where he said that he would want to ensure that this policy responds to demand—I said, of course, that we need to move away from that attitude. Introducing that target of 1 million Welsh speakers has to be a statement that the days of just responding to demand are long gone. That’s the approach of the past, being reactive in this context. All the Government, education authorities and everyone else’s thinking has to change significantly to be a proactive one from here on in, and generate that demand through promoting, encouraging, and creating the provision and infrastructure to correspond, then, of course, to that. As Cymdeithas yr Iaith said, it would take more than 800 years for each child to receive Welsh-medium education if the current pattern of growth continued. And I’m certainly not going to settle for that.

Now, ensuring appropriate action for Welsh-medium education and training, of course, is crucially important for the success of the strategy—something that’s recognised by the Government, when they state that that, of course, means planning in order to support student teachers and classroom assistance, enhance sabbatical schemes for the current workforce, and significantly increasing the number of workers in the childcare and early years sector. The Government, of course, are announcing their 10-year plan for the early years workforce and childcare in the spring. Of all the plans brought forward by this Government that can influence the future of the Welsh language, this, in my view, is one of the most crucial. And this, to all intents and purposes, in my view, will be a test of how serious the Government is in terms of achieving their target of 1 million Welsh speakers.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Yes.

Diolch. Mae pwysau’r trafodaethau ynglŷn â chynyddu’r ddarpariaeth o addysg cyfrwng Cymraeg—. Gwyddom mai oddeutu 16 y cant o blant yn unig sy’n cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, sy’n golygu y dysgir Cymraeg ar ryw lefel fel ail iaith i’r rhan fwyaf, y mwyafrif llethol, o blant ysgol yng Nghymru. Nawr, mae yna lawer o dystiolaeth i ddangos bod ansawdd y dysgu hwnnw mewn ysgolion cyfrwng Saesneg yng Nghymru yn wael neu’n anghyson, ac eto nid ydym yn siarad yn y dadleuon hyn ynglŷn â sut rydym yn cynyddu lefel dysgu Cymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg. Felly, beth y gallwn ei wneud i fynd i’r afael â’r genhedlaeth o blant sy’n cael darpariaeth wael iawn ar hyn o bryd?

Well, it’s a shame that the Member doesn’t recall that we raised this in the Chamber just a few weeks ago, the quality of teaching Welsh as a second language, and that the Minister himself made a clear statement about the direction of travel for Government in that particular area. I’m not going to use my time now, because that is an issue that has been previously discussed here in this Chamber, but certainly there is recognition and there is some movement on that front in order to tackle that issue.

Now, I live in the north-east of Wales, where we saw, of course, the first Welsh-medium secondary school established in the 1950s, where people had to fight very hard, as was the case in many areas in the 1960s and 1970s, for Welsh-medium education, but that battle is, of course, not over. In counties such as Wrexham, Denbighshire and Flintshire, you see the battles that are happening, not only to enhance provision but also to protect the existing provision. In Wrexham, the increasing demand for Welsh-medium education has led to parents, in certain circumstances now, not being able to get their children in to, for example, Ysgol Bro Alun, although it was only opened three years ago in order to meet demand in the Gwersyllt area. All Welsh-medium primary schools in the county are full to overflowing, but there’s no intention to build a new school. The only secondary school faces a huge challenge, with the expectation that 1,400 will attend by 2024. If we look at the WESP for the county for the future, there is no recognition that demand has gone unmet and that more places are needed.

In Flintshire, which was once so innovative in this area, there was a recent threat to Ysgol Gymraeg Mornant, the only Welsh-medium school in the north of the county, which was at threat of closure. If that had happened, it would have meant travelling to Holywell for Welsh-medium education, given that the Welsh school in Prestatyn is full. The truth is, of course, that only 5 per cent of children in the county receive Welsh-medium education—a figure that has been stagnant for many years, and I know that that is a cause of disappointment for many.

In Denbighshire—and I will declare an interest as a parent and governor of Ysgol Pentrecelyn—there has been a battle to protect the language status of the provision for children there, and it was a great pleasure for me to read the papers to be placed before the cabinet next week that now recommend that the provision should be maintained there. But, of course, that has been the result of a battle and a judicial challenge.

Now, that’s my experience in the north-east; everyone else will have different experiences. There are positive experiences, of course, and we can refer to many of those in Gwynedd, Carmarthenshire and in other parts of Wales. But the message is, of course, that planning is crucially important, and ensuring that we have strong WESPs is also important in order to drive this provision forward.

My fellow Members will expand on a number of other aspects. We know of further education, higher education, and lifelong learning too—we shouldn’t forget the provision there. But the education field is just one aspect of the effort to create 1 million Welsh speakers, but it is a crucially important aspect. I think we will see, over the next few months, how serious the Government is in reality in terms of attaining that target. And as I said at the outset, if this Government shows the willingness to be creative, determined and courageous, then I, and many of us here, I’m sure, will be happy to stand shoulder to shoulder with the Government on that journey.

I have selected the two amendments to the motion. I call on the Minister to formally move amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Formally.

I call on Suzy Davies to move amendment 2, tabled in the name of Paul Davies.

Thank you, Llywydd. May I thank Plaid Cymru also for tabling this debate today? We will be supporting the motion, and we would have been happy to support the Government’s amendment too, but it deletes point 2. I can’t see why the Government couldn’t accept the point, identify the reasons why and contrast that with the new ambitions for their forthcoming strategy. I move the amendment too.

Now, the reasons why—well, why don’t we start with local authorities? They should have grasped their obligation to promote the Welsh language by now. The Welsh in education statutory plans have failed. It’s a waste of money asking councils to do investigative work or promoting work if they’re not going to act upon the results. Worse than that, it just reinforces existing perceptions that Welsh language policy to date has been more about political vanity and box-ticking than a deep-seated will to develop a bilingual nation.

A lack of leadership and direction has resulted in demand for Welsh-medium education that is growing slowly and uncertainly across council areas in my region. There is no convenient concentration to plan for the building of new schools, therefore we’re seeing the centralisation of provision, drawing visible Welshness out of communities for the benefit of one site, which is sometimes at some distance from children’s homes. That doesn’t help with another of the Government’s priorities, which is to grow the use of Welsh in all communities. And it may be inconvenient enough for some families not to follow up on their good intentions, halting and reversing demand. Another temptation is to ignore demand—letting existing Welsh-medium overflow to the point where, once again, demand is stifled in its early stages.

Let us worry less about building schools in centralised locations, which will be too small or too big in the medium term, and look more closely at growing Welsh-medium use on existing school sites. Now, to be clear, this isn’t a distraction from the need for new Welsh-medium schools. It’s an additional option for councils that that are in this time trap, if I can describe it like that, which I’ve just described. I’m not talking either about bilingual schools. I’m talking about existing English-medium schools, which have Welsh-medium units that are co-located, but are separate, that grow year on year with each new intake. At the same time, as we’ve discussed before, Lee Waters, English-medium schools need to increase the use of Welsh as a medium of communication. There is still a need for those who are in the English-language system to have the opportunity to develop decent Welsh language skills for use in their future lives.

Now, I accept that this creates a huge challenge for the Welsh Government—I accept that: a curriculum that insists upon dedicated use of Welsh in English-medium schools; school sites that are flexible and that accommodate growing Welsh demand, and, possibly, dropping English demand as a result; and, of course, as Llyr has mentioned, a workforce that can educate well in such a system, or whatever. In the meantime, of course, we have to consider the children and young people who are going through the system that we already have, and how likely it is that they’ll get a chance to acquire sufficient Welsh language skills for continued use after school, and that they value enough to pass on to their children in due course. These are the generations that are facing the double-whammy of the reluctance—a poor experience at school, as Lee has said, and an employment market where employers don’t see the use of Welsh as something that is important.

Standards have a role, but as you will have heard from me before, if business doesn’t believe that bilingualism is a virtue, then you’re looking at another roadblock to your aim of 1 million speakers. There are opportunities for the Coleg Cymraeg to offer Welsh-medium education in further education colleges, and I hope, Minister, that you’re actively considering those. There are also opportunities for relevant Welsh language skills to be developed in vocational course that lead to public-facing careers, such as social care, retail, hair and beauty, and so forth. College leaders seem confused I talk about this distinction, but Welsh-medium education is not the sole responsibility of creating Welsh speakers. Thank you.

We need between 15,000 and 18,000 additional Welsh speakers every year, over a period of 30 years, if we are to reach the aim of 1 million Welsh speakers. And that is on top of addressing the number of people who leave Welsh communities and Wales. The role of education is key in getting to that target. By now, the vast majority of people who speak Welsh have learnt it at school. Compare that with the situation in the middle of the last century and before that, when the vast majority learnt the language at home. I happen to be one of those fortunate people who acquired the language in the home as the natural first language of our family, but that is not the experience of an increasing number of people, unfortunately. Because, by now, transferring the language in the home is not as effective as it was in the past, because there are fewer families now where both parents speak Welsh.

Therefore, it’s clear that there is a need to increase the Welsh-medium education provision in order to produce 1 million Welsh speakers. At the moment, the percentage of children in Welsh-medium education is not increasing, and this is despite the evidence that there is significant demand for Welsh-medium education—a demand that isn’t being met in the majority of places in Wales. WESPs are key in creating the massive change that is required. Since 2013 local authorities have had a legal duty to assess the demand for Welsh-medium education and to identify how the authority is going to improve the Welsh-medium provision in their area. And the Welsh Government has a central role to ensure that these plans are ambitious and robust. Unfortunately, that isn’t the situation. In December 2015, the Children, Young People and Education Committee found that these plans were not effective, and 17 recommendations were made to the Government. To be completely effective, the plans need to promote Welsh-medium education as well as respond to any demand, and authorities must define in their education plans where a new school or schools will be built, and when they’re going to be built.

In Caerphilly County Borough Council there has been a highly laudable effort over the years to ensure that there is a sufficient number of schools to meet the demand for Welsh-medium education. There’s been an increase from four Welsh primary schools to 11, but there is still increasing demand for places, particularly in the three schools in Caerphilly itself. A survey was conducted by the Parents for Welsh-medium Education group in Risca, and they found that a significant number of parents would send their children to a Welsh-medium school if that school was available locally.

So, the demand is there, not only in Caerphilly but across Wales. Part of the solution is to build more schools. Therefore, the Government needs to ensure that there is funding available to local authorities that want to increase the provision of Welsh-medium schools because, as far as I know, beyond the twenty-first century schools programme, which is for a different purpose, no money is available. Also, as part of the language strategy that the Government is consulting on at the moment, the Government will have to include a detailed strategy on how many additional teachers and support staff schools in Wales will need to ensure that the education sector contributes greatly to the target of 1 million Welsh speakers.

Just a quick word on the higher and further education sectors. We are proud of the success of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol that is now extending the opportunities for Welsh-medium education in our universities. I’m very pleased to see that there will be a review of the Coleg Cymraeg by the Cabinet Secretary, which will include looking at extending Welsh-medium provision to the further education sector, as well as the higher education sector, where so many of our young people are studying.

By the way, we’re also keen to see many more apprenticeships being offered, either through the medium of Welsh or with some activities through the medium of Welsh. Out of nearly 50,000 apprenticeships only 165, which is 0.34 per cent, included some Welsh—one Welsh activity was all that was needed to be included. Clearly, therefore, there is a need for a transformational change in every aspect of Welsh-medium education if we are going to have any hope of reaching the aim of 1 million Welsh speakers.

Rwy’n bwriadu defnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg yn y cyfraniad hwn.

First of all, where will these million Welsh speakers be in 2050? Will they be in Wales, in Britain or across the world?

Roedd cyfrifiad 2011, a oedd yn dangos gostyngiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg, o’i gymharu â 2001, yn siomedig iawn. Os yw’r dirywiad yn parhau ar yr un gyfradd dros y 30 mlynedd nesaf, dim ond Gwynedd fydd â hanner ei phoblogaeth yn siaradwyr Cymraeg, a hynny o 1 y cant yn unig. Dyna sy’n rhaid ei wrthdroi. Y peth mwyaf brawychus oedd y gostyngiad yn y cymunedau lle y mae dros 70 ac 80 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg. Dyma’r nifer y mae pobl, gan fy nghynnwys fy hun, yn credu sydd ei angen i’w gwneud yn iaith gymunedol. Pan fydd yn disgyn i 60 y cant, gan ddefnyddio mathemateg syml, ni fydd dau o bob pump o bobl y byddwch yn eu cyfarfod yn ei siarad, a’r tueddiad yw, ‘Gadewch i ni gadw at y Saesneg gan y bydd pawb yn fy neall.’

Yn fwy calonogol, rydym wedi gweld nifer y plant tair neu bedair oed sy’n gallu siarad Cymraeg yn codi o 18.8 y cant yn 2001 i 23.6 y cant yn 2011. Mae hyn yn dangos parhad y cynnydd o 11.3 y cant yn 1971. A gaf fi dalu teyrnged, fel y mae pawb arall wedi gwneud, i’r Mudiad Ysgolion Meithrin a Ti a Fi, sydd wedi gwneud gwaith rhagorol yn cael plant ifanc iawn i siarad Cymraeg? Mae’n ddrwg gennyf am hyn, Rhun, ond Ynys Môn yn unig a oedd â chyfran is o siaradwyr Cymraeg tair neu bedair oed na’r gyfran o’r boblogaeth yn ei chyfanrwydd o gyfrifiad 2011. [Anghlywadwy.]—senario os yw’n parhau wrth symud ymlaen oherwydd mae angen i ni newid. Nid yw hyd yn oed y da o’r hyn sy’n digwydd gyda rhai tair a phedair oed yn ddigon da. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod plant yn dysgu Cymraeg yn yr ysgol. Rwy’n mynd i siarad mwy am hynny, yn y Gymraeg, yn nes ymlaen. Felly, ymddiheuriadau. Ni fanylaf arno yn awr. Mae angen i ni gael pobl i wneud hyn yn awr, oherwydd mae’n anhygoel o anodd dysgu Cymraeg fel oedolyn. Hefyd mae gennym lawer o bobl yn symud i mewn i Gymru na fyddant yn siaradwyr Cymraeg; mae gennym bobl yn symud allan. Gofynnaf y cwestiwn yn awr: a ddylai pobl sy’n symud i Lundain, y mae eu plant yn mynychu Ysgol Gymraeg Llundain, gael eu cyfrif gyda siaradwyr Cymraeg? Dyna gwestiwn y mae angen i ni roi rhywfaint o ystyriaeth iddo.

Bydd y cynnydd yn nifer y bobl ifanc sy’n siarad Cymraeg yng Nghymru yn sicrhau nad yw’r senario fwy pesimistaidd yn digwydd, cyn belled â bod y rhifau hyn yn cael eu cynnal a’u cynyddu. Ond unwaith eto, mae angen i blant siarad Cymraeg. Gallwn siarad am siaradwyr Cymraeg, ac mae gennyf lawer o brofiad o blant rhwng tair a 18 oed dros y blynyddoedd diwethaf yn mynd i ysgolion cyfrwng Cymraeg, ac mae gwahaniaeth rhwng gallu siarad Cymraeg a siarad Cymraeg. Mae’n wahanol iawn. Mae angen i ni gynyddu nifer y bobl sy’n ei siarad.

Mae’r Llywodraeth bresennol yn gwneud llawer: cefnogi mentrau iaith; cynlluniau gweithredu ar yr iaith; cynlluniau hybu’r Gymraeg; cymorth ariannol ychwanegol i’r Eisteddfod; digwyddiadau gyda gwersyll yr Urdd yn Llangrannog, er bod fy merch, ymysg eraill, yn dweud y gallent wneud gyda llawer mwy o fuddsoddiad yno o hyd; a’r buddsoddi mewn darparu ysgolion cyfrwng Cymraeg. Er gwaethaf ymrwymiad a chymorth cyfredol Llywodraeth Cymru—ac nid wyf yn credu bod neb yn amau ​​cefnogaeth Llywodraeth Cymru i hyn—byddwn yn hoffi gweld pum polisi yn cael eu gweithredu. Lle wedi’i warantu mewn darpariaeth Dechrau’n Deg trwy gyfrwng y Gymraeg i bob plentyn cymwys y mae eu rhieni yn ei ddymuno. Gadewch i ni ddechrau’n ifanc. Ar ôl i blant fynd i mewn i amgylchedd cyfrwng Saesneg, maent yn debygol o aros yno. Hyrwyddo manteision addysg cyfrwng Cymraeg i rieni plant tair oed. Y bwriad i o leiaf draean o blant Cymru fynychu ysgol cyfrwng Cymraeg. Nawr, fy ofn yw ein bod yn mynd i barhau fel rydym, ac yn y pen draw bydd gennym boblogaeth yng Nghymru lle bydd oddeutu ein chwarter yn ei siarad, ond bydd yn amrywio rhwng tua 20 a 40 y cant, ac ni fydd digon o siaradwyr Cymraeg yn unman iddi fod yn iaith y gymuned, yn iaith y gall pobl ei defnyddio bob dydd. Rwy’n byw yn Nhreforys lle y ceir nifer fawr o siaradwyr Cymraeg a chyfle i’w defnyddio, ond ni allwch ond ei defnyddio mewn nifer fach o lefydd. Mae’n ddrwg gennyf, Rhun.

Thank you very much. Would the Member agree with me that we also need to use the excellent role models that we have in sports, for example, at the moment—we think of the Welsh team and players such as Ben Davies and Joe Allen—in order to ensure that young people look up to people who use the Welsh language?

A dweud y gwir, roedd hen ewythr Cyril Hartson yn cael trafferth siarad Saesneg, ac yn aml byddai’n rhaid iddo ofyn beth oedd y gair Saesneg pan fyddwn yn siarad ag ef.

Mae angen i’r ddarpariaeth o gyfleusterau ieuenctid cyfrwng Cymraeg wella a gwneud diogelu’r Gymraeg yn ystyriaeth berthnasol mewn ceisiadau cynllunio.

I know how difficult it is to learn Welsh. It’s easier to learn at school when one is young. I find mutations impossible, but my wife and my daughter who attended Welsh-medium schools use them quite naturally.

Mae dros hanner y bobl a fydd yn cymryd rhan yng nghyfrifiad 2051 yn fyw bellach. Byddai pawb o’r rhai 38 oed yng nghyfrifiad 2061 wedi dechrau yn yr ysgol.

Finally, who are these Welsh speakers? People like myself who speak Welsh with family and friends in the chapel and in the pub, who aren’t confident in using Welsh in public? Will I count as one of the 1 million?

It’s a pleasure to participate in a debate where such ideas are being aired. Congratulations to Suzy and to Mike for their contributions.

I, like Sian Gwenllian, have been fortunate geographically and in familial terms to have been given a Welsh upbringing, to such an extent that I wasn’t able to speak English until I was seven and I didn’t know what the concept of a second language was. I had to learn English to be educated.

I welcome and admire the Government’s courage in aiming for 1 million Welsh speakers and I’m with you 100 per cent. Of course, we’ve been here before: it was 1900 and there were 1 million Welsh speakers at that point too. So, we are reclaiming ground here and we are determined that we will do so, particularly on a day such as today. We’ve just had that election result in the United States and it’s quite easy to feel a little despondent, but it’s worth bearing in mind that we have something very valuable in Wales with the Welsh language, and it is something that we should take pride in and celebrate that we are, on a wide scale, still able to use the Welsh language. In the history of humanity, when a minority language comes up against a strong majority language in a neighbouring country, then that minority language tends to decline and eventually disappear. In the history of humanity, only three minority languages have been able to withstand such major pressures: Hebrew is one, Basque is the second and the third is the Welsh language. In the whole history of humanity on this globe, we are part of a nation that uses a language that has proven to be able to overturn history. So, everything is not bleak by any stretch of the imagination, but it has taken hard work to date in order to have those 562,000 Welsh speakers we have today.

We have regained ground, but there is still work to be done, as we’ve already heard. I won’t rehearse the issue of schools, but it is worth noting that we do have 386 Welsh-medium schools in the primary sector in Wales. Three hundred and eighty six—I should just repeat that figure. There is a crucial contribution that the education sector makes to our language, but we can do more in the workplace, for example, with more provision to encourage and to help people to learn Welsh naturally to the level where they can use it naturally, as Mike Hedges has already suggested—a natural level that would be appropriate for the kind of work that they do.

When my oldest son was out in Germany, he was expected to become fluent in German for the work that he was doing with his degree at the time. They provided people to teach the staff from abroad on a one-to-one basis. It happened naturally, there was no cost attached for the employer and it just happened. And Aled did become fluent in German within three months of that kind of provision and was able to provide services in German to Germans in Berlin. It’s possible to do that. Of course, with a background in Welsh-medium schools, learning German was much easier—another of the benefits of having Welsh-medium education. It’s important to make it easier for people to learn Welsh as adults too. We need greater provision and we need more of a boost to the Welsh for adults scheme and Welsh in the workplace.

I note the additional funds that have been provided as a result of the agreement between ourselves as Plaid Cymru and the Labour Party, but there remains work to be done, because courses for adults, generally speaking, through the medium of Wales are very rare. Only 0.2 per cent of all funding of £17 million for those courses is actually spent on Welsh-medium courses. But, on a day such as today, after a night like last night, we want people to be very much aware of the contribution of the Welsh language, to be positive about the Welsh language, and, yes, to teach people and to teach our children so that they do become fluent in Welsh.

As I said, we’ve been here before with the 1 million Welsh speakers and with quite some effort and commitment and passion and leadership from this Government, and hard work from everyone else, without anyone being less than confident in using their Welsh publicly, and insisting as Welsh speakers that we use Welsh language services—we don’t always because of a lack of confidence, and use the English language services—. It is up to us all. We are looking for leadership, yes, and it seems that we are getting that leadership, but there’s hard work still to be done to regain that ground and reach that figure of 1 million Welsh speakers.

Mae hon wedi bod yn ddadl ddiddorol iawn ac rwyf wedi dysgu cryn dipyn o’r areithiau a wnaed ar bob ochr i’r Siambr. Rwy’n falch iawn, ar ran fy mhlaid, o gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw.

Roeddwn yn falch iawn o glywed y nodyn o optimistiaeth gan Dai Lloyd funud yn ôl a’r pwynt a wnaeth am y cysylltiad rhwng y Gymraeg a’r iaith Fasgeg a’r Hebraeg a’r ffordd y mae’r sefyllfa wedi cael ei gwrthdroi yn y ddau achos arall hwnnw. Mae’n rhoi llawer iawn o obaith i Gymru hefyd. Rydym yn sicr wedi dod yn bell oddi wrth ‘Frad y Llyfrau Gleision’, pan oedd yn bolisi gan y Llywodraeth ar y pryd i geisio cael gwared ar yr iaith. Heddiw, yn ffodus, mae gennym agwedd hollol wahanol.

Rwy’n synnu, mewn gwirionedd, fod y Llywodraeth wedi ceisio diwygio’r cynnig hwn yn y modd y mae wedi gwneud oherwydd ceir consensws o gwmpas y tŷ y dylem gefnogi amcanion Llywodraeth Cymru. Rwy’n credu eu bod wedi ymrwymo i ymdrech glodwiw i gael y dyhead hwn am 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, ac rwy’n meddwl y dylem gydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cyfraniad enfawr tuag at wrthdroi sefyllfa’r iaith. Rwy’n meddwl, ar ffurf y Gweinidog presennol, fel rwyf wedi dweud o’r blaen, nad oes neb yn fwy addas i hybu’r mesur hwn. Felly, nid wyf yn credu bod angen i’r Llywodraeth fod yn amddiffynnol mewn unrhyw ffordd ac nid wyf yn ystyried bod pwynt 2 yn y cynnig yn feirniadol o’r Llywodraeth. Rwy’n meddwl efallai fod Plaid Cymru yn ôl pob tebyg wedi penderfynu yn fwriadol i beidio â chyflwyno nodyn o wrthdaro i’r ddadl hon er mwyn annog y consensws sydd angen i ni i gyd ei ddangos i’r byd y tu allan. Oni bai bod y Llywodraeth eisiau dileu’r datganiad pur o ffaith ym mhwynt 2, yna gallem i gyd gymryd rhan yn y ddadl hon ar nodyn o gytundeb llawn. Felly, mae’n anffodus fod y math hwn o ddadlau pwynt wedi cael ei fabwysiadu. Ond rwy’n credu ein bod i gyd yn cytuno ar yr hyn rydym am ei gyflawni ac felly nid oes unrhyw anghytundeb yno.

Rwy’n credu bod yr hyn a ddywedodd Llyr Gruffydd yn ei araith agoriadol heddiw yn iawn. Rydym i gyd yn cydnabod anferthedd y dasg i gyrraedd 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Gall fod yn fwy o ddyhead na realiti, ar un ystyr, ond rwy’n meddwl os gallwn wneud camau sylweddol tuag at gyflawni hynny, yna byddai hynny ynddo’i hun yn werth ei wneud. Mae’n galw am y newid agwedd a ddisgrifiodd, am hyrwyddo’r defnydd o’r Gymraeg. Rwy’n credu bod yn rhaid i ni i gyd, fel unigolion, wneud ein rhan yn hynny o beth. Rwy’n straffaglu drwy’r llyfrau dysgu ar y funud am na chefais y fantais fawr a gafodd Dai Lloyd ac eraill o dyfu i fyny ar aelwyd Gymraeg—nid oedd y naill na’r llall o fy rhieni yn siarad Cymraeg. Roeddem yn byw yn Sir Fynwy, a oedd yn uniaith Saesneg ar y pryd, hyd nes fy mod yn 11 oed, ac yna symudais i Sir Gaerfyrddin. Roeddwn yn 11 oed cyn i mi gael unrhyw wersi Cymraeg o gwbl. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, roedd rhaid i mi ddewis rhwng y Gymraeg a’r Almaeneg a dewisais Almaeneg. Felly, yn ystod fy ngyrfa ysgol, dysgais Ffrangeg ac Almaeneg a Rwsieg, ac fe astudiais Almaeneg a Rwsieg yn y brifysgol yn ogystal, ond yn anffodus ni fanteisiais ar y cyfle i ddefnyddio’r Gymraeg pan gefais ei gynnig. Ond rwy’n falch o ddweud—

Bydd angen y Rwsieg arnoch eto. [Chwerthin.]

Efallai y bydd Mr Trump eisiau fy ngwneud i’n llysgennad ym Moscow fel y mae am wneud Mr Farage yn llysgennad ym Mrwsel. Ond un o’r rhesymau pam rwy’n edrych ymlaen at fod yn y lle hwn yw’r cyfle i wella fy sgiliau Cymraeg. Ond dyna ddigon o hel atgofion ar fy rhan.

Rwy’n cytuno â phopeth sydd wedi cael ei ddweud yn y ddadl hon hyd yn hyn. Mae’n sicr yn wir mai addysg Gymraeg yw’r brif ffynhonnell o siaradwyr Cymraeg newydd, fel y mae strategaeth iaith Gymraeg Llywodraeth Cymru yn ei ddweud. Mae’n hanfodol bwysig caffael y Gymraeg cyn gynted ag y bo modd mewn bywyd ac rwyf wedi darllen y gyfrol fawr hon a gynhyrchwyd gan gomisiwn y Gymraeg ar sefyllfa’r Gymraeg rhwng 2012 a 2015, ac rwy’n meddwl bod ychydig o baragraffau byr ohoni yn werth eu cofnodi er mwyn y ffeithiau y mae’n eu hamlygu.

‘Mae dros 80 y cant o blant 3–4 mlwydd oed yn byw mewn cartrefi lle mae dau oedolyn yn gallu siarad Cymraeg hefyd yn gallu siarad Cymraeg eu hunain, ond pump y cant yn unig o blant 3–4 mlwydd oed yng Nghymru sy’n byw mewn aelwydydd o’r fath.’

Felly, mae honno’n ffaith sy’n gefndir i’n holl drafodaethau heddiw.

‘Mae 80 y cant o bobl a ddysgodd y Gymraeg gartref yn ystyried eu hunain yn siaradwyr Cymraeg rhugl. Ond yn yr ysgol mae plant a phobl ifanc yn dueddol o ddysgu’r Gymraeg heddiw, ac nid yw cyfraddau rhuglder ymysg y bobl hynny’r un mor uchel ag ydyw ymysg y rheini wnaeth ddysgu’r Gymraeg ar yr aelwyd. Mae siaradwyr Cymraeg rhugl yn defnyddio’r Gymraeg lawer amlach na’r rheini nad ydynt yn rhugl, felly y mae arwyddocâd sylweddol i’r shifft o’r cartref i’r ysgol fel y brif ffynhonnell o siaradwyr Cymraeg.’

Yna, os edrychwn ar y ffigurau ar gyfer pan fydd plant wedi dysgu siarad Cymraeg, sydd hefyd yn ddiddorol iawn ac yn addysgiadol hefyd.

‘Dywed hanner y bobl hynny a ddysgodd y Gymraeg yn yr ysgol feithrin yn bennaf eu bod yn siaradwyr Cymraeg rhugl. O’r bobl hynny a ddysgodd y Gymraeg yn yr ysgol gynradd yn bennaf, tua chwarter ohonynt a fedrai siarad Cymraeg yn rhugl ac mae llai nag un ym mhob pum person a ddysgodd y Gymraeg yn yr ysgol uwchradd yn bennaf yn eu hystyried eu hunain yn rhugl.’

Felly, mae hynny’n profi bod dysgu Cymraeg o’r cychwyn cyntaf o fewn y system addysg i blant nad ydynt wedi dysgu’r iaith yn y cartref yn hanfodol wrth ystyried mai’r ysgol yw prif ffynhonnell siaradwyr Cymraeg newydd heddiw. Felly, mae’n hanfodol bwysig, felly, y dylem gyflwyno’r Gymraeg i feddyliau plant cyn gynted â phosibl.

Ond rwy’n credu ei bod yn iawn i ni gydnabod—

A gaf fi ddweud bod eich hel atgofion wedi golygu bod eich amser ar ben bellach, felly a wnewch chi ddod â’ch cyfraniad i ben?

Gwnaf. Roeddwn eisiau cydnabod y cynnydd sylweddol yn y cyllid y mae’r Llywodraeth wedi ei gyflwyno, i fyny o £16 miliwn yn 2013-14 i bron £30 miliwn y flwyddyn nesaf. Rwy’n credu y dylem, fel Cynulliad, ganmol y Llywodraeth am hynny ac rwy’n meddwl y dylem i gyd, felly, fod yn weddol optimistaidd ynglŷn â’r dyfodol.

I couldn’t speak a word of Welsh until I was 32 years of age, and I started to learn Welsh when I was a teacher, because, in my school, there weren’t enough Welsh teachers available to teach children for the Estyn inspection. I went to the university in Lampeter and followed a Wlpan course over two months, and taught Welsh within a week of finishing the course. As a language teacher, especially of Welsh, I have experience of the challenges facing people who’d like to learn Welsh, but there aren’t enough teachers who speak Welsh available to make this a reality. There is a need for better planning for the teaching workforce to ensure that there a sufficient number of teachers to teach through the medium of Welsh. There is a need for a scheme to encourage Welsh speakers to join the education workforce, and a scheme to attract teachers who speak Welsh who work in other countries to return to Wales.

In some schools, there isn’t enough time, either, in the curriculum. Sometimes, when I was a teacher, only half an hour a week was available for teachers to teach the children. How can we expect children to learn any language without the appropriate time?

Dai mentioned earlier the need to offer more opportunities for adult education. Too often, there aren’t enough courses, or courses are too costly, and this prevents people from taking part.

Rydym yn aml yn clywed am draul yr iaith Gymraeg, ac mae’r rhan fwyaf o bobl yn gwerthfawrogi’r gwerth diwylliannol, ond hoffwn siarad am y manteision economaidd, oherwydd mae’r iaith Gymraeg yn gwneud arian i Gymru. Mae’n ailgylchu arian yn y wlad ac mae’n allweddol i ddatblygiad economaidd a chryfhau’r economi. Mae’n bwysig dweud bod ‘ein hiaith’ yn bwynt gwerthu unigryw. Mae’n rhoi mantais gystadleuol i ni dros fannau eraill yn y DU ac mae’n atyniad i fuddsoddwyr tramor. Yn 2014, dyna a welodd grŵp gorchwyl Llywodraeth Cymru a dyna yw fy mhrofiad personol o fynd â buddsoddwyr o gwmpas Cymru hefyd.

Rwyf eisiau dweud bod yna rai pobl yng Nghymru sy’n dioddef bron o sgitsoffrenia gwrthnysig yn yr ystyr eu bod yn gweld eu hunain fel Cymry, ac eto maent i’w gweld yn casáu pethau Cymreig: os edrychwn ar bobl sydd am fychanu’r Eisteddfod, er enghraifft, gyda newyddiadurwr y llynedd yn creu rhwygiadau. Mae gan Undeb Rygbi Cymru wersi enfawr i’w dysgu gan Gymdeithas Bêl-droed Cymru ynglŷn â sut i fod yn falch o’n hiaith a’n diwylliant unigryw, a ‘diolch o galon’ i’r bechgyn allan yn Ffrainc yn yr haf. Ymhellach i ffwrdd, mae gennym BBC Radio 5 Live yn gofyn i bobl roi sylwadau ynglŷn ag a oeddent yn meddwl bod hil-laddiad diwylliannol yn dderbyniol, o ran a ddylai’r iaith Gymraeg fodoli ai peidio. Os ydym yn gyfartal fel cenhedloedd yn y DU, pam nad yw’r Gymraeg yn cael ei haddysgu ar draws pob gwlad? Rwy’n credu bod yna berygl gwirioneddol yn awr y bydd diwylliannau lleiafrifol yn cael eu llethu gan genedlaetholdeb gul ymosodol un maint i bawb y DU. Yr hyn sy’n fy nghythruddo yw’r ffordd y mae rhai mathau o wleidyddion yn defnyddio gwahaniaethau fel ethnigrwydd ac iaith i neilltuo lleiafrifoedd.

Rwy’n falch o weld rhai pennau Llafur yn nodio i gytuno yn y Siambr, ac rwy’n diolch i chi. Byddwn yn gofyn iddynt gael gair difrifol, felly, gyda’u Gweinidog cyllid, a gefnogodd ymgyrch Chwarae Teg dros ysgolion cyfrwng Saesneg yn fy ward cyngor yn y Tyllgoed yn 2010, 2011 a 2012. Holl bwyslais yr ymgyrch oedd bod ysgolion cyfrwng Cymraeg yn cael popeth, ac mae hynny’n gywilyddus. Rwy’n gofyn i chi wneud yn siŵr nad oes dim byd felly’n digwydd eto, am ei fod yn anghywir.

Yr hyn rwy’n falch iawn ohono yn awr, yng Nghaerdydd a Chymru, yw bod llawer o bethau wedi newid. Roedd llawer yn y genhedlaeth goll—dyna fy nghenhedlaeth i—nad oeddent yn cael eu caniatáu i ddysgu Cymraeg, ac rydym yn gwneud yn siŵr fod ein plant yn mynd i ysgolion cyfrwng Cymraeg. Yn anffodus, er gwaethaf y geiriau cynnes a chonsensws cysurus yma, pan fo Llafur mewn llywodraeth leol yn gwadu lleoedd cyfrwng Cymraeg i rieni—rhieni fel Kyle Jones—[Torri ar draws.] Peidiwch â thytian os gwelwch yn dda; gwrandewch. Rhieni fel Kyle Jones yn Nhrelái, nad oedd yn gallu anfon ei blant i gael addysg cyfrwng Cymraeg eleni. Nid oedd yn cael dewis—ni châi ddewis, ym mhrifddinas Cymru. Rwy’n cofio, yn 2013, pan ddaeth Llafur i arwain y cyngor a chanslo adeiladu’r ysgol Gymraeg yn Grangetown, ac rwy’n cofio’r hawl i gyfieithu ar y pryd yn cael ei thynnu’n ôl gan y cyngor ar draws y ffordd, hyd nes i mi wrthod siarad Saesneg yn y siambr.

Allan yno, yn yr unfed ganrif ar hugain, nid oes unrhyw beth yn agos—dim yn agos—cymaint o ragfarn yn erbyn yr iaith Gymraeg â’r hyn a arferai fod. [Torri ar draws.]

Mae’r Aelod yn dod â’i gyfraniad i ben a bydd yn cael ei glywed mewn distawrwydd.

Yng Nghymru’r unfed ganrif ar hugain, mae’r mwyafrif yn croesawu dwyieithrwydd. A dywedaf wrthych, pan fyddwn yn cipio grym yn y cyngor hwnnw y flwyddyn nesaf, byddwn yn gwneud yn siŵr fod pawb yn cael dewis. Yr ugeinfed ganrif oedd pan oedd yr iaith yn cael ei defnyddio i rannu pobl; yr unfed ganrif ar hugain fydd y ganrif pan fydd yr iaith Gymraeg yn uno pobl, ac mewn byd fel sydd gennym heddiw, mae hynny’n bwysig tu hwnt. Diolch yn fawr.

I call on the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language, Alun Davies.

Thank you very much, Llywydd, and thank you for the opportunity to respond to this discussion. I was listening to the contribution from every part of the Chamber and I had written on my notes here to thank Plaid Cymru for the way Llyr had opened the debate, and I had also written to thank you for the sense of consensus that is in each part of the Chamber. [Laughter.] So, at least I can be accused of being a little bit of an optimist at times. Can I just say this? Because I do think, when we’re discussing the language and our culture it’s important that we look for consensus, and don’t look for those things that divide us, and I know that the Plaid Cymru spokesperson agrees with that. I also acknowledge the tone in the way that Llyr had opened this discussion, and also the challenge. He started his contribution with a challenge for myself and the Government, and he finished his contribution with the same challenge: are you serious? That was the question he asked. And can I just say this? I am serious and we as a Government are serious about this, and we’re going to show that, not just by words in closing a discussion here in the Assembly, but also in how we’re going to act during the years and months to come.

We’ve set a target of 1 million speakers, and, when we’re talking about speakers, we’re talking about people who can use the Welsh language, not just speak the Welsh language when there is a need now and again. And, Mike, you are one of that 1 million, and I welcomed each one of the comments you made during your contribution and also the positive contributions about how we move this agenda forward. I think that is important and it’s something that we are going to do. So, we do recognise the challenge that’s facing us, we acknowledge the challenge, and we also know where we are today. We’re not going to hide from the truth, or avoid facing the reality of where we are. We’re not going to do that. But we aren’t going to repeat the same sort of discussions that we’ve had. We’re going to take action. And that is why we’re taking time to discuss with people across Wales at the moment, and we will be, when we come to publish the strategy in the spring, publishing a strategy that will be clear, that will have targets, clear targets, for the activities that we’re going to undertake in the next few years, and clear targets about how we’re going to reach the target of 1 million Welsh speakers by 2050.

We recognise that there is a challenge, as Suzy Davies said, and others have said, from the early years to the post-16 sector. We have to take intentional steps to increase the provision if we’re going to see this vision realised. Each one of the speakers this afternoon has spoken about the importance of Welsh-medium education, and we recognise that there is a need to strengthen the strategic planning system for every stage of education and training, which is vital if we’re going to succeed. We’re looking forward to receiving the WESPs from local authorities next month. Sian Gwenllian has emphasised the importance of this, and we recognise that and we agree with you that there is a need for these plans to be serious. They need to be robust and they need to be ambitious. If they’re not ambitious and if they’re not helping us to reach the target, we won’t accept them. We’re clear on that. We’re talking with local authorities to set targets that will enable us to reach our aims.

We also want to see an increase in Welsh-medium education and ensure that we have a sufficient workforce to enable us to do that. I welcomed the words of Suzy Davies when she was talking about the importance of initial training through the medium of Welsh, and also more teachers who can take advantage of the sabbatical scheme to develop Welsh language skills. I recognise that that is happening, and I recognise that we need to increase that, and we’re going to do that. We also want to see more learners in FE and HE being able to continue their education in the Welsh language, or in both languages, and we will be developing opportunities to do that. Each Member is aware that the Cabinet Secretary Kirsty Williams has established a working group to review the activities of the Coleg Cymraeg and to consider that the Coleg Cymraeg’s role should be expanded to the post-16 sector. The working group has been established and it will be reporting back to the Cabinet Secretary next summer. We will then consider how we’re going to move that forward. I don’t want to pre-empt the findings of the group, but I’m certain that we have to take that work seriously and we have to move very quickly once we receive their report.

Can I just say this? We recognise that it’s disappointing that we haven’t reached all our targets by now, but we also have a clear focus that we are moving to set targets that can be part of a wider strategy, and that will ensure that we reach the target of 1 million speakers by 2050. We are going to do that during the next few months, and there will be clear targets published next spring.

We accept the second amendment about the importance of the way in which Welsh is taught and used in the workplace. I acknowledge what Dai Lloyd has said about the importance of this, and we will be doing everything we can to ensure that bodies that provide services, and businesses, can do so in the Welsh language as well.

So, we do think that there is consensus and agreement around the Chamber—not a cozy consensus, but a clear consensus, and a consensus that is based on vision; a vision relating to the place of our language and our culture in the future in our country. I agree with Dai Lloyd when he was talking about reviving the Welsh language and ensuring that there is a place for the Welsh language in all our communities, wherever we work and live in Wales. We will be leading on this consensus. We will be ensuring that this consensus is a strong consensus, and one that has strong roots, and we will ensure that this consensus leads a robust vision and a clear vision for the Welsh language and the future of the Welsh language.

Llyr Gruffydd to reply to the debate.

May I first of all thank everyone for their contributions? We as a party will also be supporting the second amendment. We won’t be supporting the first amendment—that’s the end of the consensus there immediately—for the very same reason that Suzy Davies outlined. We don’t disagree with what’s contained within the amendment, but it would delete the second point of the motion, and I don’t think that that’s necessary.

We were reminded that we’re talking about creating some 15,000 new Welsh speakers every year. That’s 1,000 rugby teams per year, with a language policy that is better than the Welsh Rugby Union’s, hopefully. But it will take vision and it will take clear targets, programmes and strategies—of course it will—and the Minister himself has acknowledged that the Welsh in education strategic plans, which are timely, of course, because the consultation is ongoing—. It’s encouraging to hear a clear message in this place this afternoon that the Government will not accept strategies that don’t make a sufficient contribution to this target of achieving a million speakers by 2050.

May I thank Mike Hedges, and may I congratulate both him and Neil McEvoy for making contributions through the medium of Welsh? But I do fear that Mike, perhaps, has let the cat out of the bag by asking whether we’re talking about a million Welsh speakers across the globe, or whether we are talking about a million Welsh speakers in Wales specifically. Well, if we reach a million Welsh speakers across the globe, that will be a positive step forward, without doubt. We will have gone even further with time, but let’s take one step at a time. I think the point Neil McEvoy made on workforce planning was entirely crucial, and also the economic contribution that the Welsh language makes. I know of a company developing software that has gained contracts across the globe for the very reason that they have developed software that can work bilingually, because it’s used in Wales. That, therefore, is portable in other parts of the world where developing software that operated only in one language is not sufficient, which would have meant that they wouldn’t have actually gained some of those contacts. So, there are examples out there and we need to promote those, because the economic argument is important and one which is central to this debate too.

I’m pleased to hear that the Minister states that he is serious and that the Government is serious—as serious as we are—in seeing this target attained. They will be judged through their actions, of course, and we as an opposition party, along with other parties in this place, will keep a close eye on the Government’s approach and how this area develops over ensuing months and years. But as I said at the outset, we will expect—and the scale of the challenge will require this—the Government to take determined and courageous action. If you do that, I’m sure there will be more than a million Welsh people with you on this journey.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

We now move to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to the vote.

The first vote is on the individual Member debate under Standing Order 11.21. I call for a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. There voted in favour 45, no abstentions, none against. Therefore, the motion is carried.

The next vote is on the Welsh Conservative debate, I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. There were 12 in favour, no abstentions, and 34 against. Therefore, the motion is not agreed.

I call for a vote now on amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 35, no abstentions, 11 against. So, the amendment is agreed.

Amendment 2. I call for a vote on amendment 2 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 46, no abstentions, and none against. So, the amendment is agreed.