Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg sydd gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Mike Hedges.

Mi ddaru ichi sôn yn eich ateb am Siemens Llanberis. Dwi'n falch iawn o'r datblygiadau yn Siemens, ac mae'n wych gweld bod y cwmni wedi tyfu i gyflogi cannoedd yn yr ardal. Ond, wrth gwrs, mae eisiau cofio y cychwynodd y cwbl drwy waith arloesol gŵr lleol, Osborn Jones. Felly, mae gwaith pobl leol yn mentro ac yn arloesi yn hollbwysig wrth ddatblygu'r economi.

Dydy'r gogledd, wrth gwrs, ddim yn un rhanbarth homogenus, unffurf, ac mae creu twf economaidd yn y rhannau gorllewinol, gwledig, Cymreig yn gofyn am strategaethau penodol. Busnesau bach a chanolig ydy asgwrn cefn Gwynedd, efo busnesau ym mherchnogaeth cymunedau yn blodeuo ar draws y sir—ffaith dwi'n hynod falch ohoni—efo'r mudiad cymunedoli yn rhoi platfform ar gyfer y cydweithio yn y sector pwysig yma. Felly, hoffwn i wybod gennych chi beth sydd yn y gyllideb sydd yn rhoi cefnogaeth penodol i dwf mentrau cymunedol fel ffordd bwysig o dyfu'r economi yng Nghymru.

Diolch yn fawr i Siân Gwenllian. Dwi'n cytuno â beth ddywedodd hi am Siemens yn Llanberis. Fe ges i'r fraint o gwrdd â nhw yn Llanberis ar ôl siarad gyda Dafydd Wigley, a oedd yn rhywun arall pwysig yn nhwf y cwmni. Rydyn ni'n gwybod nawr, ar ôl yr arian sy'n mynd i ddod gan Lywodraeth Cymru, y bydd 100 o swyddi newydd yn cael eu creu yno, gyda sgiliau uwch, gyda chyflogwyr sgiliau uwch hefyd. So, mae hwnna'n rhywbeth pwysig yn y gogledd-orllewin.

Dwi wedi siarad fwy nag unwaith gyda Jane Hutt am gymunedoli, ar ôl y cyfweliad y mae hi wedi ei gael yn y gogledd. Ac mae nifer o bethau yn y gyllideb o dan gyllid o dan arweiniad Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, ond hefyd yn y gyllideb gyffredinol, sydd yn cefnogi busnesau lleol, busnesau bach, i'w helpu nhw i dyfu, ac, fel rydyn ni wedi gweld yn Siemens, i greu swyddi at y dyfodol.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands. 

Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.

Diolch, Llywydd. Dwi eisiau troi at y Gymraeg o ran fy nghwestiynau i heddiw, Ysgrifennydd Cabinet, a baswn i'n hoffi gofyn os ydych chi'n cytuno bod yr hawl i ddefnyddio'r Gymraeg yn allweddol er mwyn gwireddu'r nod o gynyddu'r defnydd o wasanaethau Cymraeg. Ydych chi'n cytuno bod y ddau beth yn mynd law yn llaw?

Dwi yn. Wrth gwrs, mae hawl gan bobl yng Nghymru i ddefnyddio'r iaith Gymraeg. Mae dwy iaith yng Nghymru sydd â statws swyddogol, Saesneg a Chymraeg, a chyfleon i ddefnyddio'r Gymraeg yw'r ffordd orau i dyfu defnydd.

Diolch am hynny, a dwi'n falch ein bod ni yn gallu ffeindio consensws yma, o ran Aelodau'r Senedd presennol, o ran y Gymraeg, a bod o ddim yn bwnc llosg fel y buodd o yn y gorffennol. Y rheswm pam roeddwn i'n gofyn hynny'n benodol ydy gan fod Comisiynydd y Gymraeg wedi cyhoeddi ei chynigion terfynol ar gyfer polisi gorfodi newydd yn ddiweddar. Mae rhai wedi codi pryderon nad oes cydnabyddiaeth i rôl allweddol gwaith gorfodi'r comisiynydd wrth wireddu'r hawl i'r Gymraeg a sefydlwyd yn Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011 yn y polisi newydd, a bod yna ymagwedd fwy meddal tuag at gyrff sy'n tramgwyddo dyletswyddau iaith, gan wneud i'r polisi ymddangos yn wannach na'r polisi cyfredol. Dwi'n deall bydd y polisi yn cael ei gyflwyno i chi i'w gymeradwyo, felly gaf i ofyn a ydych chi wedi derbyn eto y polisi gorfodi newydd? Os felly, beth ydy'r amserlen ar ran ei gymeradwyo, a sut ydych chi am sicrhau bod hawliau'n parhau yn rhan ganolog o'r polisi gorfodi?

Diolch yn fawr i Heledd Fychan, Llywydd. Anfonodd y comisiynydd polisi gorfodi drafft diwygiedig i Weinidogion ei gymeradwyo ar 16 Rhagfyr. Y cam nesaf yw mynd ati i ystyried y polisi yn llawn. Byddaf yn diweddaru Aelodau'r Senedd wedi i mi ei ystyried, a gobeithio bydd hwnna yn gallu digwydd yn gynnar yn y flwyddyn newydd.

Gwych.

Jest yn mynd ar ôl yr ail bwynt roedd Heledd Fychan yn ei godi, dwi'n cefnogi beth mae'r comisiynydd yn ei wneud, i gydweithio gyda'r cyrff i'w helpu nhw i gydymffurfio, ar y safonau a phopeth arall rŷn ni eisiau iddyn nhw ei wneud i gefnogi'r iaith Gymraeg. Wrth gwrs, ar ddiwedd y dydd, mae'n bwysig i'r comisiynydd ddefnyddio'r pwerau sydd ganddi hi os yw hi'n meddwl bod yn rhaid iddi hi ei wneud e yn y ffordd yna. Ond y cam cyntaf, dwi'n meddwl, yn y polisi newydd gyda'r comisiynydd yw trio cydweithio â phobl i'w perswadio nhw ac i'w helpu nhw i wneud popeth rŷn ni eisiau iddyn nhw ei wneud.

Diolch yn fawr iawn am hynny. Gwaith cartref dros y Nadolig i chi, felly, efo'r darllen. Ond, yn sicr, dwi'n falch o glywed eich bod chi yn cydnabod pwysigrwydd yr hawl hwnnw, ei fod yn greiddiol felly.

Mi wnaf i, felly, droi at fater a gafodd cryn dipyn o sylw yn y Senedd ddoe ac sydd wedi cythruddo nifer, a hynny ydy, wrth gwrs, ymagwedd Ysgrifennydd Gwladol Cymru tuag at y Gymraeg. Ydych chi'n credu bod pob aelod etholedig yma yng Nghymru angen bod yn parchu'r ffaith bod gan Gymru ddwy iaith swyddogol, ac yn ymrwymo i gyfathrebu yn y ddwy iaith gydag etholwyr? Ac a gaf i ofyn, oes yna rôl gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod hynny yn digwydd? Oherwydd yn amlwg rydyn ni eisiau i bawb allu cysylltu efo aelodau etholedig yn y ddwy iaith yma yng Nghymru, a dwi'n gresynu yn fawr os nad dyna'r sefyllfa rydyn ni'n ei gweld.

Wel, dyna beth dwi eisiau ei weld hefyd. Clywais i beth ddywedodd y Prif Weinidog ddoe. Dwi eisiau pob person sydd â'r fraint o gynrychioli pobl i gyfathrebu â nhw yn y ddwy iaith. Gallwn ni ddim gorfodi pobl i'w wneud e, ond mae pethau eraill gallwn ni eu gwneud fel Aelodau'r Senedd ac fel Llywodraeth i dynnu sylw at y ffaith bod hawliau gan bobl yma yng Nghymru, a'r pwysigrwydd o'r bobl sy'n eu cynrychioli nhw yn cyfathrebu â nhw ym mha iaith bynnag maen nhw eisiau ei defnyddio. Mae dwy iaith swyddogol gyda ni yma yng Nghymru, ac i bob un sy'n cynrychioli pobl eraill, dwi'n meddwl y ffordd gorau yw defnyddio'r ddwy iaith sydd gyda ni.

Diolch am yr ymateb.

Diolch yn fawr i Hannah Blythyn am y cwestiwn. Mae technoleg yn gallu rhoi hwb mawr i hyder pobl i ddefnyddio’r Gymraeg, ac mae sicrhau bod adnoddau ar gael i gefnogi pobl sy'n dysgu Cymraeg yn hollbwysig. Mae gan y ganolfan ddysgu ystod eang o adnoddau digidol i gefnogi dysgwyr, ac mae'r rhan fwyaf o'r rhain ar gael am ddim.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd Cabinet. Dwi'n ddysgwr Cymraeg—mae hynny'n amlwg. Mae gen i wersi yma yn y Senedd a dwi'n gwneud Duolingo bob dydd. Mae Duolingo yn helpu efo geirfa a dysgu patrymau. Fis diwethaf, cyrhaeddais i 1,000 o ddiwrnodau ar Duolingo, ond hoffwn i ddefnyddio adnoddau ar-lein eraill weithiau, dim ond i wirio fy Nghymraeg. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, gaf i ofyn pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddefnyddio pethau fel deallusrwydd artiffisial i gefnogi dysgu Cymraeg?

Diolch yn fawr i Hannah Blythyn am y cwestiwn ychwanegol, a llongyfarchiadau iddi hi am y defnydd mae hi'n ei wneud o'r Gymraeg yma ar lawr y Senedd. Ces i'r cyfle i siarad gyda chwmni Duolingo nôl yn yr hydref i drio eu perswadio nhw i wneud mwy gyda'r cwrs sydd gyda nhw yn yr iaith Gymraeg, sydd wedi bod mor llwyddiannus. Ar hyn o bryd, mae'r cwrs sydd ar gael gan Duolingo bron o dan CEFR lefel A2, ond maen nhw'n gwneud mwy o waith i ddatblygu mwy o gyrsiau lan at lefel B2 hefyd. Ac ar ôl siarad gyda'r cwmni, mae peth bach o hyder gyda fi y bydd mwy o fuddsoddiad yn digwydd yn y cwrs Cymraeg dros y flwyddyn sydd i ddod.

Yn fwy cyffredinol, mae'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol yn gwneud defnydd eang o dechnoleg ddigidol i helpu dysgwyr y Gymraeg i ddefnyddio'r iaith. Mae llyfrgell ddigidol y ganolfan yn cynnwys cannoedd o adnoddau digidol bite-sized, sydd wedi'u creu yn benodol i gefnogi dysgwyr ar eu taith iaith. Mae'r adnoddau hyn ar gael yn rhad ac am ddim i bob dysgwr. Dwi'n siŵr bod Hannah Blythyn yn ymwybodol o'r gwaith mae'r ganolfan yn ei wneud, a'r adnoddau sydd ar gael i bobl sydd eisiau gloywi eu Cymraeg. 

Diolch i Hannah am y cwestiwn. Mae'n braf eich clywed chi yn siarad Cymraeg, Hannah, yn y Siambr heddiw.

Roeddwn i'n moyn gofyn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am video games yn y maes hwn. Dathliad mwyaf pwysig y flwyddyn o ran yr iaith Gymraeg yw'r Eisteddfod, ac efallai y byddwch chi'n gwybod bod Prifysgol Wrecsam, y flwyddyn hon, wedi creu pentref digidol lle'r oedd pobl yn gallu gweld yr Eisteddfod yn y gêm Minecraft. Dwi'n gwybod eich bod chi'n rhywun sydd yn gyfarwydd â gemau fideo; rŷch chi'n ymlacio ar y penwythnos yn chwarae Call of Duty neu Grand Theft Auto, rwy'n siŵr. [Chwerthin.] Felly, byddwch chi'n gwybod pwysigrwydd gemau fideo, dwi'n siŵr. Sut ydych chi'n gweithio gyda'r Gweinidog sydd yn gyfrifol am ddiwylliant i sicrhau bod video games, sydd yn sector enfawr yn ein heconomi ni, yn dweud stori Gymraeg o ran ein hiaith a'n diwylliant, yn enwedig y gemau sy'n cael eu creu yma yng Nghymru?

Dwi'n siŵr bod Mr Giffard yn lot fwy tebygol o fod yn gyfarwydd â'r byd video gaming na fi. Ond ces i'r cyfle i weld y pafiliwn gyda Phrifysgol Wrecsam yn yr Eisteddfod eleni, ac roedd hi'n wych i weld yr iaith Gymraeg yn cael ei defnyddio mewn meysydd newydd fel yna. Dwi'n cytuno gyda beth yr oedd Tom Giffard yn ei ddweud am bwysigrwydd, yn enwedig i bobl ifanc, cael cyfleoedd i ddefnyddio'r iaith ym mhob agwedd ar eu bywydau nhw. Mae Jack Sargeant yn lot fwy cyfarwydd â'r byd na fi, ac rwy'n hapus i gael mwy o drafodaethau gyda fe i weld a oes mwy rŷn ni'n gallu ei wneud i gefnogi'r defnydd o'r iaith Gymraeg mewn posibiliadau newydd.

Cwestiwn 8, yn olaf, Paul Davies.

Diolch yn fawr iawn i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Yr eitem nesaf fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Isherwood.

Cwestiynau llefarwyr nawr. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Samuel Kurtz. 

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Wel, gaf innau hefyd, gan ei bod hi'n ddiwedd tymor, ddymuno Nadolig llawen i chi? Ond dwi'n meddwl ein bod ni i gyd yn ymwybodol nad ydy hi'n argoeli i fod yn flwyddyn newydd dda i ffermwyr llaeth Cymru. Fe fyddwch chi'n ymwybodol, Ysgrifennydd Cabinet, fod prisiau llaeth wedi bod yn gostwng yn sylweddol yn ddiweddar, ac mae disgwyl y bydd y gwasgedd yna ar brisiau yn parhau yn 2026. Dros yr wythnosau diwethaf, rydym ni wedi gweld cwmnïau llaeth yn parhau i dorri eu prisiau, a, ddoe, fe gyhoeddwyd gostyngiad o 4.4 y cant yn yr indecs prisiau masnach llaeth byd eang, y nawfed gostyngiad yn olynol. Nawr, mae hyn, wrth gwrs, yn mynd i ddod â bygythiad uniongyrchol i hyfywedd y sector a'r perygl y bydd yna golledion difrifol yn cael eu hwynebu.

Felly, gaf i ofyn a oes yna unrhyw ystyriaeth wedi cael ei rhoi gan y Llywodraeth i ddefnyddio mesurau ymyrraeth masnachol drwy Ddeddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023? Gaf i ofyn hefyd i ba raddau y mae'r Llywodraeth wedi ymgysylltu â dyfarnwr y gadwyn gyflenwi amaethyddol er mwyn sicrhau bod y rheoliadau newydd a gyflwynwyd y flwyddyn yma yn cael eu gweithredu er mwyn sicrhau pris teg i ffermwyr llaeth Cymru?

Diolch, Heledd. Mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo dulliau naturiol o reoli llifogydd ac yn cefnogi awdurdodau rheoli risg i gydweithio â pherchenogion tir a ffermwyr i chwilio am atebion sy’n seiliedig ar natur i leihau’r perygl o lifogydd ac i ddiogelu a chyfoethogi ein hamgylchedd naturiol.

Wel, diolch am yr ymateb hwnnw. 

Diolch am yr ateb.

Diolch, Rhun. Mae polisi cynllunio yn gosod allan trefn ar gyfer dewis safleoedd i sicrhau bod y tir amaethyddol gorau a mwyaf hyblyg yn cael ei ddiogelu. Mae 'Polisi Cynllunio Cymru', rhifyn 12, yn dweud os oes dewis rhwng safleoedd o radd wahanol, y dylid cynnal datblygiad ar y tir isaf ei radd.

Diolch am yr ymateb yna. Does dim angen i fi ddweud wrth yr Ysgrifennydd Cabinet pa mor bwysig ydy amaeth i Ynys Môn, a dydy hi o ddim syndod, felly, fod yna bryder am y cynlluniau i ddatblygu 3,700 erw o gynlluniau solar ar dir fferm, a bod 1,000 o aceri o hwnnw yn dir BMV. Mae colli tir BMV yn golygu colli swyddi mewn amaeth, mae o'n effeithio ar y gadwyn gyflenwi, ac mae o'n taro ein cymunedau gwledig ni. A pholisi'r Llywodraeth ydy gwarchod tir BMV.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Cefin Campbell.

Diolch, Cefin. Yng Nghymru, Cyfoeth Naturiol Cymru yw’r awdurdod sy’n gyfrifol am brif afonydd. Awdurdodau lleol a pherchnogion glannau afonydd sy’n gyfrifol am afonydd nad ydynt yn brif afonydd, neu gyrsiau dŵr cyffredin, fel y’u gelwir. Mae awdurdodau rheoli risg yn gyfrifol am gynnal cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd ledled Cymru, gan gynnwys yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru.

Diolch yn fawr iawn. Mae'r llifogydd rydyn ni wedi eu gweld yng ngorllewin Cymru yn ddiweddar yn dangos pa mor aml mae'r digwyddiadau yma'n digwydd a pha mor ddwys y mae'r llifogydd hefyd yn effeithio ar ardaloedd gwahanol. Ond mae hefyd yn codi cwestiwn ynglŷn â pha mor dda ydyn ni'n paratoi ar gyfer y llifogydd hyn a pha mor gydnerth ydyn ni ar gyfer y digwyddiadau yma sy'n digwydd yn amlach. Yn dilyn storm Claudia, er enghraifft, gwnaeth Gwasanaeth Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru ymateb i 450 o alwadau o fewn 12 awr, gan gynnwys pobl oedd wedi cael eu dal yn eu cartrefi a'u ceir. 

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Cwestiynau amserol sydd nesaf. Mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol ac i'w ofyn gan Adam Price.

Yn olaf, Rhys ab Owen.

Diolch yn fawr i'r Ysgrifennydd Cabinet. Mae'r cwestiwn nesaf i'w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a Mabon ap Gwynfor sy'n gofyn y cwestiwn.

Mae adolygiad o brosesau data rhestrau aros atgyfeirio am driniaeth bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, sy'n cynnwys casglu data, sicrhau ansawdd a llywodraethu, wedi symud ymlaen, ac mae'r bwrdd iechyd yn mynd i'r afael â'r materion sydd wedi cael eu nodi. Fy nisgwyliad i yw y bydd yr adroddiadau llawn yn ailddechrau o fis Ionawr 2026.

Diolch am yr ymateb.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet. 

Eitem 4 sydd nesaf: datganiadau 90 eiliad, a'r cyntaf fydd gan James Evans. 

Nesaf yw cynnig i ethol Aelod i bwyllgor. Galwaf ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Paul Davies. 

Yn ffurfiol.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 5 heddiw yw ddadl ar egwyddorion cyffredinol Bil Iaith Arwyddion Prydain (Cymru), a galwaf ar yr Aelod sy'n gyfrifol i wneud y cynnig—Mark Isherwood.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, Jenny Rathbone. 

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n croesawu'r cyfle i gyfrannu yn y ddadl yma heddiw ar ran y Pwyllgor Cyllid.

Yn gyntaf, buaswn i'n licio diolch yn fawr i Mark Isherwood, fel yr Aelod sy'n gyfrifol am y Bil, am ymateb i'r casgliadau a'r argymhellion cyn y ddadl heddiw. Mae'r pwyllgor yn cefnogi'n gryf y bwriadau tu ôl i'r ddeddfwriaeth yma a'i hymrwymiadau i weithredu ystyrlon er mwyn gwella gwasanaethau a chanlyniadau i'r gymuned fyddar yng Nghymru.

Ocê. Diolch, Peredur.

Dwi'n croesawu'r cyfle yma i gyfrannu yn y ddadl heddiw ar ran y Pwyllgor Cyllid a buaswn i'n licio diolch i Mark Isherwood, fel yr Aelod sy'n gyfrifol am y Bil, am ymateb i'r casgliadau a'r argymhellion cyn y ddadl heddiw. Mae'r pwyllgor yn cefnogi'n gryf y bwriad y tu ôl i'r ddeddfwriaeth yma a'i hymrwymiadau i weithredu ystyrlon er mwyn gwella gwasanaethau a chanlyniadau i'r gymuned fyddar yng Nghymru.

Cawsom ein calonogi gan weld Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda'r Aelod sy'n gyfrifol yn ystod y broses ddrafftio, gan ddarparu cefnogaeth dechnegol a pholisi. Arweiniodd y dull cydweithredol yma at amcangyfrifon cost clir a chadarn, ac mae'n dangos beth y gellir ei gyflawni pan fydd y Llywodraeth ac Aelodau nad ydynt yn rhan o'r Llywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd. Credwn y dylai hyn fod yn esiampl o arfer da ar gyfer Biliau Aelodau yn y dyfodol.

Yn olaf, credwn fod risg y gallai costau gweithredu gynyddu dros amser. Er mwyn lliniaru hyn, rydym yn argymell adolygiad cadarn ar ôl gweithredu'r ddeddfwriaeth, gan gynnwys asesiad o'r costau gwirioneddol. Er bod yr Aelod yn gyfrifol wedi cwestiynu a oes angen adolygiad llawn o'r ôl-weithredu, rydym yn falch ei fod yn cytuno y byddai asesiad o'r costau a'r buddion cyffredinol yn fuddiol, ac rydym yn gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet ystyried hyn ymhellach. 

Dirprwy Lywydd, hoffwn longyfarch Mark Isherwood a'i dîm am y modd trylwyr mae wedi paratoi'r wybodaeth ariannol sy'n cyd-fynd â'r Bil hwn. Yn gyffredinol, mae'r pwyllgor yn fodlon i raddau helaeth â'r goblygiadau ariannol a'r dull a fabwysiadwyd. Hoffwn hefyd ddiolch iddo ef ac i'r Ysgrifennydd Cabinet, a'u swyddogion, am eu hymgysylltiad cadarnhaol â'r pwyllgor drwy gydol ein gwaith craffu ar y Bil. Diolch yn fawr iawn.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol a'r Trefnydd—Jane Hutt.

Hoffwn i, yn gyntaf, ddiolch i Mark Isherwood am gyflwyno’r Bil blaengar hwn. Mae hon yn ddarn pwysig o ddeddfwriaeth ac mae Plaid Cymru yn gefnogol i'w egwyddorion craidd.

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, rŷn ni wedi gweld cydnabyddiaeth gynyddol o bwysigrwydd BSL fel iaith yng Nghymru, ynghyd â mwy o ymdrech hefyd i’w gwneud yn weladwy ac yn rhan o fywyd cyhoeddus. Mae'n dda gweld mwy o ddefnydd o ddehonglwyr yn nhrafodion y Senedd yn ddiweddar. Ond dyw ewyllys da neu ambell i gam cadarnhaol fan hyn a fan draw ar ei ben ei hun ddim yn ddigon, wrth gwrs. Mae angen sylfaen ddeddfwriaethol gadarn i ni wneud cynnydd gwirioneddol o ran galluogi'r gymuned fyddar i gyrchu gwasanaethau a gwybodaeth, ac yn bwysicaf oll, efallai, i sicrhau cydnabyddiaeth a pharch i BSL fel un o ieithoedd Cymru.

Mae’r Bil hwn, felly, yn ymwneud â hawliau sylfaenol—hawl pob unigolyn i ddefnyddio ei iaith ei hun. Mae iaith yn rhan o hunaniaeth, o ddiwylliant ac o urddas personol. Pan na all rhywun ddefnyddio ei iaith, maent yn cael eu hallgau o addysg, gofal iechyd, cyflogaeth a bywyd cyhoeddus, ac nid yw hynny'n dderbyniol yn y Gymru sydd ohoni, sy'n ymfalchïo yn ei natur gynhwysol. Mae effaith peidio â sicrhau cyfleoedd cyson i ddefnyddio BSL yn creu anghydraddoldeb niweidiol.

Mae'r Bil hwn nid yn unig, felly, yn ymwneud â hawliau dynol a chydraddoldeb, ond mae e’n fuddsoddiad economaidd doeth, byddwn i'n dadlau. Pan fyddwn yn sicrhau mynediad cyfartal i bobl fyddar i bob cyfle, rydym yn agor drysau i'w cyfraniad llawn i'r economi. Mae'r Bil hwn yn cynnig cyfle i ddechrau creu y newid sydd ei angen, felly, o ran hyn, ac fe wnes i ddewis fy ngeiriau yn ofalus fanna wrth ddatgan mai dechrau creu newid fydd y Bil hwn.

Hoffwn ddyfynnu yr hyn ddywedodd un o gyfranogwyr gwaith ymgysylltu y pwyllgor wrthym ni, achos dwi'n meddwl ei fod e'n crisialu nid yn unig pam mae angen cefnogi egwyddorion y Bil, ond hefyd yr hyn sydd angen digwydd wedi inni wneud hynny, a'r risg sydd yna o beidio â gwneud hynny'n iawn. Meddai: 'Os na fydd y Bil yn gwneud yr hyn rŷn ni eisiau iddo ei wneud, bydd y gymuned fyddar yng Nghymru yn ddig, yn siomedig ac yn ddigalon iawn, iawn, oherwydd dyw'r pethau sy'n cael eu gwneud ar hyn o bryd ddim yn gweithio. Dyw'r Ddeddf Cydraddoldeb ddim yn gweithio i ni. Dyw'r safonau hygyrchedd ym maes iechyd ddim yn gweithio. Does na prin unrhyw sector yng Nghymru sy'n gweithio i ni. Hoffwn i weld newid enfawr, lle rydych chi'n teimlo eich bod chi'n cael eich cynnwys yn eich cymuned.'

Mae gennym ni ddyletswydd, felly, i sicrhau nad yw'r Bil hwn yn chwalu y gobeithion am newid. Rwy'n falch o weld bod yr Aelod yng ngofal y Bil yn derbyn bron pob un o'n hargymhellion ni ynglŷn â sut i leihau'r risg hwnnw. Rwy'n cytuno gyda Chymdeithas Pobl Fyddar Prydain a ddywedodd wrthym ni nad yw'n briodol, yn bosib nac yn effeithlon i bobl nad ydynt yn arwyddwyr BSL byddar arwain y ffordd i'r newid hwnnw.

Rôn i o blaid sicrhau bod y cynghorydd BSL a fydd yn gyrru'r gwaith yma yn berson a oedd yn arwyddwr BSL byddar, ac felly nid yn unig yn dod â dealltwriaeth a phrofiad bywyd gwerthfawr i'w rôl, ond hefyd yn dod yn esiampl o arweinyddiaeth fyddar. Roedd hynny'n farn leiafrifol yn y pwyllgor ac mae'r Bil fel mae'n sefyll yn cynnwys gofyniad bod y person sy'n cael ei benodi yn gallu'n cyfathrebu'n effeithiol mewn BSL. Hoffwn ofyn, felly, a yw'r Aelod yng ngofal y Bil yn medru archwilio modd o gyrraedd y nod hwn mewn modd arall drwy'r Bil, er enghraifft drwy sicrhau mai barn panel o arwyddwyr byddar fyddai'n fwyaf blaenllaw yn y broses benodi, neu gyflwyno dyletswydd i ymgynghori gyda'r gymuned fyddar ar y penodiad?

Y risg fwyaf arall yw peidio â sicrhau gweithlu dehonglwyr a chyfieithwyr BSL digonol i gefnogi nod y Bil, a dwi eto'n cytuno y dylai'r gwaith i ehangu'r gweithlu yn y maes yma ddechrau ar unwaith; does dim angen aros i basio'r Bil hwn. Wedi dweud hyn, mae wir angen cefnogi arweinyddiaeth fyddar drwy sicrhau bod arwyddwyr BSL byddar yn arwain yn y sefydliadau cyhoeddus sydd angen gwasanaethu eu cymuned fyddar. Drwy hynny, byddai'n lleihau'r costau a'r pwysau ar gyrff, ac yn creu cyfleon a modelau rôl ar gyfer arwyddwyr BSL byddar, gan greu Cymru fwy cynhyrchiol a chynhwysol. A fyddai modd gosod dyletswydd ar gyrff a sefydliadau i hyrwyddo cyfleon am rolau a swyddi yn well ymysg y gymuned fyddar?

Rwy'n gorffen nawr. Un o'r heriau mwyaf, felly, yw sicrhau bod y Bil hwn yn cael ei gyflawni'n llawn, ac rwy'n edrych ymlaen at weld sut y bydd hyn, ynghyd â'r argymhellion eraill, yn cael eu hadlewyrchu yn ail gam y Bil, ac mae Plaid Cymru yn edrych ymlaen at chwarae ein rôl yn hynny. Diolch.

Galwaf yn awr ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl. Mark.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. 

Eitem 6 sydd nesaf, cynnig i gytuno ar y penderfyniad ariannol ynghylch y Bil Iaith Arwyddion Prydain (Cymru). Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd a'r Prif Chwip, Jane Hutt.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.  

Eitem 7 sydd nesaf, dadl Aelod o dan Reol Sefydlog 11.21(iv), mynediad plant i chwarae. A galwaf ar Rhys ab Owen i wneud y cynnig. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, ac mae'n rhaid i fi ddatgan diddordeb o'r cychwyn. Fel tad i ddwy ferch, pump a dwy flwydd oed, mae'r parc chwarae yn lle pwysig iawn i ni. Mae modd treulio oriau am ddim yn y parc, ac mae'r siom yn amlwg ar eu hwynebau, a, siŵr o fod, ar wynebau fy ngwraig a fi, pan fydd y parc ar gau oherwydd fandaliaeth neu offer wedi symud am fisoedd, os nad blynyddoedd, oherwydd gwaith cynnal a chadw.

Mae parciau yn bwysig i'n cymunedau. Dim ond ddoe, clywsom ni oddi wrth Carolyn Thomas mai amddiffyn ei pharc chwarae lleol hi oedd un o'r rhesymau ei bod hi wedi dechrau ei siwrnai wleidyddol, ac mae'r lle hwn yn ffodus o'i synnwyr cyffredin hi a'i brwydro hi dros y cymunedau, yn rhannol oherwydd y parc chwarae. Felly, ŷn ni'n ddiolchgar ac yn cydnabod ein parciau chwarae. Ar drothwy'r Nadolig, dwi’n credu ei fod yn hynod bwysig ein bod yn blaenoriaethu amser i feddwl am blant a phobl ifanc ein gwlad ni.

Mae’r pandemig, mae'r argyfwng costau byw ac mae mwy na degawd o doriadau wedi bod yn ergyd caled i'n plant a'n pobl ifanc ni, a'r gwasanaethau maen nhw yn eu defnyddio. Mae’n dorcalonnus, onid yw e, ein bod ni'n clywed bron a bod yn wythnosol yn fan hyn gymaint o blant sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru—31 y cant o blant yn byw mewn tlodi. Mae hwnna yn feirniadaeth anhygoel o'r lle hwn ac o San Steffan ein bod ni wedi methu mynd i'r afael â thlodi plant. Ac mae’r cysylltiad rhwng tlodi a chwarae yn cael ei gydnabod yn strategaeth tlodi plant Cymru. Mae'r trydydd amcan yn dweud bod pobl am fyw mewn ardaloedd sydd â chyfleusterau chwarae, a'r nawfed amcan yn dweud eu bod nhw'n mynd i gynnig mwy o gyfleoedd chwarae i blant a phobl ifanc. Ond ydy’r strategaeth yma, fel nifer o strategaethau eraill ŷn ni'n clywed amdanynt yn y lle hwn, yn cyflawni unrhyw beth?

Tra dylai’r Senedd hon groesawu'r ffaith—ac mae'n ddigon posib bydd y Gweinidog yn sôn am hyn—mai Cymru oedd y wlad gyntaf yn y byd i ddeddfu dros hawl plant i chwarae, ac mai Caerdydd oedd y ddinas gyntaf yn y Deyrnas Unedig i gael ei hachredu gydag UNICEF i fod yn ddinas sy'n dda i blant—wrth gwrs bod modd llawenhau am y pethau hyn—dwi'n credu bod yn rhaid inni edrych hyd yn oed y tu ôl i'r penawdau gwych yma. Gwrandewch ar gasgliadau adroddiad 'Yr hyn mae plant yn ei ddweud am chwarae yng Nghymru: 2025'. Dyma rai o'r casgliadau: mae mynediad i leoliadau awyr agored

'yn cael ei wrthbwyso gan faterion yn cynnwys cynnal a chadw, hygyrchedd a chynhwysiant—yn enwedig i blant anabl'.

'Mae 37% o blant anabl fyth, neu bron byth yn chwarae’r tu allan.'

Mae hwnna'n ffigwr cywilyddus.

'Mae bodlonrwydd cyffredinol gyda chyfleoedd i chwarae wedi disgyn o 84% yn 2019 i 71% yn 2025.'

Felly, ydyn, mae'r penawdau yn wych, ond edrychwn tu ôl i'r penawdau hynny hefyd. Dyna oedd crynodeb barn 8,000 o blant a phobl ifanc Cymru am y cyfleoedd i chwarae yng Nghymru yn 2025. Fel nododd Chwarae Cymru:

'Mae’r tueddiad hwn ar i lawr yn rhybuddio bod angen sylw ar frys gan lunwyr polisi, awdurdodau lleol, a chymdogaethau.'

Gwrandewch ar eiriau rhai o blant ein cenedl, 15 mlynedd ers i’r Senedd ddeddfu i gyflwyno’r hawl i chwarae. Mae’n dorcalonnus, felly, clywed hyn o blant Cymru. Bachgen 10 mlwydd oed o Flaenau Gwent yn dweud,

'does dim offer cyfeillgar i'r anabl mewn parciau felly alla' i ddim chwarae.'

Merch ym Mhen-y-bont ar Ogwr:

'Mae peth o’r offer yn y parc wedi torri'.

A phlentyn 13 mlwydd oed o Gaerffili:

'Oherwydd ymddygiad gwrthgymdeithasol mae ein hoffer yn cael ei dorri, ei losgi a’i fandaleiddio ac yna ddim yn cael ei adnewyddu.'

Mae hwn yn fater sy'n taro cymunedau a pharciau dros ein gwlad i gyd. [Torri ar draws.] Wrth gwrs.

'Beth allem ni ei wneud?' yw'r cwestiwn. Wel, dwi'n credu bod angen ar frys i ni gryfhau'r ddyletswydd yn adran 11 o Fesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 fel bod awdurdodau lleol yn gorfod sicrhau cyfleoedd digonol mewn parc i blant ym mhob cymuned. Ar hyn o bryd, mae yna get-out clause yn y ddeddfwriaeth, sef hyn,

'i'r graddau y mae'n rhesymol ymarferol'.

Ac os ydy'r awdurdodau lleol yn ddweud dyw e ddim yn rhesymol ymarferol, yna mae get-out clause i ddarparu parc chwarae i blant ym mhob cymuned.

Mae gennym ni enghreifftiau o awdurdodau lleol fel sir Conwy yn danfon llythyrau i gynghorau tref a chymunedol yn ddweud eu bod nhw'n disgwyl iddyn nhw ddod o hyd i'r arian eu hunain i gynnal a chadw meysydd chwarae yn 2026-27. Yn wir, mae'r fath leoliadau yn dioddef oherwydd toriadau awdurdodau lleol. Gwrandewch eto ar Chwarae Cymru:

'mae toriadau i gyllidebau awdurdodau lleol yn amlwg wedi arwain at ddirywiad mewn cynnal a chadw, gan adael llawer o ofodau sy’n bodoli eisoes i ddadfeilio a gydag offer ar goll.'

Gellir rhoi stop ar hyn drwy'r Senedd yn ei wneud yn ofynnol i ddeddfwriaeth i ddarparu i gynnal a chadw parciau chwarae ym mhob cymuned. Dwi'n gwerthfawrogi bod angen meddwl yn ofalus am sut rydym ni'n diffinio 'cymuned', a dwi'n derbyn y pwynt mae Lee Waters yn ei wneud, bod yn rhaid i ni feddwl yn ofalus beth rydym ni'n ei wneud am ddiffinio ble i chwarae, beth rydyn ni'n ei gynnig, ond mae'r egwyddor yn sefyll. Yn barod, o Gaerdydd i Gaergybi, mae grwpiau cymunedol wedi gorfod camu i mewn i'r adwy i godi arian a dylai fe ddim bod yn ddibynnol ar gymunedau lleol—[Torri ar draws.]

Felly, diolch yn fawr, Carolyn. 

Ym Mhowys, mae Cyfeillion Parc Chwarae Trefaldwyn, ers dechrau 2020, wedi bod yn gweithio'n agos gyda'r cyngor tref i ddod ag offer parc chwarae newydd i'r gymuned. Maent yn prynu offer pan fo nhw'n llwyddiannus gyda'r grantiau. Ym Mhontyberem, mae'r cyngor cymuned wedi trawsnewid y parc yn yr un ffordd trwy geisio am grantiau. Ond dylai fe ddim bod yn ddibynnol ar hynny. Mae'n drist bod gallu plant i chwarae mewn rhai o'n cymunedau yn ddibynnol ar wirfoddolwyr—gwirfoddolwyr sydd gyda'r amser, yr egni a'r wybodaeth i wneud ceisiadau am grantiau.

Rwyf yn cydnabod bod peth cefnogaeth ar gael trwy'r pecyn cymorth cymunedol, ond bydd y grwpiau yma wastad yn wynebu'r un her o flwyddyn i flwyddyn, sef cyllid. Bydd yr un broblem yn parhau yn 2026-27 ac ym mhob blwyddyn gyllideb yn dilyn hynny. Ar adeg pan fod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi adrodd am ddiffyg £137 miliwn ar gyfer cyllidebau ysgolion yn unig, mae'n amlwg y bydd y £113 miliwn ychwanegol ar gyfer holl wasanaethau awdurdodau lleol ddim yn mynd yn agos at ddelio â'r mater yma. Ar 10 Mai, fe gyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei bod yn addo—a dwi'n dyfynnu:

'Byddwn yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol a phartneriaid i gefnogi ein huchelgeisiau i wella cyfleoedd i chwarae, a hyrwyddo manteision chwarae er lles plant.'

Ochr yn ochr â hynny oedd addewid o fuddsoddiad o £5 miliwn. Mae'r £5 miliwn yna yn cyfateb i tua £225,000 ar gyfer bob awdurdod lleol, ac i ddinas fel Caerdydd fan hyn, sydd â dros 100 o feysydd chwarae yn ei bortffolio, dim ond cynnydd ariannol o tua £2,250 y parc. Nawr, mae ail-wynebu parc yn gallu costio £5,000. Mae un bird's nest swing, yn ôl y sôn—sori, doeddwn i ddim yn gwybod y gair Cymraeg am bird's nest swing—yn costio tua £5,500, a gall lle chwarae newydd ar gyfer cymuned fach gostio rhwng £10,000 a £40,000. A fydd, Gweinidog, cynnig mwy hael na £5 miliwn yn 2026-27?

Yn ogystal â Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, mae dyletswydd arnom ni oll i sicrhau diogelwch ein parciau, i weithio i greu'r amgylchedd mwyaf diogel posibl. Dyma rai enghreifftiau yn 2025 o fandaliaeth i'n parciau lleol: yn y Drenewydd, siglen yn cael ei difrodi ac yn achosi gwariant o £5,000; cafodd offer ei losgi ym mharc Melin Mynach yng Ngorseinon, yn gadael cymuned yn poeni am ddiogelwch eu plant a bil o £6,000; ac yna, yn y Coed Duon, rhwygodd fandaliaid darmac y parc, a hyd yn oed difrodi llithren ar gyfer babanod. Mae'n rhaid i ni geisio cael ymdeimlad o berchnogaeth a llais i blant a phobl ifanc yn nyfodol eu meysydd chwarae.

A phan dwi'n cyfeirio atyn 'nhw', dwi'n meddwl am bob plentyn yn ein cymuned. Dwi'n meddwl am y plant anabl. Ni ddylai fod unrhyw wahaniaethu. Felly, rwy'n credu y bydd pawb yn y Senedd hon yn awyddus i weld sut mae'r Gweinidog yn ymateb i'r dystiolaeth glir fod plant anabl yn wynebu problemau llawer mwy gyda chynnal a chadw parciau, gyda hygyrchedd a gyda chynhwysiant.

Mae gwella mynediad i chwarae yng Nghymru yn rhodd wych, yn anrheg wych i'r Senedd yma i blant a phobl Cymru adeg Nadolig 2025. Dyma beth mae plant a'n hieuenctid ni ei eisiau. Dyma beth mae ein teuluoedd ifanc ni ei eisiau. A bydd creu sicrwydd, creu llefydd i blant i chwarae, yn ffordd i ddelio â chynifer o broblemau sy'n llethu'r Senedd yma o wythnos i wythnos. Diolch yn fawr.

Galwaf ar y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol, Dawn Bowden.

Rhys ab Owen nawr i ymateb i'r ddadl.

Thank you, Llywydd. Could I start by saying that it would not be possible to hold a Member debate unless there was collaboration with other Members? So, I'd like to start by saying a special thank you to Russell, Mike and Jane for supporting this debate. Thank you very much. And I'd also like to thank everyone who has contributed to this debate. We've heard from Natasha about the experiences of children and the problems that they have with accessibility.

Gaf i jest orffen, Llywydd, gyda geiriau y bobl bwysig, rhai o blant Cymru? Gan ddechrau gyda merch 13 mlwydd oed o Gasnewydd, ac roedd hi'n dweud:

''Does unman y galla' i chwarae neu gymdeithasu’n ddiogel ar fy mhen fy hun gan fy mod i’n defnyddio ffrâm i fy helpu i gerdded a 'does dim byd ar gyfer pobl anabl yn unman yn agos.'

Neu awn ni i graidd y ddadl heddiw, plentyn yn sir y Fflint, plentyn 10 mlwydd oed o Sir Fflint, yn dweud hyn:

‘Fy mharc lleol. Mae llawer o le a llwyth o eitemau hwyliog yno, mae hefyd yn agos iawn i fy nhŷ felly fe alla’ i fynd yno’n gyflym a phryd bynnag dwi eisiau.'

Dyna ni, dyna i chi darged arbennig i ni weithio tuag ati y Nadolig hwn ac yn 2026. Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.

Eitem 8 yw'r eitem nesaf. Dadl Plaid Cymru yw hon, ar y setliad datganoli. Rhun ap Iorwerth sy'n gwneud y cynnig.

Diolch yn fawr, Llywydd, ac wrth gyflwyno’r cynnig yma yn ffurfiol, dwi’n mynd i ddechrau fy nghyfraniad i efo dyfyniad.

Llywydd, mi oedd yna sesiwn arall ddadlennol iawn o'r Pwyllgor Materion Cymreig yn San Steffan yr wythnos diwethaf. Mi gawsom ni gyfaddefiad rhyfeddol, mewn difrif, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, Rebecca Evans, fod bwlch o £86 miliwn rhwng y gyllid rhanbarthol a gafodd ei addo i Gymru gan Lywodraeth San Steffan dros y cyfnod gwariant yma, a'r swm llawer llai a gafodd ei gadarnhau fis Hydref. Unwaith eto, dyma i chi enghraifft o gyllid Cymreig yn cael ei lyncu yn ôl tu ôl i ddrysau caeedig i mewn i gynllun wedi ei reoli o Whitehall—cyllid oedd, cofiwch, wedi cael ei addo i gymunedau Cymreig yn cael ei ddyrannu yn Llundain, heb unrhyw sicrwydd y bydd o'n mynd i'r ardaloedd sydd fwyaf o'i angen ar gyfer prosiectau sydd fwyaf ei angen. Fel y dywedodd yr Aelod Seneddol Plaid Cymru dros Ynys Môn, Llinos Medi, yn dilyn sylwadau yr Ysgrifennydd Cabinet, dyma sefyllfa sy'n codi cwestiynau difrifol dros barch Llafur tuag at ddatganoli ac, yn fwy sylfaenol, cwestiynau dros ymddiriedaeth a thegwch.

Dwi wedi dethol y gwelliannau i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. James Evans, felly, i gynnig gwelliant 1. James Evans.

Y Dirprwy Brif Weinidog i gynnig yn ffurfiol welliant 2.

Yn ffurfiol.

Diolch. Mike Hedges nawr.

Rwy'n gorffen nawr, Llywydd.

Yn ystod amser cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos yma, mi ddywedodd Eluned Morgan mai Llafur yw plaid datganoli, ac yna aeth hi ymlaen i feirniadu Plaid Cymru am fod eisiau trafod materion datganoli a materion cyfansoddiadol. Mae'r ddau ddatganiad yn croes-ddweud eu hunain. Os mai Llafur ydy plaid datganoli, pam beirniadu eraill am fod eisiau ei drafod o? Wedyn fe gafwyd datganiad arall gan y Prif Weinidog, sef bod pobl Cymru ishio i wleidyddion ganolbwyntio ar faterion bara menyn yn hytrach na materion cyfansoddiadol. A dŷn ni wedi cael yr un ddadl eto y prynhawn yma gan y Torïaid, yn galw arnon ni i siarad am fywydau pobl go iawn. Mae hon hefyd yn ddadl ffals, achos mae yna gysylltiad amlwg rhwng materion cyfansoddiadol a gwella bywydau. Mae cael y pwerau yn angenrheidiol er mwyn creu newid gwirioneddol ym mywydau pobl. Dwi'n mynd i roi un enghraifft i chi. Mi fyddwn i'n gallu dyfynnu miloedd, ond dwi am roi un enghraifft—[Torri ar draws.] Cyn hynny—.

Dwi'n mynd i roi enghraifft i chi rŵan o newid gwirioneddol fyddai'n gallu digwydd efo pwerau llawn: digartrefedd. Mae yna 11,000 o bobl yn byw mewn llety dros dro. Mae plant, y prynhawn yma, wedi cyrraedd adref o'r ysgol i lety anaddas: dim lle i goginio, dim lle i gael preifatrwydd, dim lle i wneud gwaith cartref neu ymlacio efo ffrindiau. Yr wythnos diwethaf, roeddem ni'n trafod Cyfnod 2 y Bil digartrefedd newydd yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai—Bil sydd yn ceisio rhoi ffocws ar atal digartrefedd, fel bod pobl yn cael cymorth cyn diweddu mewn llety dros dro neu ar y stryd, a Bil yr ydw i'n cytuno efo fo yn llwyr. Mae o'n cyflwyno dyletswydd newydd, dyletswydd ‘gofyn a gweithredu’ statudol sy'n gofyn i gyrff penodol chwilio am ganiatâd person y maen nhw'n amau sydd un ai yn ddigartref neu mewn risg o ddod yn ddigartref—caniatâd i'w cyfeirio nhw ymlaen at yr awdurdod lleol. Y bwriad, wrth gwrs, ydy canfod problemau'n gynnar a gwella eu cydweithio o gwmpas y person ar draws y system.

Mi wnes i gyflwyno gwelliant er mwyn ychwanegu'r heddlu fel un o'r cyrff a fyddai'n gorfod gweithredu’r ddyletswydd ‘gofyn a gweithredu’. Ond roedd y Llywodraeth yn erbyn hynny, ac fe gwympodd y gwelliant. Yr eglurhad a gafwyd oedd nad ydy'r heddlu ddim wedi'i ddatganoli, fel dŷn ni'n gwybod. Mi ddywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet tai ein bod ni angen caniatâd Llywodraeth y Deyrnas Unedig i osod dyletswydd ar yr heddlu. Dydy'r caniatâd hwnnw ddim wedi cael ei roi, meddai'r Ysgrifennydd Cabinet, a heb y caniatâd hwnnw, mi fyddai'r Bil tu allan i gymhwysedd cyfreithiol y Senedd. 

Rŵan, mae hynny'n sefyllfa annerbyniol ar sawl lefel. Pam mae'n rhaid i ni fynd, efo cap mewn llaw, at Lywodraeth arall i ofyn am ganiatâd i wneud rhywbeth yn ein gwlad ein hunain er mwyn gwella bywydau pobl? Mae gan yr heddlu rôl allweddol i atal digartrefedd yng Nghymru, rôl hanfodol o weithio mewn partneriaeth efo llywodraeth leol a'r sector gwirfoddol i atal digartrefedd. Mae ganddyn nhw rôl allweddol wrth adnabod ac ymgysylltu efo pobl sydd yn cysgu ar y stryd, yn rhoi cefnogaeth iechyd meddwl, yn taclo camddefnyddio cyffuriau. Does yna ddim synnwyr yn y byd nad oes modd alinio dyletswyddau'r heddlu efo dyletswyddau cyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru. Dwi'n meddwl bod hwnna’n un enghraifft, un enghraifft yn unig, o setliad datganoli sydd ddim yn gweithio er budd rhai o bobl fwyaf bregus ein cymdeithas ni—mater cyfansoddiadol sydd angen ei drafod a'i newid er mwyn gallu atal digartrefedd rhag digwydd yng Nghymru, mater bara a menyn sydd o bwys mawr i'n hetholwyr ni.

Felly, mae'n hynod siomedig bod ymrwymiadau a wnaed dros gyfnod hir i ddatganoli cyfiawnder a phlismona wedi cael eu gollwng yn dawel bach, er gwaetha'r holl dystiolaeth sydd yna yn cefnogi eu bod nhw'n cael eu datganoli. Ac yna mae yna rwyfo nôl ar ddatganoli yn digwydd, fel sydd wedi cael ei amlinellu yma'r prynhawn yma gan fy nghyd-Aelodau, ac wedi ei amlygu yn glir iawn yn y llythyr at Keir Starmer. Llafur ydy plaid datganoli, meddai'r Prif Weinidog, ac os ydy'r Aelodau Llafur yn y Senedd yma wir yn credu hynny, ac eisiau i bobl Cymru gredu hynny, wel, cefnogwch ein cynnig ni a gyrru neges glir i San Steffan ar drothwy’r Nadolig.

Y Dirprwy Brif Weinidog nawr sy'n cyfrannu i'r ddadl—Huw Irranca-Davies.

Rhun ap Iorwerth nawr i ymateb i'r ddadl.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad> Felly, fe wnawn ni symud ymlaen at y cyfnod pleidleisio. Os nad oes yna dri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, fe fyddwn ni'n symud i'r bleidlais.

Mae'r pleidleisiau heno ar ddadl Plaid Cymru ar y setliad datganoli. Felly, mae'r bleidlais gyntaf ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei wrthod. 

Pleidlais ar welliant 1 fydd nesaf. Os bydd gwelliant 1 yn cael ei dderbyn, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Pleidlais, felly, ar welliant 1, yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod. 

Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 2, yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, un yn ymatal, 24 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant yna wedi ei gymeradwyo. 

Y bleidlais olaf, felly, am eleni fydd y bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio. 

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, 13 yn ymatal, 12 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn. 

Dyna ddiwedd ar ein pleidleisio ni. 

I'r rhai ohonoch chi sy'n gadael, gaf i ddymuno Nadolig llawen ichi? Mae gwaith dal i'w gyflawni gan y gweddill ohonon ni. Mae'r ddadl fer yn dal i'w chynnal ac, felly, os ydy Aelodau'n gadael, gwnewch hynny'n gyflym ac yn dawel. Mae'r ddadl fer yn cael ei chyflwyno heddiw gan John Griffiths. 

Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt, sy'n ymateb. 

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. Dyna ddiwedd ar ein gwaith ni fel Senedd am y flwyddyn 2025.