Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai sydd gyntaf. Mae'r cwestiwn cyntaf gan James Evans.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Anne Jones.

Llefarydd Plaid Cymru nawr, Siân Gwenllian.

Prynhawn da. Mae fy nghwestiwn cyntaf i am safon ansawdd tai Cymru. Mae cyngor Abertawe wedi dweud y byddai’n costio tua £65,000 fesul eiddo i gyrraedd y safon yma, sy’n creu cyfanswm anferth o gannoedd o filiynau o bunnoedd, a hynny i un cyngor yn unig. Maen nhw’n dweud, heb arian ychwanegol gan Lywodraeth Cymru, y byddai’n anodd os nad yn amhosibl cyflawni’r safonau fel y'u gosodir ar hyn o bryd. Byddai costau cyflawni’r safonau fel y maen nhw yn gweld llawer o landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn cael trafferthion ariannol mawr. Felly, ydy Llywodraeth Cymru yn mynd i lenwi’r bwlch ariannol anferth yma, neu ydy hi’n bryd i chi gyfaddef nad oes modd cyflawni, ac felly nad ydy’r polisi yn un credadwy?

Ond, Ysgrifennydd Cabinet, mae Cymru yn wynebu argyfwng costau byw, argyfwng tai, argyfwng yn ein gwasanaeth iechyd ac argyfwng hinsawdd. Gallai tai helpu i fynd i’r afael â phob un o’r rhain, ond eto mae’r Llywodraeth, rydych chi newydd gadarnhau, yn parhau i ofyn i awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol dreulio amser, egni ac adnoddau ariannol sylweddol ar ddatblygu cynlluniau busnes i fodloni safon ansawdd tai Cymru, ac rydych chi’n gwybod yn iawn nad ydy hynny yn mynd i fod yn hyfyw yn ariannol. Mae defnyddio’r amser yma ar gyfer creu cynlluniau sydd ddim yn hyfyw yn arafu’r gallu wedyn i gyflenwi cartrefi cymdeithasol newydd ac i wella cartrefi presennol. Felly, dwi’n gofyn eto: ydych chi ddim yn meddwl ei bod hi’n bryd derbyn nad ydy’r polisi yma yn gweithio, ac yn lle hynny, dangos yr arweinyddiaeth sydd ei hangen ar y sector tai i ganolbwyntio eu hadnoddau ar gyflawni’r newid sydd ei angen ar Gymru?

Diolch yn fawr am y wybodaeth yna. Mae'r adroddiad diweddar gan y tasglu tai fforddiadwy yn tynnu sylw at y rhwystrau a'r cyfyngiadau ar y sector tai wrth geisio cynyddu'r cyflenwad o dai fforddiadwy, ac mae o'n adroddiad pwysig. Mae o wedi gwneud yn glir y gellir gwneud llawer o bethau yn y tymor byr a chanolig i wella cyflenwad y tai, ac i symud rhai o'r rhwystrau yma. Mae hi'n bosibl datgloi'r system, ond dwi'n credu bod angen arweinyddiaeth a chydlynu cryf arni hi, ac mae angen i'r sector tai gael hyder dros y tymor canolig a'r tymor hir.

Gallai Unnos ddarparu'r cydlynu, yr eglurder a'r gallu yma i ddod â phobl ynghyd a gyrru arloesedd. A wnewch chi felly ailystyried eich safbwynt presennol chi, sef safbwynt sydd yn erbyn creu endid ar wahân fel Unnos, er gwaethaf y consensws sy'n tyfu mai dyma sydd ei angen er mwyn gyrru'r newid, ac adeiladu a meddu ar gyflenwad o dai cymdeithasol newydd yng Nghymru? 

Cwestiwn 3, Heledd Fychan.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Fy mhapurau. Sori. Mae'n ddrwg calon gen i; roeddwn i'n meddwl fy mod i'n gwestiwn 4. Mae'n ddrwg gen i.

Sut mae Llywodraeth Cymru yn cydweithio gydag awdurdodau lleol i wella diogelwch cynghorwyr?

Diolch yn fawr iawn ac ymddiheuriadau, Llywydd.

Mae'n ddiwrnod olaf. Dwi'n generous. 

Diolch yn fawr iawn am yr ateb hwnnw. Mi fuaswn i'n hoffi cyfeirio at fy nghofrestr o fuddiannau a'r ffaith fy mod i'n gynghorydd tref.

Dwi'n gwybod bod ffocws nifer ohonom ni fel Aelodau'r Senedd ar y funud ar etholiadau 2026, ond buan, wrth gwrs, y daw etholiadau cyngor 2027, ac mae gwaith mawr i'w wneud, onid oes, o ran annog mwy o bobl o grwpiau wedi'u tangynrychioli i fod yn gynghorwyr. Ond, dro at ôl tro, rydyn ni'n clywed bod pryderon o ran y risg i ddiogelwch personol yn rhywbeth sy'n atal pobl rhag sefyll neu sy'n arwain at gynghorwyr yn peidio ailsefyll mewn etholiad. Ac mae'n broblem, onid ydy? Dim ond yn ddiweddar, mi welsom ni achos llys lle bu rhywun yn euog am fygwth arweinydd cyngor a chynghorydd yn fy rhanbarth i. Faint o bryder ydy hyn i chi fel Llywodraeth, a pha gamau y medrwn ni eu cymryd i roi sicrwydd i unrhyw un sy'n meddwl sefyll yn 2027 y bydd yna gefnogaeth i sicrhau eu diogelwch fel ymgeiswyr cyn ac wedi eu hethol?

Diolch am yr ateb yna. Dwi am droi at y flwyddyn ariannol nesaf, os caf i, oherwydd mae'r gwaith cynllunio ar gyfer 2026-27 eisoes wedi dechrau. Yn dilyn cyhoeddi adolygiad gwariant tair blynedd y Canghellor yn Llundain, pa air o gysur allwch chi ei gynnig i arweinyddion awdurdodau lleol na fyddan nhw, unwaith eto, yn wynebu gorfod cyflawni toriadau llym i wasanaethau wrth osod cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf? Pa gyngor ffurfiol sydd wedi cael ei roi iddyn nhw o ran lefel setliad tebygol, er mwyn iddyn nhw allu mynd ati i wneud penderfyniadau fydd yn effeithio ar wasanaethau rheng flaen? Ydych chi'n gallu cadarnhau y bydd cynghorau, fel Cyngor Gwynedd, o'r diwedd yn gweld rhyw fymryn o obaith ar y gorwel, ac y bydd cyllideb ar gael i lywodraeth leol fydd yn ddigonol i gynnal gwasanaethau o'r flwyddyn ariannol nesaf ymlaen?

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Eitem 2 sydd nesaf, cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Paul Davies.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar.

Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.

Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, fe gyhoeddwyd ystadegau oedd yn dangos bod canran y siaradwyr Cymraeg ar ei lefel isaf ers bron i 12 mlynedd. Roedd yr amseru hyn yn cyd-fynd â Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) yn derbyn Cydsyniad Brenhinol. Wrth gwrs, i wireddu’r Bil, a chyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg, mae'n rhaid i ni sicrhau gweithlu addysg digonol sydd â sgiliau yn y Gymraeg, rhywbeth y bu Plaid Cymru'n ei godi'n gyson wrth graffu ar y Bil. Fel byddwch chi'n gwybod, mae dogfen strategaeth 'Cymraeg 2050' yn amlinellu nifer o dargedau o ran cynyddu nifer yr athrawon sy'n dysgu'r Gymraeg a thrwy'r Gymraeg erbyn 2031 a 2050, gan gynnwys, yn benodol, cynyddu nifer yr athrawon uwchradd sy'n gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg i 3,200 erbyn 2031, ac i 4,200 erbyn 2050. Ydych chi'n sicr bod y Llywodraeth am gyflawni'r targedau yma?

Diolch yn fawr iawn. Dwi yn gwerthfawrogi’r gydnabyddiaeth yna o’r heriau mawr rydym ni’n eu hwynebu, oherwydd, yn amlwg, i gyrraedd targed 2031 hyd yn oed, mae angen 1,580 yn fwy o athrawon ar Lywodraeth Cymru dros saith mlynedd. I gyrraedd targed 2050, mae angen 2,580 yn fwy o athrawon dros 27 mlynedd. Felly, mae’n her fawr, yn enwedig os ydych chi’n edrych, ar y funud, ar y lleihad o bron i 50 sydd wedi bod ers 2017. Felly, rydych chi wedi amlinellu nifer o bethau sy’n digwydd, ond, yn amlwg, dydyn nhw ddim yn cael yr effaith angenrheidiol, a dydyn ni ddim yn cyrraedd y targedau hynny. Felly, os ydym ni’n parhau fel hyn, mi fyddwn ni efo nifer bron i 50 y cant yn llai na tharged 2031. Felly, mae yna bryder os nad ydyn ni’n cael newid.

Dwi’n falch o’ch clywed chi’n sôn am y cynllun gweithlu strategol newydd. Fyddwch chi, felly, yn sicrhau bod yna fwy o ymyrraeth fwy radical, ac ar frys, i recriwtio athrawon cyfrwng Cymraeg yn benodol, o weld ein bod ni mor bell o gyrraedd targed 2031 hyd yn oed?

Diolch. Dwi’n meddwl ei fod e’n bwysig ein bod ni’n cael sgwrs onest am yr heriau hyn, a dwi’n falch o glywed y gydnabyddiaeth honno. Yn amlwg, gwnaethoch chi sôn am y grant cymhelliant Iaith Athrawon Yfory, ond rydych chi wedi cyfaddef o’r blaen dydych chi ddim yn siŵr faint o’r rheini sydd wedi derbyn y grant sy’n dal i ddysgu yma yng Nghymru. Felly, mae data yn mynd i fod yn bwysig i weld effeithiolrwydd.

Hefyd, o ran edrych ar nifer yr athrawon cyfrwng Cymraeg, mae’n rhaid i ni, wrth gwrs, gynyddu’r nifer o ddarpar athrawon sydd yn cwblhau eu haddysg gychwynnol i athrawon trwy gyfrwng y Gymraeg, ac, eto, rydym ni’n methu’r targed yn fan yno hefyd; mae gennych chi darged o 30 y cant o ymgeiswyr yn cwblhau eu cwrs hyfforddi trwy’r Gymraeg, ond, ers bron i ddegawd, dim ond o gwmpas tua 20 y cant sy’n gwneud hynny bob blwyddyn. Felly, mae’n glir, onid ydy, dydy’r targedau yma ddim yn cael eu cyrraedd, ac mae’n rhaid i rywbeth newid.

Felly, fel cam cyntaf, a gaf i ofyn: a wnewch chi ymrwymo i weithredu galwad Comisiynydd y Gymraeg i sicrhau sefydlu fframwaith hyfforddiant iaith Gymraeg fel rhan orfodol o hyfforddi a chymhwyso fel athro yng Nghymru?

Diolch am yr ateb yna. Yr wythnos diwethaf, cyflwynwyd deiseb gyda channoedd o lofnodion i gyngor Merthyr Tudful yn galw am sefydlu ysgol uwchradd Gymraeg o fewn y bwrdeistref. Ar hyn o bryd, mae'r awdurdod lleol yn anfon bron i 500 o ddisgyblion bod dydd i Ysgol Gyfun Gymraeg Rhydywaun yng nghwm Cynon er mwyn cael mynediad at addysg gyfrwng Gymraeg. Nid beirniadaeth o ysgol Rhydywaun ydy hyn, ond rhaid gofyn faint o rieni eraill yn ardal Merthyr fyddai'n dewis addysg gyfrwng Gymraeg i'w plant pe bai ysgol uwchradd yn nes at adref.

Dim ond dau awdurdod lleol arall sydd yng Nghymru heb ysgol uwchradd gyfrwng Gymraeg, ac mae'r ddau yna yn fy rhanbarth i—sir Fynwy a Blaenau Gwent. Mae absenoldeb ysgolion o'r fath yn rhwystr sylweddol i gynyddu'r Gymraeg yn y rhannau hyn, yn enwedig yn wyneb y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg. Fel mae'n dweud yn y ddeiseb, rydym yn ymwybodol fod hyd y daith i'r ysgol a phellter yn rhwystr i nifer o rieni sy'n anobeithio ynghylch anfon eu plant i ysgolion Cymraeg o'r cychwyn cyntaf. Ydych chi'n cytuno â'r datganiad hwn o'r ddeiseb, a sut mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu mynd i'r afael â'r diffeithwch hwn o ran addysg uwchradd gyfrwng Gymraeg ac yn cefnogi'r ymgyrchwyr diflino sy'n gweithio'n galed i gywiro'r anghysondebau hyn? 

Ac yn olaf, cwestiwn 9, Mike Hedges, i'w ateb gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Gweinidog.

Y cwestiynau amserol sydd nesaf. Y cwestiwn cyntaf heddiw i'w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, ac i'w ofyn gan Heledd Fychan.

Diolch yn fawr i'r Ysgrifennydd Cabinet. Mae'r cwestiwn nesaf i'w ateb gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd, i'w ofyn gan Rhun ap Iorwerth.

Rŷn ni'n cydnabod y rôl bwysig sydd gan y sector hosbis yn cefnogi teuluoedd yn wynebu diwedd oes, ac wedi bod yn gweithio gyda Hosbis Dewis Sant, ac yn parhau i weithio gyda nhw, i liniaru effaith y cau dros dro o'r pedwar gwely yng Nghaergybi ar staff, cleifion a theuluoedd.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr ymateb yna. Yn wir, gobeithio mai cau dros dro fydd hyn. Mae'r newyddion bod yr hosbis yma yn cau wedi dod fel ergyd drom a siom i gymaint o bobl dwi yn eu cynrychioli. Does yna ddim llawer ers i'r hosbis yma agor ei ddrysau, ac yn y cyfnod hwnnw'n barod, mae yna lawer o deuluoedd wedi profi y gofal a'r cariad drostyn nhw eu hunain yno. Mae eraill yn edrych tuag ato fo fel rhywle sydd yn rhoi sicrwydd iddyn nhw, o bosib, ar gyfer y dyfodol. Rydym ni'n meddwl hefyd, wrth gwrs, am y staff sydd yno rŵan. Maen nhw sydd yn gweithio yno ac wedi cynnal gofal mor arbennig—dwi wedi eu cyfarfod nhw fy hun—yn poeni am eu ffawd nhw rŵan a disgwyliadau y bydd yna ddiswyddiadau gorfodol.

Mae'r Ysgrifennydd Cabinet, fel yr awgrymodd o, wedi bod yn ymwybodol o'r heriau mae Hosbis Dewis Sant wedi bod yn eu hwynebu ers tro. Dwi'n ddiolchgar iddo fo am fod yn barod i drafod y rheini efo fi o fewn y misoedd diwethaf. Dwi'n gwybod bod hynny wedi arwain at drafodaethau roedden ni'n gobeithio fyddai wedi gallu bod yn fwy adeiladol. Yn anffodus, doedd dim modd osgoi, meddai'r hosbis, y pwynt rydym ni wedi cyrraedd ato fo rŵan. Mae costau cynyddol wedi bod yn broblem, y cynnydd mewn yswiriant gwladol, ydy, wedi bod yn rhan o'r broblem. A chanlyniad y pwysau ar y gallu i godi arian yn yr hinsawdd bresennol oedd bod yr hosbis yn wynebu y posibilrwydd o ddiffyg ariannol o bron i £1 filiwn yn y flwyddyn ariannol nesaf. Felly, mae'n amlwg yn sefyllfa ddifrifol tu hwnt ac wedi golygu pen—fel dwi'n dweud, gobeithio am y tro yn unig—ar y gwasanaeth pwysig yma. Gaf i ofyn, felly, yn y byrdymor, pa opsiynau a phosibiliadau mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn barod i'w hystyried ar y cyd efo'r hosbis a'r bwrdd iechyd, o bosib, er mwyn ceisio sicrhau dyfodol i'r hosbis yma, sydd wedi dod mor annwyl inni mewn cyfnod byr yng Nghaergybi?

Ac yn ail, gadewch inni edrych ychydig bach yn ehangach ar sefyllfa hosbisau'n gyffredinol yng Nghymru. Nid argyfwng sydd wedi datblygu dros nos ydy'r argyfwng sydd wedi wynebu Hosbis Dewi Sant. Dwi'n gwybod bod llefarydd Plaid Cymru ar iechyd, Mabon ap Gwynfor, wedi rhybuddio Llywodraeth Cymru yn y Siambr yn Ionawr 2024. Rydw innau wedi bod, fel llefarydd iechyd dros y blynyddoedd, yn weithgar efo'r grwp trawsbleidiol ar hosbisau yn gweithio efo'r sector er mwyn tynnu sylw at y pwysau ariannol sydd arnyn nhw. Felly, tra ydym ni, ar y meinciau yma, wedi siarad am yr angen i osod llawr cyllido—a dyna byddwn ni'n dymuno ei wneud er mwyn rhoi ychydig mwy o sicrwydd i'r hosbisau ac i ddangos gwerthfawrogiad o'r hyn maen nhw'n ei gynnig—ydy'r Ysgrifennydd Cabinet yn barod i edrych ar hynny rŵan, ac ydy e'n cytuno efo fi, yn ogystal â'r angen i atal colli gwasanaethau fel hosbis Caergybi yn y byrdymor, bod rhaid inni fod yn edrych ar sut i roi mwy o sicrwydd i'r sector cyfan yn yr hirdymor?

O ran cleifion a'u teuluoedd sydd eisoes yn yr uned, mae pob un ohonyn nhw wedi cael gwybodaeth oddi wrth yr hosbis ac yn cael mynediad at wasanaethau eraill yr hosbis, sydd yn golygu y byddan nhw'n gallu parhau i gael y gofal sydd ei angen arnyn nhw. Mae'r hosbis wedi cadarnhau bod pob un claf yn cael asesiad unigol gan y tîm clinigol, yn cydweithio gyda'r meddygon teulu a'r bwrdd iechyd, gyda chefnogaeth ychwanegol oddi wrth staff yr hosbis wrth fynd trwy'r cyfnod sydd o'u blaenau nhw.

Mae'n amlwg wedi bod yn benderfyniad strategol anodd, fel mae'r Aelod yn dweud, ac mae llawer o bethau ynghlwm â hynny. Mae'r sector ar draws y Deyrnas Unedig yn wynebu heriau ers cyfnod. Mae'r cyfuniad o gostau uchel a llai o incwm wedi gwneud penderfyniadau economaidd anodd yn anochel, yn cynnwys parhau, o ran yr hosbis, i redeg y tri safle sydd gyda nhw, er gwaetha'r camau maen nhw wedi'u cymryd i geisio lliniaru ar y ffactorau yma.

Rŷn ni fel Llywodraeth wedi cynyddu ein buddsoddiad yn sylweddol dros dymor y Senedd hon mewn gwasanaethau hosbis, yn cynnwys £5.3 miliwn a £9.5 miliwn o ran grantiau costau byw i helpu'r sector hosbis i barhau i ddarparu'r gwasanaethau pwysig maen nhw'n eu gwneud—a symiau sylweddol yn hynny o beth wedi'u rhannu gyda'r hosbis hon. Felly, mae fy swyddogion yn parhau i drafod gyda'r hosbis beth mwy gellid ei wneud.

O ran dyfodol strategol y sector, mae gwaith yn digwydd ar hyn o bryd i ddatblygu ffordd newydd o gomisiynu gwasanaethau oddi wrth y sector hosbis drwy fframwaith comisynu newydd i Gymru i sicrhau bod model gynaliadwy ar gael i'r sector i barhau i ddarparu'r gwasanaethau mae cymaint yn dibynnu arnyn nhw.

Diolch i Rhun am y cwestiwn yma. Wrth gwrs, yn anffodus, mi fydd y penderfyniad yma i gau'r hosbis, neu'r adain yma o'r hosbis, dros dro, yn effeithio ar Ddwyfor Meirionnydd, ac yn wir gweddill gogledd Cymru. Mae yna angen dybryd am welyau hosbis arnom ni yn Nwyfor Meirionnydd, felly wrth fod hwn yn cau, mae'n mynd i roi pwysau ychwanegol ar Fangor a Llandudno, ac yn wir yn rhoi pwysau ar y bwrdd iechyd. Rydyn ni'n gwybod bod darparu'r gwasanaeth diwedd oes a hosbis yna yn y bwrdd iechyd yn costio mwy, ar ddiwedd y dydd.

Mi ddaru'r Llywodraeth ryddhau datganiad ansawdd nôl yn yr hydref oedd yn sôn am wneud gwasanaethau diogel, amserol, effeithiol, person-ganolog a chydradd. Sut mae'r penderfyniad yma, ydych chi'n meddwl, yn mynd i helpu i ddiwallu'r amcanion yna?

Ac yn olaf, ddaru imi roi cynnig ymlaen nôl yn Ionawr 2024 ynghylch datblygu ateb ariannu cynaliadwy—nid fframwaith newydd, o reidrwydd, ond ariannu cynaliadwy ar gyfer hosbisys yn yr hirdymor. Mae yna 18 mis wedi mynd heibio ar ôl i'r Senedd basio'r cynnig yna. Pryd ydyn ni'n mynd i weld y fformiwla newydd a'r system ariannu newydd i hosbisys Cymru?

O ran y pwysau ar wasanaethau eraill, mae hynny, yn anffodus, yn anochel yn sgil beth rŷn ni i gyd yn gobeithio fydd yn benderfyniad dros dro ynghylch y pedwar gwely yn yr uned yng Nghaergybi. Fel y gwnaeth yr Aelod gydnabod, bydd pobl sy'n defnyddio'r hosbis ar hyn o bryd yn cael eu harallgyfeirio i adnoddau eraill gan yr hosbis, ym Mangor ac yn Llandudno. Wrth gwrs, mae impact yn dod yn sgil hynny hefyd.

Dyw colli capasiti dros dro yn y ffordd yma ddim yn gyfraniad tuag at gyrraedd nod y datganiad ansawdd. Ein rôl ni fel Llywodraeth yw sicrhau, fel rŷn ni wedi bod, ein bod ni'n glir o ran ein disgwyliadau, ond hefyd yn darparu adnoddau i'r sector, sydd yn caniatáu iddyn nhw gyrraedd y disgwyliadau rheini. Mae'r Aelod yn iawn i ddweud bod angen model cynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Mae cydweithio da yn digwydd ymhlith y sector. Mwy a mwy o hynny sydd, wrth gwrs, eisiau cael ei weld—cydweithio, arloesi, efallai, yn y ffordd rŷn ni'n darparu rhai o'r gwasanaethau yma. Ond hefyd—. Ac mae cysylltiad rhwng ffynhonnell hirdymor, ddibynadwy ar gyfer y sector ar un llaw, a'r dull o gomisiynu ar y llaw arall. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at weld y datblygiadau rheini yn dwyn ffrwyth.

Ac yn olaf, Janet Finch-Saunders.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Ni chyflwynwyd unrhyw ddatganiadau 90 eiliad heddiw.

Felly, eitem 5—dadl y Pwyllgor Cyllid: blaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfer cyllideb 2026-27. A galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Peredur Owen Griffiths. 

Diolch yn fawr, a dwi'n gwneud y cynnig. 

Dwi'n falch iawn o agor y ddadl yma heddiw ar ran y Pwyllgor Cyllid ar flaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfer 2026-27—y bedwaredd ddadl, a’r ddadl olaf o'r fath yn y Senedd hon.

Mae'r ddadl hon wedi dod yn rhan annatod o gylch cyllideb y Senedd. Mae amseriad y ddadl yn gyfle i rannu'r dystiolaeth rydym wedi ei chlywed cyn i’r gyllideb ddrafft gael ei chyhoeddi, er mwyn sicrhau ei bod yn rhan flaenllaw ym mhenderfyniadau Llywodraeth Cymru. Unwaith eto, rydym wedi ymgysylltu ag amrywiaeth eang o unigolion i lywio ein hadroddiad. Rydym yn ddiolchgar i bawb sydd wedi rhoi o’u hamser i siarad â ni ynglŷn â sut mae'r gyllideb bresennol yn effeithio arnyn nhw, a pha welliannau yr hoffent eu gweld.

Roedd hefyd yn braf eleni cael bwrdd cyfrwng Cymraeg yn y sesiwn ym Mangor, efo'r rhanddeiliaid yn gallu cyfrannu trwy gyfrwng y Gymraeg i gyd efo'i gilydd. Roedd hwnna yn beth da iawn. 

Yn ail, clywsom fod y pwysau ar wasanaethau addysgiadol ar draws pob sector yn cyrraedd pwynt argyfwng. Mynegodd pobl ifanc farn gref y dylai cyllid ar gyfer ysgolion fod yn flaenoriaeth uchel i Lywodraeth Cymru, gan y byddai'n arwain at fwy o fuddion yn y blynyddoedd i ddod o ganlyniad i well sgiliau i bobl ifanc.

Cafodd addysg ei flaenoriaethu hefyd mewn bron pob sesiwn grŵp ffocws, gyda phryderon ynghylch y galw cynyddol o ran gweithlu, cynnydd mewn meintiau dosbarthiadau a'r heriau y mae plant niwroamrywiol yn eu hwynebu. Clywsom hefyd sut mae ysgolion yn ymgymryd â rolau ychwanegol wrth i wasanaethau eraill ei chael hi'n anodd ymdopi â phwysau, fel darparu gofal meddygol a chymorth iechyd meddwl. O ganlyniad, roedd llawer yn teimlo bod angen dull amlasiantaeth i sicrhau bod cyllid yn cael ei ddyrannu o'r gyllideb briodol, yn hytrach na chael ei dynnu o’r gyllideb addysg yn unig. Clywsom hefyd fod nifer o brifysgolion yn wynebu pwysau aruthrol, gydag un cyfranogwr yn galw am weithredu ar frys i amddiffyn ein prifysgolion ac annog pobol ifanc Cymru i fanteisio ar yr addysg uwch sydd ar gael yma yng Nghymru.

Dirprwy Lywydd, fel bob amser, mae cyfranogwyr yn ein holl ddigwyddiadau wedi bod yn onest ac yn agored wrth ddweud wrthym sut mae'r gyllideb yn effeithio arnyn nhw a pha newidiadau yr hoffan nhw eu gweld yn y dyfodol. Mae'r trafodaethau hyn yn hanfodol i lywio ein gwaith craffu ar y gyllideb ddrafft yn y dyfodol. Er ein bod wedi nodi bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi defnyddio dull gwahanol ar gyfer cyllideb y flwyddyn nesaf, ac na fydd yn cynnwys blaenoriaethau na pholisïau newydd, byddem yn ei annog i ystyried ein hatebion ac awgrymiadau gan randdeiliaid a gweithredu ar gymaint ag y gall i leddfu pwysau ariannol wrth fynd ymlaen. Dwi’n edrych ymlaen rŵan at glywed cyfraniadau Aelodau eraill, a byddaf i’n gobeithio bod y ddadl yma yn dwyn ffrwyth ac yn un adeiladol. Diolch yn fawr.

Byddaf yn siarad fel Cadeirydd pwyllgor. Fel dwi wedi ei ddweud sawl tro yn y Senedd hon, nid moethau ar gyfer cyfnodau llewyrchus yn unig yw diwylliant a chwaraeon, maent yn edafedd hanfodol yng ngwead yr hyn sy’n gwneud bywyd yn werth ei fyw. Ond maent wedi’u hesgeuluso gan Lywodraethau Cymru dro ar ôl tro. O ganlyniad mae’r sectorau diwylliant a chwaraeon wedi bod yn fregus a heb ddigon o adnoddau. Yn wir, mae ein rhanddeiliaid yn disgrifio’r sefyllfa fel argyfwng. Mae gan y Llywodraeth gyfle yn y gyllideb nesaf i ddangos eu bod nhw hefyd yn gwerthfawrogi faint o bwysau sydd ar y sector. Mae croeso wedi bod i'r cynnydd rhannol sydd wedi ei weld yn barod, ond mae angen cynyddu'r cyllid ar gyfer diwylliant a chwaraeon yn fwy, a hynny nes ei fod yn gymaradwy o ran gwariant y pen â chyllid gwledydd tebyg yn Ewrop.

Nid oedd dyraniadau cyllideb 2025-26 yn ddigonol i wella’r sefyllfa’n sylweddol i’r sector, yn enwedig yng nghyd-destun pwysau chwyddiant a chynnydd yng nghyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. Mae angen trobwynt yn null Llywodraeth Cymru o gyllido diwylliant a chwaraeon. Nid un mater yn unig ydy hwn, nid un gyllideb yn unig, ond trobwynt rydyn ni ei angen. Fel rhan o hyn, mae angen buddsoddi mewn mesurau ataliol.

Mae Aelodau'n deall mai blaenoriaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer y gyllideb ddiwethaf oedd gwasanaeth iechyd Cymru, ac rydym yn deall y pwysau sydd ar wasanaethau rheng flaen. Ond pwrpas cyllido meysydd ataliol fel chwaraeon a diwylliant yw lleihau’r pwysau hynny. Rwy’n gofyn felly i’r Llywodraeth, yn y gyllideb nesaf, ystyried cyflwyno, ar draws ei holl adrannau, gategori ataliol o wariant. Byddai gwneud hynny yn help i gydnabod a chyllido diwylliant a chwaraeon yn briodol am y gwerth sydd ganddynt y tu hwnt i’w gwerth cynhenid.

O ran y Gymraeg, yn y gyllideb nesaf, mae angen sicrhau cyllid digonol i annog defnydd o’r Gymraeg tu hwnt i’r ystafell ddosbarth, yn arbennig o ystyried effaith bosibl y cynnydd yng nghyfraniadau yswiriant gwladol ar bartneriaid trydydd sector sy’n cefnogi ac yn hyrwyddo’r defnydd o’r Gymraeg, fel y mentrau iaith, yr Urdd a'r Eisteddfod Genedlaethol. Mae ariannu cyfleoedd anffurfiol i bobl ifanc i ddefnyddio'r Gymraeg yn allweddol er mwyn cyrraedd y targed miliwn o siaradwyr erbyn 2050.

Ac yn olaf, i droi at gysylltiadau rhyngwladol. Roedd amharodrwydd y Prif Weinidog i fynychu sesiwn dystiolaeth lafar, ynghyd â diffyg gwybodaeth angenrheidiol yn ei thystiolaeth ysgrifenedig, yn golygu unwaith eto nad oeddem fel pwyllgor mewn sefyllfa i graffu gydag unrhyw hyder ar wariant arfaethedig Llywodraeth Cymru ar weithgarwch rhyngwladol. Mae'r gyllideb yma yn gymharol fach o gymharu â lefel yr uchelgais a nodir yn strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru a'r cynlluniau gweithredu sy'n cyd-fynd â hi. Mae angen sicrwydd ar y Senedd fod y gwariant arfaethedig yn cael ei ddyrannu mewn meysydd a fydd yn cyflawni'r canlyniadau a fwriedir. Dim ond o ddarparu digon o fanylion y gallwn wneud hynny. Fel rwyf wedi dweud o'r blaen, mae'n hanfodol os yw Prif Weinidog yn dewis ymgymryd â chyfrifoldebau polisi fod yn rhaid iddyn nhw fod ar gael i gael eu dwyn i gyfrif am y cyfrifoldebau hynny.

Mae un cyfle olaf ar ôl yn y Senedd hon i Lywodraeth Cymru ymgysylltu'n effeithiol â'n gwaith craffu ar gynigion y gyllideb ddrafft ar gyfer cysylltiadau rhyngwladol. Rwyf wir yn gobeithio y bydd newid yn cael ei weld y tro hwn. Diolch yn fawr.

Gaf i ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am eich gwaith ymgysylltu? Dwi yn meddwl ei fod o'n enghraifft wych o sut ddylai pwyllgorau fod yn gweithredu, y dylen ni fod yn gofyn barn pobl, a'i fod o'n adroddiad difyr tu hwnt hefyd, sydd yn dangos beth ydy'r realiti yn ein cymunedau ni. Y ffaith eich bod chi'n ymgysylltu efo'r Senedd Ieuenctid ac yn rhoi rôl flaenllaw iddyn nhw, dwi'n meddwl bod hwnna'n rhywbeth y byddai nifer o bwyllgorau yn gallu ei wneud yn well, a dwi'n falch o weld hyn.

Dwi'n meddwl bod y ffaith ein bod ni yn gwrando fel Senedd yn eithriadol o bwysig, oherwydd ar faterion cyllidol, yn amlwg, fel pleidiau gwleidyddol, mae gennym ni etholiad yn dod flwyddyn nesaf ac mae'n hawdd i ni fod yn beirniadu’n gilydd, yn herio ac ati, ond hefyd mae hi'n bwysig ein bod ni'n gweld beth ydy'r heriau parhaus sydd yna. Felly, tu hwnt i'r sbin rydyn ni'n ei gweld, efallai, o ran faint o arian sy'n dod i Gymru erbyn hyn, ein bod ni'n gweld bod yr argyfwng costau byw yn bryder mawr i gymaint o bobl yn ein cymunedau ni, a hefyd fod penderfyniadau sy'n cael eu cymryd yn San Steffan yn bryder mawr. Mi gawsoch chi lot fawr o dystiolaeth yn dod drwyddo o ran y newidiadau a'r diwygiadau o ran y system lles a'r pryder sydd yna.

Beth dwi'n meddwl sydd yn ddifyr o'ch adroddiad chi hefyd ydy'r ffaith bod pobl yn edrych at Lywodraeth Cymru i fod yn mynd tuag at y bylchau maen nhw'n eu gweld sydd yn dod oherwydd rhai penderfyniadau creulon yn San Steffan. Rydyn ni wedi gweld yn ystod y blynyddoedd pan oedd y Torïaid mewn grym yn San Steffan, Llywodraeth Cymru yn gorfod camu i'r adwy drwy roi lot mwy o gymorth i bobl er mwyn gallu fforddio'r hanfodion. Rydyn ni'n gweld y pwysau cynyddol, felly, ar y trydydd sector ac elusennau yn sgil rhai penderfyniadau sydd wedi cael eu cymryd gan Lywodraeth Lafur, yn sgil y newidiadau fel yswiriant gwladol ac ati. Felly, dwi'n meddwl bod hwn yn bwynt pwysig i ni fod yn ei adlewyrchu o ran faint o adnodd go iawn fydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn y gyllideb nesaf. Faint o arian gwirioneddol sydd yna? Oherwydd mae'r heriau sy'n cael eu crybwyll gan gynifer o grwpiau ac unigolion yn sylweddol, onid ydyn nhw?

Dwi'n falch o fod wedi gweld y pwyslais o ran yr ochr ataliol. Dydy hyn ddim yn newydd, nac ydy? Dwi'n gwybod o ran adroddiadau'r pwyllgor diwylliant roeddet ti'n cyfeirio atyn nhw, Delyth, rydyn ni wedi gweld, blwyddyn ar ôl blwyddyn, fod adroddiadau'n dweud—a chydnabyddiaeth gan y Llywodraeth—rhaid inni wneud mwy o ran yr agenda ataliol. Ond dydy hynna ddim yn newid. Mae gennyn ni Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol yng Nghymru, ond eto mae i'w weld, o'r adroddiad y mae'r Pwyllgor Cyllid wedi ei gynhyrchu a'r holl sylwadau rydyn ni wedi'u clywed ar hynny, a gwaith craffu'r Senedd, fod cyllidebau'n dal i fod yn ormodol mewn silos, a'n bod ni'n pitsio cyllidebau yn erbyn ei gilydd yn hytrach na gweld sut rydyn ni'n gwneud yr hyn anodd yma o'u hasio nhw at ei gilydd.

Oherwydd hyd yn oed yn adroddiad y pwyllgor, y pethau roedd rhai pobl yn sôn y gellid gwario llai arnyn nhw oedd diwylliant a’r argyfwng hinsawdd, ond eto rydyn ni’n gweld bod y rheini’n heriau. Ac roeddem ni’n trafod yn gynharach, onid oeddem, yr hyn rydyn ni’n ei weld o ran y traciau trên yn fy rhanbarth i, er enghraifft, oherwydd tywydd eithafol. Fedrwn ni ddim peidio â bod yn paratoi ar gyfer y newidiadau efo’r argyfwng hinsawdd.

Dwi'n galw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r adroddiad gan y Pwyllgor Cyllid a gyhoeddwyd wythnos diwethaf, ac ymdrechion y pwyllgor i ymgysylltu â'r cyhoedd i gael barn y tu hwnt i'r Senedd hon. Diolch yn fawr i Gadeirydd y pwyllgor, ac i Mike Hedges, hefyd. Roedden nhw wedi setio mas yn fanwl popeth oedd wedi dod i'r wyneb yn y trafodaethau y mae'r pwyllgor wedi'u cael ledled Cymru. Mae'n bwysig iawn deall beth yw blaenoriaethau pobl ledled Cymru, yn enwedig y rhai sydd ddim fel arfer yn rhoi eu barn i ni.

Mae'r ddadl flynyddol hon yn parhau'n eitem bwysig yng nghalendr y Senedd, ac yn paratoi'r tir ar gyfer y gwaith y bydd angen i ni ei wneud dros yr haf ac yn yr hydref i osod ein cynlluniau ar gyfer y gyllideb. Mae adroddiad y pwyllgor yn tynnu sylw at nifer o faterion, gan gynnwys pwysigrwydd buddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus craidd—mewn iechyd, gofal cymdeithasol, llywodraeth leol, addysg a thrafnidiaeth. Mae'r pynciau yma yn cael eu hadlewyrchu ym mlaenoriaethau ein cyllideb ar gyfer 2025-26, lle gwnaethom ni ddarparu £1.5 biliwn yn ychwanegol i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus, ein blaenoriaethau allweddol, a rhoi Cymru yn ôl ar y llwybr tuag at dwf. Roedd hyn yn cynnwys cynnydd o 4.5 y cant i lywodraeth leol; mwy na £400 miliwn yn ychwanegol i gefnogi gwasanaethau a chyflogau yn y gwasanaeth iechyd; £175 miliwn o gyllid cyfalaf ychwanegol i'r gwasanaeth iechyd i fuddsoddi mewn adeiladau, seilwaith, offer a thechnoleg ddigidol; a dros £100 miliwn yn fwy ar gyfer addysg.

Wrth gwrs, os yw'r pleidiau eraill yn fodlon dod at y bwrdd a siarad am flaenoriaethau, a gwneud mwy yn y gyllideb ddrafft yn yr hydref, i ddefnyddio'r arian fydd ar gael am y gyllideb, fel y dywedais i'r tro diwethaf, dwi'n hollol agored i eistedd i lawr gyda phobl eraill ac i drefnu, os oes llwybr yna, cael cyllideb sy'n fwy uchelgeisiol, ac fe allwn ni gytuno ar hynny rhwng y pleidiau.

Dwi'n galw ar Peredur Owen Griffiths i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma.

Mae'n bwysig ein bod ni'n mynd allan ac yn gwrando ar beth sydd gan bobl Cymru i'w ddweud wrthym ni pan rydym ni'n sôn am y gyllideb, a sut mae'r gyllideb yn gonglfaen i bob dim mae'r Llywodraeth yn ei wneud.

Fe wnaethon ni glywed gan yr Ysgrifennydd Cabinet, a dwi'n diolch iddo fo am ei ymgysylltiad efo'r pwyllgor. Fe wnaeth o siarad am yr angen i falansio'r priorities, ac fe wnaeth o siarad am beth mae'r Llywodraeth wedi'i wneud yn barod, ond hefyd wedyn siarad am y broses sydd yn dod yn ei blaen. Fe wnaf i ddod i ben rŵan, Dirprwy Lywydd—rydych chi wedi bod yn amyneddgar iawn.

Buaswn i jest yn licio nodi fy niolchiadau eto i bawb sydd wedi cymryd rhan yn yr ymgysylltu, yn y gwaith. Dwi'n gwybod bod y broses yn mynd i fod ychydig yn wahanol, ac mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud ei fod o'n mynd i fod yn rholio'r gyllideb yn ei blaen. Mae'n rhaid i ni edrych ar beth mae hynny'n ei olygu, a bydd gwaith y pwyllgor yn dal ati i edrych ar beth mae'r Llywodraeth yn ei roi gerbron ym mis Medi. Felly, diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth, a diolch am eich amynedd.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 6 heddiw, datganiad gan Mark Isherwood, cyflwyno Bil arfaethedig Aelod, y Bil Iaith Arwyddion Prydain (Cymru). Galwaf ar Mark Isherwood.

Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol a'r Trefnydd, Jane Hutt.

Ac yn olaf, Mike Hedges. 

Eitem 7 heddiw yw dadl ar adroddiad Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad COVID-19 Cymru ar fodiwl 1 yr ymchwiliad. Galwaf ar y Llywydd i wneud y cynnig fel Cadeirydd y Pwyllgor Busnes.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Braidd yn anarferol, fi sy'n symud y cynnig o dan yr eitem yma.

Cyhoeddodd y Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad COVID-19 Cymru yr adroddiad y byddwn yn ei drafod yn y man ym mis Mawrth 2025. Yn unol â'r cynnig a basiwyd gan y Senedd pan sefydlwyd y pwyllgor, cytunodd y Pwyllgor Busnes i gynnal dadl ar yr adroddiad ar 2 Ebrill. Ond ar 26 Mawrth, ymddiswyddodd Cyd-gadeirydd y Ceidwadwyr a'r Aelod Ceidwadol o'r pwyllgor gan arwain at oedi i allu'r Senedd i drafod yr adroddiad. Oherwydd i'r drefn o'r model Cyd-gadeiryddion fethu, nid yw wedi bod yn bosib ers hynny i'r pwyllgor symud ymlaen â'i waith. 

Mae wedi bod yn amlwg drwy drafodaethau o fewn y Pwyllgor Busnes fod angen model arall i symud ymlaen er mwyn hwyluso'r gwaith allweddol o graffu. O ganlyniad, yr wyf yn ddiolchgar i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus am gytuno i adeiladu ar y gwaith a wnaed eisoes gan y pwyllgor diben arbennig, ac i barhau i graffu ar y bylchau a nodwyd yn ei adroddiad. Rwyf hefyd yn ddiolchgar iawn am yr ystyriaeth y mae'r pwyllgor cyfrifon cyhoeddus wedi nodi y bydd yn ei rhoi i'r adroddiad ar fodiwl 2 ymchwiliad COVID y Deyrnas Gyfunol pan fydd hynny'n cael ei gyhoeddi. O ganlyniad i hyn oll, mae'r Pwyllgor Busnes yn bwriadu cyflwyno cynnig bod y Senedd yn cytuno i ddiddymu Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad COVID-19 Cymru yn nhymor yr Hydref. 

Mae'n bwysig bod gan y Senedd yma'r strwythurau a'r adnoddau sydd eu hangen i sicrhau bod y gwersi angenrheidiol o bandemig COVID-19 yn cael eu hadnabod a'u gweithredu. Mawr obeithiaf y bydd y ddadl y prynhawn yma'n gam pwysig i'r cyfeiriad yna.

A galwaf ar Gyd-gadeirydd y Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad COVID-19 Cymru, Joyce Watson.

Y pandemig oedd her iechyd cyhoeddus fwyaf dybryd ein hoes. Fe effeithiodd ar bob un ohonom ni, yn y modd mwyaf ofnadwy mewn llawer gormod o achosion, ac fe newidiodd ein cymdeithas yn barhaol ar sawl lefel. O safbwynt Cymru, fe ddaeth â datganoli—ei gryfderau a'i wendidau—i'r amlwg yn fwy nag erioed o'r blaen. Hwn, yn fwy nag unrhyw fater arall, yw'r achos amlycaf lle mae angen dysgu gwersi, a hynny ar frys, oherwydd mae'n debygol y byddwn ni, fel cymdeithas, yn wynebu heriau tebyg iawn rywbryd eto yn y dyfodol. Yn anffodus, y brif wers yr ydym ni wedi'i dysgu dros y blynyddoedd diwethaf ydy bod gan Lywodraeth Cymru atgasedd parhaus o atebolrwydd, ac mae hanes cywilyddus y pwyllgor yma yn dyst i hynny.

Mae'n werth atgoffa ein hunain sut y daethom ni at y pwynt hwn. O'r cychwyn cyntaf, roeddem ni ar y meinciau yma yn gadarn fod maint amlwg y pandemig, ynghyd â dylanwad penderfyniadau Llywodraeth Cymru wrth ymdrin a'i effaith, yn haeddu ymchwiliad cyhoeddus llawn i Gymru, gan ddilyn yr enghraifft a osodwyd gan yr Alban. Dwi am dalu teyrnged ar y cam yma i'r COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru am eu hymgyrchu diflino ar y mater hwn. Yn anffodus, roedd y Llywodraeth yn gwrthwynebu hyn, gan honni y byddai ymchwiliad y Deyrnas Gyfunol yn darparu'r atebion yr oedd eu hangen arnom ni.

Dwi'n galw nawr ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni, Julie James.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 8 heddiw yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig, cynllun ffermio cynaliadwy. Galwaf ar Samuel Kurtz i wneud y cynnig.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig, a’r Ysgrifennydd Cabinet nawr i gynnig y gwelliant yn ffurfiol.

Ffurfiol.

Mae'r gwelliant wedi'i gynnig, felly, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a dwi'n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu yn y ddadl yma. A'r hyn dwi eisiau ei wneud efallai—. Hynny yw, gallwn ni fynd i fanylder y cynllun, ond dwi'n gwybod bod yna gyfleon wedi bod. Mae llawer o'r hyn dwi wedi'i glywed dwi'n cytuno gydag ef, ac mi fydd yna gyfle bore yfory hefyd, wrth gwrs, yn y pwyllgor materion gwledig, i graffu'r Dirprwy Brif Weinidog ar rai o'r manylion. Ond gadewch i ni atgoffa’n gilydd fan hyn sail gyfreithiol y cynllun ffermio cynaliadwy, wrth gwrs, yw Deddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023. O hwnnw mae grym y Gweinidogion yn deillio i gyflwyno cynllun; o hwnnw mae'r hyn y mae angen i'r cynllun ffermio cynaliadwy ei gyflawni yn deillio hefyd. Yn y Ddeddf honno, wrth gwrs, mi oedd yna restr o'r hyn y gall Gweinidogion Cymru ddarparu cefnogaeth ar ei gyfer e, yn cynnwys cynhyrchu bwyd, helpu cymunedau gwledig i ffynnu, gwella resilience busnesau amaethyddol, cynnal yr iaith Gymraeg, helpu i gloi carbon, atal newid hinsawdd ac yn y blaen. Nawr, mi basiwyd y Ddeddf honno yn unfrydol yn y Senedd hon yma, gyda chefnogaeth pob un plaid.

Ond y cwestiwn nawr, wrth gwrs, yw: a yw'r cynllun ffermio cynaliadwy yn gwireddu yr hyn oedd yn y Ddeddf amaeth? Ydy e'n gwneud yr hyn y mae e'n ei ddweud ar y tun cyfreithiol, os liciwch chi? A'r man cychwyn, wrth gwrs, pan ŷch chi'n darllen y Ddeddf—rhyw fath o gynsail neu sylfaen i'r cyfan—yw Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, sy'n gosod allan y pedwar piler yna o ddatblygu cynaliadwy yma yng Nghymru. A phan ŷch chi'n edrych ar y rheini, wrth gwrs, mae rhywun yn sylweddoli pa mor allweddol yw y sector amaethyddol i'r holl elfennau hynny. Rŷch chi'n meddwl am yr economaidd, yr amgylcheddol, y cymdeithasol, yr ieithyddol a'r diwylliannol.

Rŷn ni'n gwybod, yn economaidd, fod y sector yn cynnal swyddi yn rhai o'n cymunedau mwyaf ymylol ni. Ydy, wrth gwrs ei fod e. Mae'n gwbl greiddiol ac yn allweddol yn hynny o beth. Ond y tu hwnt i'r giât fferm, wrth gwrs, rŷn ni'n gwybod hefyd ei fod e'n sylfaen ar gyfer bron i chwarter miliwn o swyddi yn y sector bwyd a diod ehangach. Ac nid dim ond swyddi yng nghefn gwlad yw'r rheini. Os ŷch chi'n meddwl am rai o'r proseswyr mawr sydd gyda ni, Kepak ym Merthyr—bron i 1,000 o swyddi mewn ardal dineseg, neu ardal drefol, dylwn i ddweud, fel yna. Ac rŷn ni'n gwybod hefyd, wrth gwrs, am bob £1, fel rŷn ni wedi clywed sawl gwaith fan hyn, sydd yn mynd i mewn i'r diwydiant, mae hi'n creu £9 ychwanegol oddi mewn i'r economi leol. Ond fel dwi wedi atgoffa Aelodau yn y Senedd yma o'r blaen, tynnwch chi £1 allan, ac rŷch chi'n tynnu £9 arall allan gyda honno hefyd, wrth gwrs. Ac mae erydiad y gyllideb amaethyddol rŷn ni wedi'i weld dros y blynyddoedd diwethaf, wrth gwrs, yn erydu'r economi ehangach, ac mae'r setliad fflat ar gyfer blwyddyn nesaf a'r diffyg ariannu tymor hir, o safbwynt yr hyn glywon ni ddoe gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy, wrth gwrs, yn mynd i gael impact ehangach yn y pen draw.

Yn gymdeithasol, y sector amaethyddol sy'n cynnal glud cymdeithasau gwledig, wrth gwrs, ac mae'n rhaid inni ddathlu a chydnabod hynny—o Ffermwyr Ifanc i ysgolion gwledig, i dafarndai lleol, yr holl gyrff a mudiadau sy'n cwrdd mewn neuaddau pentref ar hyd a lled Cymru. A wedyn yr iaith a diwylliant. Rŷn ni'n gwybod bod 43 y cant o weithlu'r sector amaethyddol yn siaradwyr Cymraeg, sydd yn fwy na dwbl cyfran y boblogaeth ehangach sy'n siarad Cymraeg. Ac yn amgylcheddol hefyd, wrth gwrs, rŷn ni'n gwybod, drwy gynlluniau agri-amgylcheddol yn y gorffennol a nawr wrth symud ymlaen drwy'r cynllun ffermio cynaliadwy, fod y sector yn chwarae rôl allweddol. Ond y cwestiwn, felly, ydy: i ba raddau ydy'r egwyddorion yma, sydd ymhlyg yn y Ddeddf amaeth, yn treiddio i mewn i'r cynllun a gyflwynwyd i'r wlad ddoe?

Nawr, mae'r Llywodraeth, wrth gwrs, wedi bod, yn ganolog, yn datblygu y cynllun hwnnw. Mae'r sector amaeth, y sector amgylcheddol, a rhanddeiliaid eraill wedi bod yn rhan o grwpiau sydd wedi bod yn gweithio dydd a nos i gael y maen i'r wal ar hyn, ac rŷn ni'n ddiolchgar, wrth gwrs, i bob un ohonyn nhw, am y gwaith maen nhw wedi ei wneud ac yn parhau i fod yn mynd i'w wneud dros y cyfnod nesaf. Ond mae hi ddim ond yn iawn hefyd, wrth gwrs, gan mai Deddf yn deillio o'r Senedd yma yw Deddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023, fod y Senedd yma hefyd yn cael cyfle i ddweud ei dweud ar y cynllun ffermio cynaliadwy. Y Senedd yma sydd yn perchnogi'r Ddeddf, ac mi ddylai'r Senedd yma gael perchnogi'r cynllun hefyd a chael bwrw ein barn ni arno fe. Dyna pam y byddaf i yn cefnogi'r cynnig yma, a dyma pam fydd Plaid Cymru yn rhoi cefnogaeth i'r cynnig hefyd.

Y Dirprwy Brif Weinidog nawr i gyfrannu i'r ddadl. Huw Irranca-Davies.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am y cyfle i siarad eto yn y Siambr yr wythnos hon am y cynllun ffermio cynaliadwy. Fel y gŵyr yr Aelodau i gyd, cyhoeddwyd y cynllun hwn ddoe. Bydd ein cynllun yn cefnogi ffermwyr yng Nghymru i gynhyrchu bwyd o ansawdd uchel sydd o’r radd flaenaf wrth ofalu am yr amgylchedd gan addasu a mynd i’r afael â newid hinsawdd ac adeiladu gwytnwch i’r rhai a fydd yn trin ac yn gofalu am y tir gwerthfawr yma.

James Evans nawr i ymateb i'r ddadl.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

Rŷn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac os nad oes tri Aelod yn moyn i fi ganu'r gloch, fe awn ni'n syth i'r bleidlais gyntaf. Mae'r pleidleisiau y prynhawn yma ar yr eitem rŷn ni newydd ei chlywed, dadl y Ceidwadwyr ar y cynllun ffermio cynaliadwy. Dwi'n galw am bleidlais yn gyntaf ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 20, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Mae'r gwelliant wedi ei wrthod. 

Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 21, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn y gwelliant, ac felly canlyniad y bleidlais yw bod 21 o blaid, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Mae'r gwelliant felly wedi cwympo.

Mae'r gwelliant wedi cwympo a'r cynnig wedi cwympo, felly does dim byd wedi ei dderbyn. Dyna ni, dyna ddiwedd ar ein pleidleisio ni, dyna ddiwedd ar ein gwaith ni heddiw. Does dim dadl fer. Gaf i ddymuno haf hir, hapus a heulog ichi i gyd? I'r rhai ohonoch chi sy'n mynd i'r Royal Welsh, mwynhewch, i'r rhai ohonoch chi sy'n mynd i'r Eisteddfod Genedlaethol, mwynhewch, a mwynhewch eich cyfnod yn eich etholaethau ac ychydig o amser bant hefyd. Hwyl fawr.