Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio yw'r eitem gyntaf ar ein hagenda ni, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Gareth Davies. 

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Samuel Kurtz.

Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.

Mae cwestiwn 5 [OQ63521] wedi'i dynnu'n ôl.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr ymateb yna. Mae'n rhaid dweud, dydw i ddim callach am beth mae o'n ei olygu go iawn. Ond mae yna ansicrwydd yn y gogledd ynghylch beth mae'r parth AI yma yn ei olygu i bobl ac i'n cymunedau ni. Y tu hwnt i'r penawdau, does yna ddim cynllun, hyd y gwelaf i, wedi cael ei gyflwyno er mwyn dangos sut mae'r ddwy Lywodraeth am sicrhau y buddion y maen nhw'n gobeithio amdanyn nhw o'r cynllun.

Mae Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol wedi gosod amodau er mwyn galluogi buddsoddiad yn y parth, ac yn Nhrawsfynydd yn benodol. Ymhlith yr amodau yma, maen nhw'n dweud y bydd Llywodraeth San Steffan yn gweithio efo'r Llywodraeth yma yng Nghymru er mwyn cytuno sut mae'r buddiannau a ddaw o borthladd rhydd Ynys Môn am fuddio y parth AI newydd, sy'n cynnwys Trawsfynydd. Felly, pa fudd y bydd Trawsfynydd a Gwynedd ehangach yn ei gael o borthladd rhydd sir Fôn, ac a ydy buddiannau'r porthladd rhydd yma am berthyn i ddatblygiadau Trawsfynydd yn benodol?

Diolch am yr ateb.

Rydyn ni'n gwybod mai un o'r rhwystrau o ran mynediad i amgueddfeydd ydy trafnidiaeth yn aml. Os ydyn ni'n edrych ar Sain Ffagan, yn aml mae'n heriol dros ben os nad oes gan deulu gar. Felly, dwi'n deall yr hyn rydych chi'n ei wneud i gefnogi ysgolion, ond sut ydyn ni'n sicrhau bod teuluoedd a'r rheini o bob oed yn cael y cyfle i ymweld â'n hamgueddfeydd ni, a hefyd, pan maen nhw yn ymweld, bod llefydd fel Sain Ffagan yn gallu cynnig ystod eang o brofiadau? Oherwydd yn rhy aml rŵan, mae nifer o'r adeiladau'n gorfod cau a ddim bod ar agor drwy'r adeg oherwydd heriau staffio, ac yn amlwg y toriadau mae'r sector wedi'u gweld dros y degawd a mwy diwethaf.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Y cwestiynau nesaf fydd i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn gan Peredur Owen Griffiths.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd Cabinet. 

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, James Evans. 

Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor. 

Meddygaeth deulu yw'r rhan brysuraf o'r gwasanaeth iechyd. Mae ein gweithlu medrus yn sicrhau bod gofal yn cael ei gadw’n agos at adref, gan gwrdd â galw enfawr bob dydd a sicrhau bod cleifion yn cael yr help sydd ei angen arnyn nhw. Yn gynharach eleni, cafodd dros £52 miliwn ei ddyrannu i gryfhau meddygaeth deulu gymunedol ar draws Cymru, gyda cyllid wedi’i glustnodi yn helpu practisys i reoli'r galw a chynnal mynediad i gleifion.

Mae nifer o'm hetholwyr yn esbonio i mi pa mor anodd yw hi iddyn nhw gael apwyntiad o flaen llaw gyda meddyg teulu, gyda nifer ohonyn nhw yn cyfeirio at y dagfa 8 y bore yr oedd Llywodraeth Cymru wedi datgan ein bod ni'n cael gwared ohoni bedair blynedd yn ôl. Mae hyn yn cael ei ategu gan dystiolaeth y mae Llais wedi'i chyflwyno i'r pwyllgor iechyd yn gynharach eleni, tystiolaeth gan y comisiynydd pobl hŷn, tystiolaeth gan fwrdd iechyd Hywel Dda o ran yr arolygon cleifion, sydd i gyd yn sôn am y sgrambl 8 o'r gloch y bore yma. Mi ydych chi wedi cyfeirio at adolygiad, Ysgrifennydd Cabinet, i mewn i'r safonau mynediad. Ydych chi'n gallu dweud pryd fydd yr adolygiad yma yn cael ei gwblhau? Yn y cyfamser, oes gyda chi ffigur ar gyfer canran y meddygon teulu sydd yn cydymffurfio â'r safon? Ddwy flynedd yn ôl, roeddech chi'n dweud ei fod yn 95 y cant. A ydy e wedi cynyddu ers hynny, neu ydy e wedi mynd lawr?

Mae'r ffigur o ran y rheini sydd yn cydlynu â'r safonau, y ffigurau diweddaraf sydd gyda ni, yn dangos 97 y cant. Mae'r practisys yn penderfynu eu hunain a ydyn nhw'n cyrraedd y nod, a doeddwn i ddim yn credu bod hynny'n ddigonol. Felly, fel rhan o'r adolygiad y gwnaethoch chi sôn amdano fe, mae gofyniad i fyrddau iechyd reoli'r data yna hefyd. Mae gwaith pellach yn mynd i ddigwydd dros y flwyddyn sydd i ddod, ond mae hynny wedi bod yn rhan o'r adolygiad hynny.

Fel canlyniad i'r adolygiad, mae canllawiau pellach wedi eu cyhoeddi i bractisiau i sicrhau eu bod nhw'n deall yn glir nad yw'r cytundeb yn caniatáu mai dim ond am 8 o'r gloch y bore mae'n bosib rhyddhau apwyntiadau ar gyfer y diwrnod hwnnw. Mae oblygiadau newydd ar fyrddau iechyd ac ar bractisiau i adrodd ar yr hyn sy'n digwydd i fynd i'r afael gyda'r pwysau sydd yn amlwg yn y system yn hynny o beth. Rwy'n credu bod hynny'n rhan o'r ateb, ond dim ond rhan o'r ateb.

Yr hyn sydd angen ei wneud hefyd, ac mae gwaith yn digwydd i sicrhau hyn, yw sicrhau ein bod ni'n gallu gwahaniaethu rhwng apwyntiadau brys ac apwyntiadau efallai lle mae gan bobl fwy o amser cyn eu bod nhw'n gorfod gweld meddyg neu weld y person addas. Felly, mae gwaith yn digwydd i sicrhau ein bod ni'n gallu peilota mynediad hafal at ddarpariaeth gynradd frys ar yr un llaw, ond hefyd, drwy bethau fel yr ap, sicrhau bod apwyntiadau efallai sydd yn llai brys, lle nad oes angen triage clinigol, yn gallu cael eu sicrhau ar-lein ac nid trwy orfod galw'r practis. Felly, mae amryw bethau ar waith i fynd i'r afael gyda hynny.

O ganlyniad i'n diwygiadau hyd yma, mae mwy na 101,000 o gleifion deintyddol newydd wedi cael apwyntiad ar gyfer cwrs llawn o driniaeth ers i’r gwaith o ddiwygio'r contract ailddechrau ym mis Ebrill 2022. Mae 37,000 o apwyntiadau eraill er mwyn i gleifion newydd allu cael triniaeth frys wedi cael eu darparu ers mis Ebrill 2023.

Ac yn olaf, cwestiwn 9. Julie Morgan.

Diolch am yr ateb.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Gweinidogion.

Pwynt o drefn gan Heledd Fychan.

Does dim cwestiynau amserol heddiw.

Felly, symudwn ymlaen i eitem 4, y datganiadau 90 eiliad, a bydd y cyntaf gan Elin Jones.

Union 70 mlynedd i heno, yn Rhagfyr 1955, mewn cyfarfod o bwyllgor sirol yr NFU yn sir Gâr, arosod 12 ffermwr ar ôl ar ddiwedd y cyfarfod i sefydlu undeb annibynnol i ffermwyr Cymru. Fe oedd fy Wncwl Jac yn un o’r 12. Aethpwyd ati wedyn i sefydlu’r FUW ar hyd a lled Cymru yn wyneb cryn wrthwynebiad ac atgasedd. 'We’ll smash you in three months', dywedodd rhai, a'u cymharu â therfysgwyr Mau Mau Kenya a wnaeth eraill.

Beth symbylodd y weithred o greu undeb annibynnol? Wel, y teimlad bod yr NFU bryd hynny yn anwybyddu anghenion Cymru yn eu penderfyniadau yn Llundain. Yn sir Gâr yn enwedig, y prif symbyliad oedd bwriad y Llywodraeth a’r Comisiwn Coedwigaeth i goedwigo yn orfodol ar 20,000 o erwau amaethyddol yn ardal Rhandirmwyn.

Ivor Davies ddaeth yn gadeirydd cyntaf ar yr undeb. Fy Wncwl Jac i, J.B. Evans, Ceidwadwr gyda llaw, oedd ysgrifennydd cyffredinol cyntaf yr undeb. Y Llafurwr, John Morris, ddaeth yn is-ysgrifennydd cyffredinol, a fe, fel Ysgrifennydd Gwladol yn yr 1970au, sicrhaodd gydnabyddiaeth ffurfiol i’r FUW yn nhrafodaethau llywodraethol o hynny ymlaen.

Am 70 mlynedd, felly, mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi cynrychioli a brwydro dros ddyfodol amaethyddiaeth. Mae perchnogaeth amaethyddiaeth Cymru yn dal yn bennaf o fewn dwylo'r fferm deuluol, a hynny yn diogelu ein cymunedau ac amgylchedd gwledig ynghyd â gwytnwch ein cadwyn fwyd. Mae'r rhan fawr o’r diolch am hyn i weledigaeth y 12 ffermwr yna yn sir Gâr, union 70 mlynedd i heno, a greodd Undeb Amaethwyr Cymru. Mewn undeb, mae nerth.

Hoffwn dalu teyrnged i Fenter Iaith Caerffili, sy’n dathlu 25 mlynedd o ysbrydoli defnydd o’r Gymraeg y tu hwnt i’r ystafell ddosbarth. Am chwarter canrif, o dan arweinyddiaeth ragorol ei phrif swyddog, Lowri Jones, maent wedi bod wrth galon y gwaith o gryfhau ein hiaith yn y sir drwy gynlluniau gofal plant, gweithgareddau gwyliau, a digwyddiadau cymunedol fel Ffiliffest. Mae eu hymroddiad yn dangos yr hyn sy’n bosibl pan fo cymunedau’n cydweithio, ac yn profi beth all ddigwydd pan gyfunir ysbrydoliaeth ag ymrwymiad.

Wrth inni edrych ymlaen at weld yr iaith yn parhau i dyfu, mae llwyddiannau fel hyn yn ein hatgoffa pa mor bell rydym wedi dod. Mae’r dyddiau pan oedd gelyniaeth agored gan awdurdodau tuag at hyrwyddo’r Gymraeg bellach yn y gorffennol. Nid oedd sefydlu ysgolion cyfrwng Cymraeg i ateb galw rhieni bob amser yn hawdd. Gall selogion Plaid Cymru fel Phil Bevan gofio’r frwydr i sicrhau lleoedd addysg Gymraeg i blant y sir.

Heddiw, mae addysg Gymraeg yn ffynnu, ac mae hynny’n galonogol iawn. Mae gennym bellach ffordd i fynd i gyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr, ond gyda sefydliadau brwdfrydig fel menter Caerffili ac ewyllys wleidyddol glir, mae’n darged cwbl gredadwy. Llongyfarchiadau mawr i fenter Caerffili. Mwynheais y parti yn y Coed Duon nos Iau ddiwethaf, ac edrychaf ymlaen at weld eu gwaith gwerthfawr yn parhau am flynyddoedd i ddod. Pen-blwydd hapus.

Mae Gwaelod-y-garth yn bentref tawel a lled wledig ar gyrion Caerdydd. Heddiw, mae'n anodd credu ei fod wedi bod yn bentref diwydiannol am ganrifoedd, hyd at ddechrau'r ugeinfed ganrif. Ddydd Gwener yma, bydd y trigolion yn cofnodi 150 o flynyddoedd ers trychineb glofa'r Llan lle collodd 16 o ddynion eu bywydau—yr unig drychineb fwyngloddio, hyd y gwn i, o fewn ffiniau cyfredol Caerdydd. Bydd y Cynghorydd Rhys Livesey yn darllen enwau'r 16, a bydd eitemau gan Ysgol Gynradd Gwaelod y Garth. Mae hyn yn addas iawn oherwydd buodd pedwar plentyn farw yn y trychineb, yr ifancaf yn 12 mlwydd oed. Mae'n bwysig hefyd cofio'r teuluoedd a gafodd eu taflu mas o'u cartrefi oherwydd eu bod nhw'n methu talu'r rhent bellach, wedi colli eu gŵyr a'u meibion.

Fe wnaeth y drychineb arwain at newid yn y gyfraith, a dwi'n siŵr bod hynny wedi sicrhau arbed cannoedd, os nad miloedd, o fywydau. Mae'n bosib byddai'r cyfan wedi mynd yn angof erbyn hyn oni bai am waith diwyd Norma Procter a gwirfoddolwyr brwdfrydig eraill a sicrhaodd fod yna gofeb barhaol yn nodi'r lofa a'r drychineb, a honno wedi ei dadorchuddio gan Rhodri Morgan yn ôl yn 2012.

Terfynaf gyda geiriau'r gofeb, geiriau sydd yn berthnasol nid yn unig i gofio'r Llan, ond i gofio pawb sy'n cael eu hecsbloetio hyd heddiw ledled y byd:

'Ânt â ni o'r crud a'n gweithio hyd angau.'

Diolch, bawb.

Eitem 5 yw dadl ar Adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, 'Hybu Cig Cymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Andrew R.T. Davies.

Fel yr Aelod a amlygodd nifer o'r gofidiau ynglŷn â diwylliant mewnol Hybu Cig Cymru bron i ddwy flynedd yn ôl nawr, ac fel rhywun a alwodd ar y pwyllgor economi i gynnal ymchwiliad i mewn i'r corff, dwi eisiau diolch i'r Cadeirydd a'r pwyllgor am eu gwaith ac am yr adroddiad sydd o'n blaenau ni heddiw.

Ar yr adeg honno, mi oedd yna alwadau i ddiddymu Hybu Cig Cymru a chreu corff newydd. Dwi ddim o reidrwydd yn cytuno â hynny; yr hyn dwi eisiau ei weld yw bod Hybu Cig Cymru yn cyflawni ei lawn botensial ac yn bencampwr effeithiol i sector cig coch Cymru, yn delifro ar ei ddyletswyddau a'i gylch gorchwyl hyd eithaf ei allu. Ond mae hynny yn golygu symud ymlaen o'r trafferthion blaenorol, edrych o'r newydd ar y trefniadau llywodraethiant a sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn rhoi y gefnogaeth sydd ei hangen ar y sector a Hybu Cig Cymru iddyn nhw fedru gwneud yr hyn y mae gofyn iddyn nhw ei gyflawni. Dwi yn croesawu argymhellion y pwyllgor fel lle da i gychwyn gyda hynny.

Dwi ddim eisiau defnyddio'r ddadl yma i ail-fyw trafferthion y gorffennol. A thrwy ddweud hynny, dwi ddim, gyda llaw, yn awgrymu nad oes yna ragor o waith i'w wneud pan fo'n dod i'r diwylliant corfforaethol. Ond gyda phrif weithredwr newydd wrth y llyw, mae yna gyfle, dwi'n meddwl, nawr i adfer ac i ailadeiladu hyder yn y corff fel endid, ond hefyd, yn bwysicach, yng ngallu'r corff i ddelifro dros y talwyr lefi a'r sector cig coch ehangach. Mae'r Llywodraeth, fel ŷn ni wedi clywed, wedi gwrthod yr argymhelliad i adolygu llywodraethiant Hybu Cig Cymru, ond mae'n rhaid i fi ddweud, gyda'r holl broblemau sydd wedi cael eu hwynebu dros y ddwy neu dair blynedd diwethaf, sut arall y gall Llywodraeth Cymru roi sicrwydd i'w hun bod y trefniadau presennol yn addas i bwrpas?

Byddwn i yn ategu yr angen ŷn ni wedi'i glywed i sicrhau bod llais y talwyr lefi yn cael ei gynrychioli yn llawn. Dwi hefyd yn cydnabod bod angen ar fwrdd ystod eang o sgiliau ac arbenigeddau. Efallai fy mod i'n mynd i wrth-ddweud fy hun fan hyn tamaid bach, ond i gorff sy'n cyflogi prin 30 o staff, mae ganddyn nhw fwrdd o dua 12, felly oes yna gwestiwn ynglŷn â gormod o aelodau, efallai? Dwi ddim yn gwybod. Ond mi fyddai proses o adolygu, neu gymryd cam objective yn ôl ac edrych ar y trefniadau hynny, dwi'n meddwl, o fantais. Oherwydd os ŷn ni eisiau creu corff deinamig, hyblyg, sy'n gallu ymateb a gweithredu yn sydyn pan fod angen, yna mae angen i hynny gael ei adlewyrchu yn y strwythurau llywodraethiant. Mae'n gwestiwn i'w ofyn ac yn rhywbeth efallai y byddai adolygiad yn gallu ei ystyried.

Dwi'n cefnogi beth mae'r pwyllgor yn ei ddweud am yr adnoddau sydd ar gael i Hybu Cig Cymru gyflawni ei gylch gorchwyl yn effeithiol. Dyw incwm y lefi ar ei ben ei hun ddim yn mynd i fod yn ddigon i gyflawni'r hyn ŷn ni i gyd eisiau ei weld yn digwydd. Dwi'n ddigon hirben i wybod hefyd nad oes gan y Llywodraeth ddim arian sylweddol i daflu i gyfeiriad Hybu Cig Cymru. Felly, y cwestiwn wedyn yw: sut mae modd 'leverage-io' adnoddau ychwanegol er mwyn gallu ychwanegu gwerth i'r pres sy'n dod o gyfeiriad y lefi a'r Llywodraeth? Ac mae angen troi pob carreg, oddi mewn i'r Llywodraeth, oes, ond mae yna grantiau allanol, fel mae'r adroddiad yn sôn amdano fe. Mae cynhyrchu incwm o'u gwasanaethau eu hunain yn opsiwn, ac mae cydweithio gyda chyrff eraill hefyd yn bwysig er mwyn rhannu adnoddau, ond hefyd rhannu costau, lle mae hynny yn bosib, a sicrhau'r gwerth gorau posib i bob punt. A gobeithio, pan welwn ni strategaeth neu weledigaeth Hybu Cig Cymru hyd at 2030, efallai y bydd yna elfennau o hynny yn cael eu hamlygu yn fanna. 

Mae'r pwynt olaf dwi eisiau'i wneud, i bob pwrpas, o gwmpas argymhelliad 4, a'r cwestiwn sylfaenol yma sydd yng nghalon yr adroddiad hwn, dwi'n meddwl, i Lywodraeth Cymru, sef: ydych chi eisiau sector cig coch yng Nghymru yn y dyfodol? Allaf i ddim credu fy mod i'n gofyn y cwestiwn, ond os ydych chi, ble mae'r weledigaeth, y tu hwnt i'r cynllun ffermio cynaliadwy? Ble mae'r weledigaeth ehangach? Ble mae'r cynllun? Ble mae'r llwybr i wireddu hynny ar draws y gadwyn brosesu?

Mae'r trajectory, fel rŷn ni'n gwybod, yn dangos bod niferoedd da byw wedi bod yn disgyn, ac am y cyfnod nesaf, mae'n debyg, hefyd yn mynd i fod yn parhau i ddisgyn. Mae niferoedd lladd-dai i lawr. Rŷn ni wedi colli hanner ohonyn nhw yn y 25 mlynedd diwethaf. Mae lefel y throughput presennol o fewn y sector prosesu yn annigonol. Mae colli'r critical mass yna yn taflu cysgod dros gynaladwyedd y sector. Ac felly, mae gan Hybu Cig Cymru, wrth gwrs, rôl ganolog i dyfu a chreu'r farchnad, i ddatblygu'r cynnyrch, i ladmeru dros y sector, ond, ar ddiwedd y dydd, mae gan y Llywodraeth rôl hyd yn oed pwysicach yn uwcholeuo neu'n dangos y strategaeth ehangach yna er mwyn creu amgylchiadau a fydd yn caniatáu i hynny ddigwydd. Diolch. 

A galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, Huw Irranca-Davies. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch hefyd am roi cyfle imi ymateb a thynnu sylw at y gwaith pwysig mae Hybu Cig Cymru yn ei gyflawni. 

Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl—Andrew R.T. Davies.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 6 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, 'Cyd-dynnu, nid tynnu’n groes: Rhaid i Gymru weithredu'. A galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jenny Rathbone.

Mae'r adroddiad hwn yn hynod bwysig, dwi'n meddwl, achos ei fod e'n ymwneud â'r hyn sy'n greiddiol i ddyfodol ein cymdeithas, ac yn gofyn sut rŷn ni'n cyd-greu Cymru'r dyfodol fel ein bod ni'n medru cyd-fyw yn y Gymru honno.

Deilliodd yr ymchwiliad mewn rhan yn sgil yr aflonyddwch cymdeithasol difrifol a welwyd yn Lloegr yn ystod haf 2024, yn dilyn llofruddiaethau ofnadwy tair merch fach yn Southport. Ac er na brofodd Cymru yr un fath o derfysgoedd bryd hynny, roedd yna enghreifftiau o aflonyddwch cymdeithasol yn Abertawe a Chaerdydd yr haf blaenorol, ac wrth i'n hymchwiliad dynnu tua'i derfyn, fe welodd Cymru brawf pellach o raniadau cymdeithasol wrth i brotestiadau a defnydd o'n baner genedlaethol greu tensiynau pryderus ar hyd a lled y wlad. Y cyfan yn dangos nad yw Cymru wedi ei heithrio rhag bygythiad ac effeithiau andwyol diffyg cydlyniant cymdeithasol.

Mae'r adroddiad yn cyflwyno tystiolaeth glir o'r heriau sydd yn ein hwynebu yn hyn o beth, ac yn galw am ymateb pendant a brys gan y Llywodraeth er mwyn atal dirywiad pellach i'r gwead cymdeithasol sy'n cynnal lles ein cymdeithas, gan fygwth diogelwch dinasyddion, yn enwedig rhai grwpiau penodol fel lleiafrifoedd ethnig, ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ac unigolion LHDTC+ ac iechyd ein democratiaeth. 

Rwy'n falch bod y Llywodraeth wedi derbyn pob un o argymhellion y pwyllgor ac wedi gweithredu ar frys, yn unol â'n hargymhelliad cyntaf, i sefydlu grŵp arbenigol i arwain y gwaith o geisio ffyrdd o ddod â'n cymunedau at ei gilydd yn wyneb y rhaniadau cynyddol yma. Ond hoffwn ofyn ar hynny: pryd gallwn ddisgwyl i'r grŵp yma adrodd, a phryd y gwelwn ni weithredu ar ei argymhellion? Fe wnaethon ni argymell bod y Llywodraeth yn adlewyrchu'r dull ymateb a gafwyd i'r argyfwng costau byw, ac y dylai gyflwyno adroddiad cyn diwedd y flwyddyn, gyda set o gamau gweithredu i'w cyflawni ar unwaith, yn y tymor canolig, ac yn y tymor hir, sef yr hyn a wnaeth y panel costau byw a sefydlwyd. Felly, beth yw'r rheswm dros beidio dilyn yr un trywydd?

Yn yr un modd, rwyf braidd yn siomedig gyda'r diffyg ymdeimlad o frys yn yr ymateb i argymhelliad 2, sef cymryd camau i amddiffyn mannau cymunedol. Rhoddwyd, fel ymateb, ymrwymiad i archwilio hawl y gymuned i brynu. Mae Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru, y Sefydliad Materion Cymreig, yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau ac eraill yn pryderu am effaith y gostyngiad yn nifer y mannau cyhoeddus sydd ar gael ar gydlyniant cymdeithasol, ac maen nhw'n cefnogi cyflwyno hawl y gymuned i brynu, fel sydd yn bodoli, mewn gwahanol ffyrdd, yn Lloegr a'r Alban. Mae'r rhesymeg yn glir, mae yna fodelau amlwg i'w mabwysiadu, felly pam nad oes gweithredu wedi bod ar hyn, a beth yw'r rhesymeg dros fwy o oedi?

Roedden ni'n glir y dylai Llywodraeth Cymru arwain y ffordd wrth ymdrin â chamwybodaeth a thwyllwybodaeth. Mae'n gywilyddus bod yna rai gwleidyddion ac, mae'n flin gen i ddweud, rhai sydd yn y lle hwn, yn euog o ledaenu camwybodaeth a thwyllwybodaeth sy'n achosi ofn a gofid ac yn corddi casineb a rhaniadau cymdeithasol. Bydd cydlyniant cymdeithasol byth yn gryf pan wneir i grwpiau cyfan o bobl, sy'n profi anfantais yn barod, deimlo fel eu bod nhw dan fygythiad. Clywon ni dystiolaeth rymus a phryderus gan y trydydd sector am effaith hyn ar y bobl maen nhw'n ceisio eu cefnogi, ac ar eu sefydliadau nhw eu hunain.

Yn ystod ein hymchwiliad, clywsom ni hefyd sut y gall tensiynau a gwrthdaro gael effaith hir dymor ar gymunedau penodol, fel yn Llanelli, yn sgil y gwrthdaro yno pan wnaeth y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan ar y pryd gau Gwesty Parc y Strade gyda’r bwriad o’i droi yn llety i geiswyr lloches. Ond fe glywon ni hefyd enghreifftiau gwych o gymunedau sydd yn cydweithio, a gallwn ddatblygu'r sylfeini hynny. Ond mae angen arweinyddiaeth arnom, mae angen gweithredu arnom, ac mae eu hangen arnom ni nawr.

Felly, ydych chi'n cytuno bod angen gwell ffocws ar y lefelau digynsail o fygythiadau y mae rhai grwpiau penodol yn eu profi, yn enwedig, efallai, lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru, a'r effaith andwyol y mae hyn yn ei chael ar eu lles nhw? A fyddai'r Llywodraeth yn ystyried cymryd camau i godi ymwybyddiaeth o'r mater yma sy'n debygol o ddwysáu wrth i ni nesáu at yr etholiadau ym mis Mai?

Fel mae'r Cadeirydd yn nodi yn ei rhagair,

'Mae Cymru wedi'i hadeiladu ar sylfeini cadarn cynefin a chroeso',

sydd wedi helpu ein cymunedau i oroesi a dygymod â chyfnodau anodd. Mae Plaid Cymru yn credu bod cryfder Cymru yn gorwedd mewn cynhwysiant ac ymddiriedaeth, a bod cymunedau cefnogol, croesawgar a goddefgar yn cryfhau ein cenedl. Diolch.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt. 

Galwaf ar Jenny Rathbone i ymateb i'r ddadl.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 7 heddiw yw dadl Plaid Cymru: setliad llywodraeth leol dros dro. Galwaf ar Peredur Owen Griffiths i wneud y cynnig.

Rwyf wedi dethol y gwelliannau i’r cynnig, a dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg i gynnig y gwelliant yn ffurfiol—gwelliant 1.

Symud.

Mae wedi'i symud. Felly, Joel James i gynnig gwelliant 2.

Diolch am y ddadl bwysig a dyrys hon. Ond mae hi'n gyfle gwerthfawr i ni rannu pryderon y mae arweinwyr cynghorau sir yn fy rhanbarth i ac etholwyr wedi'u mynegi i fi a chyd-Aelodau ers blynyddoedd lawer. Er y bydd pob awdurdod lleol yng Nghymru'n cael ei daro'n galed gan y setliad arfaethedig, mae'n debygol mai cynghorau gwledig fydd yn cael eu taro yn galetaf. Rŷn ni'n gwybod bod y gost o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus mewn ardaloedd gwledig yn llawer uwch y pen nac mewn ardaloedd trefol, a hynny oherwydd ystod o ffactorau, er enghraifft, yr angen am wasanaethau megis ysgolion, llyfrgelloedd a chanolfannau hamdden uwch, o'i gymharu ag ardaloedd trefol; er mwyn darparu ar gyfer tiriogaeth a phoblogaeth mwy eang; y pellteroedd hirach y mae staff yn gorfod teithio; anawsterau i ddod o hyd i bobl gyda sgiliau arbenigol, a dibyniaeth oherwydd hynny ar staff o asiantaethau, sydd yn costi'n fwy; a chost gofal cymdeithasol uwch sydd ynghlwm â phoblogaeth sy'n heneiddio. Ac ar yr un pryd, mae'r gallu i godi trethi cyngor yn is mewn ardaloedd gwledig, gan fod cyfran uwch o'r boblogaeth yn bensiynwyr, fod llai o swyddi sy'n talu'r cyflogau uchaf, a'r nifer o bobl sy'n asset rich ond yn cash poor yn benodol, fel ein ffermwyr ni.

Felly, dydy'r setliad sydd o'n blaenau ni heddiw ddim yn cydnabod dim o hyn. Mae bron pob sir yng Nghymru wledig, gyda nifer ohonyn nhw yn fy rhanbarth i, yn derbyn y cynnydd canrannol isaf posibl i'w cyllidebau o 2.3 y cant—siroedd fel Ynys Môn, Gwynedd, Conwy, Powys, sir Benfro, Ceredigion a sir Gaerfyrddin. Ac ar adeg pan fo chwyddiant yn 3.6 y cant, mae hyn yn ostyngiad real i'w cyllidebau, a hyn oll yn dilyn cyfnod o 15 mlynedd o doriadau gan y Torïaid i wasanaethau. Ac mae'n golygu bod cynghorau erbyn hyn yn gorfod chwilota am dorri mwy posibl o wasanaethau a benthyg o gronfeydd wrth gefn, a dwi'n cofio pa mor boenus oedd hynny pan oeddwn i'n aelod o gabinet Cyngor Sir Gâr. Mae Cyngor Sir Powys, er enghraifft, wedi rhybuddio, hyd yn oed ar ôl y cynnydd hwn o 2.3 y cant i'w cyllideb, a dod o hyd i £10 miliwn mewn arbedion, eu bod nhw'n dal i wynebu diffyg o £11.8 miliwn, sy'n gyfystyr â chynnydd yn y dreth gyngor o 12 y cant. Ac fel cyd-destun, mae'r dreth gyngor ym Mhowys eisoes wedi cynyddu ar gyfartaledd o 6 y cant bob blwyddyn dros y chwe blynedd diwethaf.

Ond hoffwn i dynnu'r sylwadau yma i glo drwy gyfeirio efallai at addysg, fy mhortffolio i. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi amcangyfrif y bydd £137 miliwn o ddiffyg yng nghyllidebau ysgolion drwy Gymru yn sgil y setliad hwn. Ac mae'r NAHT wedi rhybuddio bod arweinwyr ysgolion eisoes yn dechrau ystyried sut i wneud arbedion drwy gwtogi staff neu dorri adnoddau. A hynny ar yr union adeg pan mae gofynion uwch arnyn nhw i wella safonau mewn ysgolion a gwella darpariaeth ar gyfer y dysgwyr hynny sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Ar adeg pan fo gofynion gwario addysg eisoes yn gorfodi cystadlu gyda chostau uwch ar gyfer gofal cymdeithasol, trafnidiaeth a thai, mae pryderon dealladwy y daw arbedion ar draul addysg yn sgil y gyllideb gwbl annigonol hon.

Felly, dyna pam mae Plaid Cymru yn galw ar y Llywodraeth i gynyddu'r setliad fel y gall awdurdodau buddsoddi yn ein system addysg a gwasanaethau hanfodol eraill. Diolch.

Ysgrifennydd y Cabinet nawr i gyfrannu—Mark Drakeford.

Heledd Fychan nawr i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Llywydd, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu i'r ddadl heddiw.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly mi wnawn ni ohirio'r pleidleisiau ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

Rydym ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn moyn i fi ganu'r gloch, mi awn ni'n syth i'r bleidlais gyntaf.

Mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 7, dadl Plaid Cymru ar setliad llywodraeth leol dros dro. Mae'r bleidlais gyntaf ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 31 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi ei wrthod.

Awn ni ymlaen i welliant 1. Dwi'n galw am bleidlais nawr ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly byddaf yn defnyddio fy mhleidlais yn erbyn y gwelliant. Mae'r gwelliant yn cwympo, gyda 22 o blaid y gwelliant, 23 yn erbyn y gwelliant, a neb yn ymatal.

Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 34 yn erbyn. Mae'r gwelliant yna hefyd yn cwympo, felly mae'r gwelliannau a'r cynnig wedi cwympo a dim byd wedi ei dderbyn.

Dyna ddiwedd y pleidleisio, diwedd ein gwaith ni y prynhawn yma, a diwedd y cyfarfod.