Y Cyfarfod Llawn
Plenary
16/09/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. Mae dychwelyd heddiw i’r Senedd mor chwerwfelys. Mi rydym yn dychwelyd yn 59 Aelod, ac mi rydyn ni i gyd heddiw ac am yn hir i ddod yn mynd i deimlo colled ein ffrind annwyl Hefin David. Mae nifer o deulu a ffrindiau Hefin yn ein plith yn yr oriel. Diolch i chi am ddod atom i rannu yn ein cyfarfod cofio. Ac mi rydym yn meddwl yn enwedig am ferched a rhieni annwyl Hefin yn eu colled, ond hefyd am Vikki, ein cydweithiwr a phartner Hefin.
Good afternoon. Returning to the Senedd today is so bittersweet. We return today as 59 Members, and we all, today, and forever more, will feel the loss of our dear friend Hefin David. Many of Hefin’s family and friends have joined us in the public gallery. Thank you for joining us to share in these tributes. And our thoughts are particularly with Hefin’s beloved daughters and parents in this time of loss, but also Vikki, our colleague and Hefin’s partner.
Thank you, Vikki, for joining us today. We are so sorry for your loss, and we want you to know how much we cherished Hefin. He was respected and liked across this Chamber. It's little understood outside this Senedd of 60 how well we know each other, how closely we work together across parties, across all parts of Wales. We spend so much time together that we get to know each other well. Therefore, the sense of loss in this room today, in this Senedd, is profound.
Personally, I worked closely with Hefin once he became one of this Senedd's commissioners. He understood his responsibility as finance commissioner with such professionalism and diligence and skill. Manoeuvring a budget through the Senedd is fraught with difficulty. All of you in this room have a different view on where money should be spent and where not. Hefin took such care in listening to your views, taking some on board, and giving clear answers where he did not agree. I was so impressed by his approach, and I will miss my commissioner.
His contributions in this Senedd always merited a listen. He championed many important issues, often on behalf of those who could not champion themselves. He also championed his dear Caerphilly. He championed the Labour Party, Wales and its Senedd. I doubt there was a single time when his name was down to speak in a debate that I would not have called him. As a Llywydd for over nine years, it's hard not to have developed favourites amongst you. [Laughter.] Hefin was one of my favourites. Not a teacher's pet—far from that—but interesting, challenging, thoughtful, passionate, and unexpected in his words and thinking. And he was using more Welsh as time went on.
Diolch, Vikki, am ymuno â ni heddiw. Mae'n ddrwg iawn gennym ni am eich colled, ac rydym ni eisiau i chi wybod pa mor annwyl oedd Hefin i ni. Roedd yn cael ei barchu a'i hoffi ar draws y Siambr hon. Nid oes llawer o ddealltwriaeth y tu allan i'r Senedd hon o 60 pa mor dda rydym ni'n adnabod ein gilydd, pa mor agos rydym ni'n gweithio gyda'n gilydd ar draws pleidiau, ar draws pob rhan o Gymru. Rydym ni'n treulio cymaint o amser gyda'n gilydd ein bod ni'n dod i adnabod ein gilydd yn dda. Felly, mae'r ymdeimlad o golled yn yr ystafell hon heddiw, yn y Senedd hon, yn ddwys.
Yn bersonol, gweithiais yn agos gyda Hefin ar ôl iddo ddod yn un o gomisiynwyr y Senedd hon. Roedd yn deall ei gyfrifoldeb fel comisiynydd cyllid gyda'r fath broffesiynoldeb a diwydrwydd a dawn. Mae llywio cyllideb drwy'r Senedd yn llawn anhawster. Mae gan bob un ohonoch chi yn yr ystafell hon farn wahanol ar le ddylid gwario arian a lle na ddylid. Cymerodd Hefin gymaint o ofal wrth wrando ar eich safbwyntiau, gan dderbyn rhai, a rhoi atebion clir pan nad oedd yn cytuno. Fe wnaeth ei ddull argraff fawr arnaf i, a byddaf yn teimlo colled ar ôl fy nghomisiynydd.
Roedd ei gyfraniadau yn y Senedd hon bob amser yn haeddu gwrandawiad. Hyrwyddodd lawer o faterion pwysig, yn aml ar ran y rhai na allen nhw hyrwyddo eu hunain. Fe wnaeth hefyd hyrwyddo ei annwyl Gaerffili. Hyrwyddodd y Blaid Lafur, Cymru a'i Senedd. Rwy'n amau nad oedd yr un tro pan oedd ei enw i lawr i siarad mewn dadl na fyddwn i wedi ei alw. Fel Llywydd ers dros naw mlynedd, mae'n anodd methu â bod wedi datblygu ffefrynnau yn eich plith. [Chwerthin.] Roedd Hefin yn un o'm ffefrynnau. Nid ffefryn athrawes—ymhell o hynny—ond diddorol, heriol, meddylgar, angerddol, ac annisgwyl yn ei eiriau a'i syniadau. Ac roedd yn defnyddio mwy o Gymraeg wrth i amser fynd heibio.
Mi oedd ei ymdrechion i ddefnyddio'r Gymraeg yn bwysig iawn i Hefin, yn y Siambr yma ac mewn cyfweliadau ar y cyfryngau.
Gyda thristwch mawr heddiw, felly, dwi’n gofyn i’r Senedd i godi nawr i gofio am ein cyfaill annwyl Hefin David.
His efforts in using the Welsh language were very important to Hefin, in this Chamber and in media interviews.
With great sorrow today, I ask the Senedd to stand now to commemorate our dear friend Hefin David.
Cynhaliwyd munud o dawelwch.
A minute's silence was held.
Diolch i bawb.
Thank you.
I arwain ein teyrngedau, arweinydd y Blaid Lafur a'r Prif Weinidog, Eluned Morgan.
To lead our tributes, the leader of the Labour Party and the First Minister, Eluned Morgan.
Some people leave a mark quietly, and others leave it loudly. Hefin did both. He left a mark on everyone who knew him, through his laughter, his intellect, his boundless energy, and his extraordinary capacity to care. Today, we come together to remember a friend, a colleague, a father, a partner, and a truly remarkable human being.
I first met Hefin David in a lecture hall, where he was in full flow, strutting his stuff as an academic. And within minutes, I thought, 'Right, this one’s not going to stay in the classroom; he’s absolutely destined for politics'. And, yes, I did get on his case to stand. There was just something about him—his intellect, his energy, his ease with people, his humour. He had that rare spark that drew you in and made you want to be around him. Before the Senedd, Hefin had made his mark in academia, working around the world. And, as a proud University and College Union member, he understood that great education meant far more than just inspiring individual students.
Mae rhai pobl yn gadael marc yn dawel, ac mae eraill yn ei adael yn groch. Gwnaeth Hefin y ddau. Gadawodd farc ar bawb a oedd yn ei adnabod, drwy ei chwerthin, ei ddeallusrwydd, ei egni diderfyn, a'i allu rhyfeddol i hidio. Heddiw, rydym ni'n dod at ein gilydd i gofio ffrind, cydweithiwr, tad, partner, a bod dynol gwirioneddol ryfeddol.
Fe wnes i gwrdd â Hefin David am y tro cyntaf mewn darlithfa, lle'r oedd yn ei anterth, yn mynd trwy ei bethau fel academydd. Ac o fewn munudau, meddyliais, 'Iawn, nid yw'r un yma yn mynd i aros yn yr ystafell ddosbarth; gwleidyddiaeth yw ei dynged bendant'. A do, fe wnes i bwyso arno i sefyll. Roedd rhywbeth amdano—ei ddeallusrwydd, ei egni, ei rwyddineb â phobl, ei hiwmor. Roedd ganddo'r fflach brin honno a oedd yn eich tynnu chi i mewn ac yn gwneud i chi eisiau bod o'i gwmpas. Cyn y Senedd, gwnaeth Hefin ei farc yn y byd academaidd, yn gweithio ym mhedwar ban byd. Ac, fel aelod balch o'r Undeb Prifysgolion a Cholegau, roedd yn deall bod addysg wych yn golygu llawer mwy nag ysbrydoli myfyrwyr unigol yn unig.
Hefin's commitment to the Labour Party began in his teenage years, following in his father's footsteps. His work for the community was rooted in genuine conviction rather than political ambition. He became a councillor for the very community where he was born, dedicating himself to the place that had shaped him, long before he ever dreamt of serving as a Senedd Member. That rare blend of global perspective and deep local commitment shone through in everything he did. His real brilliance wasn't just in his ideas, it was in how he related to people. He was a talented politician, with a remarkable gift for communication, and a natural connector, someone who had an authentic way of making whoever he was speaking with feel like they were the most important person at that moment—a gift that just comes from the heart.
In May 2016, we arrived in the Senedd together, fresh faced, full of energy and enthusiasm. I remember us both trying to navigate the maze of corridors and committees and endless rules. Hefin, with that cheeky grin of his, would always say, 'Come on, we're going to change the world, but we just need to figure out how we get out of these damn lifts'. He championed causes he believed in passionately, advocating tirelessly for Valleys communities. Hefin didn't just see policy, he saw families trapped, couples stuck and pensioners burdened. He made their fight his own. He authored reports on employment transitions, and secured practical wins like a bus to the Grange University Hospital. His work on leasehold reform, on learners with additional needs came from a deep understanding that behind every statistic was a child, a family, a future that deserved our very best efforts. As a Senedd Commissioner, he approached decisions with thoughtfulness and a long-term perspective, understanding that we're not just stewards of public money but of public trust.
But the source of his care and commitment was, first and foremost, his home. Hefin's heart was at its fullest with his family. He was a devoted father, and his face would light up whenever he mentioned Caitlin and Holly, his pride and joy. Every achievement, every milestone, every little funny thing they said, he wanted to share with us because his love for them couldn't be contained. He was such a cool, fun dad. When Holly was born, I bought her a stylish House of Lords babygro, and Hefin's grin just said it all. He was already imagining her giving Ministers a hard time from the despatch box. Everything he did in the Senedd was guided by their futures. He wanted to make the world a fairer, kinder, more supportive place not just for them, but for all the children and families navigating similar journeys. I'll never forget those wide-eyed faces pressed against the glass in the public gallery, watching as I was first sworn in as First Minister. And you could see him wanting them to understand, to be inspired, to glimpse what was possible for their own futures. He always took the most formal occasion and used it to help them and others feel human and warm.
Hefin was, of course, our leading man and shining star on Sharp End. Watching him on screen, you could see what we all knew: he was exceptional. He had that rare ability to make political discussions feel accessible and entertaining. I'll really miss our post-show text debriefs. Without fail, my phone would ping with a hilarious analysis of how it had gone. We all knew he had that mischievous talent for winding people up, but his humour was never mean-spirited. He was a bridge, cutting through the noise to the things that truly mattered. He really was a master at making people laugh, yet beneath all that wit and mischief was a heart that loved fiercely and a man with complex depth. When things got heated, when divisions seemed impossible to cross, Hefin would find that moment and that shared laugh that reminded everyone that we're on the same side really, all trying to do the best for the people that we serve.
But if you really wanted to see that heart at its fullest, you only had to watch Hefin with his partner and our good friend Vikki, who has so bravely joined us today. We were so happy to watch your relationship blossom over the years, our very own Posh and Becks of the Labour world. The way Hefin's eyes would light up whenever he spoke about you, the pride he felt in the life and partnership you built together was unmistakable.
Hefin also deeply loved his friends and supporters—team Caerphilly—many of whom are here today, who helped build a bedrock for his public service. The friends who walked beside him and helped shape the legacy of care, commitment, and community that he leaves behind.
Today, we share not only the loss of an extraordinary colleague and a friend, but also the profound sorrow of losing someone who loved so deeply—a love that extended outward, shaping the way he served his community every single day. Thank you, Hefin, for showing us how to do this job with heart, with humour and with hope. You are loved, you are missed, and the world is both dimmer without you and brighter for having known you. Rest in peace, friend. You'll never be forgotten.
Dechreuodd ymrwymiad Hefin i'r Blaid Lafur yn ei arddegau, gan ddilyn yn ôl troed ei dad. Roedd ei waith ar ran y gymuned wedi'i wreiddio mewn argyhoeddiad gwirioneddol yn hytrach nag uchelgais gwleidyddol. Daeth yn gynghorydd i'r union gymuned lle cafodd ei eni, gan ymroi i'r lle a oedd wedi ei ffurfio, ymhell cyn iddo erioed freuddwydio am wasanaethu fel Aelod o'r Senedd. Roedd y cyfuniad prin hwnnw o bersbectif byd-eang ac ymrwymiad lleol dwfn yn disgleirio ym mhopeth a wnaeth. Nid yn ei syniadau yn unig oedd ei wir ddisgleirdeb, roedd yn y ffordd yr oedd yn uniaethu â phobl. Roedd yn wleidydd talentog, â dawn gyfathrebu ryfeddol, cysylltydd naturiol, rhywun a oedd â ffordd ddilys o wneud i bwy bynnag yr oedd yn siarad ag ef deimlo fel mai ef oedd y person pwysicaf ar yr eiliad honno—dawn sy'n dod o'r galon.
Ym mis Mai 2016, fe wnaethom ni gyrraedd y Senedd gyda'n gilydd, â wynebau ffres, yn llawn egni a brwdfrydedd. Rwy'n cofio'r ddau ohonom ni'n ceisio llywio'r ddrysfa o goridorau a phwyllgorau a rheolau diddiwedd. Byddai Hefin, gyda'i wên ddireidus honno, bob amser yn dweud, 'Dewch, rydym ni'n mynd i newid y byd, ond mae angen i ni ddarganfod sut i gael allan o'r lifftiau bondigrybwyll yma'. Roedd yn hyrwyddo achosion yr oedd yn credu ynddyn nhw'n angerddol, gan eirioli'n ddiflino dros gymunedau'r Cymoedd. Nid oedd Hefin yn gweld polisi yn unig, roedd yn gweld teuluoedd yn gaeth, parau yn sownd a phensiynwyr yn dioddef baich. Roedd yn gwneud eu brwydr nhw yn frwydr ei hun. Ysgrifennodd adroddiadau ar drawsnewidiadau cyflogaeth, a sicrhaodd fuddugoliaethau ymarferol fel bws i Ysbyty Athrofaol y Faenor. Daeth ei waith ar ddiwygio lesddaliadau, ar ddysgwyr ag anghenion ychwanegol o ddealltwriaeth ddofn bod plentyn, teulu, dyfodol sy'n haeddu ein hymdrechion gorau y tu ôl i bob ystadegyn. Fel Comisiynydd y Senedd, fe wnaeth ymdrin â phenderfyniadau gyda meddylgarwch a phersbectif hirdymor, gan ddeall nad stiwardiaid o arian cyhoeddus yn unig ydym ni, ond o ymddiriedaeth y cyhoedd.
Ond, yn gyntaf oll, ffynhonnell ei ofal a'i ymrwymiad oedd ei gartref. Roedd calon Hefin ar ei lawn gyda'i deulu. Roedd yn dad ffydlon, a byddai ei wyneb yn goleuo pryd bynnag y byddai'n sôn am Caitlin a Holly, ei falchder a'i lawenydd. Pob llwyddiant, pob carreg filltir, pob peth bach doniol yr oedden nhw'n ei ddweud, roedd eisiau eu rhannu â ni gan nad oedd modd cyfyngu ei gariad tuag atyn nhw. Roedd yn dad mor cŵl a hwyliog. Pan anwyd Holly, prynais ddilledyn babygro ffasiynol Tŷ'r Arglwyddi iddi, ac roedd gwên Hefin yn dweud y cyfan. Roedd eisoes yn ei dychmygu yn rhoi amser caled i Weinidogion o'r blwch dogfennau. Roedd popeth a wnaeth yn y Senedd yn cael ei lywio gan eu dyfodol nhw. Roedd eisiau gwneud y byd yn lle tecach, mwy caredig, mwy cefnogol nid yn unig iddyn nhw, ond i'r holl blant a theuluoedd sy'n llywio teithiau tebyg. Ni wnaf i fyth anghofio'r wynebau llygadrwth hynny wedi'u pwyso yn erbyn y gwydr yn yr oriel gyhoeddus, yn gwylio wrth i mi dyngu llw fel Prif Weinidog am y tro cyntaf. Ac fe allech chi ei weld ef eisiau iddyn nhw ddeall, i gael eu hysbrydoli, i gael cipolwg ar yr hyn a oedd yn bosibl i'w dyfodol eu hunain. Roedd bob amser yn cymryd yr achlysur mwyaf ffurfiol ac yn ei ddefnyddio i'w helpu nhw a phobl eraill i deimlo'n ddynol ac yn wresog.
Hefin, wrth gwrs, oedd ein gŵr blaenllaw a'n seren ddisglair ar Sharp End. O'i wylio ar y sgrin, gallech weld yr hyn yr oeddem ni i gyd yn ei wybod: roedd yn eithriadol. Roedd ganddo'r gallu prin hwnnw i wneud i drafodaethau gwleidyddol deimlo'n hygyrch ac yn ddifyr. Byddaf yn gweld colled mawr ar ôl ei ôl-drafodaethau mewn negeseuon testun ar ôl y sioe. Yn ddi-ffael, byddai fy ffôn yn pingio gyda dadansoddiad hynod ddoniol o sut roedd hi wedi mynd. Roeddem ni i gyd yn gwybod bod ganddo'r ddawn ddireidus honno i dynnu coesau pobl, ond nid oedd ei hiwmor byth yn grintachlyd. Roedd yn bont, yn torri drwy'r sŵn at y pethau a oedd yn wirioneddol bwysig. Roedd wir yn feistr am wneud i bobl chwerthin, ac eto o dan yr holl ffraethineb a direidi hynny, roedd calon a oedd yn caru'n ffyrnig a dyn â dyfnder cymhleth. Pan oedd pethau'n troi'n danbaid, pan oedd rhaniadau yn ymddangos yn amhosibl eu croesi, byddai Hefin yn dod o hyd i'r eiliad honno a'r chwerthin cyffredin hwnnw a oedd yn atgoffa pawb ein bod ni ar yr un ochr mewn gwirionedd, i gyd yn ceisio gwneud y gorau dros y bobl yr ydym ni'n eu gwasanaethu.
Ond os oeddech chi wir eisiau gweld y galon honno ar ei llawnaf, y cwbl oedd angen i chi ei wneud oedd gwylio Hefin gyda'i bartner a'n ffrind da Vikki, sydd wedi ymuno â ni mor ddewr heddiw. Roeddem ni mor hapus o weld eich perthynas yn blodeuo dros y blynyddoedd, ein Posh a Becks ein hunain ym myd y blaid Lafur. Roedd y ffordd y byddai llygaid Hefin yn goleuo pryd bynnag y byddai'n siarad amdanoch chi, y balchder yr oedd yn ei deimlo yn y bywyd a'r bartneriaeth y gwnaethoch chi eu hadeiliadu gyda'ch gilydd yn ddigamsyniol.
Roedd gan Hefin gariad mawr hefyd at ei ffrindiau a'i gefnogwyr—tîm Caerffili—y mae llawer ohonyn nhw yma heddiw, a wnaeth helpu i adeiladu sylfaen ar gyfer ei wasanaeth cyhoeddus. Y ffrindiau a gerddodd wrth ei ochr ac a helpodd i lunio'r etifeddiaeth o ofal, ymrwymiad a chymuned y mae'n ei gadael ar ei ôl.
Heddiw, rydym ni'n rhannu nid yn unig colled cydweithiwr a ffrind anhygoel, ond hefyd y tristwch dwys o golli rhywun a oedd yn caru mor ddwfn—cariad a oedd yn ymestyn allan, gan lunio'r ffordd yr oedd yn gwasanaethu ei gymuned bob dydd. Diolch, Hefin, am ddangos i ni sut i wneud y gwaith hwn gyda chalon, gyda hiwmor a chyda gobaith. Ceir cariad tuag atoch a hiraeth ar eich hôl, ac mae'r byd yn dywyllach hebddoch chi ac yn fwy disglair o gael eich adnabod. Gorffwys mewn heddwch, ffrind. Ni fyddwch chi byth yn cael eich anghofio.
It's a privilege to be able to stand here and pay tribute to Hefin. News of Hefin's passing at such a young age was a great shock to every single one of us in this Chamber. Hefin's mum, dad, his two daughters, family and friends have been very much in our thoughts and prayers in recent weeks, as of course has Vikki, our dear friend and colleague here in the Senedd. I cannot imagine the pain of their loss, but I want them all to know this: we care about you and we love you.
It's difficult to put into words the shock of so suddenly losing a colleague. Many of us here in the Senedd had known Hefin, of course, for almost a decade. And it brings back difficult memories of other losses. You see, Hefin was so many things to so many people. He was a loving son, father, brother, partner and friend. He was a caring boss, of course, to his staff. He was a much-loved colleague to so many of us right across the Chamber in all political parties. He was a tireless advocate of his constituents in Caerphilly, and a passionate campaigner, yes, for people with additional learning needs, long COVID, leaseholders—and the list goes on. He was indeed a talented academic, a social media wind-up merchant, as we often found out to our expense. And, of course, he was a nuisance to the Welsh Government on many an occasion, something that we love to observe from these benches—but never quite sufficiently enough a nuisance to vote on our side, which, of course, was what we often hoped for. He was unfailingly stylish, always in his waistcoat. And he was a very confident, very competent debater and media performer. And he had that talent of being able to debate with warmth and humour, and to disagree very, very well indeed without falling out with you, which was always a nuisance, because sometimes we like to get angry and passionate with one another, but it was very difficult to fall out with him.
And though he was very well-travelled, having experienced teaching and working in places like Germany, Greece, India and China, his heart was always in his community in Caerphilly, the place in which he was born and raised, a place that he served for many years, of course, first as a local councillor and then as Caerphilly's Senedd Member from 2016 onwards.
During Hefin's time here in the Senedd, I was fortunate enough to work with him on a number of issues. Hefin and I both shared a passion for our armed forces here in Wales and, of course, he was a proud employer of an RAF reservist, Michelle Lewis. Together, we sponsored a number of armed forces events and we worked together to secure better recognition for reservists working in the Welsh Parliament by the Senedd Commission. We also spent time serving together on the Children, Young People and Education Committee in the last Senedd, where his expertise in education and his independence of mind really did shine through. In fact, he helped me get through many a long and dull meeting, I can tell you, with his sense of humour that could lighten those very long meetings. He knew how to make us laugh.
One of the things that struck me when I attended Hefin's funeral was those conversations I had with individual constituents—unknown to most people there, just members of the public—who came to pay their respects to a man who, as their elected representative, had worked his socks off for them and gone above and beyond in helping to solve their individual issues that they had brought to his surgery or raised with him in correspondence. He made a difference in their lives, and he's made a difference in our lives too. I want to express my personal thanks for the difference he made in my life and the life of my Senedd. We'll miss him dearly and, of course, we will remember Wynne and Christine, Holly, Caitlin, Siân, Vikki especially, and all of his loved ones in the weeks and months ahead. Thank you.
Mae'n fraint gallu sefyll yma a thalu teyrnged i Hefin. Roedd y newyddion am farwolaeth Hefin ac yntau mor ifanc yn sioc fawr i bob un ohonom ni yn y Siambr hon. Mae mam a thad Hefin, ei ddwy ferch, ei deulu a'i ffrindiau wedi bod yn flaenllaw yn ein meddyliau a'n gweddïau yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac felly hefyd, wrth gwrs, Vikki, ein ffrind annwyl a'n cydweithiwr yma yn y Senedd. Ni allaf ddychmygu poen eu colled, ond rwyf i eisiau iddyn nhw i gyd wybod hyn: rydym ni'n poeni amdanoch chi ac rydym ni'n eich caru.
Mae'n anodd rhoi mewn geiriau y sioc o golli cydweithiwr mor sydyn. Roedd llawer ohonom yma yn y Senedd wedi adnabod Hefin, wrth gwrs, ers bron i ddegawd. Ac mae'n dod ag atgofion anodd o golledion eraill yn ôl. Welwch chi, roedd Hefin yn gynifer o bethau i gynifer o bobl. Roedd yn fab, tad, brawd, partner a ffrind cariadus. Roedd yn bennaeth gofalgar, wrth gwrs, i'w staff. Roedd yn gydweithiwr annwyl i gynifer ohonom ni ar draws y Siambr gyfan ym mhob plaid wleidyddol. Roedd yn eiriolwr diflino ar ran ei etholwyr yng Nghaerffili, ac yn ymgyrchydd angerddol, oedd, dros bobl ag anghenion dysgu ychwanegol, COVID hir, lesddeiliaid—ac mae'r rhestr yn parhau. Roedd wir yn academydd talentog, yn dynnwr coes ar gyfryngau cymdeithasol, fel yr oeddem ni'n darganfod yn aml ar ein traul. Ac, wrth gwrs, roedd yn niwsans i Lywodraeth Cymru ar sawl achlysur, rhywbeth yr ydym ni wrth ein boddau o'i weld o'r meinciau hyn—ond byth yn ddigon o niwsans i bleidleisio ar ein hochr ni, sef, wrth gwrs, yr hyn yr oeddem ni'n aml yn gobeithio amdano. Roedd yn gyson ffasiynol, bob amser yn ei wasgod. Ac roedd yn ddadleuwr a pherfformiwr cyfryngau hyderus iawn a galluog iawn. Ac roedd ganddo'r ddawn honno o allu dadlau gyda chynhesrwydd a hiwmor, ac i anghytuno yn dda dros ben heb i gwympo allan â chi, a oedd bob amser yn niwsans, oherwydd weithiau rydym ni'n hoffi mynd yn ddig ac yn angerddol gyda'n gilydd, ond roedd yn anodd iawn cwympo allan ag ef.
Ac er ei fod yn deithiwr profiadol, ar ôl cael profiad o addysgu a gweithio mewn mannau fel yr Almaen, Gwlad Groeg, India a Tsieina, roedd ei galon bob amser yn ei gymuned yng Nghaerffili, y man lle cafodd ei eni a'i fagu, lle y gwnaeth ei wasanaethu am flynyddoedd lawer, wrth gwrs, yn gyntaf fel cynghorydd lleol ac yna fel Aelod o'r Senedd dros Gaerffili o 2016 ymlaen.
Yn ystod cyfnod Hefin yma yn y Senedd, roeddwn i'n ddigon ffodus o gael gweithio ag ef ar nifer o faterion. Roedd Hefin a minnau yn rhannu angerdd at ein lluoedd arfog yma yng Nghymru ac, wrth gwrs, roedd yn gyflogwr balch o filwr wrth gefn i'r RAF, Michelle Lewis. Gyda'n gilydd, fe wnaethom ni noddi nifer o ddigwyddiadau lluoedd arfog ac fe wnaethom ni gydweithio i sicrhau gwell cydnabyddiaeth i filwyr wrth gefn sy'n gweithio yn Senedd Cymru gan Gomisiwn y Senedd. Fe wnaethom hefyd dreulio amser yn gwasanaethu gyda'n gilydd ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn y Senedd ddiwethaf, lle gwnaeth ei arbenigedd ym maes addysg a'i annibyniaeth meddwl wir ddisgleirio. A dweud y gwir, fe wnaeth fy helpu i gael trwy lawer o gyfarfodydd hir a diflas, gallaf ddweud wrthych, gyda'i synnwyr digrifwch a allai ysgafnhau'r cyfarfodydd hir iawn hynny. Roedd yn gwybod sut i wneud i ni chwerthin.
Un o'r pethau a wnaeth fy nharo i pan oeddwn i yn angladd Hefin oedd y sgyrsiau hynny a gefais gydag etholwyr unigol—nad oedd mwyafrif y bobl yno yn eu hadnabod, dim ond aelodau o'r cyhoedd—a ddaeth i dalu eu teyrnged i ŵr sydd, fel eu cynrychiolydd etholedig, wedi gweithio'n ddiflino drostyn nhw ac wedi mynd y tu hwnt i'w gyfrifoldebau i helpu i ddatrys eu problemau unigol yr oedden nhw wedi dod â nhw i'w gymhorthfa neu wedi eu codi gydag ef mewn gohebiaeth. Fe wnaeth wahaniaeth yn eu bywydau, ac mae wedi gwneud gwahaniaeth yn ein bywydau ninnau hefyd. Hoffwn fynegi fy niolch personol am y gwahaniaeth a wnaeth yn fy mywyd i a bywyd fy Senedd. Byddwn yn hiraethu'n fawr ar ei ôl ac, wrth gwrs, byddwn yn cofio Wynne a Christine, Holly, Caitlin, Siân, Vikki yn enwedig, a'i holl anwyliaid yn yr wythnosau a'r misoedd i ddod. Diolch.
Ar ran pawb ym Mhlaid Cymru, dwi'n estyn ein cydymdeimlad diffuant heddiw i Vikki ac i deulu, anwyliaid a chyfeillion Hefin. Mi wnaeth y newyddion trasig hwnnw yn ystod toriad yr haf ein hysgwyd ni i gyd yn wirioneddol, a dwi'n gwybod y bydd colli Hefin yn cael ei deimlo yn enbyd gan y rhai oedd yn ei garu ac yn ei adnabod o orau.
On behalf of everyone in Plaid Cymru, I extend our sincerest condolences to Vikki and to the family, friends and loved ones of Hefin. The tragic news that came during the summer recess shook us all to the core, and I know that the loss of Hefin will be felt greatly by those who loved him and knew him best.
We remember Hefin as a passionate and dedicated parliamentarian. He was, in many respects, everything an elected member should be: an ardent advocate for his constituents, a committed campaigner for the voiceless, and a free thinker, certainly never ever afraid to speak his mind.
It is often said that campaigning is very different from governing, but it's seldom acknowledged that standing with and speaking for others is what actually drives change. Through his own personal experiences, Hefin magnified the often unfair treatment of autistic people in particular, a lived experience that not only drew cross-party support but the ear of Government too. It's a legacy for which he will be remembered and an issue that we must all adopt in his honour.
I, we, jousted with Hefin many a time. With sharp wit, he would always give as good as he would get, infuriatingly so sometimes, impressively infuriatingly so. And yes, he so loved his late-night Sharp End slots, when he was, arguably, at his sharpest. We had differing views on many issues, and rehearsed them on that programme and here in this Chamber and elsewhere, but, of course, we came together where we found common ground.
I worked closely with Hefin on the contaminated blood cross-party group. We co-chaired the long covid group. It was a pleasure to work with him, and the experience of all of us, I know, is that even in times of disagreement there was always respect, encapsulating the very nature of what a mature and civil democracy should be. That was important to Hefin.
He not only enriched our debates but also the work of this very institution as a Commissioner. I know that he was a fervent defender of this Senedd, which meant so much to him, working diligently in the background to promote this institution with real guile.
Today we all remember the fragility of life. One can only imagine the grief and sorrow felt by loved ones, by family and friends, but we hope that Hefin's service to his community and his significant contributions to our discourse as a nation will bring you some solace at this most difficult of times. Heddwch iti, Hefin.
Rydym ni'n cofio Hefin fel seneddwr angerddol ac ymroddedig. Roedd, mewn sawl ffordd, yn bopeth y dylai aelod etholedig ei fod: eiriolwr brwd dros ei etholwyr, ymgyrchydd ymroddedig dros y di-lais, a meddyliwr rhydd, yn sicr byth byth yn ofni lleisio ei farn.
Dywedir yn aml bod ymgyrchu yn wahanol iawn i lywodraethu, ond anaml y cydnabyddir mai sefyll yn gadarn â phobl eraill a siarad drostyn nhw yw'r hyn sy'n ysgogi newid mewn gwirionedd. Trwy ei brofiadau personol ei hun, fe wnaeth Hefin dynnu mwy o sylw at driniaeth annheg o bobl awtistig yn arbennig, profiad byw a ddenodd nid yn unig gefnogaeth drawsbleidiol ond clust y Llywodraeth hefyd. Mae'n etifeddiaeth y bydd yn cael ei gofio amdani ac yn fater y mae'n rhaid i ni i gyd ei fabwysiadu er anrhydedd iddo.
Fe wnes i, fe wnaethom ni, ymryson â Hefin sawl gwaith. Gyda ffraethineb craff, byddai bob amser yn rhoi cystal ag y byddai'n ei gael, yn ddigon i'ch gwylltio weithiau, ond gan greu argraff drwy wneud hynny. Ac oedd, roedd wrth ei fodd â'i ymddangosiadau ar Sharp End yn hwyr yn y nos, pan oedd, gellid dadlau, ar ei fwyaf craff. Roedd gennym ni wahanol safbwyntiau ar lawer o faterion, ac fe wnaethom ni eu trafod nhw ar y rhaglen honno ac yma yn y Siambr hon ac mewn mannau eraill, ond, wrth gwrs, fe ddaethom ni at ein gilydd lle wnaethom ni ddod o hyd i dir cyffredin.
Gweithiais yn agos gyda Hefin ar y grŵp trawsbleidiol ar waed halogedig. Fe wnaethom ni gyd-gadeirio'r grŵp covid hir. Roedd yn bleser gweithio gydag ef, a phrofiad pob un ohonom ni, rwy'n gwybod, yw bod parch bob amser, hyd yn oed mewn amseroedd o anghytundeb, gan grynhoi union natur yr hyn y dylai democratiaeth aeddfed a sifil ei fod. Roedd hynny'n bwysig i Hefin.
Nid yn unig y gwnaeth ef gyfoethogi ein dadleuon ond hefyd gwaith yr union sefydliad hwn fel Comisiynydd. Gwn ei fod yn amddiffynnwr brwd o'r Senedd hon, a oedd yn golygu cymaint iddo, gan weithio'n ddiwyd yn y cefndir i hyrwyddo'r sefydliad hwn gyda chyfrwystra gwirioneddol.
Heddiw, rydym ni i gyd yn cofio eiddilwch bywyd. Allwn ni ddim ond dychmygu'r galar a'r tristwch a deimlir gan anwyliaid, gan deulu a ffrindiau, ond rydym ni'n gobeithio y bydd gwasanaeth Hefin i'w gymuned a'i gyfraniadau sylweddol at ein hymgom fel cenedl yn dod â rhywfaint o gysur i chi yn ystod y cyfnod mwyaf anodd hwn. Heddwch iti, Hefin.
I found preparing for today even more difficult than I expected. I didn't want to sit down to write remarks, and then I realised I had to. It was more difficult, in many ways, than what I said at the crematorium. I thought of the different parts of Hefin's life that I was part of and those that I was not, and the gap that has been left.
Politics, of course, was a big part of Hefin's life, and his life informed his approach to public service, the issues he championed and the improvements he sought within his constituency and country. And we've heard about some of those already. But Hefin's view on the world changed not just when he became a parent, but before that, when Siân became a parent and he became an uncle. It changed his view on the prospects of what you could do as a parent.
As many of us know, being a parent isn't always easy. There are all of those people who tell you about enjoying your sleep and all the different challenges you'll have, and then when it happens, you realise that they weren't lying to you. But also, it can be the most incredible reward, and Hefin loved being a parent. As so many of us know, when he had the opportunity to, he'd talk about his family—and even when he didn't, he still would.
Parenthood informed his view on a number of the challenges that he championed, including those that we've heard, for children with additional learning needs. It was a perspective he took into that work and in more of the challenges that he took on for the learning disability community, too. He didn't just think about his own family or even the support that he received locally from the Sparrows group, and more; he asked questions and he wanted to make a difference because he looked at today and the future, too. That's why he didn't just talk about early years. He focused on employability support and job coaching, as we've all heard, because of his interest in the future for his child and other children like his children, and those who he is never going to know; the longer term outcomes for people and community.
He was proud, of course, of his academic background and his PhD. I always enjoyed referring to him as 'Dr David' in committee or in the Chamber, but he was never boastful about it. His background in research and academia influenced his approach to policy and to practice, to making a difference, because he always wanted to be a practical politician to make a difference with and for people. That's why it mattered so much when he did speak. And the fact that he spoke so openly about his own challenges meant that there were parents not just within his community but around the country who could identify the life that he was describing and why he thought it mattered. It mattered for the people who we serve, but also for the good-faith way he engaged with people in other parties. And it's good to hear that already expressed today as well.
That could also be seen in the way that he addressed a number of challenges, from Owain's law to the shape of the economy to the issues that he wanted to take on and see Wales improve. He had much more to give from the work that he had already done: the work he did on skills and apprenticeships—a report that is still influencing the Welsh Government's approach; the near-completed work on making the most of the metro across the Valleys. This was someone who mattered and will still matter in this place and beyond. And he thoroughly enjoyed being a Commissioner. I was really pleased to hear the Llywydd mention that in her own remarks.
Hefin's family were, and of course are, well known locally, both parents being councillors and teachers, his father being a headteacher, so it must have been hard when people always knew who your parents were and what you could and couldn't get away with. I've had the chance to spend more time with his parents recently, and that has been hard, but it's also been a source of comfort, and, regularly, of laughter. There are always amusing stories about Hefin.
Roedd paratoi ar gyfer heddiw hyd yn oed yn anoddach nag yr oeddwn i'n ei ddisgwyl. Doeddwn i ddim eisiau eistedd i lawr i ysgrifennu sylwadau, ac yna sylweddolais fod yn rhaid i mi. Roedd yn anoddach, mewn sawl ffordd, na'r hyn a ddywedais yn yr amlosgfa. Meddyliais am y gwahanol rannau o fywyd Hefin yr oeddwn i'n rhan ohonyn nhw a'r rhai nad oeddwn, a'r bwlch sydd wedi cael ei adael.
Roedd gwleidyddiaeth, wrth gwrs, yn rhan fawr o fywyd Hefin, ac roedd ei fywyd yn llywio ei agwedd at wasanaeth cyhoeddus, y materion yr oedd yn eu hyrwyddo a'r gwelliannau a geisiodd yn ei etholaeth a'i wlad. Ac rydym ni wedi clywed am rai o'r rheini eisoes. Ond newidiodd safbwynt Hefin o'r byd nid yn unig pan ddaeth yn rhiant, ond cyn hynny, pan ddaeth Siân yn rhiant ac y daeth ef yn ewythr. Newidiodd ei safbwynt ar y rhagolygon o'r hyn y gallech chi ei wneud fel rhiant.
Fel y mae llawer ohonom ni'n ei wybod, nid yw bod yn rhiant bob amser yn hawdd. Ceir yr holl bobl hynny sy'n dweud wrthych chi am fwynhau eich cwsg a'r holl wahanol heriau y byddwch chi'n eu hwynebu, ac yna pan fydd yn digwydd, rydych chi'n sylweddoli nad oedden nhw'n dweud celwydd wrthych chi. Ond hefyd, gall fod y wobr fwyaf anhygoel, ac roedd Hefin wrth ei fodd yn bod yn rhiant. Fel y mae cynifer ohonom ni'n ei wybod, pan fyddai'n cael y cyfle, byddai'n siarad am ei deulu—a hyd yn oed pan nad oedd, byddai'n dal i wneud hynny.
Fe wnaeth bod yn rhiant lywio ei farn ar nifer o'r heriau yr oedd yn eu hyrwyddo, gan gynnwys y rhai rydym ni wedi eu clywed, i blant ag anghenion dysgu ychwanegol. Roedd yn bersbectif a gymerodd i mewn i'r gwaith hwnnw ac ym mwy o'r heriau yr ymgymerodd â nhw ar ran y gymuned anabledd dysgu hefyd. Nid oedd yn meddwl am ei deulu ei hun yn unig na hyd yn oed y gefnogaeth yr oedd yn ei gael yn lleol gan y grŵp Sparrows, a mwy; gofynnodd gwestiynau ac roedd eisiau gwneud gwahaniaeth gan ei fod yn edrych ar heddiw a'r dyfodol hefyd. Dyna pam nad oedd yn siarad am y blynyddoedd cynnar yn unig. Canolbwyntiodd ar gymorth cyflogadwyedd a hyfforddiant swyddi, fel yr ydym ni i gyd wedi ei glywed, oherwydd ei ddiddordeb yn y dyfodol i'w blentyn ef ac i blant eraill fel ei blant ef, a'r rhai nad yw byth yn mynd i'w hadnabod; y canlyniadau tymor hwy i bobl a'r gymuned.
Roedd yn falch, wrth gwrs, o'i gefndir academaidd a'i ddoethuriaeth. Roeddwn i'n mwynhau erioed cyfeirio ato fel 'Dr David' yn y pwyllgor neu yn y Siambr, ond nid oedd erioed yn ymffrostgar amdano. Dylanwadodd ei gefndir ym maes ymchwil a'r byd academaidd ar ei agwedd at bolisi ac arferion, at wneud gwahaniaeth, oherwydd roedd bob amser eisiau bod yn wleidydd ymarferol i wneud gwahaniaeth gyda phobl ac ar gyfer pobl. Dyna pam roedd hi mor bwysig pan oedd yn siarad. Ac roedd y ffaith ei fod yn siarad mor agored am ei heriau ei hun yn golygu bod rhieni, nid yn unig yn ei gymuned ef ond ledled y wlad, a allai uniaethu â'r bywyd yr oedd yn ei ddisgrifio a pham ei fod yn meddwl ei fod yn bwysig. Roedd yn bwysig i'r bobl rydym ni'n eu gwasanaethu, ond hefyd i'r ffordd ewyllys da yr oedd yn ymgysylltu â phobl mewn pleidiau eraill. Ac mae'n braf clywed hynny eisoes wedi'i fynegi heddiw hefyd.
Gellid gweld hynny hefyd yn y ffordd yr aeth i'r afael â nifer o heriau, o gyfraith Owain i siâp yr economi i'r materion yr oedd eisiau mynd i'r afael â nhw a gweld Cymru yn gwella. Roedd ganddo lawer mwy i'w roi o'r gwaith yr oedd eisoes wedi ei wneud: y gwaith a wnaeth ar sgiliau a phrentisiaethau—adroddiad sy'n dal i ddylanwadu ar ddull Llywodraeth Cymru; y gwaith sydd bron wedi'i gwblhau ar fanteisio i'r eithaf ar y metro ar draws y Cymoedd. Roedd hwn yn rhywun a oedd yn bwysig ac a fydd yn dal i fod yn bwysig yn y lle hwn a thu hwnt. Ac roedd wir yn mwynhau bod yn Gomisiynydd. Roeddwn i'n falch iawn o glywed y Llywydd yn sôn am hynny yn ei sylwadau ei hun.
Roedd teulu Hefin, ac maen nhw wrth gwrs, yn adnabyddus yn lleol, â'r ddau riant yn gynghorwyr ac yn athrawon, â'i dad yn bennaeth, felly mae'n rhaid ei bod wedi bod yn anodd pan oedd pobl bob amser yn gwybod pwy oedd eich rhieni a beth allech chi ac na allech chi ddianc ag ef. Rwyf i wedi cael y cyfle i dreulio mwy o amser gyda'i rieni yn ddiweddar, ac mae hynny wedi bod yn anodd, ond mae hefyd wedi bod yn ffynhonnell o gysur, ac, yn rheolaidd, o chwerthin. Mae straeon difyr am Hefin bob amser.
There was competition within the family, too, as Hefin and Wynne were ward colleagues on the council. I should note that Hefin ate into Wynne's personal vote, but was still seven votes adrift the last time they stood together. I'm sure that had nothing to do, though, with the incident that Wayne David recounted in the crematorium of when Wynne was physically being grappled by a member of the public in a not-so-friendly manner, and Hefin chose to film it for social media rather than intervene. I should point out, though, that their other ward colleagues suddenly found that they had something very important to do in the car. So, actually, Hefin was still on hand if it got out of hand.
As we've heard, Hefin loved social media. I've been reminded regularly about how much he enjoyed Facebook Live, but also during the pandemic when he tried to persuade me to regularly go on there and I indicated I had other things to do. But he used that as a genuine tool not just to broadcast messages but to communicate and to listen. Hefin was also reminded that from time to time, social media can get you into difficulty. But he bore that with good grace, and one of the things he did was he was prepared to apologise when he thought he was wrong. He was prepared to recognise that there were times you need to say sorry to maintain good faith and good grace. And good grace was part of Hefin, not just because he was a smart dresser. I'm delighted to hear that recognised across the Chamber, too. It's not a trait that every Member who has graced this place has shared.
I did, though, in the course of my conversations about more of his life, find out a truly shocking revelation. He's a serving Beard of Wales, but he dyed his beard—not silver, as I have, but it was ginger that he didn't want to show. He didn't think it would match his hair. And yet, actually, all those different parts of his life show there is not just one thing about someone. There's that amusement, that kindness. And I have been struck by the stories that people have told within and outside this Chamber of the different things that he did, of his genuine kindness to opponents as well as colleagues, to constituents and others.
That isn't always recognised when we look at politicians, when we look at why people do things and why we serve, why we put up with things, why we want to make a difference. Not all of us are always kind, but Hefin managed to agree and disagree with people. He managed to do that because he understood you can't stand up for what you believe in and agree with everyone else all the time. And that meant making the case that wasn't always popular—not always popular with opposition Members or, indeed, Ministers, when he was giving his honest view about the issues of the day.
What he didn't do, though, was to deliberately seek conflict and division for its own end. He was genuine, whether he was annoyed or pleased, and in his acts of private kindness. He was loyal to Welsh Labour, but not afraid to speak his mind within and, from time to time, outside group meetings. He certainly had a turn of phrase to make his point, as we saw regularly in the Chamber, on social media and through his regular slot on Sharp End.
I've expressed this before, but Hefin was a talented communicator—one to one, in the Chamber, from a platform, in front of the media. Not every one of us who wants to be a public representative is at ease with that communication as he was. More than work, a regular conversation with Rob Osborne and the opportunity to make a difference to Wales and cross-party respect in the Senedd, he found and made friends that he shared part of his life with. And I'm genuinely fortunate to be one of those—to know and to understand not just his sense of humour, but how much he cared about so many of us.
And, of course, it led him to find Vikki Howells, although I found out that Hefin had a problem with Vikki when they first met, because Vikki used to be a teacher and there were people in her school who understood that she was going to stand for election. Hefin was knocking on doors in the community and they said, 'No, we're voting for this other woman, this woman called Vikki, who's standing for the Labour Party.' And so when he first met her, he said, 'What's going on?' A funny way, and a funny introduction, but a recognition of your life before politics that carries on. Finding Vikki as a partner, though, came through this Senedd. I remember, when they became a couple, how happy he was and how regularly he told me how happy he was—sometimes a little too much. [Laughter.] But that time, together, the ups and downs in being a partnership, and the last time I saw them, you could not wish for a greater image of partnership and happiness.
None of us can know everything in someone else's life. We've all recounted how much he cared about his family and his community and this Senedd. He was intelligent, funny and respected across our Parliament. Whilst he leaves a gap that will not be easily filled, for me, his chair will never be empty. I will still see him in it, regardless of who has the privilege to serve his community. He made a difference for our country and our lives, and we are all the better for it. Goodbye, friend.
Roedd cystadleuaeth o fewn y teulu hefyd, gan fod Hefin a Wynne yn gydweithwyr ward ar y cyngor. Dylwn nodi bod Hefin wedi cymryd cyfran o bleidlais bersonol Wynne, ond roedd yn dal i fod saith pleidlais ar ôl y tro diwethaf iddyn nhw sefyll gyda'i gilydd. Rwy'n siŵr nad oedd gan hynny unrhyw beth i'w wneud, fodd bynnag, â'r digwyddiad a rannwyd gan Wayne David yn yr amlosgfa o'r adeg pan oedd Wynne yn cael ei gydio'n gorfforol gan aelod o'r cyhoedd mewn ffordd nad oedd yn gyfeillgar iawn, a dewisodd Hefin ei ffilmio ar gyfer cyfryngau cymdeithasol yn hytrach nag ymyrryd. Dylwn nodi, fodd bynnag, bod eu cydweithwyr ward eraill wedi canfod yn sydyn bod ganddyn nhw rywbeth pwysig iawn i'w wneud yn y car. Felly, mewn gwirionedd, roedd Hefin yn dal i fod wrth law pe bai pethau'n mynd allan o reolaeth.
Fel rydym ni wedi clywed, roedd Hefin wrth ei fodd â'r cyfryngau cymdeithasol. Rwyf i wedi cael fy atgoffa'n rheolaidd am faint yr oedd yn mwynhau Facebook Live, ond hefyd yn ystod y pandemig pan geisiodd fy mherswadio i fynd arno'n rheolaidd ac fe wnes i nodi bod gen i bethau eraill i'w gwneud. Ond roedd yn defnyddio hwnnw fel arf gwirioneddol nid yn unig i ddarlledu negeseuon ond i gyfathrebu ac i wrando. Atgoffwyd Hefin hefyd y gall cyfryngau cymdeithasol eich cael chi i mewn i drafferthion o bryd i'w gilydd. Ond roedd yn cario hynny gydag ewyllys da, ac un o'r pethau yr oedd yn ei wneud oedd ei fod yn barod i ymddiheuro pan oedd yn meddwl ei fod yn anghywir. Roedd yn barod i gydnabod bod adegau pan fo angen i chi ddweud bod yn ddrwg gennych chi i gynnal ewyllys da a gras da. Ac roedd gras da yn rhan o Hefin, nid yn unig oherwydd ei fod yn unigolyn trwsiadus. Rwyf i wrth fy modd clywed hynny'n cael ei gydnabod ar draws y Siambr hefyd. Nid yw'n nodwedd y mae pob Aelod sydd wedi mynychu'r lle hwn wedi ei rhannu.
Fe wnes i, fodd bynnag, yn ystod fy sgyrsiau am fwy o'i fywyd, ddarganfod datguddiad gwirioneddol syfrdanol. Mae'n Farf Cymru gweithredol, ond roedd yn lliwio ei farf—nid arian, fel sydd gen i, ond coch nad oedd eisiau ei ddangos. Nid oedd yn meddwl y byddai'n cyd-fynd â'i wallt. Ac eto, mewn gwirionedd, mae'r holl wahanol rannau hynny o'i fywyd yn dangos nad dim ond un peth sydd am rywun. Ceir y difyrrwch yna, y caredigrwydd hwnnw. Ac rwyf i wedi cael fy nharo gan y straeon y mae pobl wedi eu hadrodd o fewn a'r tu allan i'r Siambr hon am y gwahanol bethau a wnaeth, o'i garedigrwydd gwirioneddol tuag at wrthwynebwyr yn ogystal â chydweithwyr, at etholwyr ac eraill.
Nid yw hynny bob amser yn cael ei gydnabod pan fyddwn ni'n edrych ar wleidyddion, pan fyddwn ni'n edrych ar pam mae pobl yn gwneud pethau a pham rydym ni'n gwasanaethu, pam rydym ni'n goddef pethau, pam rydym ni eisiau gwneud gwahaniaeth. Nid yw pob un ohonom ni bob amser yn garedig, ond llwyddodd Hefin i gytuno ac anghytuno â phobl. Llwyddodd i wneud hynny gan ei fod yn deall na allwch chi sefyll i fyny dros yr hyn yr ydych chi'n credu ynddo a chytuno â phawb arall drwy'r amser. Ac roedd hynny'n golygu gwneud y ddadl nad oedd bob amser yn boblogaidd—nad oedd bob amser yn boblogaidd gydag Aelodau'r wrthblaid nac, yn wir, Gweinidogion, pan oedd yn rhoi ei farn onest am faterion y dydd.
Yr hyn nad oedd yn ei wneud, fodd bynnag, oedd chwilio am wrthdaro a rhaniad yn fwriadol at eu diben eu hunain. Roedd yn ddiffuant, pa un a oedd yn flin neu'n fodlon, ac yn ei weithredoedd o garedigrwydd preifat. Roedd yn deyrngar i Lafur Cymru, ond nid oedd yn ofn lleisio ei farn o fewn ac, o bryd i'w gilydd, y tu allan i gyfarfodydd grŵp. Yn sicr, roedd ganddo droadau ymadrodd i wneud ei bwynt, fel y gwelsom yn rheolaidd yn y Siambr, ar y cyfryngau cymdeithasol a thrwy ei ymddangosiadau rheolaidd ar Sharp End.
Rwyf wedi mynegi hyn o'r blaen, ond roedd Hefin yn gyfathrebwr talentog—un i un, yn y Siambr, o lwyfan, o flaen y cyfryngau. Nid yw pob un ohonom ni sydd eisiau bod yn gynrychiolydd cyhoeddus yn gyfforddus gyda'r cyfathrebu hwnnw fel yr oedd ef. Yn fwy na gwaith, sgwrs reolaidd gyda Rob Osborne a'r cyfle i wneud gwahaniaeth i Gymru a pharch trawsbleidiol yn y Senedd, daeth o hyd i ffrindiau y rhannodd ran o'i fywyd â nhw. Ac rwy'n wirioneddol ffodus i fod yn un o'r rheini—i wybod ac i ddeall nid yn unig ei synnwyr digrifwch, ond faint yr oedd yn poeni am gynifer ohonom ni.
Ac, wrth gwrs, fe'i harweiniodd i ddod o hyd i Vikki Howells, er i mi ddarganfod bod gan Hefin broblem gyda Vikki pan wnaethon nhw gyfarfod gyntaf, gan fod Vikki yn arfer bod yn athrawes ac roedd pobl yn ei hysgol a oedd yn deall ei bod hi'n mynd i sefyll mewn etholiad. Roedd Hefin yn curo ar ddrysau yn y gymuned ac fe wnaethon nhw ddweud, 'Na, rydym ni'n pleidleisio dros y fenyw arall, y fenyw yma o'r enw Vikki, sy'n sefyll dros y Blaid Lafur.' Ac felly pan wnaeth ef gyfarfod â hi am y tro cyntaf, dywedodd, 'Beth sy'n digwydd?' Ffordd ddoniol, a chyflwyniad doniol, ond cydnabyddiaeth o'ch bywyd cyn gwleidyddiaeth sy'n parhau. Daeth dod o hyd i Vikki fel partner, fodd bynnag, drwy'r Senedd hon. Rwy'n cofio, pan ddaethon nhw'n bâr, pa mor hapus oedd ef a pha mor rheolaidd roedd yn dweud wrthyf i pa mor hapus oedd ef—ychydig gormod weithiau. [Chwerthin.] Ond yr amser hwnnw, gyda'i gilydd, yr cyfnodau da a gwael o fod yn bartneriaeth, a'r tro diwethaf i mi eu gweld nhw, allech chi ddim dymuno gweld darlun gwell o bartneriaeth a hapusrwydd.
Ni all yr un ohonom ni wybod popeth ym mywyd rhywun arall. Rydym ni i gyd wedi rhannu faint o feddwl oedd ganddo o'i deulu a'i gymuned a'r Senedd hon. Roedd yn ddeallus, yn ddoniol ac yn uchel ei barch ar draws ein Senedd. Er ei fod yn gadael bwlch na fydd yn hawdd ei lenwi, i mi, ni fydd ei gadair byth yn wag. Byddaf yn dal i'w weld ynddi, waeth pwy sydd â'r fraint o wasanaethu ei gymuned. Fe wnaeth wahaniaeth i'n gwlad a'n bywydau, ac rydym ni i gyd yn well ein byd o'i herwydd. Hwyl fawr, ffrind.
On behalf of the Welsh Liberal Democrats, we extend our deepest condolences to his family, to Vikki, his children, to his sister and husband, niece and nephew, all of his family and friends and community that I know are with us here today. To the First Minister and your team here in the Senedd, I extend our deepest, deepest sadness to you on your loss.
I know there are many things that I could talk about. I'd only known Hefin for four years, but I focused on three things: his compassion, his commitment and that he was Caerphilly-focused. His compassion: he was dedicated to his work, particularly, as we've heard, in relation to children with additional learning needs. He spoke about his daughter with love and compassion, and that shone through every time he mentioned her. His compassion also extended to other young people with learning disabilities. It was so apparent in so many ways. I remember a panel that Sioned, James, Hefin and myself were on, and Hefin had this real clear ability to reach out to those in the audience, with a deep sense of understanding for people who struggled. Hefin's compassion for causes he believed in was never to be doubted. His compassion for the things he believed in went at 100 mph.
He was Caerphilly-focused. It was clear that Hefin wanted to make sure the voices of people in Caerphilly were heard, not just in the Siambr, but in other areas too. I remember being in a round-table meeting with Hefin around two years ago with a resident who had been tragically attacked by a dog, and he facilitated that resident in being able to talk about it. But also, Hefin, more importantly, wanted to present solutions. I reached out to friends in Caerphilly ahead of this, and this is what one of them said: 'Whenever I spoke with Hefin, he was an absolute gentleman, and although we didn't share the same political views, he treated me with encouragement and respect, always conducting himself with dignity.' As well as campaigning on issues close to his heart, such as access to education and support to those with special educational needs, he would use his influence to make small changes. As we've heard, one of those that was really impactful was amending the No. 50 bus route, so that people in Caerphilly could go to the Royal Gwent Hospital. And with greyhound racing, his clear focus, as we know, was ensuring the one last track in Caerphilly was not abandoned but could benefit his residents. Caerphilly has lost a strong voice in Hefin.
Finally, his commitment: there was nothing about Hefin that was half-hearted. He wore his heart on his sleeve. His commitment and admiration for you, Vikki, was apparent to us all. I remember one occasion when we sat on the back row in the old Siambr, and I looked over to you speaking, Vikki, and then to Hefin, who was looking at you. He was looking at you with love and admiration. Hefin was collegiate, co-operative and co-conspiratorial at times as well. [Laughter.] A memory I have of him was, again, when we sat in the old Siambr, and I was sitting next to him in the aisle, and sometimes it was like being next door to somebody in an exam hall, because he would talk and comment to me when we were supposed to be listening. And as a new Senedd Member, I was thinking, 'We're going to get into trouble here.' I was convinced that we were going to get caught out, but Hefin carried on. I remember there was a time when Buffy mentioned to me—she said, in the old Siambr, she had Alun Davies on one side and Hefin on the other, and her comment was, 'What hope do I have?' [Laughter.]
Dapper, polite, listening and always ready to support. This is what I will remember about Hefin. And I will finish with this: when I arrived in the Senedd as a sole Member, when we were all allowed back after COVID, Hefin came up to me and he said, 'I am really glad you are here. I am really glad, Jane, that the Liberal Democrats have representation here.' Hefin was a pluralist, somebody who saw the strengths and positives of this Senedd, working together, listening and achieving things as a unified group, and we know that is needed now more than ever. So, let that be our dedication to Hefin: to work together, to listen, to achieve as one unified group. Diolch yn fawr, Hefin. We will miss you.
Ar ran Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, estynnwn ein cydymdeimlad dwysaf i'w deulu, i Vikki, ei blant, ei chwaer a'i gŵr, ei nith a'i nai, ei holl deulu a'i ffrindiau a'i gymuned y hwn eu bod nhw gyda ni yma heddiw. I'r Prif Weinidog a'ch tîm yma yn y Senedd, estynnaf ein tristwch dwysaf i chi am eich colled.
Rwy'n gwybod bod llawer o bethau y gallwn i siarad amdanyn nhw. Dim ond ers pedair blynedd yr oeddwn i wedi adnabod Hefin, ond canolbwyntiais ar dri pheth: ei dosturi, ei ymrwymiad a'i fod yn canolbwyntio ar Gaerffili. Ei dosturi: roedd yn ymroddedig i'w waith, yn enwedig, fel yr ydym ni wedi ei glywed, o ran plant ag anghenion dysgu ychwanegol. Roedd yn siarad am ei ferch gyda chariad a thosturi, ac roedd hynny'n disgleirio bob tro y soniodd amdani. Roedd ei dosturi hefyd yn ymestyn i bobl ifanc eraill ag anableddau dysgu. Roedd mor amlwg mewn cynifer o ffyrdd. Rwy'n cofio panel yr oedd Sioned, James, Hefin a minnau arno, ac roedd gan Hefin y gallu gwirioneddol eglur yma i estyn allan at y rhai yn y gynulleidfa, gydag ymdeimlad dwfn o ddealltwriaeth o bobl a oedd mewn trafferthion. Nid oedd unrhyw amheuaeth byth am dosturi Hefin tuag at achosion yr oedd yn credu ynddyn nhw. Roedd ei dosturi at y pethau yr oedd yn credu ynddyn nhw yn symud 100 mya.
Roedd yn canolbwyntio ar Gaerffili. Roedd yn amlwg bod Hefin eisiau gwneud yn siŵr bod lleisiau pobl yng Nghaerffili yn cael eu clywed, nid yn unig yn y Siambr, ond mewn mannau eraill hefyd. Rwy'n cofio bod mewn cyfarfod bord gron gyda Hefin tua dwy flynedd yn ôl gyda phreswylydd a oedd wedi cael ei ymosod yn drasig gan gi, a hwylusodd y preswylydd hwnnw i allu siarad amdano. Ond hefyd, roedd Hefin, yn bwysicach fyth, eisiau cynnig atebion. Cysylltais â ffrindiau yng Nghaerffili cyn hyn, a dyma ddywedodd un ohonyn nhw: 'Pryd bynnag y siaradais i â Hefin, roedd yn ŵr bonheddig llwyr, ac er nad oeddem ni'n rhannu'r un safbwyntiau gwleidyddol, roedd yn fy nhrin i gydag anogaeth a pharch, gan ymddwyn gydag urddas bob amser.' Yn ogystal ag ymgyrchu ar faterion a oedd yn agos at ei galon, fel mynediad at addysg a chefnogaeth i'r rhai ag anghenion addysgol arbennig, byddai'n defnyddio ei ddylanwad i wneud newidiadau bach. Fel rydym ni wedi clywed, un o'r rhai a oedd yn wirioneddol effeithiol oedd diwygio llwybr bws Rhif 50, fel y gallai pobl yng Nghaerffili fynd i Ysbyty Brenhinol Gwent. Ac o ran rasio milgwn, ei bwyslais eglur, fel y gwyddom, oedd sicrhau nad oedd yr un trac olaf yng Nghaerffili yn cael ei adael yn segur ond y gallai fod o fudd i'w drigolion. Mae Caerffili wedi colli llais cryf yn Hefin.
Yn olaf, ei ymrwymiad: nid oedd unrhyw beth am Hefin a oedd yn ddifater. Roedd yn dangos ei deimladau. Roedd ei ymrwymiad a'i edmygedd tuag atoch chi, Vikki, yn amlwg i ni i gyd. Rwy'n cofio un achlysur pan oeddem ni'n eistedd ar y rhes gefn yn yr hen Siambr, ac edrychais drosodd atoch chi yn siarad, Vikki, ac yna at Hefin, a oedd yn edrych arnoch chi. Roedd yn edrych arnoch chi gyda chariad ac edmygedd. Roedd Hefin yn golegol, yn gydweithredol ac yn gyd-gynllwynydd ar adegau hefyd. [Chwerthin.] Un atgof sydd gen i ohono oedd, eto, pan oeddem ni'n eistedd yn yr hen Siambr, ac roeddwn i'n eistedd wrth ei ymyl yn yr eil, ac weithiau roedd fel bod nesaf at rywun mewn neuadd arholiadau, oherwydd byddai'n siarad ac yn gwneud sylwadau i mi pan oeddem ni i fod i wrando. Ac fel Aelod newydd o'r Senedd, roeddwn i'n meddwl, 'Rydym ni'n mynd i fynd i drafferth yma.' Roeddwn i'n argyhoeddedig ein bod ni'n mynd i gael ein dal allan, ond parhau wnaeth Hefin. Rwy'n cofio bod adeg pan soniodd Buffy wrthyf i—dywedodd, yn yr hen Siambr, roedd ganddi Alun Davies ar un ochr a Hefin ar y llall, a'i sylw oedd, 'Pa obaith sydd gen i?' [Chwerthin.]
Trwsiadus, cwrtais, yn gwrando a bob amser yn barod i gefnogi. Dyma'r hyn y byddaf i'n ei gofio am Hefin. Ac fe wnaf i orffen gyda hyn: pan gyrhaeddais y Senedd fel unig Aelod, pan ganiatawyd i ni ddychwelyd ar ôl COVID, daeth Hefin ataf a dywedodd, 'Rwy'n falch iawn eich bod chi yma. Rwy'n falch iawn, Jane, bod gan y Democratiaid Rhyddfrydol gynrychiolaeth yma.' Roedd Hefin yn lluosogaethwr, rhywun a oedd yn gweld cryfderau ac agweddau cadarnhaol y Senedd hon, yn cydweithio, yn gwrando ac yn cyflawni pethau fel grŵp unedig, ac rydym ni'n gwybod bod angen hynny nawr yn fwy nag erioed. Felly, gadewch i hynny fod ein cysegriad i Hefin: i gydweithio, i wrando, i gyflawni fel un grŵp unedig. Diolch yn fawr, Hefin. Byddwn yn hiraethu ar eich ôl.
With the passing of our friend and our colleague, Hefin, we all have to think about the man that was. We have to think about Vikki and the family that he left behind, that he so dearly loved. There has been, rightly, an outpouring of grief, and the loss is shared right across this Chamber. That loss has been shared with his constituents, the causes he campaigned for, and the wider world that he touched. He had incredible humour, incredible conviction and boundless energy. He would message me amongst other people, first thing, maybe, in the morning, and definitely last thing at night, because he'd remembered something and he wanted to share it, and he would want to share it in the moment that he remembered it. That was funny at times. I would thank him for his messages, thank him for waking me up, whether that was waking me up early in the morning or waking me up from sleep in the evening. I think that is why we loved him. I remember one of those messages that I had—I think it was about seven or half past seven in the morning—and he was giving me a lift that evening, as he had done many times, to announce that he'd cleaned the car, and, 'No, Joyce, you won’t have to pick the sweets off the seat before you sit down or take the rubbish out of the way, because I've sorted it.' That, really, was who he was. 'He was grounded' is what I'm trying to say. And, of course, his children were absolutely everything to him, and he fought tooth and nail to bring that experience that he had, that he was living, into the public arena, but to make sure that all children, whoever they were, had the very best in terms of additional learning needs, care and support. And that is the memory, I think, that we will all have, and that those communities that he spoke for are not forgotten. We owe that to him, and we certainly owe it to them.
We know that his journey ended far too soon, but his legacy has to continue, it has to guide us, and we have to do right by him. I'm going to remember Hefin by the picture that he sent me of his children and him smiling and laughing, and that is the thought that I will be taking forward as I move on.
Yn dilyn marwolaeth ein ffrind a'n cydweithiwr, Hefin, mae'n rhaid i bob un ohonom ni feddwl am y math o ddyn oedd ef. Mae'n rhaid i ni feddwl am Vikki a'r teulu a adawodd ar ôl, yr oedd yn ei garu gymaint. Bu llawer iawn o alar, a hynny'n briodol, ac mae'r golled yn cael ei rhannu ar draws y Siambr gyfan hon. Mae'r golled honno wedi cael ei rhannu gyda'i etholwyr, yr achosion yr ymgyrchodd drostyn nhw, a'r byd ehangach iddo ei gyffwrdd. Roedd ganddo hiwmor anhygoel, argyhoeddiad anhygoel ac egni diderfyn. Byddai'n anfon neges ataf i, ymhlith pobl eraill, y peth cyntaf, efallai, yn y bore, ac yn bendant y peth olaf gyda'r nos, gan ei fod wedi cofio rhywbeth a'i fod eisiau ei rannu, a byddai eisiau ei rannu yn y foment iddo ei gofio. Roedd hynny'n ddoniol ar adegau. Byddwn yn diolch iddo am ei negeseuon, yn diolch iddo am fy neffro, boed hynny'n fy neffro i'n gynnar yn y bore neu'n fy neffro i o gwsg gyda'r nos. Rwy'n credu mai dyna pam roeddem ni'n ei garu. Rwy'n cofio un o'r negeseuon hynny a gefais i—rwy'n credu ei fod tua saith neu hanner wedi saith y bore—ac roedd yn rhoi lifft i mi y noson honno, fel yr oedd wedi ei wneud sawl gwaith, i gyhoeddi ei fod wedi glanhau'r car, a, 'Na, Joyce, fydd ddim rhaid i chi godi'r losin oddi ar y sedd cyn i chi eistedd i lawr na symud y sbwriel o'r neilltu, gan fy mod i wedi ei sortio.' Dyna, mewn gwirionedd, pwy oedd e. 'Roedd yn ddiymhongar' yw'r hyn rwy'n ceisio ei ddweud. Ac, wrth gwrs, roedd ei blant yn golygu popeth iddo, a brwydrodd fel llew i ddod â'r profiad hwnnw a oedd ganddo, yr oedd yn ei fyw, i'r byd cyhoeddus, ond i wneud yn siŵr bod pob plentyn, pwy bynnag yr oedd, yn cael y gorau posibl o ran anghenion dysgu ychwanegol, gofal a chefnogaeth. A dyna'r atgof, rwy'n credu, y bydd gennym ni i gyd, ac nad yw'r cymunedau hynny y siaradodd drostyn nhw yn cael eu hanghofio. Dylem ni wneud hynny er ei fwyn ef, ac yn sicr dylem ni ei wneud er eu mwyn nhw.
Rydym ni'n gwybod bod ei daith wedi dod i ben yn llawer rhy fuan, ond mae'n rhaid i'w etifeddiaeth barhau, mae'n rhaid iddo ein tywys, ac mae'n rhaid i ni wneud yn iawn ag ef. Rwy'n mynd i gofio Hefin o'r llun a anfonodd ataf o'i blant ac yntau'n gwenu a chwerthin, a dyna'r darlun y byddaf i'n mynd gyda mi wrth i mi symud ymlaen.
As chair of the Welsh Conservative group, I'm grateful for the opportunity to pay tribute to our colleague, our friend, Hefin David. Hefin was, above all else, an excellent parliamentarian. He worked tirelessly across party lines, always guided by principle and by the people he represented. He had a real gift for giving a voice, not just to his own constituents of Caerphilly, for whom he cared for so deeply, but to people from across Wales on the issues that he cared most deeply about.
I had the privilege of serving alongside Hefin on committee. As a new Member, I was grateful for his modesty and encouragement. He created space for me to throw myself into the issues I was passionate about, such as agriculture. But at the same time, Hefin truly came into his own when scrutinising skills policy, apprenticeships and access to work. His knowledge, diligence and compassion always shone through.
We both appeared on the last episode of Sharp End before the summer recess, and Hefin was given the opportunity to even present a link, something that he'd always said he wished he could do from times we'd been on there previously. Indeed, in another life, I'm sure he'd have made an excellent television presenter. The calibre of Hefin is that, after that episode, a day or so later, he texted me to say how much he had enjoyed being on Sharp End with myself and Llyr. He wished me well for the Royal Welsh Show, calling it my Glastonbury, and said how excited he was to be going on holiday to Benidorm. I was so touched that he would text me out of the blue that I even showed that message to my mother, to which she replied, 'Yes, it looks like you both get on well.'
When I was first elected, I will never forget watching Hefin speak in the Chamber without a single note in front of him. I remember thinking to myself, 'I wish I could be more like Hefin.' And perhaps that is his legacy. In his parliamentary skills, in the respect he earned from every corner of this Chamber, and in the way he approached this enormous privilege of representing the people of Wales, he set an example. So, maybe we can all honour him best by striving, each in our own way, to be a little bit more like Hefin. Diolch.
Fel cadeirydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, rwy'n ddiolchgar am y cyfle i dalu teyrnged i'n cydweithiwr, ein ffrind, Hefin David. Roedd Hefin, yn anad dim, yn seneddwr rhagorol. Gweithiodd yn ddiflino ar draws llinellau plaid, bob amser wedi'i arwain gan egwyddor a chan y bobl yr oedd yn eu cynrychioli. Roedd ganddo ddawn wirioneddol o roi llais, nid yn unig i'w etholwyr ei hun yng Nghaerffili, yr oedd yn poeni amdanyn nhw mor ddwys, ond i bobl o bob cwr o Gymru ar y materion a oedd fwyaf pwysig iddo.
Cefais y fraint o wasanaethu ochr yn ochr â Hefin ar bwyllgor. Fel Aelod newydd, roeddwn i'n ddiolchgar am ei diymhongarwch a'i anogaeth. Creodd le i mi daflu fy hun i mewn i'r materion yr oeddwn i'n angerddol amdanyn nhw, fel amaethyddiaeth. Ond ar yr un pryd, roedd Hefin ar ei anterth wrth graffu ar bolisi sgiliau, prentisiaethau a mynediad at waith. Roedd ei wybodaeth, ei ddiwydrwydd a'i dosturi bob amser yn disgleirio.
Fe wnaeth y ddau ohonom ni ymddangos ar bennod olaf Sharp End cyn toriad yr haf, a rhoddwyd cyfle i Hefin hyd yn oed gyflwyno eitem, rhywbeth yr oedd bob amser wedi dweud yr hoffai y gallai ei wneud o adegau pan oeddem ni wedi bod ar y rhaglen o'r blaen. Yn wir, mewn bywyd arall, rwy'n siŵr y byddai wedi gwneud cyflwynydd teledu ardderchog. Cystal un oedd Hefin iddo anfon neges destun ataf i, ar ôl y bennod honno, tua diwrnod yn ddiweddarach, i ddweud faint yr oedd wedi mwynhau bod ar Sharp End gyda fi a Llyr. Dymunodd yn dda i mi ar gyfer y Sioe Frenhinol, gan ei galw'n fy fersiwn i o Glastonbury, a dywedodd pa mor gynhyrfus yr oedd am fynd ar wyliau i Benidorm. Roeddwn i mor ddiolchgar y byddai'n anfon neges destun ataf yn annisgwyl fy mod i hyd yn oed wedi dangos y neges honno i fy mam, ac atebodd hi, 'Ie, mae'n edrych fel bod y ddau ohonoch chi'n cyd-dynnu'n dda.'
Pan gefais fy ethol gyntaf, ni wnaf i fyth anghofio gwylio Hefin yn siarad yn y Siambr heb yr un nodyn o'i flaen. Rwy'n cofio meddwl i mi fy hun, 'Hoffwn i pe bawn i'n debycach i Hefin.' Ac efallai mai dyna yw ei etifeddiaeth. Yn ei sgiliau seneddol, yn y parch a enillodd o bob cornel o'r Siambr hon, ac yn y ffordd yr ymdriniodd â'r fraint enfawr hon o gynrychioli pobl Cymru, gosododd esiampl. Felly, efallai y gallwn ni i gyd ei anrhydeddu orau trwy ymdrechu, pob un yn ein ffordd ein hunain, i fod ychydig yn debycach i Hefin. Diolch.
Hefin and I represented different parties in this Senedd, but we shared the Caerphilly area. We worked together on many issues, and I will miss him. One of the many things we had in common was our love of the Rhymney valley. We were both born in Caerphilly miners' hospital, roughly 10 years apart, and whereas I grew up in Ystrad Mynach, Hefin was raised up the road in Penpedairheol. We both went to school in Bargoed. He went to Heolddu and I to Cwm Rhymni. Throughout our lives, our paths have met and criss-crossed over the towns and villages of the valley we both loved.
The first political interview I gave was alongside Hefin in 2016, on Sharp End. We were both candidates for the Senedd that year, and he was so kind to me after the interview, hoping we'd both be elected. And when I did come to the Senedd after we lost Steffan in 2019, Hefin was one of the first to welcome me. My most recent political interview, only a few weeks ago, was also alongside Hefin, on the last Politics Wales of the summer term. In the break before we went on air, Hefin had been showing me photographs of his daughters playing in a paddling pool that he was very pleased that he had bought them. It was the middle of a heatwave. He delighted in his daughters always. Almost every conversation I had with him featured Caitlin and Holly.
And yes, over the years, we've had different angles on different issues, but even when we disagreed on any matter, often outside the Chamber, we would meet to talk through how we could look to bridge those differences, to find a way through. I know Peredur and so many others of us found that too. In 2019, when I was selected to fight the Caerphilly seat for Plaid Cymru, I sent Hefin a message explaining what had happened and hoping there would be some issues where we would still be campaigning together, hoping we'd still get on as we always had. He sent me the most lovely reply, congratulating me and saying, 'Yes, you can't let politics get in the way of friendship.'
My most enduring memory of Hefin, though, will be from a few months before we lost him, when we both attended a workshop being run in a local community hall. A well-being group was showcasing some of the techniques they'd be using in their new classes, and we had been invited to try them out. So, we tried breathing exercises, meditation, and then we were invited to walk around the room laughing deliberately. Now, at first, everyone was tentative, a bit self-conscious. They were trying to force the giggles to come out. It was a bit awkward. But then suddenly it changed, and soon everyone in the room was laughing more than we could control. The more you saw another person laughing, how bizarre—even ridiculous—it seemed, the more you yourself laughed. It became a delirious, inescapable laughter, echoing round and round the corners of that community hall. I saw Hefin then, and we stopped, facing one another, each pointing and laughing at the other. Soon, we were doubled over, hands on each other's arms, laughing so much that our sides were hurting, our eyes were watering, wincing, almost in pain, laughing like the laughter would never stop. Gosh, but I'd like us to laugh like that again. And that will be my memory of Hefin, the image I will try to keep with me.
I am so sorry that we've lost you, Hefin, but in this Senedd, and across our valley, you will be missed, and I wish you peace, perfect peace.
Roedd Hefin a minnau yn cynrychioli gwahanol bleidiau yn y Senedd hon, ond roeddem ni'n rhannu ardal Caerffili. Fe wnaethon ni weithio gyda'n gilydd ar lawer o faterion, a byddaf yn teimlo hiraeth ar ei ôl. Un o'r nifer o bethau yr oedd gennym ni'n gyffredin oedd ein cariad at gwm Rhymni. Cawsom ein geni yn ysbyty glowyr Caerffili, tua 10 mlynedd ar wahân, ac er i mi gael fy magu yn Ystrad Mynach, cafodd Hefin ei fagu i fyny'r ffordd ym Mhenpedairheol. Aeth y ddau ohonom ni i'r ysgol ym Margoed. Aeth ef i Heolddu a minnau i Gwm Rhymni. Drwy gydol ein bywydau, mae ein llwybrau wedi cwrdd a chroesi dros drefi a phentrefi'r cwm yr oedd y ddau ohonom ni'n ei garu.
Roedd y cyfweliad gwleidyddol cyntaf a roddais ochr yn ochr â Hefin yn 2016, ar Sharp End. Roedd y ddau ohonom ni'n ymgeiswyr ar gyfer y Senedd y flwyddyn honno, ac roedd mor garedig tuag ataf i ar ôl y cyfweliad, gan obeithio y byddai'r ddau ohonom ni'n cael ein hethol. A phan wnes i ddod i'r Senedd ar ôl i ni golli Steffan yn 2019, Hefin oedd un o'r cyntaf i'm croesawu. Roedd fy nghyfweliad gwleidyddol diweddaraf, ychydig wythnosau yn unig yn ôl, hefyd ochr yn ochr â Hefin, ar raglen Politics Wales olaf tymor yr haf. Yn yr egwyl cyn i ni fynd ar yr awyr, roedd Hefin wedi bod yn dangos lluniau i mi o'i ferched yn chwarae mewn pwll padlo yr oedd yn falch iawn ei fod wedi eu prynu iddyn nhw. Roedd hi yng nghanol ton wres. Roedd yn ymhyfrydu yn ei ferched bob amser. Roedd bron pob sgwrs a gefais gydag ef yn cynnwys Caitlin a Holly.
A do, dros y blynyddoedd, bu gennym ni wahanol safbwyntiau ar wahanol faterion, ond hyd yn oed pan oeddem ni'n anghytuno ar unrhyw fater, yn aml y tu allan i'r Siambr, byddem ni'n cwrdd i drafod sut y gallem ni geisio pontio'r gwahaniaethau hynny, i ddod o hyd i ffordd drwodd. Rwy'n gwybod bod Peredur a chynifer o bobl eraill yn ein plith wedi canfod hynny hefyd. Yn 2019, pan gefais fy newis i ymladd sedd Caerffili dros Blaid Cymru, anfonais neges at Hefin yn esbonio beth oedd wedi digwydd ac yn gobeithio y byddai rhai materion lle byddem ni'n dal i ymgyrchu gyda'n gilydd, gan obeithio y byddem ni'n dal i gyd-dynnu fel yr oeddem ni wedi ei wneud erioed. Anfonodd yr ateb mwyaf hyfryd ataf, yn fy llongyfarch ac yn dweud, 'Ie, ni allwch chi ddim gadael i wleidyddiaeth amharu ar gyfeillgarwch.'
Bydd fy atgof mwyaf cadarn o Hefin, fodd bynnag, o ychydig fisoedd cyn i ni ei golli, pan aeth y ddau ohonom ni i weithdy a oedd yn cael ei gynnal mewn neuadd gymunedol leol. Roedd grŵp llesiant yn arddangos rhai o'r technegau y bydden nhw'n eu defnyddio yn eu dosbarthiadau newydd, ac roeddem ni wedi cael ein gwahodd i roi cynnig arnyn nhw. Felly, fe wnaethom ni roi cynnig ar ymarferion anadlu, myfyrdod, ac yna fe'n gwahoddwyd i gerdded o gwmpas yr ystafell yn chwerthin yn fwriadol. Nawr, i ddechrau, roedd pawb yn betrus, ychydig yn hunan-ymwybodol. Roedden nhw'n ceisio gorfodi'r chwerthiniadau i ddod allan. Roedd yn lletchwith braidd. Ond yna newidiodd yn sydyn, ac yn fuan roedd pawb yn yr ystafell yn chwerthin mwy nag y gallem ni ei reoli. Po fwyaf yr oeddech chi'n gweld rhywun arall yn chwerthin, pa mor rhyfedd—rhyfeddol hyd yn oed—yr oedd yn ymddangos, y mwyaf yr oeddech chi eich hun yn chwerthin. Daeth yn chwerthin gwyllt, anorfod, yn atseinio o gwmpas corneli'r neuadd gymunedol honno. Gwelais Hefin wedyn, ac fe wnaethom ni stopio, wynebu ein gilydd, y ddau ohonom ni'n pwyntio ac yn chwerthin ar y llall. Yn fuan, roeddem ni yn ein dyblau, ein dwylo ar freichiau ein gilydd, yn chwerthin cymaint bod ein hochrau yn brifo, ein llygaid yn dyfrio, yn gwingo, bron mewn poen, yn chwerthin fel na fyddai'r chwerthin byth yn stopio. Mawredd, hoffwn i ni chwerthin fel yna eto. A dyna fydd fy atgof o Hefin, y ddelwedd y byddaf i'n ceisio ei chadw gyda mi.
Mae'n ddrwg iawn gen i ein bod ni wedi eich colli chi, Hefin, ond yn y Senedd hon, ac ar draws ein cwm, bydd hiraeth ar eich ô, ac rwy'n dymuno heddwch i chi, heddwch perffaith.
Whenever we meet someone in life, before we've even spoken, we're looking for cues. We're looking for indicators that that person has two key qualities, and it all relates to evolution. We're looking for non-verbal indicators that they are compassionate and competent, and this is particularly the case when we look at the people elected to serve. Hefin had both in abundance. He was the epitome of competence. He was the embodiment of compassion. He had a true understanding of the feelings of his constituents, a recognition and an acceptance of their frustrations, an empathy that shaped the way that he challenged us in Government to deliver better services, a better and fairer society, and, perhaps above all, the need to give opportunity to every single person, young and old, throughout their lives.
I'd like to thank the Senedd Commission, too, for the care, kindness and decency shown to Hefin's family, friends, Members and staff. Hefin was immensely proud to be a Senedd Commissioner. I know how hard he worked in the role and how it gave him purpose. It demanded his depth, his energy, in a most positive way.
He wasn't privileged. He wasn't entitled in any way, shape or form. He believed, perhaps more than anyone else in this Chamber, in the power of education and skills to change the course of a person's life for the better. And he experienced education as all people in Caerphilly experience it, and he excelled. He emerged enlightened, passionate, full of purpose, inquisitive and keen to go on learning through the rest of his life.
In early Victorian times, Charles Dickens introduced us to two wretched children from beneath the gown of the ghost of Christmas present. They were representing social injustice, the roots of division and social decay. One was a girl, and she was called Want. The other was a boy; his name was Ignorance. He was presented as particularly dangerous to the world, and fighting those twin threats of greed and ignorance are what drove Hefin in his career—ignorance in particular, a wretched presence in our society still to this day. I do believe that we should ensure that Hefin's legacy is one that empowers people to thrive, to encourage learning and understanding, to be humble rather than conceited, and to serve rather than seek to be served.
Hefin was a brilliant advocate for the south Wales metro. We last spoke just last month about the work he was leading in maximising the benefits of investment in the metro. His recommendations—in the early stages, albeit—were genius, and that work will be completed. His recommendations will be implemented, and Transport for Wales, who were so well represented at Hefin's funeral, are looking at naming a train after our friend and colleague. It'll be a play on his name—perhaps 'Hefin's Gate', 'Knocking on Hefin's Door', or, best of all, 'David defeats Goliath', as he always sought to defeat that wretched monster of want and ignorance.
Pryd bynnag y byddwn ni'n cwrdd â rhywun yn ein bywyd, cyn i ni siarad hyd yn oed, fe fyddwn ni'n chwilio am awgrymiadau. Fe fyddwn ni'n edrych am arwyddion bod gan yr unigolyn hwnnw ddwy rinwedd allweddol, ac mae'r cyfan yn ymwneud ag esblygiad. Fe fyddwn ni'n chwilio am arwyddion heb ddefnyddio geiriau ei fod yn garedig ac yn alluog, ac mae hyn yn arbennig o wir pan fyddwn ni'n ystyried pobl sy'n cael eu hethol i wasanaethu. Roedd gan Hefin ddigonedd o'r ddau. Roedd yn esiampl o ddeheurwydd. Roedd yn ymgorfforiad o garedigrwydd. Roedd yn deall teimladau ei etholwyr yn wirioneddol, roedd yn cydnabod ac yn derbyn eu rhwystredigaethau, roedd ganddo gydymdeimlad a oedd yn cyfeirio'r ffordd yr arferai ein herio ni ynddi hi yn y Llywodraeth i ddarparu gwasanaethau gwell, cymdeithas well a thecach, ac, efallai yn anad dim arall, ynglŷn â'r angen i estyn cyfle i bawb yn ddiwahân, yn hen ac ifanc, trwy gydol eu bywydau.
Fe hoffwn i ddiolch i Gomisiwn y Senedd hefyd am y gofal, y cydymdeimlad a'r parch a ddangoswyd i deulu, ffrindiau, a staff Hefin a'r Aelodau. Roedd Hefin yn hynod falch o fod yn Gomisiynydd y Senedd. Fe wn i pa mor galed y gweithiodd yn y swydd a sut roedd honno'n rhoi pwrpas iddo. Roedd yn gofyn am ei ddyfnder ef, ei egni ef, mewn ffordd gadarnhaol iawn.
Nid oedd yn freintiedig. Nid oedd yn fawreddog mewn unrhyw ffordd o gwbl. Fe gredai ef, efallai yn fwy na neb arall yn y Siambr hon, yng ngallu addysg a sgiliau i newid cwrs bywyd unigolyn er gwell. Ac fe gafodd ei addysg yn yr un ffordd ag y mae pawb yng Nghaerffili yn ei chael, ac fe wnaeth yn ardderchog. Fe ddaeth i'r amlwg yn oleuedig, angerddol, llawn pwrpas, chwilfrydig ac yn awyddus i fynd ymlaen i ddysgu trwy gydol gweddill ei oes.
Yn gynnar yng nghyfnod Oes Fictoria, fe gyflwynodd Charles Dickens ni i ddau blentyn truenus o dan fantell ysbryd y Nadolig presennol. Roedden nhw'n cynrychioli anghyfiawnder cymdeithasol, gwreiddiau ymraniad a dirywiad cymdeithasol. Merch oedd un, a'i henw oedd Want. Bachgen oedd y llall; enw hwnnw oedd Ignorance. Roedd hwnnw'n cael ei gyfleu fel un a oedd yn arbennig o beryglus i'r byd, ac ymladd yn erbyn y bygythiadau deuol hynny o drachwant ac anwybodaeth yw'r peth a oedd yn ysgogi Hefin yn ei yrfa—anwybodaeth yn arbennig felly, sy'n bresenoldeb truenus yn ein cymdeithas ni hyd heddiw. Rwy'n credu y dylem ni sicrhau y bydd etifeddiaeth Hefin yn un sy'n grymuso pobl i ffynnu, i annog addysg a dealltwriaeth, i geisio bod yn wylaidd yn hytrach nag yn rhagfarnllyd, a rhoi gwasanaethu yn hytrach na cheisio cael ein gwasanaethu.
Roedd Hefin yn eiriolwr rhagorol dros fetro de Cymru. Fe wnaethom ni siarad am y tro olaf fis diwethaf yn unig am y gwaith yr oedd ef yn ei arwain i wneud y mwyaf o fanteision buddsoddiad yn y metro. Roedd ei argymhellion ef—yn y camau cynnar, serch hynny—yn athrylithgar, ac fe fydd y gwaith hwnnw'n cael ei gwblhau. Bydd ei argymhellion ef yn cael eu gweithredu, ac mae Trafnidiaeth Cymru, yr oedd cynrychiolaeth mor dda yn angladd Hefin, yn ystyried enwi trên ar ôl ein cyfaill a'n cydweithiwr ni. Fe fydd yr enw yn air mwys—'Hefin's Gate' efallai, 'Knocking on Hefin's Door', neu y gorau oll, 'David yn trechu Goliath', gan y byddai bob amser yn ceisio trechu'r anghenfil echrydus hwnnw sef angen ac anwybodaeth.
Hefin was my friend. He was no fair-weather friend; he was a friend when I really needed one. He was loyal. He could be incredibly kind. When breaking point was near, a text from Hefin would always lift the spirits, and I will never forget that. After seeing some fiery pre-election exchanges on social media between Hefin and Plaid activists, to put it mildly, I had some doubts about this Hefin David. But my brother was adamant that I would like Hefin, and he was right. I was fortunate to spend hours in his time socially, over a coffee or a pint. We talked about all things, the silly, the serious and everything in between. These last few weeks, I have smiled, shaken my head, cried and laughed out loud whilst remembering our conversations.
It's been mentioned by others that he was an immaculate dresser—a three-piece suit in the Senedd—and I'm wearing a waistcoat in tribute to him today. He was a passionate speaker; unlike the rest of us, Hefin was no reader of scripts. His contributions could sometimes shock us, would often make us laugh, but were always full of concern for others.
Now, we can all agree that we live in strange times. Hefin was Labour through and through, but he wasn't blinded by party politics. He always had an interesting insight. This Senedd and our communities need politicians like Hefin David, a person who loved the Caerphilly constituency, a person who advocated for those who the world often forgets, and a person who tried to see the best and not the worst in others. I will miss him, and my deepest sympathies go to Vikki, his dear parents, to Caitlin and Holly, and his sister Siân. Like Hefin, I have two young daughters, and I, like others of you here, didn't have to be in his company long before he showed photos or videos or talked about Caitlin and Holly. I had the honour of seeing Hefin with Caitlin and Holly. He was a fantastic father, a loving father. He was proud of them, and that love will continue throughout the years.
Roedd Hefin yn ffrind i mi. Nid ffrind tywydd teg oedd ef; roedd yn ffrind i mi pan oedd gwir angen un arna' i. Roedd yn deyrngar. Fe allai ef fod yn anhygoel o garedig. Pan oedd pethau ar fin torri, fe fyddai neges destun oddi wrth Hefin yn codi'r ysbryd bob amser, ac ni wnaf fyth anghofio hynny. Ar ôl gweld rhai dadleuon tanllyd yn y cyfryngau cymdeithasol rhwng Hefin ac actifyddion Plaid Cymru cyn etholiad, a dweud y lleiaf, roedd rhai amheuon gennyf i am yr Hefin David yma. Ond roedd fy mrawd yn bendant y byddwn i'n hoffi Hefin, ac roedd yn iawn. Fe fues i'n ddigon ffodus i dreulio oriau o amser gydag ef yn gymdeithasol, dros gwpanaid o goffi neu beint. Fe wnaethom ni siarad am bob peth, y digrif, y dwys a phopeth rhwng y ddau. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydw i wedi gwenu, ysgwyd fy mhen, wedi crio a chwerthin yn uchel wrth gofio am ein sgyrsiau ni.
Mae eraill wedi sôn ei fod yn hoffi gwisgo yn drwsiadus—siwt dridarn yn y Senedd—ac rwyf innau'n gwisgo gwasgod amdanaf i roi teyrnged iddo ef heddiw. Roedd yn siaradwr angerddol; yn wahanol i'r gweddill ohonom, nid oedd Hefin yn ddarllenydd sgriptiau. Fe allai ei gyfraniadau ein taro ni weithiau, fe fydden nhw'n gwneud i ni chwerthin yn aml, ond roedden nhw'n llawn consýrn am eraill bob amser.
Nawr, fe allwn ni i gyd gytuno ein bod ni'n byw mewn cyfnod rhyfedd. Roedd Hefin yn Lafurwr i'r carn, ond nid oedd yn cael ei ddallu gan wleidyddiaeth y pleidiau. Roedd ganddo fewnwelediad diddorol bob amser. Mae angen gwleidyddion fel Hefin David ar y Senedd hon a'n cymunedau ni, un a oedd yn caru etholaeth Caerffili, un a oedd yn eirioli dros y rhai y mae'r byd yn anghofio amdanyn nhw'n aml, ac un a geisiodd weld y gorau yn eraill, nid y gwaethaf. Fe fydda' i'n gweld ei golli, ac mae fy nghydymdeimlad dwysaf gyda Vikki, ei rieni annwyl, i Caitlin a Holly, a'i chwaer Siân. Fel Hefin, mae gen innau ddwy ferch ifanc, ac ni fyddai'n rhaid i mi, nac eraill ohonoch chi yma, fod yn ei gwmni am sbel hir cyn iddo ddangos lluniau neu fideos o Caitlin a Holly, neu siarad amdanyn nhw. Fe gefais i'r anrhydedd o weld Hefin gyda Caitlin a Holly. Roedd yn dad ardderchog, tad cariadus. Roedd yn falch ohonyn nhw, ac fe fydd y cariad hwnnw'n parhau trwy'r blynyddoedd.
Diolch, gyfaill. Rwyt ti yma o hyd, yn dy waith, trwy dy ferched, ac ein calonnau ni oll.
Thank you, friend. You are still with us in your work, through your daughters, and in all of our hearts.
I wanted to put on record today my sadness at the fact that I have lost probably the Member I have worked most closely with cross-party since being elected. It's a new and strange experience, when you get elected, to learn how to work with Members of other political colours, coming out of that fervent, tribal campaign that gets you there in the first place, and it's important to learn why it's such an important thing to do, an important way to effect change.
My mother taught children with learning disabilities, so I grew up knowing the children in her class as friends and peers, understanding the challenges they faced and the frustrations their families and those who were determined to help them reach their potential and be treated fairly by society felt. And Hefin, of course, had that same passion, such a deep commitment, and an unequalled deeper understanding of this as a father. As chair of the cross-party group on learning disability, and Plaid Cymru spokesperson on equalities, I was so grateful for his willingness and eagerness to work together on those issues that mattered to us. It was an odd experience for a newly elected politician like myself to be treated as a sister-in-arms, to be shown respect and warmth despite our many political differences on other matters. I just wanted to say 'diolch' for that, Hefin, for being one of the first to show me how that can be done and why it should be done.
He would always end our many cross-party panels by telling disabled people, people with learning disabilities and/or autism, that they had strong voices advocating for them in their Senedd in him, in people like myself and Mark Isherwood, and others, of course. Many of those people have contacted me, devastated at losing that strong champion. I want to promise them and Hefin that their fight for rights and well-being will continue. Cwsg mewn hedd, Hefin.
Roeddwn i'n dymuno mynegi fy nhristwch ar goedd heddiw oherwydd y ffaith fy mod i wedi colli'r Aelod yr wyf i wedi gweithio yn fwyaf agos ag ef ar draws y pleidiau, yn ôl pob tebyg, ers i mi gael fy ethol. Mae hwnnw'n brofiad newydd a rhyfedd, wrth gael eich ethol, sef dysgu sut i weithio gydag Aelodau o bleidiau gwleidyddol eraill, wrth ddod o'r ymgyrch danbaid, lwythol honno sy'n eich cario chi yno yn y lle cyntaf, ac mae hi'n bwysig dysgu pam mae hwnnw'n beth mor bwysig i'w wneud, ac yn ffordd bwysig o roi newid ar waith.
Roedd fy mam yn arfer dysgu plant ag anableddau dysgu, ac felly fe dyfais i fyny gan adnabod y plant yn ei dosbarth hi fel ffrindiau a chyfoedion, a chan ddeall yr heriau yr oedden nhw'n eu hwynebu a'r rhwystredigaethau a deimlai eu teuluoedd nhw a'r rhai a oedd yn benderfynol o'u helpu i gyrraedd eu potensial a chael eu trin yn deg gan y gymdeithas. Ac roedd gan Hefin, wrth gwrs, yr un angerdd, yr un ymrwymiad dwfn, ac yn dad a oedd â dealltwriaeth ddyfnach ddigyffelyb o hynny. Yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anabledd dysgu, ac yn llefarydd Plaid Cymru ar gydraddoldeb, roeddwn i mor ddiolchgar iddo ef am ei barodrwydd a'i ddyhead inni weithio gyda'n gilydd ar y materion hynny sy'n bwysig i ni. Roedd hwnnw'n brofiad rhyfedd i wleidydd newydd ei ethol fel fi, fu mod i'n cael fy nhrin fel cyd-filwr, i gael fy mharchu a'm trin â chynhesrwydd er gwaethaf ein gwahaniaethau gwleidyddol niferus ar faterion eraill. Roeddwn i'n dymuno dweud 'diolch' am hynny, Hefin, am i ti fod yn un o'r rhai cyntaf i ddangos i mi sut y gellir gwneud hynny a pham y dylid gwneud hynny.
Fe fyddai'n arfer diweddu ein paneli trawsbleidiol ni bob amser drwy ddweud wrth bobl anabl, pobl ag anableddau dysgu a/neu awtistiaeth, bod lleisiau cryf yn eiriol drostyn nhw yn eu Senedd, lleisiau pobl fel yntau a minnau a Mark Isherwood, ac eraill, wrth gwrs. Mae llawer o'r bobl hynny wedi cysylltu â mi, wedi cael archoll oherwydd colli'r pencampwr mawr hwnnw. Rwy'n dymuno addo iddyn nhw ac i Hefin y bydd eu brwydr am hawliau a llesiant yn parhau. Cwsg mewn hedd, Hefin.
Llywydd, politics is far from easy. Politics, and indeed this place, can be stressful and a competitive place. From almost the moment I was elected, back in 2018, I sought out Hefin's company, not because he was a fellow politician in this place, but because he was a friend. He was a friend of mine; he was a friend of my family's. He was someone who listened without judging. He was funny, he was kind, but, most importantly, he cared. Hefin was great company, and I will always cherish the time that we spent together.
Llywydd, as we've heard already, it was always family that was closest to Hefin's heart. Like others have said before me, and indeed before today—and, indeed, it was so eloquently said at his funeral—Hefin loved his family. He was so proud of his family. As we know, he talked about them always, and his love always shone through, as did his love for our friend and colleague Vikki. I want to say to all of them how very sorry I am for their loss.
Llywydd, the other great love of Hefin's life was, of course, the community of Caerphilly, and we've already heard, haven't we, how much of a passionate advocate he was for that community. From the moment you met him, or from the moment you were introduced to him, you couldn't fail to realise how proud Hefin was to represent the community that he was from, the community that had shaped him, but just how eager he was to give all he could back. And we know in this Chamber that Hefin did this in his own eloquent and intelligent style. He was a great speaker. He was never shy of using that passionate voice to hold power to account on behalf of his community and our country.
I had the pleasure of seeing this first-hand many times, but, for me, it was in front of the Senedd Petitions Committee, the committee that I chaired at the time, that was the perfect example. Hefin spoke passionately about the need for leaseholder reform, and nobody left that meeting in any doubt that Hefin was right.
Llywydd, those of us who knew Hefin well will also remember fondly his quirky side, his encyclopaedic knowledge of Tenerife. He knew every nook of the island, and he enjoyed nothing more than sharing that expertise with others. Once he got started, Llywydd, you just couldn’t stop him.
Llywydd, I’m privileged to serve in the role of social partnership Minister within the Welsh Government, and I’m reminded very often, indeed most recently, of Hefin’s encouragement and passion for the trade union movement. Hefin was particularly proud to be the secretary of the Unison group here in the Senedd, and on behalf of our movement, I have to say 'thank you' to him, because our movement, the trade union movement, is stronger because of him.
Llywydd, I will miss Hefin. I will miss my mate. Caerphilly and Cymru are better for his service. I know his legacy will continue to inspire those of us who have had the privilege to work alongside him and have had the privilege to call him a friend. Diolch.
Llywydd, mae gwleidyddiaeth ymhell o fod yn rhwydd. Fe all gwleidyddiaeth, a'r fan hon yn wir, fod yn lle llawn straen a chystadleuol. O'r eiliad y cefais i fy ethol, bron â bod, yn ôl yn 2018, fe gefais i gwmni Hefin, nid am ei fod yn gydwleidydd â minnau yn y lle hwn, ond am ei fod yn ffrind. Roedd yn ffrind i mi; roedd yn ffrind i fy nheulu. Roedd yn rhywun a fyddai'n gwrando heb feirniadu. Roedd yn ddoniol, roedd yn garedig, ond, yn bwysicaf oll, roedd yn malio. Roedd Hefin yn gwmni ardderchog, ac fe fyddaf i'n cofio bob amser am yr oriau y gwnaethom ni eu treulio gyda'n gilydd.
Llywydd, fel clywsom ni'n barod, y teulu a oedd agosaf at galon Hefin bob amser. Fel y mae eraill wedi'i ddweud cyn fi, a chyn heddiw, yn wir—ac, yn wir, fe ddywedwyd hynny mor huawdl yn ei angladd—roedd Hefin yn caru ei deulu. Roedd mor falch o'i deulu. Fel gwyddom ni, fe fyddai'n siarad amdanyn nhw trwy'r amser, ac roedd ei gariad yn disgleirio bob amser, fel ei gariad at ein ffrind a'n cydweithiwr, Vikki. Fe hoffwn i ddweud wrth bob un ohonyn nhw pa mor drist ydw i am eu colled.
Llywydd, y cariad mawr arall ym mywyd Hefin oedd, wrth gwrs, cymuned Caerffili, ac rydym ni wedi clywed eisoes, onid ydym ni, cymaint o eiriolwr angerddol oedd e' dros y gymuned honno. O'r eiliad y byddech chi'n cwrdd ag ef, neu o'r eiliad y cawsoch chi eich cyflwyno iddo, ni allech fethu â dirnad pa mor falch oedd Hefin o gynrychioli'r gymuned yr oedd ef ohoni, y gymuned a oedd wedi ei ffurfio, ond pa mor awyddus yr oedd i roi cymaint ag y gallai yn ôl iddi. Ac fe wyddom ni yn y Siambr hon fod Hefin wedi gwneud hyn yn ei arddull huawdl a deallus ei hun. Roedd yn siaradwr rhagorol. Nid oedd byth yn petruso cyn defnyddio'r llais angerddol hwnnw i ddwyn yr awdurdodau i gyfrif ar ran ei gymuned ef a'n cenedl ni.
Fe gefais i'r pleser o weld hyn â fy llygaid fy hun sawl gwaith, ond, i mi, gerbron Pwyllgor Deisebau'r Senedd, y pwyllgor yr oeddwn i'n ei gadeirio ar y pryd, honno oedd yr enghraifft berffaith. Fe siaradodd Hefin yn angerddol ynglŷn â'r angen am ddiwygio lesddeiliaid, ac ni adawodd neb y cyfarfod hwnnw ag unrhyw amheuaeth bod Hefin yn iawn.
Llywydd, fe fydd y rhai ohonom ni a oedd yn adnabod Hefin yn dda yn cofio yn annwyl am ei natur hynod hefyd, ei wybodaeth wyddoniadurol am Tenerife. Roedd yn gwybod am bob twll a chornel o'r ynys, ac nid oedd yn mwynhau dim yn fwy na rhannu'r arbenigedd hwnnw gydag eraill. Ar ôl iddo ddechrau, Llywydd, 'doeddech chi ddim yn gallu ei stopio.
Llywydd, mae hi'n fraint i mi wasanaethu yn rôl y Gweinidog partneriaeth gymdeithasol yn Llywodraeth Cymru, ac rwy'n cael fy atgoffa yn aml iawn, yn wir yn fwyaf diweddar, am anogaeth ac angerdd Hefin dros y mudiad undebau llafur. Roedd Hefin yn arbennig o falch o fod yn ysgrifennydd y grŵp Unsain yma yn y Senedd, ac ar ran ein mudiad ni, mae'n rhaid i mi ddweud 'diolch' wrtho, oherwydd mae ein mudiad ni, y mudiad undebau llafur, yn fwy cadarn o'i blegid ef.
Llywydd, fe fyddaf i'n hiraethu am Hefin. Fe fyddaf i'n hiraethu am fy ffrind. Mae Caerffili a Chymru mewn sefyllfa well oherwydd ei wasanaeth. Fe wn y bydd ei etifeddiaeth yn dal i ysbrydoli'r rhai ohonom ni sydd wedi cael y fraint o weithio ochr yn ochr ag ef ac sydd wedi cael y fraint o'i alw'n ffrind. Diolch.
Diolch i chi i gyd am eich teyrngedau.
Thank you, all, for your tributes.
Thank you, all, for your contributions. And as we return to our daily work, let’s all carry a little bit of Hefin David into our everyday politics. Not maybe his waistcoat, but the three Hs of Hefin, as the First Minister said: heart, humour and hope. This Senedd will miss Hefin David, and we will not forget you.
Diolch i chi, i gyd, am eich cyfraniadau. Ac wrth i ni ddychwelyd i'n gwaith arferol, gadewch i ni i gyd gario ychydig o ysbryd Hefin David i'n gwleidyddiaeth bob dydd. Nid ei wasgod, efallai, ond tair rhinwedd Hefin, fel dywedodd y Prif Weinidog: calon, hiwmor, a gobaith. Fe fydd y Senedd hon yn gweld colli Hefin David, ac ni fyddwn dy anghofio.
Diolch yn fawr iawn i chi i gyd.
Thank you all very much.
We will now adjourn and reconvene in around 10 minutes. Diolch yn fawr i chi i gyd.
Rydym ni am dorri nawr ac ailymgynnull ymhen tua 10 munud. Diolch yn fawr i chi i gyd.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:32.
Plenary was suspended at 14:32.
Ailymgynullodd y Senedd am 14:45, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 14:45, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n barod nawr i ailddechrau. Cyn imi ofyn i'r Prif Weinidog i ateb cwestiynau, dwi eisiau hysbysu'r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Deddf Tomenni Mwyngloddiau a Chwareli Nas Defnyddir (Cymru) 2025 wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar 11 Medi.
We will now reconvene. And before I invite the First Minister to answer questions, I wish to inform the Senedd, in accordance with Standing Order 26.75, that the Disused Mine and Quarry Tips (Wales) Act 2025 was given Royal Assent on 11 September.
Cwestiynau i'r Prif Weinidog fydd nesaf, felly, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sam Rowlands.
Questions to the First Minister next, and the first question is from Sam Rowlands.
1. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o gyflwr yr economi ymwelwyr yng ngogledd Cymru? OQ63059
1. What assessment has the First Minister made of the state of the visitor economy in north Wales? OQ63059
North Wales is the beating heart of our visitor economy, welcoming one in three overnight trips to Wales. From family-run bed-and-breakfasts to the world-class attractions that it hosts, local businesses are growing sustainably and creating jobs, helping communities right across the region. And this Welsh Labour Government is backing growth in the tourism sector by investing over £2.5 million in local firms, helping communities to thrive and creating new jobs and opportunities for people right across the region.
Y gogledd yw curiad calon ein heconomi ymwelwyr, ac mae'n croesawu un ym mhob tair gwibdaith dros nos i Gymru. O fusnesau teuluol gwely a brecwast hyd at yr atyniadau o'r radd flaenaf sydd i'w cael yno, mae busnesau lleol yn tyfu mewn modd cynaliadwy ac yn creu swyddi, sy'n helpu cymunedau ledled y rhanbarth. Ac mae'r Llywodraeth Cymru Lafur hon yn cefnogi twf yn y sector twristiaeth drwy fuddsoddi dros £2.5 miliwn mewn cwmnïau lleol, sy'n helpu cymunedau i ffynnu ac yn creu swyddi a chyfleoedd newydd i bobl ledled y rhanbarth.
Thank you for your response, First Minister. I join you in recognising how undeniably important to the Welsh economy tourism is, in particular in north Wales, as you recognise, also where it supports thousands of jobs and plays a vital role in local prosperity. As we know, the sector accounts for around one in eight jobs, contributing significantly to GVA. Yet, despite its importance, we continue to see policies that actively undermine the sector, and, as a result of this, in north Wales the picture is especially concerning. I have reported to me, as chair of the cross-party group on tourism, that over 70 per cent of attractions in the region have reported fewer visitors this summer, with some resorts seeing business fall by as much as 30 per cent. For a region so reliant on seasonal trade, these figures are deeply troubling. Tourism businesses in Wales need our support. So, I ask: First Minister, does the Welsh Government recognise the damaging role that policies like the 182-day rule, underinvestment in marketing and the looming tourism levy are having on businesses like these?
Diolch i chi am eich ymateb, Prif Weinidog. Rwy'n ymuno â chi i gydnabod pa mor ddiamheuol bwysig yw twristiaeth i economi Cymru, yn enwedig yn y gogledd, fel rydych chi'n cydnabod, lle mae'n cefnogi miloedd o swyddi hefyd ac â rhan hanfodol o ran ffyniant lleol. Fel gwyddom ni, mae'r sector i gyfrif am oddeutu un o bob wyth o swyddi, sy'n cyfrannu at werth ychwanegol gros yn sylweddol. Eto, er gwaethaf pwysigrwydd hynny, rydym ni'n parhau i weld polisïau sy'n tanseilio'r sector yn weithredol, ac o ganlyniad i hyn, yn y gogledd mae'r darlun yn un arbennig o bryderus. Rwy'n cael adroddiadau, a minnau'n gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dwristiaeth, fod dros 70 y cant o atyniadau yn y rhanbarth yn dweud bod llai o ymwelwyr wedi dod yn yr haf eleni, gyda rhai cyrchfannau yn gweld masnach yn gostwng gan yn gymaint â 30 y cant. I ranbarth sydd mor ddibynnol ar fasnach dymhorol, mae'r ffigurau hyn yn bryderus iawn. Mae angen ein cefnogaeth ni ar fusnesau twristiaeth yng Nghymru. Felly, rwy'n gofyn: Prif Weinidog, a yw Llywodraeth Cymru yn cydnabod y niwed y mae polisïau fel y rheol 182 diwrnod, diffyg buddsoddiad o ran hysbysebu a'r ardoll twristiaeth sydd ar y gorwel yn eu gwneud i fusnesau fel hyn?
Well, we're determined for our tourism sector to grow for good in a sustainable way and, in order for that to happen, it's really important that we balance the needs of visitors with the needs of local communities, and that's partly what we are trying to do with the visitor levy. What people should be aware of is that 90 per cent of that revenue that is raised will stay in the local community, and it's up to local authorities to determine whether they want to use that opportunity or not. Of course, that will be reinvested then in tourism-related issues and facilities. On the 182 days, I think it is important that property owners make a fair contribution to the economy. Once again, this is about making sure that we get the balance right between the needs of the communities and the need to maximise the use of those properties so that they contribute to the local community.
Wel, rydym ni'n benderfynol y bydd ein sector twristiaeth yn tyfu am byth mewn ffordd sy'n gynaliadwy ac, er mwyn i hynny ddigwydd, mae hi'n bwysig iawn ein bod yn cydbwyso anghenion ymwelwyr ag anghenion cymunedau lleol ac, yn rhannol, dyna'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud gyda'r ardoll ymwelwyr. Yr hyn y dylai pobl fod yn ymwybodol ohono yw y bydd 90 y cant o'r refeniw hwnnw sy'n cael ei godi yn aros yn y gymuned leol, a phenderfyniad i'r awdurdodau lleol fydd a fyddan nhw'n achub ar y cyfle hwnnw neu beidio. Wrth gwrs, fe fydd honno'n cael ei fuddsoddi eto wedyn mewn materion a chyfleusterau sy'n ymwneud â thwristiaeth. O ran y 182 diwrnod, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i berchnogion tai wneud cyfraniad teg i'r economi. Unwaith eto, ystyr hyn yw sicrhau ein bod ni'n taro'r cydbwysedd priodol rhwng anghenion y cymunedau a'r angen i wneud y defnydd mwyaf o'r tai hynny fel eu bod nhw'n gwneud cyfraniad i'r gymuned leol.
Rydych chi newydd ddweud, Prif Weinidog, eich bod chi'n teimlo ei bod hi'n bwysig bod yna gydbwyso yn digwydd rhwng anghenion ymwelwyr a thwristiaid ag anghenion y gymuned leol, ac allaf i ddim cytuno mwy ar hynny. Ond y cwestiwn mae pawb yn ei ofyn yng ngogledd-ddwyrain Cymru yw sut mae creu parc cenedlaethol newydd yn mynd i sicrhau bod hynny'n digwydd. Y cwestiwn mawr yw: ble mae'r buddsoddiad yn y seilwaith sydd ei angen i wneud cynnig o'r fath i fod yn llwyddiant? Rydyn ni wedi gweld y problemau sydd mewn ardaloedd fel Eryri, ble mae problemau traffig eithriadol. Dyw'r isadeiledd ffyrdd, dyw'r isadeiledd parcio ddim yna, sy'n golygu nad yw ambiwlansys yn gallu cyrraedd lle mae angen iddyn nhw gyrraedd yn aml iawn. Mae yna broblemau hefyd—diffyg llefydd campio. Mae pob math o heriau o ran seilwaith. Nawr, rydyn ni'n gweld hwn yn dod o bell. Mi fydd yna broblemau hefyd yn y gogledd-ddwyrain. Felly, pa ymrwymiad gallwch chi ei roi i fuddsoddi yn y seilwaith sydd ei angen cyn symud ymlaen gydag unrhyw syniad o greu parc newydd?
You have just said, First Minister, that you feel it's important that there should be a balance between the needs of visitors and tourists and the needs of local communities, and I couldn't agree more. But the question that everyone in north-east Wales is asking is how the creation of a new national park is going to ensure that that happens. The major question is: where is the investment in the infrastructure required to make such a proposal a success? We've seen the problems in areas such as Eryri, where there are extreme traffic problems. The road and parking infrastructure isn't in place, which means that ambulances can't get to where they need to be very often. There are also problems with the lack of campsites. There are all sorts of infrastructure challenges. Now, we can see this coming from afar. There will also be problems in north-east Wales. So, what commitment can you give to invest in the necessary infrastructure before progressing with any idea of creating a new national park?
Diolch yn fawr. Mae yna ymgynghoriad yn cymryd lle ar hyn o bryd. Y ffaith yw bod y tri pharc cenedlaethol sydd eisoes yn bodoli yn denu 12 miliwn o ymwelwyr, ac maen nhw'n gwario £1 biliwn, sy'n helpu, wrth gwrs, y cymunedau yna. Ac felly, mae hi'n bwysig bod pobl yn ymateb i'r ymgynghoriad yna ac yn cymryd y cyfle i ddweud eu dweud ar sut mae hwnna, maen nhw'n meddwl, yn mynd i effeithio ar eu cymunedau nhw ac i weld a oes yna appetite i weld hwnna'n digwydd.
Thank you very much. There is a consultation being undertaken at present. The fact is that the three national parks that are already in existence attract 12 million visitors and they spend £1 billion, which, of course, helps those communities. So, it is important that people respond to that consultation and take the opportunity to have their say on how that's going to affect their communities and to see whether there is an appetite to see this happening.
First Minister, as we’ve heard, the visitor economy is absolutely key to our economy in north Wales. I’m pleased to have played my own personal part, spending my summer holidays on Ynys Môn, as I have done for decades now. But central to unlocking our economy is being able to get to and from north Wales, and that main artery into north Wales is the A55. Sadly, there has been a series of serious accidents on the A55 over the summer, largely around junction 32 in my constituency. Obviously, first and foremost, our thoughts are with those directly impacted, but there is a knock-on effect for surrounding communities and for visiting north Wales. I know that the Welsh Government is committed to improving existing road infrastructure, and I’ve raised suggestions in this place previously, but can I just press the Welsh Government and urge you in terms of prioritising and bringing forward mitigating measures and enhancements where needed? Diolch.
Prif Weinidog, fel clywsom ni, mae'r economi ymwelwyr yn gwbl allweddol i'n heconomi ni yn y gogledd. Rwy'n falch o fod wedi gwneud rhywbeth fu hun yn bersonol, gan i mi dreulio fy ngwyliau haf ar Ynys Môn, fel yr wyf wedi'i wneud ers degawdau erbyn hyn. Ond yn ganolog o ran datgloi ein heconomi yw gallu cyrraedd a gadael y gogledd, a'r brif wythïen honno i'r gogledd yw'r A55. Yn anffodus, fe fu cyfres o ddamweiniau difrifol ar yr A55 dros yr haf, yn bennaf o gwmpas cyffordd 32 yn fy etholaeth i. Yn amlwg, yn gyntaf i gyd, rydym ni'n cofio am y rhai yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol, ond fe geir effaith ar gymunedau cyfagos ac ar ymweliadau â'r gogledd hefyd. Fe wn fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella'r seilwaith ffyrdd presennol, ac rwyf i wedi codi awgrymiadau yn y fan hon o'r blaen, ond a gaf i bwyso ar Lywodraeth Cymru a'ch annog chi o ran y blaenoriaethau a chyflwyno mesurau a gwelliannau lliniaru ymlaen lle bod angen hynny? Diolch.
Thanks very much. We know how frustrating it is for people who are held up in accidents, and I’m really sorry to hear about those accidents—two quite significant accidents—that had a major impact on people visiting the area and local people. What we try and do is make sure that there is very clear monitoring. We operate a year-round traffic officer and we make sure that there are live updates, and we also make sure that diversions are clearly marked. Of course, we’ve allocated £30 million of additional funding to ease congestion in north Wales, so that should help as well.
Diolch yn fawr. Fe wyddom pa mor rhwystredig yw hi i bobl sy'n cael eu dal yn ôl oherwydd damweiniau, ac mae hi'n wir ddrwg gen i glywed am y damweiniau hynny—dwy ddamwain ddifrifol iawn—a gafodd effaith fawr ar bobl sy'n ymweld â'r ardal a phobl leol. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw gwneud yn siŵr y bydd monitro clir iawn. Mae gennym ni swyddog traffig sy'n weithredol yn ei swydd drwy gydol y flwyddyn ac rydym ni'n sicrhau bod diweddariadau byw, ac rydym ni'n sicrhau hefyd fod arwyddion eglur i gyfeirio gwyriadau. Wrth gwrs, rydym ni wedi dyrannu £30 miliwn o gyllid ychwanegol i leddfu tagfeydd yn y gogledd, ac felly fe ddylai hynny fod o gymorth hefyd.
Cwestiwn 2, Andrew R.T. Davies.
Question 2, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Through the wonderful architecture, I can't see the First Minister, so excuse me, First Minister [Laughter.]
Diolch, Llywydd. Trwy'r bensaernïaeth benigamp, nid wyf i'n gallu gweld y Prif Weinidog, felly esgusodwch fi, Prif Weinidog [Chwerthin.]
2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer gweddill y Senedd hon? OQ63062
2. Will the First Minister outline the Welsh Government's economic priorities for the remainder of this Senedd? OQ63062
Thanks very much. I don't know if anybody—. I remember being told once that someone was deliberately put behind a pillar; I'm sure that that is not the case for you [Laughter.]
Our priorities are clear: jobs, fairness and a greener future. The Welsh Labour Government is delivering across Wales, from clean energy in advanced manufacturing to growing the digital economy. Over the course of this Senedd term, the Welsh Government has secured and created over 40,000 jobs and we're on target also to deliver 100,0000 apprenticeships. When it comes to investment from abroad, we're ahead of most of the rest of the UK. And, of course, on top of that, we're giving real job opportunities to 16 to 24-year-olds through Labour's young person's guarantee.
Diolch yn fawr. Nid wyf i'n gwybod a oes unrhyw un—. Rwy'n cofio cael gwybod un tro fod rhywun wedi cael ei osod yn fwriadol y tu ôl i golofn; rwy'n siŵr nad yw hynny'n wir yn eich achos chi [Chwerthin.]
Mae ein blaenoriaethau ni'n eglur: swyddi, tegwch a dyfodol gwyrddach. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn cyflawni ledled Cymru, o gael ynni glân mewn gweithgynhyrchu datblygedig hyd at feithrin yr economi ddigidol. Yn ystod y tymor Seneddol hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau a chreu dros 40,000 o swyddi ac rydym ni'n cyflymu at y nod hefyd o ddarparu 100,0000 o brentisiaethau. O ran buddsoddiad o dramor, rydym ni ar y blaen i'r rhan fwyaf o weddill y DU. Ac, wrth gwrs, ar ben hynny, rydym ni'n rhoi cyfleoedd gwaith gwirioneddol i bobl ifanc 16 i 24 oed trwy warant y blaid Lafur i bobl ifanc.
Just for the record, Andrew R.T. Davies, I can see you fine, so you're not going to get away with anything [Laughter.]
Dim ond ar gyfer y cofnod, Andrew R.T. Davies, rwyf i'n gallu eich gweld chi'n iawn, ac felly fe fyddwch chi'n siŵr o gael eich dal pe byddech chi'n gwneud unrhyw ddrygau [Chwerthin.]
Thank you very much, Presiding Officer. It’s the people who count that are the important ones, aren't they?
First Minister, just before we broke for the summer recess, the rural affairs Minister brought forward the sustainable farming scheme. Agriculture, obviously, underpins a huge swathe of the rural economy. We were told that the impact assessment that accompanies that sustainable farming scheme would be available in September. When will that now be available? Are you in a position to tell us if the timetable will stick and we will have it by the end of September?
Diolch yn fawr iawn i chi, Llywydd. Y bobl sy'n cyfrif yw'r rhai pwysig, onid e?
Prif Weinidog, ychydig cyn i ni dorri ar gyfer toriad yr haf, fe gyflwynodd y Gweinidog materion gwledig y cynllun ffermio cynaliadwy. Mae amaethyddiaeth, yn amlwg, yn rhoi sail i ran enfawr o economi cefn gwlad. Fe ddywedwyd wrthym ni y byddai'r asesiad effaith sy'n cyd-fynd â'r cynllun ffermio cynaliadwy hwnnw ar gael ym mis Medi. Pryd fydd hwnnw ar gael nawr? A ydych chi mewn sefyllfa i ddweud wrthym ni a fydd yr amserlen yn aros ac a fydd hwnnw gennym ni erbyn diwedd mis Medi?
Thanks very much. The Deputy First Minister has shared some information already with his ministerial round-table on this issue, and that includes representatives of farming unions, environmental non-governmental organisations and other organisations. So, we’re in the final stages of packaging that information up and we will be publishing that very soon for everybody to see. We know what impact this is going to have on rural communities. We know that the agricultural sector is going to have to adjust and adapt and we recognise that they will need to know what impact it will have. And, of course, lots of them took the opportunity to use the ready reckoner that was produced at the time of the Royal Welsh Show to see how it would affect their farms individually.
Diolch yn fawr. Mae'r Dirprwy Brif Weinidog wedi rhannu rhywfaint o wybodaeth eisoes gyda'i ford gron gweinidogol ar y mater hwn, ac mae hynny'n cynnwys cynrychiolwyr o'r undebau ffermio, sefydliadau anllywodraethol amgylcheddol a sefydliadau eraill. Felly, rydyn ni ar gamau olaf pecynnu'r wybodaeth honno ac fe fyddwn ni'n cyhoeddi hwnnw'n fuan iawn er mwyn i bawb ei weld. Fe wyddom ni gymaint o effaith y bydd hyn yn ei chael ar gymunedau cefn gwlad. Fe wyddom ni y bydd yn rhaid i'r sector amaethyddol altro ac addasu ac rydym ni'n cydnabod y bydd angen iddyn nhw wybod am yr effeithiau y bydd hyn yn ei gael. Ac, wrth gwrs, fe achubodd llawer ohonyn nhw ar y cyfle i ddefnyddio'r canllaw cyflym a gynhyrchwyd ar adeg Sioe Frenhinol Cymru i weld sut y byddai hyn yn effeithio ar eu ffermydd unigol.
First Minister, you’ve announced that growing the green economy is a priority for your Government, but, in March of this year, the Economy, Trade and Rural Affairs Committee’s 'Green Economy' report highlighted concerns about skills shortages, with the Federation of Small Businesses particularly highlighting a mismatch between skills in the education system and business needs, stemming from a lack of foresight in anticipating skills requirements and a failure to adequately adapt vocational education and training to address the evolving needs of the labour market. It’s very clear that a skills audit is desperately needed and that the skills and business support landscape needs reforming. In fact, the Government’s own net-zero action plan states this, so how are you going to turn this around?
Prif Weinidog, rydych chi wedi cyhoeddi bod meithrin yr economi werdd yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth chi, ond, ym mis Mawrth eleni, roedd adroddiad 'Economi Werdd' y Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig yn tynnu sylw at bryderon ynglŷn â phrinder sgiliau, gyda Ffederasiwn y Busnesau Bach yn tynnu sylw arbennig at yr anghysondeb rhwng sgiliau yn y system addysg ac anghenion busnesau, sy'n deillio o fethu â rhagweld beth fydd y gofynion o ran sgiliau a methiant o ran addasu addysg a hyfforddiant galwedigaethol i fynd i'r afael ag anghenion esblygol y farchnad lafur. Mae hi'n amlwg iawn fod angen archwiliad sgiliau a bod angen diwygio'r dirwedd sgiliau a chymorth i fusnesau. Mewn gwirionedd, mae cynllun gweithredu sero net y Llywodraeth ei hunan yn nodi hynny, felly sut ydych chi am wyrdroi'r sefyllfa?
Well, we recognise that there are massive opportunities when it comes to the green economy, and it's really important that we take advantage of that and that we adjust our training to make sure that there are opportunities. That's why the skills Minister is absolutely all over this issue. He is making sure that colleges are aware of the needs of the community and that we respond to the needs of industry.
I think it's probably worth recognising that things that you might not think of as green skills actually become green skills. So, welding, for example, apparently, is a major skill that the green industry needs, but you wouldn't think of that automatically as a green skill, but it's absolutely essential when it comes to things like turbines. So, there are opportunities, and I know that the Minister responsible is very aware of the need to make sure that we are ready and training people up, and our youth guarantee, of course, will feed into that as well.
Wel, rydyn ni'n cydnabod y cyfleoedd enfawr o ran yr economi werdd, ac mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n manteisio ar hynny a'n bod ni'n addasu ein hyfforddiant i sicrhau cyfleoedd. Dyna pam mae'r mater hwn yn gyfan gwbl dan law'r Gweinidog sgiliau. Mae'n sicrhau bod colegau yn ymwybodol o anghenion y gymuned a'n bod ni'n ymateb i anghenion diwydiant.
Rwy'n credu iddi fod yn werth i ni gydnabod bod rhai pethau na fyddech chi'n meddwl amdanyn nhw fel sgiliau gwyrdd yn mynd yn sgiliau gwyrdd mewn gwirionedd. Felly, mae weldio, er enghraifft, yn ôl pob tebyg, yn allu y mae ei angen ar y diwydiant gwyrdd, ond ni fyddech chi'n tybio bod hwnnw'n sgil gwyrdd yn syth, ond mae'n gwbl hanfodol o ran pethau fel tyrbinau. Felly, mae yna gyfleoedd yn bodoli, ac fe wn i fod y Gweinidog sy'n gyfrifol yn ymwybodol iawn o'r angen i sicrhau ein bod ni'n barod ac yn hyfforddi pobl, ac fe fydd ein gwarant i bobl ifanc, wrth gwrs, yn cyfrannu at hynny hefyd.
Boosting economic prosperity and improving the communities in which people live, work and visit are absolutely key roles for any Government, and there are tangible examples of Welsh Government investment making a positive difference in my constituency of Wrexham, specifically in the city centre. Much of the improvement has come via the Transforming Towns funding, and that aims to help communities to revitalise their high streets, which, of course, are very important for our constituents.
Wrexham has secured more than £10 million through this scheme, and I was really pleased to see that the Cabinet Secretary for Housing and Local Government visited Wrexham during the summer to see some of the projects for herself. Two of our much-loved indoor markets have been refurbished, there have been improvements on the high street, and soon Wales's first football museum will open, and we've got a new creative hub at the Old Library also. Over the summer, the Welsh Government demonstrated that the Transforming Towns programme is a priority for you when it allocated an additional £17 million to the fund for this financial year, meaning that even more projects will take place. I do hope that Wrexham will once again benefit, and I'd be grateful for an update.
Mae rhoi hwb i ffyniant economaidd a sicrhau gwelliannau i'r cymunedau y mae pobl yn byw ac yn gweithio ynddyn nhw ac yn ymweld â nhw'n swyddogaethau cwbl allweddol i unrhyw Lywodraeth, ac mae enghreifftiau gwirioneddol o fuddsoddiad Llywodraeth Cymru yn gwneud gwahaniaeth cadarnhaol yn fy etholaeth i yn Wrecsam, yng nghanol y ddinas yn benodol. Mae llawer o'r gwelliannau wedi dod trwy gyllid oddi wrth Trawsnewid Trefi, ac mae hwnnw'n ceisio cynorthwyo cymunedau gydag adfywio eu prif strydoedd, sy'n bwysig iawn i'n hetholwyr ni, gwrs.
Mae Wrecsam wedi sicrhau mwy na £10 miliwn drwy'r cynllun hwn, ac roeddwn i'n falch iawn o weld bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol wedi ymweld â Wrecsam yn ystod yr haf i weld rhai o'r prosiectau drosto'i hun. Mae dwy o'n marchnadoedd dan do poblogaidd ni wedi cael eu hadnewyddu, bu gwelliannau ar y stryd fawr, a chyn bo hir fe fydd amgueddfa bêl-droed gyntaf Cymru yn agor, ac mae yna ganolfan greadigol newydd gennym ni yn yr Hen Lyfrgell hefyd. Dros yr haf, fe ddangosodd Llywodraeth Cymru fod y rhaglen Trawsnewid Trefi yn flaenoriaeth i chi pan ddyrannodd £17 miliwn ychwanegol i'r gronfa ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, sy'n golygu y bydd mwy fyth o brosiectau yn digwydd. Rwy'n gobeithio y bydd Wrecsam yn elwa ar hyn unwaith eto, ac fe fyddwn i'n ddiolchgar am gael diweddariad.
Well, thanks very much, and can I say that lots of us visited Wrexham over the summer? I congratulate the town for hosting what was an incredibly successful National Eisteddfod, and I hope everybody really enjoyed themselves, as did I. It was wonderful to see how Wrexham is changing; it's developing and it's taking advantage of the fact that we are, as a Government, investing significant amounts of money in town centres.
It's been a pleasure to visit that indoor market in the past to see how already it’s making a difference. It is a place where people congregate now, and it is a place where people want to go and come together. You're quite right—we’ve put that additional money in, when it comes to Transforming Towns, and that’s because people told us, over and over again, that—. Actually, developing our town centres was something that came up time and time again last summer, when I did that listening exercise—that’s what they were telling us. We're responding to that, it’s making a difference and people are seeing transformation in their town centres.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac a gaf i ddweud bod llawer ohonom ni wedi ymweld â Wrecsam dros yr haf? Rwy'n llongyfarch y dref am gynnal Eisteddfod Genedlaethol hynod lwyddiannus, ac rwy'n gobeithio bod pawb wedi mwynhau eu hunain yn fawr, fel y gwnes i. Roedd hi'n hyfryd gweld sut mae Wrecsam yn newid; mae'n datblygu ac mae'n manteisio ar y ffaith ein bod ni, fel Llywodraeth, yn buddsoddi symiau sylweddol o arian yng nghanol trefi.
Mae hi wedi bod yn bleser ymweld â'r farchnad dan do honno yn y gorffennol i weld sut mae hyn wedi gwneud gwahaniaeth eisoes. Mae honno'n gyrchfan lle mae pobl yn ymgynnull nawr, ac yn gyrchfan y mae pobl yn awyddus i ddod at ei gilydd ynddi. Rydych chi'n hollol iawn—fe wnaethom ni roi'r arian ychwanegol hwnnw i mewn, o ran Trawsnewid Trefi, ac mae hynny oherwydd bod pobl wedi dweud wrthym ni, dro ar ôl tro, fod—. Mewn gwirionedd, roedd datblygu canol ein trefi yn fater a gododd dro ar ôl tro yn ystod haf y llynedd, pan gynhaliais i'r ymarfer gwrando hwnnw—dyna'r hyn yr oedden nhw'n ei ddweud wrthym ni. Rydym ni'n ymateb i hynny, mae'n gwneud gwahaniaeth ac mae pobl yn gweld trawsnewidiad yng nghanol eu trefi.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. First Minister, over the summer, my Welsh Conservative colleagues and I have been pounding the streets, knocking on doors, attending events and listening to what the Welsh public has to say. One issue came up time and time again in those conversations: the dire state of the Welsh NHS, ambulance delays, overcrowded emergency departments with long waits for treatment, a lack of beds in our hospitals, difficulties getting GP and dental appointments, and unacceptable waiting times for diagnostic tests and treatment. Do you accept, First Minister, that, on Labour's watch, the Welsh NHS is broken?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, dros yr haf, mae fy nghydweithwyr yn y Ceidwadwyr Cymreig a minnau wedi bod yn troedio'r strydoedd, yn curo ar ddrysau, yn mynychu digwyddiadau ac yn gwrando ar yr hyn sydd gan y cyhoedd i'w ddweud yng Nghymru. Roedd un mater yn dod i'r amlwg dro ar ôl tro yn y sgyrsiau hynny: sef cyflwr ofnadwy GIG Cymru, oediadau ambiwlans, adrannau brys gorlawn gydag amseroedd aros maith am driniaeth, prinder gwelyau yn ein hysbytai, anawsterau wrth gael apwyntiadau i weld meddygon teulu a deintyddion, ac amseroedd aros annerbyniol ar gyfer profion diagnostig a thriniaethau. A ydych chi'n derbyn bod GIG Cymru wedi torri, Prif Weinidog, a hynny ar wyliadwriaeth y blaid Lafur?
No, I absolutely don’t. I don’t think a system that has 2.7 million appointments every single month in a population of 3 million people is a system that’s broken; I think it’s a system that is working for the vast, vast majority of people in this country. Do we need more? Of course we need more. Do we need it to work better? Of course we do. That’s why it is a priority area for us as a Government. That is why we've invested £1.5 billion of extra money in Welsh public services, and a huge amount of that money went towards the NHS, specifically towards bringing those longest waiting lists down, and, over the course of the year, that is happening. It is making a difference. I was pleased to announce just this weekend an extra £5.5 million for x-ray machines in Betsi Cadwaladr, which will speed up the process. So, we recognise there's work to be done.
Let me tell you that the demand on the service is unbelievable. Just over August, the increase was about 20 per cent in some areas in terms of trying to get access to the NHS. There is a limit when you have a limited pot of money. It is challenging. We'll do our best. We are employing more people than we've ever employed before in the NHS. We've increased the numbers significantly. When you look at the fact that the vast majority of people are getting a service, I think that we should celebrate that, but recognise there's always more to do.
Nac ydw; yn gwbl sicr, dydw i ddim. Nid wyf i'n credu bod system sy'n cynnal 2.7 miliwn o apwyntiadau bob mis mewn poblogaeth o 3 miliwn o bobl yn system sydd wedi torri; rwyf i o'r farn ei bod hi'n system sy'n gweithio i'r mwyafrif helaeth o bobl yn y genedl hon. A oes angen rhagor arnom ni? Oes, wrth gwrs, mae angen mwy arnom ni. A oes angen iddi weithio yn fwy effeithiol? Oes, wrth gwrs. Dyna pam mae hwnnw'n faes blaenoriaeth i ni yn y Llywodraeth. Dyna pam rydyn ni wedi buddsoddi £1.5 biliwn o arian ychwanegol mewn gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, ac fe aeth swm aruthrol o'r arian hwnnw i'r GIG, yn benodol at fyrhau'r rhestrau aros hwyaf hynny, ac yn ystod y flwyddyn, mae hynny'n digwydd. Mae'n gwneud gwahaniaeth. Roeddwn i'n falch o gyhoeddi £5.5 miliwn ychwanegol dros y penwythnos hwn ar gyfer peiriannau pelydr-x ym mwrdd Betsi Cadwaladr, a fydd yn cyflymu'r broses. Felly, rydym ni'n cydnabod bod gwaith i'w wneud eto.
Gadewch i mi ddweud wrthych chi fod y galw ar y gwasanaeth yn anghredadwy. Dros fis Awst yn unig, roedd cynnydd o tua 20 y cant mewn rhai meysydd o ran ceisio cael mynediad at wasanaethau'r GIG. Mae terfyn ar yr hyn a allwch ei wneud gyda chronfa gyfyngedig o arian. Mae hi'n heriol. Fe fyddwn ni'n gwneud ein gorau glas. Rydym ni'n cyflogi mwy o bobl yn y GIG nag y gwnaethom eu cyflogi nhw erioed o'r blaen. Rydym ni wedi cynyddu'r niferoedd yn sylweddol. Pan fyddwch chi'n ystyried y ffaith fod y mwyafrif helaeth o bobl yn cael eu gwasanaethu, rwy'n credu y dylem ni ddathlu hynny, ond rwy'n cydnabod bob amser bod mwy i'w wneud eto.
First Minister, I would like to remind you that it's your responsibility to make sure that the Welsh NHS has the capacity to keep up with the demands being placed upon it, which are entirely predictable given the demographics that we have here in Wales. In spite of the hard work of those dedicated front-line NHS staff, the reality is that you have been letting them and patients down. More than 600,000 people in Wales are currently left languishing on NHS waiting lists.
What is really tragic is this: there was a series of Welsh Conservative freedom of information requests that went in, and over the summer, we received the responses. Since May 2021, since that last Senedd election, over 38,000 Welsh patients have died whilst waiting to get their treatment, whilst on a waiting list. It is a national scandal. And what's worse is the fact that our waiting times for tests and treatment are still the worst in Britain. Thousands more people across Wales are at risk of the same fate as those 38,000 who've already died. Will you now take seriously our call, given these deaths, to declare a health emergency, so that we can make sure that the people of Wales get the service that they need when they're in life-and-death situations?
Prif Weinidog, hoffwn eich atgoffa mai eich cyfrifoldeb chi yw sicrhau bod GIG Cymru yn gallu cadw i fyny â'r gofynion sy'n cael eu gosod arno, sy'n gwbl rhagweladwy o ystyried y ddemograffeg sydd gennym yma yng Nghymru. Er gwaethaf gwaith caled staff rheng flaen ymroddedig y GIG, y gwir yw eich bod wedi bod yn eu gadael nhw a chleifion i lawr. Ar hyn o bryd, mae mwy na 600,000 o bobl yng Nghymru wedi'u gadael i ddihoeni ar restrau aros y GIG.
Yr hyn sy'n wirioneddol drasig yw: cyflwynwyd cyfres o geisiadau rhyddid gwybodaeth gan y Ceidwadwyr Cymreig, a thros yr haf, cawsom yr ymatebion. Ers mis Mai 2021, ers yr etholiad diwethaf hwnnw yn y Senedd, mae dros 38,000 o gleifion o Gymru wedi marw wrth aros i gael eu triniaeth, tra ar restr aros. Mae'n sgandal genedlaethol. A'r hyn sy'n waeth yw'r ffaith bod ein hamseroedd aros am brofion a thriniaeth yn dal i fod y gwaethaf ym Mhrydain. Mae miloedd yn fwy o bobl ledled Cymru mewn perygl o'r un dynged â'r 38,000 hynny sydd eisoes wedi marw. A wnewch chi nawr gymryd o ddifrif ein galwad, o ystyried y marwolaethau hyn, i ddatgan argyfwng iechyd, fel y gallwn wneud yn siŵr bod pobl Cymru yn cael y gwasanaeth sydd ei angen arnynt pan fyddant mewn sefyllfaoedd bywyd a marwolaeth?
Thanks very much. If we'd have left it to you, there would have been even less money going towards the NHS, because you tried to block the budget from going through. [Interruption.] You don't like it, but it's true. We're investing £120 million in cutting waiting times. And there are people on those lists that have incredibly complex and difficult situations. A lot of them are very old. And clearly, there will be people who are on there who have very challenged health situations. What we did see in June was a 27 per cent decrease in the number of people waiting more than two years for treatment. That is something that I think should be celebrated. Also, the number of people waiting for their first out-patient appointment decreased significantly as well.
Diolch yn fawr. Pe baem wedi ei adael i chi, byddai hyd yn oed llai o arian yn mynd tuag at y GIG, oherwydd fe wnaethoch chi geisio rhwystro'r gyllideb rhag mynd drwodd. [Torri ar draws.] Dydych chi ddim yn ei hoffi, ond mae'n wir. Rydym yn buddsoddi £120 miliwn mewn lleihau amseroedd aros. Ac mae yna bobl ar y rhestrau hynny sydd â sefyllfaoedd anhygoel o gymhleth ac anodd. Mae llawer ohonyn nhw'n hen iawn. Ac yn amlwg, bydd yna bobl yno sydd â sefyllfaoedd iechyd heriol iawn. Yr hyn a welsom ym mis Mehefin oedd gostyngiad o 27 y cant yn nifer y bobl sy'n aros mwy na dwy flynedd am driniaeth. Mae hynny'n rhywbeth rwy'n credu y dylid ei ddathlu. Gwelwyd gostyngiad sylweddol hefyd yn nifer y bobl sy'n aros am eu hapwyntiad cleifion allanol cyntaf hefyd.
First Minister, your own finance Minister in the past has said that there are too many beds and too many hospitals in Wales. And I would like to remind you that your party is the only party in Government in my lifetime to have ever actually cut an NHS budget. That's the Labour Party's record here in Wales. It's very clear to everybody across this country that the Welsh NHS is broken. And it's broken because of decisions that the Labour Party has made, with the support of Plaid Cymru very often, in terms of the decisions and priorities that you have set. Instead of patients, you've focused on tinkering around with the constitution. Instead of more operations, you've focused on more politicians. Instead of speeding up access to tests and treatment, you've focused on reducing speed limits. We are clear, and the people of Wales are clear: Wales needs more doctors, dentists, nurses and teachers. It does not need more politicians. So, will you now declare that health emergency, get your priorities right and fix our Welsh NHS?
Prif Weinidog, mae eich Gweinidog cyllid eich hun yn y gorffennol wedi dweud bod gormod o welyau a gormod o ysbytai yng Nghymru. A hoffwn eich atgoffa mai eich plaid chi yw'r unig blaid mewn Llywodraeth yn fy mywyd i sydd erioed wedi cwtogi cyllideb y GIG. Dyna record y Blaid Lafur yma yng Nghymru. Mae'n amlwg iawn i bawb ledled y wlad hon fod GIG Cymru wedi torri. Ac mae wedi torri oherwydd penderfyniadau y mae'r Blaid Lafur wedi'u gwneud, gyda chefnogaeth Plaid Cymru yn aml iawn, o ran y penderfyniadau a'r blaenoriaethau rydych chi wedi'u gosod. Yn hytrach na chleifion, rydych chi wedi canolbwyntio ar botsian gyda'r cyfansoddiad. Yn hytrach na mwy o lawdriniaethau, rydych chi wedi canolbwyntio ar fwy o wleidyddion. Yn hytrach na chyflymu mynediad at brofion a thriniaeth, rydych chi wedi canolbwyntio ar leihau terfynau cyflymder ar y ffyrdd. Rydyn ni'n glir, ac mae pobl Cymru yn glir: mae angen mwy o feddygon, deintyddion, nyrsys ac athrawon ar Gymru. Does dim angen mwy o wleidyddion. Felly, a wnewch chi nawr ddatgan yr argyfwng iechyd hwnnw, cael eich blaenoriaethau yn iawn a thrwsio ein GIG yng Nghymru?
Thanks very much. Almost anybody who has anything to do with health understands that one of the biggest challenges in relation to health is actually the relationship with care. We do need to invest in the care service. That is why we, as a Government, have made sure that we pay the real living wage to care workers in Wales. It is important to recognise that they have a major contribution in terms of getting the flow through the hospital. So, we have put more money into social care, and most people recognise that that is the right thing to do. I think it is also important to recognise that our priorities are to respond to the priorities of the public. It is to make sure that we bring down the longest waiting list, it is to fill potholes in our streets, it is to make sure we build homes for our communities, and it is to make sure that we improve local transport links. Those are the things that we're focused on, that's what we're delivering on, and that's why it will be important for people to support us going forward.
Diolch yn fawr. Mae bron unrhyw un sydd ag unrhyw beth i'w wneud ag iechyd yn deall mai un o'r heriau mwyaf o ran iechyd yw'r berthynas â gofal. Mae angen i ni fuddsoddi yn y gwasanaeth gofal. Dyna pam rydyn ni, fel Llywodraeth, wedi gwneud yn siŵr ein bod yn talu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal yng Nghymru. Mae'n bwysig cydnabod bod ganddyn nhw gyfraniad mawr o ran cael y llif drwy'r ysbyty. Felly, rydyn ni wedi rhoi mwy o arian mewn gofal cymdeithasol, ac mae'r rhan fwyaf o bobl yn cydnabod mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig cydnabod mai ein blaenoriaethau yw ymateb i flaenoriaethau'r cyhoedd. Gwneud yn siŵr ein bod yn dod â'r rhestr aros hiraf i lawr, llenwi tyllau yn ein strydoedd, gwneud yn siŵr ein bod yn adeiladu cartrefi i'n cymunedau, a gwneud yn siŵr ein bod yn gwella cysylltiadau trafnidiaeth leol. Dyna'r pethau rydyn ni'n canolbwyntio arnyn nhw, dyna'r hyn rydyn ni'n ei gyflawni, a dyna pam y bydd yn bwysig i bobl ein cefnogi ni wrth fynd ymlaen.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. This week marks 28 years, would you believe, since the people of Wales said ‘yes’ to a Parliament of our own. Despite the broad consensus that devolution would be a process and not an event, the current Labour Prime Minister appears to disagree, and of course prominent members of the Conservatives and Reform still want to take our Parliament away and deny Wales its voice at all. Devolution is standing still under this Labour UK Government. The First Minister's position, made clear in interviews again over the weekend, is to just double down on things that she has responsibility for. I say she should push for more. Defending the interests of Wales by securing fair funding for our nation is surely one of the primary functions of this First Minister. With that in mind, will she tell us when was the last time she called out Keir Starmer's lack of movement on fair funding, and how did he respond?
Diolch, Llywydd. Mae'r wythnos hon yn nodi 28 mlynedd, credwch neu beidio, ers i bobl Cymru ddweud 'ie' i fod â Senedd ein hunain. Er gwaethaf y consensws eang y byddai datganoli yn broses ac nid yn ddigwyddiad, mae'n ymddangos bod Prif Weinidog Llafur presennol y DU yn anghytuno, ac wrth gwrs mae aelodau amlwg o'r Ceidwadwyr a Reform yn dal i fod eisiau cymryd ein Senedd i ffwrdd a gwadu ei llais i Gymru o gwbl. Mae datganoli yn sefyll yn llonydd o dan y Llywodraeth Lafur hon yn y DU. Safbwynt Prif Weinidog Cymru, a wnaed yn glir mewn cyfweliadau eto dros y penwythnos, yw canolbwyntio ar bethau y mae ganddi gyfrifoldeb amdanynt. Rwy'n dweud y dylai hi wthio am fwy. Does bosib mai amddiffyn buddiannau Cymru drwy sicrhau cyllid teg i'n cenedl yw un o brif swyddogaethau Prif Weinidog Cymru. Gyda hynny mewn golwg, a wnaiff hi ddweud wrthym pryd oedd y tro diwethaf iddi feirniadu diffyg symudiad Keir Starmer ar gyllid teg, a beth oedd ei ymateb?
Thanks very much. My priorities are going to be the priorities that were set for me when I first became First Minister. I think the daily lives of people and how we improve them is what we should be focused on, rather than constantly looking at constitutional changes, which seems to be the obsession of his party. What is important, of course, is that we ask for more. I will always ask for more from whatever Government there is in the United Kingdom. I know that the finance Secretary has been in discussions with the Treasury about fair funding, and I will continue that discussion as well.
Diolch yn fawr iawn. Fy mlaenoriaethau i fydd y blaenoriaethau a osodwyd i mi pan ddes i'n Brif Weinidog am y tro cyntaf. Rwy'n credu mai bywydau beunyddiol pobl a sut rydyn ni'n eu gwella yw'r hyn y dylem fod yn canolbwyntio arno, yn hytrach nag edrych yn gyson ar newidiadau cyfansoddiadol, sy'n ymddangos fel obsesiwn i'w blaid. Yr hyn sy'n bwysig, wrth gwrs, yw ein bod ni'n gofyn am fwy. Byddaf bob amser yn gofyn am fwy gan ba bynnag Lywodraeth sydd yn y Deyrnas Unedig. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd cyllid wedi bod mewn trafodaethau gyda'r Trysorlys am gyllid teg, a byddaf yn parhau â'r drafodaeth honno hefyd.
Pursuing fair funding isn't a constitutional issue, is it? I don't think I'm saying anything new in saying that there's a link between that overall funding package and the ability to deliver good public services.
It's a year ago this week that the First Minister proudly said that Keir Starmer was, and I quote, ‘in listening mode’ when it comes to fair funding for Wales. The First Minister also said that she'd raised the issue with the Chancellor, who for the time being at least remains in post. And we are in the run-up, of course, to her next budget now, the most important time to make the case for Wales at a UK level. This budget is Labour's opportunity to prove once and for all that it is serious about addressing the way in which the Welsh Government is resourced.
Plaid Cymru's motion, the First Minister will remember, to scrap the Barnett formula had the unanimous backing of this Senedd before the summer. Given the Prime Minister was in listening mode 12 months ago, I ask a second time: what update has Keir Starmer recently shared with the First Minister on his attitude towards fair funding for Wales? Is he changing his mind?
Dydy mynd ar drywydd cyllid teg ddim yn fater cyfansoddiadol, nagyw? Dydw i ddim yn credu fy mod yn dweud unrhyw beth newydd wrth ddweud bod cysylltiad rhwng y pecyn cyllido cyffredinol hwnnw a'r gallu i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus da.
Mae'n flwyddyn yn ôl i'r wythnos hon pan ddywedodd Prif Weinidog Cymru yn falch bod Keir Starmer, ac rwy'n dyfynnu, 'yn barod i wrando' o ran cyllid teg i Gymru. Dywedodd y Prif Weinidog hefyd ei bod wedi codi'r mater gyda'r Canghellor, sydd am y tro o leiaf yn dal yn ei swydd. Ac rydym yn y cyfnod cyn ei chyllideb nesaf nawr, yr amser pwysicaf i wneud yr achos dros Gymru ar lefel y DU. Mae'r gyllideb hon yn gyfle i Lafur brofi unwaith ac am byth ei bod o ddifrif ynglŷn â mynd i'r afael â'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn cael ei hadnoddau.
Cafodd cynnig Plaid Cymru, bydd y Prif Weinidog yn cofio, i ddileu fformiwla Barnett gefnogaeth unfrydol y Senedd hon cyn yr haf. O ystyried bod Prif Weinidog y DU yn barod i wrando 12 mis yn ôl, fe ofynnaf am yr eildro: pa ddiweddariad y mae Keir Starmer wedi'i rannu gyda Phrif Weinidog Cymru yn ddiweddar ar ei agwedd tuag at gyllid teg i Gymru? Ydy e'n newid ei feddwl?
Let's be clear that we will constantly make the case. This is not a new thing; it's something that's happened for decades. I thought it was a tour de force that Mark Drakeford gave in explaining how the Barnett formula works. It's actually far more complex than many people realise, particularly since we've got a funding floor. So we've just got to make sure that, whatever happens, if there is a change, it is a change that works in our favour.
You've got to recognise along with everybody else that, actually, if you are going to change that, you have to get the support not just of the UK Government, but also Scotland and Northern Ireland as well. And they do very well from this current formula. So, let's be clear: you could probably have a word and see what you could do to speak to your colleague in the SNP to see if he might like to relinquish some of the money that he has to make sure that we get some of that.
What I can tell you is that last week we sealed the Bill in relation to coal tip communities, and I'm really pleased that what we've had is not just now a Bill that will secure, we hope, the future for those communities, making sure that we monitor those coalfield communities very well, but also £220 million that has come both from us and from the UK Labour Government. We asked for that under the Tories; we didn't get it. We have had that delivered and that will make a difference. We are employing people in those communities, and that is something that I think a Labour Government in Wales should be very proud of.
Gadewch i ni fod yn glir y byddwn ni'n gwneud yr achos yn gyson. Nid rhywbeth newydd yw hyn; mae'n rhywbeth sydd wedi digwydd ers degawdau. Roeddwn i'n meddwl ei fod yn tour de force a roddodd Mark Drakeford wrth esbonio sut mae fformiwla Barnett yn gweithio. Mae'n llawer mwy cymhleth nag y mae llawer o bobl yn sylweddoli, yn enwedig gan fod gennym gyllid gwaelodol. Felly mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr, beth bynnag sy'n digwydd, os oes newid, ei fod yn newid sy'n gweithio o'n plaid.
Mae'n rhaid i chi gydnabod ynghyd â phawb arall, mewn gwirionedd, os ydych chi'n mynd i newid hynny, mae'n rhaid i chi gael cefnogaeth nid yn unig gan Lywodraeth y DU, ond hefyd yr Alban a Gogledd Iwerddon hefyd. Ac maen nhw'n gwneud yn dda iawn o'r fformiwla bresennol hon. Felly, gadewch i ni fod yn glir: mae'n debyg y gallech chi gael gair a gweld beth allech chi ei wneud i siarad â'ch cydweithiwr yn yr SNP i weld a fyddai'n dymuno ildio rhywfaint o'r arian sydd ganddo i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael rhywfaint o hynny.
Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw ein bod ni wedi selio'r Bil mewn perthynas â chymunedau tomenni glo yr wythnos diwethaf, ac rwy'n falch iawn nad yw'r hyn rydyn ni wedi'i gael nid yn unig yn Fil a fydd yn sicrhau, gobeithio, ddyfodol y cymunedau hynny, gan wneud yn siŵr ein bod yn monitro'r cymunedau meysydd glo hynny'n dda iawn, ond hefyd £220 miliwn sydd wedi dod oddi wrthym ni ac oddi wrth Lywodraeth Lafur y DU. Fe wnaethom ni ofyn am hynny o dan y Torïaid; wnaethon ni ddim ei gael. Rydyn ni wedi cael hynny a bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth. Rydym yn cyflogi pobl yn y cymunedau hynny, ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n credu y dylai Llywodraeth Lafur yng Nghymru fod yn falch iawn ohono.
The First Minister references spending in Scotland. The recent decision by the UK Government gives a better deal to the SNP-led Scottish Government on capital spend than it does to the Labour-led Welsh Government here in Wales. She mentions the tour de force of the finance Cabinet Secretary; it's a bit of a tour de farce, isn't it, when you have a Welsh Government that pulls its punches on fighting for fair funding in order to be able to deliver public services in Wales.
When the Chancellor visited Wales in June after a terrible comprehensive spending review, she said she'd given the Welsh Government everything it had asked for. It was an awful indictment of its lack of ambition. So, with two Labour Governments, Wales continues to be underfunded. Labour knows this. Many of their prominent politicians have said so publicly. They know that this ties the Welsh Government's hands in meeting the challenges that affect people's everyday lives, yet Labour refuses to act. No wonder the people of Wales are losing faith in them and leaving them in droves.
So, my question is simple. Under this now year-old partnership in power, and with the next Senedd election just a little over six months away, will the First Minister commit that the Labour manifesto for that election will include an explicit pledge to scrap the Barnett formula and, crucially, that it will be ratified by Keir Starmer?
Mae'r Prif Weinidog yn cyfeirio at wariant yn yr Alban. Mae'r penderfyniad diweddar gan Lywodraeth y DU yn rhoi cytundeb gwell ar wariant cyfalaf i Lywodraeth yr Alban dan arweiniad yr SNP nag y mae'n ei roi i Lywodraeth Cymru dan arweiniad Llafur yma yng Nghymru. Mae hi'n sôn am gyflawniad arbennig Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid; onid yw'n dipyn o ffars pan fo gennych chi Lywodraeth Cymru sy'n dal yn ôl ar frwydro am gyllid teg er mwyn gallu darparu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.
Pan ymwelodd y Canghellor â Chymru ym mis Mehefin ar ôl adolygiad cynhwysfawr o wariant ofnadwy, dywedodd ei bod hi wedi rhoi popeth yr oedd wedi gofyn amdano i Lywodraeth Cymru. Roedd yn dditiad ofnadwy o'i diffyg uchelgais. Felly, gyda dwy Lywodraeth Lafur, mae Cymru'n parhau i gael ei thanariannu. Mae Llafur yn gwybod hyn. Mae llawer o'u gwleidyddion blaenllaw wedi dweud hynny'n gyhoeddus. Maen nhw'n gwybod bod hyn yn clymu dwylo Llywodraeth Cymru wrth ateb yr heriau sy'n effeithio ar fywydau bob dydd pobl, ond mae Llafur yn gwrthod gweithredu. Nid yw'n syndod bod pobl Cymru yn colli ffydd ynddyn nhw ac yn eu gadael yn eu heidiau.
Felly, mae fy nghwestiwn yn un syml. O dan y bartneriaeth hon sydd wedi bod mewn grym ers blwyddyn bellach, a chydag etholiad nesaf y Senedd ychydig dros chwe mis i ffwrdd, a wnaiff y Prif Weinidog ymrwymo y bydd maniffesto Llafur ar gyfer yr etholiad hwnnw yn cynnwys addewid penodol i gael gwared ar fformiwla Barnett ac, yn hollbwysig, y bydd yn cael ei gadarnhau gan Keir Starmer?
We're in a position where we're still working up the manifesto, but we've always said we want to see a reform of the Barnett formula. There's nothing new there. There's nothing revolutionary there. We'll still keep making the case. I think it is important for people in the country to recognise that what we've had is a £1.6 billion uplift as a result of a Labour Government in Westminster, which is transforming lives in this country. Let me remind you once again that this was a budget that you tried to block. We'd have seen significant cuts to our public services had you and your party had their way.
Rydyn ni mewn sefyllfa lle rydyn ni'n dal i weithio ar y maniffesto, ond rydyn ni bob amser wedi dweud ein bod ni eisiau gweld fformiwla Barnett yn cael ei diwygio. Does dim byd newydd yn y fan yna. Does dim byd chwyldroadol yn y fan yna. Byddwn ni'n parhau i gyflwyno'r achos. Rwy'n credu ei bod yn bwysig i bobl yn y wlad gydnabod mai'r hyn rydyn ni wedi'i gael yw cynnydd o £1.6 biliwn o ganlyniad i Lywodraeth Lafur yn San Steffan, sy'n trawsnewid bywydau yn y wlad hon. Gadewch i mi eich atgoffa chi unwaith eto bod hon yn gyllideb y gwnaethoch chi geisio ei rhwystro. Bydden ni wedi gweld toriadau sylweddol i'n gwasanaethau cyhoeddus pe baech chi a'ch plaid wedi cael eich ffordd.
3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r economi ym Mhreseli Sir Benfro? OQ63053
3. What is the Welsh Government doing to support the economy in Preseli Pembrokeshire? OQ63053
Tra bod pleidiau eraill yn siarad am greu swyddi, mae'r Blaid Lafur yn mynd ati i gyflawni. Mae'r buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru ym margen ddinesig bae Abertawe yn datgloi dros £1 biliwn o fuddsoddiad, ac yn creu miloedd o swyddi ar draws gorllewin Cymru—swyddi o safon a fydd yn helpu pobl gyda heriau costau byw.
Whilst other parties talk about creating jobs, Welsh Labour actually delivers them. The investment from the Welsh Government in the Swansea bay city deal is unlocking over £1 billion of investment, and creating thousands of jobs across west Wales—quality jobs that will help people with cost-of-living challenges.
First Minister, as you know, one of the key pillars of Pembrokeshire's economy is farming. Over the summer, I spent a great deal of time talking to local farmers about the wave of challenges that the sector is facing at the moment from your Government and, indeed, from the Government in Westminster. As you will know, farming businesses are vital to the local economy. They employ local people and support local supply chains by procuring local goods and services, which, in turn, generates a huge amount of money for the local economy. Therefore, it's extremely worrying to hear that there are proposals being made for an enormous solar park to be established on 316 acres of important farmland in Johnston in my constituency. So, First Minister, will you join me in opposing any proposals for large-scale solar farms on productive agricultural land? It's vital that we don't lose valuable food-producing land in Pembrokeshire, given the sector's clear importance to the local economy.
Prif Weinidog, fel y gwyddoch chi, un o gonglfeini economi sir Benfro yw ffermio. Dros yr haf, fe dreuliais i lawer o amser yn siarad â ffermwyr lleol am y don o heriau y mae'r sector yn eu hwynebu ar hyn o bryd gan eich Llywodraeth ac, yn wir, gan y Llywodraeth yn San Steffan. Fel y gwyddoch chi, mae busnesau ffermio yn hanfodol i'r economi leol. Maen nhw'n cyflogi pobl leol ac yn cefnogi cadwyni cyflenwi lleol trwy gaffael nwyddau a gwasanaethau lleol, sydd, yn ei dro, yn cynhyrchu swm enfawr o arian i'r economi leol. Felly, mae'n hynod bryderus clywed bod cynigion yn cael eu gwneud i sefydlu parc solar enfawr ar 316 erw o dir fferm pwysig yn Johnston yn fy etholaeth i. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i wrthwynebu unrhyw gynigion ar gyfer ffermydd solar mawr ar dir amaethyddol cynhyrchiol? Mae'n hanfodol nad ydyn ni'n colli tir gwerthfawr sy'n cynhyrchu bwyd yn sir Benfro, o ystyried pwysigrwydd amlwg y sector i'r economi leol.
Thanks very much. We recognise that agriculture has a significant role to play in the economy. I too spent a lot of time in agricultural shows over the summer speaking to many people involved in that sector. I am pleased that we've committed the equivalent of this year's basic payment scheme. It's £238 million for universal payments, so that's good. They are getting the same amount as they've had in the past. When it comes to planning issues, obviously, there's a possibility that they could be called in, so I can't make a statement on that.
Diolch yn fawr. Rydyn ni'n cydnabod bod gan amaethyddiaeth rôl bwysig i'w chwarae yn yr economi. Fe dreuliais i lawer o amser mewn sioeau amaethyddol dros yr haf yn siarad â llawer o bobl sy'n ymwneud â'r sector hwnnw. Rwy'n falch ein bod ni wedi ymrwymo'r hyn sy'n cyfateb i gynllun taliad sylfaenol eleni. Mae'n £238 miliwn ar gyfer taliadau cyffredinol, felly mae hynny'n dda. Maen nhw'n cael yr un swm ag y maen nhw wedi'i gael yn y gorffennol. O ran materion cynllunio, yn amlwg, mae posibilrwydd y gallen nhw gael eu galw i mewn, felly alla' i ddim gwneud datganiad ar hynny.
4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith strategaeth ddiwydiannol amddiffyn Llywodraeth y DU ar Gymru? OQ63085
4. What assessment has the First Minister made of the impact of the UK Government's defence industrial strategy on Wales? OQ63085
Wales has always punched above its weight in defence, from General Dynamics in Merthyr to Airbus in Broughton, providing skilled, well-paid jobs that sustain communities. The sector already contributes £1.5 billion to our economy, and with a defence growth deal on the table, I'm determined to make sure that Wales get its fair share.
Mae Cymru bob amser wedi gwneud yn well na'r disgwyl ym maes amddiffyn, o General Dynamics ym Merthyr i Airbus ym Mrychdyn, gan ddarparu swyddi medrus â chyflog da sy'n cynnal cymunedau. Mae'r sector eisoes yn cyfrannu £1.5 biliwn i'n heconomi, a chyda chytundeb i dyfu'r sector amddiffyn ar y bwrdd, rwy'n benderfynol o sicrhau bod Cymru'n cael ei chyfran deg.
I'm grateful to you for that, First Minister. It was a pleasure to join you visiting General Dynamics, in the constituency of our friend Dawn Bowden, in Pentrebach, in the spring. Since that visit, of course, the world has become a more dangerous place. We've seen for the first time for decades, or if ever, Russia attacking NATO countries. We've seen Russia deliberately targeting Poland and targeting the western alliance. It is more important than ever that we invest in the defence of the United Kingdom and of our values and democracy across Europe. Therefore, First Minister, do you agree with me that it is right and proper that, in Wales, we play our part and the Welsh Government leads us in doing so? I think all of us who have interests, who want to see the defence industry grow and succeed in Wales and provide deep roots in this country, must ensure that the Welsh Government has the support available to that industry and to that sector. Would it be possible to meet with the First Minister to discuss how the Welsh Government can improve the support it delivers to the defence sector, and to ensure that the defence sector has the support that it requires to ensure that those investments come to Wales?
Rwy'n ddiolchgar i chi am hynny, Prif Weinidog. Roedd hi'n bleser ymuno â chi ar ymweliad â General Dynamics, yn etholaeth ein ffrind Dawn Bowden, ym Mhentre-bach, yn y gwanwyn. Ers yr ymweliad hwnnw, wrth gwrs, mae'r byd wedi dod yn lle mwy peryglus. Rydyn ni wedi gweld am y tro cyntaf ers degawdau, os nad erioed, Rwsia yn ymosod ar wledydd NATO. Rydyn ni wedi gweld Rwsia yn targedu Gwlad Pwyl yn fwriadol ac yn targedu'r gynghrair orllewinol. Mae'n bwysicach nag erioed ein bod ni'n buddsoddi mewn amddiffyn y Deyrnas Unedig a'n gwerthoedd a'n democratiaeth ledled Ewrop. Felly, Prif Weinidog, ydych chi'n cytuno â mi ei bod yn iawn ac yn briodol ein bod ni, yng Nghymru, yn chwarae ein rhan a bod Llywodraeth Cymru yn ein harwain ni wrth wneud hynny? Rwy'n credu bod yn rhaid i bob un ohonom ni sydd â buddiannau, sydd eisiau gweld y diwydiant amddiffyn yn tyfu ac yn llwyddo yng Nghymru ac yn ymwreiddio'n ddwfn yn y wlad hon, sicrhau bod gan Lywodraeth Cymru y gefnogaeth sydd ar gael i'r diwydiant hwnnw ac i'r sector hwnnw. A fyddai'n bosibl cwrdd â'r Prif Weinidog i drafod sut y gall Llywodraeth Cymru wella'r gefnogaeth y mae'n ei rhoi i'r sector amddiffyn, ac i sicrhau bod y sector amddiffyn yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arno i sicrhau bod y buddsoddiadau hynny'n dod i Gymru?
Thanks very much, Alun, and thanks for your championing of this sector. I think he's right, we're living in a much more unstable world, and I think the incursions into Poland by Russia have been extremely concerning, and it does mean that we have to recognise that the threat is increasing. And the defence sector provides opportunities for skilled jobs in our communities, as we saw in Merthyr, and it's excellent to see how much they contribute, not just to those workers, but to the broader economy. I think we were there for the hundredth Ajax vehicle coming off the production line in April.
I want to give you a reassurance that the economy Secretary is all over this issue. She is determined to make sure that we get our fair share when it comes to the defence growth deal. She was in the Defence and Security Equipment International conference showcase that happened last week, and had the opportunity to speak directly to people who were involved in this sector, and to make the case for them coming and basing themselves and growing in Wales.
Diolch yn fawr iawn, Alun, a diolch i chi am hyrwyddo'r sector hwn. Rwy'n credu ei fod yn iawn, rydyn ni'n byw mewn byd llawer mwy ansefydlog, ac rwy'n credu bod yr ymosodiadau ar Wlad Pwyl gan Rwsia wedi bod yn bryderus iawn, ac mae'n golygu bod yn rhaid i ni gydnabod bod y bygythiad yn cynyddu. Ac mae'r sector amddiffyn yn cynnig cyfleoedd ar gyfer swyddi medrus yn ein cymunedau, fel y gwnaethon ni ei weld ym Merthyr, ac mae'n wych gweld faint maen nhw'n cyfrannu, nid yn unig i'r gweithwyr hynny, ond i'r economi ehangach. Roedden ni yno, rwy'n credu, pan ddaeth canfed cerbyd Ajax oddi ar y llinell gynhyrchu ym mis Ebrill.
Rwyf eisiau rhoi sicrwydd i chi fod Ysgrifennydd yr economi yn ymdrin â'r mater hwn. Mae hi'n benderfynol o wneud yn siŵr ein bod ni'n cael ein cyfran deg o'r cytundeb i dyfu'r sector amddiffyn. Roedd hi'n bresennol yn arddangosfa cynhadledd Defence and Security Equipment International yr wythnos diwethaf, ac fe gafodd hi gyfle i siarad yn uniongyrchol â phobl a oedd yn ymwneud â'r sector hwn, ac i wneud yr achos dros ddod yma a lleoli eu hunain a thyfu yng Nghymru.
I'm grateful to the Member for Blaenau Gwent for submitting this question today, because it's important not to underestimate both the importance of defence infrastructure and investment in terms of our national security, but also in terms of our economic security as well. Indeed, in this Chamber, I've raised, back in February, May and June, the need for better correspondence or better dialogue from the Welsh Government on what it's doing to support the defence industry here in Wales. I use the phrase that we were in a 'pre-war era', but as we've heard, that pre-war era could soon become a war era. I even wrote to the Secretary of State for Defence on Pembrokeshire's proud military history and the opportunities around infrastructure and investment that rest within that county. But I received a pretty bland reply from the Minister for Defence Procurement and Industry, which only referenced the defence industrial strategy once in that reply. So, as First Minister, what representations have you made to the UK Government on Wales's role within the defence industrial strategy, and would you publish that correspondence?
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Flaenau Gwent am gyflwyno'r cwestiwn hwn heddiw, oherwydd mae'n bwysig peidio â thanamcangyfrif pwysigrwydd seilwaith amddiffyn a'r buddsoddiad ynddo o ran ein diogelwch cenedlaethol, ond hefyd o ran ein diogelwch economaidd hefyd. Yn wir, yn y Siambr hon, rwyf wedi codi, yn ôl yn Chwefror, Mai a Mehefin, yr angen am ohebiaeth well neu ddeialog well gan Lywodraeth Cymru ar yr hyn y mae'n ei wneud i gefnogi'r diwydiant amddiffyn yma yng Nghymru. Rwy'n defnyddio'r ymadrodd ein bod ni mewn 'cyfnod cyn-ryfel', ond fel yr ydyn ni wedi'i glywed, gallai'r cyfnod cyn-ryfel hwnnw ddod yn gyfnod rhyfel yn fuan. Fe wnes i hyd yn oed ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Amddiffyn ar hanes milwrol balch sir Benfro a'r cyfleoedd ynghylch seilwaith a buddsoddi sydd i'w cael yn y sir honno. Ond fe ges i ymateb eithaf didaro gan y Gweinidog dros Gaffael Amddiffyn a Diwydiant, a wnaeth ond cyfeirio unwaith yn yr ateb hwnnw at y strategaeth ddiwydiannol amddiffyn. Felly, fel Prif Weinidog, pa sylwadau ydych chi wedi'u gwneud i Lywodraeth y DU ar rôl Cymru o fewn y strategaeth ddiwydiannol amddiffyn, ac a wnewch chi gyhoeddi'r ohebiaeth honno?
Thanks very much. We have a very active discussion and dialogue with the relevant department in London. In fact, after the visit to General Dynamics, I wrote to the defence Secretary to make the case for defence in Wales. There are around 285 Wales-based companies employing over 5,700 personnel, that have created 300 apprenticeships, and are contributing over £0.5 billion to our economy. So, this is a reasonable amount already, but I think there are huge opportunities for us to go further. So, I want to reassure you that the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning is very focused on this issue and determined to land further investments, as a result of the defence growth deal, which has been published.
Diolch yn fawr. Rydyn ni'n cael trafodaeth a deialog weithgar iawn gyda'r adran berthnasol yn Llundain. Yn wir, ar ôl yr ymweliad â General Dynamics, fe ysgrifennais i at yr Ysgrifennydd amddiffyn i gyflwyno'r achos dros amddiffyn yng Nghymru. Mae tua 285 o gwmnïau yng Nghymru sy'n cyflogi dros 5,700 o bersonél, sydd wedi creu 300 o brentisiaethau, ac sy'n cyfrannu dros £0.5 biliwn i'n heconomi. Felly, mae hyn eisoes yn swm rhesymol, ond rwy'n credu bod cyfleoedd enfawr i ni fynd ymhellach. Felly, rwyf eisiau eich sicrhau bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio yn rhoi sylw manwl iawn i'r mater hwn ac yn benderfynol o sicrhau buddsoddiadau eraill, o ganlyniad i'r cytundeb a gyhoeddwyd i dyfu'r sector amddiffyn.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am lefelau presennol adeiladu tai yng Nghymru a’r rhagolygon ar gyfer gweddill y flwyddyn ariannol hon? OQ63083
5. Will the First Minister provide an update on the current levels of house building in Wales and the forecast for the rest of this financial year? OQ63083
Mae cael cartref sefydlog yn hanfodol i ymdeimlad pobl o ddiogelwch. Dyna pam mae adeiladu tai yn cael lle canolog ymysg y pethau rŷn ni'n benderfynol o'u cyflawni. Er gwaethaf Brexit, COVID, chwyddiant cynyddol ac anhrefn y Torïaid, mae'r Llywodraeth Lafur hon wedi cyflawni i bobl Cymru. Rŷn ni wedi buddsoddi dros £2 biliwn mewn tai cymdeithasol—yr uchaf ers bron i ddau ddegawd—gan greu miloedd o dai newydd gan gynghorau a chymdeithasau tai.
Having a stable home is fundamental to people's sense of security. That's why we put house building as a centrepiece of the things that we are determined to deliver. Despite Brexit, COVID, rising inflation and Tory chaos, this Welsh Labour Government has delivered for the people of Wales. We've invested over £2 billion in social housing—the highest in nearly two decades—creating thousands of new homes by councils and housing associations.
Figures published by your Government in August show that construction started on 3,798 new dwellings in 2024-25, down 26 per cent on the previous year. Your own press release says this marked the lowest number of new dwelling starts on record, worse even than during the pandemic. The same press release shows that new dwellings completed in Wales last year was 33 per cent down on a decade ago, while it's gone up by almost 10 per cent across the rest of the UK. The figure for new starts is about half the figure we need to build every year according to your own housing needs estimate. Why have you allowed house building in Wales to collapse at a time when there are 94,000 households on a housing waiting list, and what are you going to do about it?
Mae ffigurau a gyhoeddwyd gan eich Llywodraeth ym mis Awst yn dangos bod gwaith adeiladu wedi dechrau ar 3,798 o anheddau newydd yn 2024-25, i lawr 26 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Mae eich datganiad eich hun i'r wasg yn dweud mai dyma'r nifer isaf o anheddau newydd i gael eu hadeiladu erioed, yn waeth hyd yn oed nag yn ystod y pandemig. Mae'r un datganiad i'r wasg yn dangos bod nifer yr anheddau newydd a gwblhawyd yng Nghymru y llynedd 33 y cant yn is na degawd yn ôl, tra bod cynnydd o bron i 10 y cant ar draws gweddill y DU. Mae'r ffigur ar gyfer anheddau newydd tua hanner y ffigur y mae angen i ni ei adeiladu bob blwyddyn yn ôl eich amcangyfrif eich hun o anghenion tai. Pam rydych chi wedi caniatáu i adeiladu tai yng Nghymru fynd ar chwâl ar adeg pan fo 94,000 o aelwydydd ar restr aros am dai, a beth ydych chi'n mynd i'w wneud am hynny?
Well, I think we've got to distinguish between the private sector and the social sector, and obviously there is a need to push the private sector to go much further. But when it comes to social housing, in the first three years nearly 9,000 homes for rent were delivered in the social sector. That's the highest annual delivery rate since 2008. We are looking forward to new figures being published in November, and we're very confident that they will increase significantly at that point as well.
Wel, rwy'n credu bod yn rhaid i ni wahaniaethu rhwng y sector preifat a'r sector cymdeithasol, ac yn amlwg mae angen gwthio'r sector preifat i fynd ymhellach. Ond o ran tai cymdeithasol, yn y tair blynedd gyntaf, cafodd bron i 9,000 o gartrefi i'w rhentu eu cyflenwi yn y sector cymdeithasol. Dyna'r gyfradd gyflenwi flynyddol uchaf ers 2008. Rydyn ni'n edrych ymlaen at weld ffigurau newydd yn cael eu cyhoeddi ym mis Tachwedd, ac rydyn ni'n hyderus iawn y byddan nhw'n cynyddu'n sylweddol bryd hynny hefyd.
First Minister, as we have just heard, last year Wales saw just 4,754 new homes built, the second lowest figure since 1975. This deepening housing crisis is leaving many young people anxious as they struggle to find somewhere to live. While there's a target for social housing, there's no equivalent for open market homes, creating a policy vacuum within the sector. The Competition and Markets Authority has warned in a recent report that in Wales there are far too few homes, unpredictable delivery, and weak, inconsistent targets from local planning authorities. Alarmingly, as you will know, only 30 per cent of local development plans are less than five years old, severely undermining future planning and investment. With this in mind, what action will the Welsh Government take to deliver a clear, ambitious housing strategy across all tenures that meet the needs of all communities? Thank you.
Prif Weinidog, fel yr ydyn ni newydd glywed, y llynedd dim ond 4,754 o gartrefi newydd a gafodd eu hadeiladu yng Nghymru, yr ail ffigur isaf ers 1975. Mae'r argyfwng tai hwn sy'n gwaethygu yn gadael llawer o bobl ifanc yn pryderu wrth iddyn nhw ei chael hi'n anodd dod o hyd i rywle i fyw. Er bod yna darged ar gyfer tai cymdeithasol, does dim targed cyfatebol ar gyfer cartrefi ar y farchnad agored, gan greu gwagle polisi yn y sector. Mae'r Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd wedi rhybuddio mewn adroddiad diweddar bod rhy ychydig o lawer o gartrefi, darpariaeth anodd ei rhagweld, a thargedau gwan, anghyson gan awdurdodau cynllunio lleol yng Nghymru. Yn frawychus, fel y gwyddoch chi, dim ond 30 y cant o gynlluniau datblygu lleol sy'n llai na phum mlwydd oed, gan danseilio'n ddifrifol gynllunio a buddsoddiad yn y dyfodol. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyflwyno strategaeth dai glir, uchelgeisiol ar draws pob deiliadaeth sy'n diwallu anghenion pob cymuned? Diolch.
Thanks very much. I think it is important to see what the Welsh Labour Government has done to try and drive and encourage the private sector to develop, and the Development Bank of Wales are making huge efforts in this space, making sure that small and medium-sized enterprises have the ability to build homes. Part of the issue across the United Kingdom is the stranglehold by the major companies, and we need to make sure that they're not sitting on areas where they have planning permission, but they actually build. So, creating a shortage sitting on areas where they're not building is, I think, an issue. It is not just an issue in Wales, it is an issue further afield, but this is certainly something that I've asked the Minister responsible to look at and to see what more we can do to encourage the private sector to build more in Wales.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig gweld beth mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi'i wneud i geisio ysgogi ac annog y sector preifat i ddatblygu, ac mae Banc Datblygu Cymru yn gwneud ymdrechion enfawr yn y maes hwn, gan sicrhau bod gan fusnesau bach a chanolig y gallu i adeiladu cartrefi. Rhan o'r broblem ar draws y Deyrnas Unedig yw'r gafael haearnaidd sydd gan y cwmnïau mawr, ac mae angen i ni wneud yn siŵr nad ydyn nhw'n llusgo'u traed mewn ardaloedd lle mae ganddyn nhw ganiatâd cynllunio, ond eu bod nhw'n mynd ati i adeiladu. Felly, mae creu prinder trwy lusgo eu traed mewn ardaloedd lle nad ydyn nhw'n adeiladu yn broblem, rwy'n credu. Nid problem yng Nghymru yn unig yw hon, mae'n broblem ehangach, ond mae hyn yn sicr yn rhywbeth rwyf wedi gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol ei ystyried ac i weld beth arall y gallwn ni ei wneud i annog y sector preifat i adeiladu mwy yng Nghymru.
6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella gwasanaethau strôc? OQ63060
6. What plans does the Welsh Government have to improve stroke services? OQ63060
Stroke is one of Wales's biggest killers, but 90 per cent of strokes are preventable. That's why our plan is bold, and that is better prevention, faster diagnosis and world-class rehabilitation. Our quality statement for stroke set out that ambition in 2021.
Strôc yw un o'r cyflyrau sy'n lladd fwyaf yng Nghymru, ond mae'n bosibl atal 90 y cant o strociau. Dyna pam mae ein cynllun yn feiddgar, sef dulliau atal gwell, diagnosis cyflymach ac adsefydlu o'r radd flaenaf. Nodwyd yr uchelgais hwnnw yn ein datganiad ansawdd ar gyfer strôc yn 2021.
Those are ambitions, not plans. When it comes to stroke outcomes, Wales currently ranks 21 out of 26 countries in Europe, with England positioned at 12. Almost three years ago, I led a debate here on stroke services, stating that the Stroke Association has also called for a renewed FAST campaign—face, arms, speech, time—by Public Health Wales to improve awareness of stroke symptoms and urge those experiencing these to call 999 as soon as possible. Almost two years ago I backed a motion here calling for a biennial Act FAST campaign in Wales.
Last year I sponsored and opened the Wales Stroke Association summit in the Senedd, highlighting that stroke is estimated to cost NHS Wales £220 million annually, rising to £2.8 billion by 2035 if no action is taken to mitigate this. How do you therefore respond to calls by the Stroke Association in Wales now to make the transformation of stroke services a programme for government, for a bilingual and biennial Act FAST campaign and for specialist mental health support for stroke survivors?
Uchelgeisiau yw'r rheini, nid cynlluniau. O ran canlyniadau strôc, mae Cymru yn yr unfed safle ar hugain allan o 26 o wledydd yn Ewrop ar hyn o bryd, gyda Lloegr yn yr ail safle ar ddeg. Bron i dair blynedd yn ôl, fe arweiniais i ddadl yma ar wasanaethau strôc, gan nodi bod y Gymdeithas Strôc hefyd wedi galw ar Iechyd Cyhoeddus Cymru i gynnal ymgyrch NESA—nam ar y wyneb, estyn, siarad, amser—o'r newydd i wella ymwybyddiaeth o symptomau strôc ac i annog y rhai sy'n profi'r rhain i ffonio 999 cyn gynted â phosibl. Bron i ddwy flynedd yn ôl, fe gefnogais i gynnig yn y fan yma yn galw am ymgyrch Cam NESA bob dwy flynedd yng Nghymru.
Y llynedd, fe wnes i noddi ac agor uwchgynhadledd Cymdeithas Strôc Cymru yn y Senedd, gan dynnu sylw at yr amcangyfrif bod strôc yn costio £220 miliwn i GIG Cymru bob blwyddyn, gan godi i £2.8 biliwn erbyn 2035 os na chaiff camau eu cymryd i liniaru hyn. Sut ydych chi, felly, yn ymateb i alwadau gan y Gymdeithas Strôc yng Nghymru nawr i wneud trawsnewid gwasanaethau strôc yn un o raglenni'r llywodraeth, ac i gael ymgyrch cam NESA ddwyieithog bob dwy flynedd a chymorth iechyd meddwl arbenigol i oroeswyr strôc?
Thanks very much. And you're quite right to outline the fact that, actually, the number of people who have strokes in Wales—. There are 70,000 survivors of strokes in Wales, but we expect that number to rise dramatically in future years, so we need to try and get ahead of this issue. Prevention, as I say, is key to that. What we know is that the sooner you're treated, the better the chance there is of recovery. So, for every second that the blood to the brain is cut off, every minute means that more blood cells die.
But things are improving. Outcomes are getting better. The proportion of people who've made a full recovery has risen from 16 per cent to 48 per cent. And one thing I'm particularly proud of is that Wales is the first country in the United Kingdom to implement revolutionary artificial intelligence technology for faster stroke diagnosis, and that happens in every health board in Wales. So, things are improving. We've got software that analyses computed tomography scans to identify the type and severity and the most appropriate treatment for the patient. So, technology is going to be part of the route to help us with this issue.
Diolch yn fawr. Ac rydych chi'n hollol gywir i amlinellu'r ffaith bod, a dweud y gwir, nifer y bobl sy'n cael strôc yng Nghymru—. Mae 70,000 o bobl sydd wedi goroesi strôc yng Nghymru, ond rydyn ni'n disgwyl i'r nifer hwnnw gynyddu'n ddramatig yn y blynyddoedd i ddod, felly mae angen i ni geisio achub y blaen ar y mater hwn. Mae gweithgarwch atal, fel rwy'n ei ddweud, yn allweddol i hynny. Yr hyn rydyn ni'n ei wybod yw, po gynharaf y cewch chi eich trin, gorau oll yw'r siawns o wella. Felly, am bob eiliad mae'r gwaed yn cael ei atal rhag mynd i'r ymennydd, mae pob munud yn golygu bod mwy o gelloedd y gwaed yn marw.
Ond mae pethau'n gwella. Mae canlyniadau'n gwella. Mae cyfran y bobl sydd wedi gwneud adferiad llawn wedi cynyddu o 16 y cant i 48 y cant. Ac un peth rwy'n arbennig o falch ohono yw mai Cymru yw'r wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i weithredu technoleg deallusrwydd artiffisial chwyldroadol ar gyfer cael diagnosis strôc yn gyflymach, ac mae hynny'n digwydd ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru. Felly, mae pethau'n gwella. Mae gennym ni feddalwedd sy'n dadansoddi sganiau tomograffeg gyfrifiadurol i nodi'r math a'r difrifoldeb a'r driniaeth fwyaf priodol ar gyfer y claf. Felly, mae technoleg yn mynd i fod yn rhan o'r llwybr i'n helpu ni gyda'r mater hwn.
That’s very reassuring and incredibly important. My constituent Dr Shakeel Ahmad is, obviously, leading on this, and none of us would want this intervention into your brain, if you have a blood clot, being done by anybody other than somebody who did that as their primary job. So, how far ahead are we in ensuring that we have these regional centres for excellence in every part of Wales?
Mae hynny'n rhoi llawer o sicrwydd ac mae'n hynod bwysig. Mae fy etholwr Dr Shakeel Ahmad, yn amlwg, yn arwain ar hyn, ac ni fyddai'r un ohonom ni eisiau i'r ymyrraeth hon i'ch ymennydd, os oes gennych chi glot gwaed, gael ei wneud gan unrhyw un heblaw am rywun sy'n gwneud hynny fel ei brif swydd. Felly, pa mor bell ar y blaen ydyn ni o ran sicrhau bod gennym ni'r canolfannau rhagoriaeth rhanbarthol hyn ym mhob rhan o Gymru?
Thanks very much. We are taking our lead from the clinicians, and we've got to look at what are the best outcomes for patients, and Shakeel Ahmad is helping us very much in that space. Now, we recognise that centres of excellence, where you have to try and attract brilliant people, like Shakeel Ahmad—. It's going to be difficult if we've got too many of them, and we need to be aware of that. But we also need to be aware that there are communities that are concerned about losing the facilities they have at the moment. I know there's a particular issue in Bronglais. So, we just need to make sure that we get the balance right and we listen to local communities, but we make sure that the outcomes in the end are the things that are best for patients.
Diolch yn fawr. Rydyn ni'n cymryd ein harweiniad gan y clinigwyr, ac mae'n rhaid i ni edrych ar beth yw'r canlyniadau gorau i gleifion, ac mae Shakeel Ahmad yn rhoi llawer o help i ni yn y maes hwnnw. Nawr, rydyn ni'n cydnabod bod canolfannau rhagoriaeth, lle mae'n rhaid i chi geisio denu pobl wych, fel Shakeel Ahmad—. Mae'n mynd i fod yn anodd os oes gennym ni ormod ohonyn nhw, ac mae angen i ni fod yn ymwybodol o hynny. Ond mae angen i ni hefyd fod yn ymwybodol bod yna gymunedau sy'n poeni am golli'r cyfleusterau sydd ganddyn nhw ar hyn o bryd. Rwy'n gwybod bod yna broblem arbennig ym Mronglais. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n cael y cydbwysedd yn gywir ac yn gwrando ar gymunedau lleol, ond yn sicrhau mai'r canlyniadau yn y pen draw yw'r pethau sydd orau i gleifion.
7. Pa gynlluniau sydd gan Llywodraeth Cymru i sicrhau datganoli Ystad y Goron? OQ63065
7. What plans does the Welsh Government have to secure the devolution of the Crown Estate? OQ63065
Dwi wedi dweud hynny o'r blaen a dwi eisiau ei ddweud e eto: does dim rheswm da pam y dylai Cymru gael ei thrin yn wahanol i'r Alban yn y maes yma. Mae Ystâd y Goron wedi cael ei datganoli yno, ac fe ddylai gael ei datganoli yma. Mae safbwynt Llafur Cymru ar hyn wedi ei hen sefydlu, gyda chefnogaeth comisiynau annibynnol sydd i gyd yn dweud yr un peth: dylai'r cyfoeth sy'n cael ei gynhyrchu drwy'n hadnoddau naturiol aros yma yng Nghymru.
I've said it before and I'll say it again: there is no good reason why Wales should be treated any differently from Scotland in this area. The Crown Estate has been devolved there, and it should be devolved here. Welsh Labour's position on this is a long-standing one, backed up by independent commissions that all say the same thing: the wealth generated from our natural resources should stay here in Wales.
Felly, pan nad yw hi'n cael ei datganoli?
So, why isn't it being devolved?
Rŷn ni'n trafod gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Y ffaith yw dŷn ni ddim yn gallu gwneud iddyn nhw wneud dim byd. Mae hynny'n drafodaeth. Wel, byddai'n ddiddorol gweld beth fyddai Plaid Cymru annibynnol yn gofyn iddyn nhw ei wneud. Beth sy'n bwysig, dwi'n meddwl, yw ein bod ni yn gwneud yr achos ac yn sicrhau eu bod nhw'n deall bod yn rhaid i ddatblygiadau, fel maen nhw eisiau eu gweld yng Nghymru, elwa pobl Cymru. Ac ar hyn o bryd, rŷn ni eisiau gweld lot fwy o dystiolaeth y bydd hwn yn rhywbeth a fydd o fudd i'n gwlad ni.
We're in discussions with the UK Governmen. The fact is that we can't make them do anything. That's a discussion. Well, it'll be interesting to see what an independent Plaid Cymru would ask them to do. What's important, I think, is that we do make the case and ensure that they understand that developments, such as those that they want to see in Wales, must be for the benefit of the people of Wales. And at present, we want to see a lot more evidence that this will be of benefit to our country.
Well, it’s constitutional navel gazing again this afternoon, isn’t it, from Plaid Cymru, bringing this question to the Chamber? Because the real issues that matter to the people of Wales are the longest NHS waiting lists anywhere in the UK, the worst educational outcomes anywhere in the UK, and the weakest economy as well. And there is a connection between those things, because it’s not just your record, First Minister; it’s Plaid Cymru who have propped you up, with the Liberal Democrats as well, over that time. So, given the record that the three of you enjoy together, why on earth should we give you more powers to ruin Wales with?
Wel, mae'n fogailsyllu cyfansoddiadol eto y prynhawn yma, onid yw, gan Blaid Cymru, yn dod â'r cwestiwn hwn i'r Siambr? Oherwydd y materion sy'n wirioneddol bwysig i bobl Cymru yw rhestrau aros hiraf y GIG unrhyw le yn y DU, y canlyniadau addysgol gwaethaf unrhyw le yn y DU, a'r economi wannaf hefyd. Ac mae cysylltiad rhwng y pethau hynny, oherwydd nid dim ond eich record chi ydyw, Prif Weinidog; Plaid Cymru sydd wedi eich cefnogi, gyda'r Democratiaid Rhyddfrydol hefyd, dros y cyfnod hwnnw. Felly, o ystyried y record y mae'r tair ohonoch chi'n ei mwynhau gyda'ch gilydd, pam ar y ddaear ddylen ni roi mwy o bwerau i chi ddifetha Cymru?
Let me just be clear: I don’t think this is constitutional navel gazing. The reason that we’re asking for this is because it would bring more money into our country—more money that would help us to develop our public services. So, that’s the logic behind it. We need to make sure—. Because it is a slightly different situation from Scotland, in the sense that I think a lot of the seabed is outside of Welsh waters, so we’ve got to make sure that we’re very clear about what the benefit would be. But, as a principle, I think it is important that Wales benefits from our own natural resources.
Gadewch i mi fod yn glir: dydw i ddim yn credu mai bogailsyllu cyfansoddiadol yw hyn. Y rheswm rydyn ni'n gofyn am hyn yw oherwydd byddai'n dod â mwy o arian i'n gwlad—mwy o arian a fyddai'n ein helpu ni i ddatblygu ein gwasanaethau cyhoeddus. Felly, dyna'r rhesymeg y tu ôl iddo. Mae angen i ni wneud yn siŵr—. Oherwydd mae'n sefyllfa ychydig yn wahanol i'r Alban, yn yr ystyr fy mod i'n credu bod llawer o wely'r môr y tu allan i ddyfroedd Cymru, felly mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n glir iawn ynglŷn â beth fyddai'r fantais. Ond, fel egwyddor, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod Cymru yn elwa ar ein hadnoddau naturiol ein hunain.
Good afternoon, First Minister. I know it’s been a very difficult day, and we must not forget that, in terms of treating each other with kindness.
I want to bring the issue back to the question, which is actually the devolution of the Crown Estate. Last month, 79-year-old David Hardwick from Radnorshire, born and raised on his family farm, was visited on his doorstep by Crown Estate officials, just before seven in the evening. They demanded payment for arrears—£100 a year simply to use a farm track his family and community have relied on since 1880. Surely we can agree that no Welsh farmer, or anybody else, should face intimidation—which is how it felt to him—for accessing land their family had farmed for generations.
This case highlights a wider system, where billions from Wales’s land and offshore resources flow straight to London, leaving our communities underfunded. Councils, as we know, even have to pay for public access to beaches and marinas—money that should stay here in Wales.
I’ve heard what you’ve said, and I don’t doubt your commitment to devolve the Crown Estate, but this must happen urgently, and we must see action. So, can I ask you: what action have you been taking in the last couple of months to ensure that we have the devolution of the Crown Estate here to us in Wales? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwy'n gwybod ei fod wedi bod yn ddiwrnod anodd iawn, a dylen ni ddim anghofio hynny, o ran trin ein gilydd â charedigrwydd.
Rwyf eisiau dod â'r mater hwn yn ôl at y cwestiwn, sef datganoli Ystad y Goron. Fis diwethaf, ymwelodd swyddogion Ystad y Goron â David Hardwick, 79 oed o sir Faesyfed, a gafodd ei eni a'i fagu ar ei fferm deuluol, ar stepen ei ddrws, ychydig cyn saith o'r gloch y nos. Gwnaethon nhw fynnu taliad am ôl-ddyledion—£100 y flwyddyn dim ond i ddefnyddio trac fferm y mae ei deulu a'i gymuned wedi dibynnu arno ers 1880. Does bosibl y gallwn ni gytuno na ddylai unrhyw ffermwr o Gymru, nac unrhyw un arall, wynebu bygythiad—a dyna sut roedd yn ei deimlo iddo ef—am gael mynediad at dir yr oedd ei deulu wedi'i ffermio ers cenedlaethau.
Mae'r achos hwn yn tynnu sylw at system ehangach, lle mae biliynau o adnoddau tir a môr Cymru yn llifo'n syth i Lundain, gan adael ein cymunedau wedi'u tanariannu. Mae cynghorau, fel y gwyddom ni, hyd yn oed yn gorfod talu am fynediad cyhoeddus i draethau a marinâu—arian a ddylai aros yma yng Nghymru.
Rwyf wedi clywed yr hyn rydych chi wedi'i ddweud, a dydw i ddim yn amau eich ymrwymiad i ddatganoli Ystad y Goron, ond mae'n rhaid i hyn ddigwydd ar frys, ac mae'n rhaid i ni weld gweithredu. Felly, a gaf i ofyn i chi: pa gamau ydych chi wedi bod yn eu cymryd yn ystod y misoedd diwethaf i sicrhau bod gennym ni ddatganoli Ystad y Goron yma i ni yng Nghymru? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. The Deputy First Minister will be making a statement on this this month, to talk about what the next steps will be in relation to this. But I think, as a principle, I agree that there shouldn’t be a case where that money is being transferred to the United Kingdom Government without any say from the Welsh Government here in Wales.
Diolch yn fawr. Bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn gwneud datganiad ar hyn y mis hwn, i sôn am y camau nesaf o ran hyn. Ond rwy'n credu, fel egwyddor, fy mod i'n cytuno na ddylai fod achos lle mae'r arian hwnnw'n cael ei drosglwyddo i Lywodraeth y Deyrnas Unedig heb unrhyw lais gan Lywodraeth Cymru yma yng Nghymru.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar bolisi Llywodraeth Cymru ar ddarparu presgripsiynau meddygol am ddim i bobl yng Nghymru? OQ63055
8. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's policy on the provision of free medical prescriptions for people in Wales? OQ63055
So, free prescriptions are one of the Welsh Labour Government's proudest achievements. For 18 years, we've ensured that nobody has to choose between paying their bills and picking up their medicines. It keeps people healthy, saves lives, and reduces pressure on the NHS by keeping people out of hospital.
Felly, presgripsiynau am ddim yw un o'r cyflawniadau mae Llywodraeth Lafur Cymru yn fwyaf balch ohono. Am 18 mlynedd, rydyn ni wedi sicrhau nad oes rhaid i neb ddewis rhwng talu eu biliau a chasglu eu meddyginiaethau. Mae'n cadw pobl yn iach, yn achub bywydau, ac yn lleihau'r pwysau ar y GIG trwy gadw pobl allan o'r ysbyty.
First Minister, prescriptions in England are now £9.90 per item—something that we don’t have to bear within Wales. The Welsh Conservatives have frequently spoken of their opposition to the free prescriptions policy. Reform—the new Reform party—want to privatise the national health service, which would mean an end to free prescriptions. Can you give an assurance that this Welsh Labour Government values the importance of money not being an obstacle to people getting the medicines that they actually need?
Prif Weinidog, mae presgripsiynau yn Lloegr yn £9.90 yr eitem erbyn hyn—rhywbeth nad oes rhaid i ni ei ysgwyddo yng Nghymru. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi siarad yn aml am eu gwrthwynebiad i'r polisi presgripsiynau am ddim. Mae Reform—plaid newydd Reform—eisiau preifateiddio'r gwasanaeth iechyd gwladol, a fyddai'n golygu diwedd ar bresgripsiynau am ddim. Allwch chi roi sicrwydd bod y Llywodraeth Lafur Cymru hon yn gwerthfawrogi pwysigrwydd y ffaith nad yw arian yn rhwystr i bobl gael y meddyginiaethau sydd eu hangen arnyn nhw mewn gwirionedd?
Thanks very much, Mick, and prescription charges, we think, are a tax on illness, and we’re really proud that we’ve scrapped that tax. And what you see here is Labour values in action—healthcare based on need and not on your wallet.
Diolch yn fawr iawn, Mick, ac mae taliadau am bresgripsiynau, yn ein barn ni, yn dreth ar salwch, ac rydyn ni'n falch iawn ein bod ni wedi dileu'r dreth honno. A'r hyn rydych chi'n ei weld yma yw gwerthoedd Llafur ar waith—gofal iechyd yn seiliedig ar angen ac nid ar eich waled.
The people of Wales, rightly so, value their free prescriptions and healthcare that is free at the point of need. I and my party support that principle, unlike other parties in this Chamber, like Reform UK, who want to privatise our health system across Wales, putting our elderly and the most vulnerable people in our society at risk, because they would have to pay for healthcare, something that I strongly oppose.
But there is a serious issue about the cost and sustainability of low-level drugs—drugs such as Aspirin, ibuprofen and paracetamol—which do cost the NHS millions of pounds every year. So, I'm just interested, First Minister: would your Government look at cost-labelling on these drugs, so people can understand how much those drugs cost our GP services, so people who can afford them could make an informed decision to go into a pharmacy, perhaps, or any other shops, where they cost under £1, mainly, for these drugs?
Mae pobl Cymru, yn gywir ddigon, yn gwerthfawrogi eu presgripsiynau am ddim a'r gofal iechyd sydd am ddim lle bynnag y bo’i angen. Rwyf i a fy mhlaid yn cefnogi'r egwyddor honno, yn wahanol i bleidiau eraill yn y Siambr hon, fel Reform UK, sydd eisiau preifateiddio ein system iechyd ledled Cymru, gan roi ein henoed a'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas mewn perygl, oherwydd byddai'n rhaid iddyn nhw dalu am ofal iechyd, rhywbeth rwyf yn ei wrthwynebu'n gryf.
Ond mae yna fater difrifol ynglŷn â chost a chynaliadwyedd cyffuriau lefel isel—cyffuriau fel Aspirin, ibuprofen a pharasetamol—sydd yn costio miliynau o bunnoedd i'r GIG bob blwyddyn. Felly, mae gen i ddiddordeb, Prif Weinidog: a fyddai eich Llywodraeth yn edrych ar labelu costau ar y cyffuriau hyn, fel y gall pobl ddeall faint mae'r cyffuriau hynny'n ei gostio i'n gwasanaethau meddygon teulu, fel y gallai pobl sy'n gallu eu fforddio wneud penderfyniad gwybodus i fynd i mewn i fferyllfa, efallai, neu unrhyw siopau eraill, lle mae'n costio llai na £1, gan amlaf, i gael y cyffuriau hyn?
Thanks very much. I just want to give people a sense of the scale of what's going on here. In one year, nearly 85 million items were prescribed free of charge in primary care. That's an extraordinary number in a population of 3 million people. Since 2007, more than 1 billion items have been prescribed. So, there are a lot of people who appreciate this. I think it is important that people recognise that, actually, drugs, some of them can be cheap, some of them can be extremely expensive, and people do just think they're always going to be there for them. That is not necessarily going to be the case. It is important, and I'd like to reiterate that, under a Welsh Labour Government, they will remain free.
Diolch yn fawr. Rydw i eisiau rhoi syniad i bobl o raddfa'r hyn sy'n digwydd yma. Mewn blwyddyn, cafodd bron i 85 miliwn o eitemau eu rhagnodi am ddim ym maes gofal sylfaenol. Mae hynny'n nifer anhygoel mewn poblogaeth o 3 miliwn o bobl. Ers 2007, mae mwy nag 1 biliwn o eitemau wedi'u rhagnodi. Felly, mae yna lawer o bobl sy'n gwerthfawrogi hyn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod pobl yn cydnabod bod cyffuriau, mewn gwirionedd, gall rhai ohonyn nhw fod yn rhad, gall rhai ohonyn nhw fod yn ddrud iawn, ac mae pobl yn meddwl eu bod nhw wastad yn mynd i fod yno iddyn nhw. Dydy hynny ddim o reidrwydd yn mynd i fod yn wir. Mae'n bwysig, a hoffwn ailadrodd, y byddan nhw'n parhau i fod am ddim o dan Lywodraeth Lafur Cymru.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Y Trefnydd sy'n gwneud y datganiad hwnnw. Felly, Jane Hutt i wneud y datganiad busnes.
The business statement and announcement is next. I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt to make the business statement.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae sawl newid i fusnes yr wythnos hon, fel sydd wedi ei nodi ar agenda'r Cyfarfodydd Llawn. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There are several changes to this week's business, as set out on the Plenary agendas. Business for the next three weeks is shown on the business statement, which is available to Members electronically.
Before I call Darren Millar, I've just missed calling Andrew R.T. Davies on a point of information.
Cyn i mi alw Darren Millar, rwyf newydd fethu galw Andrew R.T. Davies ar bwynt gwybodaeth.
Thank you, Presiding Officer. In the banter about the wonderful pillar that sits by me these days, I did forget to declare an interest before asking my question. I refer Members to the declaration of interests that I make on the register.
Diolch, Llywydd. Yn y cellwair am y piler hyfryd sy'n eistedd wrth fy ymyl y dyddiau hyn, fe anghofiais i ddatgan buddiant cyn gofyn fy nghwestiwn. Rwy'n cyfeirio Aelodau at y datganiad o fuddiannau rwy'n ei wneud ar y gofrestr.
That's understandable, and I apologise for cutting across you with my comments about the pillar. I won't be mentioning pillars again. Thank you for that and for that clarification. Darren Millar.
Mae hynny'n ddealladwy, ac rwy'n ymddiheuro am dorri ar eich traws gyda fy sylwadau am y piler. Fydda' i ddim yn sôn am bileri eto. Diolch am hynny ac am yr eglurhad hwnnw. Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Business Manager, people across Wales were shocked last week by scenes that emerged from the United States of America, which showed Charlie Kirk, a 31-year-old father of two, husband, who was brutally murdered on their screens before a crowd at Utah Valley University. Charlie Kirk, of course, was a dedicated conservative, a passionate Christian, and a champion of free speech. Given what has happened in the United States of America, I do think that it is important that we pay tribute to Charlie's work, as a Senedd, on this issue of free speech across the United States, and, indeed, around the world, including here in the United Kingdom, with the organisation Turning Point, and that we take this opportunity to make sure that our university campuses are always champions of free speech across Wales. Can you confirm that you will issue a statement to that effect?
Diolch, Llywydd. Rheolwr Busnes, cafodd pobl ledled Cymru eu dychryn yr wythnos diwethaf gan y golygfeydd a welsant o Unol Daleithiau America, a ddangosodd Charlie Kirk, tad 31 oed â dau o blant, gŵr, a gafodd ei lofruddio'n greulon ar eu sgriniau o flaen torf ym Mhrifysgol Utah Valley. Roedd Charlie Kirk, wrth gwrs, yn geidwadwr ymroddedig, yn Gristion angerddol, ac yn hyrwyddwr rhyddid i lefaru. O ystyried yr hyn sydd wedi digwydd yn Unol Daleithiau America, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n talu teyrnged i waith Charlie, fel Senedd, ar y mater hwn o ryddid i lefaru ledled yr Unol Daleithiau, ac, yn wir, ledled y byd, gan gynnwys yma yn y Deyrnas Unedig, gyda'r sefydliad Turning Point, a'n bod ni'n achub ar y cyfle hwn i wneud yn siŵr bod campysau ein prifysgolion bob amser yn hyrwyddwyr rhyddid i lefaru ledled Cymru. Allwch chi gadarnhau y byddwch chi'n cyhoeddi datganiad i'r perwyl hwnnw?
Thank you very much, Darren Millar. Indeed, there was shock across the world at the scenes from the United States and the killing, the horrific killing, of Charlie Kirk. Thank you for raising this and sharing your comments today on this shocking violence, unprecedented to be seen in so many ways, that has shocked the world. Of course, this is something where, indeed, we are very proud of the safety that is secured on our university campuses, and also, indeed, in terms of free speech, and also recognise the importance of our education and higher education institutions in Wales in terms of their learning and the opportunities that they have to actually engage in debate, which is so important in terms of these issues, but also to say that we are very conscious of the fact that this should not lead to some of the horrific scenes, the very unfortunate scenes of violence, that we saw, for example, in London last week, which we would condemn, in terms of violence, violence by the Tommy Robinson gathering, which also led to violence against the police and our armed forces. I think it's important to make that point today. We must be able to live together, protest peacefully and debate peaceably, and learn as well, peacefully, with each other.
Diolch yn fawr iawn, Darren Millar. Yn wir, roedd sioc ar draws y byd pan welwyd y golygfeydd o'r Unol Daleithiau a llofruddiaeth, llofruddiaeth erchyll, Charlie Kirk. Diolch am godi hyn a rhannu eich sylwadau heddiw ar y trais brawychus hwn, yn ddigynsail i'w weld mewn cynifer o ffyrdd, sydd wedi ysgwyd y byd. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth lle, yn wir, rydyn ni'n falch iawn o'r diogelwch a sicrheir ar gampysau ein prifysgolion, a hefyd, yn wir, o ran y rhyddid i lefaru, ac rydyn ni hefyd yn cydnabod pwysigrwydd ein sefydliadau addysg ac addysg uwch yng Nghymru o ran eu dysgu a'r cyfleoedd maen nhw'n eu cynnig i gymryd rhan mewn trafodaeth, sydd mor bwysig o ran y materion hyn, ond hefyd i ddweud ein bod ni'n ymwybodol iawn o'r ffaith na ddylai hyn arwain at rai o'r golygfeydd erchyll, y golygfeydd anffodus iawn o drais, a welsom, er enghraifft, yn Llundain yr wythnos diwethaf, y bydden ni'n eu condemnio, o ran trais, trais gan gynulliad Tommy Robinson, a arweiniodd hefyd at drais yn erbyn yr heddlu a'n lluoedd arfog. Rwy'n credu ei bod yn bwysig gwneud y pwynt hwnnw heddiw. Mae'n rhaid i ni allu byw gyda'n gilydd, protestio'n heddychlon a thrafod yn heddychlon, a dysgu hefyd, yn heddychlon, gyda'n gilydd.
Trefnydd, mi fyddwch chi wedi gweld, dwi'n siŵr, fod Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith y Senedd wedi cyhoeddi adroddiad pwysig yr wythnos diwethaf o ran yr ymateb i stormydd y llynedd erbyn hyn, storm Bert a storm Darragh. Rydym ni hefyd, wrth gwrs, wedi gweld tywydd eithafol yn ddiweddar. Dwi'n nodi, wrth ymateb i'r adroddiad hwnnw, y bydd y Llywodraeth yn ymateb yn fwy ffurfiol. Ond, yn amlwg, rydym ni yn mynd i mewn i'r gaeaf rŵan. Rydym ni wedi gweld llifogydd yn digwydd. Byddwch chi'n gwybod, yn fy rhanbarth i yng Nghanol De Cymru, fod pobl yn ofnadwy o bryderus bob tro mae hi'n bwrw glaw yn drwm neu mae yna storm. Mae yna dal lot mawr o waith sydd angen cael ei wneud. Gaf i ofyn felly am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet efo cyfrifoldeb dros newid hinsawdd ynglŷn â'r trefniadau ynglŷn â'r gaeaf hwn, a pha sicrwydd ydyn ni'n gallu ei roi fod y Llywodraeth wedi dysgu'r gwersi eisoes sydd yn yr adroddiad hwn, yn lle gorfod aros misoedd efallai tan y bydd cyfle i ni ei drafod yn y Siambr hon? Diolch.
Trefnydd, I'm sure you will have seen that the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee in the Senedd published a very important report last week in response to last year's storms, storms Bert and Darragh. We've also seen extreme weather recently. I note that, in responding to that report, the Welsh Government will respond more formally. But we are getting to the winter now. We have already seen some flooding. You will know, in my area, South Wales Central, that people are extremely concerned every time there's heavy rain or when there's a storm. There's still a great deal of work that needs to be done. Can I ask, therefore, for a statement from the Cabinet Secretary with responsibility for climate change on arrangements for this winter, and what assurance can we give that the Government has learned the lessons contained within this report already, rather than having to wait months until there is an opportunity for us to discuss it formally in this Chamber? Thank you.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan; mae'n gwestiwn pwysig iawn, dwi'n meddwl—
Thank you very much, Heledd Fychan, for your very important question—
—particularly when we think of the bad weather even over the last week. We've had flash flooding, sudden flooding, and some of that is reflected, clearly, in terms of the impact of climate change. The importance of the climate change committee's report is clearly acknowledged by this Government. I think it is timely, and I will ask the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to provide that update as we move towards, again, concerning times. Although we can say we had a very good summer—although it led to drought and very great difficulties in terms of agriculture—we know that our climate is changing, and we must address it. The recommendations were important, and I will ask for that update.
—yn enwedig pan fyddwn ni'n meddwl am y tywydd gwael hyd yn oed dros yr wythnos diwethaf. Rydyn ni wedi cael fflachlifogydd, llifogydd sydyn, ac mae rhywfaint o hynny'n cael ei adlewyrchu, yn glir, o ran effaith newid hinsawdd. Mae pwysigrwydd adroddiad y pwyllgor newid hinsawdd yn cael ei gydnabod yn glir gan y Llywodraeth hon. Rwy'n credu ei fod yn amserol, ac fe wna' i ofyn i'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ddarparu'r diweddariad hwnnw wrth i ni symud, unwaith eto, tuag at amseroedd pryderus. Er i ni allu dweud ein bod ni wedi cael haf da iawn—er iddo arwain at sychder ac anawsterau mawr iawn o ran amaethyddiaeth—rydyn ni'n gwybod bod ein hinsawdd yn newid, ac mae'n rhaid i ni fynd i'r afael ag ef. Roedd yr argymhellion yn bwysig, ac fe wna' i ofyn am y diweddariad hwnnw.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I would like to ask for two statements. The first statement requested is on air quality. In Swansea, we have a serious problem with the burning of waste material at Mill Stream Way in Llansamlet. The Welsh Government brought in excellent legislation to ban and place a premium charge on unauthorised waste dumps, but people are getting around this by, instead of dumping, creating a large-scale fire, which also sends noxious gases into the atmosphere. What action is going to be taken to stop this waste disposal method?
The second request I have is for a Government statement on what can be done and what support is going to be given to create more no-cold-calling zones. These are very popular with local residents, especially with elderly local residents.
Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad. Mae'r datganiad cyntaf rwyf yn gofyn amdano ar ansawdd aer. Yn Abertawe, mae gennym ni broblem ddifrifol gyda llosgi deunydd gwastraff yn Mill Stream Way yn Llansamlet. Cyflwynodd Llywodraeth Cymru ddeddfwriaeth ardderchog i wahardd a gosod tâl premiwm ar domenni gwastraff heb eu hawdurdodi, ond mae pobl yn osgoi hyn trwy greu tân mawr yn hytrach na dympio, sydd hefyd yn anfon nwyon niweidiol i'r atmosffer. Pa gamau sy'n mynd i gael eu cymryd i atal y dull hwn o waredu gwastraff?
Yr ail gais sydd gen i yw datganiad gan y Llywodraeth ar yr hyn y gellir ei wneud a pha gefnogaeth sy'n mynd i gael ei rhoi i greu mwy o ardaloedd dim galw diwahoddiad. Mae'r rhain yn boblogaidd iawn gyda thrigolion lleol, yn enwedig gyda thrigolion lleol hŷn.
Thank you very much, Mike Hedges. It is important that we recognise that burning of waste is strictly controlled, and there are very limited situations where burning is permissible, and the correct authorisation is needed to carry this out. Indeed, waste should only be managed by an authorised person and any treatment or use of waste should be in line with the regulations. That, of course, leads to recognising that only suitably authorised operators can accept, transport, deposit, handle, treat and use waste. So, thank you for raising that and drawing attention to that concern in terms of the burning of waste in your constituency, and also to look at this in terms of Natural Resources Wales's responsibilities and the local authority in terms of addressing this.
It's very interesting—. Your second question on cold calling is an interesting one, because, of course, cold calling itself isn't illegal, but rogue traders who ignore no-cold-calling stickers, or indeed pressure residents, are actually breaking the law. This goes back to our local authorities in terms of trading standards in Wales, who do now have stronger powers under the Digital Markets, Competition and Consumers Act 2024 to act quickly against offenders. Also, prosecution is risked under the new consumer law as a result of those stronger powers. So, trading officers are using those powers to investigate and take action against those who cause financial loss and distress.
Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges. Mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod bod llosgi gwastraff yn cael ei reoli'n llym, a dim ond mewn sefyllfaoedd cyfyngedig iawn mae llosgi yn cael ei ganiatáu, ac mae angen yr awdurdod cywir i wneud hyn. Yn wir, dylai gwastraff ond gael ei reoli gan berson awdurdodedig ac y dylai unrhyw achos o drin gwastraff neu ei ddefnyddio fod yn unol â'r rheoliadau. Mae hynny, wrth gwrs, yn arwain at gydnabod mai dim ond gweithredwyr sydd wedi'u hawdurdodi'n briodol all dderbyn, cludo, dyddodi, trafod, trin a defnyddio gwastraff. Felly, diolch i chi am godi hynny a thynnu sylw at y pryder hwnnw o ran llosgi gwastraff yn eich etholaeth chi, a hefyd i ystyried hyn o ran cyfrifoldebau Cyfoeth Naturiol Cymru a'r awdurdod lleol o ran mynd i'r afael â hyn.
Mae'n ddiddorol iawn—. Mae eich ail gwestiwn ar alwadau diwahoddiad yn un diddorol, oherwydd, wrth gwrs, dydy galwadau diwahoddiad ddim yn anghyfreithlon ynddyn nhw eu hunain, ond mae masnachwyr twyllodrus sy'n anwybyddu sticeri dim galw diwahoddiad neu, yn wir, yn rhoi pwysau ar drigolion, yn torri'r gyfraith mewn gwirionedd. Mae hyn yn mynd yn ôl i'n hawdurdodau lleol o ran safonau masnach yng Nghymru, sydd â phwerau cryfach erbyn hyn o dan Ddeddf Marchnadoedd Digidol, Cystadleuaeth a Defnyddwyr 2024 i weithredu'n gyflym yn erbyn troseddwyr. Hefyd, mae yna berygl o erlyniad o dan y gyfraith defnyddwyr newydd o ganlyniad i'r pwerau cryfach hynny. Felly, mae swyddogion safonau masnach yn defnyddio'r pwerau hynny i ymchwilio i'r rhai sy'n achosi colledion ariannol a gofid, ac i gymryd camau yn eu herbyn.
Trefnydd, I'd like to request a statement from the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, outlining the Welsh Government's approach to supporting the tourism industry in Wales. Tourism businesses in Pembrokeshire are struggling with a number of challenges due to recent policy changes from Governments here, and indeed at Westminster. The increased regulation of the sector doesn't actually recognise the individual circumstances of the sector's businesses. Indeed, policies like the 182-day self-catering threshold, increased council tax premiums, minimum EPC grades and now the Welsh Government's plans for a statutory licensing scheme all add an additional financial burden to those businesses. So, Trefnydd, the tourism sector needs reinforcement, not further regulation. In light of the ever increasing pressures that businesses are facing, it's vital that we have a statement from the Welsh Government outlining its priorities for the sector and how it plans to support the sector going forward.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, yn amlinellu'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i gefnogi'r diwydiant twristiaeth yng Nghymru. Mae busnesau twristiaeth yn sir Benfro yn ei chael hi'n anodd mynd i'r afael â nifer o heriau oherwydd newidiadau polisi diweddar gan y Llywodraeth yma, ac yn wir yn San Steffan. Nid yw'r cynnydd mewn rheoliadau yn y sector yn cydnabod amgylchiadau unigol busnesau'r sector mewn gwirionedd. Yn wir, mae polisïau fel y trothwy hunanarlwyo 182 diwrnod, cynnydd mewn premiymau'r dreth gyngor, graddau sylfaenol Tystysgrif Perfformiad Ynni a chynlluniau Llywodraeth Cymru nawr ar gyfer cynllun trwyddedu statudol i gyd yn rhoi baich ariannol ychwanegol ar y busnesau hynny. Felly, Trefnydd, mae angen atgyfnerthu'r sector twristiaeth, nid ei reoleiddio ymhellach. Yng ngoleuni'r pwysau cynyddol ar fusnesau, mae'n hanfodol ein bod ni'n cael datganiad gan Lywodraeth Cymru yn amlinellu ei blaenoriaethau ar gyfer y sector a sut mae'n bwriadu cefnogi'r sector yn y dyfodol.
Thank you very much, Paul Davies. Yes, I acknowledge the points that you've made in terms of challenges to our Welsh Government tourism industry in Wales, but also I think, after this extraordinary summer that we've had, we must really celebrate the positive impact and benefits of tourism in Wales. I think many of us were able to enjoy some of our recess in west Wales, for example, in your constituency, Paul, as you will know.
It's absolutely amazing to see the vibrancy of the tourism industry in Pembrokeshire, with many visitors from overseas; the wonderful hospitality industry; the great use of our coastal path and all the adventure. Families are absolutely coming to west Wales. So, yes, of course we engage with the tourism industry, with the businesses. We look to them in terms of learning how we can improve conditions and infrastructure, working with our local authorities, but let's also celebrate and recognise that Wales is the tourist destination.
Diolch yn fawr iawn, Paul Davies. Ydw, rwy'n cydnabod y pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud o ran yr heriau i ddiwydiant twristiaeth Llywodraeth Cymru yng Nghymru, ond rwyf hefyd yn credu, ar ôl yr haf rhyfeddol hwn rydym wedi'i gael, fod yn rhaid i ni ddathlu effaith gadarnhaol a manteision twristiaeth yng Nghymru. Rwy'n credu bod llawer ohonom ni wedi gallu mwynhau rhywfaint o'n gwyliau yng ngorllewin Cymru, er enghraifft, yn eich etholaeth chi, Paul, fel y gwyddoch chi.
Mae'n hollol anhygoel gweld bywiogrwydd y diwydiant twristiaeth yn sir Benfro, gyda llawer o ymwelwyr o dramor; y diwydiant lletygarwch gwych; y defnydd arbennig o'n llwybr arfordirol a'r holl antur. Mae teuluoedd yn sicr yn dod i orllewin Cymru. Felly, ydym, wrth gwrs rydyn ni'n ymgysylltu â'r diwydiant twristiaeth, gyda'r busnesau. Rydyn ni'n edrych atyn nhw o ran dysgu sut y gallwn ni wella amodau a seilwaith, gan weithio gyda'n hawdurdodau lleol, ond gadewch i ni hefyd ddathlu a chydnabod mai Cymru yw'r gyrchfan i dwristiaid.
I'd like a statement, please, on the importance of library services to our communities. In Caerphilly, council plans to close 10 libraries are thankfully now on hold, but we don't know for how long. This saga has been going on since the council rushed forward their plans to close these 10 libraries, and they were challenged on that in the courts. A judge has now granted an interim injunction. That means the libraries must now stay open until the legal challenge is settled, but not all libraries have reopened, because the council had pushed ahead with closing them at the end of August. Some staff have left because of the uncertainty. I know Nelson, for example, has been delayed in reopening fully as a result.
Now, I realise you won't be able to comment on a legal case, of course, but many residents are hoping this reprieve will give them time for community groups to make plans to take over the running of these sites, if they do close. Could I ask you what support could the Government give to local authorities to help empower these types of local groups, hypothetically? Would you join me in declaring how vitally important our libraries are to our children and our communities?
Hoffwn ddatganiad, os gwelwch yn dda, ar bwysigrwydd gwasanaethau llyfrgell i'n cymunedau. Yng Nghaerffili, mae cynlluniau'r cyngor i gau 10 o lyfrgelloedd wedi'u gohirio nawr, diolch byth, ond dydyn ni ddim yn gwybod am ba hyd. Mae'r saga hon wedi bod yn mynd ymlaen ers i'r cyngor gyflwyno cynlluniau ar frys i gau'r 10 llyfrgell hyn, a chawsant eu herio ar hynny yn y llysoedd. Nawr, mae barnwr wedi caniatáu gwaharddeb interim. Mae hynny'n golygu bod yn rhaid i'r llyfrgelloedd aros ar agor nawr nes bod yr her gyfreithiol wedi'i setlo, ond nid yw pob llyfrgell wedi ailagor, oherwydd roedd y cyngor wedi bwrw ymlaen â'r broses o'u cau nhw ddiwedd mis Awst. Mae rhai staff wedi gadael oherwydd yr ansicrwydd. Rwy'n gwybod bod oedi wedi bod o ran ailagor Nelson yn llawn, er enghraifft, o ganlyniad.
Nawr, rwy'n sylweddoli na fyddwch chi'n gallu gwneud sylwadau ar achos cyfreithiol, wrth gwrs, ond mae llawer o drigolion yn gobeithio y bydd y gohiriad hwn yn rhoi amser i grwpiau cymunedol wneud cynlluniau i ysgwyddo'r cyfrifoldeb dros gynnal y safleoedd hyn, os byddan nhw'n cau. A gaf i ofyn i chi pa gefnogaeth y gallai'r Llywodraeth ei rhoi i awdurdodau lleol i helpu i rymuso'r mathau hyn o grwpiau lleol, yn ddamcaniaethol? A wnewch chi ymuno â mi i ddatgan pa mor hanfodol bwysig yw ein llyfrgelloedd i'n plant a'n cymunedau?
Thank you very much, Delyth Jewell. I absolutely join you in recognising the vital importance of our library services in our communities. I note the injunction and I can't comment further on that, but I'm grateful that you've also raised the opportunities that have emerged in terms of community engagement, which actually—. Across Wales, and certainly in my constituency and many others, for some time now, libraries have been supported and sustained by community groups and community councils and have been very successful. I think we'll certainly take that back and look at that in terms of guidance as to who can provide that expertise and transfer that knowledge for residents and communities in Caerphilly.
Diolch yn fawr iawn, Delyth Jewell. Rwy'n sicr yn ymuno â chi i gydnabod pwysigrwydd hanfodol ein gwasanaethau llyfrgell yn ein cymunedau. Rwy'n nodi'r waharddeb a galla' i ddim gwneud sylwadau pellach ar hynny, ond rwy'n ddiolchgar eich bod chi hefyd wedi sôn am y cyfleoedd sydd wedi codi ar gyfer ymgysylltiad cymunedol, sydd mewn gwirionedd—. Ledled Cymru, ac yn sicr yn fy etholaeth i a llawer o rai eraill, ers cryn amser erbyn hyn, mae llyfrgelloedd wedi cael eu cefnogi a'u cynnal gan grwpiau cymunedol a chynghorau cymuned ac wedi bod yn llwyddiannus iawn. Rwy'n credu y byddwn ni'n sicr yn cymryd hynny'n ôl ac yn edrych ar hynny o ran canllawiau ynghylch pwy all ddarparu'r arbenigedd hwnnw a throsglwyddo'r wybodaeth honno i drigolion a chymunedau yng Nghaerffili.
Trefnydd, can I request a statement on artificial intelligence, that topic of our time, and pretty timely given the announcements at a UK level today? So, I think it's time for an update, a statement from the Welsh Government on the Welsh Government's work and direction on this. I'm particularly concerned about the role of certain aspects of AI in exacerbating inequality, particularly so-called 'nudification' apps that create fake nude images of women without their consent. It's happened to politicians; it could happen to any of us; it could have happened already and we don't know, but worryingly it also happens to schoolgirls as well, with devastating effects.
So, I'm seeking assurances on the safeguards and guardrails that need to be put in place here, but also I met with an MP campaigning on this issue over the summer. So, can I urge the Welsh Government to work with the UK Government to strengthen the Online Safety Act 2023? That Act banned the creation of images without consent, but we need to go further, I believe, and make it illegal to download nudification apps in the first place and eradicate the software that enables them to be created. In the Cabinet Secretary for economy's written statement on 28 June, she said that
'the Strategic AI Advisory Group...with...the Welsh Government’s Office for AI, will ensure that technological advancement serves the public good and aligns with the values of Welsh society.'
So, we do need a statement on how that is going to happen, because we do need to move fast to fix things and not allow AI to exacerbate and amplify misogyny and discrimination.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad ar ddeallusrwydd artiffisial, pwnc ein hoes, sy'n eithaf amserol o ystyried y cyhoeddiadau ar lefel y DU heddiw? Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bryd cael diweddariad, datganiad gan Lywodraeth Cymru ar waith a chyfarwyddyd Llywodraeth Cymru ar hyn. Rwy'n arbennig o bryderus am rôl rhai agweddau ar ddeallusrwydd artiffisial o ran gwaethygu anghydraddoldeb, yn enwedig apiau 'nudification' fel y'i gelwir sy'n creu delweddau noeth ffug o fenywod heb eu caniatâd. Mae wedi digwydd i wleidyddion; gallai ddigwydd i unrhyw un ohonom ni; gallai fod wedi digwydd yn barod a dydyn ni ddim yn gwybod amdano, ond yn bryderus mae'n digwydd i ferched ysgol hefyd, gydag effeithiau dinistriol.
Felly, rwy'n ceisio sicrwydd ar y mesurau a'r camau diogelu sydd angen eu rhoi ar waith yma, ond hefyd fe wnes i gwrdd ag Aelod Seneddol sy'n ymgyrchu ar y mater hwn dros yr haf. Felly, a gaf i annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i gryfhau Deddf Diogelwch Ar-lein 2023? Fe wnaeth y Ddeddf honno wahardd creu delweddau heb ganiatâd, ond mae angen i ni fynd ymhellach, rwy'n credu, a'i gwneud hi'n anghyfreithlon i lawrlwytho apiau sy'n creu delweddau noeth yn y lle cyntaf a dileu'r feddalwedd sy'n eu galluogi i gael eu creu. Yn natganiad ysgrifenedig Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ar 28 Mehefin, dywedodd hi
'y bydd y Grŵp Cynghori ar Ddeallusrwydd Artiffisial Strategol...gyda...Swyddfa Deallusrwydd Artiffisial Llywodraeth Cymru, yn sicrhau bod datblygiadau technolegol yn gwasanaethu er budd y cyhoedd ac yn cyd-fynd â gwerthoedd cymdeithas Cymru.'
Felly, mae angen datganiad arnom ni ar sut mae hynny'n mynd i ddigwydd, oherwydd mae angen i ni symud yn gyflym i ddatrys pethau a pheidio â chaniatáu i ddeallusrwydd artiffisial waethygu ac ehangu misogynedd a gwahaniaethu.
Thank you very much, Hannah Blythyn, for raising that crucially important point. As you say, and what was made clear by the Cabinet Secretary in terms of the advisory group looking at AI, this is about looking at—and indeed this is very much a social partnership issue, and the trade unions' varied work in terms of the workforce partnership council, engaging with this—that AI must be developed for the public good.
There's a real challenge here. We are working closely with the UK Government in terms of recognising the impact of online abuse, as you've described. I'm grateful that you've raised this because I think this is a social justice issue in relation to equality and the appalling abuse of particularly women and girls and young women, and indeed this is something where those examples that you've given can only exacerbate the abuse and misuse of AI in this way. So, we have got to act on this, and certainly I will be raising this with not just our colleagues here in the Welsh Government, but also in the UK Government as well, recognising that this is something where we need to work together as Governments to address this.
Diolch yn fawr iawn, Hannah Blythyn, am godi'r pwynt hanfodol bwysig hwnnw. Fel y dywedwch chi, a'r hyn a nodwyd yn glir gan yr Ysgrifennydd Cabinet o ran y grŵp cynghori sy'n edrych ar ddeallusrwydd artiffisial, mae hyn yn ymwneud ag edrych ar—ac yn wir mae hwn yn fater partneriaeth gymdeithasol, a gwaith amrywiol yr undebau llafur o ran cyngor partneriaeth y gweithlu, yn ymgysylltu â hyn—bod yn rhaid datblygu deallusrwydd artiffisial er budd y cyhoedd.
Mae yna her gwirioneddol yn y fan yma. Rydyn ni'n gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU o ran cydnabod effaith cam-drin ar-lein, fel yr ydych chi wedi'i ddisgrifio. Rwy'n ddiolchgar eich bod chi wedi codi hyn oherwydd rwy'n credu bod hwn yn fater cyfiawnder cymdeithasol o ran cydraddoldeb a cham-drin menywod a merched a menywod ifanc yn benodol yn ofnadwy, ac yn wir mae hyn yn rhywbeth lle y gall yr enghreifftiau hynny rydych chi wedi'u rhoi ond waethygu cam-drin a chamddefnyddio deallusrwydd artiffisial yn y modd hwn. Felly, mae'n rhaid i ni weithredu ar hyn, ac yn sicr byddaf yn codi hyn nid yn unig gyda'n cyd-Aelodau yma yn Llywodraeth Cymru, ond hefyd yn Llywodraeth y DU hefyd, gan gydnabod bod hyn yn rhywbeth y mae angen i ni weithio gyda'n gilydd fel Llywodraethau i ymdrin ag ef.
I'd like to raise the length of the Senedd summer recess with the Trefnydd, with you also sitting on Business Committee. Holyrood, Westminster and Stormont all returned from summer recess in the first week of September, yet the Senedd is only sitting for the first time today since 16 July. This means that the Welsh Government have gone two whole months without any proper scrutiny, and during recess, as you'll know, Senedd Members are restricted in the number of written questions they can table to just five per week. So, can the Trefnydd outline why the Senedd summer recess is longer than that of other UK Parliaments, and whether she has any plans to bring it in line with other UK legislatures to strengthen the scrutiny of the Welsh Government, particularly as a deficit of scrutiny was cited as a reason for the need for an expanded Senedd?
Hoffwn godi hyd toriad haf y Senedd gyda'r Trefnydd, gan eich bod chi hefyd yn eistedd ar y Pwyllgor Busnes. Gwnaeth Holyrood, San Steffan a Stormont i gyd ddychwelyd o doriad yr haf yn ystod wythnos gyntaf mis Medi, ond dim ond heddiw mae'r Senedd yn eistedd am y tro cyntaf ers 16 Gorffennaf. Mae hyn yn golygu bod Llywodraeth Cymru wedi mynd dau fis cyfan heb unrhyw graffu priodol, ac yn ystod y toriad, fel y gwyddoch chi, mae Aelodau'r Senedd yn cael eu cyfyngu o ran nifer y cwestiynau ysgrifenedig y gallan nhw eu cyflwyno i bump yr wythnos. Felly, a all y Trefnydd amlinellu pam fod toriad haf y Senedd yn hirach na Seneddau eraill y DU, ac a oes ganddi unrhyw gynlluniau i sicrhau ei fod yn cyd-fynd â deddfwrfeydd eraill y DU i gryfhau'r craffu ar Lywodraeth Cymru, yn enwedig gan fod diffyg craffu wedi'i nodi fel rheswm dros yr angen i gael Senedd estynedig?
Well, Gareth Davies, these are the arrangements that are made by our cross-party Business Committee. I don't think we need to say any more on this matter, except, of course, we are working today and Westminster is actually not working for the next three weeks in terms of their party conferences, and we have been fully available and accessible as a Welsh Government throughout the summer. But our recess arrangements are a cross-party agreement that's made by the Business Committee, with the support of our Llywydd and Deputy Llywydd, in terms of enabling that to be discussed and agreed.
Wel, Gareth Davies, dyma'r trefniadau sy'n cael eu gwneud gan ein Pwyllgor Busnes trawsbleidiol. Dydw i ddim yn credu bod angen i ni ddweud mwy ar y mater hwn, heblaw, wrth gwrs, ein bod ni'n gweithio heddiw a dydy San Steffan ddim yn gweithio am y tair wythnos nesaf mewn gwirionedd oherwydd cynadleddau'r pleidiau, ac rydyn ni wedi bod ar gael ac yn gwbl hygyrch fel Llywodraeth Cymru drwy gydol yr haf. Ond mae ein trefniadau ar gyfer toriadau yn gytundeb trawsbleidiol sy'n cael ei wneud gan y Pwyllgor Busnes, gyda chefnogaeth ein Llywydd a'n Dirprwy Lywydd, o ran galluogi hynny i gael ei drafod a chael cytundeb arno.
Just to clarify, the Senedd recess dates are a Business Committee not a Government issue.
Dim ond i egluro, mater i'r Pwyllgor Busnes, nid y Llywodraeth, yw dyddiadau toriadau'r Senedd.
Absolutely.
Yn hollol.
Trefnydd, since April, I have asked you and your Government time and time again for clarity on how this Labour Welsh Government plans to respond to the very important Supreme Court ruling on the definition of a woman. You said you needed the summer to work out what actions you were going to take on this before you could make an oral statement. Well, time is up. It is now five months since the Supreme Court ruling. Surely enough time has now passed for you to adapt to the law and even, perhaps, establish what a woman actually is. But given the significance, I would like to once again ask for an oral statement on the floor of the Senedd on what actions the Welsh Government has taken to rectify its policies so that they now fall in line with the Supreme Court ruling on the definition of sex. I feel it's very important that we all have the opportunity to discuss, debate and ask questions on your Government's response to this. Diolch.
Trefnydd, ers mis Ebrill, rwyf wedi gofyn i chi a'ch Llywodraeth dro ar ôl tro am eglurder ynghylch sut mae'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn bwriadu ymateb i ddyfarniad pwysig iawn y Goruchaf Lys ar y diffiniad o fenyw. Fe wnaethoch chi ddweud bod angen yr haf arnoch chi i benderfynu pa gamau roeddech chi'n mynd i'w cymryd ar hyn cyn i chi allu gwneud datganiad llafar. Wel, mae'n amser i chi wneud hynny. Mae pum mis wedi mynd heibio ers dyfarniad y Goruchaf Lys. Does bosib bod digon o amser wedi mynd heibio erbyn hyn i chi addasu i'r gyfraith a hyd yn oed, efallai, sefydlu beth yw menyw mewn gwirionedd. Ond o ystyried yr arwyddocâd, hoffwn ofyn unwaith eto am ddatganiad llafar ar lawr y Senedd ar y camau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i gywiro ei pholisïau fel eu bod yn gyson nawr â dyfarniad y Goruchaf Lys ar y diffiniad o ryw. Rwy'n teimlo ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni i gyd yn cael y cyfle i drafod, dadlau a gofyn cwestiynau ar ymateb eich Llywodraeth i hyn. Diolch.
Thank you very much, Laura Anne Jones, and as I have responded to you, and indeed of course across any questions of this kind, I'm very happy to respond, as other Cabinet Secretaries and Ministers have as well. You are fully aware, I know, as a Member, that the Equality and Human Rights Commission has been consulting on any changes, or indeed the code of practice and the impact of the Supreme Court on the code of practice. Indeed, they have just reported, as you will be aware, on the outcome of that consultation. That now of course rests with Westminster, and that's something where I know that the Minister for Women and Equalities, Bridget Phillipson, has now received the response from the Equality and Human Rights Commission, and in due course we will hear the outcome of their consideration.
Diolch yn fawr iawn, Laura Anne Jones, ac fel yr wyf wedi'i ddweud wrthych, ac yn wir wrth gwrs o ran unrhyw gwestiynau o'r math hwn, rwy'n hapus iawn i ymateb, fel y mae Ysgrifenyddion a Gweinidogion eraill y Cabinet wedi'i wneud hefyd. Rydych chi'n gwbl ymwybodol, rwy'n gwybod, fel Aelod, bod y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol wedi bod yn ymgynghori ar unrhyw newidiadau, neu yn wir y cod ymarfer ac effaith y Goruchaf Lys ar y cod ymarfer. Yn wir, maen nhw newydd adrodd, fel y gwyddoch chi, ar ganlyniad yr ymgynghoriad hwnnw. San Steffan sy'n gyfrifol am hynny nawr wrth gwrs, ac mae hynny'n rhywbeth lle rwy'n gwybod bod y Gweinidog dros Fenywod a Chydraddoldeb, Bridget Phillipson, wedi cael yr ymateb gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol nawr, a byddwn ni'n clywed canlyniad eu hystyriaeth maes o law.
Trefnydd, I asked for a statement from the Minister for Health and Social Care on the role of community hospitals across Wales. This is particularly pertinent in my part of the world where Gorseinon Hospital, a much-loved community hospital, is having its beds removed by Swansea Bay University Health Board and centralised in Singleton Hospital. The health board insists that it is a temporary measure, albeit that we've seen previous temporary measures in this health board become permanent. We know the importance of these community hospitals and the pressure that they take off the NHS, the pressure that they take off the social care system and the rehabilitative care that they offer patients and why this hospital is much loved and wants to be protected. So, I ask for that statement today to ensure that community hospitals, like the one in Gorseinon, are protected long into the future.
Trefnydd, fe ofynnais i am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar rôl ysbytai cymunedol ledled Cymru. Mae hyn yn arbennig o berthnasol yn fy rhan i o'r byd lle mae'r gwelyau yn Ysbyty Gorseinon, ysbyty cymunedol poblogaidd, yn cael eu symud gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe a'u canoli yn Ysbyty Singleton. Mae'r bwrdd iechyd yn mynnu mai mesur dros dro ydyw, er ein bod ni wedi gweld mesurau dros dro blaenorol yn y bwrdd iechyd hwn yn dod yn rhai parhaol. Rydyn ni'n gwybod pa mor bwysig yw'r ysbytai cymunedol hyn a'r pwysau maen nhw'n eu cymryd oddi ar y GIG, y pwysau maen nhw'n eu cymryd oddi ar y system gofal cymdeithasol a'r gofal adsefydlu maen nhw'n ei gynnig i gleifion a pham mae'r ysbyty hwn yn agos at galonnau pobl ac eisiau cael ei ddiogelu. Felly, rwy'n gofyn am y datganiad hwnnw heddiw i sicrhau bod ysbytai cymunedol, fel yr un yng Ngorseinon, yn cael eu diogelu ymhell i'r dyfodol.
Thank you for that question. Of course, this is a matter for Swansea Bay University Health Board in terms of the provision of services. Of course, that's important in terms of the range of services, the range of access to services from primary care to community hospital, and indeed to specialist services in the district general hospitals in the community. So, it is a matter for the health board and it is a matter in terms of patient views and consultation, I know, but it is also a consideration of what is going to be the most appropriate provision and access to health services in the community. Of course, we've seen across Wales the importance of that range of access to hospital care and through primary care, making that the lead for our everyday NHS contacts.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Wrth gwrs, mater i Fwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yw hwn o ran darparu gwasanaethau. Wrth gwrs, mae hynny'n bwysig o ran yr amrywiaeth o wasanaethau, yr amrywiaeth o ffyrdd o gael mynediad at wasanaethau, o ofal sylfaenol i ysbytai cymunedol, ac yn wir i wasanaethau arbenigol yn yr ysbytai cyffredinol dosbarth yn y gymuned. Felly, mater i'r bwrdd iechyd ydyw ac mae'n fater o gasglu barn cleifion ac ymgynghori â nhw, rwy'n gwybod, ond mae angen ystyried hefyd beth fydd y ddarpariaeth a'r mynediad mwyaf priodol at wasanaethau iechyd yn y gymuned. Wrth gwrs, rydyn ni wedi gweld ledled Cymru bwysigrwydd yr amryw ffyrdd o gael mynediad at ofal ysbyty a thrwy ofal sylfaenol, sy'n ein harwain o ran ein cysylltiadau bob dydd â'r GIG.
Yn olaf, Mark Isherwood.
Finally, Mark Isherwood.
Diolch. I call for a Welsh Government statement on Exercise Pegasus, ideally an oral statement. The UK COVID-19 inquiry's module 1 report called for regular UK-wide pandemic exercises every three years, involving UK Ministers, devolved Governments, the NHS, social care, public health leaders and external red teams to challenge planning and ensure lessons are implemented. In consequence, Exercise Pegasus, a tier 1 national level pandemic simulation, is starting this week and running until November, led by the UK Department for Health and Social Care. However, although the UK COVID inquiry stated that exercises should involve Ministers and senior officials from the devolved administrations, the Welsh Government COVID inquiry team told the COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru just last week:
'We’re a participant rather than having an organising role so we’re in the hands of the UK Government (Cabinet Office to be more precise). We’ve chased them for some info we can pass on to you but haven’t received anything yet.'
This does not sound like the four-nations approach that the chair of the UK COVID inquiry wanted. The families are also concerned that it's only a tier 1 exercise, which, as far as they know, is ignoring the module 1 recommendation of a whole-systems exercise and focusing just on the NHS, despite the inquiry repeatedly criticising all the UK nations for only focusing on the NHS. This Senedd needs and deserves a full and detailed statement accordingly.
Diolch. Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar Ymarfer Pegasus, datganiad llafar yn ddelfrydol. Gwnaeth adroddiad modiwl 1 ymchwiliad COVID-19 y DU alw am ymarferion rheolaidd ar bandemig ledled y DU bob tair blynedd, yn cynnwys Gweinidogion y DU, Llywodraethau datganoledig, y GIG, gofal cymdeithasol, arweinwyr iechyd y cyhoedd a thimau coch allanol i herio cynllunio a sicrhau bod gwersi yn cael eu gweithredu. O ganlyniad, mae Ymarfer Pegasus, efelychiad pandemig lefel genedlaethol haen 1, yn dechrau'r wythnos hon a bydd yn cael ei gynnal tan fis Tachwedd, dan arweiniad Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol y DU. Fodd bynnag, er bod ymchwiliad COVID y DU wedi nodi y dylai ymarferion gynnwys Gweinidogion ac uwch swyddogion o'r gweinyddiaethau datganoledig, dywedodd tîm ymchwiliad COVID Llywodraeth Cymru wrth COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru yr wythnos diwethaf:
'Rydyn ni'n gyfranogwr, yn hytrach na bod rôl drefnu gennym ni, felly rydyn ni yn nwylo Llywodraeth y DU (Swyddfa'r Cabinet i fod yn fwy manwl gywir). Rydyn ni wedi gofyn iddyn nhw am rywfaint o wybodaeth y gallwn ni ei throsglwyddo i chi ond dydyn ni ddim wedi cael unrhyw beth eto.'
Dydy hyn ddim yn swnio fel y dull pedair gwlad yr oedd cadeirydd ymchwiliad COVID y DU ei eisiau. Mae'r teuluoedd hefyd yn pryderu mai dim ond ymarfer haen 1 ydyw, sydd, cyn belled â'u bod yn ei wybod, yn anwybyddu argymhelliad modiwl 1 o gynnal ymarfer systemau cyfan ac yn canolbwyntio ar y GIG yn unig, er gwaethaf y ffaith bod yr ymchwiliad wedi beirniadu holl genhedloedd y DU dro ar ôl tro am ganolbwyntio ar y GIG yn unig. Mae angen datganiad llawn a manwl ar y Senedd yn unol â hynny, ac mae'n haeddu datganiad o'r fath.
Thank you very much, Mark Isherwood, for that question. I will ensure that the role of the Welsh Government is clarified. I will write to you and we’ll make sure that that is very clear in terms of wider public understanding and interest. Of course it is important that we clarify that, and thank you for raising that question.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, am y cwestiwn yna. Byddaf yn sicrhau bod rôl Llywodraeth Cymru yn cael ei egluro. Byddaf yn ysgrifennu atoch a byddwn yn gwneud yn siŵr bod hynny'n glir iawn o ran dealltwriaeth a diddordeb ehangach y cyhoedd. Wrth gwrs, mae'n bwysig ein bod yn egluro hynny, a diolch i chi am godi'r cwestiwn yna.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Eitem 4 sydd nesaf heddiw, datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni ar y Bil Cynllunio (Cymru) a'r Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru). Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol, Julie James.
Item 4 is next today, a statement by the Counsel General and Minister for Delivery on the Planning (Wales) Bill and the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill. I call on the Counsel General, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am very pleased to stand here today to mark the introduction into the Senedd of the Planning (Wales) Bill and Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill. These Bills form part of our wider ambition to create legislation that is modern, bilingual, and uniquely designed for Wales. Together, they further demonstrate the Welsh Government’s commitment to making our laws more accessible and easier to understand. They also reflect the progress we are making in shaping a legal framework that truly serves our nation.
These Bills follow on from the earlier consolidation of historic environment law achieved with the Historic Environment (Wales) Act 2023. The benefits of consolidation for improving the accessibility of Welsh law are realised when we see the greater confidence for business, Government and the public in the use and application of the law that affects them. I anticipate that this will be even greater in the field of planning law.
The planning system is central to how we deliver the Welsh Government’s priorities and plays a fundamental role in people’s lives. It’s not just about land use, it’s about shaping the Wales we want today and tomorrow for our communities. It is essential to creating sustainable development and places. It delivers value-based economic prosperity and improves the social, environmental and cultural well-being of Wales. An effective and efficient planning system is therefore vital, and I believe the simplification and modernisation of the law, through consolidation, is a prerequisite to achieving this.
Due to concerns over the complexity of the planning statute book, we asked the Law Commission for England and Wales to undertake a detailed review of this area of law. Their subsequent report set out the issues and difficulties for operators and users of the planning system. The commission were clear that the existing legislation needed to be simplified and consolidated. Dirprwy Lywydd, it's a view I very much share having previously practised in planning law.
I and many others in this Chamber will recognise the difficulties of interpreting the existing legislative framework. It is fragmented and difficult to navigate. It is based on legislation passed by the UK Parliament, much of it decades old. The increasing divergence between the law in Wales and England can make it difficult to identify the law here. This situation is exacerbated by amendments from planning reform legislation introduced by the UK Government in recent years, with only limited aspects applying to Wales. You know you have a problem when an Act has been amended so many times that there are now more than 40 sections inserted between original sections 61 and section 62, with numbering including 61QM and 61Z2.
It is important that all stakeholders working with the system can clearly access and understand the law directly affecting them. The increasing need for legal advice to operate, use and engage in the planning system is of real concern. How effectively the planning system functions, or communities engage with it, should not depend on whether legal advice can be obtained or afforded. The introduction of the Planning (Wales) Bill addresses these complexities and issues. It brings together the main pieces of primary legislation that form the foundation of our planning system.
At the same time, it modernises the structure and wording of the law, clarifies its effect and removes inconsistencies. Provisions that are redundant are omitted. It is a Bill that provides the most comprehensive and accessible statement of the legislation governing town and country planning anywhere in the UK. It will mean that legislation is easier to use and understand for everyone who has to engage with it.
Consolidation is not a mechanical exercise of copying existing provisions into a new Bill with a few tweaks. It involves a very careful and detailed consideration of the current law to understand its intent and application. It requires an in-depth understanding of how the law operates in practice to ensure that the existing legal effect is upheld as the law itself is modernised.
Of course, most planning legislation is currently made only in the English language; this is a barrier to those who wish to use Welsh as a language of the law. The consolidation of planning law for Wales supports our goal of a truly bilingual legal system and promotes the use of Welsh in legal and administrative contexts.
Our work to produce these Bills has been informed by the conclusions and recommendations of the Law Commission’s report. That report was itself the product of significant engagement with stakeholders. I want to take this opportunity to put on record my sincere thanks to the commission for their very detailed review, and for their positive engagement and assistance in shaping both Bills.
Dirprwy Lywydd, the drafting process also highlighted some issues with the existing law. Changes have been made to address these issues where that is permitted by the Senedd’s Standing Orders on consolidation Bills. These changes are summarised in the drafters’ notes that form part of the accompanying explanatory memorandum. The changes include matters such as harmonisation and modernisation of terminology, clarity of timescales, consistency of processes and removing obsolete provisions. Where changes have been taken forward that required a formal recommendation of the Law Commission under Standing Order 26C.2(v), we have also sought and received those recommendations. Members can see those in the annexes to the explanatory memorandum, and further information is also in the drafters’ notes.
I am very proud indeed that the Planning (Wales) Bill reflects the specific needs of Wales. It establishes a distinct legal framework that reflects Welsh priorities and governance, independent of the planning system in England. It updates terminology and references to reflect the institutional and constitutional arrangements applicable in Wales. It omits provisions that apply only to England, such as mayoral and neighbourhood development Orders. This simplification will make it easier for users to understand the law as it applies in Wales.
As we did with the consolidation of historic environment legislation, we are taking the opportunity through the planning Bill to create a code of Welsh law. Alongside consolidation, codification provides a tool to create and maintain order in the Welsh law book. If passed by the Senedd, this legislation and the subsequent subordinate legislation will form a code of Welsh law on planning. This will help avoid future fragmentation of planning law.
This Bill clearly marks a pivotal moment in the devolution story of our planning system. Should the Senedd pass the Bill, our reliance on various old Westminster Acts for our planning law will come to an end. It will also mean that any future changes to Welsh planning legislation will be much easier, with changes being made to a single consolidated text.
Accompanying the planning Bill is the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill, which makes the necessary amendments and repeals to existing legislation. It includes transitional and savings provisions to support the implementation of the main Bill. These provisions are placed in a separate Bill. This is to ensure that the planning Bill remains focused on substantive law and is not encumbered by lengthy Schedules. Although the consequential provisions Bill is a consolidation Bill within the meaning of Standing Order 26C, it is not intended to form part of the code on planning law. Its provisions are transitional or of limited interest. Keeping it separate helps to maintain the clarity and usability of the main planning Bill.
Dirprwy Lywydd, in closing, I want to emphasise the importance of these Bills. They are not just about tidying up the statute book; they are about making the law work better for everyone. They are about ensuring that planning law in Wales is clear, accessible and fit for the future. They reflect the specific needs of Wales and our commitment to modern, bilingual legislation. I'm really looking forward to these Bills progressing through the Senedd, and to working with the Legislation, Justice and Constitution Committee as they undertake the first stages of consideration. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o sefyll yma heddiw i nodi cyflwyno'r Bil Cynllunio (Cymru) a'r Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru) i'r Senedd. Mae'r Biliau hyn yn rhan o'n huchelgais ehangach i greu deddfwriaeth sy'n fodern, yn ddwyieithog ac wedi'i chynllunio'n unigryw ar gyfer Cymru. Gyda'i gilydd, maent yn dangos ymhellach ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wneud ein cyfreithiau'n fwy hygyrch ac yn haws i'w deall. Maent hefyd yn adlewyrchu'r cynnydd rydyn ni'n ei wneud wrth lunio fframwaith cyfreithiol sy'n gwasanaethu ein cenedl yn wirioneddol.
Mae'r Biliau hyn yn dilyn y cyfuniad cynharach o gyfraith yr amgylchedd hanesyddol a gyflawnwyd gyda Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2023. Mae manteision cydgrynhoi ar gyfer gwella hygyrchedd cyfraith Cymru yn cael eu gwireddu pan welwn fwy o hyder i fusnesau, y Llywodraeth a'r cyhoedd wrth ddefnyddio a chymhwyso'r gyfraith sy'n effeithio arnynt. Rwy'n rhagweld y bydd hyn hyd yn oed yn fwy ym maes cyfraith gynllunio.
Mae'r system gynllunio yn ganolog i'r ffordd yr ydym yn cyflawni blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ac mae'n chwarae rhan sylfaenol ym mywydau pobl. Nid yw'n ymwneud â defnydd tir yn unig, mae'n ymwneud â llunio'r Gymru y mae arnom ei heisiau heddiw ac yfory i'n cymunedau. Mae'n hanfodol i greu datblygu a mannau cynaliadwy. Mae'n cyflawni ffyniant economaidd sy'n seiliedig ar werth ac yn gwella llesiant cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol Cymru. Felly, mae system gynllunio effeithiol ac effeithlon yn hanfodol, ac rwy'n credu bod symleiddio a moderneiddio'r gyfraith, drwy gydgrynhoi, yn rhagofyniad i gyflawni hyn.
Oherwydd pryderon ynghylch cymhlethdod y llyfr statud cynllunio, gofynnon ni i Gomisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr gynnal adolygiad manwl o'r maes hwn o'r gyfraith. Mae eu hadroddiad dilynol yn nodi'r materion a'r anawsterau i weithredwyr a defnyddwyr y system gynllunio. Roedd y comisiwn yn glir bod angen symleiddio a chydgrynhoi'r ddeddfwriaeth bresennol. Dirprwy Lywydd, mae'n farn yr wyf wir yn ei rhannu ar ôl ymarfer mewn cyfraith gynllunio o'r blaen.
Byddaf i a llawer o rai eraill yn y Siambr hon yn cydnabod anawsterau dehongli'r fframwaith deddfwriaethol presennol. Mae'n dameidiog ac mae'n anodd llywio drwyddo. Mae'n seiliedig ar ddeddfwriaeth a basiwyd gan Senedd y DU, llawer ohoni o ddegawdau yn ôl. Gall y gwahaniaeth cynyddol rhwng y gyfraith yng Nghymru a Lloegr ei gwneud hi'n anodd nodi'r gyfraith yma. Mae'r sefyllfa hon yn cael ei gwaethygu gan welliannau o ddeddfwriaeth diwygio cynllunio a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gyda dim ond agweddau cyfyngedig sy'n berthnasol i Gymru. Rydych chi'n gwybod bod gennych broblem pan fydd Deddf wedi'i diwygio gymaint o weithiau fel bod mwy na 40 o adrannau bellach wedi'u mewnosod rhwng adrannau gwreiddiol 61 ac adran 62, gyda rhifo yn cynnwys 61QM a 61Z2.
Mae'n bwysig bod yr holl randdeiliaid sy'n gweithio gyda'r system yn gallu cael mynediad a deall y gyfraith sy'n effeithio'n uniongyrchol arnynt. Mae'r angen cynyddol am gyngor cyfreithiol i weithredu, defnyddio a chymryd rhan yn y system gynllunio yn bryder gwirioneddol. Ni ddylai pa mor effeithiol y mae'r system gynllunio yn gweithredu, neu ba mor effeithiol y mae cymunedau'n ymgysylltu â hi, ddibynnu ar ba un a ellir cael cyngor cyfreithiol neu ei fforddio. Mae cyflwyno'r Bil Cynllunio (Cymru) yn mynd i'r afael â'r cymhlethdodau a'r materion hyn. Mae'n dwyn ynghyd y prif ddarnau o ddeddfwriaeth sylfaenol sy'n sail i'n system gynllunio.
Ar yr un pryd, mae'n moderneiddio strwythur a geiriad y gyfraith, yn egluro ei heffaith ac yn dileu anghysondebau. Mae darpariaethau sy'n ddiangen yn cael eu hepgor. Mae'n Fil sy'n darparu'r datganiad mwyaf cynhwysfawr a hygyrch o'r ddeddfwriaeth sy'n llywodraethu cynllunio gwlad a thref yn unrhyw le yn y DU. Bydd yn golygu bod deddfwriaeth yn haws i'w defnyddio a'i deall i bawb sy'n gorfod ymgysylltu â hi.
Nid yw cydgrynhoi yn ymarfer mecanyddol o gopïo darpariaethau presennol i mewn i Fil newydd gydag ychydig o newidiadau. Mae'n cynnwys ystyriaeth ofalus a manwl iawn o'r gyfraith gyfredol i ddeall ei bwriad a'i chymhwyso. Mae'n gofyn am ddealltwriaeth fanwl o sut mae'r gyfraith yn gweithredu yn ymarferol i sicrhau bod yr effaith gyfreithiol bresennol yn cael ei chynnal wrth i'r gyfraith ei hun gael ei moderneiddio.
Wrth gwrs, mae'r rhan fwyaf o ddeddfwriaeth gynllunio ar hyn o bryd yn yr iaith Saesneg yn unig; mae hyn yn rhwystr i'r rhai sy'n dymuno defnyddio'r Gymraeg fel iaith y gyfraith. Mae cydgrynhoi cyfraith gynllunio i Gymru yn cefnogi ein nod o system gyfreithiol wirioneddol ddwyieithog ac yn hyrwyddo'r defnydd o'r Gymraeg mewn cyd-destunau cyfreithiol a gweinyddol.
Mae ein gwaith i gynhyrchu'r Biliau hyn wedi'i lywio gan gasgliadau ac argymhellion adroddiad Comisiwn y Gyfraith. Roedd yr adroddiad hwnnw ei hun yn gynnyrch ymgysylltiad sylweddol â rhanddeiliaid. Rwyf am fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch diffuant i'r comisiwn am eu hadolygiad manwl iawn, ac am eu hymgysylltiad cadarnhaol a'u cymorth wrth lunio'r ddau Fil.
Dirprwy Lywydd, tynnodd y broses ddrafftio sylw hefyd at rai materion ynghylch y gyfraith bresennol. Mae newidiadau wedi'u gwneud i fynd i'r afael â'r materion hyn lle mae hynny'n cael ei ganiatáu gan Reolau Sefydlog y Senedd ar Filiau cydgrynhoi. Mae'r newidiadau hyn wedi'u crynhoi yn nodiadau'r drafftwyr sy'n rhan o'r memorandwm esboniadol cysylltiedig. Mae'r newidiadau yn cynnwys materion fel cysoni a moderneiddio terminoleg, eglurder amserlenni, cysondeb prosesau a dileu darpariaethau darfodedig. Pan fo newidiadau wedi'u symud ymlaen a oedd yn gofyn am argymhelliad ffurfiol Comisiwn y Gyfraith o dan Reol Sefydlog 26C.2(v), rydym hefyd wedi ceisio a derbyn yr argymhellion hynny. Gall aelodau weld y rheini yn yr atodiadau i'r memorandwm esboniadol, ac mae rhagor o wybodaeth hefyd yn nodiadau'r drafftwyr.
Rwy'n falch iawn bod Bil Cynllunio (Cymru) yn adlewyrchu anghenion penodol Cymru. Mae'n sefydlu fframwaith cyfreithiol penodol sy'n adlewyrchu blaenoriaethau a llywodraethiant Cymru, yn annibynnol ar y system gynllunio yn Lloegr. Mae'n diweddaru terminoleg a chyfeiriadau i adlewyrchu'r trefniadau sefydliadol a chyfansoddiadol sy'n berthnasol yng Nghymru. Mae'n hepgor darpariaethau sy'n berthnasol i Loegr yn unig, megis Gorchmynion datblygu maerol a chymdogaeth. Bydd y symleiddio hwn yn ei gwneud hi'n haws i ddefnyddwyr ddeall y gyfraith fel y mae'n berthnasol yng Nghymru.
Fel y gwnaethom wrth gydgrynhoi deddfwriaeth amgylchedd hanesyddol, rydym yn manteisio ar y cyfle drwy'r Bil cynllunio i greu cod cyfraith Cymru. Ochr yn ochr â chydgrynhoi, mae codio yn darparu offeryn i greu a chynnal trefn yn llyfr cyfraith Cymru. Os caiff ei phasio gan y Senedd, bydd y ddeddfwriaeth hon a'r is-ddeddfwriaeth ddilynol yn ffurfio cod cyfraith Cymru ar gynllunio. Bydd hyn yn helpu i osgoi darnio cyfraith gynllunio yn y dyfodol.
Mae'r Bil hwn yn amlwg yn nodi moment dyngedfennol yn stori datganoli ein system gynllunio. Pe bai'r Senedd yn pasio'r Bil, bydd ein dibyniaeth ar wahanol hen Ddeddfau San Steffan ar gyfer ein cyfraith gynllunio yn dod i ben. Bydd hefyd yn golygu y bydd unrhyw newidiadau i ddeddfwriaeth gynllunio Cymru yn y dyfodol yn llawer haws, gyda newidiadau yn cael eu gwneud i un testun cyfunol.
Yn cyd-fynd â'r Bil Cynllunio mae'r Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru), sy'n gwneud y diwygiadau a'r diddymiadau angenrheidiol i ddeddfwriaeth bresennol. Mae'n cynnwys darpariaethau trosiannol ac arbedion i gefnogi gweithredu'r prif Fil. Mae'r darpariaethau hyn wedi'u rhoi mewn Bil ar wahân. Mae hyn er mwyn sicrhau bod y Bil cynllunio yn parhau i ganolbwyntio ar gyfraith sylweddol ac nad yw'n cael ei rwystro gan Atodlenni hir. Er bod y Bil darpariaethau canlyniadol yn Fil cydgrynhoi o fewn ystyr Rheol Sefydlog 26C, nid yw'n bwriadu ffurfio rhan o'r cod ar gyfraith gynllunio. Mae ei ddarpariaethau yn drosiannol neu o ddiddordeb cyfyngedig. Mae ei gadw ar wahân yn helpu i gynnal eglurder a defnyddioldeb y prif Fil cynllunio.
Dirprwy Lywydd, i gloi, hoffwn bwysleisio pwysigrwydd y Biliau hyn. Nid ydynt yn ymwneud â thacluso'r llyfr statud yn unig; maen nhw'n ymwneud â gwneud i'r gyfraith weithio'n well i bawb. Maent yn ymwneud â sicrhau bod cyfraith gynllunio yng Nghymru yn glir, yn hygyrch ac yn addas ar gyfer y dyfodol. Maent yn adlewyrchu anghenion penodol Cymru a'n hymrwymiad i ddeddfwriaeth fodern, ddwyieithog. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld y Biliau hyn yn symud ymlaen drwy'r Senedd, ac at weithio gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wrth iddynt ymgymryd â'r camau cyntaf o ystyriaeth. Diolch.
Thank you for your statement today, Minister. I know that this Bill has been worked on extensively already, and there is no doubt that urgent simplification of planning law is required. Clearly, we need laws that people are able to understand, and it is right that restructuring planning laws to clarify the legal framework is going to help to make planning applications and decisions more accessible and easier to understand.
However, that said, critics are arguing that the proposed Bill, in its current form, is a missed opportunity, because it is a technical consolidation rather than the policy reform that is desperately needed. With the effort that has gone into this Bill, it is believed that there could have been steps taken to legislate for some of the major issues facing planning, in particular delays in decision making caused by resource shortages and the issues surrounding local planning authorities' LDPs.
Technical clarity, which this Bill hopes to achieve, is not in itself going to speed up the planning process or make it more efficient. Planning officers already know the rules and regulations. The issues they face are more to do with under-resourced planning departments and the number of statutory bodies and sustainable drainage systems approval bodies that have to be consulted, which can add lengthy delays. We should also not forget that planning enforcement departments are also severely understaffed.
Small and medium-sized enterprises have been saying for some time that navigating an under-resourced planning system continues to present the greatest challenge, because unlike large house builders, they aren't in a position to direct capital into new projects when there are delays. I note that you have said that you're going to invest £9 million into Planning and Environment Decisions Wales, Natural Resources Wales and the Welsh Government's planning directorate; however, it's not clear how this will directly speed up the planning approval rate. Minister, how are you going to ensure that this money is used for the purposes for which it is intended?
You've also said that there will be increased planning application fees. Will these fees be ring-fenced to be used for expanding planning departments or go into general funds? Whilst I am sure that additional funding of PEDW, NRW and the Welsh Government's planning directorate will be welcomed by these organisations, what plans do you have to improve funding of statutory consultees and SuDS approval bodies to help maintain them to improve their workforce to minimise delays?
In terms of planning, there seems to be a major issue in terms of local development plans being out of date, and this causes problems because building companies are left in a state of uncertainty. From a technical point of view, this Bill is near complete and should progress fairly easily. However, would you consider strengthening this Bill to include some new regulations that will help tackle delays?
For instance, as I understand it, the Bill intends to clarify the duties of LPAs in preparing LDPs and SDPs, including requirements for public participation statements. This part of the Bill could be extended to support SME home builders by requiring local development plans to allocate sites of fewer than 50 units, set a 50-unit threshold for major developments, and introduce a national scheme of delegation. You could also enable faster adoption of LDPs by legislating for increasing the use of short-form reviews and introducing stronger statutory deadlines for adopting local plans once they expire.
Finally, Dirprwy Lywydd, I want to touch upon heritage and community value—areas that are close to my heart. Whilst there is considerable process for planning of new builds and changes to already existing buildings, there is no planning requirement to demolish a building unless they have protected status or they're in a designated conservation zone, which are allocated by the local authority. This unfortunately leaves many buildings that are of community importance exposed to the whims of developers who are not considering how a building may contribute significantly to the identity of an area and/or community.
Minister, you will know the amount of times we've debated this issue in the Chamber and have argued for Ministers to intervene to protect certain buildings that Cadw do not regard as sufficiently historic to require protection. These issues weren't necessarily addressed by the Historic Environment (Wales) Act 2023. Does the Government have an appetite to introduce into the Bill some form of planning requirement that will be needed to demolish a building that a community sees as important to their well-being, but doesn't have special protection status? Thank you.
Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog. Rwy'n gwybod bod gwaith helaeth wedi ei wneud ar y Bil hwn eisoes, ac nid oes amheuaeth bod angen symleiddio'r gyfraith gynllunio ar frys. Yn amlwg, mae angen cyfreithiau y mae pobl yn gallu eu deall, ac mae'n iawn fod ailstrwythuro deddfau cynllunio i egluro'r fframwaith cyfreithiol yn mynd i helpu i wneud ceisiadau a phenderfyniadau cynllunio yn fwy hygyrch ac yn haws eu deall.
Fodd bynnag, wedi dweud hynny, mae beirniaid yn dadlau bod y Bil arfaethedig, yn ei ffurf bresennol, yn gyfle a gollwyd, oherwydd cydgrynhoi technegol yw yn hytrach na'r diwygio polisi sydd ei angen yn ddirfawr. Gyda'r ymdrech sydd wedi mynd i mewn i'r Bil hwn, credir y gellid bod wedi cymryd camau i ddeddfu ar gyfer rhai o'r prif faterion sy'n wynebu cynllunio, yn enwedig oedi wrth wneud penderfyniadau a achosir gan brinder adnoddau a'r materion sy'n ymwneud â CDLlau awdurdodau cynllunio lleol.
Nid yw eglurder technegol, y mae'r Bil hwn yn gobeithio ei gyflawni, ynddo'i hun yn mynd i gyflymu'r broses gynllunio na'i gwneud yn fwy effeithlon. Mae swyddogion cynllunio eisoes yn gwybod y rheolau a'r rheoliadau. Mae'r materion y maen nhw'n eu hwynebu yn ymwneud yn fwy ag adrannau cynllunio sydd heb adnoddau a nifer y cyrff statudol a chyrff cymeradwyo systemau draenio cynaliadwy y mae'n rhaid ymgynghori a nhw, a all ychwanegu cyfnodau o oedi hir. Ni ddylem anghofio hefyd bod adrannau gorfodi cynllunio hefyd yn brin ofnadwy o staff.
Mae busnesau bach a chanolig wedi bod yn dweud ers peth amser bod llywio drwy system gynllunio heb adnoddau yn parhau i gyflwyno'r her fwyaf, oherwydd yn wahanol i adeiladwyr tai mawr, nid ydynt mewn sefyllfa i gyfeirio cyfalaf i brosiectau newydd pan fydd oedi. Nodaf eich bod wedi dweud eich bod yn mynd i fuddsoddi £9 miliwn mewn Penderfyniadau Cynllunio ac Amgylchedd Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru a chyfarwyddiaeth gynllunio Llywodraeth Cymru; fodd bynnag, nid yw'n glir sut y bydd hyn yn cyflymu'r gyfradd gymeradwyo cynllunio yn uniongyrchol. Gweinidog, sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod yr arian hwn yn cael ei ddefnyddio at y dibenion y bwriadwyd?
Rydych hefyd wedi dweud y bydd ffioedd ceisiadau cynllunio uwch. A fydd y ffioedd hyn yn cael eu neilltuo i'w defnyddio ar gyfer ehangu adrannau cynllunio neu a fyddant yn mynd i gronfeydd cyffredinol? Er fy mod yn siŵr y bydd cyllid ychwanegol PCAC, CNC a chyfarwyddiaeth gynllunio Llywodraeth Cymru yn cael ei groesawu gan y sefydliadau hyn, pa gynlluniau sydd gennych i wella cyllid ymgynghoreion statudol a chyrff cymeradwyo a SDCau i'w helpu i'w cynnal i wella eu gweithlu er mwyn lleihau oedi?
O ran cynllunio, ymddengys fod problem fawr o ran cynlluniau datblygu lleol sydd wedi dyddio, ac mae hyn yn achosi problemau oherwydd bod cwmnïau adeiladu yn cael eu gadael yn teimlo'n ansicr iawn. O safbwynt technegol, mae'r Bil hwn bron yn gyflawn a dylai symud ymlaen yn weddol hawdd. Fodd bynnag, a fyddech chi'n ystyried cryfhau'r Bil hwn i gynnwys rhai rheoliadau newydd a fydd yn helpu i fynd i'r afael ag oedi?
Er enghraifft, fel yr wyf yn ei ddeall, mae'r Bil yn bwriadu egluro dyletswyddau ACLl wrth baratoi CDLlau a chynlluniau datblygu strategol, gan gynnwys gofynion ar gyfer datganiadau cyfranogiad cyhoeddus. Gellid ymestyn y rhan hon o'r Bil i gefnogi adeiladwyr cartrefi BBaChau drwy ei gwneud yn ofynnol i gynlluniau datblygu lleol ddyrannu safleoedd o lai na 50 o unedau, gosod trothwy 50 uned ar gyfer datblygiadau mawr, a chyflwyno cynllun dirprwyo cenedlaethol. Gallech hefyd alluogi mabwysiadu CDLlau yn gyflymach trwy ddeddfu ar gyfer cynyddu'r defnydd o adolygiadau ffurf fer a chyflwyno dyddiadau cau statudol cryfach ar gyfer mabwysiadu cynlluniau lleol unwaith y byddant yn dod i ben.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rwyf am grybwyll treftadaeth a gwerth cymunedol—meysydd sy'n agos at fy nghalon. Er bod proses sylweddol ar gyfer cynllunio adeiladau newydd a newidiadau i adeiladau sydd eisoes yn bodoli, nid oes gofyniad cynllunio i ddymchwel adeilad oni bai fod ganddo statws gwarchodedig neu ei fod mewn parth cadwraeth dynodedig, sy'n cael eu dyrannu gan yr awdurdod lleol. Yn anffodus, mae hyn yn gadael llawer o adeiladau sydd o bwysigrwydd cymunedol yn agored i fympwyon datblygwyr nad ydynt yn ystyried sut y gall adeilad gyfrannu'n sylweddol at hunaniaeth ardal a/neu gymuned.
Gweinidog, byddwch chi'n gwybod faint o weithiau rydyn ni wedi trafod y mater hwn yn y Siambr ac wedi dadlau o blaid Gweinidogion yn ymyrryd i amddiffyn rhai adeiladau nad yw Cadw yn eu hystyried yn ddigon hanesyddol i fod angen eu diogelu. Nid oedd Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2023 o reidrwydd yn mynd i'r afael â'r materion hyn. A oes gan y Llywodraeth awydd i gyflwyno rhyw fath o ofyniad cynllunio yn y Bil a fydd ei angen er mwyn dymchwel adeilad y mae cymuned yn ei weld yn bwysig i'w llesiant, ond nad oes ganddo statws gwarchodedig arbennig? Diolch.
Thank you very much, Joel. Just to answer the first point you made, I think it's actually very important indeed that we consolidate the law. I don't think that I need to apologise for making that a priority, because the law is very, very complex, and even somebody who has practised in planning law for decades, as I have, will struggle sometimes to understand what's in force in Wales and what is not.
The rest of your contribution was all about reforms that you'd like to make. I made the point in my speech, and I'll make it again, that those reforms will be much easier to make once we have consolidated the law, and so what you're doing is reforming a single codified piece of legislation. If we introduce reforms into this Bill, it will cease to be a consolidation Bill and become a policy Bill with a wholly different procedure attached to it and will have a completely different set of outcomes.
I'm not, I'm afraid, going to accept your recommendation or ask that we put any reforms into this. We have very carefully calibrated this Bill so that it is consolidating the law. Where there are things that might be considered reforms because the language has changed, or there are things that have happened, we have negotiated that with the Senedd Commission to ensure that what we're actually doing is still codifying the existing law, so that this remains a consolidation Bill.
I do assure you very much that some of the issues that you've raised are issues that we're very well aware of, and that we do think that the consolidation point will speed up any subsequent reforms. It hasn't stopped us putting reforms through. The Infrastructure (Wales) Act 2024 went through on the basis of the old law. The Senedd is still in the process of considering a whole series of statutory instruments hanging off the back of that Act, for example. Indeed, you mentioned yourself that the Government continues to invest in its planning system.
I will say, just on a small political point, one of the reasons that we have such difficulty in recruiting planners is that, unfortunately, they were seen for many years during the Conservative rule as back-office staff that were not very important. Actually, it turns out they are completely pivotal to development. These back-office faceless staff turn out to be pretty fundamental people. I made that point to Darren Millar when we were together on Sharp End or one of the political programmes—I forget which one, actually—very recently. It is easy to talk about admin and back-office staff until you actually analyse what they do. In this particular instance, they're pretty pivotal to what we do, and you can't train them quickly. So, having not been training them for a decade, it takes a while to catch back up. But I can assure you the Government has been assisting with that. It has been helping local authorities to recruit planners in-house. It has been talking to developers about how we can make sure that the drift into the private sector can be allayed. We have been talking to our universities about courses that can be taken by existing staff to get them up to speed.
But having said all of that, the fundamental tenet of what I said today is about making it more easily accessible. Actually, it will speed up the process, because people will have much better access to it in the first place. They will not need lawyers to help them interpret it. It is actually easier for the council staff themselves to interpret it, as it is for the statutory undertakers as well.
So, I understand where you are coming from. I am not going to accept the temptation to put any reform items into this. This is a technical consolidation Bill, but I reject the assumption that this will not in itself speed it up, because I think it will.
Diolch yn fawr iawn, Joel. Dim ond i ateb y pwynt cyntaf a wnaethoch, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn mewn gwirionedd ein bod yn cydgrynhoi'r gyfraith. Nid wyf yn credu bod angen i mi ymddiheuro am wneud hynny'n flaenoriaeth, oherwydd mae'r gyfraith yn gymhleth iawn, iawn, a bydd hyd yn oed rhywun sydd wedi ymarfer ym maes y gyfraith gynllunio ers degawdau, fel y gwnes i, yn cael trafferth weithiau i ddeall beth sydd mewn grym yng Nghymru a beth sydd ddim.
Roedd gweddill eich cyfraniad yn ymwneud â diwygiadau yr hoffech eu gwneud. Fe wnes i'r pwynt yn fy araith, a byddaf yn ei wneud eto, y bydd y diwygiadau hynny yn llawer haws i'w gwneud unwaith y byddwn wedi cydgrynhoi'r gyfraith, ac felly yr hyn rydych chi'n ei wneud yw diwygio un darn o ddeddfwriaeth wedi'i godio. Os ydym yn cyflwyno diwygiadau i'r Bil hwn, bydd yn peidio â bod yn Fil cydgrynhoi ac yn dod yn Fil polisi gyda gweithdrefn hollol wahanol ynghlwm wrtho a bydd ganddo set hollol wahanol o ganlyniadau.
Dydw i ddim, mae gen i ofn, yn mynd i dderbyn eich argymhelliad na'ch gofyniad i ni roi unrhyw ddiwygiadau i hwn. Rydym wedi graddnodi'r Bil hwn yn ofalus iawn fel ei fod yn cydgrynhoi'r gyfraith. Lle mae pethau y gellid eu hystyried yn ddiwygiadau oherwydd bod yr iaith wedi newid, neu fod yna bethau sydd wedi digwydd, rydym wedi trafod hynny gyda Chomisiwn y Senedd i sicrhau bod yr hyn rydyn ni'n ei wneud mewn gwirionedd yn dal i godio'r gyfraith bresennol, fel bod hwn yn parhau i fod yn Fil cydgrynhoi.
Rwy'n eich sicrhau bod rhai o'r materion rydych chi wedi'u codi yn faterion yr ydym yn ymwybodol iawn ohonynt, a'n bod yn credu y bydd y pwynt cydgrynhoi yn cyflymu unrhyw ddiwygiadau dilynol. Nid yw wedi ein hatal rhag rhoi diwygiadau drwodd. Aeth Deddf Seilwaith (Cymru) 2024 drwodd ar sail yr hen gyfraith. Mae'r Senedd yn dal yn y broses o ystyried cyfres gyfan o offerynnau statudol sydd ynghlwm wrth y Ddeddf honno, er enghraifft. Yn wir, fe wnaethoch chi sôn eich hun bod y Llywodraeth yn parhau i fuddsoddi yn ei system gynllunio.
Fe ddywedaf, ar bwynt gwleidyddol bach, un o'r rhesymau pam ein bod yn cael cymaint o anhawster wrth recriwtio cynllunwyr yw, yn anffodus, eu bod yn cael eu hystyried am flynyddoedd lawer yn ystod cyfnod y Ceidwadwyr fel staff swyddfa gefn nad oeddent yn bwysig iawn. Mewn gwirionedd, fel mae'n digwydd, maen nhw'n hollol ganolog i ddatblygiad. Mae'r staff swyddfa gefn hyn fel mae'n digwydd yn bobl eithaf sylfaenol. Fe wnes i'r pwynt hwnnw i Darren Millar pan oeddem gyda'n gilydd ar Sharp End neu un o'r rhaglenni gwleidyddol—rwy'n anghofio pa un, mewn gwirionedd—yn ddiweddar iawn. Mae'n hawdd siarad am staff gweinyddol a swyddfa gefn nes i chi ddadansoddi beth maen nhw'n ei wneud. Yn yr achos penodol hwn, maen nhw'n eithaf allweddol i'r hyn rydyn ni'n ei wneud, ac ni allwch eu hyfforddi'n gyflym. Felly, ar ôl peidio â bod yn eu hyfforddi ers degawd, mae'n cymryd ychydig o amser i ddal i fyny. Ond gallaf eich sicrhau bod y Llywodraeth wedi bod yn cynorthwyo gyda hynny. Mae wedi bod yn helpu awdurdodau lleol i recriwtio cynllunwyr yn fewnol. Mae wedi bod yn siarad â datblygwyr ynghylch sut y gallwn wneud yn siŵr y gellir lleddfu'r symudiad i'r sector preifat. Rydym wedi bod yn siarad â'n prifysgolion am gyrsiau y gall staff presennol eu cymryd i'w diweddaru.
Ond wedi dweud hynny i gyd, egwyddor sylfaenol yr hyn a ddywedais heddiw yw ei wneud yn fwy hygyrch. Mewn gwirionedd, bydd yn cyflymu'r broses, oherwydd bydd pobl yn cael llawer gwell mynediad iddo yn y lle cyntaf. Ni fydd angen cyfreithwyr arnynt i'w helpu i'w ddehongli. Mae'n haws i staff y cyngor eu hunain ei ddehongli, felly hefyd ymgymerwyr statudol hefyd.
Felly, rwy'n deall eich pwynt. Nid wyf yn mynd i dderbyn y demtasiwn i roi unrhyw eitemau diwygio i mewn i hwn. Bil cydgrynhoi technegol yw hwn, ond rwy'n gwrthod y rhagdybiaeth na fydd hyn ynddo'i hun yn ei gyflymu, oherwydd rwy'n credu y bydd yn gwneud hynny.
Mae’n rhaid i fi gytuno â’r Cwnsler Cyffredinol: dyw’r Bil yma ddim yn mynd i chwyldroi polisi cynllunio Cymru. Nid dyna yw ei fwriad. Ond mae yna gynnydd mewn cydgrynhoi. Mae yna fantais ynddo fe, achos mae’n rhoi seiliau i chi, wedyn, ar gyfer y gwaith diwygio a all ddilyn, wedyn, mewn ffordd llawer mwy strwythuredig. Rŷn ni, felly, yn croesawu'r egwyddor sylfaenol o ddod â chyfraith cynllunio Cymru at ei gilydd, sydd wedi bod ar wasgar, fel y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi darlunio i ni, mewn un corff codeiddiedig, dwyieithog, Cymreig. Mae hwn yn gam eithriadol o bwysig ymlaen o ran eglurder, hygyrchedd a'r gallu, wedyn, i adnabod y bylchau ac i symud polisi cynllunio ymlaen ar gyfer y dyfodol.
Mae yna rai cwestiynau gen i—rhai ohonyn nhw rŷch chi wedi cyffwrdd arnyn nhw. O ran y Bil sydd wedi'i gyflwyno, a allech chi ddweud rhywbeth ynglŷn ag unrhyw newidiadau rhwng y drafft a gyhoeddwyd cyn yr haf? Ai mân newidiadau yn unig sydd wedi bod? Rŷch chi'n pwysleisio, wrth gwrs, eich bod chi wedi cael eich tystysgrif cydgrynhoi, a does yna ddim unrhyw bolisïau newydd wedi'u smyglo mewn i'r testun, ond sut ydyn ni fel Aelodau yn gallu sicrhau hynny? Oes yna ryw ddogfen ar gael neu ryw dabl sy'n ein galluogi ni i weld yr hen ddarpariaethau, i'w mapio nhw yn erbyn y gyfraith newydd mewn ffordd sydd yn cael gwared ar unrhyw amheuaeth bod yna unrhyw newidiadau polisi cudd yn rhan o'r broses?
Rŷch chi wedi cyfeirio at adroddiad Comisiwn y Gyfraith fel sbardun, y catalydd, a dweud y gwir, ac roeddech chi wedi gofyn am yr adroddiad yna fel cam cyntaf yn y broses. Unwaith eto, efallai yn y nodiadau gan y drafftwyr—dwi ddim wedi cael cyfle eto i ddarllen y nodiadau esboniadol i gyd—oes yn y nodiadau hynny, er enghraifft, ryw fath o dabl sydd yn edrych ar yr argymhellion gwreiddiol, a hefyd ymateb y Llywodraeth yn derbyn y rhan fwyaf ohonyn nhw, ac sydd yn ein galluogi ni i ddeall sut mae hynny wedyn wedi'i drosi mewn i'r Ddeddf derfynol? Oes yna unrhyw beth wedi newid rhwng yr ateb gwreiddiol i'r argymhellion hynny a'r hyn sydd wedi bennu lan yn y testun? Mae'n dda i weld, er enghraifft, un o'r argymhellion yn ymwneud â chysondeb ac eglurder o ran y Gymraeg, ac mae hynny, er ddim yn newid polisi, achos roedd y rheidrwydd yna i gymryd y Gymraeg i mewn i ystyriaeth yn bodoli, ond roedd e'n bodoli ar wasgar mewn ffordd, efallai, nad oedd e ddim yn ddigon amlwg yn rhan o'r broses, ac mae hwnnw'n un o'r buddion, rwy'n credu, o ran y Bil drafft.
Hefyd, o ran Comisiwn y Gyfraith, roedd yna rai argymhellion y gwnaethoch chi eu gwrthod, y rhan fwyaf ohonyn nhw oherwydd doedden nhw ddim yn argymhellion cydgrynhoi, fel dwi'n deall—roedden nhw yn argymhellion diwygio. A ydych chi wedi gwneud rhagor o waith ar y rheini? Mae rhai ohonyn nhw wedi cael eu gweithredu eisoes, am wn i, drwy ddulliau eraill, ond a oes yna waith pellach wedi cael ei wneud o ran Bil diwygio i'r dyfodol o ran yr argymhellion hynny?
A allwch chi ddweud rhywbeth ynglŷn â'r darpariaethau trosiannol? Hynny yw, sut mae hwn yn mynd i weithio er mwyn osgoi dryswch o ran ceisiadau ac apeliadau sydd eisoes yn y system sydd—? Ocê, dyw'r polisi ddim yn newid, ond mae'r ieithwedd yn newid ac, wrth gwrs, y sylfaen gyfreithiol. So, sut ydych chi'n datrys hynny?
Ac yn gysylltiedig â hynny, ac yn olaf, mae rhanddeiliaid fel Cymorth Cynllunio Cymru wedi pwysleisio'r angen i wneud y cod newydd yma yn hygyrch i gymunedau. Felly, pa gamau fydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod y canllawiau newydd yma'n glir, mewn iaith syml, yn ddwyieithog ac ar gael i bobl ar lawr gwlad?
Yn olaf, dyw'r gyfraith yma ddim yn mynd i ateb pob problem neu bob her yn y system gynllunio. Dyw hi ddim yn mynd i gynhyrchu mwy o swyddogion cynllunio, dyw hi ddim yn mynd i ateb pob un o'r diffygion polisi rŷn ni wedi eu trafod. Ond i fi, mae'n rhoi sylfaen gryfach i ni i fynd ati i wneud y gwaith diwygio yna i gryfhau llais cymunedau, i ddiogelu'r amgylchedd, i gefnogi twf cynaliadwy ac i sicrhau bod y Gymraeg yn rhan ganolog o'r broses gynllunio. Rŷn ni yn awr yn y Senedd yma yn mynd i osod y seiliau ac, wrth gwrs, mae yna gyfle wedyn yn mynd i fod yn y Senedd nesaf inni ddefnyddio'r seiliau yna yn feiddgar er lles a budd pobl Cymru.
I have to agree with the Counsel General: this Bill is not going to revolutionise planning policy in Wales. That is not its purpose. However, there is progress in terms of consolidation. There is benefit to it, because it gives you foundations, then, for the reform work that could follow on, then, in a far more structured way. We therefore welcome the fundamental principle of consolidating Welsh planning law, which has been spread far and wide, as the Counsel General has suggested, into one codified, bilingual Welsh statute. This is an extremely important step forward in terms of clarity, accessibility and the ability, then, to identify gaps and to move planning policy forward for the future.
There are some questions that I have—some that you have already touched upon. In terms of the Bill as presented, can you tell us about any changes from the draft published before the summer, or are they just minor amendments that have been made? You emphasise, of course, that you have your consolidation certificate, and that there are no new policies that have been smuggled into the text, but how can we as Members ensure that that is the case? Is there a document available or a table that will enable us to see the old provisions, to map them against the new law in a way that can remove any doubts that there are any hidden policy changes implicit in the process?
You have referred to the Law Commission report as the catalyst, and that you had requested that report as the first part of the process. Once again, perhaps in the drafter's notes—I have not had an opportunity to read all of the explanatory memorandum—in those notes, is there some sort of table that looks at the original recommendations, and also the Welsh Government's response in accepting most of them, and that will enable us to understand how that has then been translated into the final text? Has there been any change from the original response to those recommendations to what has ended up in the text? It's good to see, for example, one of the recommendations relating to consistency and clarity in terms of the Welsh language, and although that isn't a change of policy, because that requirement to take Welsh into account was in existence, it existed in a way that wasn't prominent, perhaps, in the process. That's one of the benefits, I think, in terms of this draft Bill.
Also, in terms of the Law Commission, there were some recommendations that you rejected, most of them because they weren't consolidation recommendations as such, as I understand it—they were recommendations for reform. Have you done any more work on those? Some of those have already been implemented, I suppose, through other methods, but has further work been done in terms of a reform Bill for the future in relation to those recommendations?
Can you tell us anything about the transitional arrangements? That is, how is this going to work to avoid confusion in terms of applications and appeals already in the system where—? Okay, the policy isn't changing, but the language is changing and, of course, the legal foundation is changing. So, how do you resolve those issues?
And related to that, and finally, stakeholders such as Planning Aid Wales have emphasised the need to make this new code accessible to communities. So, what steps will the Government take in order to ensure that the new guidance is clear, is in simple language and available bilingually to people on the ground?
Finally, this law isn't going to resolve every problem or every challenge in the planning system. It's not going to create more planning officers, it's not going to respond to all of the policy problems that we've discussed. But for me, it gives us a firmer foundation to do that reform work to strengthen the voice of communities, to safeguard the environment, to support sustainable growth and to ensure that the Welsh language is a central part of the planning process. We now in this Senedd will lay those foundations and then, of course, there will be an opportunity in the next Senedd for us to build on those foundations boldly for the benefit of the people of Wales.
Diolch, Adam. You make a whole series of points with which I entirely agree, of course. I'm very pleased to see you welcome the consolidation, and the point you made just to conclude there is a very good one. It is, of course, the bedrock, if you like, of a reformed system, because it gives people a basis on which to have a look at what really is in force in Wales, and then to decide what else to do.
In terms of some of the other questions you asked, there will be a drafter's notes with it, and they, as much as possible, will try to explain the process by which the drafters, both Welsh and English, have come to the conclusions they have. And just to say it's been drafted simultaneously—it's not an English draft translated into Welsh; it's been properly bilingual throughout its process.
We've had the involvement of the Law Commission throughout, and we've continued to engage them all the way through. In addition, Dr Charles Mynors, the principal author of the Law Commission report, has actually joined the Bill team, which has been absolutely first class, actually, to share his extensive expertise and knowledge. He's worked on the development of both Bills and the supporting documentation, so it's a joint effort, if you like, very much. As part of the scrutiny as we go through, the Bill team will be very much supporting me. It's a very technical Bill and they'll be able to explain exactly where, in some cases, we've made changes.
But just to give you an example, the document has highlighted the approach to topic areas, so we've got areas such as minerals and waste, where those provisions are brought together or not restated where they haven't any longer got effect, instead of being spread across as many as 15 different Acts. So, there will be whole sections bringing areas into play, where previously you might have had to do a pretty forensic search to find out what was in force in Wales. And this, combined with the Bill that we discussed in the Legislation, Justice and Constitution Committee previously, where our terminology has changed for the better in Wales, will also assist in making sure that we have a set of rules that are accessible and easy to get hold of.
The Government will continue to fund Planning Aid Wales, and we will be making sure that the guidance is available, obviously, in both languages, but in an accessible format as well. I think this Bill will very much have failed if members of the public do not feel more confident in approaching their local planning authority without professional support, because this ought to enable them to feel pretty confident that they understand what it is they're asking for, and what effect that will have on their particular project. And that's right from a household extension up to an SME build and, indeed, beyond that. So, I think that's the test, if you like, that it's accessible in that way.
In terms of planning professionals and so on, again, training somebody up to be a planning professional is an awful lot easier off the back of a consolidated and codified piece of legislation than it is off the back of something where you're going back into Bills at the beginning of the last century, to try and frantically examine them. Adam, I know you like to do this, as I do as well—if you look up the original Bill on the legislation.gov website, it's impossible to follow, it really is: 'If this is repealed, this is repealed except for—see asterisk.' I mean, it's just an absolute nightmare. So, actually, this will really be a fundamental change to that.
As far as I'm aware, the draft that was put out earlier, at the end of last term, is the same. I confess that I haven't reread it over the summer. I don't have a briefing here telling me that there are any substantive changes, so I'm going to go with there are no substantive changes. I think that must be right, or I would've been briefed on that for today. The drafter's notes are changing as we go, because they're still looking at that, and we will be putting those in front of the Senedd as well.
Diolch, Adam. Rydych chi'n gwneud cyfres gyfan o bwyntiau yr wyf yn cytuno'n llwyr â nhw, wrth gwrs. Rwy'n falch iawn o'ch gweld chi'n croesawu'r cydgrynhoi, ac mae'r pwynt a wnaethoch chi wrth gloi yn y fan yna yn un da iawn. Wrth gwrs, mae'n sylfaen, os mynnwch chi, i system ddiwygiedig, oherwydd mae'n rhoi sail i bobl edrych ar yr hyn sydd mewn grym yng Nghymru mewn gwirionedd, ac yna penderfynu beth arall i'w wneud.
O ran rhai o'r cwestiynau eraill a ofynnwyd gennych, bydd nodiadau drafftiwr gydag ef, a byddant, cymaint â phosibl, yn ceisio esbonio'r broses a ddefnyddiwyd gan y drafftwyr, yn Gymraeg ac yn Saesneg, i ddod i'w casgliadau. A dim ond i ddweud ei fod wedi cael ei ddrafftio ar yr un pryd—nid drafft Saesneg wedi'i gyfieithu i'r Gymraeg mohono; mae wedi bod yn ddwyieithog trwy gydol ei broses.
Rydym wedi cael cyfranogiad Comisiwn y Gyfraith drwy gydol hyn, ac rydym wedi parhau i ymgysylltu â nhw yr holl ffordd drwodd. Yn ogystal, mae Dr Charles Mynors, prif awdur adroddiad Comisiwn y Gyfraith, wedi ymuno â thîm y Bil, sydd wedi bod o'r radd flaenaf, mewn gwirionedd, i rannu ei arbenigedd a'i wybodaeth helaeth. Mae wedi gweithio ar ddatblygu'r Biliau a'r dogfennau ategol, felly mae'n ymdrech ar y cyd, os mynnwch chi, yn sicr. Fel rhan o'r craffu wrth i ni fynd drwyddo, bydd tîm y Bil yn fy nghefnogi i yn sicr. Mae'n Fil technegol iawn a byddan nhw'n gallu esbonio'n union ble, mewn rhai achosion, rydym wedi gwneud newidiadau.
Ond i roi enghraifft i chi, mae'r ddogfen wedi tynnu sylw at yr ymagwedd at feysydd pwnc, felly mae gennym feysydd fel mwynau a gwastraff, lle mae'r darpariaethau hynny'n cael eu dwyn at ei gilydd neu heb eu hailddatgan lle nad oes ganddynt bellach effaith, yn hytrach na chael eu lledaenu ar draws cymaint â 15 o wahanol Ddeddfau. Felly, bydd adrannau cyfan yn dod â meysydd i rym, lle o'r blaen efallai y byddech wedi gorfod gwneud chwiliad eithaf fforensig i ddarganfod beth oedd mewn grym yng Nghymru. A bydd hyn, ynghyd â'r Bil a drafodwyd gennym yn y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad o'r blaen, lle mae ein terminoleg wedi newid er gwell yng Nghymru, hefyd yn helpu i sicrhau bod gennym set o reolau sy'n hygyrch ac yn hawdd cael gafael arnynt.
Bydd y Llywodraeth yn parhau i ariannu Cymorth Cynllunio Cymru, a byddwn yn sicrhau bod y canllawiau ar gael, yn amlwg, yn y ddwy iaith, ond mewn fformat hygyrch hefyd. Rwy'n credu y bydd y Bil hwn wedi methu os nad yw aelodau'r cyhoedd yn teimlo'n fwy hyderus wrth gysylltu â'u hawdurdod cynllunio lleol heb gefnogaeth broffesiynol, oherwydd dylai hyn eu galluogi i deimlo'n eithaf hyderus eu bod yn deall beth maen nhw'n gofyn amdano, a pha effaith y bydd hynny'n ei gael ar eu prosiect penodol. Ac mae hynny o estyniad ar gartref i adeiladu BBaCh ac, yn wir, y tu hwnt i hynny. Felly, rwy'n credu mai dyna'r prawf, os hoffech chi, ei fod yn hygyrch yn y ffordd honno.
O ran gweithwyr cynllunio proffesiynol ac ati, unwaith eto, mae hyfforddi rhywun i fod yn weithiwr cynllunio proffesiynol yn llawer haws oddi ar sail darn wedi'i gydgrynhoi a'i godio o ddeddfwriaeth nag y mae ar sail rhywbeth lle rydych chi'n mynd yn ôl i Filiau ar ddechrau'r ganrif ddiwethaf, i geisio eu harchwilio. Adam, rwy'n gwybod eich bod chi'n hoffi gwneud hyn, fel yr wyf i hefyd—os edrychwch chi ar y Bil gwreiddiol ar wefan legislation.gov, mae'n amhosibl ei ddilyn, mewn gwirionedd: 'Os caiff hwn ei ddiddymu, caiff hwn ei ddiddymu, ac eithrio—gweler y seren.' Wyddoch chi, mae'n hunllef fawr. Felly, mewn gwirionedd, bydd hyn yn newid sylfaenol i hynny.
Hyd y gwn i, mae'r drafft a gyhoeddwyd yn gynharach, ar ddiwedd y tymor diwethaf, yr un peth. Rwy'n cyfaddef nad wyf wedi ei ailddarllen dros yr haf. Nid oes gennyf friff yma yn dweud wrthyf fod unrhyw newidiadau o sylwedd, felly rydw i'n mynd i gredu nad oes unrhyw newidiadau o sylwedd. Mae'n rhaid bod hynny'n iawn rwy'n credu, neu byddwn wedi cael fy mriffio ar hynny ar gyfer heddiw. Mae nodiadau'r drafftiwr yn newid wrth i ni fwrw ymlaen, oherwydd mae'n dal i edrych ar hynny, a byddwn ni'n rhoi'r rheini gerbron y Senedd hefyd.
I, too, very much welcome this piece of consolidation, and I think it'll be a great legacy for the next Senedd to have something so that the citizen is able to understand what is the law and what is contrary to regulations, so that they can object if they need to. I think it's really important, whether we're talking about a garden shed or a giant array of wind turbines, we need to know what are the rules and how does a proposal comply. There was something in the paper only yesterday about the Wirral Council being unable to promote a cycle path because of some obscure nineteenth-century thing that had been passed by the local authority at that time, preventing any cycling along that particular coastal path. So, this is really important stuff, and I want to fully support you.
I want to just hark back to the legislation we most recently passed on planning, which is the Infrastructure (Wales) Act 2024. I note that the Cabinet Secretary for energy announced, in June, she'd commissioned the Royal Town Planning Institute Cymru to undertake a comprehensive workforce audit, to make sure that we have the workforce capacity, resources and skills needed to deliver on that 12-month timeline for proposals of national significance. That's incredibly important, as we want to, as far as possible, make that transition away from fossil fuels without compromising quality or design. So, I wanted to find out from you, Minister, when this research is to be published, so we can assure ourselves that the legislation we pass is fit for purpose in delivering our intentions.
Rwyf hefyd yn croesawu'r darn hwn o gydgrynhoi, ac rwy'n credu y bydd yn waddol mawr i'r Senedd nesaf gael rhywbeth fel bod y dinesydd yn gallu deall beth yw'r gyfraith a beth sy'n groes i reoliadau, fel y gallant wrthwynebu os oes angen. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, p'un a ydym yn sôn am sied mewn gardd neu aráe enfawr o dyrbinau gwynt, mae angen i ni wybod beth yw'r rheolau a sut mae cynnig yn cydymffurfio. Dim ond ddoe, roedd rhywbeth yn y papur am Gyngor y Wirral yn methu hyrwyddo llwybr beicio oherwydd rhywbeth aneglur o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg a oedd wedi ei basio gan yr awdurdod lleol ar y pryd, yn atal unrhyw feicio ar hyd y llwybr arfordirol penodol hwnnw. Felly, mae hyn yn bwysig iawn, ac rydw i eisiau eich cefnogi'n llawn.
Rwyf eisiau edrych yn ôl at y ddeddfwriaeth a basiwyd gennym yn fwyaf diweddar ar gynllunio, sef Deddf Seilwaith (Cymru) 2024. Nodaf fod Ysgrifennydd y Cabinet dros ynni wedi cyhoeddi, ym mis Mehefin, ei bod wedi comisiynu y Sefydliad Cynllunio Trefol Brenhinol yng Nghymru i gynnal archwiliad cynhwysfawr o'r gweithlu, er mwyn sicrhau bod gennym y capasiti, yr adnoddau a'r sgiliau gweithlu sydd eu hangen i gyflawni'r amserlen 12 mis honno ar gyfer cynigion o arwyddocâd cenedlaethol. Mae hynny'n hynod o bwysig, gan ein bod eisiau gwneud y trawsnewidiad hwnnw i ffwrdd o danwydd ffosil heb beryglu ansawdd na dyluniad. Felly, roeddwn i eisiau cael gwybod gennych, Gweinidog, pryd y bydd yr ymchwil hon yn cael ei chyhoeddi, fel y gallwn sicrhau ein hunain bod y ddeddfwriaeth rydyn ni'n ei phasio yn addas i'r diben wrth gyflawni ein bwriadau.
Thank you, Jenny. It's good to hear you welcome the consolidation, and I think a lot of what you said is absolutely right: it will make it much more accessible in both languages. As I said in response to both the other contributors, we very much hope that people will not feel the need to have a professional adviser for every single little bit of planning that they want to look at. And just to be slightly flippant, Dirprwy Lywydd, I did once say to an English lawyer colleague who was about to take a case in Cardiff civil court, who asked me what was in force, 'Good luck', because we know that it's very difficult at the moment to figure out what is and isn't in force. Now, I very much want to get to the point where you don't have to say 'good luck' to somebody going into the court, on the basis that they may or may not be propounding something based on a law that isn't in force in Wales, or isn't in force anywhere, actually—it's quite difficult to find even that out. And just on that, I mean, it might seem flippant, but it really isn't; it puts people off taking these things forward. This ought to be simple and straightforward. It ought to be easy and accessible for citizens of Wales, and practising professionals, to understand what the law is. You cannot have the rule of law unless you have access to law. You cannot have the rule of law unless people understand what that law is. So, clearly, this is a very fundamental point of running a successful legal system, which of course is what we're doing.
In terms of the workforce assessment that you're talking about, my understanding—I'm not the relevant Minister anymore, but my understanding—is that it's relatively imminent to be produced, and then, once it's produced, we'll have to work alongside local authority colleagues and PEDW to make sure we're able to implement it.
But I just want to make the point that planning, it's not just about planning professionals. There is a whole series of other people who are absolutely fundamental to running a planning system, right from highways engineers to NRW environmental specialists to planning lawyers in the council and elsewhere, to—. There's a whole ecosystem of people, and they've been starved of resource for quite some time.
And then the other last thing—I did say this in response to Joel, I think—one of the other things we have to do is make sure that we have a planning profession in the public sector that retains people because it's an area that they're interested in practising in and can make a reasonable life out of, and that's absolutely fundamental because, at the moment, that really isn't the case, and it's partly because it's so very difficult to train somebody up and understand exactly where they are. So, I'm very pleased that we're doing this, and I think it will move the system on.
Diolch, Jenny. Mae'n dda eich clywed chi'n croesawu'r cydgrynhoi, ac rwy'n credu bod llawer o'r hyn a ddywedoch chi'n hollol gywir: bydd yn ei wneud yn llawer mwy hygyrch yn y ddwy iaith. Fel y dywedais i mewn ymateb i'r ddau gyfrannwr arall, rydym yn gobeithio'n fawr na fydd pobl yn teimlo'r angen i fod â chynghorydd proffesiynol ar gyfer pob darn bach o gynllunio y maen nhw eisiau ei ystyried. Ac i fod ychydig yn ysmala, Dirprwy Lywydd, fe ddywedais i 'Pob lwc' unwaith wrth gydweithiwr a oedd yn gyfreithiwr o Loegr, a oedd ar fin ymgymryd ag achos yn llys sifil Caerdydd, pan ofynnodd i mi beth oedd mewn grym, oherwydd rydyn ni'n gwybod ei bod hi'n anodd iawn ar hyn o bryd i ddarganfod beth sydd mewn grym a beth sydd ddim mewn grym. Nawr, rydw i yn sicr eisiau cyrraedd y pwynt lle nad oes rhaid i chi ddweud 'pob lwc' wrth rywun sy'n mynd i'r llys, ar y sail y gallan nhw fod yn cynnig rhywbeth sy'n seiliedig ar gyfraith nad yw mewn grym yng Nghymru, neu nad yw mewn grym yn unman, mewn gwirionedd—mae'n eithaf anodd darganfod hynny hyd yn oed. A dim ond ar hynny, wyddoch chi, efallai ei fod yn ymddangos yn ysmala, ond nid yw mewn gwirionedd; mae'n atal pobl rhag bwrw ymlaen â'r pethau hyn. Dylai hyn fod yn syml ac yn ddidrafferth. Dylai fod yn hawdd ac yn hygyrch i ddinasyddion Cymru, a gweithwyr proffesiynol sy'n ymarfer, ddeall beth yw'r gyfraith. Ni allwch fod â rheolaeth y gyfraith oni bai bod gennych fynediad i'r gyfraith. Ni allwch fod â rheolaeth y gyfraith oni bai bod pobl yn deall beth yw'r gyfraith honno. Felly, yn amlwg, mae hwn yn bwynt sylfaenol iawn o gynnal system gyfreithiol lwyddiannus, a dyna wrth gwrs yr hyn rydyn ni'n ei wneud.
O ran yr asesiad gweithlu rydych chi'n sôn amdano, fy nealltwriaeth i—nid fi yw'r Gweinidog perthnasol mwyach, ond fy nealltwriaeth i—yw ei fod yn gymharol agos i gael ei gyflwyno, ac yna, pan fydd wedi'i gyflwyno, bydd yn rhaid i ni weithio ochr yn ochr â chydweithwyr awdurdodau lleol a PCAC i wneud yn siŵr ein bod yn gallu ei weithredu.
Ond rydw i ond eisiau gwneud y pwynt ym maes cynllunio, nid yw'n ymwneud â gweithwyr cynllunio proffesiynol yn unig. Mae yna gyfres gyfan o bobl eraill sy'n gwbl sylfaenol i gynnal system gynllunio, o beirianwyr priffyrdd i arbenigwyr amgylcheddol CNC i gyfreithwyr cynllunio yn y cyngor ac mewn mannau eraill, i—. Mae yna ecosystem gyfan o bobl, ac maen nhw wedi bod yn brin iawn o adnoddau ers cryn amser.
Ac yna'r peth olaf arall—dywedais i hyn mewn ymateb i Joel, rwy'n credu—un o'r pethau eraill y mae'n rhaid i ni ei wneud yw gwneud yn siŵr bod gennym broffesiwn cynllunio yn y sector cyhoeddus sy'n cadw pobl oherwydd ei fod yn faes y mae ganddyn nhw ddiddordeb mewn ymarfer ynddo ac y gallan nhw wneud bywoliaeth resymol ohono, ac mae hynny'n gwbl sylfaenol oherwydd, ar hyn o bryd, nid yw hynny'n wir mewn gwirionedd, ac mae'n rhannol oherwydd ei bod yn anodd iawn hyfforddi rhywun a deall yn union ble maen nhw. Felly, rwy'n falch iawn ein bod ni'n gwneud hyn, ac rwy'n credu y bydd yn symud y system ymlaen.
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol.
Thank you very much, Counsel General.
I understand the points and the concerns that Joel James raised, but I also agree that this is a very important step forward. Counsel General, you'll remember from your days as a lawyer in local government, and as an elected politician now, how important planning issues are and how it can evoke strong feelings within communities. It's a regular topic in all of our inboxes. Now, as planning is a quasi-judicial matter, it often seems shrouded in mystery to our constituents. They often then feel very frustrated when they hear councillors on the planning committee and Ministers saying that they can't make comment with regard to a planning decision. If you're saying 'good luck' to a lawyer appearing in court, well, what on earth can we say to these campaigners?
Now, Cardiff used to have a thriving planning law area. That's gone now, to a great extent, because of the complexity.
I hadn't realised I only have one minute, and it's turned red already.
Now, planning is important. It's important for the future of our communities and our nation. I was very pleased to hear you saying that Dr Charles Myers, who's played a huge role in the Welsh Government since 2018, is now part of the Bill team. It's good to have expertise like that as part of the Bill team. I'd like to see more of that happening with Welsh Government.
As with your previous Bill, Minister, this won't create headlines, but it's an important step forward, and like Joel—and I'm glad to hear you saying it today—I hope this is a step forward for real reform so that our communities can feel heard, can feel represented. This is not a matter of Nimbyism, but the balance is difficult, and when communities do not feel heard, we see other people then filling the void with simple but not achievable answers. Diolch yn fawr.
Rwy'n deall y pwyntiau a'r pryderon a gododd Joel James, ond rwy'n cytuno hefyd bod hwn yn gam pwysig iawn ymlaen. Cwnsler Cyffredinol, byddwch chi'n cofio o'ch dyddiau fel cyfreithiwr mewn llywodraeth leol, ac fel gwleidydd etholedig nawr, pa mor bwysig yw materion cynllunio a sut y gall ennyn teimladau cryf o fewn cymunedau. Mae'n bwnc rheolaidd ym mhob un o'n mewnflychau. Nawr, gan fod cynllunio yn fater lled-farnwrol, mae'n aml yn ymddangos yn ddirgelwch i'n hetholwyr. Maen nhw'n aml wedyn yn teimlo'n rhwystredig iawn pan fyddan nhw'n clywed cynghorwyr ar y pwyllgor cynllunio a Gweinidogion yn dweud na allant wneud sylwadau ynglŷn â phenderfyniad cynllunio. Os ydych chi'n dweud 'pob lwc' i gyfreithiwr sy'n ymddangos yn y llys, wel, beth ar y ddaear allwn ni ei ddweud wrth yr ymgyrchwyr hyn?
Nawr, roedd gan Gaerdydd ardal gyfraith gynllunio ffyniannus. Mae hynny wedi mynd nawr, i raddau helaeth, oherwydd y cymhlethdod.
Doeddwn i ddim wedi sylweddoli mai dim ond un munud sydd gennyf, ac mae wedi troi'n goch eisoes.
Nawr, mae cynllunio yn bwysig. Mae'n bwysig i ddyfodol ein cymunedau a'n cenedl. Roeddwn i'n falch iawn o'ch clywed yn dweud bod Dr Charles Myers, sydd wedi chwarae rhan enfawr yn Llywodraeth Cymru ers 2018, bellach yn rhan o dîm y Bil. Mae'n dda cael arbenigedd fel yna yn rhan o dîm y Bil. Hoffwn weld mwy o hynny yn digwydd gyda Llywodraeth Cymru.
Fel gyda'ch Bil blaenorol, Gweinidog, ni fydd hyn yn creu penawdau, ond mae'n gam pwysig ymlaen, ac fel Joel—ac rwy'n falch o'ch clywed chi'n ei ddweud heddiw—rwy'n gobeithio bod hwn yn gam ymlaen ar gyfer diwygio go iawn fel y gall ein cymunedau deimlo eu bod yn cael eu clywed, yn gallu teimlo eu bod yn cael eu cynrychioli. Nid mater o Nimbyiaeth yw hyn, ond mae'r cydbwysedd yn anodd, a phan nad yw cymunedau yn teimlo eu bod yn cael eu clywed, gwelwn bobl eraill wedyn yn llenwi'r gwagle gydag atebion syml ond nad ydynt yn gyraeddadwy. Diolch yn fawr.
Well, thank you, Rhys. I completely agree with that, and I think the quasi-judicial thing is an interesting example, isn't it? We don't want something shrouded in mystery. We want something open and transparent, so that people understand their rights, they understand their obligations and responsibilities, and they're able to act accordingly. And if their neighbour is building something that's blocking their right to light, they need to understand their rights there, but also the neighbour needs to understand their responsibilities. And at the moment, as you know, you pretty much need to get professional advice to be able to find your way even through something as simple as that, never mind a major development in a city centre. So, I really do think this Bill has a place to play. You're right, it probably won't make headlines, but it's a very important step along the way. And fundamentally, actually, it transforms the way we think about Wales and its jurisdiction. The jurisdiction point, as you know, is an ongoing discussion, but the more we do this work, the more we show that we're capable of it as a Senedd, the more we show that we can make it bilingually accessible to the people of Wales, the more likely it is we'll get the outcome we want.
Wel, diolch, Rhys. Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny, ac rwy'n credu bod y peth lled-farnwrol yn enghraifft ddiddorol, onid ydyw? Dydyn ni ddim eisiau rhywbeth dirgel. Rydyn ni eisiau rhywbeth agored a thryloyw, fel bod pobl yn deall eu hawliau, eu bod yn deall eu rhwymedigaethau a'u cyfrifoldebau, a'u bod yn gallu gweithredu yn unol â hynny. Ac os yw eu cymydog yn adeiladu rhywbeth sy'n rhwystro eu hawl i olau, mae angen iddyn nhw ddeall eu hawliau yn y fan yna, ond hefyd mae angen i'r cymydog ddeall ei gyfrifoldebau. Ac ar hyn o bryd, fel y gwyddoch chi, mae angen i chi gael cyngor proffesiynol i allu dod o hyd i'ch ffordd hyd yn oed trwy rywbeth mor syml â hynny, heb sôn am ddatblygiad mawr yng nghanol dinas. Felly, rwy'n credu bod gan y Bil hwn rôl i'w chwarae. Rydych chi'n iawn, mae'n debyg na fydd yn gwneud penawdau, ond mae'n gam pwysig iawn ar hyd y ffordd. Ac yn y bôn, mewn gwirionedd, mae'n trawsnewid y ffordd rydyn ni'n meddwl am Gymru a'i hawdurdodaeth. Mae'r pwynt awdurdodaeth, fel y gwyddoch chi, yn drafodaeth barhaus, ond po fwyaf yr ydym yn gwneud y gwaith hwn, y mwyaf rydyn ni'n dangos ein bod ni'n gallu ei wneud fel Senedd, y mwyaf rydyn ni'n dangos y gallwn ni ei wneud yn hygyrch yn ddwyieithog i bobl Cymru, y mwyaf tebygol yw y byddwn ni'n cael y canlyniad rydyn ni ei eisiau.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 5 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg, Papur Gwyrdd yn ceisio barn ar newidiadau i Ddeddfau trethi Cymru. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Mark Drakeford.
Item 5 this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language, Green Paper seeking views on changes to the Welsh tax Acts. I call on the Cabinet Secretary, Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae llai na degawd wedi pasio ers i'r Senedd hon gael pwerau cyllidol newydd am y tro cyntaf ers 500 mlynedd. Dyw e ddim yn syndod, felly, ein bod ni'n parhau i fynd i'r afael â rhai o'r ffyrdd ymarferol o ddefnyddio'r pwerau hynny yn y ffordd orau.
Mae'r datganiad hwn yn nodi'r datblygiad diweddaraf yn y maes hwn, sef Papur Gwyrdd a gafodd ei lansio gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddar o dan y testun 'Barn ar y Mecanweithiau Priodol ar gyfer Gwneud Newidiadau i Ddeddfau Trethi Cymru'. Cafodd y Papur Gwyrdd ei gyhoeddi ar 8 Medi, a bydd ar agor i dderbyn ymatebion tan fis Tachwedd 2025.
Hoffwn bwysleisio o'r dechrau mai Papur Gwyrdd yw hwn. Dyw e ddim yn cynnwys cynigion sydd eisoes yn bolisi gan Lywodraeth Cymru. Yn hytrach, yn y maes cymharol arbenigol a thechnegol hwn, mae'n gwahodd safbwyntiau ar draws ystod o opsiynau posibl. Bydd yr ymatebion hynny'n helpu i lunio cynigion mwy penodol ar gyfer newid yn ystod gweddill tymor y Senedd hon ac i mewn i'r tymor nesaf.
Daw'r angen i ddechrau'r broses hon nawr o ganlyniad i Ddeddf Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) 2022, a basiwyd yn ystod tymor y Senedd hon ac a ddaeth i rym ar 9 Medi 2022. Roedd y ddeddfwriaeth yn rhoi pwerau gwneud rheoliadau i Weinidogion Cymru wneud newidiadau i Ddeddfau trethi Cymru mewn pedwar amgylchiad penodol: y cyntaf i wneud yn siŵr bod y trethi datganoledig yn cydymffurfio ag unrhyw rwymedigaethau rhyngwladol; yr ail i amddiffyn rhag osgoi trethi; y trydydd i ymateb i newid i dreth ragflaenol, fel treth dir y dreth stamp, sy'n effeithio ar gronfa gyfunol Cymru; neu, yn olaf, i ymateb i benderfyniadau llys neu dribiwnlys sy'n effeithio, neu a allai effeithio, ar weithrediad Deddfau trethi Cymru.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. It is still less than a decade since this Senedd assumed new fiscal powers for the first time in 500 years. It is not surprising, therefore, that we continue to grapple with some of the practical ways in which those powers can best be discharged.
This statement sets out the most recent development in this area, namely a Green Paper recently launched by the Welsh Government titled 'Views on the Appropriate Mechanisms for Making Changes to the Welsh Tax Acts'. The Green Paper was published on 8 September, and it remains open for responses until November 2025.
I'd like to emphasise from the outset that this is a Green Paper. It does not contain proposals that are already Welsh Government policy. Rather, in this relatively specialist and technical area, it invites views across a range of possible options. Those responses will help to shape more specific proposals for change in the remaining months of this Senedd term and into the next.
The need to begin this process now comes as a consequence of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Act 2022, passed during this Senedd term and which came into force on 9 September 2022. The legislation provided a regulation-making power to the Welsh Ministers to make changes to the Welsh tax Acts in four specified circumstances: first, to ensure that devolved taxes comply with any international obligations; secondly, to protect against tax avoidance; thirdly, to respond to a change to a predecessor tax, such as stamp duty land tax, that impacts the Welsh consolidated fund; or, finally, to respond to court or tribunal decisions that affect, or may affect, the operation of the Welsh tax Acts.
Dirprwy Lywydd, the legislation that passed the Senedd included a limitation on when the regulations could have retrospective effect, a sunset clause, and a duty on the Welsh Ministers to review the operation of the Act and of alternative mechanisms by 8 September 2026. This Green Paper, and the consultation which surrounds it, forms an important step in the discharge of that duty.
The paper begins by setting out how we currently make changes to the Welsh tax Acts. Those Acts include the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016, which established the Welsh Revenue Authority and provides the core rules that apply to the administration of two devolved taxes, the land transaction tax and the landfill disposals tax. These Acts provide a number of regulation powers to the Welsh Ministers. Some provide a wide discretion, including the setting of the tax rates and, where relevant, thresholds, or the introduction, amendment or repeal of a relief, whilst others are more circumscribed.
The Green Paper then considers the approaches taken to tax modification for both UK reserved taxes and the Scottish devolved taxes. The UK Government, with its far wider set of fiscal responsibilities, mainly uses its annual finance Bills to set rates of tax, make changes to tax rules for existing taxes, and, in some years, to introduce new reserved taxes. For some changes, the UK Parliament approves resolutions that enable the changes to have effect prior to the legislation being scrutinised. Many of the reserved taxes also include regulation-making powers enabling changes to their taxes to be made outside a finance Bill.
Now, in the case of the Scottish Parliament, although exercising a wider range of tax responsibilities than here in the Senedd, the Scottish Parliament nevertheless exercises those powers in ways more familiar to Members here than would be the case in terms of UK procedures. Regulation-making powers are used to make changes to the Scottish tax Acts, and, like us, primary legislation has been used to introduce new devolved or local taxes. Exceptionally, primary legislation has been introduced to make changes to the Scottish devolved taxes.
Finally, having reviewed what happens elsewhere, the Green Paper sets out some potential alternative mechanisms for us here at the Senedd. Those include the possibility of an annual finance Bill; an annual or less frequent tax Bill; mechanisms to be used to make immediate changes to the Welsh tax Acts, with the Senedd subsequently scrutinising primary legislation; a new version of the current Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Act 2022; or for no alternative mechanism at all to be provided, for those powers subject to a sunset clause to lapse and for the next Government to rely on the regulation-making powers that are already provided and to introduce primary legislation where those regulation-making powers do not suffice. These different possibilities, and any others that might be advanced as a result of consultation, are at the heart of this exercise.
Dirprwy Lywydd, roedd y ddeddfwriaeth a basiodd y Senedd yn cynnwys cyfyngiad ar bryd y gallai'r rheoliadau gael effaith ôl-weithredol, cymal machlud, a dyletswydd ar Weinidogion Cymru i adolygu gweithrediad y Ddeddf a mecanweithiau amgen erbyn 8 Medi 2026. Mae'r Papur Gwyrdd hwn, a'r ymgynghoriad sy'n ei amgylchynu, yn gam pwysig wrth gyflawni'r ddyletswydd honno.
Mae'r papur yn dechrau trwy nodi sut rydym ar hyn o bryd yn gwneud newidiadau i Ddeddfau Trethi Cymru. Mae'r Deddfau hynny'n cynnwys Deddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016, a sefydlodd Awdurdod Cyllid Cymru ac sy'n darparu'r rheolau craidd sy'n berthnasol i weinyddu dwy dreth ddatganoledig, y dreth trafodiadau tir a'r dreth gwarediadau tirlenwi. Mae'r Deddfau hyn yn darparu nifer o bwerau rheoleiddio i Weinidogion Cymru. Mae rhai yn darparu disgresiwn eang, gan gynnwys pennu'r cyfraddau treth a, phan fo'n berthnasol, trothwyon, neu gyflwyno, diwygio neu ddiddymu rhyddhad, tra bod eraill yn fwy cyfyngedig.
Mae'r Papur Gwyrdd wedyn yn ystyried y dulliau a ddefnyddiwyd o addasu trethi ar gyfer trethi y DU a gedwir yn ôl a threthi datganoledig yr Alban. Mae Llywodraeth y DU, gyda'i set lawer ehangach o gyfrifoldebau cyllidol, yn defnyddio ei Biliau cyllid blynyddol yn bennaf i bennu cyfraddau treth, gwneud newidiadau i reolau treth ar gyfer trethi presennol, ac, mewn rhai blynyddoedd, i gyflwyno trethi newydd a gedwir yn ôl. Ar gyfer rhai newidiadau, mae Senedd y DU yn cymeradwyo penderfyniadau sy'n galluogi'r newidiadau i gael effaith cyn y cyfnod craffu ar y ddeddfwriaeth. Mae llawer o'r trethi a gedwir yn ôl hefyd yn cynnwys pwerau gwneud rheoliadau sy'n galluogi newidiadau i'w trethi i gael eu gwneud y tu allan i Fil cyllid.
Nawr, yn achos Senedd yr Alban, er ei bod yn arfer ystod ehangach o gyfrifoldebau treth nag yma yn y Senedd, mae Senedd yr Alban serch hynny yn arfer y pwerau hynny mewn ffyrdd sy'n fwy cyfarwydd i Aelodau yma nag y byddai'n wir o ran gweithdrefnau'r DU. Defnyddir pwerau gwneud rheoliadau i wneud newidiadau i Ddeddfau trethi yr Alban, ac, fel ni, mae deddfwriaeth sylfaenol wedi ei defnyddio i gyflwyno trethi datganoledig neu leol newydd. Yn eithriadol, mae deddfwriaeth sylfaenol wedi'i chyflwyno i wneud newidiadau i drethi datganoledig yr Alban.
Yn olaf, ar ôl adolygu'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill, mae'r Papur Gwyrdd yn nodi rhai mecanweithiau amgen posibl i ni yma yn y Senedd. Mae'r rhain yn cynnwys y posibilrwydd o Fil cyllid blynyddol; Bil treth blynyddol neu lai aml; mecanweithiau i'w defnyddio i wneud newidiadau ar unwaith i Ddeddfau Trethi Cymru, gyda'r Senedd wedi hynny yn craffu ar ddeddfwriaeth sylfaenol; fersiwn newydd o'r Ddeddf Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) 2022 presennol; neu i ddim mecanwaith amgen o gwbl gael ei ddarparu, i'r pwerau hynny sy'n ddarostyngedig i gymal machlud ddod i ben ac i'r Llywodraeth nesaf ddibynnu ar y pwerau gwneud rheoliadau sydd eisoes wedi'u darparu ac i gyflwyno deddfwriaeth sylfaenol lle nad yw'r pwerau gwneud rheoliadau hynny yn ddigonol. Mae'r gwahanol bosibiliadau hyn, ac unrhyw bosibiliadau eraill a allai gael eu datblygu o ganlyniad i ymgynghori, wrth wraidd yr ymarfer hwn.
Bydd fy swyddogion yn cysylltu ag unrhyw unigolyn neu gorff sy'n dymuno trafod y materion a godwyd yn y Papur Gwyrdd. Rwy'n estyn y cynnig hwnnw, wrth gwrs, i'r Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, ac rwy'n gobeithio y bydd y Cadeiryddion yn dod o hyd i'r amser i'm swyddogion fynd i'r afael ag unrhyw gwestiynau neu bwyntiau y mae Aelodau yn dymuno eu codi neu eu bwydo i mewn i'r broses hon. Mae'r cynnig, fel bob amser, wrth gwrs, Dirprwy Lywydd, ar gael i bob Aelod sydd â diddordeb yn y materion hyn.
Dwi am i'r Senedd nesaf fod yn y sefyllfa orau posibl i sefydlu'r dull gweithredu y mae'n dymuno ei fabwysiadu wrth wneud newidiadau i Ddeddfau trethi Cymru. Mae'r Papur Gwyrdd hwn yn bodloni rhwymedigaethau statudol sydd wedi eu gosod ar Weinidogion Cymru, ond mae hefyd yn paratoi ar gyfer y penderfyniadau sydd angen eu gwneud yn nhymor nesaf y Senedd.
My officials will engage with any individual or representative body that wishes to discuss the issues raised in the Green Paper. I extend that offer, of course, to the Finance Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee, and I hope that the Chairs will find time for my officials to address any questions or points that the committee members wish to raise or feed into this consultation process. The offer is, as ever, available to all Members with an interest in these matters.
I want the next Senedd to be in the best possible position to establish the approach that it wishes to adopt when making changes to the Welsh tax Acts. This Green Paper meets the statutory obligations placed on the Welsh Ministers, but also prepares the ground for decisions to be made in the next Senedd term.
Dirprwy Lywydd, I want to end with one matter in particular, because this matter could fall to this Senedd to determine. The Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Act includes a sunset clause on the current arrangements for dealing with necessary changes in this area. Those arrangements will lapse in September 2027, but can be extended once, to a final date of April 2031. That extension would require regulations to come before the Senedd for approval. The Green Paper asks if it would promote stable governance if that extension were to be voted upon in this Senedd term, in order to allow an incoming Government sufficient time to complete the exercise that this Green Paper begins. Views of Members of this Senedd will be especially useful on this point, when the results of the consultation come to be considered. Diolch yn fawr.
Dirprwy Lywydd, rwyf am orffen gydag un mater yn benodol, oherwydd gallai fod yn fater i'r Senedd hon ei benderfynu. Mae Deddf Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) yn cynnwys cymal machlud ar y trefniadau presennol ar gyfer ymdrin â newidiadau angenrheidiol yn y maes hwn. Bydd y trefniadau hynny'n dod i ben ym mis Medi 2027, ond gellir eu hymestyn unwaith, i ddyddiad terfynol sef Ebrill 2031. Byddai'r estyniad hwnnw yn ei gwneud yn ofynnol i ddod â rheoliadau gerbron y Senedd i'w cymeradwyo. Mae'r Papur Gwyrdd yn gofyn a fyddai'n annog llywodraethu sefydlog pe byddem yn pleidleisio ar yr estyniad hwnnw yn nhymor y Senedd hon, er mwyn caniatáu digon o amser i Lywodraeth newydd gwblhau'r ymarfer y mae'r Papur Gwyrdd hwn yn ei ddechrau. Bydd barn Aelodau'r Senedd hon yn arbennig o ddefnyddiol ar y pwynt hwn, pan fydd canlyniadau'r ymgynghoriad yn cael eu hystyried. Diolch yn fawr.
I'm grateful to the Cabinet Secretary for bringing forward this consultation on the Welsh tax Acts, and for making the information available publicly in what could be, despite the snappy title, quite a technical area, and also grateful for the advance notice of his statement today, and, as he shared in his statement, the offer of ongoing engagement with this, which I will certainly seek to take up.
Despite the potentially dry subject that we're discussing this afternoon, it is of course a very important one, because the way a Government chooses to amend its tax laws tells us a great deal about how it views its own accountability, its priorities and its relationship with taxpayers in Wales. And I appreciate the intention here is to create, or seek to create, a more permanent mechanism for making those changes to the Welsh tax Acts, but I do think it's right that we pause to consider the possible implications of this very carefully. And what's been proposed for consideration in this consultation could be beyond just an administrative tidy-up; it's a move that could have far-reaching consequences for the clarity, stability and transparency of Welsh tax policy. Ultimately, it raises a very simple question within this about how much scrutiny that process of changing tax laws in Wales will be subject to.
We've been asked to consider allowing future changes to key Welsh tax legislation, including—as we've heard—around land transaction tax, landfill disposals tax and the powers of the Welsh Revenue Authority through a streamlined process, and that could raise some legitimate concerns because, let's be clear, tax changes aren't just technical details in a vacuum; these are changes that impact home buyers, businesses, developers, local authorities and waste operators, and any changes, however minor they may seem on paper, can carry real costs.
So, I have a few concerns that I hope the Cabinet Secretary will address, completely acknowledging that this is a consultation, and I know the Cabinet Secretary will listen to the consultation responses very seriously. Firstly, frequent or unclear changes to tax law can damage investor confidence; they deter long-term planning. I already know in my region, North Wales, that developers, for example, who are working across the border already tell me that uncertainty in devolved tax policy adds complexity to their decisions. So, how will any new mechanism guarantee that we don't end up with a shifting landscape that makes Wales less competitive or makes investors nervous?
Secondly, in regard to Senedd scrutiny, there is a risk here that Ministers—present, or indeed future—could use this mechanism to introduce substantive changes with limited debate or scrutiny. I certainly recognise the need for technical amendments from time to time, but I wonder if the Cabinet Secretary will give a clear commitment that major policy changes, like thresholds, rates or new reliefs, will always come before this Chamber for full scrutiny and relevant support.
Thirdly, I'm concerned about the potential for increased powers for the Welsh Revenue Authority. Now, I’ve no doubt that the WRA does excellent work, but any proposals that give additional discretionary powers must, in my view, be accompanied by clear safeguards, proper appeal processes and protections for those impacted by those changes.
And finally, Deputy Presiding Officer, I want to touch on the administrative burden. For many small businesses in Wales, compliance costs are already high. Of course, we don't want to see a system that opens the door to continually tinkering with tax laws that places more pressures on small and medium-sized enterprises, landlords and community organisations. So, I return to the fundamental principle that taxation must be clear, fair and accountable. That means changes must be proportionate, necessary and subject to appropriate oversight by this Senedd. So, a closing question to the Cabinet Secretary is: what assurances can you provide that any mechanism being considered will not be used to increase tax here in Wales without that proper scrutiny from the Senedd? Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am gyflwyno'r ymgynghoriad hwn ar Ddeddfau Trethi Cymru, ac am sicrhau bod y wybodaeth ar gael yn gyhoeddus am yr hyn a allai fod, er gwaethaf y teitl bachog, yn faes eithaf technegol, ac rwy'n ddiolchgar hefyd am y rhybudd ymlaen llaw o'i ddatganiad heddiw, ac, fel y dywedodd yn ei ddatganiad, y cynnig o ymgysylltu'n barhaus â hyn, y byddaf yn sicr yn ceisio ei dderbyn.
Er gwaethaf y pwnc a allai fod yn sych yr ydym yn ei drafod y prynhawn yma, mae'n bwysig iawn wrth gwrs, oherwydd mae'r ffordd y mae Llywodraeth yn dewis diwygio ei chyfreithiau trethi yn dweud llawer wrthym am sut mae'n gweld ei chyfrifoldeb ei hun, ei blaenoriaethau a'i pherthynas â threthdalwyr yng Nghymru. Ac rwy'n gwerthfawrogi mai'r bwriad yma yw creu, neu geisio creu, mecanwaith mwy parhaol ar gyfer gwneud y newidiadau hynny i Ddeddfau Trethi Cymru, ond rwy'n credu ei bod yn iawn ein bod yn oedi i ystyried goblygiadau posibl hyn yn ofalus iawn. A gallai'r hyn sydd wedi'i gynnig i'w ystyried yn yr ymgynghoriad hwn fod y tu hwnt i dacluso gweinyddol yn unig; mae'n symudiad a allai fod â chanlyniadau pellgyrhaeddol i eglurder, sefydlogrwydd a thryloywder polisi treth Cymru. Yn y pen draw, mae'n codi cwestiwn syml iawn o fewn hyn ynglŷn â faint o graffu y bydd y broses honno o newid deddfau trethi yng Nghymru yn destun iddo.
Gofynnwyd i ni ystyried caniatáu newidiadau yn y dyfodol i ddeddfwriaeth trethi Cymru allweddol, gan gynnwys—fel yr ydym wedi clywed—ynghylch treth trafodiadau tir, treth gwarediadau tirlenwi a phwerau Awdurdod Cyllid Cymru drwy broses symlach, a gallai hynny godi rhai pryderon dilys oherwydd, gadewch i ni fod yn glir, nid manylion technegol mewn gwactod yn unig yw newidiadau trethi; maen nhw'n newidiadau sy'n effeithio ar brynwyr cartrefi, busnesau, datblygwyr, awdurdodau lleol a gweithredwyr gwastraff, a gall unrhyw newidiadau, pa mor fach bynnag y maen nhw'n ymddangos ar bapur, gynnwys costau go iawn.
Felly, mae gen i ychydig o bryderon yr wyf yn gobeithio y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn mynd i'r afael â nhw, gan gydnabod yn llwyr mai ymgynghoriad yw hwn, ac rwy'n gwybod y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwrando ar ymatebion yr ymgynghoriad o ddifrif iawn. Yn gyntaf, gall newidiadau aml neu aneglur i gyfraith dreth niweidio hyder buddsoddwyr; maen nhw'n atal cynllunio tymor hir. Rwyf eisoes yn gwybod yn fy rhanbarth i, Gogledd Cymru, bod datblygwyr, er enghraifft, sy'n gweithio ar draws y ffin eisoes yn dweud wrthyf fod ansicrwydd mewn polisi trethi datganoledig yn ychwanegu cymhlethdod at eu penderfyniadau. Felly, sut bydd unrhyw fecanwaith newydd yn gwarantu nad ydym yn y pen draw â thirwedd newidiol sy'n gwneud Cymru'n llai cystadleuol neu'n gwneud buddsoddwyr yn nerfus?
Yn ail, o ran craffu gan y Senedd, mae perygl yma y gallai Gweinidogion—presennol, neu yn wir yn y dyfodol—ddefnyddio'r mecanwaith hwn i gyflwyno newidiadau o sylwedd gydag ychydig iawn o drafodaeth neu graffu. Rwy'n sicr yn cydnabod yr angen am welliannau technegol o bryd i'w gilydd, ond tybed a wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi ymrwymiad clir y bydd newidiadau polisi mawr, fel trothwyon, cyfraddau neu ryddhad newydd, bob amser yn dod gerbron y Siambr hon ar gyfer craffu llawn a chefnogaeth berthnasol.
Yn drydydd, rwy'n pryderu am y potensial ar gyfer mwy o bwerau i Awdurdod Cyllid Cymru. Nawr, does gen i ddim amheuaeth bod ACC yn gwneud gwaith rhagorol, ond rhaid i unrhyw gynigion sy'n rhoi pwerau dewisol ychwanegol, yn fy marn i, gyd-fynd â mesurau diogelu clir, prosesau apelio priodol ac amddiffyniadau i'r rhai yr effeithir arnynt gan y newidiadau hynny.
Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, rwyf am grybwyll y baich gweinyddol. I lawer o fusnesau bach yng Nghymru, mae costau cydymffurfio eisoes yn uchel. Wrth gwrs, nid ydym eisiau gweld system sy'n agor y drws i botsian parhaus gyda deddfau trethi sy'n rhoi mwy o bwysau ar fentrau bach a chanolig, landlordiaid a sefydliadau cymunedol. Felly, rwy'n dychwelyd at yr egwyddor sylfaenol bod yn rhaid i drethiant fod yn glir, yn deg ac yn atebol. Mae hynny'n golygu bod yn rhaid i newidiadau fod yn gymesur, yn angenrheidiol ac yn ddarostyngedig i oruchwyliaeth briodol gan y Senedd hon. Felly, cwestiwn cloi i'r Ysgrifennydd Cabinet: pa sicrwydd allwch chi ei roi na fydd unrhyw fecanwaith sy'n cael ei ystyried yn cael ei ddefnyddio i gynyddu trethi yma yng Nghymru heb y craffu priodol hwnnw gan y Senedd? Diolch yn fawr iawn.
Well, Dirprwy Lywydd, I thank Sam Rowlands for that thoughtful contribution. He's right that it is a consultation on relatively technical matters, and it's probably hard for those who are not relatively expert in this field to engage with it directly. Just to say, however, we already have mechanisms on the statute book here in Wales to make changes to the Welsh tax Acts—that's what the 2022 Act did—but the Senedd wanted to ensure that there was a proper opportunity to review the operation of that Act, and it set down some reasonably challenging timetables within which that review should have to be carried out. And that's what this Green Paper kicks off. It doesn't make proposals, it outlines some different possibilities and invites views on those or any other possibilities that those who spend their lives working in this area would suggest to be an improvement on the arrangements currently in place.
I should say that I think it is important that there is a mechanism for making rapid changes to tax arrangements in Wales where otherwise we would be at a disadvantage, and the Bill sets out four of those. I just want to say to the Member that those changes are important not simply when extra costs might be involved, but sometimes there may be instances where a change at the UK level would be advantageous to Welsh citizens, and we would want to pass on those advantages to them as quickly as we could do. Without a mechanism, you'd have to go through the full panoply of Senedd procedures and it might be many months before Welsh citizens could enjoy advantages that were already available to citizens elsewhere. That's why a mechanism to be able to respond rapidly, I think, is important. I am agnostic on it in the terms of the Green Paper, but I do believe that one is necessary.
I agree, however, with what the Member said about the need for changes to Welsh tax to be relatively infrequent. You want a stable pattern—I think we've had a stable pattern here in Wales—and that when changes are made, they should be subject to scrutiny. So, even if they have to be made rapidly, the Senedd would have what's called 'the made affirmative', although I think it's now got a new name, Dirprwy Lywydd, 'the Senedd approved mechanism', in which the Senedd would debate those changes and could undo them if the Senedd chose to do so within a fixed period of time.
As to the Welsh Revenue Authority, which I think is a considerable success story here in Wales, understandably, when the WRA was set up back in 2016, we drew its powers pretty narrowly, more narrowly in fact than the HMRC powers are drawn or the Scottish equivalent. It has led in practice to some genuine anomalies, where the restraints we have placed on WRA on information sharing sometimes mean it cannot share information with the taxpayer about the taxpayer's own affairs. The changes we are proposing are simply to iron out anomalies of that sort. It's just to make sure that we bring the powers the WRA has into line with the experience we've had in what is now nearly a decade.
As to the administrative burden, I think it's tied up in the points the Member made earlier, where you have a stable system, where people get used to it and understand it. These days, many of those systems are mechanised and done automatically. The fewer changes that you introduce, the more stable and therefore the smaller the administrative burden is, and that is certainly a principle that we have tried to adopt in the Welsh taxes that are the responsibility of this Senedd.
Wel, Dirprwy Lywydd, rwy'n diolch i Sam Rowlands am y cyfraniad meddylgar yna. Mae'n iawn ei fod yn ymgynghoriad ar faterion cymharol dechnegol, ac mae'n debyg ei bod yn anodd i'r rhai nad ydynt yn gymharol arbenigol yn y maes hwn ymgysylltu ag ef yn uniongyrchol. Dim ond i ddweud, fodd bynnag, mae gennym eisoes fecanweithiau ar y llyfr statud yma yng Nghymru i wneud newidiadau i Ddeddfau Trethi Cymru—dyna wnaeth Deddf 2022—ond roedd y Senedd eisiau sicrhau bod cyfle priodol i adolygu gweithrediad y Ddeddf honno, ac roedd yn pennu rhai amserlenni rhesymol heriol y dylid gorfod cynnal yr adolygiad hwnnw oddi mewn iddynt. A dyna y mae'r Papur Gwyrdd hwn yn ei gychwyn. Nid yw'n gwneud cynigion, mae'n amlinellu rhai posibiliadau gwahanol ac yn gwahodd barn ar y rheini neu unrhyw bosibiliadau eraill y byddai'r rhai sy'n treulio eu bywydau yn gweithio yn y maes hwn yn awgrymu eu bod yn welliant ar y trefniadau sydd ar waith ar hyn o bryd.
Dylwn ddweud fy mod yn credu ei bod yn bwysig bod mecanwaith ar gyfer gwneud newidiadau cyflym i drefniadau treth yng Nghymru lle fel arall y byddem o dan anfantais, ac mae'r Bil yn nodi pedwar o'r rheini. Rwyf am ddweud wrth yr Aelod bod y newidiadau hynny'n bwysig nid yn unig pan allai costau ychwanegol fod yn gysylltiedig, ond weithiau efallai y bydd achosion lle byddai newid ar lefel y DU yn fanteisiol i ddinasyddion Cymru, a byddem am drosglwyddo'r manteision hynny iddyn nhw cyn gynted ag y gallwn ni ei wneud. Heb fecanwaith, byddai'n rhaid i chi fynd trwy gyfres lawn gweithdrefnau'r Senedd ac efallai y bydd yn fisoedd lawer cyn y gallai dinasyddion Cymru fwynhau manteision sydd eisoes ar gael i ddinasyddion mewn mannau eraill. Dyna pam mae mecanwaith i allu ymateb yn gyflym, rwy'n credu, yn bwysig. Rwy'n agnostig yn ei gylch yn nhermau'r Papur Gwyrdd, ond credaf fod un yn angenrheidiol.
Rwy'n cytuno, fodd bynnag, â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am yr angen i newidiadau i drethi Cymru fod yn gymharol anaml. Rydych chi eisiau patrwm sefydlog—rwy'n credu ein bod wedi bod â phatrwm sefydlog yma yng Nghymru—ac y dylent fod yn destun craffu pan fydd newidiadau yn cael eu gwneud. Felly, hyd yn oed pe bai'n rhaid eu gwneud yn gyflym, byddai'r Senedd yn cael yr hyn a elwir yn 'weithdrefn gadarnhaol ‘gwnaed’, er fy mod yn credu ei bod bellach wedi cael enw newydd, Dirprwy Lywydd, 'gweithdrefn gymeradwyo'r Senedd', lle byddai'r Senedd yn trafod y newidiadau hynny ac yn gallu eu dadwneud pe bai'r Senedd yn dewis gwneud hynny o fewn cyfnod penodol o amser.
O ran Awdurdod Cyllid Cymru, sy'n stori lwyddiant sylweddol yma yng Nghymru, yn ddealladwy, pan sefydlwyd ACC yn ôl yn 2016, fe wnaethom lunio ei bwerau yn eithaf cul, yn fwy cul mewn gwirionedd nag y mae pwerau CThEF wedi'u llunio neu'r hyn sy'n cyfateb iddo yn yr Alban. Mae wedi arwain yn ymarferol at rai anghysondebau gwirioneddol, lle mae'r cyfyngiadau rydyn ni wedi'u gosod ar ACC ar rannu gwybodaeth weithiau yn golygu na all rannu gwybodaeth gyda'r trethdalwr am faterion y trethdalwr ei hun. Mae'r newidiadau rydyn ni'n eu cynnig yn rhai dim ond i lyfnhau'r mathau hynny o anghysondebau. Dim ond i wneud yn siŵr ein bod yn dod â'r pwerau sydd gan ACC yn unol â'r profiad rydyn ni wedi'i gael yn yr hyn sydd bellach bron yn ddegawd.
O ran y baich gweinyddol, rwy'n credu ei fod yn gysylltiedig â'r pwyntiau a wnaeth yr Aelod yn gynharach, lle mae gennych system sefydlog, lle mae pobl yn dod i arfer ag ef ac yn ei deall. Y dyddiau hyn, mae llawer o'r systemau hynny wedi'u mecaneiddio ac yn cael eu gwneud yn awtomatig. Po leiaf o newidiadau rydych chi'n eu cyflwyno, y mwyaf sefydlog ac felly y lleiaf yw'r baich gweinyddol, ac mae hynny'n sicr yn egwyddor yr ydym wedi ceisio ei mabwysiadu yn nhrethi Cymru sy'n gyfrifoldeb i'r Senedd hon.
A gaf i groesawu hefyd yr ymgynghoriad yma? Dwi'n credu ei fod o'n beth iach ac yn arfer da ein bod ni’n cael adolygiadau deddfwriaethol o’r fath. Dwi’n croesawu hefyd eich cynnig chi i ni gael cyfle i ymgysylltu yn drawsbleidiol o ran y materion hyn, a dwi hefyd yn gwerthfawrogi eich sylwadau chi a'ch pwyslais chi mai Papur Gwyrdd ydy hwn, a’i fod o'n gyfle i ni gael sgwrs am rywbeth efallai sydd yn edrych yn sych ar un ochr, ond sydd yn allweddol bwysig o ran y Senedd hon. Efallai ei bod hi'n addas iawn mai ar Ddydd Owain Glyndŵr rydyn ni'n cael y drafodaeth hon hefyd. Mi fyddwn i'n dweud hynny, oni fyddwn i, fel Aelod o Blaid Cymru?
Ond fel mae rhagair yr ymgynghoriad yn ei ddatgan, ac mi wnaethoch chi grybwyll yn eich datganiad chi eich hun, mi oedd datganoli rhai elfennau o drethiant yn garreg filltir hanesyddol o ran datblygiad y Senedd hon. Dwi'n gwybod yr oeddech chi'n sôn am 500 mlynedd, mae yna rai yn dweud wyth canrif, ond y peth ydy buodd hi'n gannoedd o flynyddoedd heb i ni allu cael y math yna o declynnau a’r hawl i godi trethi ein hunain. Er gwaethaf pa mor gyfyngedig ydy'r grymoedd yma ar hyn o bryd, mewn cyd-destun rhyngwladol yn ogystal â chyd-destun gwledydd y Deyrnas Unedig, mae'r dystiolaeth yn dangos yn glir fod datganoli yn y maes hwn wedi bod yn gam cadarnhaol o ran y gyllideb Gymreig. Dwi’n meddwl ei bod hi’n bwysig ein bod ni’n cydnabod hynny.
Os ystyriwn ni hefyd mai dim ond cychwyn ar y daith ddatganoli ydyn ni yn y maes hwn, mae hi felly’n hollbwysig ein bod ni’n parhau—ac mae gen i ffydd hefyd fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno efo fi o ran hyn—a’n bod ni wir yn mireinio ac yn ehangu grymoedd trethiannol y Senedd. Dwi’n cydnabod pwyntiau Sam Rowlands o ran yr angen ar gyfer sefydlogrwydd, ond mae’n rhaid inni hefyd fod yn gwneud hyn, felly ymateb cadarnhaol gen i.
Yn sicr, dwi yn cytuno, mi wnaethoch chi ofyn cwestiwn i ni fel pleidiau gwleidyddol yn eich datganiad hefyd o ran y cyfnod adolygiad deddfau trethi Cymru, a’ch bod chi eisiau i ni ystyried a ddylem ni fod yn edrych cyn diwedd tymor y Senedd hon. Dwi’n meddwl y dylem ni; dwi’n croesawu hynny. Dwi’n meddwl bod eisiau ystyriaeth ac mi fyddwn i’n hoffi cael mwy o wybodaeth gennych chi, os yn bosib, o ran beth fyddai’r amserlenni o ran gwneud unrhyw newid drwy reoliadau, a sut yn ymarferol ydyn ni’n galluogi hynny. Rydyn ni’n gwybod bod yr amserlenni yn dynn yn barod, ond dwi yn credu ei fod o’n gwestiwn iawn i chi fod yn ei ofyn, ac yn opsiwn pragmataidd wrth i ni ystyried lle ydyn ni yn y cylch etholiadol ar hyn o bryd. Felly, gobeithio eich bod chi’n cael yr ateb clir yr oeddech chi’n edrych amdano fo yn y fan honno.
Mae’r ddogfen ymgynghorol hefyd yn sôn am yr amgylchiadau penodol y mae Deddf 2022 yn caniatáu Llywodraeth Cymru i reoleiddio ar hyn o bryd. Wrth ystyried y cyntaf sy’n ymwneud ag aliniad y dreth gwarediadau tirlenwi a'r dreth traddodiadau tir gyda rhwymedigaethau rhyngwladol, ydych chi’n rhagweld unrhyw newidiadau posib yn y dyfodol agos i’r rhwymedigaethau yma a all orfodi Gweinidogion i ystyried rheoleiddio drwy’r Ddeddf yma? A gaf i hefyd ofyn, os yn bosib, am fwy o fanylder am yr amgylchiadau ymarferol penodol o ran osgoi treth lle y byddech chi'n ystyried defnyddio'r pwerau yma?
Dwi hefyd yn croesawu ymdrech y Llywodraeth yng nghyd-destun yr ymgynghoriad i geisio dysgu o enghreifftiau rhyngwladol perthnasol; dwi'n meddwl bod hwn yn bwysig dros ben. Dwi'n meddwl bod ystyried trefniadau'r cytundeb economaidd Basgaidd rhwng Llywodraeth Sbaen a Llywodraeth Euskadi, a gafodd ei adnewyddu nôl yn 2023, o werth, oherwydd un o'i fanteision yw ei fod o dros gyfnod o bum mlynedd a'i fod yn rhoi’r sefydlogrwydd hwnnw y byddai unrhyw Lywodraeth, dwi'n siŵr, yn deisyfu—dwi'n siŵr y byddech chi'n hoffi hynny fel Ysgrifennydd Cabinet. Ond ydy hyn yn rhywbeth y byddem ni'n gallu ei ystyried yn rhan o hyn? Ydy’r rhain y math o sgyrsiau y byddech chi'n medru eu cael efo Llywodraeth y Deyrnas Unedig? Oherwydd, yn amlwg, mae'n heriol dros ben pan dydyn ni ddim cweit y gwybod y sefyllfa o flwyddyn i flwyddyn. A dwi'n meddwl, yn amlwg, mae hi’n sefyllfa wahanol iawn o ran Gwlad y Basg—dwi'n sylweddoli hynny. Mae’r grymoedd sydd gan y Senedd honno yn wahanol, ond yn sicr mae yna enghreifftiau, onid oes, lle mae'n bosib i ni fod yn edrych yn wahanol.
Felly, gobeithio efo hynny o sylwadau fod hynny'n dangos i chi ein bod ni'n awyddus fel plaid i fod yn ymgysylltu efo chi ar hyn. Dwi'n meddwl ei fod o'n bwysig ein bod ni'n gwrando ar yr ymgynghoriad ac yn trio annog pobl i fod yn greadigol ac yn uchelgeisiol yn yr ymatebion maen nhw'n eu rhoi, i rannu efo ni esiamplau rhyngwladol. Dwi'n meddwl ei fod o'n glir o ran fframwaith cyllidol Cymru fod dirfawr angen i ni fod yn edrych ar bopeth o fewn y grymoedd sydd ar gael i ni, ac mae hwn yn gam pwysig, dwi'n credu, o ran hynny.
May I also welcome this consultation? I think it's a healthy thing and it's good practice that we should have legislative reviews of this kind. I also welcome your offer for us to engage on a cross-party basis on these issues, and I also appreciate your comments and your emphasis that this is a Green Paper, and it's an opportunity for us to have a conversation on something that might look dry in one aspect, but is crucially important in terms of this Senedd. Perhaps it's very appropriate that it's on Owain Glyndŵr Day that we're having this discussion. I would make that point, wouldn't I, as a Member for Plaid Cymru?
But as the foreword to the consultation states, and you mentioned this in your own statement, the devolution of some elements of taxation was a historic milestone in the development of this Senedd. I know that you mentioned 500 years, some say 800, but the thing is that there were hundreds of years when we had none of those tools and had no right to raise our own taxes. Despite the limitations of these current powers, in an international context as well as in the context of the nations of the UK, evidence does clearly show that devolution in this area has been a positive step in terms of the Welsh budget. I think it’s important that we recognise that.
If we also consider that we’re only starting the devolution journey in this area, it is therefore crucially important that we continue—and I have faith that the Cabinet Secretary agrees with me on this point—and that we do truly refine and expand the taxation powers of the Senedd. I acknowledge Sam Rowlands’s points in terms of the need for stability, but we must also do this, so it's a positive response from me.
Certainly, I agree, you also posed a question for us as political parties in your statement in relation to the review period for Welsh tax Acts, and you want us to consider whether we should be looking at this before the end of this Senedd. I think we should; I welcome that. I think we need to consider it and I would like to have more information from you, if possible, as to what the timetable would be for making any changes through regulations, and how in practice we could enable that. We know that timetables are already tight, but I do believe that it's an appropriate question for you to ask, and a pragmatic option as we consider where we are in the electoral cycle at the moment. So, I hope that you get the clear answer that you were seeking there.
The consultation document also talks about the specific circumstances where the 2022 Act allows the Welsh Government to regulate at the moment. And in considering the first, which looks at the alignment of landfill disposals tax and land transaction tax with international obligations, do you anticipate any possible changes in the near future to these obligations that could require Ministers to consider regulating through this Act? And may I also ask, if possible, for greater detail on the specific practical circumstances in relation to tax avoidance where you would consider using these powers?
I also welcome the Government's attempts in the context of the consultation to try and learn from international examples that are pertinent; I think that's very important indeed. I think that considering the Basque economic agreement between the Spanish Government and the Euskadi Government, which was renewed in 2023, is of value because one of the benefits of that is that it is over a period of five years and provides that stability that any Government, I'm sure, would desire—I'm sure that you as Cabinet Secretary would like that. But is this something that we could consider as part of this? Are these the kinds of conversations that you could have with the UK Government? Because, clearly, it's extremely challenging when we don't quite know what the situation will be from year to year. And I think, clearly, it's a very different situation in the Basque Country—I understand that. The powers that that Parliament has are different, but certainly there are examples, aren't there, where it is possible for us to look at different approaches.
So, I do hope that those few comments do demonstrate that we as a party are keen to engage with you on this. I think it's important that we listen to the consultation and try to encourage people to be creative and ambitious in the responses that they provide, to share international examples with us too. I think it's clear in terms of the fiscal framework for Wales that we truly do need to look at everything within the powers available to us, and this is an important step, I think, in that regard.
Diolch yn fawr i Heledd Fychan am y sylwadau adeiladol. Roedd nifer o gwestiynau fanna a dwi'n mynd i drio ymateb i rai ohonyn nhw. Ar brofiadau rhyngwladol, mae'r Papur Gwyrdd yn cyfeirio at y posibiliad y byddem ni'n gallu dysgu o wledydd y tu fas i’r Deyrnas Unedig. Pan ŷch chi'n gwneud hynny, wrth gwrs, mae mwy o gymhlethdod ac mae'r cyd-destun ehangach yn wahanol. Ges i’r cyfle i fynd i Wlad y Basg ac i siarad â'r Gweinidog dros gyllid yna, biti pum mlynedd yn ôl nawr. Roedd yn ddiddorol tu hwnt i glywed am y system sydd gyda nhw, ond mae'r system yn hollol wahanol i'n un ni. Mae Llywodraeth Gwlad y Basg yn casglu pob treth—pob treth—ac maen nhw'n rhoi trethi yn ôl i'r canol. Wel, wrth gwrs, nid dyna'r ffordd rŷn ni’n ei wneud e fan hyn, a does neb arall yn Sbaen yn ei wneud fel yna. Dim ond un rhanbarth arall, dwi’n meddwl, sy’n defnyddio'r un system. Ond mae'r Papur Gwyrdd, achos Papur Gwyrdd yw e, yn gofyn i bobl a oes enghreifftiau eraill, ac rŷn ni'n awyddus i ddysgu amdanyn nhw.
Dwi eisiau jest delio â'r pwynt ar bobl sy'n osgoi trethi.
I thank Heledd Fychan for those constructive statements. There were a number of questions there and I'm going to try to respond to some of them. Regarding international experiences, the Green Paper does make reference to the possibility that we could learn from countries outside the UK. When you do that, of course, there is more complexity and the broader context is different. I did have the opportunity to go to the Basque Country and to speak to the Minister for finance there, about five years ago now. It was very interesting to hear about the system that they have, but the system is entirely different to ours. The Basque Country Government collects all taxes—all taxes—and they return some taxes to the centre. Well, of course, that's not the way that we do things here, and nobody else in Spain does it that way either. Just one other region, I think, uses that system. But the Green Paper, because it is a Green Paper, does ask people whether there are other examples, and we're eager to learn about those.
I just want to deal with the point on those who avoid taxes.
It's a fair question to ask: why do we not simply rely on the general anti-avoidance rule that we took when the original tax legislation was going through the Senedd? If we want to deal with tax avoidance, don't we have the powers that we need? Well, I think the truth is that, sometimes, avoidance measures, particularly in relation to land transaction tax, can emerge very quickly. If very clever lawyers think they have spotted a loophole in the law, they can exploit it, and, sometimes, they can give very bad advice to people, who, by the time all of that has wound its way through the courts, find that they were obliged to pay that tax in the first place, by which time their circumstances might create difficulties to them in doing so.
So, as well as the general anti-avoidance rule, which is an important part of the tax landscape here in Wales, the Green Paper explores whether there is not a need for some more immediate measures that a Welsh Government could take, where it becomes evident that a loophole is being exploited. I think it's a timing matter, more than anything else. The GAAR is a bit slow to respond, whereas the powers that are explored in the Green Paper are more immediate and could close things off before the problem really arises.
Mae'n gwestiwn teg i'w ofyn: pam nad ydym yn dibynnu ar y rheol gyffredinol ar atal osgoi a gymerwyd gennym pan oedd y ddeddfwriaeth dreth wreiddiol yn mynd trwy'r Senedd? Os ydym am ymdrin ag osgoi trethi, onid oes gennym y pwerau sydd eu hangen arnom? Wel, rwy'n credu mai'r gwir yw, weithiau gall mesurau osgoi, yn enwedig mewn perthynas â threth trafodiadau tir, ddod i'r amlwg yn gyflym iawn. Os yw cyfreithwyr clyfar iawn yn meddwl eu bod wedi gweld bwlch yn y gyfraith, gallant fanteisio ar hyn, ac weithiau, gallant roi cyngor gwael iawn i bobl, ac erbyn i hynny i gyd fynd drwy'r llysoedd, maent yn canfod eu bod yn gorfod talu'r dreth honno beth bynnag, ac erbyn hynny gallai eu hamgylchiadau greu anawsterau iddynt wrth wneud hynny.
Felly, yn ogystal â'r rheol gyffredinol yn erbyn osgoi, sy'n rhan bwysig o'r dirwedd dreth yma yng Nghymru, mae'r Papur Gwyrdd yn archwilio a oes angen rhai mesurau mwy uniongyrchol y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd, lle mae'n amlwg y manteisir ar fwlch. Rwy'n credu ei fod yn fater amseru, yn fwy na dim arall. Mae'r rheol gyffredinol yn erbyn osgoi trethi, GAAR, ychydig yn araf i ymateb, tra bod y pwerau sy'n cael eu harchwilio yn y Papur Gwyrdd yn fwy uniongyrchol a gallent ddod â phethau i ben cyn i'r broblem godi mewn gwirionedd.
Diolch yn fawr i Heledd Fychan am beth ddywedodd hi am y pwynt olaf yn y datganiad: os mae'n werth inni ddeddfu yn ystod y tymor hwn i ymestyn y Ddeddf sydd o flaen y Senedd yn barod. Bydd yr ymgynghoriad yn dod i ben ym mis Tachwedd. Gallwn ni edrych yn syth ar yr ymatebion i'r cwestiwn yna. Os bydd consensws ar gael, bydd digon o amser gennym ni yn ystod tymor y gwanwyn i fwrw ymlaen ac i wneud hynny, ond mae'n dibynnu a oes consensws. Yn bersonol, rwy'n cytuno â beth ddywedodd Heledd Fychan: mae'n werth i ni ei wneud e ac i roi mwy o amser i'r Senedd newydd fynd ati i ddelio â'r posibiliadau sydd yn y Papur Gwyrdd ac unrhyw sylwadau eraill.
I thank Heledd Fychan for what she said in terms of the last point in the statement: whether it's worth us legislating in this term to extend the current Act. The consultation will end in November, and we can look immediately at the responses to that question. If a consensus does emerge, there will be enough time for us during the spring term to press ahead and to do that, but it does depend on whether there is a consensus. Personally, I do agree with what Heledd Fychan said: it's worth us doing it and to provide more time for the new Senedd to proceed to deal with the possibilities in the Green Paper and any further comments.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 6 yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (Mewnforio Cŵn, Cathod a Ffuredau). Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni i wneud y cynnig—Julie James.
Item 6 is the legislative consent motion on the Animal Welfare (Import of Dogs, Cats and Ferrets) Bill. I call on the Counsel General and Minister for Delivery to move the motion—Julie James.
Cynnig NDM8970 Huw Irranca-Davies
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Lles Anifeiliaid (Mewnforio Cŵn, Cathod a Ffuredau) i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8970 Huw Irranca-Davies
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Animal Welfare (Import of Dogs, Cats and Ferrets) Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you very much for this opportunity to explain the background to the legislative consent motion for the Animal Welfare (Import of Dogs, Cats and Ferrets) Bill, and to outline the reasons why I believe it deserves the support of the Senedd.
This Bill represents a significant step forward in our collective efforts to improve the welfare of companion animals. It builds on the ambitions of the Animal Welfare (Kept Animals) Bill, a UK Government Bill introduced in May 2022, which promised wide-ranging animal welfare reform for farmed, companion and kept wild animals. Many of us were very disappointed indeed when that Bill fell, despite considerable work. I welcome the resurrection of key pet import provisions as a Government-backed private Member’s Bill, and the Government has written to the UK Government to express our support for the Bill.
As a nation of animal lovers, we have a collective duty to tackle puppy smuggling and the importation of pets that are not receiving the care they deserve. These practices not only compromise animal health and welfare, but also pose risks to public health and biosecurity. The measures proposed in this Bill are proportionate, evidence based and designed to deliver meaningful improvements for the welfare of dogs, cats and ferrets imported into Great Britain.
The Animal Welfare (Import of Dogs, Cats and Ferrets) Bill will restrict the commercial importation and non-commercial movement of dogs, cats and ferrets into the United Kingdom from third countries on animal welfare grounds. Specifically, it will give us powers to prohibit the movement of young puppies and kittens, which should still be with their mother, by raising the minimum age they can come into Great Britain to six months. It will also give us powers to stop dogs and cats with certain mutilations such as cropped ears or declawed paws, and heavily pregnant dogs and cats, from being brought into Britain. These practices cause suffering and cannot be allowed to continue. Animals deserve better and the people of Wales demand better.
The Bill also addresses loopholes used by unscrupulous traders, reducing the number of pet dogs, cats or ferrets that can travel under non-commercial rules to five per vehicle and three per foot passenger. By tightening the rules around commercial and non-commercial transport, the Bill will help ensure movements are genuine and transparent. It would also give us the power to reduce limits further should pet travel rules continue to be abused.
Dirprwy Lywydd, animal welfare is devolved and we take our responsibilities in this area very seriously. However, there are occasions where working collaboratively with the UK Government can bring clear benefits, including a consistent application of the law and amplifying impact. I really believe this is one such occasion, delivering substantive benefits for Wales. We have worked closely with the UK Government during every iteration of this Bill, from its inclusion in the fallen Animal Welfare (Kept Animals) Bill to its present form as a private Member's Bill, and our priority is to see this important work finally realised.
The provisions of this Bill fall within the legislative competence of the Senedd and therefore require our consent. The Bill has progressed swiftly and constructively through the UK Parliament, with amendments made at Second Reading strengthening its scope and clarity. I hope Members will join me in supporting this important Bill through its final stages.
I would like to take this opportunity to thank the Economy, Trade and Rural Affairs Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their scrutiny of the legislative consent memorandum. We have noted both committees' report conclusions and recommendations, and we welcome the Economy, Trade and Rural Affairs Committee's conclusion that there's no reason to object to the Senedd giving consent to the Bill. I therefore move the motion.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn am y cyfle hwn i egluro cefndir y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Lles Anifeiliaid (Mewnforio Cŵn, Cathod a Ffuredau), ac i amlinellu'r rhesymau pam rwy'n credu ei fod yn haeddu cefnogaeth y Senedd.
Mae'r Bil hwn yn cynrychioli cam sylweddol ymlaen yn ein hymdrechion ar y cyd i wella lles anifeiliaid anwes. Mae'n adeiladu ar uchelgeisiau'r Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir), Bil Llywodraeth y DU a gyflwynwyd ym mis Mai 2022, a oedd yn addo diwygio eang o ran lles anifeiliaid, ar gyfer anifeiliaid anwes, anifeiliaid a ffermir ac anifeiliaid gwyllt a gedwir. Roedd llawer ohonom yn siomedig iawn pan fethodd y Bil hwnnw, er gwaethaf yr holl waith. Rwy'n croesawu atgyfodi darpariaethau mewnforio anifeiliaid anwes allweddol fel Bil Aelod preifat a gefnogir gan y Llywodraeth, ac mae'r Llywodraeth wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i fynegi ein cefnogaeth i'r Bil.
Fel cenedl sy'n hoff iawn o anifeiliaid, mae gennym ddyletswydd ar y cyd i fynd i'r afael â smyglo cŵn bach a mewnforio anifeiliaid anwes nad ydynt yn derbyn y gofal y maen nhw'n ei haeddu. Mae'r arferion hyn nid yn unig yn peryglu iechyd a lles anifeiliaid, ond hefyd yn peri risgiau i iechyd y cyhoedd a bioddiogelwch. Mae'r mesurau a gynigir yn y Bil hwn yn gymesur, yn seiliedig ar dystiolaeth ac wedi'u cynllunio i sicrhau gwelliannau ystyrlon ar gyfer lles cŵn, cathod a ffuredau a fewnforir i Brydain Fawr.
Bydd y Bil Lles Anifeiliaid (Mewnforio Cŵn, Cathod a Ffuredau) yn cyfyngu ar fewnforio masnachol a symudiadau anfasnachol o gŵn, cathod a ffuredau i'r Deyrnas Unedig o drydydd gwledydd ar sail lles anifeiliaid. Yn benodol, bydd yn rhoi pwerau i ni wahardd symud cŵn bach a chathod bach ifanc, a ddylent fod gyda'u mam o hyd, trwy godi'r isafswm oedran ar gyfer dod i Brydain Fawr i chwe mis. Bydd hefyd yn rhoi pwerau i ni atal cŵn a chathod sydd wedi'u hanffurfio er enghraifft clustiau wedi'u torri neu bawennau heb ewinedd, a chŵn a chathod ar ddiwedd eu beichiogrwydd, rhag cael eu dwyn i Brydain. Mae'r arferion hyn yn achosi dioddefaint ac ni ellir caniatáu iddynt barhau. Mae anifeiliaid yn haeddu gwell ac mae pobl Cymru yn mynnu gwell.
Mae'r Bil hefyd yn mynd i'r afael â bylchau a ddefnyddir gan fasnachwyr diegwyddor, gan leihau nifer y cŵn, cathod neu ffuredau anwes sy'n gallu teithio o dan reolau anfasnachol i bump fesul cerbyd a thri fesul teithiwr ar droed. Trwy dynhau'r rheolau ynghylch trafnidiaeth fasnachol ac anfasnachol, bydd y Bil yn helpu i sicrhau bod symudiadau'n ddilys ac yn dryloyw. Byddai hefyd yn rhoi'r pŵer i ni leihau terfynau ymhellach pe bai rheolau teithio anifeiliaid anwes yn parhau i gael eu torri.
Dirprwy Lywydd, mae lles anifeiliaid wedi'i ddatganoli ac rydym yn cymryd ein cyfrifoldebau yn y maes hwn o ddifrif. Fodd bynnag, mae yna achlysuron lle gall cydweithio â Llywodraeth y DU ddod â manteision clir, gan gynnwys cymhwyso'r gyfraith yn gyson ac ymhelaethu'r effaith. Rwy'n credu bod hwn yn un achlysur o'r fath, sy'n darparu manteision sylweddol i Gymru. Rydym wedi gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU yn ystod pob iteriad o'r Bil hwn, o'i gynnwys yn y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir) i'w ffurf bresennol fel Bil Aelod preifat, a'n blaenoriaeth yw gweld y gwaith pwysig hwn yn cael ei wireddu o'r diwedd.
Mae darpariaethau'r Bil hwn yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd ac felly mae angen ein cydsyniad. Mae'r Bil wedi symud ymlaen yn gyflym ac yn adeiladol trwy Senedd y DU, gyda gwelliannau a wnaed yn yr Ail Ddarlleniad yn cryfhau ei gwmpas a'i eglurder. Gobeithio y bydd yr Aelodau yn ymuno â mi i gefnogi'r Bil pwysig hwn trwy ei gyfnodau olaf.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith craffu ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Rydym wedi nodi casgliadau ac argymhellion adroddiad y ddau bwyllgor, ac rydym yn croesawu casgliad y Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig nad oes unrhyw reswm dros wrthwynebu'r Senedd rhag rhoi cydsyniad i'r Bil. Felly, cynigiaf y cynnig.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Diolch, Deputy Presiding Officer. The Legislation, Justice and Constitution Committee laid its first report on the Welsh Government’s legislative consent memorandum for the Animal Welfare (Import of Dogs, Cats and Ferrets) Bill in July, and laid its second report yesterday. The committee’s reports confirm that we agree with the Welsh Government’s assessment of the clauses requiring consent.
However, the committee also expresses disappointment at the Welsh Government’s approach to legislating on animal welfare. Members may recall that provision similar to that included in this Bill was included in the UK Government’s Animal Welfare (Kept Animals) Bill, which was withdrawn over two years ago. Members will also know that the Welsh Government intends to introduce the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill in the autumn. What is disappointing, in light of these facts, is that the Welsh Government has not taken the approach of developing a Bill for introduction to the Senedd with the purpose of addressing multiple issues affecting the health and welfare of animals in Wales. The introduction of such a piece of legislation could address important and high-profile issues as those addressed by this UK private Member’s Bill in a more timely and coherent manner, while also providing more opportunities for Members of the Senedd to scrutinise and table amendments to legislation.
The committee’s report also focuses on the delegated powers in the Bill. One of these powers is a concurrent power—that is, a power that enables both UK Government Ministers and the Welsh Ministers to make regulations in an area that is within the Senedd’s legislative competence. As a committee, we have recently seen an increase in the number of concurrent powers within UK Government Bills subject to the Senedd’s consent, including the Crime and Policing Bill, the Mental Health Bill, and the Absent Voting (Elections in Scotland and Wales) Bill. In line with the Welsh Government’s principles on UK legislation, only in exceptional cases may the Welsh Ministers agree to the creation of concurrent powers. However, the committee did not consider that it was clear from the memorandum how the Welsh Ministers believe this test was met in this case.
The Cabinet Secretary justified the inclusion of the concurrent power in response to our first report. He stated that because of the operational and practical benefits of a GB-wide approach, including a uniformed approach to export and import controls at borders, its inclusion enables co-ordinated implementation and retains the ability to act independently where needed. The Cabinet Secretary also noted that UK Government Ministers will need the consent of the Welsh Ministers before exercising this power.
Finally, the committee also expressed regret at the fact that another power in the Bill, the power to commence its provisions, lies with UK Government Ministers only, with no requirement for them to obtain the consent of the Welsh Ministers before exercising the power. In response to our first report, the Cabinet Secretary recognised that a consent mechanism would be preferable. However, he said that, as this was the third attempt to get these provisions on the statute book, he would not be seeking amendments to the Bill, in order to secure its passage through Parliament.
The committee believes that this situation is regrettable because of the close working relationship between UK Government and Welsh Government officials during the development of the Bill, as stated by the Cabinet Secretary. It is unclear to the committee what representations were made by the Welsh Government in relation to the Bill’s commencement powers during its development. So, I would be grateful if the Cabinet Secretary could provide clarity on this point during the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gosododd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ei adroddiad cyntaf ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer y Bil Lles Anifeiliaid (Mewnforio Cŵn, Cathod a Ffuredau) ym mis Gorffennaf, a gosododd ei ail adroddiad ddoe. Mae adroddiadau'r pwyllgor yn cadarnhau ein bod yn cytuno ag asesiad Llywodraeth Cymru o'r cymalau sy'n gofyn am gydsyniad.
Fodd bynnag, mae'r pwyllgor hefyd yn mynegi siom ynghylch dull Llywodraeth Cymru o ddeddfu ar les anifeiliaid. Efallai y bydd yr Aelodau yn cofio bod darpariaeth sy'n debyg i'r un a gynhwysir yn y Bil hwn wedi'i chynnwys ym Mil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir) Llywodraeth y DU, a dynnwyd yn ôl dros ddwy flynedd yn ôl. Bydd yr Aelodau hefyd yn gwybod bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno'r Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru) yn yr hydref. Yr hyn sy'n siomedig, yng ngoleuni'r ffeithiau hyn, yw nad yw Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu'r dull o ddatblygu Bil i'w gyflwyno i'r Senedd gyda'r bwriad o fynd i'r afael â materion lluosog sy'n effeithio ar iechyd a lles anifeiliaid yng Nghymru. Gallai cyflwyno darn o ddeddfwriaeth o'r fath fynd i'r afael â materion pwysig a phroffil uchel fel y rhai y mae Bil Aelod preifat y DU hwn yn mynd i'r afael â nhw mewn modd mwy amserol a chydlynol, gan hefyd ddarparu mwy o gyfleoedd i Aelodau'r Senedd graffu a chyflwyno gwelliannau i ddeddfwriaeth.
Mae adroddiad y pwyllgor hefyd yn canolbwyntio ar y pwerau dirprwyedig yn y Bil. Un o'r pwerau hyn yw pŵer cydamserol—hynny yw, pŵer sy'n galluogi Gweinidogion Llywodraeth y DU a Gweinidogion Cymru i wneud rheoliadau mewn maes sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Fel pwyllgor, rydym wedi gweld cynnydd yn ddiweddar yn nifer y pwerau cydamserol o fewn Biliau Llywodraeth y DU sy'n ddarostyngedig i gydsyniad y Senedd, gan gynnwys y Bil Troseddu a Phlismona, y Bil Iechyd Meddwl, a'r Bil Pleidleisio Absennol (Etholiadau yng Nghymru a'r Alban). Yn unol ag egwyddorion Llywodraeth Cymru ar ddeddfwriaeth y DU, dim ond mewn achosion eithriadol y gall Gweinidogion Cymru gytuno i greu pwerau cydamserol. Fodd bynnag, nid oedd y pwyllgor o'r farn ei bod yn glir o'r memorandwm sut mae Gweinidogion Cymru yn credu bod y prawf hwn wedi'i fodloni yn yr achos hwn.
Cyfiawnhaodd yr Ysgrifennydd Cabinet gynnwys y pŵer cydamserol mewn ymateb i'n hadroddiad cyntaf. Dywedodd oherwydd manteision gweithredol ac ymarferol dull ar draws Prydain gyfan, gan gynnwys dull unffurf o reolaethau allforio a mewnforio ar ffiniau, mae ei gynnwys yn galluogi gweithredu cydgysylltiedig ac yn cadw'r gallu i weithredu'n annibynnol lle bo angen. Nododd yr Ysgrifennydd Cabinet hefyd y bydd angen cydsyniad Gweinidogion Cymru ar Weinidogion Llywodraeth y DU cyn arfer y pŵer hwn.
Yn olaf, mynegodd y pwyllgor ei fod yn gresynu hefyd am y ffaith bod pŵer arall yn y Bil a Gweinidogion Llywodraeth y DU yn unig sydd â’r pŵer i gychwyn ei ddarpariaethau, heb unrhyw ofyniad iddynt gael cydsyniad Gweinidogion Cymru cyn arfer y pŵer. Mewn ymateb i'n hadroddiad cyntaf, cydnabu yr Ysgrifennydd Cabinet y byddai'n well cael mecanwaith cydsynio. Fodd bynnag, dywedodd gan mai hon yw'r drydedd ymgais i gael y darpariaethau hyn ar y llyfr statud, ni fyddai'n ceisio gwelliannau i'r Bil, er mwyn sicrhau ei hynt drwy Senedd y DU.
Mae'r pwyllgor o'r farn bod y sefyllfa hon yn anffodus oherwydd y berthynas waith agos rhwng Llywodraeth y DU a swyddogion Llywodraeth Cymru yn ystod datblygu'r Bil, fel y nodwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet. Nid yw'n glir i'r pwyllgor pa sylwadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â phwerau cychwyn y Bil yn ystod ei ddatblygiad. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe bai'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu rhoi eglurder ar y pwynt hwn yn ystod y ddadl.
I have to say thank you to the Welsh Government for actually taking this forward. I'm just a bit confused now, after hearing you talk about the constitution committee and everything, so maybe you will respond to that, Cabinet Secretary.
Mae'n rhaid i mi ddweud diolch wrth Lywodraeth Cymru am fwrw ymlaen â hyn mewn gwirionedd. Rydw i braidd yn ddryslyd nawr, ar ôl eich clywed chi'n siarad am y pwyllgor cyfansoddiad a phopeth, felly efallai y gwnewch chi ymateb i hynny, Ysgrifennydd Cabinet.
The facts are that one in five UK vets reported seeing illegally imported puppies last year. Forty-eight per cent of vets reporting suspicious puppies were referring to French bulldogs. Three thousand dogs were linked to illegal imports from 2013 to 2023, and 116 puppies and kittens were quarantined at the port of Dover in 2023. They are not good statistics.
Cabinet Secretary, I agree with you that our nation here in Wales is a nation of animal lovers, and I know that they will be fully supportive of this going forward. All of us who are pet owners know that our dogs or cats or ferrets or rabbits or guinea pigs—you name it—are not just animals, they are members of our families. This is why it is even more devastating to see the high numbers of kittens, puppies, ferrets, rabbits, guinea pigs, whatever, imported into the United Kingdom in ways that compromise the health and well-being of those animals and have the potential to then harm other loved pets as a result. From these illegal imports, we have seen dogs and cats subjected to painful cosmetic procedures such as ear cropping and declawing. These are illegal already in the UK.
The regulations set out in this LCM will help to enact a former UK Conservative manifesto commitment to closing these loopholes exploited by very cruel and unscrupulous traders. This Bill introduces provisions to restrict the commercial importation and non-commercial movement of dogs, cats and the rest into the UK on animal welfare grounds. That, to me, says it all. We have to have the animal welfare in our minds. Too often, these poor animals are smuggled into the UK in horrendous conditions, causing immense stress and discomfort. For pregnant cats and dogs, this can also lead to miscarriage. Preventing heavily pregnant cats and dogs from entering the UK will help to reduce the risk of diseases such as Brucella canis. We are talking about lethal ailments that cannot just affect those, but other animals already in our country. It is important that the health and welfare of both the transported animals and those already in the UK are given the ultimate protective measures.
By focusing on the non-commercial movement of dogs, cats and ferrets and the rest, the Bill claims to close the loophole that allows commercial imports to be disguised as companion animals travelling with their owners. It seeks to achieve this by introducing limits on the number of animals permitted to travel in any one vehicle. This Bill will reduce the number of animals that can travel under non-commercial rules from five per person to five per vehicle, or three per foot or air passenger.
These regulations will ensure that when a non-commercial movement of a domestic pet is carried out by an authorised person, it may only take place within five days of the owner's movement. These are measures that we need to help to tackle the horrendous issue of smuggling. I have to be honest, I am really sad to see how monkeys are still being exported all over the world. Some of the experiments that are used on these monkeys you just would not subject anything or anybody to.
This Bill grants powers to introduce secondary legislation that includes powers of inspection and enforcement, ‘enforcement’ being the key word in this. Too often, laws in this country are overruled because some enforcement agencies say, ‘We haven't got the resources’, so it is important that we make sure that those resources are in place. There are also maximum penalties that may be imposed for contravening the regulations, and I hope that they are huge penalties. Tackling this issue head on and putting in place measures to ensure that tougher sentences and punishments can be imposed as a deterrent is vitally important.
We have to put barriers now in the way of these awful smugglers, and we need to help protect our animals being imported. We need to stop treating pets and animals like items. They are our companions, our joy and our loved ones. As such, we all in this Chamber must do all that we can to ensure that every animal has a safe, happy and long life. I welcome this recommendation to give this LCM consent, as I believe that it's really an important Bill. Right now, we know that politicians are not too popular, of any colour, and that people often say, you know—
Y ffeithiau yw bod un o bob pum milfeddyg yn y DU wedi adrodd eu bod wedi trin cŵn bach a oedd wedi'u mewnforio'n anghyfreithlon y llynedd. Roedd pedwar deg wyth y cant o filfeddygon a oedd yn adrodd am gŵn bach amheus yn cyfeirio at gŵn tarw Ffrengig. Roedd tair mil o gŵn yn gysylltiedig â mewnforion anghyfreithlon rhwng 2013 a 2023, a chafodd 116 o gŵn bach a chathod bach eu rhoi mewn cwarantîn ym mhorthladd Dover yn 2023. Dydyn nhw ddim yn ystadegau da.
Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n cytuno â chi bod ein cenedl yma yng Nghymru yn genedl sy'n meddwl y byd o anifeiliaid, ac rwy'n gwybod y byddant yn gwbl gefnogol i hyn yn y dyfodol. Mae pob un ohonom sy'n berchnogion anifeiliaid anwes yn gwybod bod ein cŵn neu gathod neu ffuredau neu gwningod neu foch cwta—ac ati—yn fwy na dim ond anifeiliaid, maen nhw'n aelodau o'n teuluoedd. Dyma pam ei bod hyd yn oed yn fwy dinistriol gweld y niferoedd uchel o gathod bach, cŵn bach, ffuredau, cwningod, moch cwta, beth bynnag, yn cael eu mewnforio i'r Deyrnas Unedig mewn ffyrdd sy'n peryglu iechyd a lles yr anifeiliaid hynny ac sydd â'r potensial i niweidio anifeiliaid anwes annwyl eraill o ganlyniad. O'r mewnforion anghyfreithlon hyn, rydym wedi gweld cŵn a chathod yn destun gweithdrefnau cosmetig poenus fel torri clustiau a thynnu ewinedd. Mae'r rhain yn anghyfreithlon eisoes yn y DU.
Bydd y rheoliadau a nodir yn y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn yn helpu i weithredu ymrwymiad maniffesto Ceidwadol blaenorol y DU i gau'r bylchau hyn y manteisir arnynt gan fasnachwyr creulon a diegwyddor iawn. Mae'r Bil hwn yn cyflwyno darpariaethau i gyfyngu ar symud anfasnachol a mewnforio masnachol cŵn, cathod a'r gweddill i'r DU ar sail lles anifeiliaid. Mae hynny, i mi, yn dweud y cyfan. Mae'n rhaid i ni gael lles anifeiliaid yn ein meddyliau. Yn rhy aml, mae'r anifeiliaid truan hyn yn cael eu smyglo i'r DU o dan amodau ofnadwy, gan achosi straen ac anghysur enfawr. Ar gyfer cathod a chŵn ar ddiwedd beichiogrwydd, gall hyn hefyd arwain at gamesgoriad. Bydd atal cathod a chŵn ar ddiwedd eu beichiogrwydd rhag dod i mewn i'r DU yn helpu i leihau'r risg o glefydau fel Brucella canis. Rydym yn siarad am anhwylderau marwol nad ydynt yn effeithio ar y rheini yn unig, ond ar anifeiliaid eraill sydd eisoes yn ein gwlad. Mae'n bwysig bod iechyd a lles yr anifeiliaid sy'n cael eu cludo a'r rhai sydd eisoes yn y DU yn destun y mesurau amddiffynnol gorau.
Trwy ganolbwyntio ar symudiad anfasnachol cŵn, cathod a ffuredau a'r gweddill, honnir bod y Bil yn cau'r bwlch sy'n caniatáu i fewnforion masnachol ddod i mewn pan honnir eu bod yn anifeiliaid anwes sy'n teithio gyda'u perchnogion. Mae'n ceisio cyflawni hyn trwy gyflwyno cyfyngiadau ar nifer yr anifeiliaid a ganiateir i deithio mewn cerbyd. Bydd y Bil hwn yn lleihau nifer yr anifeiliaid sy'n gallu teithio o dan reolau anfasnachol o bump fesul person i bump fesul cerbyd, neu dri fesul teithiwr ar droed neu mewn awyren.
Bydd y rheoliadau hyn yn sicrhau, pan fydd symudiad anfasnachol anifail anwes domestig yn cael ei gyflawni gan berson awdurdodedig, dim ond o fewn pum diwrnod i symudiad y perchennog y gall hyn ddigwydd. Mae'r rhain yn fesurau y mae eu hangen arnom er mwyn helpu i fynd i'r afael â'r mater erchyll o smyglo. Mae'n rhaid i mi fod yn onest, rwy'n drist iawn o weld sut mae mwncïod yn dal i gael eu hallforio ar draws y byd. Ni fyddech yn caniatáu i’r arbrofion sy'n cael eu defnyddio ar y mwncïod hyn gael eu gwneud ar unrhyw beth nac unrhyw un.
Mae'r Bil hwn yn rhoi pwerau i gyflwyno is-ddeddfwriaeth sy'n cynnwys pwerau archwilio a gorfodi, 'gorfodi' yw'r gair allweddol yn hyn. Yn rhy aml, mae deddfau yn y wlad hon yn cael eu diystyru oherwydd bod rhai asiantaethau gorfodi yn dweud, 'Nid yw'r adnoddau gennym ni', felly mae'n bwysig ein bod yn gwneud yn siŵr bod yr adnoddau hynny yn eu lle. Mae yna hefyd uchafswm cosbau y gellir eu gosod am dorri'r rheoliadau, ac rwy'n gobeithio eu bod yn gosbau enfawr. Mae mynd i'r afael â'r mater hwn yn uniongyrchol a rhoi mesurau ar waith i sicrhau y gellir gosod dedfrydau a chosbau llymach fel ataliad yn hanfodol bwysig.
Mae'n rhaid i ni osod rhwystrau nawr i atal y smyglwyr ofnadwy hyn, ac mae angen i ni helpu i amddiffyn ein hanifeiliaid sy'n cael eu mewnforio. Mae angen i ni roi'r gorau i drin anifeiliaid anwes ac anifeiliaid fel eitemau. Nhw yw ein cymdeithion, ein llawenydd a'n hanwyliaid. O'r herwydd, rhaid i ni i gyd yn y Siambr hon wneud popeth y gallwn i sicrhau bod pob anifail yn cael bywyd diogel, hapus a hir. Rwy'n croesawu'r argymhelliad hwn i gymeradwyo'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn, gan fy mod yn credu ei fod yn Fil pwysig iawn. Ar hyn o bryd, gwyddom nad yw gwleidyddion o unrhyw blaid yn boblogaidd iawn, a bod pobl yn aml yn dweud, wyddoch chi—
Janet, I am giving you time. You need to wind up now.
Janet, rwy'n rhoi amser i chi. Mae angen i chi ddirwyn i ben nawr.
Yes, okay. Well, I think that this proves to our people in Wales—animal lovers, in particular—that we actually are a kind, caring and considerate legislature. Thank you.
Iawn. Wel, rwy'n credu bod hyn yn profi i'n pobl yng Nghymru—y rhai sy'n meddwl y byd o anifeiliaid, yn arbennig—ein bod mewn gwirionedd yn ddeddfwrfa garedig, ofalgar ac ystyriol. Diolch.
Plaid Cymru will be supporting this LCM, but we would want to reiterate and we do share the concerns raised by the LJC committee. Clearly, animal welfare is a priority, and the Bill's provisions align with Plaid Cymru's values, as they do with Welsh Government policy aims, of course. I know the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals in Wales strongly welcomes the Bill. They've campaigned on pet smuggling for years, and they see this legislation as a long-overdue step forward to tackle serious welfare issues in the importation of vulnerable animals.
But we do, as I said, echo the LJC concerns about the Welsh Government's continued reliance on UK Bills to legislate in devolved areas, especially where we could, of course, capture a number of these issues through powers that we have and introduce our own, maybe broader Wales-specific approach to this. As the LJC rightly notes, a Senedd-led Bill could have addressed multiple high-profile animal welfare issues. We would have had greater scrutiny of those provisions. We would have had an opportunity to amend and improve those provisions as Members of our legislature here in Wales, and, of course, ultimately that would have avoided the need for multiple LCMs on different issues. I understand that the Dogs (Protection of Livestock) (Amendment) Bill LCM, I think, is coming before us next week. So, that's another one, isn't it, that really could have been something that we could have dealt with here, particularly when the Government's policy, as we were reminded, is to only accept or support LCMs on an exceptional basis. Well, crikey, the proof is in the pudding, I think.
Anyway, we're not going to oppose this. We support the LCM, but I also want to underline, moving forward, of course, that future scrutiny is essential. So, we support the Economy, Trade and Rural Affairs Committee's call for careful oversight of any regulations made under this Bill to avoid unintended consequences for rescued or legitimately treated animals. Diolch.
Bydd Plaid Cymru yn cefnogi'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn, ond byddem eisiau ailadrodd a rhannu'r pryderon a godwyd gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad. Yn amlwg, mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth, ac mae darpariaethau'r Bil yn cyd-fynd â gwerthoedd Plaid Cymru, fel y maen nhw'n ei wneud â nodau polisi Llywodraeth Cymru, wrth gwrs. Rwy'n gwybod bod y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid yng Nghymru yn croesawu'r Bil yn fawr. Maen nhw wedi ymgyrchu ynghylch smyglo anifeiliaid anwes ers blynyddoedd, ac maen nhw'n gweld y ddeddfwriaeth hon fel cam hir-ddisgwyliedig ymlaen i fynd i'r afael â materion lles difrifol wrth fewnforio anifeiliaid agored i niwed.
Ond rydyn ni, fel y dywedais i, yn adleisio pryderon y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad ynglŷn â dibyniaeth barhaus Llywodraeth Cymru ar Filiau’r DU i ddeddfu mewn meysydd datganoledig, yn enwedig lle gallwn, wrth gwrs, gipio nifer o'r materion hyn trwy bwerau sydd gennym a chyflwyno ein dull ein hunain, efallai ehangach sy'n benodol i Gymru o ran hyn. Fel y mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn nodi'n gywir, gallai Bil dan arweiniad y Senedd fod wedi mynd i'r afael â nifer o faterion lles anifeiliaid proffil uchel. Byddwn wedi cael mwy o graffu ar y darpariaethau hynny. Byddwn wedi cael cyfle i ddiwygio a gwella'r darpariaethau hynny fel Aelodau o'n deddfwrfa yma yng Nghymru, ac, wrth gwrs, yn y pen draw, byddai hynny wedi osgoi'r angen am femorandwm cydsyniad deddfwriaethol lluosog ar wahanol faterion. Rwy'n deall bod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol y Bil Cŵn (Diogelu Da Byw) (Diwygio), rwy'n credu, yn dod ger ein bron yr wythnos nesaf. Felly, dyna un arall, onid e', y gallasai fod yn rhywbeth y gallem fod wedi ymdrin ag ef yma, yn enwedig pan mai polisi'r Llywodraeth, fel y cawsom ein hatgoffa ohono, yw derbyn neu gefnogi memoranda cydsyniad deddfwriaethol ar sail eithriadol yn unig. Wel, diawch, mae'r prawf yn y pwdin, rwy'n credu.
Beth bynnag, dydyn ni ddim yn mynd i wrthwynebu hyn. Rydym yn cefnogi'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, ond rwyf hefyd eisiau pwysleisio, wrth gwrs, bod craffu yn y dyfodol yn hanfodol. Felly, rydym yn cefnogi galwad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig am oruchwyliaeth ofalus o unrhyw reoliadau a wneir o dan y Bil hwn er mwyn osgoi canlyniadau anfwriadol i anifeiliaid sydd wedi'u hachub neu sydd wedi'u trin yn gyfreithlon. Diolch.
As chair of the cross-party group on animal welfare, I very much welcome this LCM. I have, over the years, been dismayed at hearing about the amount of puppies that have been smuggled through the ports, and cats as well, and also the cruel cosmetic mutilations such as ear cropping. Pets should not be fashion accessories or used as status symbols, which happens too often. And I know a number of organisations, including the RSPCA, have campaigned for these measures, and I'm delighted that this has been taken forward now.
It would have been part of the 2021 Animal Welfare (Kept Animals) Bill, which unfortunately was scrapped by the then Government, which would have taken forward a lot of these other LCMs as part of it, including pet theft, which was also a part of that. There was a separate Member's Bill taken forward and adopted in Westminster, and I brought forward a proposal in the Senedd that a pet abduction Act in Wales should be adopted as a Member's legislative proposal. It received cross-party support here, but I know that there wasn't time in the legislative programme.
Sixty-three pets were recorded as being stolen in north Wales alone in one year, and that's just those that are reported. So, it's still a huge issue. So, I'd again like to take the opportunity to request that a pet abduction Act in Wales be taken forward as a proposal to the new Senedd in manifestos. Thank you.
Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar les anifeiliaid, rwy'n croesawu'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn yn fawr. Dros y blynyddoedd, rydw i wedi bod yn siomedig wrth glywed am y nifer fawr o gŵn bach sydd wedi cael eu smyglo trwy'r porthladdoedd, a chathod hefyd, a hefyd yr anffurfiadau cosmetig creulon fel torri clustiau. Ni ddylai anifeiliaid anwes fod yn ategolion ffasiwn neu gael eu defnyddio fel symbolau o statws, sy'n digwydd yn rhy aml. Ac rwy'n gwybod bod nifer o sefydliadau, gan gynnwys yr RSPCA, wedi ymgyrchu dros y mesurau hyn, ac rwy'n falch iawn bod hwn wedi'i symud ymlaen nawr.
Byddai wedi bod yn rhan o Fil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir) 2021, a gafodd ei ddileu yn anffodus gan y Llywodraeth ar y pryd, ac a fyddai wedi symud llawer o'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol eraill hyn ymlaen fel rhan ohono, gan gynnwys dwyn anifeiliaid anwes, a oedd hefyd yn rhan o hynny. Cafodd Bil Aelod ar wahân ei symud ymlaen a'i fabwysiadu yn San Steffan, a chyflwynais gynnig yn y Senedd y dylid mabwysiadu Deddf dwyn anifeiliaid anwes yng Nghymru fel cynnig deddfwriaethol Aelod. Derbyniodd gefnogaeth drawsbleidiol yma, ond rwy'n gwybod nad oedd amser yn y rhaglen ddeddfwriaethol.
Cofnodwyd bod chwe deg tri o anifeiliaid anwes yn cael eu dwyn yn y gogledd yn unig mewn blwyddyn, a dyna'r rhai sy'n cael eu hadrodd. Felly, mae'n dal i fod yn broblem enfawr. Felly, hoffwn fanteisio ar y cyfle eto i ofyn i Ddeddf dwyn anifeiliaid anwes yng Nghymru gael ei symud ymlaen fel cynnig i'r Senedd newydd mewn maniffestos. Diolch.
A galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i ymateb i'r ddadl.
And I call on the Counsel General to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I want to thank Members for their contributions during the debate today. I'll just try and answer a few of the points that were raised. In terms of the contribution from the Chair of the LJC committee, the inclusion of the concurrent power we think is both appropriate and exceptional. A GB-wide approach delivers clear operational benefits, ensuring consistency on export and import controls at borders and avoiding unnecessary complexity for animal keepers, transporters and enforcement bodies, and it strengthens enforcement, prevents loopholes and provides legal clarity. And just to say that in more accessible language, I think if the Welsh Government had tried to bring forward a Bill that restricted issues at the borders, we would've encountered significant difficulty in doing that, and you can absolutely see that we would not have been able to control the import of animals through the English ports and then across our very porous border. So, I think it is exceptional. I take the points that have been made very seriously, and I think they're well made. But I do think this is exceptional for that reason, that this is about border control and that unless you control the border right around the whole of Great Britain, actually, because it's the Channel Islands as well, then you don't get the effect that you want. So, I do think it's exceptional, and I think that's why we've done it.
In addition, it's a private Member's Bill—they have slightly different rules in Westminster, the timetable is entirely different and so on. So, it's much harder for us to track it in the way that we do with UK Government Bills, and to put forward things ourselves. And so the decision was made by the Cabinet Secretary—who's not very well today, so I'm standing in for him—that we wanted to see this happen, and we wanted our pets to be protected in the way that everybody here has mentioned, and so this was the best way forward. I don't disagree at all that it would be better if the Senedd had better scrutiny, and we will endeavour to make sure the regulations are better scrutinised. But I do think that this is both appropriate and exceptional, because of the border issue that we have. This is about importation.
Just in terms of the penalties, Janet, currently it's 12 months imprisonment or an unlimited fine. The Bill allows regulations to be made under the enabling power to create new criminal offences and set proportionate maximum penalties. But it also specifies a maximum prison sentence of five years, which I think we all agree is a much more appropriate level of ability to sentence, given some of the appalling practices that we've heard today in the Chamber. I have to say, I myself am very much a pet lover, and some of the modifications, as they call them, that I've seen in the name of fashion are absolutely outrageous. So, I'm very delighted to be able to say that the Senedd will support, across the piece, a Bill that prevents at least some of that happening. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau yn ystod y ddadl heddiw. Fe wnaf geisio ateb rhai o'r pwyntiau a godwyd. O ran cyfraniad Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, credwn fod cynnwys y pŵer cydamserol yn briodol ac yn eithriadol. Mae dull Prydain gyfan yn darparu manteision gweithredol clir, gan sicrhau cysondeb o ran rheolaethau allforio a mewnforio ar y ffiniau ac osgoi cymhlethdod diangen i geidwaid anifeiliaid, cludwyr a chyrff gorfodi, ac mae'n cryfhau gorfodi, yn atal bylchau ac yn darparu eglurder cyfreithiol. A dim ond i ddweud hynny mewn iaith fwy hygyrch, rwy'n credu pe bai Llywodraeth Cymru wedi ceisio cyflwyno Bil sy'n cyfyngu ar faterion ar y ffiniau, byddwn wedi cael anhawster sylweddol wrth wneud hynny, a gallwch weld yn glir na fyddem wedi gallu rheoli mewnforio anifeiliaid trwy borthladdoedd Lloegr ac yna ar draws ein ffin fandyllog iawn. Felly, rwy'n credu ei fod yn eithriadol. Rwy'n cymryd y pwyntiau sydd wedi'u gwneud o ddifrif, ac rwy'n credu eu bod wedi'u gwneud yn dda. Ond rwy'n credu bod hyn yn eithriadol am y rheswm hwnnw, sef bod hyn yn ymwneud â rheoli ffiniau ac oni bai eich bod chi'n rheoli'r ffin o amgylch Prydain gyfan, mewn gwirionedd, oherwydd mae gennym Ynysoedd y Sianel hefyd, yna nid ydych chi'n cael yr effaith rydych chi ei dymuno. Felly, rwy'n credu ei fod yn eithriadol, ac rwy'n credu mai dyna'r rheswm pam yr ydym ni wedi ei wneud.
Hefyd, mae'n Fil Aelod preifat-mae ganddyn nhw reolau ychydig yn wahanol yn San Steffan, mae'r amserlen yn hollol wahanol ac ati. Felly, mae'n llawer anoddach i ni ei dracio yn y ffordd yr ydym ni yn ei wneud, pan ddaw i Filiau Llywodraeth y DU, ac i gyflwyno pethau ein hunain. Ac felly gwnaed y penderfyniad gan yr Ysgrifennydd Cabinet—nad yw'n teimlo'n dda iawn heddiw, felly rwy'n sefyll ar ei ran-ein bod ni eisiau gweld hyn yn digwydd, ac roedden ni eisiau i'n hanifeiliaid anwes gael eu diogelu yn y ffordd y mae pawb yma wedi crybwyll, ac felly dyma'r ffordd orau ymlaen. Nid wyf yn anghytuno o gwbl y byddai'n well pe bai'r Senedd yn cael craffu'n well, a byddwn yn ymdrechu i wneud yn siŵr bod y rheoliadau'n destun craffu gwell. Ond rwy'n credu bod hyn yn briodol ac yn eithriadol, oherwydd y broblem ffiniau sydd gennym. Mae hyn yn ymwneud â mewnforio.
Dim ond o ran y cosbau, Janet, ar hyn o bryd mae'n 12 mis o garchar neu ddirwy ddiderfyn. Mae'r Bil yn caniatáu i reoliadau gael eu gwneud o dan y pŵer galluogi i greu troseddau troseddol newydd a gosod cosbau uchaf sy'n gymesur. Ond mae hefyd yn nodi uchafswm dedfryd o bum mlynedd o garchar, ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cytuno ei fod yn lefel llawer mwy priodol o allu dedfrydu, o ystyried rhai o'r arferion ofnadwy rydyn ni wedi clywed amdanyn nhw heddiw yn y Siambr. Mae'n rhaid i mi ddweud, rydw i fy hun yn hoff iawn o anifeiliaid anwes, ac mae rhai o'r addasiadau, fel maen nhw'n eu galw, yr wyf wedi'u gweld yn enw ffasiwn yn hollol warthus. Felly, rwy'n falch iawn o allu dweud y bydd y Senedd yn cefnogi, yn gyfan gwbl, Bil sy'n atal o leiaf rhywfaint o hynny rhag digwydd. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 7, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol: y Bil Pleidleisio Absennol (Etholiadau yng Nghymru a'r Alban). Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai i wneud y cynnig—Jayne Bryant.
Item 7, the legislative consent motion on the Absent Voting (Elections in Scotland and Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary for Housing and Local Government to move the motion—Jayne Bryant.
Cynnig NDM8969 Jayne Bryant
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Pleidleisio Absennol (Etholiadau yng Nghymru a'r Alban) i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8969 Jayne Bryant
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Absent Voting (Elections in Scotland and Wales) Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Llywydd. I'd like to thank all colleagues here today to discuss the legislative consent motion for the Absent Voting (Elections in Scotland and Wales) Bill. I'd just like to provide some background on the Bill and why it's an important step towards modernising, harmonising and improving access to absent voting for elections held here in Wales.
So, let me begin by setting out the current landscape. The Elections Act 2022 introduced an online application system to apply for absent votes, meaning postal or proxy votes, for UK general elections and police and crime commissioner elections. At the time of the Elections Act, uncertainty over the then UK Government's use of voter ID for absent voting applications meant the Welsh Government could not recommend consenting to the online system applying to devolved elections. As a result, for local government in Wales and Senedd elections, voters can only apply for absent votes through paper application forms. This diversion creates confusion for voters and administrative burdens for our electoral officers. Currently, a Welsh voter who wishes to apply for an absent vote for both a UK parliamentary election and a Senedd election can complete the UK application online, but then must fill out a separate paper form for the devolved election. There is currently no mechanism to apply for both at the same time online. This inadequacy is not in line with our principles of accessibility, participation, simplicity or improving citizen experience.
The Bill seeks to address these inconsistencies. It would empower the Welsh Government, alongside our Scottish colleagues, to make regulations enabling online applications for absent voting for devolved elections via the UK Government Digital Service. These are concurrent powers, meaning that both the Minister of the Crown and the Welsh Ministers will have the capability to make these regulations, but always with due regard to our devolution settlement. The responsibility for Welsh elections rightly falls within the legislative competence of this Senedd. However, it would be unreasonable to create a separate online application route, causing confusion and inefficiency for Welsh voters. The current online system relies on the UK digital service, which is owned and operated by UK Ministers, and it is a reserved matter. So, it is right, in this instance, that this is taken forward collaboratively through a UK Bill reliant on our consent.
Our initial concerns around the level of identity check required at the introduction of this system in 2022 have been satisfied. The Bill provides for the inclusion of an identity verification requirement that only requires an additional national insurance number. In cases where this is not available, alternative documents can be considered or attestation provided. This provides the right balance between the improved security needed in an online system and maintaining the broad accessibility for voting methods voters rely on.
The Bill includes powers that will allow the Welsh Ministers to make provisions in secondary legislation to include an identity verification requirement for absent voting applications in Wales, to align the requirements in place for reserved elections. The Bill also includes an alignment of the postal voting renewal cycles with reserved elections. This will mean that instead of renewing their signature records every five years, voters will need to reapply for their postal vote every three years. This is necessary to align to postal vote application systems, and allow voters to submit a single application to cover all the elections that they may wish to vote in. Avoiding any confusion in the application process is essential.
Throughout the Bill's development, there has been robust discussion and collaboration with the UK Government and Ministers here in Wales and Scotland. The Bill has enjoyed cross-party support throughout its passage, reflecting a shared commitment to removing unnecessary barriers to participation in our democracy.
In order for the system to be operational before next year's election, it must be implemented by December. Delays beyond this date could affect the delivery of the election. Achieving this timeline depends on the passage of several pieces of secondary legislation in the Welsh, Scottish and UK Parliaments. As the Bill is currently expected to be passed in November, there may be challenges in meeting this schedule. Discussions with Scottish Ministers are under way to examine potential alternative implementation dates after next year's election.
I would like to acknowledge the work of Tracy Gilbert MP, who introduced the Bill into the House of Commons, and Lord Murphy of Torfaen, who is currently taking the Bill through the House of Lords, and the support from colleagues on all sides. I hope Members will join me in supporting this Bill in its final stages.
I would like to take this opportunity to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for their scrutiny, and I note their conclusions and recommendations. I also welcome the Local Government and Housing Committee's recommendations on the Welsh language and their recommendation that the Senedd consents to this motion. I move this motion.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r holl gyd-Aelodau sydd yma heddiw i drafod y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Pleidleisio Absennol (Etholiadau yng Nghymru a'r Alban. Hoffwn roi rhywfaint o gefndir y Bil a pham ei fod yn gam pwysig tuag at foderneiddio, cysoni a gwella mynediad at bleidleisio absennol ar gyfer etholiadau a gynhelir yma yng Nghymru.
Felly, gadewch i mi ddechrau trwy nodi'r dirwedd bresennol. Cyflwynodd Deddf Etholiadau 2022 system ymgeisio ar-lein ar gyfer gwneud cais am bleidleisiau absennol, sef pleidleisiau post neu ddirprwy, ar gyfer etholiadau cyffredinol y DU ac etholiadau comisiynydd yr heddlu a throseddu. Ar adeg y Ddeddf Etholiadau, roedd ansicrwydd ynghylch y defnydd o system adnabod pleidleiswyr gan Lywodraeth y DU ar y pryd ar gyfer ceisiadau pleidleisio absennol yn golygu na allai Llywodraeth Cymru argymell cydsynio i'r system ar-lein fod yn berthnasol i etholiadau datganoledig. O ganlyniad, ar gyfer etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru a'r Senedd, dim ond drwy ffurflenni ymgeisio papur y gall pleidleiswyr wneud cais am bleidleisiau absennol. Mae'r amrywiaeth hon yn creu dryswch i bleidleiswyr a baich gweinyddol i'n swyddogion etholiadol. Ar hyn o bryd, gall pleidleisiwr o Gymru sy'n dymuno gwneud cais am bleidlais absennol ar gyfer etholiad seneddol y DU ac etholiad y Senedd gwblhau cais y DU ar-lein, ond yna rhaid iddo lenwi ffurflen bapur ar wahân ar gyfer yr etholiad datganoledig. Ar hyn o bryd nid oes mecanwaith i wneud cais am y ddau ar yr un pryd ar-lein. Nid yw'r annigonolrwydd hwn yn unol â'n hegwyddorion o hygyrchedd, cyfranogiad, symlrwydd neu wella profiad dinasyddion.
Mae'r Bil yn ceisio mynd i'r afael â'r anghysondebau hyn. Byddai'n grymuso Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr â'n cydweithwyr yn yr Alban, i wneud rheoliadau sy'n galluogi ceisiadau ar-lein ar gyfer pleidleisio absennol ar gyfer etholiadau datganoledig drwy Wasanaeth Digidol Llywodraeth y DU. Mae'r rhain yn bwerau cydamserol, sy'n golygu y bydd gan Weinidog y Goron a Gweinidogion Cymru y gallu i wneud y rheoliadau hyn, ond bob amser yn rhoi sylw dyledus i'n setliad datganoli. Mae'r cyfrifoldeb am etholiadau Cymru yn briodol yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd hon. Fodd bynnag, byddai'n afresymol creu llwybr ymgeisio ar-lein ar wahân, gan achosi dryswch ac aneffeithlonrwydd i bleidleiswyr Cymru. Mae'r system ar-lein bresennol yn dibynnu ar wasanaeth digidol y DU, sy'n eiddo i Weinidogion y DU ac sy'n cael ei weithredu ganddynt, ac mae'n fater a gedwir yn ôl. Felly, mae'n iawn, yn yr achos hwn, bod hyn yn cael ei symud ymlaen ar y cyd trwy Fil y DU sy'n dibynnu ar ein cydsyniad ni.
Mae ein pryderon cychwynnol ynghylch lefel y gwiriad adnabod sy'n ofynnol wrth gyflwyno'r system hon yn 2022 wedi'u bodloni. Mae'r Bil yn darparu ar gyfer cynnwys gofyniad gwirio adnabod sy'n gofyn am rif yswiriant gwladol ychwanegol yn unig. Mewn achosion lle nad yw hwn ar gael, gellir ystyried dogfennau amgen neu ddarparu ardystiad. Mae hyn yn darparu'r cydbwysedd cywir rhwng diogelwch gwell sydd ei angen mewn system ar-lein a chynnal yr hygyrchedd eang ar gyfer dulliau pleidleisio y mae pleidleiswyr yn dibynnu arnynt.
Mae'r Bil yn cynnwys pwerau a fydd yn caniatáu i Weinidogion Cymru wneud darpariaethau mewn is-ddeddfwriaeth i gynnwys gofyniad gwirio adnabod ar gyfer ceisiadau pleidleisio absennol yng Nghymru, i alinio'r gofynion sydd ar waith ar gyfer etholiadau a gedwir yn ôl. Mae'r Bil hefyd yn cynnwys alinio'r cylchoedd adnewyddu pleidleisio post ag etholiadau a gedwir yn ôl. Bydd hyn yn golygu, yn hytrach nag adnewyddu eu cofnodion llofnod bob pum mlynedd, bydd angen i bleidleiswyr ailymgeisio am eu pleidlais bost bob tair blynedd. Mae hyn yn angenrheidiol i alinio â systemau cais pleidleisio drwy'r post, a chaniatáu i bleidleiswyr gyflwyno un cais i gwmpasu'r holl etholiadau y gallent fod eisiau pleidleisio ynddynt. Mae osgoi unrhyw ddryswch yn y broses ymgeisio yn hanfodol.
Drwy gydol datblygiad y Bil, bu trafodaeth a chydweithrediad cadarn gyda Llywodraeth y DU a Gweinidogion yma yng Nghymru a'r Alban. Mae'r Bil wedi mwynhau cefnogaeth drawsbleidiol trwy gydol ei hynt, gan adlewyrchu ymrwymiad cyffredin i gael gwared ar rwystrau diangen rhag cyfranogi yn ein democratiaeth.
Er mwyn i'r system fod yn weithredol cyn etholiad y flwyddyn nesaf, mae'n rhaid iddi gael ei gweithredu erbyn mis Rhagfyr. Gallai oedi y tu hwnt i'r dyddiad hwn effeithio ar y broses o gyflawni'r etholiad. Mae cyflawni'r amserlen hon yn ddibynnol ar basio sawl darn o is-ddeddfwriaeth yn Senedd Cymru, yr Alban a'r DU. Gan fod disgwyl i'r Bil gael ei basio ym mis Tachwedd ar hyn o bryd, efallai y bydd heriau wrth gyflawni'r amserlen hon. Mae trafodaethau gyda Gweinidogion yr Alban ar y gweill i archwilio dyddiadau gweithredu amgen posibl ar ôl etholiad y flwyddyn nesaf.
Hoffwn gydnabod gwaith Tracy Gilbert AS, a gyflwynodd y Bil i Dŷ'r Cyffredin, a'r Arglwydd Murphy o Dorfaen, sydd ar hyn o bryd yn mynd â'r Bil drwy Dŷ'r Arglwyddi, a'r gefnogaeth gan gydweithwyr ar bob ochr. Gobeithio y bydd yr Aelodau yn ymuno â mi i gefnogi'r Bil hwn yn ei gyfnodau olaf.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith craffu, ac rwy'n nodi eu casgliadau a'u hargymhellion. Rwyf hefyd yn croesawu argymhellion y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ynghylch y Gymraeg a'u hargymhelliad bod y Senedd yn cydsynio i'r cynnig hwn. Rwy'n cynnig y cynnig hwn.
A galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad—Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee—Mike Hedges.
Diolch, Deputy Presiding Officer. The relevant Legislation, Justice and Constitution Committee report for this item was laid on 31 July. The committee's report highlights that the Bill has been discussed at the Inter-Ministerial Group for Elections and Registration. Meetings of the inter-ministerial group have been drawn to the committee's attention via correspondence. However, as far as the committee is aware, the Local Government and Housing Committee did not receive this correspondence, and perhaps the Minister can confirm whether they did or not. That means that the Welsh Government's intention for the change that will be made to legal frameworks of postal and proxy voting in Welsh devolved elections has not been made sufficiently clear to interested parties.
Further, we now know that the Cabinet Secretary wrote to the Member in charge of the Bill in December last year expressing support for the Bill. The committee is unclear why, at that point, the Cabinet Secretary did not write to the relevant Senedd committees confirming the Welsh Government's position on this Bill and providing notice that the legislative consent process would be engaged. Because this debate is happening today, the Senedd was given less than three sitting weeks to seek to understand the proposed legislative changes and to scrutinise the memorandum. This is unfortunate.
In the memorandum, the Cabinet Secretary provides many reasons seeking to explain why the Welsh Government is content to support the application of the Bill's provisions to Wales. These reasons include that the interconnective nature of the relevant Welsh, Scottish and reserved administrative systems require that these changes be taken forward in the same legislative instrument. But the Cabinet Secretary also acknowledges that a parallel system to the UK digital service could be established for devolved registration purposes only, and that changes to the online absent voting application system would be within the Senedd's legislative competence. Therefore, it's unclear to the committee why recent Bills introduced to the Senedd relating to elections in Wales have not sought to make these provisions.
The committee's report also highlights issues regarding the delegated powers in the Bill. The Welsh Government's own principles on UK legislation in devolved areas state that UK Bills should not create concurrent powers unless in exceptional circumstances, and, in such cases, such powers should be subject to consent mechanisms and carve-outs from the Government of Wales Act 2006 so that consent is not required for the Senedd to remove the power in the future.
I talked about this matter in the earlier debate on the legislative consent motion for the Animal Welfare (Import of Dogs, Cats and Ferrets) Bill. It's not clear from the memorandum to the absent voting Bill why the creation of these concurrent powers represents an exceptional case. The committee asked for an explanation, and also recommended that the Cabinet Secretary should confirm whether the relevant carve-outs from the 2006 Act have been discussed with the UK Government.
The committee considered the Welsh Government's response to its report yesterday afternoon. As regards these two recommendations, the Cabinet Secretary said that the creation of concurrent powers is necessary due to the unique intersection of reserved and devolved responsibilities, and that concurrent powers are already in place in the Representation of the People Act 1983, which this Bill amends. In addition, the Cabinet Secretary thinks it would be unnecessary and inappropriate to suggest a carve-out in this instance as the UK digital services and the online absent voting application systems are operated by Ministers of the Crown in service of UK-wide elections.
As regards commencement, the Secretary of State is obtaining powers to commence clause 1 of the Bill, which will change the postal vote renewal cycle in Wales. There's no requirement for the Welsh Ministers to provide their consent to the exercise of this power. Again, the same issue arises as in the Animal Welfare (Import of Dogs, Cats, and Ferrets) Bill. The committee asked the Cabinet Secretary to confirm whether a consenting role for the Welsh Ministers was sought. The Cabinet Secretary also told the committee that the responsibility for the initial drafting of the commencement power will be undertaken by the Welsh and Scottish Governments, and this draft will be agreed with and taken forward by the UK Government. The Cabinet Secretary added that the implementation timings for associated legislation will be agreed in advance, so she did not consider it necessary to introduce a formal consenting role.
Finally, the Senedd will wish to note that, to enable the online absent voting application system to apply to next year's Welsh elections, it is the committee's understanding that the relevant regulations must be laid in the Senedd no later than mid November.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gosodwyd adroddiad perthnasol y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar gyfer yr eitem hon ar 31 Gorffennaf. Mae adroddiad y pwyllgor yn tynnu sylw at y ffaith bod y Bil wedi'i drafod yn y Grŵp Rhyngweinidogol ar gyfer Etholiadau a Chofrestru. Tynnwyd cyfarfodydd y grŵp rhyngweinidogol at sylw'r pwyllgor trwy ohebiaeth. Fodd bynnag, cyn belled ag y mae'r pwyllgor yn gwybod, ni dderbyniodd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yr ohebiaeth hon, ac efallai y gall y Gweinidog gadarnhau a wnaethant neu beidio. Mae hynny'n golygu nad yw bwriad Llywodraeth Cymru ar gyfer y newid a fydd yn cael ei wneud i fframweithiau cyfreithiol pleidleisio drwy'r post a phleidleisio drwy ddirprwy mewn etholiadau datganoledig yng Nghymru wedi'i wneud yn ddigon clir i bartïon a chanddynt fuddiant.
Hefyd, gwyddom bellach fod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ysgrifennu at yr Aelod sy'n gyfrifol am y Bil ym mis Rhagfyr y llynedd yn mynegi cefnogaeth i'r Bil. Nid yw'r pwyllgor yn glir pam, ar yr adeg honno, nad ysgrifennodd yr Ysgrifennydd Cabinet at bwyllgorau perthnasol y Senedd yn cadarnhau safbwynt Llywodraeth Cymru ar y Bil hwn ac yn rhoi hysbysiad y byddai'r broses gydsynio deddfwriaethol yn cael ei chynnal. Oherwydd bod y ddadl hon yn digwydd heddiw, rhoddwyd llai na thair wythnos o eistedd i'r Senedd i geisio deall y newidiadau deddfwriaethol arfaethedig ac i graffu ar y memorandwm. Mae hyn yn anffodus.
Yn y memorandwm, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn rhoi sawl rheswm sy'n ceisio esbonio pam mae Llywodraeth Cymru yn fodlon cefnogi cymhwyso darpariaethau'r Bil i Gymru. Mae'r rhesymau hyn yn cynnwys y ffaith bod natur rhyng-gysylltiedig y systemau gweinyddol perthnasol yng Nghymru a'r Alban a rhai a gedwir yn ôl yn ei gwneud yn ofynnol i'r newidiadau hyn gael eu bwrw ymlaen yn yr un offeryn deddfwriaethol. Ond mae'r Ysgrifennydd Cabinet hefyd yn cydnabod y gellid sefydlu system gyfochrog â gwasanaeth digidol y DU at ddibenion cofrestru datganoledig yn unig, ac y byddai newidiadau i'r system ymgeisio am bleidleisio absennol ar-lein o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Felly, nid yw'n glir i'r pwyllgor pam nad yw Biliau diweddar a gyflwynwyd i'r Senedd mewn perthynas ag etholiadau yng Nghymru wedi ceisio gwneud y darpariaethau hyn.
Mae adroddiad y pwyllgor hefyd yn tynnu sylw at faterion sy'n ymwneud â'r pwerau dirprwyedig yn y Bil. Mae egwyddorion Llywodraeth Cymru ei hun ar ddeddfwriaeth y DU mewn meysydd datganoledig yn nodi na ddylai Biliau'r DU greu pwerau cydamserol oni bai fod yr amgylchiadau'n eithriadol, ac, mewn achosion o'r fath, dylai pwerau o'r fath fod yn ddarostyngedig i fecanweithiau cydsynio ac eithriadau Deddf Llywodraeth Cymru 2006 fel nad oes angen cydsyniad er mwyn i'r Senedd ddileu'r pŵer yn y dyfodol.
Siaradais am y mater hwn yn y ddadl gynharach ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Lles Anifeiliaid (Mewnforio Cŵn, Cathod a Ffuredau). Nid yw'n glir o'r memorandwm i'r Bil pleidleisio absennol pam fod creu'r pwerau cydamserol hyn yn achos eithriadol. Gofynnodd y pwyllgor am esboniad, ac argymhellodd hefyd y dylai'r Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau a yw'r eithriadau perthnasol o Ddeddf 2006 wedi'u trafod gyda Llywodraeth y DU.
Ystyriodd y pwyllgor ymateb Llywodraeth Cymru i'w hadroddiad brynhawn ddoe. O ran y ddau argymhelliad hyn, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet fod angen creu pwerau cydamserol oherwydd y croestoriad unigryw o gyfrifoldebau a gedwir yn ôl a rhai datganoledig, a bod pwerau cydamserol eisoes ar waith yn Neddf Cynrychiolaeth y Bobl 1983, y mae'r Bil hwn yn ei diwygio. Yn ogystal, mae'r Ysgrifennydd Cabinet o'r farn y byddai'n ddiangen ac yn amhriodol awgrymu eithriadau yn yr achos hwn gan fod gwasanaethau digidol y DU a'r systemau ceisiadau pleidleisio absennol ar-lein yn cael eu gweithredu gan Weinidogion y Goron i wasanaethu etholiadau ledled y DU.
O ran cychwyn, mae'r Ysgrifennydd Gwladol yn cael pwerau i gychwyn cymal 1 o'r Bil, a fydd yn newid y cylch adnewyddu pleidleisiau post yng Nghymru. Nid oes gofyniad i Weinidogion Cymru roi eu cydsyniad i arfer y pŵer hwn. Unwaith eto, mae'r un mater yn codi ynghylch y Bil Lles Anifeiliaid (Mewnforio Cŵn, Cathod, a Ffuredau). Gofynnodd y pwyllgor i'r Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau a geisiwyd rôl gydsynio i Weinidogion Cymru. Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrth y pwyllgor hefyd y bydd Llywodraethau Cymru a'r Alban yn ymgymryd â'r cyfrifoldeb am ddrafftio'r pŵer cychwynnol, a bydd y drafft hwn yn cael ei gytuno a bydd Llywodraeth y DU yn ei symud ymlaen. Ychwanegodd yr Ysgrifennydd Cabinet y bydd yr amseroedd gweithredu ar gyfer deddfwriaeth gysylltiedig yn cael eu cytuno ymlaen llaw, felly nid oedd o'r farn ei bod yn angenrheidiol cyflwyno rôl gydsynio ffurfiol.
Yn olaf, bydd y Senedd yn dymuno nodi, er mwyn galluogi'r system ymgeisio am bleidleisio absennol ar-lein i fod yn berthnasol i etholiadau Cymru y flwyddyn nesaf, mae'r pwyllgor yn deall bod yn rhaid gosod y rheoliadau perthnasol yn y Senedd erbyn canol mis Tachwedd fan bellaf.
I think that this Bill sets an incredibly worrying constitutional precedent, and in an area that is pretty essential to the health of our democracy—Welsh elections, including election to this institution. The concurrent powers that are being referred to, they're concurrent in name only. Effectively, if you read the Bill as currently constituted, what it says under the section on elections to this Senedd, it says:
'A Minister of the Crown or the Welsh Ministers may by regulations make provision about the use of the UK digital service'.
So, again, it's not actually a collaborative approach, as was described. It means that the Secretary of State can, independently of Welsh Ministers, decide to change a whole range of provisions in relation to applications for postal or proxy votes through the digital portal. And, if that wasn't bad enough, what it says later on in that section is:
'The Welsh Ministers may not make regulations'.
So, we've been told earlier in the section that, 'Oh, well, the Secretary of State has the power to make regulations, the Welsh Ministers have it’, but later on it says:
'The Welsh Ministers may not make regulations under this section without the agreement of a Minister of the Crown.'
So, you know, so much for collaboration. A completely unequal partnership: 'Yes, we've both got the same powers—oh, by the way, I can use mine without your permission, but you can't use your powers without Westminster's say-so', in a pretty fundamental area, which is the regulation of our own elections, and, when you actually look at the section in greater detail, what do those powers that we're giving a future Secretary of State actually pertain to? They do pertain to the whole question of the documentation, the evidence, that is the prescribed information that's necessary to get the proxy and postal votes. We've been down this road before, haven't we? Governments—. Okay, it's a Labour Government now, but Governments of a different political hue wanting to get involved with the provision of information in terms of voter ID—we've been there. We know what that looks like. And look at the opinion polls now.
What you're doing by saying 'yes' to this motion is you're actually now, if the opinion polls don't change, putting these powers independently to change the provisions regarding access digitally for proxy and postal votes in the hands of Nigel Farage's future Government. That's why you've always got to sense check. Yes, this may seem pragmatic and sensible now, but think about what you're actually doing with this legislative consent motion, the Bill as currently constituted. You are empowering, independently of this Senedd, the Secretary of State in a future Westminster Government to decide, without any accountability to the people of Wales directly, to change these provisions. At least the Welsh Government should demand that there should be parity of power. If it's truly concurrent, then there should be a double bind; the Secretary of State should not be able to change these provisions without your agreement either. It's a completely unequal situation.
And let's also think then about the wider precedent, because the Bill amends the Government of Wales Act 2006 in relation to elections. So, we're ceding ground there in a fairly central and fundamental area. And once you cede that principle—. The reservation, which the Minister referred to, is very narrow. It's about the regulation of the UK digital service. Well, okay, fine—we can understand why that has to be reserved to Westminster. As soon as you accept the principle that a Secretary of State can change some of the provisions in relation to Welsh elections, for local government or the Senedd, then you have ceded a fundamental principle. And be clear then: it would be much more difficult, then, to argue against a future Government that might have all kinds of nefarious purposes in changing wholesale the rules and all of the policies and regulations governing Welsh elections. And so, we will be voting against this LCM, because we think it sets a very worrying precedent, and we urge other Members to join us.
Rwy'n credu bod y Bil hwn yn gosod cynsail cyfansoddiadol hynod bryderus, ac mewn maes sy'n eithaf hanfodol i iechyd ein democratiaeth—etholiadau Cymru, gan gynnwys ethol i'r sefydliad hwn. Mae'r pwerau cydamserol y cyfeirir atynt, yn gydamserol o ran enw yn unig. I bob pwrpas, os darllenwch chi'r Bil fel y'i cyfansoddir ar hyn o bryd, yr hyn y mae'n ei ddweud yn yr adran ar etholiadau i'r Senedd hon, yw:
'Caiff Gweinidog y Goron neu Weinidogion Cymru drwy reoliadau wneud darpariaeth ynghylch y defnydd o wasanaeth digidol y DU'.
Felly, eto, nid yw'n ddull cydweithredol mewn gwirionedd, fel y'i disgrifiwyd. Mae'n golygu y gall yr Ysgrifennydd Gwladol, yn annibynnol ar Weinidogion Cymru, benderfynu newid ystod eang o ddarpariaethau mewn perthynas â cheisiadau am bleidleisiau post neu ddirprwy drwy'r porth digidol. Ac, os nad oedd hynny'n ddigon drwg, yr hyn y mae'n ei ddweud yn ddiweddarach yn yr adran honno yw:
'Ni chaiff Gweinidogion Cymru wneud rheoliadau'.
Felly, dywedwyd wrthym yn gynharach yn yr adran bod gan yr Ysgrifennydd Gwladol y pŵer i wneud rheoliadau, mae gan Weinidogion Cymru y pŵer, ond yn ddiweddarach mae'n dweud:
'Ni chaiff Gweinidogion Cymru wneud rheoliadau o dan yr adran hon heb gytundeb Gweinidog y Goron.'
Felly, wyddoch chi, naw wfft i gydweithio. Partneriaeth hollol anghyfartal: 'Oes mae gennym ni'r un pwerau—o, gyda llaw, caf i ddefnyddio fy rhai i heb eich caniatâd chi, ond chewch chi ddim defnyddio eich pwerau chi heb ganiatâd San Steffan', a hynny mewn maes hollol sylfaenol, sef rheolaeth dros ein hetholiadau ni, a phan edrychwch chi yn fanylach ar yr adran, beth mae'r pwerau hynny yr ydym yn eu rhoi i Ysgrifennydd Gwladol y dyfodol yn ymwneud â nhw? Maen nhw'n ymwneud â'r holl gwestiwn o ddogfennau, y dystiolaeth, hynny yw'r wybodaeth ragnodedig sy'n angenrheidiol i gael y pleidleisiau dirprwy a'r pleidleisiau post. Rydyn ni wedi bod yma o'r blaen, onid ydyn ni? Llywodraethau—. Iawn, mae'n Llywodraeth Lafur nawr, ond mae llywodraethau o arlliw gwleidyddol gwahanol eisiau cymryd rhan yn y broses o ddarparu gwybodaeth o ran adnabod pleidleiswyr—rydyn ni wedi bod yma o'r blaen. Rydyn ni'n gwybod sut olwg sydd ar hynny. Ac edrychwch ar yr arolygon barn nawr.
Yr hyn rydych chi'n ei wneud trwy ddweud 'ie' i'r cynnig hwn yw eich bod chi mewn gwirionedd nawr, os nad yw'r arolygon barn yn newid, yn rhoi'r pwerau hyn yn annibynnol i newid y darpariaethau ynghylch mynediad digidol ar gyfer pleidleisiau dirprwy a phost yn nwylo Llywodraeth Nigel Farage yn y dyfodol. Dyna pam mae'n rhaid i chi bob amser synhwyro gwiriad. Bydd, efallai y bydd hyn yn ymddangos yn bragmataidd ac yn synhwyrol nawr, ond meddyliwch am yr hyn rydych chi'n ei wneud mewn gwirionedd gyda'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, y Bil fel y'i cyfansoddir ar hyn o bryd. Rydych yn grymuso, yn annibynnol ar y Senedd hon, yr Ysgrifennydd Gwladol mewn Llywodraeth San Steffan yn y dyfodol i benderfynu, heb unrhyw atebolrwydd i bobl Cymru yn uniongyrchol, i newid y darpariaethau hyn. O leiaf dylai Llywodraeth Cymru fynnu y dylai fod cydraddoldeb pŵer. Os yw'n wirioneddol gydamserol, yna dylai fod rhwymiad dwbl; ni ddylai'r Ysgrifennydd Gwladol allu newid y darpariaethau hyn heb eich cytundeb chi chwaith. Mae'n sefyllfa hollol anghyfartal.
A gadewch i ni feddwl wedyn hefyd am y cynsail ehangach, oherwydd mae'r Bil yn diwygio Deddf Llywodraeth Cymru 2006 mewn perthynas ag etholiadau. Felly, rydyn ni'n ildio tir mewn maes eithaf canolog a sylfaenol. Ac unwaith y byddwch chi'n ildio'r egwyddor honno—. Mae'r cadw yn ôl, y cyfeiriodd y Gweinidog ato, yn gul iawn. Mae'n ymwneud â rheoleiddio gwasanaeth digidol y DU. Wel, iawn, iawn—gallwn ddeall pam y mae'n rhaid i hwnnw fod yn fater a gedwir yn ôl i San Steffan. Cyn gynted ag y byddwch yn derbyn yr egwyddor y gall Ysgrifennydd Gwladol newid rhai o'r darpariaethau mewn perthynas ag etholiadau yng Nghymru, ar gyfer llywodraeth leol neu'r Senedd, yna rydych wedi ildio egwyddor sylfaenol. A byddwch yn glir felly: byddai'n llawer anoddach, felly, i ddadlau yn erbyn Llywodraeth yn y dyfodol a allai fod â phob math o ddibenion anfad wrth newid y rheolau a'r holl bolisïau a rheoliadau sy'n llywodraethu etholiadau Cymru. Ac felly, byddwn yn pleidleisio yn erbyn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, oherwydd credwn ei fod yn gosod cynsail bryderus iawn, ac rydym yn annog Aelodau eraill i ymuno â ni.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb.
I call on the Cabinet Secretary to respond.
Diolch, Deputy Llywydd. I'd like to thank all Members who've contributed to this important debate today. I'll take the points very seriously that all Members have raised, and I'll go through and try and address some of those points in my closing remarks.
The Bill is a result of close collaboration between Welsh, Scottish and UK Governments. It has been introduced at our request, and I believe that the long-term health of Welsh elections, this will benefit. Some of the points—. I'll go on to a couple of those points, first of all, perhaps, raised by the Chair of the legislation committee, in terms of the concurrent powers within the Bill.
Again, the Bill introduces powers for Welsh and Scottish Ministers to apply an existing UK-wide system to their own elections, and the system is owned and operated by UK Ministers and is integrated into the UK digital service, which itself is subject to the general reservation in the Government of Wales Act 2006. Concurrent powers already exist in relation to the UK digital service within the Act, and this Bill has taken a consistent approach. In terms of the questions around the carve-out, by design the online system will integrate all elections in Wales, and this is the best way to create that simpler and more efficient system for Welsh voters, and the result of this is an online system where any changes may have direct or indirect changes on another election. In addition, the system itself is operated, again, by UK Ministers. So, again, any potential changes would incur costs that would need to be agreed beforehand. And the online system also integrates with each local authority's electoral management system, potentially creating even more unintended consequences that would need to be considered.
The point around concern around the commencement powers—. So, the Bill has been developed, again, as I said, collaboratively between all three Governments, and the subsequent statutory instruments will continue to be developed this way. So, the relevant amendments will apply to both Wales and Scotland and, as such, the provisions will need to come into force for all of them at once, under careful co-ordination between all involved. As I said, I've had discussions with my Scottish counterparts as well as UK Government Ministers. So, to help ensure this, the responsibility for the initial drafting of the instruments for the commencement power will be undertaken by Welsh and Scottish Governments in line with our own secondary legislation, and this will help to ensure that the legislation works effectively for devolved Governments. The draft will then be agreed with the UK Government, who will then take it forward on our behalf.
In terms of a Wales-only system, a Wales-only system would not resolve the main issue of two separate online application processes for Welsh voters, depending on which election they're applying for. So, the underlying risk of separate processes is confusion for voters. So, if a voter thinks that they've already applied for a postal vote, they might then realise that it doesn't apply for an upcoming election, but then it's too late, so potentially losing their chance to vote.
Deputy Llywydd, I remain firmly of the view that we should provide legislative consent for this Bill, and I therefore ask Senedd Members to support the legislative consent motion.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl bwysig hon heddiw. Byddaf yn cymryd y pwyntiau y mae'r holl Aelodau wedi'u codi o ddifrif, ac fe af ymlaen a cheisio mynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau hynny yn fy sylwadau cloi.
Mae'r Bil yn ganlyniad i gydweithio agos rhwng Llywodraeth Cymru, yr Alban a'r DU. Fe'i cyflwynwyd ar ein cais ni, ac rwy'n credu y bydd iechyd hirdymor etholiadau Cymru, yn elwa ar hyn. Rhai o'r pwyntiau—. Af ymlaen at gwpl o'r pwyntiau hynny, yn gyntaf oll, efallai, a godwyd gan Gadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, o ran y pwerau cydamserol o fewn y Bil.
Unwaith eto, mae'r Bil yn cyflwyno pwerau i Weinidogion Cymru a'r Alban gymhwyso system bresennol ledled y DU i'w hetholiadau eu hunain, ac mae'r system yn eiddo i Weinidogion y DU ac yn cael ei gweithredu gan Weinidogion y DU ac mae wedi'i hintegreiddio i wasanaeth digidol y DU, sydd ei hun yn ddarostyngedig i'r cadw yn ôl cyffredinol yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006. Mae pwerau cydamserol eisoes yn bodoli mewn perthynas â gwasanaeth digidol y DU o fewn y Ddeddf, ac mae'r Bil hwn wedi mabwysiadu dull cyson. O ran y cwestiynau ynglŷn â'r eithriadau, yn fwriadol bydd y system ar-lein yn integreiddio pob etholiad yng Nghymru, a dyma'r ffordd orau o greu'r system symlach a mwy effeithlon honno i bleidleiswyr Cymru, a chanlyniad hyn yw system ar-lein lle gall unrhyw newidiadau achosi newidiadau uniongyrchol neu anuniongyrchol i etholiad arall. Yn ogystal, mae'r system ei hun yn cael ei gweithredu, unwaith eto, gan Weinidogion y DU. Felly, unwaith eto, byddai unrhyw newidiadau posibl yn achosi costau y byddai angen eu cytuno ymlaen llaw. Ac mae'r system ar-lein hefyd yn integreiddio â system rheoli etholiadol pob awdurdod lleol, gan greu canlyniadau hyd yn oed mwy anfwriadol y byddai angen eu hystyried.
Y pwynt ynglŷn â phryder ynghylch y pwerau cychwyn—. Felly, mae'r Bil wedi'i ddatblygu, unwaith eto, fel y dywedais i, ar y cyd rhwng y tair Llywodraeth, a bydd yr offerynnau statudol dilynol yn parhau i gael eu datblygu fel hyn. Felly, bydd y gwelliannau perthnasol yn berthnasol i Gymru a'r Alban ac, fel y cyfryw, bydd angen i'r darpariaethau ddod i rym ar gyfer pob un ohonynt ar unwaith, o dan gydlyniad gofalus rhwng pawb sy'n cymryd rhan. Fel y dywedais i, rydw i wedi cael trafodaethau gyda fy nghydweithwyr yn yr Alban yn ogystal â Gweinidogion Llywodraeth y DU. Felly, er mwyn helpu i sicrhau hyn, bydd Llywodraeth Cymru a'r Alban yn ymgymryd â'r cyfrifoldeb am ddrafftio'r offerynnau cychwynnol ar gyfer y pŵer cychwynnol yn unol â'n his-ddeddfwriaeth ein hunain, a bydd hyn yn helpu i sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn gweithio'n effeithiol ar gyfer Llywodraethau datganoledig. Bydd y drafft wedyn yn cael ei gytuno gyda Llywodraeth y DU, a fydd wedyn yn bwrw ymlaen ag ef ar ein rhan.
O ran system Cymru yn unig, ni fyddai system Cymru yn unig yn datrys y brif broblem o ddwy broses ymgeisio ar-lein ar wahân ar gyfer pleidleiswyr Cymru, yn dibynnu ar ba etholiad maen nhw'n gwneud cais amdano. Felly, mae risg sylfaenol o brosesau ar wahân yn drysu pleidleiswyr. Felly, os yw pleidleisiwr yn meddwl ei fod eisoes wedi gwneud cais am bleidlais bost, efallai y bydd wedyn yn sylweddoli nad yw'n berthnasol i etholiad sydd ar ddod, ond yna mae'n rhy hwyr, felly o bosibl bydd yn colli ei gyfle i bleidleisio.
Dirprwy Lywydd, rwy'n parhau'n gadarn o'r farn y dylem ddarparu cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil hwn, ac felly gofynnaf i Aelodau'r Senedd gefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad]. Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Mae eitem 8 wedi ei gohirio tan 7 Hydref, felly symudwn ymlaen.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, caiff y ddau gynnig o dan eitemau 9 a 10, egwyddorion cyffredinol a'r penderfyniad ariannol ynghylch y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru), eu grwpio i'w trafod ond gyda phleidleisiau ar wahân. Gwelaf nad oes unrhyw wrthwynebiad.
Item 8 has been postponed until 7 October, so we'll move on.
In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 9 and 10, the general principles and the financial resolution in respect of the Bus Services (Wales) Bill, will be grouped for debate but with separate votes. I see that there are no objections.
Felly, galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i wneud y cynnig. Ken Skates.
So, I call on the Cabinet Secretary for Transport and North Wales to move the motion. Ken Skates.
Cynnig NDM8967 Ken Skates
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru).
Motion NDM8967 Ken Skates
To propose that Senedd Cymru, in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of the Bus Services (Wales) Bill.
Cynnig NDM8968 Ken Skates
Cynnig bod Senedd Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM8968 Ken Skates
To propose that Senedd Cymru, for the purposes of any provisions resulting from the Bus Services (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motions, and I'm pleased to introduce this debate on the general principles of the Bus Services (Wales) Bill and to present the motion on the financial resolution. I'd like to thank the Chairs and members of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, the Finance Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their diligent scrutiny of the Bill during this stage and for their reports. I welcome in particular the recommendation of the climate change committee that the Senedd should support the general principles of the Bill. I'd also like to thank the organisations and the individuals who gave evidence and who continue to offer their expertise as we prepare for bus reform.
Now, one of our key programme for government commitments is to create a modern legislative basis for transport in Wales, and bus reform is at the heart of that commitment. The Bill offers a great opportunity to implement a long-term vision for the improvement of public transport by establishing the legislative structure to enable a new system for delivering franchised local bus services. It will enable improved stability within the bus market through a co-ordinated approach to delivering a local bus service network that better serves the public.
Now, I've been listening very carefully to the points raised during the committee sessions and I've considered their reports. I've set out my responses to the recommendations in correspondence, which they already have received. Therefore, all three committees are aware of my position. Moving from the current deregulated model will support a truly integrated transport system that is fit for purpose. It establishes the creation of a Wales bus network plan, setting out the services required for the purpose of securing safe, integrated, sustainable, efficient and economic transport in Wales. It also establishes clear requirements on operators, local authorities and Welsh Ministers in relation to the collecting and sharing of information, which will be crucial to inform the development of the network plan and for building user confidence in their local services.
I have noted the discussions and the subsequent recommendations regarding key matters relating to the Bill, such as network planning, provision of guidance, consultation and collaboration, and ensuring we have the capacity and expertise at a national level to deliver this ambitious programme. I'm pleased to say that we've taken on board or have already begun work on most of the committee's recommendations.
In partnership with Welsh Government and local authorities, Transport for Wales, who will undertake much of the delivery of this Bill on the Welsh Ministers' behalf, has already done a significant amount of work on planning and implementing bus reform, including much of what will be required to implement the Bill. In south-west Wales, the first region to be rolled out, Transport for Wales has already been working very closely with the corporate joint committee and local authorities to develop the base network. Over the summer, they have held a number of in-person events and workshops across the region. These have been very positive and will be replicated across all other regions.
I've instructed officials and Transport for Wales to work with key stakeholders to develop advice notes to aid operators in their understanding of matters such as information provision, permitting, and for SMEs in particular, support with procurement. Work has also commenced on a memorandum of understanding between Welsh Ministers, Transport for Wales and local authorities to agree ways of working. People are at the heart of everything we do. I've asked Transport for Wales to take forward the committee's recommendation to develop a passenger charter that is underpinned by a focus on accessibility.
The Bill recognises the significant contribution made by community transport to the well-being of our vulnerable people. We've welcomed the broad support given by the third sector for the Bill and we recognise that effective engagement with operators needs to continue to provide assurance and clarity over how community transport will be integrated into the wider network.
A number of matters raised by the committees are clearly outside the scope of the Bill, for example, learner travel and infrastructure. These matters are integral to the well-being of communities and the bus industry in Wales, and as such remain key issues on which we must maintain a focus. Co-ordinating the network and delivering local bus service contracts in a way that works alongside learner travel will make a significant difference to children and young people, as well as securing the continued health of the SME bus market, particularly in rural areas, and we can only do this in collaboration with local authorities and corporate joint committees. Similarly, better co-operation to deliver bus priority measures and accessible bus infrastructure will help to reduce congestion and encourage people back onto buses.
I recognise there are things we need to do as a priority, including ensuring that we set out for public consultation a clear policy in relation to the application of the Transfer of Undertakings (Protection of Employment) Regulations 2006 under the new system. I've also instructed officials and Transport for Wales to work with Cardiff Council and Newport City Council to examine the role of the existing municipal bus companies under the franchise system. We're engaging with key stakeholders, including the unions and industry representatives, on both these priorities and will update the Senedd in due course.
Finally, turning to the financial resolution, I thank the Finance Committee for its scrutiny of the Bill and the committee's interest in the cost methodologies and potential impact upon funding to operators, local authorities and statutory partners. Under the current system, we're spending around £600 million to support the bus network in this parliamentary term, but we have very little control over how that money is used. This Bill is going to give us more control over where the money goes.
In greater Manchester, the number of bus journeys has increased by 14 per cent year-on-year in the first franchised areas. When this Bill is in place, increasing patronage will mean increased revenue in the farebox, giving more funds to invest back into the bus network. This will ensure that we can provide services where they are needed, not just where they are profitable. The regulatory impact assessment confirms that the total cost of the Bill will be £623.5 million over the 30-year appraisal period. This total is made up of £358.1 million transitional costs and £265.3 million recurring costs. I'm pleased to confirm that I have accepted all five of the recommendations made by the Finance Committee and will update the RIA at Stage 2 accordingly. I therefore ask the Senedd to agree the financial resolution in respect of the Bus Services (Wales) Bill. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynigion, ac rwy'n falch o gyflwyno'r ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru) ac i gyflwyno'r cynnig ar y penderfyniad ariannol. Hoffwn ddiolch i Gadeiryddion ac aelodau'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, y Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu craffu diwyd ar y Bil yn ystod y cyfnod hwn ac am eu hadroddiadau. Rwy'n croesawu'n arbennig argymhelliad y pwyllgor newid hinsawdd y dylai'r Senedd gefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil. Hoffwn hefyd ddiolch i'r sefydliadau a'r unigolion a roddodd dystiolaeth ac sy'n parhau i gynnig eu harbenigedd wrth i ni baratoi ar gyfer diwygio bysiau.
Nawr, un o'n prif raglenni ar gyfer ymrwymiadau'r llywodraeth yw creu sylfaen ddeddfwriaethol fodern ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru, ac mae diwygio bysiau wrth wraidd yr ymrwymiad hwnnw. Mae'r Bil yn cynnig cyfle gwych i weithredu gweledigaeth hirdymor ar gyfer gwella trafnidiaeth gyhoeddus trwy sefydlu'r strwythur deddfwriaethol i alluogi system newydd ar gyfer darparu gwasanaethau bysiau lleol masnachfraint. Bydd yn galluogi gwell sefydlogrwydd o fewn y farchnad fysiau trwy ddull cydgysylltiedig o ddarparu rhwydwaith gwasanaeth bysiau lleol sy'n gwasanaethu'r cyhoedd yn well.
Nawr, rydw i wedi bod yn gwrando'n astud iawn ar y pwyntiau a godwyd yn ystod sesiynau'r pwyllgor ac rydw i wedi ystyried eu hadroddiadau. Rwyf wedi nodi fy ymatebion i'r argymhellion mewn gohebiaeth, y maent eisoes wedi'u derbyn. Felly, mae'r tri phwyllgor yn ymwybodol o'm safbwynt. Bydd symud o'r model dadreoleiddio presennol yn cefnogi system drafnidiaeth wirioneddol integredig sy'n addas i'r diben. Mae'n sefydlu creu cynllun rhwydwaith bysiau Cymru, sy'n nodi'r gwasanaethau sydd eu hangen at ddibenion sicrhau trafnidiaeth ddiogel, integredig, cynaliadwy, effeithlon ac economaidd yng Nghymru. Mae hefyd yn sefydlu gofynion clir ar weithredwyr, awdurdodau lleol a Gweinidogion Cymru mewn perthynas â chasglu a rhannu gwybodaeth, a fydd yn hanfodol i lywio'r gwaith o ddatblygu'r cynllun rhwydwaith ac i fagu hyder defnyddwyr yn eu gwasanaethau lleol.
Rwyf wedi nodi'r trafodaethau a'r argymhellion dilynol ynghylch materion allweddol sy'n ymwneud â'r Bil, megis cynllunio rhwydwaith, darparu canllawiau, ymgynghori a chydweithio, a sicrhau bod gennym y gallu a'r arbenigedd ar lefel genedlaethol i gyflawni'r rhaglen uchelgeisiol hon. Rwy'n falch o ddweud ein bod wedi derbyn neu eisoes wedi dechrau gweithio ar y rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor.
Mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, mae Trafnidiaeth Cymru, a fydd yn ymgymryd â llawer o'r gwaith o gyflawni'r Bil hwn ar ran Gweinidogion Cymru, eisoes wedi gwneud cryn dipyn o waith ar gynllunio a gweithredu diwygio bysiau, gan gynnwys llawer o'r hyn a fydd ei angen i weithredu'r Bil. Yn ne-orllewin Cymru, y rhanbarth cyntaf i gael ei gyflwyno, mae Trafnidiaeth Cymru eisoes wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r cyd-bwyllgor corfforedig ac awdurdodau lleol i ddatblygu'r rhwydwaith sylfaen. Dros yr haf, maent wedi cynnal nifer o ddigwyddiadau a gweithdai personol ledled y rhanbarth. Mae'r rhain wedi bod yn gadarnhaol iawn a byddant yn cael eu hailadrodd ar draws pob rhanbarth arall.
Rwyf wedi cyfarwyddo swyddogion a Trafnidiaeth Cymru i weithio gyda rhanddeiliaid allweddol i ddatblygu nodiadau cyngor i gynorthwyo gweithredwyr i ddeall materion megis darparu gwybodaeth, trwyddedu, ac ar gyfer busnesau bach a chanolig yn arbennig, cymorth gyda chaffael. Mae gwaith hefyd wedi dechrau ar femorandwm cyd-ddealltwriaeth rhwng Gweinidogion Cymru, Trafnidiaeth Cymru ac awdurdodau lleol i gytuno ar ffyrdd o weithio. Mae pobl wrth wraidd popeth a wnawn. Rwyf wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru fwrw ymlaen ag argymhelliad y pwyllgor i ddatblygu siarter teithwyr sy'n cael ei hategu gan bwyslais ar hygyrchedd.
Mae'r Bil yn cydnabod y cyfraniad sylweddol a wneir gan drafnidiaeth gymunedol at lesiant ein pobl agored i niwed. Rydyn ni wedi croesawu'r gefnogaeth eang a roddwyd gan y trydydd sector i'r Bil ac rydyn ni'n cydnabod bod angen i ymgysylltu effeithiol â gweithredwyr barhau i ddarparu sicrwydd ac eglurder ynghylch sut y bydd trafnidiaeth gymunedol yn cael ei integreiddio i'r rhwydwaith ehangach.
Mae nifer o faterion a godwyd gan y pwyllgorau yn amlwg y tu allan i gwmpas y Bil, er enghraifft, teithio gan ddysgwyr a seilwaith. Mae'r materion hyn yn rhan annatod o lesiant cymunedau a'r diwydiant bysiau yng Nghymru, ac felly maent yn parhau i fod yn faterion allweddol y mae'n rhaid i ni ganolbwyntio arnynt. Bydd cydlynu'r rhwydwaith a chyflawni contractau gwasanaeth bysiau lleol mewn ffordd sy'n gweithio ochr yn ochr â theithio gan ddysgwyr yn gwneud gwahaniaeth sylweddol i blant a phobl ifanc, yn ogystal â sicrhau iechyd parhaus y farchnad fysiau BBaChau, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, a dim ond mewn cydweithrediad ag awdurdodau lleol a chyd-bwyllgorau corfforedig y gallwn wneud hyn. Yn yr un modd, bydd gwell cydweithrediad i ddarparu mesurau blaenoriaeth bysiau a seilwaith bysiau hygyrch yn helpu i leihau tagfeydd ac annog pobl yn ôl ar fysiau.
Rwy'n cydnabod bod pethau y mae angen i ni eu gwneud fel blaenoriaeth, gan gynnwys sicrhau ein bod yn gosod polisi clir ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus mewn perthynas â chymhwyso Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 2006 o dan y system newydd. Rwyf hefyd wedi cyfarwyddo swyddogion a Trafnidiaeth Cymru i weithio gyda Chyngor Caerdydd a Chyngor Dinas Casnewydd i archwilio rôl y cwmnïau bysiau trefol presennol o dan y system fasnachfraint. Rydym yn ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol, gan gynnwys yr undebau a chynrychiolwyr y diwydiant, ar y ddwy flaenoriaeth hyn a byddwn yn diweddaru'r Senedd maes o law.
Yn olaf, gan droi at y penderfyniad ariannol, diolchaf i'r Pwyllgor Cyllid am ei waith yn craffu ar y Bil a diddordeb y pwyllgor yn y methodolegau cost a'r effaith bosibl ar gyllid i weithredwyr, awdurdodau lleol a phartneriaid statudol. O dan y system bresennol, rydyn ni'n gwario tua £600 miliwn i gefnogi'r rhwydwaith bysiau yn nhymor y senedd hon, ond ychydig iawn o reolaeth sydd gennym dros sut mae'r arian hwnnw'n cael ei ddefnyddio. Mae'r Bil hwn yn mynd i roi mwy o reolaeth i ni dros ble mae'r arian yn mynd.
Ym Manceinion fwyaf, mae nifer y teithiau bws wedi cynyddu 14 y cant flwyddyn ar ôl blwyddyn yn yr ardaloedd masnachfraint cyntaf. Pan fydd y Bil hwn yn ei le, bydd cynnydd mewn nawdd yn golygu mwy o refeniw yn nerbyniadau bysiau, gan roi mwy o arian i'w fuddsoddi yn ôl yn y rhwydwaith bysiau. Bydd hyn yn sicrhau y gallwn ddarparu gwasanaethau lle mae eu hangen, nid dim ond lle maen nhw'n broffidiol. Mae'r asesiad effaith rheoleiddiol yn cadarnhau y bydd cyfanswm cost y Bil yn £623.5 miliwn dros y cyfnod arfarnu 30 mlynedd. Mae'r cyfanswm hwn yn cynnwys costau trosiannol o £358.1 miliwn a chostau cylchol o £265.3 miliwn. Rwy'n falch o gadarnhau fy mod wedi derbyn pob un o'r pum argymhelliad a wnaed gan y Pwyllgor Cyllid a byddaf yn diweddaru'r Asesiad Effaith Rheoleiddiol yng Nghyfnod 2 yn unol â hynny. Felly, gofynnaf i'r Senedd gytuno ar y penderfyniad ariannol mewn perthynas â'r Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru). Diolch.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd, Llyr Gruffydd.
The Chair of the climate change committee, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac ar ran y pwyllgor, dwi eisiau dechrau drwy ddiolch i bawb roddodd dystiolaeth i lywio ein gwaith ni fel pwyllgor wrth graffu ar y Bil yma. Rŷn ni'n arbennig o ddiolchgar i’r awdurdodau lleol, y gweithredwyr neu'r operators, y grwpiau teithwyr a chynrychiolwyr cymunedol a rannodd eu profiadau a’u harbenigedd gyda ni. Hoffwn i hefyd ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am y ffordd adeiladol y mae e wedi ymgysylltu â’r pwyllgor yn ystod Cyfnod 1.
Thank you very much, Llywydd, and on behalf of the committee, I'd like to begin by thanking all those who gave evidence to inform our committee scrutiny of this Bill. We're particularly grateful to the local authorities, the operators, the passenger groups and community representatives who shared their experiences and expertise with us. I'd also like to thank the Cabinet Secretary for the constructive way that he has engaged with the committee during Stage 1.
Llywydd, fel ŷn ni'n gwybod, mae gwasanaethau bysiau yn hanfodol i’n cymunedau ni. Maen nhw'n cysylltu pobl â’r mannau lle maen nhw'n gweithio, lle maen nhw'n dysgu a lle maen nhw'n cymdeithasu. Dyma sut mae pobl yn ymweld â’r teulu, dyma sut mae pobl yn cyrraedd apwyntiadau iechyd. Ac mi oedd rhanddeiliaid yn glir nad yw’r system fysiau ddadreoleiddiedig bresennol yn ateb y gofyn mwyach. Mae'r materion, wrth gwrs, yn gyfarwydd i bob un ohonom ni fel Aelodau: lefelau defnydd yn dirywio mewn sawl ardal, gwasanaethau gwledig yn fregus, a wedyn y clytwaith o ddarpariaeth sy’n rhy aml yn gadael teithwyr yn ansicr ynghylch dibynadwyedd gwasanaethau. Yn erbyn y cefndir yma, mae’r achos dros ddiwygio yn gryf ac yn gymhellol.
Felly, mae’r pwyllgor wedi argymell bod y Senedd yn cytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil. Wedi dweud hynny—mae wastad ‘ond’, onid oes e—er ein bod yn cytuno bod y Bil hwn yn gam pwysig ac angenrheidiol ymlaen, rŷn ni yn rhannu pryderon llawer o’r rhanddeiliaid bod y Bil fel y mae wedi cael ei ddrafftio yn brin o fanylion mewn rhai meysydd allweddol. Mae wedi bod yn siomedig mai dim ond ar ôl i’r Bil ddod yn gyfraith y bydd agweddau sylweddol ar y cynigion yn dod yn glir. Mae’r approach yma wedi’i gwneud yn anoddach i randdeiliaid gymryd rhan lawn yn y broses graffu ac mae hefyd wedi creu pryderon a chamddealltwriaeth mewn rhai achosion ynghylch bwriadau’r Llywodraeth.
Fe ddaeth nifer o themâu trawsbynciol i’r amlwg yn ystod ein gwaith craffu ni. Y thema gyntaf dwi eisiau sôn amdani yw i ba raddau y bydd agweddau allweddol ar y system newydd yn cael eu gadael i ganllawiau anstatudol neu femoranda cyd-ddealltwriaeth. Wrth gwrs, mae gan ganllawiau rôl bwysig wrth sicrhau gweithrediad effeithiol, ond lle mae’r Bil yn dibynnu’n helaeth ar fecanweithiau anstatudol, mae posibilrwydd wedyn, wrth gwrs, y gallai Llywodraethau yn y dyfodol newid agweddau sylweddol ar y polisi heb waith craffu priodol gan y Senedd. Gall hyn greu ansicrwydd i deithwyr, gweithredwyr ac awdurdodau lleol.
Dyma i chi un enghraifft, sef datblygu siarter teithwyr, y clywon ni amdano fe yn gynharach. Fe wnaethon ni argymell y dylai’r Bil gynnwys dyletswydd statudol i ddatblygu siarter teithwyr ac i ymgynghori arni. Mae’r Ysgrifennydd Cabinet wedi cytuno i fwrw ymlaen â siarter, ond nid i ddeddfu ar ei chyfer hi. Nawr, yn ein barn ni, byddai’r cyhoedd yn cael mwy o sicrwydd pe bai ymrwymiadau allweddol fel hyn yn cael eu nodi ar wyneb y Bil, ac nid yn cael eu gadael i ewyllys da yn y dyfodol.
Yn ail, fforddiadwyedd a rheoli disgwyliadau—mae hwnna’n bwnc pwysig i ni fel pwyllgor. Mi oedd yna bryderon gan randdeiliaid yn y diwydiant nad yw’r tybiaethau ariannol sy’n sail i’r Bil yn ddigon cadarn. Mae lefel yr uchelgais yn sylweddol, ond heb fuddsoddiad parhaus, mae yna risg y bydd disgwyliadau’n cael eu codi ond ddim yn cael eu bodloni. Mi fydd gwelliannau i wasanaethau wrth gwrs yn cymryd amser, ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru a Thrafnidiaeth Cymru gyfathrebu’n glir ac yn gyson gyda theithwyr ynghylch pa newidiadau y gallan nhw eu disgwyl a phryd y gallan nhw ddisgwyl eu gweld nhw. Yn hynny o beth, mae'n rhaid dysgu gwersi o brofiadau’r gorffennol, a maes diwygio rheilffyrdd yn benodol.
Yn drydydd, capasiti Trafnidiaeth Cymru. Mae cyflawni masnachfreiniau’n effeithiol yn dibynnu ar sicrhau bod gan Drafnidiaeth Cymru y bobl a’r sgiliau cywir. Fe ddangosodd ymweliad y pwyllgor â Transport for Greater Manchester faint o adnoddau sydd eu hangen mewn gwirionedd. Dyw capasiti presennol Trafnidiaeth Cymru ym maes masnachfreinio bysiau ddim wedi’i brofi, ac mae’r amserlenni, fel ŷn ni’n gwybod, yn heriol. A bod yn deg, mae’n amlwg bod Trafnidiaeth Cymru eisoes yn gwneud llawer o waith paratoi ac yn ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol ac yn y blaen. Ond mi fydd llwyddiant y trawsnewid yn dibynnu ar Drafnidiaeth Cymru, ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fod yn fodlon bod Trafnidiaeth Cymru yn rhoi mecanweithiau ar waith i feithrin capasiti a gwneud hynny yn gyflym.
Mater cysylltiedig wedyn oedd y risg bod staff trafnidiaeth medrus yn gadael awdurdodau lleol i ymuno â Thrafnidiaeth Cymru, gan, o bosib, wanhau swyddogaethau trafnidiaeth lleol, gan gynnwys teithio gan ddysgwyr, ac mi wnaf i ymhelaethu ar hynny mewn munud. Felly, mae partneriaeth gref â llywodraeth leol hefyd yn hanfodol yn hyn o beth.
Felly, gwnaf i droi nawr at faterion penodol a godwyd gyda’r pwyllgor yn ystod ein gwaith craffu Cyfnod 1. Mae hepgor teithio gan ddysgwyr o’r Bil, yn ein barn ni, yn gyfle wedi’i golli. Mi ddylai system trafnidiaeth gyhoeddus integredig ddiwallu anghenion yr holl ddefnyddwyr, gan gynnwys plant a phobl ifanc. Rŷn ni’n cydnabod dymuniad yr Ysgrifennydd Cabinet am Fil cyflawnadwy—neu deliverable—ond rŷn ni yn credu y dylai teithio gan ddysgwyr fod yn amlycach yn y Bil yma. Dwi’n siomedig na fu modd i’r Ysgrifennydd Cabinet dderbyn ein hargymhellion ni sydd wedi’u hanelu at gyflawni hynny. Fodd bynnag, dwi yn croesawu ei ymrwymiad e, mewn ymateb i’n hargymhelliad, i gyhoeddi datganiad polisi yn egluro sut bydd teithio gan ddysgwyr yn cael ei gefnogi drwy gyflawni’r Bil yma.
Bwlch sylweddol arall yn y Bil yw tagfeydd a seilwaith. Roedd y rhanddeiliaid yn glir na fydd gwasanaethau bysiau’n gwella dan unrhyw fodel os nad eir i’r afael â hyn. Er bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud y byddai o fudd i Lywodraeth Cymru hefyd, wrth gwrs, a phob un ohonom ni i fynd i'r afael â thagfeydd, rŷn ni’n credu y dylai’r Bil fynd ymhellach. Fe wnaethom ni hefyd dynnu sylw at yr angen am ddull cenedlaethol cyson o ran seilwaith a gwybodaeth mewn safleoedd bysiau. Dan y cynigion, bydd awdurdodau lleol yn cadw cyfrifoldeb yn y maes yma. Rŷn ni’n credu, felly, y dylid cael cytundeb ffurfiol gyda Thrafnidiaeth Cymru i sicrhau o leiaf bod yna gysondeb ar draws y wlad yn hyn o beth.
Mae'n rhaid i lais y teithwyr fod yn ganolog i’r cynigion hefyd. Dyna pam y gwnaethom ni argymell y dylai’r Bil gynnwys dyletswydd statudol i lunio siarter teithwyr, fel y gwnes i sôn amdano fe gynnau. Byddai hyn yn gosod safonau gwasanaeth clir ac yn helpu i sicrhau atebolrwydd. Mae'n rhaid i deithwyr wybod pwy sy’n gyfrifol pan fydd pethau’n mynd o chwith, ac rŷn ni’n croesawu cynlluniau’r Ysgrifennydd Cabinet ar gyfer bwrdd bysiau cenedlaethol a byrddau bysiau rhanbarthol, ond unwaith eto, dyw’r rhain ddim wedi’u nodi yn y Bil.
I nifer o gyfranwyr, roedd hygyrchedd yn fater allweddol, gyda galwadau am bwyslais cryfach ar hynny yn y Bil. Roedden nhw’n teimlo bod hygyrchedd yn rhy bwysig i’w adael heb ei ddiffinio yn glir yn y Bil. Heb ddiffiniad clir, mi fydd hi’n anodd wedyn mesur cynnydd. Felly, fe wnaethom ni argymell bod ‘hygyrchedd’ yn cael ei ddiffinio yn y Bil yma.
Yn olaf, dwi am ddweud gair am rôl busnesau bach a chanolig ac am ddarpariaeth wledig. Mi fydd yr Aelodau’n ymwybodol iawn bod busnesau bach a chanolig yn hanfodol i’r rhwydwaith bysiau, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Allwn ni ddim fforddio colli gweithredwyr bach yn ein cymunedau ni; byddai’n cael effaith ddinistriol ar swyddi ac economïau lleol, yn ogystal ag ar ddarpariaeth teithio gan ddysgwyr. Fe gawsom ni rywfaint o sicrwydd yn sgil ymrwymiad ar ddylunio contractau ac ar greu prosesau symlach, ac rwy’n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cytuno i barhau i adolygu hyn.
Mae'n rhaid i fasnachfreinio weithio i Gymru wledig yn ogystal â Chymru drefol. Rŷm ni’n cefnogi egwyddor croes-gymhorthdal—neu cross-subsidy—i gynnal gwasanaethau sy’n gymdeithasol angenrheidiol, ond mae angen i’r Ysgrifennydd Cabinet egluro’r berthynas a’r rhyngweithiad rhwng cyllid cenedlaethol a chyllid lleol er mwyn sicrhau bod yna degwch a thryloywder.
Llywydd, i gloi, mae'r pwyllgor yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil, ond rŷn ni hefyd yn credu bod modd ei gryfhau mewn sawl maes. Os caiff ei wneud yn dda, mae masnachfreinio’n cynnig y cyfle i ddarparu rhwydwaith sy’n ddibynadwy, yn gynhwysol, ac wedi’i lywio yn ôl anghenion cymunedau. Dyna pam y mae mor bwysig ein bod ni’n cael y Bil hwn yn gywir wrth iddo fynd drwy wahanol gyfnodau diwygio fan hyn yn y Senedd. Diolch yn fawr.
Llywydd, as we know, Wales’s bus services are essential to our communities. They connect people to the places where they work, learn and socialise. It’s how they visit family and this is how they get to health appointments. And stakeholders were clear that the current deregulated bus system is no longer fit for purpose. The issues, of course, are familiar to all of us as Members: declining patronage in several areas, fragile rural services, and then the patchwork of provision that too often leaves passengers uncertain about the reliability of services. Against this backdrop, the case for reform is compelling and strong.
The committee has therefore recommended that the Senedd agrees the general principles of the Bill. Having said that—there's always a 'but', isn't there—while we do agree that this Bill is an important and necessary step forward, we do share the concerns of many stakeholders that the Bill as drafted lacks detail in some key areas. It has been disappointing that significant aspects of the proposals will only become clear once the Bill has become law. This approach has made it harder for stakeholders to engage fully in the scrutiny process and has created concerns and, in some cases, misunderstandings about the Government’s intentions.
Several cross-cutting themes emerged during our scrutiny. The first that I want to talk about is the extent to which key aspects of the new system will be left to non-statutory guidance or memoranda of understanding. Of course, guidance has an important role in ensuring effective implementation, but where the Bill relies heavily on non-statutory mechanisms, there is a possibility, of course, that future Governments could change significant aspects of the policy without proper Senedd scrutiny. This could create uncertainty for passengers, operators and local authorities.
This is one example, namely the development of a passenger charter, which we heard about earlier. We recommended that the Bill should include a statutory duty to develop a passenger charter and to consult on it. The Cabinet Secretary has agreed to progress a charter, but not to legislate for it. Now, in our view, the public would have greater assurance if key commitments such as this were set out on the face of the Bill, and not left to the goodwill of a future Government.
Secondly, affordability and managing expectations—that's an important subject for us as a committee. There were concerns from industry stakeholders that the financial assumptions underpinning the Bill are not sufficiently robust. The scale of the ambition is considerable, but without sustained investment, there is a risk that expectations will be raised but not met. Improvements to services will of course take time, and the Welsh Government and Transport for Wales must communicate clearly and consistently with passengers about what changes they can expect, and when they can expect to see them. In that sense, lessons must be learned from past experiences, in rail reform specifically.
Thirdly, I turn to the capacity of Transport for Wales. The effective delivery of franchising depends on Transport for Wales having the right people and the right skills in place. The committee’s visit to Transport for Greater Manchester showed the scale of resources actually needed. Transport for Wales’s current capacity in bus franchising is untested, and the timelines, as we know, are challenging. To be fair, Transport for Wales is clearly already doing a lot of preparatory work and engaging with key stakeholders and so forth. But the success of the transition will depend on Transport for Wales, and the Welsh Government must be satisfied that Transport for Wales is putting in place mechanisms to build capacity and to do so quickly.
A connected issue was the risk of skilled transport staff leaving local authorities to join Transport for Wales, potentially weakening local transport functions, including learner travel, and I'll expand on that in a moment. Strong partnership working with local government is therefore also essential.
So, I will now turn to specific issues raised with the committee during our Stage 1 scrutiny. The omission of learner travel from the Bill is, in our view, a missed opportunity. An integrated public transport system should meet the needs of all users, including children and young people. We acknowledge the Cabinet Secretary’s desire for a deliverable Bill, but we do believe that learner travel should be more prominent in this Bill. I am disappointed that the Cabinet Secretary has not been able to accept our recommendations aimed at achieving this. However, I do welcome his commitment, in response to our recommendation, to publish a policy statement clarifying how learner travel will be supported through the delivery of this Bill.
Another significant gap in the Bill is congestion and infrastructure. Stakeholders were clear that bus services will not improve under any model if this is not addressed. While the Cabinet Secretary has said that it is also in the interests of the Welsh Government, of course, and all of us to tackle congestion, we believe that the Bill should go further. We also highlighted the need for a consistent national approach to bus stop infrastructure and information. Under the proposals, local authorities will retain responsibility in this area. We believe therefore that there should be a formal agreement with Transport for Wales to ensure consistency, at least, across the country.
The voice of the passenger must be central to the proposals as well. That is why we recommended that the Bill should include a statutory duty to produce a passenger charter, as I mentioned earlier. This would set clear service standards and ensure accountability. Passengers must know who is responsible when things go wrong, and we welcome the Cabinet Secretary’s plans for a national bus board and regional bus boards, but once again, these are not set out in the Bill.
For several contributors, accessibility was a key issue, with calls for a stronger emphasis on that within the Bill. They felt that accessibility is too important to be left undefined in the Bill. Without a clear definition, it would be difficult to measure progress. We therefore recommended that 'accessibility' is defined in this Bill.
Finally, I want to turn to the role of small and medium-sized enterprises and rural provision. Members will be well aware that SMEs are vital to the bus network, particularly in rural areas. We can't afford to lose small operators in our communities; it would have a devastating impact on local jobs and economies, as well as on the provision of learner travel. We were reassured somewhat by commitments on contract design and simplified processes, and I am pleased that the Cabinet Secretary has agreed to keep this under review.
Franchising must work for rural as well as urban Wales. We support the principle of cross-subsidy to sustain socially necessary services, but the Cabinet Secretary needs to clarify the interaction and relationship between national and local funding to ensure fairness and transparency.
Llywydd, in conclusion, the committee does support the general principles of the Bill, but we also believe that it could be strengthened in several areas. Done well, franchising does offer the opportunity to deliver a network that is reliable, inclusive, and shaped around the needs of communities. That’s why it's so important that we get this Bill right as it progresses through the amending stages in the Senedd. Thank you very much.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid nesaf, Peredur Owen Griffiths.
The Chair of the Finance Committee next, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. Dwi'n croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl yma heddiw, ac rwy'n falch iawn o weld bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn pob un o'r pump argymhelliad yn llawn.
Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to participate in this debate today, and I’m pleased to see that the Cabinet Secretary has accepted all five of our recommendations in full.
I'd like to begin by addressing the Bill’s 30-year appraisal period, which is significantly longer than the 10-year period we typically consider. The Cabinet Secretary told us that a longer appraisal period is not unusual for transport-related policies. However, we found it challenging to assess the accuracy of costs given the risks associated with long-term forecasting. And while we are broadly content with the financial implications presented in the regulatory impact assessment, it is important to acknowledge that the full picture remains uncertain.
In terms of how the costs relating to franchising options were estimated, we understand that the Welsh Government has engaged with other countries and operators to understand their perspective and to learn lessons. In particular, the Cabinet Secretary has highlighted the need to ensure a mix of operators, including SMEs, and emphasised the importance of social value in its approach to franchising, but it is unclear how these factors are reflected in the cost estimates. As a result, our first recommendation asks the Cabinet Secretary to outline how these will be incorporated, monitored and evaluated as part of the implementation of the bus franchising provisions. I'm glad to say that the Cabinet Secretary has responded positively to this recommendation and committed to considering these matters robustly when implementing the Bill and measuring its effectiveness.
In terms of growing the bus network, the Cabinet Secretary has referred to two franchised network plans being developed by Transport for Wales. The first, known as the base network, assumes no funding uplift, whilst the second, called the aspirational network, requires additional funding. We are grateful to the Cabinet Secretary for providing additional information on the methodology used in developing these networks, but we are disappointed that this was not included in the RIA in the first place.
While we note that the Bill’s impact on growing the bus network in Wales will depend on the funding decisions of future governments, we believe that the Cabinet Secretary needs to set out his vision for bus reform and take ownership of the costs in the here and now in order to justify this course of action. We are, therefore, pleased that the Cabinet Secretary has accepted our recommendation calling for clarity on the costs to deliver the aspirational network.
The acquisition of bus depots and installation of charging systems represents the most significant cost during the transition period, at £178.2 million. While the Cabinet Secretary is confident that this figure is accurate, he told us that it is based on assumptions, and the Welsh Government has not yet determined which depots it wishes to acquire. Again, I am pleased that the Cabinet Secretary has accepted our third recommendation, which asks him to explain how these costs have been determined, including the assumptions made.
In relation to staffing costs, it came to light during scrutiny that the estimates will need to be updated to reflect the decision to move forward with four franchising zones, rather than the nine zones used to estimate the costs in the RIA. We are grateful to the Cabinet Secretary for committing to revisit staffing costs in the revised RIA after Stage 2. Nonetheless, we found this approach disappointing. The decision to proceed with four franchising zones also casts doubt upon the accuracy of the other costs presented in the RIA, so our fourth recommendation calls on the Cabinet Secretary to revisit and revise the cost estimates accordingly.
Hoffwn ddechrau drwy fynd i'r afael â chyfnod arfarnu 30 mlynedd y Bil, sy'n sylweddol hirach na'r cyfnod o 10 mlynedd yr ydym fel arfer yn ei ystyried. Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrthym nad yw cyfnod arfarnu hirach yn anarferol ar gyfer polisïau sy'n gysylltiedig â thrafnidiaeth. Fodd bynnag, roeddem yn ei chael hi'n anodd asesu cywirdeb costau o ystyried y risgiau sy'n gysylltiedig â rhagolygon hirdymor. Ac er ein bod yn fodlon ar y cyfan â'r goblygiadau ariannol a gyflwynir yn y rheoliad asesiad effaith, mae'n bwysig cydnabod bod y darlun llawn yn parhau i fod yn ansicr.
O ran sut amcangyfrifwyd y costau sy'n ymwneud ag opsiynau masnachfreinio, rydym yn deall bod Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu â gwledydd a gweithredwyr eraill i ddeall eu persbectif ac i ddysgu gwersi. Yn benodol, mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi tynnu sylw at yr angen i sicrhau cymysgedd o weithredwyr, gan gynnwys busnesau bach a chanolig, ac wedi pwysleisio pwysigrwydd gwerth cymdeithasol yn ei ddull o ran masnachfreinio, Ond nid yw'n glir sut mae'r ffactorau hyn yn cael eu hadlewyrchu yn yr amcangyfrifon costau. O ganlyniad, mae ein hargymhelliad cyntaf yn gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet amlinellu sut y bydd y rhain yn cael eu hymgorffori, eu monitro a'u gwerthuso fel rhan o weithredu'r darpariaethau masnachfreinio bysiau. Rwy'n falch o ddweud bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ymateb yn gadarnhaol i'r argymhelliad hwn ac wedi ymrwymo i ystyried y materion hyn yn gadarn wrth weithredu'r Bil a mesur ei effeithiolrwydd.
O ran tyfu'r rhwydwaith bysiau, mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi cyfeirio at ddau gynllun rhwydwaith masnachfraint sy'n cael eu datblygu gan Trafnidiaeth Cymru. Mae'r cyntaf, a elwir yn rhwydwaith sylfaen, yn cymryd yn ganiataol nad oes unrhyw gynnydd mewn cyllid, tra bod yr ail, a elwir yn rhwydwaith uchelgeisiol, yn gofyn am gyllid ychwanegol. Rydym yn ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am ddarparu gwybodaeth ychwanegol am y fethodoleg a ddefnyddiwyd i ddatblygu'r rhwydweithiau hyn, ond rydym yn siomedig nad oedd hyn wedi'i gynnwys yn yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol yn y lle cyntaf.
Er ein bod yn nodi y bydd effaith y Bil ar dyfu'r rhwydwaith bysiau yng Nghymru yn dibynnu ar benderfyniadau cyllido llywodraethau'r dyfodol, credwn fod angen i'r Ysgrifennydd Cabinet nodi ei weledigaeth ar gyfer diwygio bysiau a chymryd perchnogaeth o'r costau nawr er mwyn cyfiawnhau'r ffordd hon o weithredu. Rydym felly'n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn ein hargymhelliad yn galw am eglurder ar y costau i gyflawni'r rhwydwaith uchelgeisiol.
Caffael depos bysiau a gosod systemau gwefru yw'r gost fwyaf arwyddocaol yn ystod y cyfnod pontio, sef £178.2 miliwn. Er bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn hyderus bod y ffigur hwn yn gywir, dywedodd wrthym ei fod yn seiliedig ar ragdybiaethau, ac nad yw Llywodraeth Cymru wedi penderfynu eto pa ddepos y mae'n dymuno eu caffael. Unwaith eto, rwy'n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn ein trydydd argymhelliad, sy'n gofyn iddo esbonio sut mae'r costau hyn wedi'u pennu, gan gynnwys y rhagdybiaethau a wnaed.
Mewn perthynas â chostau staffio, daeth i'r amlwg yn ystod craffu y bydd angen diweddaru'r amcangyfrifon i adlewyrchu'r penderfyniad i symud ymlaen gyda phedwar parth masnachfreinio, yn hytrach na'r naw parth a ddefnyddir i amcangyfrif y costau yn yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol. Rydyn ni'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am ymrwymo i ailedrych ar gostau staffio yn yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol diwygiedig ar ôl Cyfnod 2. Serch hynny, rydyn ni o'r farn bod y dull hwn yn siomedig. Mae'r penderfyniad i fwrw ymlaen â phedwar parth masnachfreinio hefyd yn bwrw amheuaeth ar gywirdeb y costau eraill a gyflwynir yn yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol, felly mae ein pedwerydd argymhelliad yn galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i ailedrych ar yr amcangyfrifon cost a'u hadolygu yn unol â hynny.
Yn olaf, Llywydd, clywsom y bydd y fflyd bysiau allyriadau sero net yn cael ei chaffael drwy drefniadau prydlesu. Roedd ein hargymhelliad olaf yn gofyn am fanylion pellach ynghylch y costau hyn a'r rhagdybiaethau a wnaed. Mewn ymateb, mae’r Ysgrifennydd Cabinet wedi nodi bod y ffocws bellach wedi troi at drefniant lle bydd Trafnidiaeth Cymru yn prynu bysiau ac yn eu prydlesu i weithredwyr. Mae’r Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo i fyfyrio ar oblygiadau'r newid hwn wrth adolygu'r RIA ar ôl Cyfnod 2, ac rydym yn croesawu'r dull hwn o weithredu. Diolch yn fawr.
Finally, Llywydd, we heard that the net-zero-emissions bus fleet will be procured through leasing arrangements. Our final recommendation sought further detail on these costs and the assumptions made. In response, the Cabinet Secretary has indicated that the focus has now turned to TfW purchasing the bus fleet and leasing it to operators. The Cabinet Secretary has committed to reflecting on the implications of this change when revising the RIA after Stage 2, and we welcome that approach. Thank you.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad sydd nesaf—Mike Hedges.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee is next—Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. The Legislation, Justice and Constitution Committee’s report on the Bill drew four conclusions and made 11 recommendations. I thank the Cabinet Secretary for his response, which the committee considered yesterday. The committee’s report contains several recommendations that requested clarity from the Cabinet Secretary about the drafting of some provisions in the Bill and about specific delegated powers. I encourage Members to read those recommendations and the accompanying responses from the Cabinet Secretary.
The committee’s report includes commentary on human rights considerations, the impact of the legislation and the balance between the detail on the face of the Bill and that left to Welsh Ministers to determine using delegated powers. The committee’s long-standing view is that an assessment of a Bill’s engagement with the rights protected by the European convention on human rights should be included as a matter of course within the explanatory memorandum, and that the assessment should also set out steps that have been taken to make that engagement proportionate. The committee is not convinced by the Cabinet Secretary’s view that including a summary assessment of the impact of a Bill on human rights in the integrated impact assessment is sufficient, nor is the committee convinced that including a full human rights assessment in the EM would increase unnecessarily the amount of documentation associated with the legislation.
As for the integrated impact assessment included in the EM to the Bill, the justice system impact identification assessment was not published until nearly two months after the Bill was introduced to the Senedd. The committee was disappointed with this; it is not something that is welcome or that we believe should be repeated.
The committee’s report also highlights comments made by the Cabinet Secretary that further amendments to other legislation are needed as a consequence of this Bill. The Senedd will wish to note that, should the Bill proceed to Stage 2 following this afternoon’s debate, the Cabinet Secretary intends to bring forward what appears to be a significant cohort of amendments. These will include amendments to provisions on quality partnerships, quality contract agreements and joint ticketing systems. The Cabinet Secretary has stated that the Welsh Government will also take the opportunity to tidy up the statute book and remove some provisions that are no longer relevant in Wales, as well as bringing forward amendments to repeal existing provisions to ensure legislation is not retained that overlaps with provisions in the Bill.
It is unclear why the Bill as introduced did not include provisions that addressed all these matters. It is not good legislative practice to introduce incomplete primary legislation to a Parliament because it limits the ability of Members to scrutinise it fully. Neither is it good legislative practice for a Government to seek delegated powers where there is no intention to use them. There are several powers sought in the Bill that cause the committee concern in this regard, namely the powers in sections 15, 21 and 30. Once delegated, these powers will be available to all future Governments, and a future Government may exercise them in a way that does not deliver the intention of the current Government that sought them or the Senedd that approved them. In the committee’s view, the seeking of such powers is particularly bad practice when included in primary legislation that the Welsh Government has little opportunity to implement, given the sixth Senedd will dissolve in April ahead of the Senedd elections next year.
Diolch, Llywydd. Daeth adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y Bil i bedwar casgliad a gwnaeth 11 argymhelliad. Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ymateb, a ystyriwyd gan y pwyllgor ddoe. Mae adroddiad y pwyllgor yn cynnwys sawl argymhelliad a ofynnodd am eglurder gan yr Ysgrifennydd Cabinet ynghylch drafftio rhai darpariaethau yn y Bil ac am bwerau dirprwyedig penodol. Rwy'n annog Aelodau i ddarllen yr argymhellion hynny a'r ymatebion cysylltiedig gan yr Ysgrifennydd Cabinet.
Mae adroddiad y pwyllgor yn cynnwys sylwadau ar ystyriaethau hawliau dynol, effaith y ddeddfwriaeth a'r cydbwysedd rhwng y manylion ar wyneb y Bil a'r manylion sy'n cael eu gadael i Weinidogion Cymru benderfynu arnynt gan ddefnyddio pwerau dirprwyedig. Barn hirsefydlog y pwyllgor yw y dylid cynnwys asesiad o ymgysylltiad Bil â'r hawliau a ddiogelir gan y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol fel mater o drefn yn y memorandwm esboniadol, ac y dylai'r asesiad hefyd nodi'r camau sydd wedi'u cymryd i wneud yr ymgysylltiad hwnnw'n gymesur. Nid yw'r pwyllgor wedi'i argyhoeddi gan farn yr Ysgrifennydd Cabinet bod cynnwys asesiad cryno o effaith Bil ar hawliau dynol yn yr asesiad effaith integredig yn ddigonol, ac nid yw'r pwyllgor yn argyhoeddedig y byddai cynnwys asesiad hawliau dynol llawn yn y memorandwm esboniadol yn cynyddu nifer y dogfennau sy'n gysylltiedig â'r ddeddfwriaeth yn ddiangen.
O ran yr asesiad effaith integredig a gynhwysir yn y memorandwm esboniadol i'r Bil, ni chyhoeddwyd yr asesiad adnabod effaith ar y system gyfiawnder tan bron i ddau fis ar ôl i'r Bil gael ei gyflwyno i'r Senedd. Roedd y pwyllgor yn siomedig gyda hyn; nid yw'n rhywbeth sy'n cael ei groesawu neu y credwn y dylid ei ailadrodd.
Mae adroddiad y pwyllgor hefyd yn tynnu sylw at sylwadau a wnaed gan yr Ysgrifennydd Cabinet sef bod angen gwelliannau pellach i ddeddfwriaeth arall o ganlyniad i'r Bil hwn. Bydd y Senedd yn dymuno nodi, pe bai'r Bil yn mynd ymlaen i Gyfnod 2 yn dilyn y ddadl y prynhawn yma, byddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn bwriadu cyflwyno'r hyn sy'n ymddangos fel carfan sylweddol o welliannau. Bydd y rhain yn cynnwys gwelliannau i ddarpariaethau ar bartneriaethau o ansawdd, cytundebau contract o ansawdd a systemau tocynnau ar y cyd. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud y bydd Llywodraeth Cymru hefyd yn manteisio ar y cyfle i dacluso'r llyfr statud a dileu rhai darpariaethau nad ydynt bellach yn berthnasol yng Nghymru, yn ogystal â chyflwyno gwelliannau i ddiddymu'r darpariaethau presennol i sicrhau nad yw deddfwriaeth yn cael ei chadw sy'n gorgyffwrdd â darpariaethau yn y Bil.
Nid yw'n glir pam nad oedd y Bil fel y'i cyflwynwyd yn cynnwys darpariaethau sy'n mynd i'r afael â'r holl faterion hyn. Nid yw'n arfer deddfwriaethol da i gyflwyno deddfwriaeth sylfaenol anghyflawn i Senedd oherwydd ei fod yn cyfyngu ar allu Aelodau i graffu arni'n llawn. Nid yw'n arfer deddfwriaethol da i Lywodraeth geisio pwerau dirprwyedig lle nad oes bwriad i'w defnyddio. Ceisir sawl pŵer yn y Bil sy'n peri pryder i'r pwyllgor yn hyn o beth, sef y pwerau yn adrannau 15, 21 a 30. Ar ôl iddynt gael eu dirprwyo, bydd y pwerau hyn ar gael i bob Llywodraeth yn y dyfodol, a gall Llywodraeth yn y dyfodol eu harfer mewn ffordd nad yw'n cyflawni bwriad y Llywodraeth bresennol a'u ceisiodd na'r Senedd a'u cymeradwyodd. Ym marn y pwyllgor, mae ceisio pwerau o'r fath yn arfer arbennig o wael pan gaiff ei gynnwys mewn deddfwriaeth sylfaenol nad oes gan Lywodraeth Cymru fawr ddim cyfle i'w gweithredu, o ystyried y bydd y chweched Senedd yn cael ei diddymu ym mis Ebrill cyn etholiadau'r Senedd y flwyddyn nesaf.
I'd like to begin by thanking everyone who's engaged with the committee process so far and have spoken also with me directly about this Bill. From our side of the Chamber, the Welsh Conservatives will be voting against the general principles of the Bus Services (Wales) Bill. Whilst we recognise the intention behind it and share the desire to improve public transport across Wales, the Bill falls short in a number of significant areas and there's far too much detail missing to enable relevant support.
Firstly, we are concerned that the Bill puts at risk too many of our small and medium-sized enterprises—the very companies that keep so much of our transport network running. We've heard consistently from stakeholders that while they may support the Bill's broad aims, especially around integration—[Interruption.] Certainly.
Hoffwn ddechrau trwy ddiolch i bawb sydd wedi ymgysylltu â phroses y pwyllgor hyd yma ac sydd wedi siarad â mi yn uniongyrchol am y Bil hwn. O'n hochr ni o'r Siambr, bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn pleidleisio yn erbyn egwyddorion cyffredinol y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru). Er ein bod yn cydnabod y bwriad y tu ôl iddo ac yn rhannu'r awydd i wella trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru, mae'r Bil yn brin mewn nifer o feysydd arwyddocaol ac mae llawer gormod o fanylion ar goll i alluogi cefnogaeth berthnasol.
Yn gyntaf, rydym yn pryderu bod y Bil yn peryglu gormod o'n busnesau bach a chanolig—yr union gwmnïau sy'n cadw cymaint o'n rhwydwaith trafnidiaeth yn weithredol. Rydym wedi clywed yn gyson gan randdeiliaid, er y gallant gefnogi nodau eang y Bil, yn enwedig o ran integreiddio—[Torri ar draws.] Yn sicr.
Just regarding the small and medium-sized enterprise businesses, that was raised at committee, and it's being addressed by having smaller bundles, going forward, of two contracts, and giving them support, because every small business is so important to ensure that school contracts are also delivered, and that's being addressed.
Dim ond o ran y busnesau mentrau bach a chanolig, codwyd hynny yn y pwyllgor, ac fe eir i'r afael â hynny trwy gael bwndeli llai, wrth fynd ymlaen, o ddau gontract, a rhoi cefnogaeth iddynt, oherwydd mae pob busnes bach mor bwysig i sicrhau bod contractau ysgol hefyd yn cael eu cyflawni, ac fe eir i'r afael â hynny.
Thanks for the intervention. Of course, we're debating the Bus Services (Wales) Bill as it's presented to us today. Those assurances for me are not certain enough, because we have seen, for example, a similar model rolled out in Manchester, and, of course, the Cabinet Secretary is pursuing that similar type of model. Far too many small businesses folded following that franchising over in Manchester. And, of course, the issue for those smaller operators is that they may be excluded from a procurement process due to excessive administrative requirements. We know the Confederation of Passenger Transport has offered a constructive solution that Transport for Wales provide model policies that smaller operators can adopt and adapt, but this is not considered within the Bill.
The Member who intervened—from north Wales—pointed out the importance of the learner travel contracts as well, but we have seen some flip-flopping from the Government on this issue. The Coach and Bus Association Cymru told the climate change committee that many of their SME members are petrified about what this Bill could mean for their future because of this movement around the learner travel contracts. The children's commissioner pointed out her concerns with this element, and, in May, the Cabinet Secretary said learner travel was outside the scope of the Bill. Since then, officials have suggested implementation contracts could bring it back in, and it's that kind of inconsistency, that lack of detail, that is deeply unhelpful for those operators and those families who rely on that reliable school transport every day.
As the Chair of the climate change committee pointed out, what the Bill completely fails to address is the single biggest challenge facing bus services today, and that's congestion. Reliability is crucial. You can't have a modern, integrated public transport system if buses are stuck in traffic and consistently late. The Confederation of Passenger Transport suggested a number of workable solutions, but these will not be addressed through this legislation.
We, of course, have broader concerns about the financing of this Bill. In Manchester, again, the model that you're seeking to replicate as a Government, CPT estimates that it's costing—here's a fact for the Member chuntering from the back benches—CPT estimates that it's costing £100 million more than the pre-franchising funding baseline to deliver the current network. So, in Manchester, moving to the model that the Government is pursuing has cost £100 million more. There is concern that the combination of increasing costs, low demand and low economic growth would create significant instability in our important bus network. We also heard concerns from the WLGA about how the Government is considering using revenue raised in urban areas to subsidise rural routes. While some of that may be appropriate, the Bill offers no clarity on how this tension will be managed.
Fundamentally, we don't believe that the model being pursued is the right one for us here in Wales. Whilst it has some advantages, we've heard from unions who have warned that it'll impact service quality and operator sustainability. Alternative models retain incentives for efficiency and innovation while still delivering many of the Government's aims. For example, under the minimum subsidy model, operators have an opportunity to use their local knowledge and commercial expertise to propose changes to the network or offer special tickets to attract more customers, or to reduce costs through innovation and efficiency, reducing the cost to the public purse—a model that we know has been successfully adopted in Jersey, which had nearly a 40 per cent increase in patronage and close to a 20 per cent increase in customer satisfaction.
Diolch am yr ymyriad. Wrth gwrs, rydyn ni'n trafod y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru) fel y'i cyflwynir i ni heddiw. Nid yw'r sicrwydd a roir yn ddigon sicr i mi, oherwydd rydyn ni wedi gweld, er enghraifft, model tebyg wedi'i gyflwyno ym Manceinion, ac, wrth gwrs, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn dilyn y math yna o fodel. Mae llawer gormod o fusnesau bach wedi mynd i'r wal yn dilyn y fasnachfraint honno ym Manceinion. Ac, wrth gwrs, y broblem i'r gweithredwyr llai hynny yw y gallant gael eu heithrio o broses gaffael oherwydd gofynion gweinyddol gormodol. Gwyddom fod Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr wedi cynnig ateb adeiladol sef bod Trafnidiaeth Cymru yn darparu polisïau enghreifftiol y gall gweithredwyr llai eu mabwysiadu a'u haddasu, ond nid yw hyn yn cael ei ystyried yn y Bil.
Tynnodd yr Aelod a wnaeth yr ymyriad—o'r gogledd—sylw at bwysigrwydd y contractau teithio gan ddysgwyr hefyd, ond rydyn ni wedi gweld rhywfaint o fynd a dod gan y Llywodraeth ar y mater hwn. Dywedodd Cymdeithas Bysiau a Choetsus Cymru wrth y pwyllgor newid hinsawdd fod llawer o'u haelodau BBaCh yn bryderus ofnadwy am yr hyn y gallai'r Bil hwn ei olygu i'w dyfodol oherwydd y symudiad hwn o amgylch contractau teithio gan ddysgwyr. Tynnodd y comisiynydd plant sylw at ei phryderon ynghylch yr elfen hon, ac, ym mis Mai, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet fod teithio gan ddysgwyr y tu allan i gwmpas y Bil. Ers hynny, mae swyddogion wedi awgrymu y gallai contractau gweithredu ddod ag ef yn ôl i mewn, ac mae'r math hwnnw o anghysondeb, y diffyg manylion, yn ddi-fudd i'r gweithredwyr hynny a'r teuluoedd hynny sy'n dibynnu ar y cludiant ysgol dibynadwy hwnnw bob dydd.
Fel y nododd Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd, yr hyn y mae'r Bil yn methu â mynd i'r afael ag ef yn llwyr yw'r her fwyaf sy'n wynebu gwasanaethau bysiau heddiw, a hynny yw tagfeydd. Mae dibynadwyedd yn hanfodol. Ni allwch gael system drafnidiaeth gyhoeddus fodern, integredig os yw bysiau yn sownd mewn traffig ac yn gyson yn hwyr. Awgrymodd Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr nifer o atebion ymarferol, ond ni fydd y rhain yn cael eu datrys trwy'r ddeddfwriaeth hon.
Wrth gwrs, mae gennym bryderon ehangach ynghylch ariannu'r Bil hwn. Ym Manceinion, unwaith eto, y model rydych chi'n ceisio ei efelychu fel Llywodraeth, mae Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr yn amcangyfrif ei fod yn costio—dyma ffaith i'r Aelod sy'n mwmian o'r meinciau cefn—mae Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr yn amcangyfrif ei fod yn costio £100 miliwn yn fwy na'r llinell sylfaen ariannu cyn masnachfreinio i ddarparu'r rhwydwaith presennol. Felly, ym Manceinion, mae symud i'r model y mae'r Llywodraeth yn ei ddilyn wedi costio £100 miliwn yn fwy. Mae pryder y byddai'r cyfuniad o gostau cynyddol, galw isel a thwf economaidd isel yn creu ansefydlogrwydd sylweddol yn ein rhwydwaith bysiau pwysig. Clywsom bryderon hefyd gan CLlLC ynghylch sut mae'r Llywodraeth yn ystyried defnyddio refeniw a godwyd mewn ardaloedd trefol i roi cymhorthdal i lwybrau gwledig. Er y gall rhywfaint o hynny fod yn briodol, nid yw'r Bil yn cynnig unrhyw eglurder ar sut y bydd y tensiwn hwn yn cael ei reoli.
Yn y bôn, nid ydym yn credu mai'r model sy'n cael ei ddilyn yw'r un iawn i ni yma yng Nghymru. Er bod ganddo rai manteision, rydym wedi clywed gan undebau sydd wedi rhybuddio y bydd yn effeithio ar ansawdd gwasanaeth a chynaliadwyedd gweithredwyr. Mae modelau amgen yn cadw cymhellion ar gyfer effeithlonrwydd ac arloesi gan ddal i gyflawni llawer o nodau'r Llywodraeth. Er enghraifft, o dan y model cymhorthdal lleiafswm, mae gweithredwyr yn cael cyfle i ddefnyddio eu gwybodaeth leol a'u harbenigedd masnachol i gynnig newidiadau i'r rhwydwaith neu gynnig tocynnau arbennig i ddenu mwy o gwsmeriaid, neu i leihau costau trwy arloesi ac effeithlonrwydd, gan leihau'r gost i'r pwrs cyhoeddus—model y gwyddom ei fod wedi'i fabwysiadu'n llwyddiannus yn Jersey, a oedd â chynnydd bron i 40 y cant mewn nawdd a chynnydd o bron i 20 y cant o ran boddhad cwsmeriaid.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Certainly.
Yn sicr.
I must say this is a very disappointing speech and a complete reversal from the support the Conservatives have given under his predecessor to the principle of this Bill. His objections, as Carolyn Thomas pointed out, are amendments, and are not against the general principles. He's adopted wholesale the talking points of the multinational corporations who are against this Bill. And the idea of comparing Wales to Jersey is laughable. And for the record, the system we're adopting is not the same as Manchester. It's a different system based on international good practice.
Mae'n rhaid i mi ddweud bod hon yn araith siomedig iawn ac yn troi ei chefn yn llwyr ar y gefnogaeth y mae'r Ceidwadwyr wedi'i rhoi o dan ei ragflaenydd i egwyddor y Bil hwn. Mae ei wrthwynebiadau, fel y nododd Carolyn Thomas, yn welliannau, ac nid ydynt yn erbyn yr egwyddorion cyffredinol. Mae wedi mabwysiadu'n llwyr bynciau siarad y corfforaethau rhyngwladol sydd yn erbyn y Bil hwn. Ac mae'r syniad o gymharu Cymru â Jersey yn chwerthinllyd. Ac ar gyfer y cofnod, nid yw'r system rydyn ni'n ei mabwysiadu yr un fath ag un Manceinion. Mae'n system wahanol yn seiliedig ar arfer da rhyngwladol.
I'm grateful for the Member’s intervention, but I'm clearly pointing out significant areas of concern that show that this Bill, or the principle of this Bill, is not in a state for this Senedd to adopt the principle. There's far too much detail missing from what's in front of us today. And let's not forget why this matters. Buses are not just a transport issue; they're a vital tool for social inclusion, rural connectivity and economic growth. But all of those aims are undermined if the system we put in place ends up excluding those SMEs, failing rural communities, and ignoring the operational realities on the ground.
So, in conclusion, the detail, or in many cases the lack of it, gives cause for concern. We urge the Cabinet Secretary and the Welsh Government to reflect on the views of SMEs, stakeholders and public service users, and return with something that truly supports all parts of Wales. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n ddiolchgar am ymyriad yr Aelod, ond rwy'n amlwg yn tynnu sylw at feysydd o bryder sylweddol sy'n dangos nad yw'r Bil hwn, nac egwyddor y Bil hwn, mewn cyflwr digon da i'r Senedd hon fabwysiadu'r egwyddor. Mae llawer gormod o fanylion ar goll o'r hyn sydd ger ein bron ni heddiw. A gadewch i ni beidio ag anghofio pam mae hyn yn bwysig. Nid mater o drafnidiaeth yn unig yw bysiau; maent yn offeryn hanfodol ar gyfer cynhwysiant cymdeithasol, cysylltedd gwledig a thwf economaidd. Ond mae'r holl nodau hynny yn cael eu tanseilio os yw'r system rydyn ni'n ei rhoi ar waith yn eithrio'r busnesau bach a chanolig hynny, gan siomi cymunedau gwledig, ac anwybyddu'r realiti gweithredol ar lawr gwlad.
Felly, i gloi, mae'r manylion, neu mewn llawer o achosion y diffyg manylion, yn achosi pryder. Rydyn ni'n annog yr Ysgrifennydd Cabinet a Llywodraeth Cymru i fyfyrio ar farn busnesau bach a chanolig, rhanddeiliaid a defnyddwyr gwasanaethau cyhoeddus, a dychwelyd gyda rhywbeth sy'n wirioneddol gefnogi pob rhan o Gymru. Diolch yn fawr iawn.
Wel, mae Plaid Cymru yn croesawu egwyddor y Bil hwn, gyda’r nod o wasanaethau bysiau mwy fforddiadwy a dibynadwy ledled Cymru. Fel rydyn ni wedi clywed eisoes, Llywydd, mae bysiau yn rhan annatod o wead cymdeithasol ac economaidd ein cenedl ni. Mae un o bob pump o bobl yng Nghymru heb fynediad at gar. Mae bysiau yn angenrheidiol i’w galluogi nhw i fynd i’r gwaith, i weld ffrindiau a theulu, i gyrraedd gwasanaethau hanfodol. Allwn ni ddim fforddio ddim rhoi’r sicrwydd yma na symud ymlaen. Serch hynny, dros y degawdau diwethaf mae’r defnydd o fysiau wedi lleihau. Mae yna bris ar y sector yn cael ei ddiwygio, ac ni fydd newid pwy sy’n gyfrifol ar ei ben ei hunan, wrth gwrs, yn gwarantu llwyddiant.
Nawr, mae gennym bryderon, wrth gwrs, fod bylchau yn y Bil hwn a fydd efallai yn ein hatal ni rhag cyflawni’r nod uchelgeisiol ac angenrheidiol o gael rhwydwaith bysiau cynt sy’n ddibynadwy, ond mae angen cynllun clir ac eglur er mwyn gwneud hynny, achos, fel rydyn ni wedi clywed, heb fynd i’r afael â thagfeydd traffig, bydd bysiau yn parhau i fod yn annibynadwy, bydd teithwyr yn parhau i fod yn siomedig, ac ni fydd y newid yn cael ei weld.
Her arall yw sicrhau bod cefnogaeth i fusnesau bach a chanolig. Y cwmnïau bach yma yw’r llinyn sy’n cysylltu ein cymunedau gwledig ni. Hebddynt, pa ffordd fydd pobl yn gallu trafaelio milltiroedd i gyrraedd siopau, ysbytai a gweithleoedd? Eto, nhw yw’r rhai sydd yn aml yn darparu gwasanaethau hanfodol i’n hysgolion.
Well, Plaid Cymru welcomes the principles of this Bill with the aim of more affordable and reliable bus services across Wales. As we've heard already, Llywydd, buses are an integral part of the weft and weave of our society and our economy. One in five people in Wales have no access to a car, and buses are vital to enable them to get to work, to see friends and family, and to access crucial services. We cannot afford to not provide that security and to not move forward. However, over previous decades, the use of buses has declined. There is a price for the reform of this sector, and changing who is responsible alone will not guarantee success.
Now, we do have concerns that there are gaps in this Bill that may prevent us from achieving the ambitious and necessary aims of having more reliable, swifter bus services, but we need a clear plan to deliver that, because, again, as we've heard, without tackling congestion, buses will continue to be unreliable, passengers will continue to be disappointed, and change will not be delivered.
Another challenge is ensuring that there is support for SMEs. These small companies are the thread connecting our rural communities. Without them, how will people be able to travel miles to get to shops, hospitals and workplaces? Also, they are often the ones providing crucial services to our schools.
And this is where the risk is perhaps greatest, Llywydd, because if those local companies collapse, it's the children and families who could suffer. Learner travel must be guaranteed, and therefore it must be included in this Bill. We can't gamble with whether or not a child gets to school safely. It should not be a recommendation that our bus network includes learning establishments. Education is a right. We all agree on that. No child or young person should find that right blocked by a lack of access to transport. Learner travel cannot be left as an afterthought; it must be guaranteed in law here. And since this Bill was meant to be a solution to the issue of learner travel, I would be grateful if the Government could outline how exactly franchising the network will take schools and colleges into account.
We must also consider carefully the need to make bus travel more accessible. The Cabinet Secretary will be aware of how important an issue this is for many of us. For many disabled people, catching the bus is not a question of convenience, but of necessity. Bus stops should not be situated on steep inclines, and pavements surrounding them should be suitable. This Bill offers an opportunity—or it should—to enshrine more rights of disabled access in law.
RNIB Cymru has revealed that only one in 10 blind and partially sighted people can make all the journeys they want or need to by bus because of barriers with journey planning, getting to and from bus stops, pavement obstructions, dangerous bus stop designs and a lack of audio announcements on those bus journeys themselves. They've called for accessibility to be embedded as a distinct and core duty in legislation, to be stronger than the current 'have regard' duty outlined in section 4 of the Bill. More information should be provided in accessible formats and clear design standards for bus infrastructure should also be fought for here. Indeed, I agree with RNIB Cymru that minimum accessibility standards should be enshrined in operator contracts.
Guide Dogs Cymru have also highlighted similar concerns. They've quoted one guide dog owner saying that people with a vision impairment are an afterthought, with critical provision relegated to future possibilities rather than urgent priorities. And as they point out, at present, there is only one mention of accessibility on the face of the Bill. Again, to quote Guide Dogs Cymru, accessibility standards should be embedded in the planning of bus services and in the detail of contracts.
So, we do welcome this legislation, though of course we think that there are many ways in which it should go further, but they are no reason to throw the baby, or indeed the bus, out with the bathwater here. I look forward to continuing to scrutinise the Bill in committee in its further stages. Yes, there need to be improvements, but my goodness it's needed.
A dyma lle mae'r risg fwyaf efallai, Llywydd, oherwydd os yw'r cwmnïau lleol hynny'n mynd i'r wal, y plant a'r teuluoedd fyddai'n dioddef. Rhaid gwarantu teithio gan ddysgwyr, ac felly rhaid ei gynnwys yn y Bil hwn. Ni allwn gamblo gyda p'un a yw plentyn yn mynd i'r ysgol yn ddiogel ai peidio. Ni ddylai fod yn argymhelliad bod ein rhwydwaith bysiau yn cynnwys sefydliadau dysgu. Mae addysg yn hawl. Rydyn ni i gyd yn cytuno ar hynny. Ni ddylai unrhyw blentyn neu berson ifanc gael yr hawl honno wedi'i rhwystro gan ddiffyg mynediad at drafnidiaeth. Ni ellir trin teithio gan ddysgwyr fel ôl-ystyriaeth; mae'n rhaid ei warantu yn y gyfraith yma. A chan fod y Bil hwn i fod i fod yn ateb i'r mater o deithio gan ddysgwyr, byddwn yn ddiolchgar pe bai'r Llywodraeth yn gallu amlinellu sut yn union y bydd masnachfreinio'r rhwydwaith yn ystyried ysgolion a cholegau.
Rhaid i ni hefyd ystyried yn ofalus yr angen i wneud teithio ar fysiau yn fwy hygyrch. Bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o ba mor bwysig yw hyn i lawer ohonom. I lawer o bobl anabl, nid mater o gyfleustra yw dal y bws, ond mater o angenrheidrwydd. Ni ddylai safleoedd bws fod wedi'u lleoli ar incleiniau serth, a dylai palmentydd o'u cwmpas fod yn addas. Mae'r Bil hwn yn cynnig cyfle—neu fe ddylai—i ymgorffori mwy o hawliau mynediad i'r anabl yn y gyfraith.
Mae RNIB Cymru wedi datgelu mai dim ond un o bob 10 o bobl ddall a'r rhai sy'n gweld yn rhannol sy'n gallu gwneud yr holl deithiau y maent yn dymuno eu gwneud neu y mae eu hangen arnynt ar fws oherwydd rhwystrau o ran cynllunio teithiau, mynd a dod o safleoedd bws, rhwystrau ar balmant, dyluniadau safleoedd bws peryglus a diffyg cyhoeddiadau sain ar y teithiau bws eu hunain. Maen nhw wedi galw am ymgorffori hygyrchedd fel dyletswydd bendant a chraidd mewn deddfwriaeth, i fod yn gryfach na'r ddyletswydd 'rhoi sylw i' bresennol a amlinellir yn adran 4 o'r Bil. Dylid darparu mwy o wybodaeth mewn fformatau hygyrch a dylid ymladd dros safonau dylunio clir ar gyfer seilwaith bysiau yma. Yn wir, rwy'n cytuno ag RNIB Cymru y dylid ymgorffori safonau hygyrchedd gofynnol mewn contractau gweithredwyr.
Mae Cŵn Tywys Cymru hefyd wedi tynnu sylw at bryderon tebyg. Maen nhw wedi dyfynnu un perchennog ci tywys yn dweud bod pobl â nam ar y golwg yn cael eu trin fel ôl-ystyriaeth, gyda darpariaeth hanfodol wedi'i diraddio i bosibiliadau yn y dyfodol yn hytrach na blaenoriaethau brys. Ac fel maen nhw'n nodi, ar hyn o bryd, dim ond cyfeiriad at hygyrchedd sydd ar wyneb y Bil. Unwaith eto, i ddyfynnu Cŵn Tywys Cymru, dylid ymgorffori safonau hygyrchedd wrth gynllunio gwasanaethau bysiau a'u cynnwys mewn manylder contractau.
Felly, rydym yn croesawu'r ddeddfwriaeth hon, er wrth gwrs rydyn ni'n credu bod yna lawer o ffyrdd y dylai fynd ymhellach, ond nid yw hynny'n rheswm i gadw'r brych a lluchio'r babi, neu yn wir y bws yma. Edrychaf ymlaen at barhau i graffu ar y Bil yn y pwyllgor yn ei gyfnodau sydd i ddod. Oes, mae angen gwelliannau, ond neno'r Tad mae ei angen.
I welcome that the bus Bill is being delivered in this Senedd term under a Welsh Government that believes in investing in people and public services. I remember bringing a petition to the Petitions Committee entitled 'Buses for people not profit' after seeing services terminated as they were deemed not profitable, leaving communities stranded and people literally in tears and not being able to get to town. Buses are a lifeline for many.
The climate change committee visited Transport for Greater Manchester to hear about the Bee Network, which really struck home with us that we must manage expectations. It could be costly, but it shouldn't be a deterrent. We need to get the pipeline in place now in this Senedd term. We need to make sure that we bring along small companies, as has been discussed—which didn't happen in Manchester—because they are important to our rural economy and also to deliver that school transport. Every day, I know that dealing with school transport is really difficult for local authorities to make sure that we've got enough operators, escorts, et cetera, it's really fragile, but I am pleased that it has been addressed in the response that we've had by saying that small bundles will be available to bid for and that there will be support for doing those complicated contracts from Transport for Wales officers.
Expertise and experience will be needed to deliver this huge change. Public bus transport is complicated, it's also linked with school transport in many areas of north Wales already with the virement of budgets. This has been a Bill that we did hope would improve school transport as well. I remember, when I was on the local government and housing committee, hearing how the cost of school transport has increased by 40 per cent over recent years, especially since COVID. And again, I recall as a Cabinet member that school transport costs were about £700 per pupil; now, they're about £1,200 or even more per pupil, on average. I understand that we need to get this framework in place, though, and it has to be a public bus transport framework, but I hope in the future that we will have funding to improve this and to link it into school transport.
During a Transport for Wales meeting regarding the roll-out of the £1 young persons' bus fare, I was pleased and reassured to hear that Transport for Wales have new recruits. I was actually talking to new officers there with amazing expertise, which was a worry for me. One had many years of experience of delivering concessionary passes, and another one had worked for a local authority for many years as well. So, that experience is growing in Transport for Wales, and I was really reassured.
We need to grow participation with young people as well so that we can reinvest, and that's why I'm pleased that we've got this young person's guarantee as well. Accessibility, as has been mentioned by Delyth Jewell, is hugely important. I heard from Guide Dogs Cymru, and they said how a bus stop was moved to an inaccessible place by a car park. And also from drivers, who said a bus stop had moved without consultation with the drivers by local authorities. So, we need to make sure that local authorities consult with drivers, operators and people with disabilities before they make these changes with furniture.
The Transport for Wales access and inclusion panel has been established as a representative voice in the delivery of rail, and I would like to see that panel and its remit be extended so it can represent the voice of passengers across all modes of public transport. The passenger charter seems to be what happens with the rail service as well, and again, I think it was Delyth Jewell that mentioned at committee that if we can extend it so that we don't have vulnerable people left behind if that last bus doesn't turn up, as happens with the rail service, it's about thinking about that and hearing the voice of passengers.
A lot of what I've mentioned is about delivery more than just the Bill, but I can't help it because it's such a big thing. We need to consider all points at an early stage. Operators, local authorities, corporate joint committees, Transport for Wales and passenger representatives all need to have clarity about their roles as well, and be heard. We need to be able to work together. It's a long-awaited and much-needed bus Bill. I'm really pleased to see it here and I'm extremely proud to support it.
Rwy'n croesawu bod y Bil bysiau yn cael ei gyflwyno yn y tymor hwn o'r Senedd o dan Lywodraeth Cymru sy'n credu mewn buddsoddi mewn pobl a gwasanaethau cyhoeddus. Rwy'n cofio dod â deiseb i'r Pwyllgor Deisebau o'r enw 'Bysiau i bobl nid er elw' ar ôl gweld gwasanaethau yn cael eu terfynu gan eu bod yn cael eu hystyried yn amhroffidiol, gan adael cymunedau yn sownd a phobl yn llythrennol mewn dagrau a methu cyrraedd y dref. Mae bysiau yn achubiaeth i lawer.
Ymwelodd y pwyllgor newid hinsawdd â Transport for Greater Manchester i glywed am y Bee Network, a oedd wir yn taro tant gyda ni bod yn rhaid i ni reoli disgwyliadau. Gallai fod yn gostus, ond ni ddylai atal. Mae angen i ni gychwyn arni nawr yn nhymor y Senedd. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn cynnwys cwmnïau bach, fel y trafodwyd—na ddigwyddodd ym Manceinion—oherwydd eu bod yn bwysig i'n heconomi wledig a hefyd i ddarparu'r trafnidiaeth ysgol hwnnw. Bob dydd, rwy'n gwybod bod delio â thrafnidiaeth ysgol yn anodd iawn i awdurdodau lleol wneud yn siŵr bod gennym ni ddigon o weithredwyr, hebryngwyr, ac ati, mae'n fregus iawn, ond rwy'n falch bod y peth wedi cael sylw yn yr ymateb a gawsom ni drwy ddweud y bydd bwndeli bach ar gael i gynnig amdanyn nhw ac y bydd cefnogaeth i wneud y contractau cymhleth hynny gan swyddogion Trafnidiaeth Cymru.
Bydd angen arbenigedd a phrofiad i gyflawni'r newid enfawr hwn. Mae trafnidiaeth bysiau cyhoeddus yn gymhleth, mae hefyd yn gysylltiedig â thrafnidiaeth ysgol mewn sawl ardal o ogledd Cymru eisoes gyda throsglwyddo cyllidebau. Mae hwn wedi bod yn Fil yr oeddem yn gobeithio y byddai'n gwella trafnidiaeth ysgol hefyd. Rwy'n cofio, pan oeddwn ar y pwyllgor llywodraeth leol a thai, clywed sut mae cost trafnidiaeth ysgol wedi cynyddu 40 y cant dros y blynyddoedd diwethaf, yn enwedig ers COVID. Ac eto, rwy'n cofio fel aelod o'r Cabinet fod costau trafnidiaeth ysgol tua £700 y disgybl; nawr, maen nhw tua £1,200 neu hyd yn oed yn fwy fesul disgybl, ar gyfartaledd. Rwy'n deall bod angen i ni weithredu'r fframwaith hwn, fodd bynnag, ac mae'n rhaid iddo fod yn fframwaith trafnidiaeth bysiau cyhoeddus, ond rwy'n gobeithio yn y dyfodol y bydd gennym ni gyllid i wella hyn a'i gysylltu â thrafnidiaeth ysgol.
Yn ystod cyfarfod Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â chyflwyno tocynnau bws am £1 i bobl ifanc, roeddwn yn falch ac yn galonogol o glywed bod gan Trafnidiaeth Cymru recriwtiaid newydd. Roeddwn i'n siarad â swyddogion newydd yno gydag arbenigedd anhygoel, a oedd yn bryder i mi. Roedd gan un flynyddoedd lawer o brofiad o ddarparu tocynnau gostyngol, ac roedd un arall wedi gweithio i awdurdod lleol ers blynyddoedd lawer hefyd. Felly, mae'r profiad hwnnw'n cynyddu yn Trafnidiaeth Cymru, ac roedd hyn yn galondid mawr imi.
Mae angen i ni wneud mwy gyda phobl ifanc hefyd er mwyn i ni allu ailfuddsoddi, a dyna pam rwy'n falch bod gennym ni'r gwarant yma i bobl ifanc hefyd. Mae hygyrchedd, fel y soniodd Delyth Jewell amdano, yn hynod bwysig. Clywais gan Guide Dogs Cymru, ac fe ddywedon nhw sut y symudwyd arhosfan bws i le anhygyrch ger maes parcio. A hefyd gan yrwyr, a ddywedodd fod arhosfan bws wedi symud heb ymgynghori â'r gyrwyr gan awdurdodau lleol. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr bod awdurdodau lleol yn ymgynghori â gyrwyr, cwmnïau a phobl ag anableddau cyn iddyn nhw wneud y newidiadau hyn o ran celfi arosfannau.
Mae panel mynediad a chynhwysiant Trafnidiaeth Cymru wedi'i sefydlu fel llais cynrychioliadol wrth ddarparu rheilffyrdd, ac fe hoffwn i weld y panel hwnnw a'i gylch gwaith yn cael eu hymestyn fel y gall gynrychioli llais teithwyr ar draws pob dull o drafnidiaeth gyhoeddus. Mae'n ymddangos mai'r siarter teithwyr yw'r hyn sy'n digwydd gyda'r gwasanaeth rheilffordd hefyd, ac eto, rwy'n credu mai Delyth Jewell a soniodd yn y pwyllgor os gallwn ei ymestyn fel nad oes gennym ni bobl agored i niwed yn cael eu gadael ar ôl os nad yw'r bws olaf hwnnw'n ymddangos, fel sy'n digwydd gyda'r gwasanaeth rheilffordd, mae'n ymwneud â meddwl am hynny a chlywed llais teithwyr.
Mae llawer o'r hyn rydw i wedi'i grybwyll yn ymwneud â chyflawni mwy na dim ond y Bil, ond ni allaf helpu hynny oherwydd ei fod yn beth mor fawr. Mae angen i ni ystyried pob agwedd yn gynnar. Mae angen i gwmnïau trafnidiaeth, awdurdodau lleol, cyd-bwyllgorau corfforedig, Trafnidiaeth Cymru a chynrychiolwyr teithwyr i gyd fod yn eglur am eu swyddogaethau hefyd, a chael eu clywed. Mae angen i ni allu gweithio gyda'n gilydd. Mae'n Bil bysiau hir-ddisgwyliedig ac angenrheidiol. Rwy'n falch iawn o'i weld yma ac rwy'n hynod falch o'i gefnogi.
When this Bill came before us in committee at first, I was so enthusiastic and thought, 'This is going to really turn around what are poor bus services for our local communities currently'. We've got to remember that 12 per cent of people in Wales use a bus at least once a week. Seventy-two million passenger journeys took place in Wales in 2024, but that is still significantly lower than journeys taken in the rest of Great Britain. Four thousand members of staff in Wales are in employment reliant on local bus services. In England, outside of London, 62,000 are actually employed, and in Scotland, 12,000 are employed within the bus service sector.
Buses are the backbone of our communities. They are vital for commuters, school pupils and the elderly getting to important appointments and things, shopping—lots of different reasons. We've talked so often over the years here about social isolation, and people's fear of going out. Obtaining a good bus service is so important. Otherwise, it just contributes to social isolation. There are massive failings now. We've seen our bus services sliced to the bone and so we have to do something.
I agree with a lot of what my colleague Sam Rowlands has said. This Bill is not the right vehicle—pardon the pun—in which to deliver a better bus service. But for my small and medium-sized enterprises, who are now on the brink of panic, because they feel—[Interruption.] Hold on a minute. If you want to intervene, go ahead and do it. Over the last two decades, Welsh passenger journeys have declined by a quarter, and we're aware that COVID was quite unhelpful, but I would have thought by now we would have started to see more bus usage, but we have not.
Operating costs have increased due to interest rates, corporation tax, limitations in investment and additional capital costs. Many people have mentioned, and we went, didn't we, to see it in Manchester, and the differences actually between Manchester—. I'm not thinking myself, personally, that it was the best model to go and compare to us here in Wales with our rural areas and what have you. Welsh passenger journeys have declined. Operating costs have increased as a result of taxes placed on them now. Bus services that the elderly and vulnerable rely on to access hospitals, shops and banks are being withdrawn due to the high cost of running these services.
All this is happening under the watch of successive Welsh Labour Governments. While action to improve our bus services is undoubtedly needed, franchising, as proposed in the Bill, is not the answer and carries significant risk. We saw so many stakeholders come to give evidence. They had nothing to gain by not telling the truth. We had the RNIB, Guide Dogs Wales, other major organisations supporting groups for those with disabilities, and, frankly, they are really concerned about this current Bill.
Several concerns were outlined. One of the main concerns was regarding the affordability of the proposals in the Bill. How many times have we all been here and witnessed a new Bill coming through, with the financial regulations as well, only to find out down the line that it was unaffordable to achieve what the Bill was saying it wanted to achieve? The committee cautioned that, for the ambitions of the Bill to be achieved, it needs an ongoing programme of significant investment. I was even told by other user groups and other people who had helped in the model in Manchester that the ambitions of this Bill cannot—. In the time period that you've allowed for this Bill, the expectations cannot be met. [Interruption.] Go for it, Lee.
Pan ddaeth y Bil hwn ger ein bron yn y pwyllgor ar y dechrau, roeddwn mor frwdfrydig ac yn meddwl, 'Mae hyn yn mynd i wirioneddol weddnewid yr hyn sy'n wasanaethau bws gwael i'n cymunedau lleol ar hyn o bryd'. Mae'n rhaid i ni gofio bod 12 y cant o bobl yng Nghymru yn defnyddio bws o leiaf unwaith yr wythnos. Bu saith deg dau miliwn o deithiau yng Nghymru yn 2024, ond mae hynny'n dal i fod yn sylweddol is na'r teithiau a wnaed yng ngweddill Prydain Fawr. Mae pedair mil o aelodau o staff yng Nghymru mewn cyflogaeth sy'n dibynnu ar wasanaethau bysiau lleol. Yn Lloegr, y tu allan i Lundain, mae 62,000 yn cael eu cyflogi mewn gwirionedd, ac yn yr Alban, mae 12,000 yn cael eu cyflogi yn y sector gwasanaeth bysiau.
Bysiau yw asgwrn cefn ein cymunedau. Maen nhw'n hanfodol i gymudwyr, disgyblion ysgol a'r henoed fynd i apwyntiadau a phethau pwysig, siopa—llawer o wahanol resymau. Rydym ni wedi siarad mor aml dros y blynyddoedd yma am ynysu cymdeithasol, ac ofn pobl o fynd allan. Mae cael gwasanaeth bws da mor bwysig. Fel arall, mae'n cyfrannu at ynysu cymdeithasol. Mae yna fethiannau enfawr nawr. Rydym ni wedi gweld ein gwasanaethau bws yn cael eu cwtogi nes fo fawr ddim ar ôl ac felly mae'n rhaid i ni wneud rhywbeth.
Rwy'n cytuno â llawer o'r hyn y mae fy nghyd-Aelod Sam Rowlands wedi'i ddweud. Nid y Bil hwn yw'r cerbyd cywir—maddeuwch y chwarae ar eiriau—i ddarparu gwell gwasanaeth bws. Ond i fy mentrau bach a chanolig, sydd bellach ar drothwy panig, oherwydd eu bod yn teimlo—[Torri ar draws.] Arhoswch funud. Os ydych chi eisiau ymyrryd, ewch ymlaen a gwnewch hynny. Dros y ddau ddegawd diwethaf, mae teithiau gan deithwyr yng Nghymru wedi gostwng chwarter, ac rydym ni'n ymwybodol na fu COVID yn fawr o gymorth, ond byddwn wedi meddwl erbyn hyn y byddem ni wedi dechrau gweld mwy o ddefnydd o fysiau, ond nid ydym ni wedi.
Mae costau gweithredu wedi cynyddu oherwydd cyfraddau llog, treth gorfforaeth, cyfyngiadau mewn buddsoddiad a chostau cyfalaf ychwanegol. Mae llawer o bobl wedi sôn, ac fe aethom ni, yn do, i'w weld ym Manceinion, a'r gwahaniaethau mewn gwirionedd rhwng Manceinion—. Dydw i ddim yn meddwl fy hun, yn bersonol, mai dyma'r model gorau i'w gymharu â ni yma yng Nghymru gyda'n hardaloedd gwledig ac ati. Mae teithiau gan deithwyr Cymru wedi gostwng. Mae costau gweithredu wedi cynyddu o ganlyniad i drethi a roddir arnyn nhw nawr. Mae gwasanaethau bws y mae'r henoed a'r bregus yn dibynnu arnyn nhw i gael mynediad at ysbytai, siopau a banciau yn cael eu cwtogi oherwydd y gost uchel o redeg y gwasanaethau hyn.
Mae hyn i gyd yn digwydd o dan oruchwyliaeth Llywodraethau Llafur Cymru olynol. Er bod angen gweithredu i wella ein gwasanaethau bysiau heb os, nid masnachfreinio, fel y cynigir yn y Bil, yw'r ateb ac mae peryg sylweddol i hynny. Fe welsom ni gymaint o randdeiliaid yn dod i roi tystiolaeth. Nid oedd ganddyn nhw unrhyw beth i'w ennill trwy beidio â dweud y gwir. Fe gawsom ni'r RNIB, Cŵn Tywys Cymru, sefydliadau mawr eraill sy'n cefnogi grwpiau i'r rhai ag anableddau, ac, a dweud y gwir, maen nhw'n bryderus iawn am y Bil presennol hwn.
Amlinellwyd sawl pryder. Un o'r prif bryderon oedd ynglŷn â fforddiadwyedd y cynigion yn y Bil. Sawl gwaith rydym ni i gyd wedi bod yma ac wedi gweld Bil newydd yn cael ei gyflwyno, gyda'r rheoliadau ariannol hefyd, dim ond i ddarganfod wedyn ei bod yn anfforddiadwy cyflawni'r hyn yr oedd y Bil yn dweud fod arno eisiau ei gyflawni? Rhybuddiodd y pwyllgor, er mwyn cyflawni uchelgeisiau'r Bil, mae angen rhaglen barhaus o fuddsoddiad sylweddol. Dywedwyd wrthyf i hyd yn oed gan grwpiau defnyddwyr eraill a phobl eraill a oedd wedi helpu yn y model ym Manceinion na all uchelgeisiau'r Bil hwn—. Yn y cyfnod amser rydych chi wedi'i ganiatáu ar gyfer y Bil hwn, ni ellir bodloni'r disgwyliadau. [Torri ar draws.] Ewch amdani, Lee.
The Finance Committee report notes that the expected benefits of the Bill are five times greater than its costs over a 30-year horizon—five times greater. In terms of spending, even on current spending, the regulatory impact assessment estimates a 22 per cent increase in passengers by 2040, on the base network. So, I'm afraid your concerns are not backed up by the evidence.
Mae adroddiad y Pwyllgor Cyllid yn nodi bod manteision disgwyliedig y Bil bum gwaith yn fwy na'i gostau dros gyfnod o 30 mlynedd—pum gwaith yn fwy. O ran gwariant, hyd yn oed ar wariant cyfredol, mae'r asesiad effaith rheoleiddiol yn amcangyfrif cynnydd o 22 y cant mewn teithwyr erbyn 2040, ar y rhwydwaith sylfaenol. Felly, rwy'n ofni nad yw eich pryderon yn cael eu cefnogi gan y dystiolaeth.
Well, I'm afraid you've said things on other Bills going forward—the 20 mph—and look at the actual and real costs of that, and what that's going to cost. So, I've got to be honest, you're not the right person to be telling me this.
While the Cabinet Secretary stated that the proposals set out in the Bill will ultimately lead to savings, as there will be more control over how bus service funding is used, it doesn't fully account for the costs of creating the necessary infrastructure or the ongoing costs associated with franchised services.
Another concern raised was the impact the contract application process will have. Manchester told us that they've lost a lot of their small and medium-sized enterprises. I'm not prepared to stand here and see my small and medium-sized bus companies in Aberconwy be sacrificed in this way. Ninety-nine per cent of businesses in Wales are SMEs, and we should be considering them—not that this Welsh Government does consider them on other aspects, but there you go.
Lee Robinson, the executive director of Transport for Wales, affirmed the importance of SMEs in bus provision during the evidence session, and he urged for more simplicity in the contract design. Many smaller bus companies have fewer staff available to complete these contract bids. How many organisations have we seen where they have individual posts within their companies or organisations to fill those grant application forms out? It's virtually impossible for small and medium-sized enterprises to even get a look in, and I can't support that.
One guide dog commented that, once again, people with a vision impairment—[Interruption.] Oh, she's giggling again—are an afterthought.
Wel, rwy'n ofni eich bod wedi dweud pethau ynglŷn â Biliau eraill a gyflwynwyd—yr 20 milltir yr awr—ac edrychwch ar gostau go iawn a gwirioneddol hynny, a beth fydd cost hynny. Felly, mae'n rhaid i mi fod yn onest, nid chi yw'r person iawn i fod yn dweud hyn wrthyf.
Er bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud y bydd y cynigion a nodir yn y Bil yn y pen draw yn arwain at arbedion, gan y bydd mwy o reolaeth dros sut mae cyllid gwasanaethau bysiau yn cael ei ddefnyddio, nid yw'n cyfrif yn llawn am y costau o greu'r seilwaith angenrheidiol na'r costau parhaus sy'n gysylltiedig â gwasanaethau masnachfraint.
Pryder arall a godwyd oedd effaith y broses ymgeisio am gontract. Dywedodd Manceinion wrthym ni eu bod nhw wedi colli llawer o'u mentrau bach a chanolig. Dydw i ddim yn barod i sefyll yma a gweld fy nghwmnïau bysiau bach a chanolig yn Aberconwy yn cael eu haberthu fel hyn. Mae naw deg naw y cant o fusnesau yng Nghymru yn fusnesau bach a chanolig, ac fe ddylem ni fod yn eu hystyried—nid bod Llywodraeth Cymru yn eu hystyried ar agweddau eraill, ond dyna chi.
Cadarnhaodd Lee Robinson, cyfarwyddwr gweithredol Trafnidiaeth Cymru, bwysigrwydd busnesau bach a chanolig wrth ddarparu bysiau yn ystod y sesiwn dystiolaeth, ac anogodd mwy o symlrwydd wrth ddylunio'r contract. Mae gan lawer o gwmnïau bysiau llai o staff ar gael i gwblhau'r cynigion contract hyn. Faint o sefydliadau rydym ni wedi'u gweld lle mae ganddyn nhw swyddi unigol yn eu cwmnïau neu sefydliadau i lenwi'r ffurflenni cais am grant hynny? Mae'n bron yn amhosibl i fusnesau bach a chanolig hyd yn oed gystadlu, ac ni allaf gefnogi hynny.
Dywedodd un ci tywys, unwaith eto, fod pobl â nam ar y golwg—[Torri ar draws.] O, mae hi'n chwerthin eto—yn ôl-ystyriaeth.
I think she might have been giggling at the fact that you said that the guide dog had been commenting. [Laughter.]
Rwy'n credu y gallai hi fod yn chwerthin at y ffaith ichi ddweud bod y ci tywys wedi bod yn gwneud sylwadau. [Chwerthin.]
'Guide Dogs Cymru' I said. It has stated that the Bill fails people with a vision impairment by not embedding enforceable commitments. [Interruption.] You're very childish and immature.
'Cŵn Tywys Cymru' ddywedais i. Mae wedi nodi bod y Bil yn siomi pobl â nam ar y golwg trwy beidio ag ymgorffori ymrwymiadau gorfodadwy. [Torri ar darws.] Rydych chi'n blentynnaidd ac anaeddfed iawn.
I've been extremely generous with you, Janet. You are way over time now, so if you can bring your remarks to a close.
Rydw i wedi bod yn hynod hael gyda chi, Janet. Rydych chi ymhell dros amser nawr, felly os gallwch chi ddod â'ch sylwadau i ben.
I'm just going to ask the Cabinet Secretary: does the Cabinet Secretary not think there is a different way of promoting franchising? One of the best ways, however, to improve the bus network in Wales is to support our smaller and medium-sized enterprises. Instead of doing away with them, why don't you bring policies forward to actually grow them and allow them to take the role forward? After all, they've been serving us well for many years.
Rydw i'n mynd i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet: onid yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn credu bod ffordd wahanol o hyrwyddo masnachfreinio? Un o'r ffyrdd gorau, fodd bynnag, o wella'r rhwydwaith bysiau yng Nghymru yw cefnogi ein mentrau llai a chanolig. Yn hytrach na chael gwared arnyn nhw, pam nad ydych chi'n cyflwyno polisïau i'w datblygu a chaniatáu iddyn nhw hyrwyddo'r swyddogaeth? Wedi'r cyfan, maen nhw wedi bod yn ein gwasanaethu'n dda ers blynyddoedd lawer.
I fully support the general principles of the Bill. Perhaps we can focus our comments for the remainder of the debate on what is before us. From many of the concerns I've heard raised, I hope that we will have very lively amendments put forward. Because this is a crucial matter for so many people in our communities.
I have to say that, over the summer—no surprise to anyone that's been following the news in South Wales Central regarding school transport—buses have been something that have been in my inbox a lot. I'm sure a number of my constituents have also contacted the Cabinet Secretary on this very matter. I was also lucky enough to join the committee for one of the scrutiny sessions, and it is something that many of us take a keen interest in. Because cars are seen by some—they think that everybody has a car, but for the majority of people we represent, it's actually buses that people care about the most. There's been a great deal of investment in trains, but it's actually buses that are the most accessible form of transport for the majority of people in our communities. I'm sure many of you, like myself, represent a number of communities where car ownership is very low, they don't have access to trains, and, actually, the bus network is failing them currently. So, they will be desperate to see progress on this.
One of the things that really struck me during the scrutiny process was how ambitious it is, but also how long it is going to take to really get the network that will really work for people, so that they see the benefits immediately. I would like to ask the Cabinet Secretary—I note your points in terms of the learner travel Measure, but I do think we have to look at this in the whole. The points made by the Chair of the committee are extremely valid, because if I can ask you to look at the example right now in Rhondda Cynon Taf, where the changes to school transport have been implemented—. Last week I spent an afternoon seeing teachers at bus stops trying to ensure that children were safely getting onto public buses. There were queues. The infrastructure involved is going to be significant in terms of ensuring there's enough shelter, because there isn't enough shelter currently, in terms of ensuring that pavements are wide enough, and that we have traffic control measures in place. I think if we don't solve learner travel and look at it in the whole mix, I really worry what it will mean in terms of the safety of pupils as well. I also worry that we can't delay. I see, in terms of the learner travel Measure, that the consultation has been extended. But, actually, there are very real problems now and safety concerns, and I do worry what it will mean in terms of attendance as well.
So, I would like to get some clarification that when you talk about the infrastructure, we are talking about those very practical things. We've heard a number of important points being made in terms of accessibility. I would echo those points. I know they're points I've raised with you previously, Cabinet Secretary. You've given me the assurances that these are things that are crucial to you. But unless we have these improvements, people will lose confidence very quickly in terms of using the buses that are available to them. It's having that clear road map for people to understand, 'When will the change be in place that I require now?', because, currently, things like community transport are stopping people from getting to vital hospital appointments. It means that people are isolated. They're not accessing treatment at times—something the Coalfields Regeneration Trust raised with us as an issue only this lunchtime in the Senedd. So, this is very complex, but I think people will want to know, 'When will the service be transformed in my community?' And if we can't give them an answer on the learner travel Measure, I worry that they will lose faith in this bus Bill. So, I would urge you to please consider how we can incorporate the learner travel Measure into this. I'm sure the safe school transport RCT campaign have a number of suggestions for you, and I would also ask if you would be willing to meet with them and campaigners—perhaps visit with us—to see what it actually means in practice, and some of the changes that are required so that this is successful—something that I would hope all of us would want to see achieved.
Rwy'n cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil yn llwyr. Efallai y gallwn ni ganolbwyntio ein sylwadau ar gyfer gweddill y ddadl ar yr hyn sydd o'n blaenau. O lawer o'r pryderon rydw i wedi'u clywed yn cael eu codi, rwy'n gobeithio y bydd gwelliannau brwd iawn wedi'u cyflwyno. Oherwydd mae hwn yn fater hanfodol i gymaint o bobl yn ein cymunedau.
Mae'n rhaid i mi ddweud, dros yr haf—na fydd yn syndod i unrhyw un sydd wedi bod yn dilyn y newyddion yng Nghanol De Cymru ynglŷn â thrafnidiaeth ysgol—mae bysiau wedi bod yn fy mewnflwch yn aml. Rwy'n siŵr bod nifer o fy etholwyr hefyd wedi cysylltu â'r Ysgrifennydd Cabinet ar yr union fater hwn. Roeddwn i hefyd yn ddigon ffodus i ymuno â'r pwyllgor ar gyfer un o'r sesiynau craffu, ac mae'n rhywbeth sydd o ddiddordeb mawr i lawer ohonom ni. Oherwydd bod ceir yn cael eu gweld gan rai—maen nhw'n meddwl bod gan bawb gar, ond i'r mwyafrif o'r bobl rydym ni'n eu cynrychioli, mewn gwirionedd bysiau mae pobl yn poeni amdanyn nhw fwyaf. Bu llawer o fuddsoddi mewn trenau, ond mewn gwirionedd bysiau yw'r math mwyaf hygyrch o drafnidiaeth i'r mwyafrif o bobl yn ein cymunedau. Rwy'n siŵr bod llawer ohonoch chi, fel fi, yn cynrychioli nifer o gymunedau lle mae perchnogaeth ceir yn isel iawn, nid oes ganddyn nhw fynediad at drenau, ac, mewn gwirionedd, mae'r rhwydwaith bysiau yn eu siomi ar hyn o bryd. Felly, byddan nhw'n torri eu boliau i weld cynnydd ar hyn.
Un o'r pethau a wnaeth argraff fawr arna i yn ystod y broses graffu oedd pa mor uchelgeisiol ydyw, ond hefyd pa mor hir y bydd yn ei gymryd i gael y rhwydwaith a fydd yn gweithio i bobl, fel eu bod yn gweld y manteision ar unwaith. Fe hoffwn i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet—rwy'n nodi eich pwyntiau o ran y Mesur teithio gan ddysgwyr, ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni edrych ar hyn yn ei gyfanrwydd. Mae'r pwyntiau a wnaed gan Gadeirydd y pwyllgor yn hynod ddilys, oherwydd os gallaf ofyn i chi edrych ar yr enghraifft ar hyn o bryd yn Rhondda Cynon Taf, lle mae'r newidiadau i drafnidiaeth ysgol wedi'u gweithredu—. Yr wythnos diwethaf treuliais brynhawn yn gweld athrawon mewn arosfannau bysiau yn ceisio sicrhau bod plant yn mynd yn ddiogel ar fysiau cyhoeddus. Roedd ciwiau. Mae'r seilwaith dan sylw yn mynd i fod yn sylweddol o ran sicrhau bod digon o lochesau, oherwydd nid oes digon o lochesau ar hyn o bryd, o ran sicrhau bod palmentydd yn ddigon llydan, a bod gennym ni fesurau rheoli traffig ar waith. Rwy'n credu os nad ydym ni'n datrys teithio i ddysgwyr ac yn edrych arno yn ei gyfanrwydd, rwy'n poeni beth fydd yn ei olygu o ran diogelwch disgyblion hefyd. Rwyf hefyd yn poeni na allwn ni oedi. Rwy'n gweld, o ran y Mesur teithio gan ddysgwyr, bod yr ymgynghoriad wedi'i ymestyn. Ond, mewn gwirionedd, mae yna broblemau go iawn nawr a phryderon diogelwch, ac rwy'n poeni beth fydd yn ei olygu o ran presenoldeb hefyd.
Felly, fe hoffwn i gael rhywfaint o eglurhad pan fyddwch chi'n sôn am y seilwaith, ein bod ni'n sôn am y pethau ymarferol iawn hynny. Rydym ni wedi clywed nifer o bwyntiau pwysig yn cael eu gwneud o ran hygyrchedd. Byddwn yn adleisio'r pwyntiau hynny. Rwy'n gwybod eu bod yn bwyntiau yr wyf wedi'u codi gyda chi o'r blaen, Ysgrifennydd Cabinet. Rydych chi wedi rhoi sicrwydd i mi fod y rhain yn bethau sy'n hanfodol i chi. Ond oni bai bod gennym ni'r gwelliannau hyn, bydd pobl yn colli hyder yn gyflym iawn o ran defnyddio'r bysiau sydd ar gael iddyn nhw. Mae ynglŷn â chael y canllaw clir hwnnw i bobl ddeall, 'Pryd fydd y newid yn ei le sydd ei angen arnaf nawr?', oherwydd, ar hyn o bryd, mae pethau fel trafnidiaeth gymunedol yn atal pobl rhag cyrraedd apwyntiadau ysbyty hanfodol. Mae'n golygu bod pobl wedi'u hynysu. Dydyn nhw ddim yn cael triniaeth ar adegau—rhywbeth a gododd yr Ymddiriedolaeth Adfywio Meysydd Glo gyda ni fel mater amser cinio yn y Senedd. Felly, mae hyn yn gymhleth iawn, ond rwy'n credu y bydd pobl eisiau gwybod, 'Pryd fydd y gwasanaeth yn cael ei drawsnewid yn fy nghymuned?' Ac os na allwn ni roi ateb iddyn nhw ynghylch y Mesur teithio gan ddysgwyr, rwy'n poeni y byddan nhw'n colli ffydd yn y Bil bysiau hwn. Felly, byddwn yn eich annog i ystyried sut y gallwn ni ymgorffori'r Mesur teithio gan ddysgwyr yn hyn. Rwy'n siŵr bod gan ymgyrch trafnidiaeth ysgol ddiogel Rhondda Cynon Taf nifer o awgrymiadau i chi, a byddwn hefyd yn gofyn a fyddech chi'n fodlon cwrdd â nhw ac ymgyrchwyr—efallai ymweld â ni—i weld beth mae'n ei olygu mewn gwirionedd, a rhai o'r newidiadau sydd eu hangen er mwyn i hyn fod yn llwyddiannus—rhywbeth y byddwn yn gobeithio y byddai pob un ohonom ni eisiau ei weld yn cael ei gyflawni.
As far as possible, I want to see learner travel integrated with public transport, because the current system isn't working. Certainly, in Cardiff, we have learner transport that costs £400 million a year, even to those on free school meals. We have unsupervised buses where young people—. I mean, the driver is having to put up with consistent vandalism going on, bullying going on, and there's nobody there to stop it. If we had it integrated with public transport, then the public at large would be saying, 'Sit down, son', or, you know, would be stopping this horrendous thing going on. As it is, one single person, one driver, cannot control the behaviour of up to 30 or 40 children. Clearly, there is bullying going on as well. So, I'm really worried about that. In urban areas, I want to see proper mapping, ensuring that we are serving all the communities that need to go to secondary school X, and that it is done on public transport.
Transport poverty is a major issue across Wales. People are struggling to maintain a car that costs more than 10 per cent of their income, in some cases a lot more, simply because there is not reliable public transport. There's an impact on the individual, there's an impact on the economy, and that's simply because the public transport that's available is simply not reliable enough. So, we have to do a massive mapping exercise to ensure that people can get to their places of work and that they can also get to the places where childcare is available, because not many employers will want you turning up with a two-year-old to start work.
So, I think the Conservative position on this, 'We don't like it, therefore, we're just not voting for it,' is absolutely ridiculous, particularly with Janet Finch-Saunders being on the relevant committee where you are involved intimately at Stage 1 and Stage 2. If you don't think the Bill as constituted is going to deliver for SMEs, then you need to introduce clauses that will ensure that happens. I am astonished that that might be the case, because we've already passed the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Act 2023, which ought to oblige those who are commissioning services that contracts are sufficiently small in bite-sized chunks to enable SMEs to successfully bid.
There's an economic reason for that as well, because it's all part of supporting the foundational economy. If we simply allow multinational companies to gobble up all the contracts that are available, guess where the profits go? Outside Wales. So, the SMEs are absolutely fundamental to justice and for the functioning of our own economy. It simply isn't good for the economy if people can't hold down a job because transport doesn't exist to get them there, or that they're spending far too much of their time—the productivity is far too low—if it takes an hour to get to work and an hour back.
In eastern Cardiff, it really does take an hour to get to the city centre from the edge of Cardiff. That's because there's no train service as part of the metro system, and the congestion is horrendous. So, a question to the Cabinet Secretary is: what conversation have you had with the UK Government since we were allocated £400 million for improving the rail networks in Wales, to ensure that we're getting on with the south-east Wales metro, so that we can have these buses as an integrated part of the Burns plan? It really is very, very urgent.
I note that Manchester has seen a 14 per cent increase in take-up, but Manchester already had a well-established metro tram system, which complements this bus network, which makes it feasible for everybody to be able to navigate the predictable journeys for work, education, health, shopping and leisure throughout, presumably, the Manchester travel-to-work area. So, that's what we need to aspire to in our regional circumstances.
I know that the numbers of people without a car are one in five, but, obviously, in poorer communities, it's five in 10. Actually, they're better served by buses at the moment, because the bus companies know that that's where the people who are obliged to travel on a bus exist. The people who are really suffering are those who are in the areas where car ownership is high, and people like the elderly, those who can't drive, simply have no bus service. So, it's very difficult.
I want to know how we're going to make this an efficient and effective service. The bus priority measures are crucial to reliability, which is what will make people make that shift out of the car. So, what is in the Bill to oblige local authorities or the corporate joint committees, in areas where there is congestion that will hold up the bus, to come up with plans to ensure that the bus goes through first? I think this is an incredibly important Bill, and the climate change and infrastructure committee has got to do a lot of work on getting the detail right, and, hopefully, that includes Conservative Members.
Cyn belled ag y bo modd, fe hoffwn i weld teithio i ddysgwyr wedi'i integreiddio â thrafnidiaeth gyhoeddus, oherwydd nid yw'r system bresennol yn gweithio. Yn sicr, yng Nghaerdydd, mae gennym ni drafnidiaeth i ddysgwyr sy'n costio £400 miliwn y flwyddyn, hyd yn oed i'r rhai sy'n cael prydau ysgol am ddim. Mae gennym ni fysiau heb oruchwyliaeth lle mae pobl ifanc—. Yr hyn rwy'n ei olygu yw, mae'r gyrrwr yn gorfod goddef fandaliaeth gyson, bwlio, ac nid oes neb yno i'w stopio. Pe baem ni wedi ei integreiddio â thrafnidiaeth gyhoeddus, yna byddai'r cyhoedd yn gyffredinol yn dweud, 'Eistedda, fachgen', neu, wyddoch chi, byddai'n stopio'r peth erchyll hwn sy'n digwydd. Fel y mae, ni all un person, un gyrrwr, reoli ymddygiad hyd at 30 neu 40 o blant. Yn amlwg, mae bwlio yn digwydd hefyd. Felly, rydw i'n poeni am hynny. Mewn ardaloedd trefol, fe hoffwn i weld mapio priodol, gan sicrhau ein bod yn gwasanaethu'r holl gymunedau sydd angen mynd i ysgol uwchradd X, a bod hynny'n cael ei wneud ar drafnidiaeth gyhoeddus.
Mae tlodi trafnidiaeth yn fater mawr ledled Cymru. Mae pobl yn cael trafferth cynnal car sy'n costio mwy na 10 y cant o'u hincwm, mewn rhai achosion llawer mwy, dim ond oherwydd nad oes trafnidiaeth gyhoeddus ddibynadwy. Mae yna effaith ar yr unigolyn, mae yna effaith ar yr economi, ac mae hynny'n syml oherwydd nad yw'r drafnidiaeth gyhoeddus sydd ar gael yn ddigon dibynadwy. Felly, mae'n rhaid i ni wneud ymarfer mapio enfawr i sicrhau bod pobl yn gallu cyrraedd eu lleoedd gwaith ac y gallan nhw hefyd gyrraedd y lleoedd lle mae gofal plant ar gael, oherwydd ni fydd llawer o gyflogwyr eisiau i chi ddod gyda phlentyn dwy oed i ddechrau gwaith.
Felly, rwy'n credu bod safbwynt y Ceidwadwyr ar hyn, 'Dydym ni ddim yn ei hoffi, felly dydym ni ddim yn mynd i bleidleisio drosto,' yn hollol chwerthinllyd, yn enwedig gyda Janet Finch-Saunders yn aelod o'r pwyllgor perthnasol lle rydych chi'n ymwneud yn agos â Chyfnod 1 a Chyfnod 2. Os nad ydych chi'n meddwl bod y Bil fel y'i cyfansoddwyd yn mynd i gyflawni i fusnesau bach a chanolig, yna mae angen i chi gyflwyno cymalau a fydd yn sicrhau bod hynny'n digwydd. Rwy'n synnu y gallai hynny fod yn wir, oherwydd rydym ni eisoes wedi pasio Deddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023, a ddylai orfodi'r rhai sy'n comisiynu gwasanaethau fod contractau'n ddigon bach ac yn ddigon darniog i alluogi busnesau bach a chanolig i gynnig yn llwyddiannus.
Mae rheswm economaidd am hynny hefyd, oherwydd mae'r cyfan yn rhan o gefnogi'r economi sylfaenol. Os ydym ni'n syml yn caniatáu i gwmnïau rhyngwladol lowcio'r holl gontractau sydd ar gael, dyfalwch ble mae'r elw yn mynd? Y tu allan i Gymru. Felly, mae'r busnesau bach a chanolig yn gwbl sylfaenol i gyfiawnder ac i weithrediad ein heconomi ein hunain. Nid yw'n dda i'r economi os nad yw pobl yn gallu dal swydd oherwydd nad yw trafnidiaeth yn bodoli i'w cael yno, neu eu bod yn treulio llawer gormod o'u hamser—mae'r cynhyrchiant yn llawer rhy isel—os yw'n cymryd awr i fynd i'r gwaith ac awr yn ôl.
Yn nwyrain Caerdydd, mae hi mewn difrif yn cymryd awr i gyrraedd canol y ddinas o gyrion Caerdydd. Mae hynny oherwydd nad oes gwasanaeth trên fel rhan o'r system metro, ac mae'r tagfeydd yn ofnadwy. Felly, cwestiwn i'r Ysgrifennydd Cabinet yw: pa sgwrs ydych chi wedi'i chael gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig ers i ni gael £400 miliwn i wella'r rhwydweithiau rheilffyrdd yng Nghymru, er mwyn sicrhau ein bod ni'n bwrw ymlaen â metro de-ddwyrain Cymru, fel y gallwn ni gael y bysiau hyn fel rhan integredig o gynllun Burns? Mae'n wirioneddol yn fater o frys mawr iawn.
Nodaf fod Manceinion wedi gweld cynnydd o 14 y cant yn y defnydd, ond roedd gan Fanceinion system tramiau metro sefydledig eisoes, sy'n ategu'r rhwydwaith bysiau hwn, sy'n ei gwneud hi'n ymarferol i bawb allu fynd ar y teithiau rhagweladwy ar gyfer gwaith, addysg, iechyd, siopa a hamdden trwy, yn ôl pob tebyg, ardal teithio i'r gwaith ym Manceinion. Felly, dyna beth mae angen i ni anelu ato yn ein hamgylchiadau rhanbarthol.
Rwy'n gwybod bod nifer y bobl heb gar yn un o bob pump, ond, yn amlwg, mewn cymunedau tlotach, mae'n bump o bob 10. Mewn gwirionedd, maen nhw'n cael eu gwasanaethu'n well gan fysiau ar hyn o bryd, oherwydd mae'r cwmnïau bysiau yn gwybod mai dyna lle mae'r bobl sy'n gorfod teithio ar fws yn bodoli. Y bobl sy'n dioddef mewn gwirionedd yw'r rhai sydd yn yr ardaloedd lle mae perchnogaeth car yn uchel, ac mae pobl fel yr henoed, y rhai nad ydyn nhw'n gallu gyrru, heb wasanaeth bws o gwbl. Felly, mae'n anodd iawn.
Fe hoffwn i wybod sut rydym ni'n mynd i wneud hwn yn wasanaeth effeithlon ac effeithiol. Mae'r mesurau blaenoriaeth bysiau yn hanfodol i ddibynadwyedd, a dyna fydd yn gwneud i bobl wneud y newid hwnnw a pheidio â defnyddio'r car. Felly, beth sydd yn y Bil i orfodi awdurdodau lleol neu'r cyd-bwyllgorau corfforedig, mewn ardaloedd lle mae tagfeydd a fydd yn dal y bws yn ôl, i ddod o hyd i gynlluniau i sicrhau bod y bws yn mynd drwodd yn gyntaf? Rwy'n credu bod hwn yn Fil hynod bwysig, ac mae'n rhaid i'r pwyllgor newid hinsawdd a seilwaith wneud llawer o waith ar gael y manylion yn iawn, a, gobeithio, mae hynny'n cynnwys Aelodau Ceidwadol.
I've consistently raised the poor levels of bus services in the region I represent, leaving many communities, especially in areas like Neath Port Talbot—many of whose Valleys communities, like the Swansea, Dulais, Neath and Afan valleys, of course, have no rail services at all—then cut off from work opportunities, from education and training and healthcare, when they can't depend on the bus service network. And really, that's why this Bill is so important. It offers a chance to reverse decades of decline and neglect, and put passengers first. Like Heledd Fychan, my inbox is full of e-mails from constituents telling me about their tales of why they've been left behind, why they've missed appointments, why they've had to cancel hospital appointments, where they are unable to take up work because, if they can get there, they can't get back in the evening et cetera.
So, I really welcome the fact that South Wales West will be the first region to move to franchising, and I think it's a real opportunity to build a network that is reliable, that is integrated, but it really must be designed around people's needs. To do that, we really need to empower people to truly be part of that process and to ensure accountability, and I would really echo the points made by the Chair of the climate change committee around the passenger charter. We do not want people sitting on CJCs making these decisions. I know many of them are elected representatives—many of them are not bus users.
It's fitting we are debating this, of course, in Catch the Bus Month, a time to celebrate the social, economic and environmental value of buses. And it's something that I've raised before and something I feel should have been promoted much more over the years to increase and encourage use.
We've talked a lot about accessibility, and reform must really mean accessibility, and I, Cabinet Secretary, have raised again with you, many times, issues around accessibility across the public transport network, on both bus and rail. We've heard the concerns from people like Guide Dogs Cymru and RNIB Cymru. I would like the Cabinet Secretary to confirm that defined, minimum accessibility standards will be embedded in all franchising contracts from the outset, including ensuring cash can always be used to buy your fare. Diolch.
Rwyf wedi crybwyll lefelau gwael gwasanaethau bysiau yn y rhanbarth rwyf i'n ei gynrychioli'n gyson, gan adael llawer o gymunedau, yn enwedig mewn ardaloedd fel Castell-nedd Port Talbot—llawer o'u cymunedau yn y Cymoedd, fel cymoedd Abertawe, Dulais, Castell-nedd ac Afan, wrth gwrs, heb wasanaethau rheilffordd o gwbl—ac yna wedi'u hynysu o gyfleoedd gwaith, o addysg a hyfforddiant a gofal iechyd, pan na allan nhw ddibynnu ar y rhwydwaith gwasanaeth bysiau. Ac mewn gwirionedd, dyna pam mae'r Bil hwn mor bwysig. Mae'n cynnig cyfle i wrthdroi degawdau o ddirywiad ac esgeulustod, a rhoi teithwyr yn gyntaf. Fel Heledd Fychan, mae fy mewnflwch i'n llawn negeseuon e-bost gan etholwyr sy'n dweud wrthyf am eu straeon ynglŷn â pham maen nhw wedi cael eu gadael ar ôl, pam maen nhw wedi colli apwyntiadau, pam mae nhw wedi gorfod canslo apwyntiadau ysbyty, lle nad ydyn nhw'n gallu dechrau gwaith oherwydd, os gallan nhw gyrraedd yno, ni allan nhw fynd yn ôl gyda'r nos ac ati.
Felly, rwy'n croesawu'n fawr y ffaith mai Gorllewin De Cymru fydd y rhanbarth cyntaf i symud i fasnachfreinio, ac rwy'n credu ei fod yn gyfle gwirioneddol i greu rhwydwaith sy'n ddibynadwy, sy'n integredig, ond mae'n rhaid iddo gael ei gynllunio o amgylch anghenion pobl. Er mwyn gwneud hynny, mae angen i ni wirioneddol rymuso pobl i fod yn rhan o'r broses honno ac i sicrhau atebolrwydd, a byddwn yn wir yn adleisio'r pwyntiau a wnaed gan Gadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd ynghylch y siarter teithwyr. Does arnom ni ddim eisiau i bobl sy'n eistedd ar gyd-bwyllgor corfforedig wneud y penderfyniadau hyn. Rwy'n gwybod bod llawer ohonyn nhw'n yn gynrychiolwyr etholedig—nid yw llawer ohonyn nhw'n defnyddio bysiau.
Mae'n briodol ein bod yn trafod hyn, wrth gwrs, ym mis Dal y Bws, amser i ddathlu gwerth cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol bysiau. Ac mae'n rhywbeth rydw i wedi'i godi o'r blaen ac yn rhywbeth rwy'n teimlo y dylai fod wedi cael ei hyrwyddo llawer mwy dros y blynyddoedd i gynyddu ac annog defnydd ohonyn nhw.
Rydym ni wedi siarad llawer am hygyrchedd, ac mae'n rhaid i ddiwygio olygu hygyrchedd, ac rydw i, Ysgrifennydd Cabinet, wedi codi eto gyda chi, sawl gwaith, materion ynghylch hygyrchedd ar draws y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus, ar fysiau a rheilffyrdd. Rydym ni wedi clywed y pryderon gan bobl fel Cŵn Tywys Cymru ac RNIB Cymru. Fe hoffwn i i'r Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau y bydd safonau hygyrchedd diffiniedig, gofynnol yn cael eu hymgorffori ym mhob contract masnachfreinio o'r cychwyn cyntaf, gan gynnwys sicrhau y gallwch chi wastad dalu ag arian parod hefyd. Diolch.
I'm very pleased to be able to speak in this debate today, and I've been pleased to sit on the climate change committee, which has been scrutinising the Bill, and to take part in the visit to Manchester, which I thought was absolutely fascinating. What it highlighted to me was, actually, the scale of the task about what has to be done, but it was also very encouraging.
I think that this Bill of bus reform is a great opportunity to deliver locally an integrated transport system, and it's good to hear that it has begun so well in South Wales West. But I think it is absolutely crucial that we do all we can to involve everybody, as many people as we possibly can, in the preparations that are going on.
The Chair has summarised the main points that the committee has made, and many Members have raised the issue about accessibility. I want to really reiterate the importance of that point, so that anyone in Wales can use buses, can use them easily, without fear of not being able to travel. I know that we have received information from the RNIB and from Guide Dogs Cymru to ensure that public transport infrastructure is suitable for all. So, I support the points that have been made. I am glad there is a passenger charter, and that Transport for Wales's accessibility and inclusion panel will be involved in the consultation and engagement on the implementation of all aspects of franchising. But it does need to be clearly set out in the Bill about what 'accessibility' means, what the required standards are, and what happens if they're not met. Members have made those points already, but I do think it's so important.
Another point that hasn't been raised, which Guide Dogs Cymru have promoted, is that bus drivers should undertake mandatory disability equality training, and that this should be part of the contractual agreements. And I have had situations in my constituency where bus users—disabled bus users—have really suffered, actually, on the buses, and I think this would be a very good thing to bring in, because mandatory training is currently being developed for taxi drivers in Wales, so this training could easily be adopted for bus drivers.
I also think that the infrastructure, which has been mentioned, is so important—the importance of bus stops and the moratorium on shared bus stop borders, which has happened in England. I believe that that should come here to Wales, because, surely, nothing can be more alarming than stepping out of a bus into a bus lane, particularly if you can’t see what’s happening. So, I’d like to have a response from the Cabinet Secretary on that.
I think the SMEs are very important. We’ve got to do all we possibly can to ensure that they are involved in the new developments, and I believe the Cabinet Secretary is committed to that. So, I reiterate the points about the SMEs.
But what I felt as well that we learnt from Manchester was the importance of letting the public—all the public—know that this is happening and that there is this change. And I think it is crucial that there is bold and consistent branding and publicity, which will get more people onto our bus network. I think there should be a national branding that’s easily recognisable, and clear messaging that everyone can understand in relation to the changes and what that means for their services. And I was very struck in Manchester when they said that I believe it was Andy Burnham went on the local radio once a week to report on how many buses were late, how the bus service had performed during that week. So, I don’t know if we’ve got anybody who would do that here in Wales—[Laughter.]—whether the First Minister might do it, but it was done to show the importance of the fact that they were having a new system, they were going to try and improve reliability, that you could absolutely trust a bus if you went to a bus stop. And so, I think we learnt a lot from Manchester, but that was one of things I brought back with me.
So, in conclusion, I feel very strongly that it is a very important Bill. I am proud to be here supporting it. I think it’s absolutely great that the Welsh Government is putting this forward, and I’m sorry that it’s not a united vote for it, because I believe it’s got the basis of being built upon and developed. Diolch.
Rwy'n falch iawn o allu siarad yn y ddadl hon heddiw, ac rwyf wedi bod yn falch o eistedd ar y pwyllgor newid hinsawdd, sydd wedi bod yn craffu ar y Bil, a chymryd rhan yn yr ymweliad â Manceinion, a oedd yn ddiddorol iawn yn fy marn i. Yr hyn a amlygodd i mi oedd, mewn gwirionedd, graddfa'r dasg ynglŷn â'r hyn sydd i'w wneud, ond roedd hefyd yn galonogol iawn.
Rwy'n credu bod y Bil diwygio bysiau hwn yn gyfle gwych i ddarparu system drafnidiaeth integredig yn lleol, ac mae'n dda clywed ei fod wedi dechrau mor dda yng Ngorllewin De Cymru. Ond rwy'n credu ei bod hi'n hollol hanfodol ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i gynnwys pawb, cymaint o bobl ag y gallwn ni, yn y paratoadau sy'n mynd rhagddyn nhw.
Mae'r Cadeirydd wedi crynhoi'r prif bwyntiau y mae'r pwyllgor wedi'u gwneud, ac mae llawer o Aelodau wedi codi'r mater ynghylch hygyrchedd. Fe hoffwn i ailadrodd pwysigrwydd y pwynt hwnnw, fel y gall unrhyw un yng Nghymru ddefnyddio bysiau, eu defnyddio'n hawdd, heb ofni nad ydyn nhw'n gallu teithio. Gwn ein bod wedi derbyn gwybodaeth gan yr RNIB a chan Cŵn Tywys Cymru i sicrhau bod seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus yn addas i bawb. Felly, rwy'n cefnogi'r pwyntiau sydd wedi'u gwneud. Rwy'n falch bod siarter teithwyr, ac y bydd panel hygyrchedd a chynhwysiant Trafnidiaeth Cymru yn rhan o'r ymgynghoriad a'r ymgysylltu ar weithredu pob agwedd ar fasnachfreinio. Ond mae angen nodi'n glir yn y Bil beth mae 'hygyrchedd' yn ei olygu, beth yw'r safonau gofynnol, a beth sy'n digwydd os nad ydynt yn cael eu bodloni. Mae aelodau wedi gwneud y pwyntiau hynny eisoes, ond rwy'n credu ei fod mor bwysig.
Pwynt arall nad yw wedi'i godi, y mae Cŵn Tywys Cymru wedi'i hyrwyddo, yw y dylai gyrwyr bysiau ymgymryd â hyfforddiant cydraddoldeb anabledd gorfodol, ac y dylai hyn fod yn rhan o'r cytundebau contract. Ac rwyf wedi bod â sefyllfaoedd yn fy etholaeth i lle mae defnyddwyr bysiau—pobl anabl sy'n defnyddio bysiau—wedi dioddef i ddweud y gwir, mewn gwirionedd, ar y bysiau, ac rwy'n credu y byddai hyn yn beth da iawn i'w gyflwyno, oherwydd mae hyfforddiant gorfodol yn cael ei ddatblygu ar hyn o bryd ar gyfer gyrwyr tacsi yng Nghymru, felly gellid mabwysiadu'r hyfforddiant hwn yn hawdd ar gyfer gyrwyr bysiau.
Rwy'n credu hefyd bod y seilwaith, sydd wedi'i grybwyll, mor bwysig—pwysigrwydd safleoedd bysiau a'r moratoriwm ar ffiniau safleoedd bysiau a rennir, sydd wedi digwydd yn Lloegr. Rwy'n credu y dylai hynny ddigwydd yma yng Nghymru, oherwydd, yn sicr, ni all unrhyw beth fod yn fwy brawychus na chamu allan o fws i mewn i lôn fysiau, yn enwedig os na allwch chi weld beth sy'n digwydd. Felly, fe hoffwn i gael ymateb gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar hynny.
Rwy'n credu bod y busnesau bach a chanolig yn bwysig iawn. Mae'n rhaid i ni wneud popeth y gallwn ni i sicrhau eu bod yn rhan o'r datblygiadau newydd, ac rwy'n credu bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo i hynny. Felly, rwy'n ailadrodd y pwyntiau am y busnesau bach a chanolig.
Ond yr hyn yr oeddwn i'n teimlo hefyd ein bod ni wedi'i ddysgu o Fanceinion oedd pwysigrwydd gadael i'r cyhoedd—yr holl gyhoedd—wybod bod hyn yn digwydd ac y ceir y newid hwn. Ac rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol bod brandio a chyhoeddusrwydd beiddgar a chyson, a fydd yn cael mwy o bobl i'n rhwydwaith bysiau. Rwy'n credu y dylai fod brandio cenedlaethol sy'n hawdd ei adnabod, a negeseuon clir y gall pawb eu deall mewn perthynas â'r newidiadau a beth mae hynny'n ei olygu i'w gwasanaethau. Ac fe wnaeth argraff arna i ym Manceinion pan ddywedon nhw rwy'n credu mai Andy Burnham oedd yn mynd ar y radio lleol unwaith yr wythnos i adrodd ar faint o fysiau oedd yn hwyr, sut roedd y gwasanaeth bws wedi perfformio yn ystod yr wythnos honno. Felly, dydw i ddim yn gwybod a oes gennym ni unrhyw un a fyddai'n gwneud hynny yma yng Nghymru—[Chwerthin.]—a allai'r Prif Weinidog wneud hynny, ond fe wnaed hynny i ddangos pwysigrwydd y ffaith eu bod yn cael system newydd, roedden nhw'n mynd i geisio gwella dibynadwyedd, y gallech chi ymddiried yn llwyr mewn bws pe baech chi'n mynd i safle bws. Ac felly, rwy'n credu ein bod ni wedi dysgu llawer o Fanceinion, ond dyna oedd un o'r pethau wnes i ddysgu.
Felly, i gloi, rwy'n teimlo'n gryf iawn ei fod yn Fil pwysig iawn. Rwy'n falch o fod yma yn ei gefnogi. Rwy'n credu ei bod hi'n hollol wych bod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno hyn, ac mae'n ddrwg gen i nad oes pleidlais unedig drosto, oherwydd rwy'n credu bod ganddo'r sail i gael ei adeiladu a'i ddatblygu. Diolch.
Alun Davies.
Alun Davies.
I’m grateful to you, Presiding Officer, and grateful to the Cabinet Secretary for bringing this Bill in front of the Senedd this afternoon. I remember back in 2009, I think it was, that myself and Huw Lewis were talking about bringing forward a legislative consent motion, in those dark, dismal days, in order to bring forward powers that would enable the Welsh Government to actually legislate in exactly this way.
And what concerns me is that we deliver a system that connects people. I think the Bill talks about connecting communities, but communities are people, and we need to be able to connect people—connect people with services, connect people with businesses, Janet. You can’t talk about supporting small and medium-sized businesses if you don’t enable their customers to actually get there. And that’s the really crucial thing about the failed experiment of privatisation. And what we saw this afternoon was—. We didn’t see the Conservative Members doing the hard work in committee, did we? That’s not what we saw—asking the difficult questions, not just reading them, but asking them, looking at all the paperwork, understanding what the consequences of the legislation are, and then putting forward well-reasoned arguments for amendments. We didn’t see any of that. We saw none of it—we saw none of it all the way through Stage 1 scrutiny. We just saw a pretty poor speech from their spokesman this afternoon, and, then, at least an entertaining speech from the other Member who addressed us. And what we’ve seen is, in fact, the Conservatives going back, isn’t it? Somebody once said that the Conservatives are a person with two legs who never learnt to walk forward. And what we saw this afternoon was an example of that, because they are still wedded to the privatisation agenda of the 1980s. And if there's anything we’ve learnt in the subsequent 30 years or so, it's that the privatisation agenda of the 1980s failed Wales.
And we heard the Conservatives speaking about rural communities. Well, they failed rural communities more than they failed urban communities, in many ways. A privatised system has failed rural communities. But it's not just the rural communities that are being failed, of course; it's some of the urban communities that I represent as well, because the privatised system has not enabled people in Brynithel to actually get to shop in Abertillery, it has not enabled people in Garnlydan to be able to go to Ebbw Vale, and it has not enabled anyone, anywhere, across the whole of Blaenau Gwent to be able to reach the Grange hospital. That's where the privatisation system has left us, with disconnected people living in disconnected communities. And who suffers? The people, the businesses and the services that we are here to support and to underpin. So, the system has failed. And what we see from the Conservatives this afternoon is an example of 'We want more failure', not 'We want to actually address the fundamentals of this.'
And what I hope we'll be able to do, Cabinet Secretary, is to ensure that we have a creative approach to the way in which the franchise operation will operate, because, for example, one of the things that the Cabinet Secretary's predecessor, actually, Lee Waters, did was to introduce a Fflecsi system in Ebbw Vale. Now, the Fflecsi system worked quite well for some people, but not very well for most people. So, what we did was not simply to say, 'Well, we're going to abandon that in totality', what we did was to introduce a Fflecsi system that worked, particularly at the beginning and the end of the working day, and then return to a timetabled service for most of the day, which served the needs of the people. A creative approach—creative in terms of trying a pilot to learn, to see how it would work, and then adopting the lessons of that pilot in delivering a different system. The Cabinet Secretary has not heard from me on that system since he took office, because it works. And that is the important thing to actually recognise: it works. We experimented, we ran a pilot, we learned the lessons, and it works. And that's why we need to ensure that, when this Bill becomes law, we're able to move with speed then. I recognise the timetable that has been established and set out by the Cabinet Secretary, and I make no comment on that. But what I want to see is movement with speed and urgency to enable us to implement this policy as soon as possible.
And I'll just close my remarks by agreeing with some of the remarks made by Heledd Fychan and Delyth Jewell as well, because there are important lessons here to access school and college for people. There have been real, difficult issues for parents and for young people in Blaenau Gwent as we began the academic year this month, where we haven't had the bus services required to actually take people to their place of learning. We need to ensure that the bus services deliver connectivity for people throughout their lives, and I hope that what we'll be able to do, through this success—and I'm actually very confident that this Bill will be a success—is to be able to create a new generation of bus users, people who choose to use public transport and people who choose to use the buses, and who make that choice not because they don't have the option to use other services but because those services are so good that they will deliver the public transport that we require across the whole face of Wales. I'm grateful to you, Presiding Officer.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd, ac yn ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am ddod â'r Bil hwn gerbron y Senedd y prynhawn yma. Rwy'n cofio yn ôl yn 2009, rwy'n credu mai dyna pryd oedd hi, fy mod i a Huw Lewis yn sôn am gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol, yn y dyddiau tywyll, trist hynny, er mwyn cyflwyno pwerau a fyddai'n galluogi Llywodraeth Cymru i ddeddfu yn union fel hyn.
A'r hyn yr hoffwn i ei weld yw ein bod yn darparu system sy'n cysylltu pobl. Rwy'n credu bod y Bil yn sôn am gysylltu cymunedau, ond mae cymunedau yn bobl, ac mae angen i ni allu cysylltu pobl—cysylltu pobl â gwasanaethau, cysylltu pobl â busnesau, Janet. Allwch chi ddim sôn am gefnogi busnesau bach a chanolig os nad ydych chi'n galluogi eu cwsmeriaid i gyrraedd yno mewn gwirionedd. A dyna'r peth gwirioneddol hanfodol am yr arbrawf preifateiddio sydd wedi methu. A'r hyn a welsom ni y prynhawn yma oedd—. Ni welsom ni'r Aelodau Ceidwadol yn gwneud y gwaith caled yn y pwyllgor, naddo? Nid dyna a welsom ni—gofyn y cwestiynau anodd, nid dim ond eu darllen, ond eu gofyn, edrych ar yr holl waith papur, deall beth yw canlyniadau'r ddeddfwriaeth, ac yna cyflwyno dadleuon rhesymol dros welliannau. Ni welsom ni hynny o gwbl. Ni welsom ni ddim o hynny—ni welsom ni unrhyw beth yr holl ffordd trwy gyfnod craffu Cyfnod 1. Rydym ni newydd weld araith eithaf gwael gan eu llefarydd y prynhawn yma, ac, yna, o leiaf araith ddifyr gan yr Aelod arall a anerchodd ni. A'r hyn rydym ni wedi'i weld yw, mewn gwirionedd, y Ceidwadwyr yn mynd yn ôl, ynte? Dywedodd rhywun unwaith fod y Ceidwadwyr yn berson â dwy goes nad oedd erioed wedi dysgu cerdded ymlaen. Ac roedd yr hyn a welsom ni y prynhawn yma yn enghraifft o hynny, oherwydd maen nhw'n dal i fod yn rhwym i agenda preifateiddio y 1980au. Ac os oes unrhyw beth rydym ni wedi'i ddysgu yn y 30 mlynedd dilynol, hynny yw bod agenda preifateiddio y 1980au wedi methu Cymru.
Ac fe glywsom ni'r Ceidwadwyr yn sôn am gymunedau gwledig. Wel, fe wnaethon nhw danseilio cymunedau gwledig yn fwy nag y gwnaethon nhw danseilio cymunedau trefol, mewn sawl ffordd. Mae system wedi'i phreifateiddio wedi tanseilio cymunedau gwledig. Ond nid y cymunedau gwledig yn unig sy'n cael eu tanseilio, wrth gwrs; mae rhai o'r cymunedau trefol yr wyf yn eu cynrychioli hefyd, oherwydd nid yw'r system wedi'i phreifateiddio wedi galluogi pobl ym Mrynithel i fynd i siopa yn Abertyleri, nid yw wedi galluogi pobl yng Ngharnlydan i allu mynd i Lynebwy, ac nid yw wedi galluogi neb, yn unrhyw le, ar draws Blaenau Gwent gyfan i allu cyrraedd ysbyty'r Faenor. Dyna fu canlyniad y system wedi'i phreifateiddio, gyda phobl ddatgysylltiedig yn byw mewn cymunedau datgysylltiedig. A phwy sy'n dioddef? Y bobl, y busnesau a'r gwasanaethau rydym ni yma i'w cefnogi a'u cefnogi. Felly, mae'r system wedi methu. Ac mae'r hyn a welwn ni gan y Ceidwadwyr y prynhawn yma yn enghraifft o 'Rydym ni eisiau mwy o fethiant', nid 'Rydym ni eisiau mynd i'r afael â hanfodion hyn.'
A'r hyn rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu ei wneud, Ysgrifennydd Cabinet, yw sicrhau bod gennym ni ymagwedd greadigol at y ffordd y bydd y fasnachfraint yn gweithredu, oherwydd, er enghraifft, un o'r pethau a wnaeth rhagflaenydd yr Ysgrifennydd Cabinet, Lee Waters, oedd cyflwyno system Fflecsi yng Nglyn Ebwy. Nawr, roedd y system Fflecsi yn gweithio'n eithaf da i rai pobl, ond nid yn dda iawn i'r rhan fwyaf o bobl. Felly, yr hyn a wnaethom ni oedd nid dweud, 'Wel, rydym ni'n mynd i roi'r gorau i hynny yn gyfan gwbl', yr hyn a wnaethom ni oedd cyflwyno system Fflecsi a oedd yn gweithio, yn enwedig ar ddechrau a diwedd y diwrnod gwaith, ac yna dychwelyd i wasanaeth amserlenni am y rhan fwyaf o'r dydd, a oedd yn gwasanaethu anghenion y bobl. Dull creadigol—creadigol o ran rhoi cynnig ar gynllun arbrofol i ddysgu, i weld sut y byddai'n gweithio, ac yna mabwysiadu gwersi'r cynllun arbrofol hwnnw wrth gyflwyno system wahanol. Nid yw'r Ysgrifennydd Cabinet wedi clywed gennyf ynghylch y system honno ers iddo ddechrau ei swydd, oherwydd mae'n gweithio. A dyna'r peth pwysig i'w gydnabod mewn gwirionedd: mae'n gweithio. Fe wnaethon ni arbrofi, fe wnaethon ni gynnal cynllun arbrofol, fe wnaethon ni ddysgu'r gwersi, ac mae'n gweithio. A dyna pam mae angen i ni sicrhau, pan ddaw'r Bil hwn yn gyfraith, ein bod yn gallu symud yn gyflym bryd hynny. Rwy'n cydnabod yr amserlen sydd wedi'i sefydlu a'i gosod gan yr Ysgrifennydd Cabinet, ac nid wyf yn gwneud unrhyw sylw ar hynny. Ond yr hyn rydw i eisiau ei weld yw gweithredu cyflym a brys i'n galluogi i weithredu'r polisi hwn cyn gynted â phosibl.
A byddaf yn cloi fy sylwadau trwy gytuno â rhai o'r sylwadau a wnaed gan Heledd Fychan a Delyth Jewell hefyd, oherwydd mae gwersi pwysig yma i gael mynediad i'r ysgol a'r coleg i bobl. Bu problemau gwirioneddol, anodd i rieni ac i bobl ifanc ym Mlaenau Gwent wrth i ni ddechrau'r flwyddyn academaidd y mis hwn, lle nad ydym ni wedi cael y gwasanaethau bws angenrheidiol i fynd â phobl i'w man dysgu. Mae angen i ni sicrhau bod y gwasanaethau bysiau yn darparu cysylltedd i bobl drwy gydol eu bywydau, ac rwy'n gobeithio mai'r hyn y byddwn yn gallu ei wneud, trwy'r llwyddiant hwn—ac rwy'n hyderus iawn y bydd y Bil hwn yn llwyddiant—yw gallu creu cenhedlaeth newydd o ddefnyddwyr bysiau, pobl sy'n dewis defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus a phobl sy'n dewis defnyddio'r bysiau, ac sy'n gwneud y dewis hwnnw nid oherwydd nad oes ganddyn nhw'r dewis i ddefnyddio gwasanaethau eraill ond oherwydd bod y gwasanaethau hynny mor dda fel y byddant yn darparu'r drafnidiaeth gyhoeddus sydd ei angen arnom ni ar draws Cymru gyfan. Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd.
Hallelujah, we have a bus Bill—much delayed, but worth waiting for. This Bill is a big deal and, in time, it will make a big difference. Buses carry 75 per cent of all public transport journeys, but, since the Tory privatisation of the bus industry in the mid-1980s, the number of routes has shrunk, the pay of the staff has been suppressed and fares have risen. In fact, since privatisation, bus fares have risen faster than the cost of motoring. It's no wonder that passenger numbers have fallen. All of us here can give local examples of communities where no buses run after 6 p.m. or at all on Sundays, or of school buses sitting empty all day in communities where very few service buses run. And this is the system that the Tories want to preserve.
Bus services are currently based on the design principle of where can large multinational companies make the most profit, and this Bill changes that. The starting point of this bus services Bill is: what services do people need to get about without the expense of running a car? And the franchise to run buses in your areas will be based on a set of routes and a timetable that's been designed to link up with other buses and trains and with key destinations—a single, simple network that is easy to understand and easy to use. And we won't have the situation where a new hospital can be built without any bus routes—and we heard the example earlier today of Hefin David campaigning along with Alun Davies against that absurdity—where buses don't stop at train stations; we won't have a situation where rail and bus timetables aren't co-ordinated, where tickets can't be used with different operators. In short, we will see one network, one timetable, one ticket.
Now, of course, there's pushback from some of the big companies—they don't want change, and neither do the Tories. And why would the operators, the big ones, want change? Their profit is 100 per cent private, but over half the bus operating costs are paid for by the Government: free bus fares for pensioners, low fares for young people, local authority grants for buses in rural areas or routes where commercial companies have pulled out. This private system costs taxpayers a lot of money, and that's what Janet Finch-Saunders and Sam Rowlands are defending and want continuity of. Around £200 million a year it's costing us, and throw in on top of that the cost of school transport, which takes up about 20 per cent of the cost of school budgets. And none of this activity, none of this money, is co-ordinated. In fact, it's not allowed to be co-ordinated by law. I can remember, Llywydd, the absurdity during COVID when we were sitting down with local authorities trying to save school bus services when the system collapsed, and we weren't allowed to meet with the operators because it was against the law. The private legislation law said it would be a cartel for the operators to meet in one room with councils to save the bus service. That's how dysfunctional the system we have is, and it's a system that the Tories want to preserve.
Now, of course, there's the issue of money, and I mentioned earlier that the Finance Committee has noted, and the regulatory impact assessment notes, that the benefits of this Bill are going to be five times greater than its costs over a 30-year time horizon. But, even without a significant increase on funding, by getting rid of unnecessary duplication, there will be far more efficiency in the system, and far less cost, actually, Janet Finch-Saunders, to SME operators from bidding into contracts, because a lot of them will be handled by TfW. If you'd taken the trouble to look into the detail of the plans here, you'd have seen that this has been built and designed very sensitively with the needs of SMEs in mind, so I'm afraid you were crying wolf there. We all agree on the importance of SMEs.
This is, Llywydd, one of the most consequential pieces of legislation this Senedd has considered since we gained law-making powers, and of this term—indeed, of the whole devolution period. It's already had teething troubles, and there'll be more to come, which is why scrutiny from this Senedd is essential, and I'm sure the Government will want to respond to the concern that we have around bus priority measures—there has to be some requirement in the regional transport plans to build a network of bus priority measures—and the concerns about school transport. But it's being implemented in stages for this very reason, in close partnership with councils, and councils are going to have a key role, with TfW, based on international good practice, as a guiding mind, where they will sit down and design together these network bundles and routes.
And of course, if we are successful in growing bus use, which all the expectations are, that will increase the case for further public money and expanding the bus network from the base network into the aspirational network that TfW are designing. And at a time when people are asking if politics is relevant to their lives, this Bill has the potential to make a tangible difference. It will take time and effort to implement across Wales. It's not a quick fix. But, as impatient as I am, I'm glad the roll-out is not being rushed. Unravelling a long-established and highly fragmented system is going to be tricky, and a step-by-step implementation, staged in different parts of Wales, gives us the best chance of getting this right. And I think we will look back at this, Llywydd, this Bill, as one of the most significant things that we've been part of.
Haleliwia, mae gennym ni Fil bysiau—ar ôl llawer o oedi, ond gwerth aros amdano. Mae'r Bil hwn yn beth mawr ac, ymhen amser, bydd yn gwneud gwahaniaeth mawr. Ar fysiau mae 75 y cant o'r holl deithiau ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond, ers preifateiddio'r diwydiant bysiau gan y Torïaid yng nghanol yr 1980au, mae nifer y llwybrau wedi crebachu, cyflog y staff wedi'i atal ac mae prisiau wedi codi. Mewn gwirionedd, ers preifateiddio, mae prisiau bysiau wedi codi'n gyflymach na chost moduro. Nid yw'n syndod bod nifer y teithwyr wedi gostwng. Gall pob un ohonom ni yma roi enghreifftiau lleol o gymunedau lle nad oes bysiau yn rhedeg ar ôl 6 yr hwyr neu o gwbl ar ddydd Sul, neu o fysiau ysgol yn wag trwy'r dydd mewn cymunedau lle mai ychydig iawn o fysiau gwasanaeth sy'n rhedeg. A dyma'r system y mae'r Torïaid eisiau ei chadw.
Ar hyn o bryd mae gwasanaethau bws yn seiliedig ar yr egwyddor ddylunio o ble gall cwmnïau rhyngwladol mawr wneud yr elw mwyaf, ac mae'r Bil hwn yn newid hynny. Man cychwyn y Bil gwasanaethau bws hwn yw: pa wasanaethau sydd angen i bobl fynd o gwmpas eu pethau heb y gost o redeg car? A bydd y fasnachfraint i redeg bysiau yn eich ardaloedd yn seiliedig ar gyfres o lwybrau ac amserlen sydd wedi'i gynllunio i gysylltu â bysiau a threnau eraill a chyda chyrchfannau allweddol—rhwydwaith sengl, syml sy'n hawdd ei ddeall ac yn hawdd ei ddefnyddio. Ac ni fydd gennym ni'r sefyllfa lle gellir adeiladu ysbyty newydd heb unrhyw lwybrau bysiau—ac fe glywsom ni'r enghraifft yn gynharach heddiw o Hefin David yn ymgyrchu ynghyd ag Alun Davies yn erbyn y gwiriondeb hwnnw—lle nad yw bysiau'n stopio mewn gorsafoedd trên; ni fydd gennym ni sefyllfa lle nad yw amserlenni rheilffyrdd a bysiau yn cael eu cydlynu, lle na ellir defnyddio tocynnau gyda gwahanol weithredwyr. Yn fyr, byddwn yn gweld un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn.
Nawr, wrth gwrs, mae yna wrthwynebiad gan rai o'r cwmnïau mawr—dydyn nhw ddim eisiau newid, ac nid yw'r Torïaid chwaith. A pham fyddai'r cwmnïau, y rhai mawr, eisiau newid? Mae eu helw yn 100 y cant yn breifat, ond mae dros hanner y costau gweithredu bysiau yn cael eu talu gan y Llywodraeth: prisiau bws am ddim i bensiynwyr, prisiau isel i bobl ifanc, grantiau awdurdodau lleol ar gyfer bysiau mewn ardaloedd gwledig neu lwybrau lle mae cwmnïau masnachol wedi tynnu'n ôl. Mae'r system breifat hon yn costio llawer o arian i drethdalwyr, a dyna beth mae Janet Finch-Saunders a Sam Rowlands yn amddiffyn ac eisiau parhad ohono. Mae'n costio tua £200 miliwn y flwyddyn i ni, ac ychwanegwch gost cludiant ysgol ar ben hynny, sy'n cymryd tua 20 y cant o gost cyllidebau ysgolion. Ac nid oes unrhyw un o'r gweithgaredd hwn, dim o'r arian hwn, yn cael ei gydlynu. Mewn gwirionedd, ni chaniateir iddo gael ei gydlynu gan y gyfraith. Gallaf gofio, Llywydd, y gwiriondeb yn ystod COVID pan oeddem yn eistedd i lawr gydag awdurdodau lleol yn ceisio achub gwasanaethau bysiau ysgol pan gwympodd y system, ac ni chaniatawyd i ni gwrdd â'r cwmnïau oherwydd ei fod yn groes i'r gyfraith. Roedd y gyfraith deddfwriaeth breifat yn dweud mai cartél fyddai hi i'r cwmnïau gwrdd mewn un ystafell gyda chynghorau i achub y gwasanaeth bws. Dyna pa mor wrthun yw'r system sydd gennym ni, ac mae'n system y mae'r Torïaid eisiau ei chadw.
Nawr, wrth gwrs, mae mater arian, a soniais yn gynharach bod y Pwyllgor Cyllid wedi nodi, ac mae'r asesiad effaith rheoleiddiol yn nodi, bod manteision y Bil hwn yn mynd i fod bum gwaith yn fwy na'i gostau dros gyfnod o 30 mlynedd. Ond, hyd yn oed heb gynnydd sylweddol ar gyllid, trwy gael gwared ar ddyblygu diangen, bydd llawer mwy o effeithlonrwydd yn y system, a llawer llai o gost, mewn gwirionedd, Janet Finch-Saunders, i weithredwyr busnesau bach a chanolig rhag cynnig am gontractau, oherwydd bydd llawer ohonyn nhw'n cael eu trin gan Trafnidiaeth Cymru. Pe baech wedi trafferthu i edrych ar fanylion y cynlluniau yma, byddech wedi gweld bod hwn wedi'i ddatblygu a'i ddylunio yn sensitif iawn gydag anghenion busnesau bach a chanolig mewn golwg, felly rwy'n ofni eich bod chi'n annidwyll yn y fan yna. Rydym ni i gyd yn cytuno ar bwysigrwydd busnesau bach a chanolig.
Dyma, Llywydd, un o'r darnau mwyaf canlyniadol o ddeddfwriaeth y mae'r Senedd hon wedi'i ystyried ers i ni ennill pwerau deddfu, ac yn y tymor hwn—yn wir, o'r holl gyfnod datganoli. Bu eisoes rhai trafferthion cychwynnol, a bydd mwy i ddod, a dyna pam mae gwaith craffu'r Senedd hon yn hanfodol, ac rwy'n siŵr y bydd ar y Llywodraeth eisiau ymateb i'r pryder sydd gennym ni ynglŷn â mesurau blaenoriaeth bysiau—mae'n rhaid bod rhywfaint o ofyniad yn y cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol i adeiladu rhwydwaith o fesurau blaenoriaeth bysiau—a'r pryderon am drafnidiaeth ysgol. Ond mae'n cael ei weithredu fesul cam am yr union reswm hwn, mewn partneriaeth agos â chynghorau, a bydd swyddogaeth allweddol i gynghorau, gyda Trafnidiaeth Cymru, yn seiliedig ar arferion da rhyngwladol, fel meddwl arweiniol, lle byddant yn eistedd i lawr ac yn dylunio'r bwndeli a'r llwybrau rhwydwaith hyn gyda'i gilydd.
Ac wrth gwrs, os ydym yn llwyddo i gynyddu'r defnydd o fysiau, a dyma'r holl ddisgwyliadau, bydd hynny'n cynyddu'r achos dros arian cyhoeddus pellach ac ehangu'r rhwydwaith bysiau o'r rhwydwaith sylfaenol i'r rhwydwaith uchelgeisiol y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei ddylunio. Ac ar adeg pan mae pobl yn gofyn a yw gwleidyddiaeth yn berthnasol i'w bywydau, mae gan y Bil hwn y potensial i wneud gwahaniaeth diriaethol. Bydd yn cymryd amser ac ymdrech i'w weithredu ledled Cymru. Nid yw'n ateb cyflym. Ond, mor ddiamynedd ag ydw i, rwy'n falch nad yw'r cyflwyniad yn cael ei frysio. Mae datgymalu system hirsefydledig a thameidiog iawn yn mynd i fod yn anodd, ac mae gweithredu cam wrth gam, yn raddol mewn gwahanol rannau o Gymru, yn rhoi'r cyfle gorau i ni wneud hyn yn iawn. Ac rwy'n credu y byddwn yn edrych yn ôl ar hyn, Llywydd, y Bil hwn, fel un o'r pethau mwyaf arwyddocaol yr ydym ni wedi bod yn rhan ohono.
Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr i ymateb i'r ddadl—Ken Skates.
I call on the Cabinet Secretary now to reply to the debate—Ken Skates.
Diolch, Llywydd. Can I thank all contributors today? It's been a fantastic debate. There have been some incredible contributions, and, in particular, I thought the Tories were very, very helpful in making the case for this Bill by talking down so vociferously the current arrangements that we have for bus services across Wales.
To those doubters and opponents of change, I'd say that this Bill puts passengers, puts people first, and in putting passengers first when designing a bus network, we'll make bus services more attractive to the public, which in turn, as shown in Manchester, drives up patronage and the farebox, and that's revenue that can be used then to further improve bus services. It's by putting people first that we'll address social isolation. It's by putting people first that we'll give SMEs greater sustainability, and it's by putting people first that we'll reverse the decline in patronage. Manchester offers proof of this; the TrawsCymru services offer proof of this. Further proof comes from Transport for Wales rail services: of all of the rail operators in Great Britain, Transport for Wales has seen the sharpest increase in patronage and fare revenue. And this demonstrates what happens when you're in control of public transport.
Now, learner travel has no silver bullet. It's an incredibly complicated challenge that we face, and we will be publishing a policy statement. Learner travel can be considered in contracts, but it's also worth noting that a huge proportion of learner travel is undertaken by taxis rather than buses. But this Bill will better integrate learner travel with scheduled passenger services.
In terms of congestion and bus priority measures, yes, the regional transport plans will have an incredibly important role in ensuring that we deal with congestion for bus services, and in terms of bus infrastructure, I'm pleased to say that TfW are producing bus stop quality standards. There are currently more than 20,000 bus stops across Wales, and we wish to see them improved in terms of quality and accessibility.
In terms of capacity within TfW, we've learned, of course, from Manchester, and what we've learned from Manchester is that you need the very best people to be able to design the network. It's one of the reasons why we appointed Vernon Everitt as chair of Transport for Wales, with extensive experience of franchising in greater Manchester.
And in terms of questions asked about whether we should pursue the Jersey model, i.e., whether we should pursue a net-cost model rather than a gross-cost model, I'd say that, first of all, we can't really compare Wales to Jersey. My understanding is that in Jersey there is one bus operator; in Wales, there's in excess of 130. In Jersey, there are some dozens of buses; in Wales, thousands. And we will be incentivising bus operators to increase patronage; we will be ensuring that contracts contain incentives. That is another lesson that we've learned from Manchester.
And in terms of accessibility, yes, I'm proud to support the work of the access and inclusion panel at Transport for Wales to be championing the travel for all agenda. There will be a passenger charter; there'll be minimum standards for accessibility in contracts; TfW intend to ensure that cash can always be used on services; and there will be driver training. And of course, as I've already mentioned, there will be quality standards introduced for bus stops.
I'm conscious of time, Llywydd, but can I just, again, thank colleagues for their contributions? And I'm looking forward to engaging with all Members as this goes forward. Diolch yn fawr iawn, Llywydd, and I thank you for your patience.
Diolch, Llywydd. A gaf i ddiolch i'r holl gyfranwyr heddiw? Mae wedi bod yn ddadl wych. Bu rhai cyfraniadau anhygoel, ac, yn arbennig, rwy'n credu y bu i'r Torïaid wneud gwaith defnyddiol iawn, iawn wrth ddadlau'r achos dros y Bil hwn trwy siarad mor ddifrïol ac mor huawdl am y trefniadau presennol sydd gennym ni ar gyfer gwasanaethau bysiau ledled Cymru.
I'r amheuwyr a'r rhai sy'n gwrthwynebu newid, byddwn i'n dweud bod y Bil hwn yn rhoi teithwyr, yn rhoi pobl yn gyntaf, ac wrth roi teithwyr yn gyntaf wrth ddylunio rhwydwaith bysiau, byddwn yn gwneud gwasanaethau bws yn fwy deniadol i'r cyhoedd, sydd yn ei dro, fel y dangosir ym Manceinion, yn arwain at fwy o gwsmeriaid a mwy o docynnau, a dyna refeniw y gellir ei ddefnyddio wedyn i wella gwasanaethau bysiau ymhellach. Trwy roi pobl yn gyntaf y byddwn yn mynd i'r afael ag ynysu cymdeithasol. Trwy roi pobl yn gyntaf y byddwn yn rhoi mwy o gynaliadwyedd i fusnesau bach a chanolig, a thrwy roi pobl yn gyntaf y byddwn yn gwrthdroi'r dirywiad mewn cwsmeriaid. Mae Manceinion yn dystiolaeth o hyn; mae gwasanaethau TrawsCymru yn dystiolaeth o hyn. Daw prawf pellach gan wasanaethau rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru: o'r holl gwmnïau rheilffyrdd ym Mhrydain Fawr, Trafnidiaeth Cymru sydd wedi gweld y cynnydd mwyaf mewn cwsmeriaid ac arian tocynnau. Ac mae hyn yn dangos beth sy'n digwydd pan fyddwch chi'n rheoli trafnidiaeth gyhoeddus.
Nawr, does dim ffon hud o ran teithio gan ddysgwyr. Mae'n her hynod gymhleth rydym yn ei hwynebu, a byddwn yn cyhoeddi datganiad polisi. Gellir ystyried teithio gan ddysgwyr mewn contractau, ond mae'n werth nodi hefyd bod cyfran enfawr o ddysgwyr yn teithio mewn tacsis yn hytrach na bysiau. Ond bydd y Bil hwn yn integreiddio'n well sut mae dysgwyr yn teithio gyda gwasanaethau teithwyr wedi'u trefnu.
O ran tagfeydd a mesurau blaenoriaethu bysiau, ie, bydd gan y cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol ran hynod bwysig wrth sicrhau ein bod yn delio â thagfeydd ar gyfer gwasanaethau bysiau, ac o ran seilwaith bysiau, rwy'n falch o ddweud bod Trafnidiaeth Cymru yn cynhyrchu safonau ansawdd safleoedd bysiau. Ar hyn o bryd mae mwy na 20,000 o safleoedd bysiau ledled Cymru, ac mae arnom ni eisiau eu gweld yn cael eu gwella o ran ansawdd a hygyrchedd.
O ran capasiti o fewn Trafnidiaeth Cymru, rydym ni wedi dysgu, wrth gwrs, o Fanceinion, a'r hyn rydym ni wedi'i ddysgu o Fanceinion yw bod angen y bobl orau arnoch chi i allu dylunio'r rhwydwaith. Dyma un o'r rhesymau pam y gwnaethom ni benodi Vernon Everitt yn gadeirydd Trafnidiaeth Cymru, gyda phrofiad helaeth o fasnachfreinio ym Manceinion fwyaf.
Ac o ran cwestiynau a ofynnwyd ynghylch a ddylem ni ddilyn model Jersey, hynny ydy, a ddylem ni ddilyn model cost net yn hytrach na model cost gros, byddwn i'n dweud, yn gyntaf oll, na allwn ni gymharu Cymru â Jersey mewn gwirionedd. Fy nealltwriaeth i ydy bod yna un cwmni bws yn Jersey; yng Nghymru, mae mwy na 130. Yn Jersey, mae rhai dwsinau o fysiau; yng Nghymru, miloedd. A byddwn yn cymell cwmnïau bysiau i gynyddu cwsmeriaid; byddwn yn sicrhau bod contractau'n cynnwys cymhellion. Mae hynny'n wers arall rydym ni wedi'i dysgu gan Fanceinion.
Ac o ran hygyrchedd, ie, rwy'n falch o gefnogi gwaith y panel mynediad a chynhwysiant yn Trafnidiaeth Cymru i hyrwyddo'r agenda teithio i bawb. Bydd siarter teithwyr; bydd safonau gofynnol ar gyfer hygyrchedd mewn contractau; mae Trafnidiaeth Cymru yn bwriadu sicrhau y gellir o hyd defnyddio arian parod ar wasanaethau; a bydd hyfforddiant i yrwyr. Ac wrth gwrs, fel yr wyf eisoes wedi sôn, bydd safonau ansawdd yn cael eu cyflwyno ar gyfer safleoedd bysiau.
Rwy'n ymwybodol o amser, Llywydd, ond a gaf i ddiolch i gyd-Aelodau am eu cyfraniadau? Ac rwy'n edrych ymlaen at ymgysylltu â'r holl Aelodau wrth i hyn fynd yn ei flaen. Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch i chi am eich amynedd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad, felly mi wnawn ni ohirio’r bleidlais ar yr eitem yma, ac hefyd ar y cynnig o dan eitem 10.
The proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting on this item, and also on the motion under item 10.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Ac felly dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac oni bai bod tri Aelod am i fi ganu'r gloch, mi awn ni’n syth i'r bleidlais gyntaf. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Pleidleisio Absennol (Etholiadau yng Nghymru a'r Alban), a dwi’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Bryant. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 38, un yn ymatal, 11 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
And that brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, we will proceed directly to our first vote. That first vote this afternoon is on the legislative consent motion on the Absent Voting (Elections in Scotland and Wales) Bill, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Bryant. Open the vote. Close the vote. In favour 38, one abstention, and 11 against. And therefore the motion is agreed.
Eitem 7. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol: Y Bil Pleidleisio Absennol (Etholiadau yng Nghymru a'r Alban) : O blaid: 38, Yn erbyn: 11, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. Legislative Consent Motion: The Absent Voting (Elections in Scotland and Wales) Bill : For: 38, Against: 11, Abstain: 1
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 9, sef egwyddorion cyffredinol y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Ken Skates. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, un yn ymatal, 12 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
The next vote is on item 9, the general principles of the Bus Services (Wales) Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Ken Skates. Open the vote. Close the vote. In favour 37, one abstention, and 12 against. And therefore the motion is agreed.
Eitem 9. Egwyddorion cyffredinol y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru) : O blaid: 37, Yn erbyn: 12, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig
Item 9. The general principles of The Bus Services (Wales) Bill : For: 37, Against: 12, Abstain: 1
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais olaf ar eitem 10, sef y penderfyniad ariannol ynghylch y Bil gwasanaethau bysiau. Pleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Ken Skates. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, ymatal un, yn erbyn 12. Ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
The final vote is on item 10, the financial resolution in respect of the bus services Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Ken Skates. Open the vote. Close the vote. In favour 37, one abstention, 12 against. And therefore the motion is agreed.
Eitem 10. Y penderfyniad ariannol ynghylch y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru) : O blaid: 37, Yn erbyn: 12, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig
Item 10. The financial resolution in respect of The Bus Services (Wales) Bill : For: 37, Against: 12, Abstain: 1
Motion has been agreed
Dyna ni, dyna ddiwedd y pleidleisio. Mae popeth wedi ei orffen, felly dyna ddiwedd ein cyfarfod ni.
That brings an end to voting for this afternoon, and brings our proceedings to a close
Daeth y cyfarfod i ben am 19:06.
The meeting ended at 19:06.