Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Welcome to this afternoon's Plenary meeting, and before we begin, I will welcome the children of ysgol Aberaeron to the public gallery today. So, a warm welcome to you. And the first item will be questions to the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning, and the first question is from Peredur Owen Griffiths.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi'n sylweddol yn niogelwch tomenni glo, gan gyflwyno trefn arolygu a monitro reolaidd a thrwy ddarparu £44.4 miliwn ar gyfer gwaith cynnal a chadw ers 2022. Byddwn yn moderneiddio ein deddfwriaeth drwy’r Bil tomenni nas defnyddir newydd, sydd i’w gyflwyno i'r Senedd yn yr hydref.

Thank you very much for that response.

Mae diogelwch tomenni glo yn broblem enfawr yn fy rhanbarth i oherwydd treftadaeth y diwydiannau trwm. Mae’n destun gofid na wnaeth Llywodraeth San Steffan, o dan reolaeth y Torïaid a Llafur, erioed mo'r ardaloedd hyn yn ddiogel i’n cymunedau pan gawsant gyfle i wneud hynny. Mae cynnig wedi'i wneud i gloddio am lo mewn rhai o'r tomenni yn hen lofa Bedwas a'u hadfer yn y broses. Fodd bynnag, nid yw'r domen categori D sydd agosaf at gartrefi pobl—yn llythrennol y tu allan i erddi cefn rhes hir o gartrefi—yn cael ei chyffwrdd. Mae'n debyg fod y domen hon mewn perchnogaeth breifat. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi nad perchnogaeth ar dir a ddylai fod y prif bryder o ran gwarantu diogelwch y bobl rydym yn eu cynrychioli? Sut mae’r Llywodraeth yn gweithio i oresgyn rhwystrau cyfreithiol er lles ein hen gymunedau glofaol, a sut mae’r Llywodraeth yn sicrhau mai diogelwch ac nid elw sy’n llywio unrhyw waith adfer a wneir yn ein cymunedau?

Ie, diolch yn fawr iawn. Felly, mae set gymhleth o bethau i’w trafod yma. Felly, caiff y gwaith o gategoreiddio tomenni ei wneud drwy'r drefn arolygu. Gallaf roi sicrwydd llwyr i chi nad yw’n gwneud unrhyw wahaniaeth pwy sy’n berchen ar y domen honno. Un o’r pethau y bydd y Bil a fydd yn cael ei gyflwyno i’r Senedd yr hydref hwn ac yn cael ei basio, gobeithio—byddwn yn mynd drwy'r broses a byddwn yn cael trafodaethau trylwyr, rwy'n siŵr—un o'r pethau y mae'r Bil hwnnw'n cynnig eu gwneud yw sefydlu awdurdod goruchwylio ar gyfer tomenni nas defnyddir, nid tomenni glo yn unig, ond pob tomen fwynau—mae cryn dipyn o domenni gwahanol yng Nghymru—ac fe fydd yn ddall i berchnogaeth ar y tomenni hynny. Bydd yn drefn ar gyfer tomenni nas defnyddir.

Mae trefn wahanol ar gyfer mwyngloddio parhaus. Un o'r pethau mawr y bydd yn rhaid i ni eu gwneud pan fyddwn yn cyflwyno'r Bil yw sicrhau bod y cyfundrefnau'n gyson fel nad oes unrhyw un—maddeuwch y mwyseirio gwan—yn llithro drwy'r bylchau rhyngddynt, a bod y Ddeddf Mwyngloddiau a Chwareli 1954, sy'n rheoli'r gweithrediadau mwyngloddio presennol, yn cydblethu'n dda â'r gwaith ar domenni nas defnyddir. A bydd y cwestiwn ynghylch ar ba bwynt y bydd pobl yn cyfnewid rhwng y naill neu'r llall yn un o'r pethau y bydd y Bil yn ymdrin â nhw. Felly, rydym yn awyddus iawn i sicrhau y bydd yn ddall i berchnogaeth ac ati.

O ran adfer, mae gennym ffordd bell iawn i fynd o ran rhaglen adfer. Mae rhai tomenni, wrth gwrs, wedi cael eu hadfer yng Nghymru, ond dim llawer. Rydym wedi cael trafodaethau cadarn gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'u cyfraniad. Rydym wedi gofyn iddynt gyfrannu £20 miliwn at y drefn arolygu a chynnal a chadw ar hyn o bryd ac i gyfrannu at astudiaeth o’r hyn y byddai angen i ni ei wneud yn y dyfodol, ac yn anffodus, maent wedi gwrthod gwneud hynny. Credaf ei bod yn amlwg yn rhwymedigaeth foesol ar Lywodraeth y DU i gynorthwyo’r Llywodraeth ddatganoledig yng Nghymru i helpu ein pobl i ddod i delerau â’u treftadaeth ddiwydiannol. Mae gennym dreftadaeth ddiwylliannol gyfoethog wrth gwrs, ond mae nifer fawr o faterion eraill ynghlwm wrth hyn. Ac mae oddeutu 40 y cant o’r diwydiant mwyngloddio blaenorol yn y DU, ond rydym yn 5 y cant o’r boblogaeth, ac rydym yn cael 5 y cant o’r gyllideb. Ymddengys i mi fod rheidrwydd moesol clir y dylai Llywodraeth y DU ein cynorthwyo i ddod i delerau â’r dreftadaeth honno.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n cynrychioli llawer o bobl sy'n byw ger tomenni glo, ac a dweud y gwir, mae llawer o'r cymunedau'n byw mewn ofn a phryder parhaus. Yn y pen draw, Llywodraeth Cymru sy’n gyfrifol am ddiogelwch tomenni glo, ac mae wedi cael miliynau o bunnoedd, fel y dywedoch chi, gan Lywodraeth Geidwadol y DU i fynd i’r afael â’r mater hwn. Ac rwy’n teimlo bod angen inni weld y Llywodraeth hon yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth ar fyrder i sefydlu corff newydd a fyddai wedyn yn cyflawni gwaith adfer ar domenni nas defnyddir, mwyngloddiau brig a safleoedd ôl-ddiwydiannol eraill. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn barod i weithio gyda Llywodraeth newydd ar y gwaith pwysig hwn, a daeth yn amlwg fod ychydig dros £44 miliwn wedi’i ddarparu ar gyfer cynnal a chadw tomenni glo gan Lywodraeth Cymru rhwng 2022 a 2025, ond eto, hyd y gwn i, nid oes unrhyw gynlluniau wedi’u cyhoeddi ar gyfer cyllid ar ôl 2025. Rwy’n derbyn eich bod newydd ymateb i’r Aelod dros Ddwyrain De Cymru, Peredur Owen Griffiths, ond hoffwn wybod, Ysgrifennydd y Cabinet, beth sy’n digwydd pan fydd 2025 yn cyrraedd a’r cyllid yn dod i ben. A fydd pecyn newydd o fesurau'n cael ei gyflwyno gan Lywodraeth Cymru? Diolch.

Wel, credaf eich bod yn dangos camddealltwriaeth sylfaenol o sut mae’r Llywodraeth yn pennu ei chyllidebau, a dweud y gwir. Byddwn yn cyflwyno’r ddeddfwriaeth yn yr hydref, fel rwyf newydd ei ddweud. Nid yw Llywodraeth y DU yn bwriadu cyfrannu at hynny mewn unrhyw ffordd, sy’n warthus, yn fy marn i. Ni chredaf y dylai’r cymunedau rydych yn eu cynrychioli, Natasha Asghar, fod yn pryderu am y sefyllfa. Ni yw’r wlad gyntaf yn y DU, y Llywodraeth gyntaf yn y DU, i gyhoeddi lleoliadau tomenni categori A, B a R—gwnaethom hynny yn ôl ym mis Mawrth. Roeddem eisoes wedi cyhoeddi'r tomenni C a D. Mae hynny'n fwy o wybodaeth nag a fyddai gan unrhyw un arall yn unrhyw le arall yn y DU. Mae'r tomenni hynny o dan drefn archwilio a chynnal a chadw. Nid ydynt yn cael eu hadfer, gan y byddai hynny'n costio cannoedd o filiynau o bunnoedd, ac fel yr esboniais wrth ateb Peredur, mae gwir angen i Lywodraeth y DU gyflawni ei rhwymedigaeth foesol. Nid oes unrhyw ffordd ddichonadwy y dylai Llywodraeth ar gyfer 5 y cant o boblogaeth y DU fod yn ymdrin â 40 y cant o’r dreftadaeth ddiwydiannol.

Credaf y dylem wneud ymdrech i roi sicrwydd i bobl ym Medwas nad yw categori D o reidrwydd yn golygu risg uniongyrchol, a bod y domen yn destun, gan ei bod yn gategori D, trefn arolygu fisol drylwyr iawn. Dyna'r cyfan rwyf am ei ddweud ynglŷn â Bedwas, gan y gwn y gallai fod gan y Gweinidog, yn y dyfodol, rôl gyfryngu yn y broses gynllunio. Ond gofynnaf yn fwy cyffredinol: mae’n rhaid inni ddweud mai anaml y bydd cyfleoedd i adfer yn codi, a phan fyddant yn codi, mae angen i ni eu hystyried gyda meddwl agored, hyd yn oed os ydynt yn dod o’r sector preifat, ar yr amod, a tybed a fyddai'n cytuno, eu bod yn destun yr un broses gynllunio drwyadl ag y byddai cais gan y sector cyhoeddus?

Byddwn, yn sicr. Mae'r system gynllunio yn ddall i p'un a yw'r cais gan unigolyn o'r sector cyhoeddus neu breifat. Nid wyf am wneud sylw ar unrhyw gais cynllunio unigol, ond yn gyffredinol, mae'r system gynllunio yn ddall i hynny, a byddem wrth gwrs yn disgwyl i unrhyw gais cynllunio a gyflwynir gydymffurfio â’r holl gyfundrefnau iechyd a diogelwch a hirhoedledd yr ydym yn eu disgwyl, a hefyd i gydymffurfio â holl bolisïau’r Llywodraeth, fel yr amlinellir yn 'Cymru’r Dyfodol' a 'Polisi Cynllunio Cymru'. Dyna'r un rhwystr i bawb sy’n cyflwyno ateb o’r fath. Rydym hefyd yn barod i weithio gydag unrhyw un sydd ag ateb posibl, ond wrth gwrs, byddai'n rhaid iddynt fodloni holl ofynion y gyfundrefn.

A gaf i longyfarch Ysgrifennydd y Cabinet ar y gwaith gofalus a manwl iawn a wnaeth er mwyn gallu rhoi gwybod i drigolion Dwyrain De Cymru am leoliad y tomenni glo categori C a D hynny? A all gadarnhau bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi torri ei ymrwymiad i fod yn un o gyd-lofnodwyr y llythyr i roi gwybod i'r trigolion lleol am leoliad y tomenni hynny? Pryd mae'n disgwyl bod mewn sefyllfa i gyhoeddi lleoliad y tomenni yng nghategorïau A a B? A beth yw ei hasesiad o'r posibilrwydd y gellir sicrhau bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn cyflawni ei gyfrifoldebau ar yr adeg honno?

Diolch yn fawr, Mark Drakeford. Buom yn gweithio'n galed iawn gyda'n gilydd ar gyfres gymhleth iawn o gynigion. Roedd yn bwysig iawn inni fod yn gwbl fanwl gywir wrth ryddhau'r wybodaeth honno, fel y cofiwch rwy’n siŵr. Fe aethom drwy broses hir o wirio cywirdeb y wybodaeth honno, gan ein bod yn awyddus iawn i sicrhau bod cymunedau’n cael y wybodaeth gywir a bod ganddynt y ddealltwriaeth gywir o ystyr y wybodaeth honno, a’r hyn y dylent ei wneud yn ei chylch, a chredaf fod y broses honno wedi mynd yn dda iawn yn y pen draw. Yn anffodus, nid oedd yr Ysgrifennydd Gwladol yn fodlon llofnodi’r llythyr hwnnw. Rwyf wedi cael cyfarfod ag ef ers hynny. Roedd y rhan fwyaf o'r cyfarfod yn ymwneud â'i ddealltwriaeth ef o sut y digwyddodd hynny a fy nealltwriaeth innau, a oedd yn hollol wahanol. Roedd gennyf gyfres o e-byst y bu modd i mi eu defnyddio fel tystiolaeth o fy nealltwriaeth i o sut y digwyddodd hynny. Mewn gwirionedd, rydym newydd gyhoeddi lleoliadau'r tomenni categori A, B a R ym mis Mawrth. Gwnaed hynny gan Lywodraeth Cymru; ni chafodd ei wneud ar y cyd.

Diolch, Cefin. Rydym wedi ymrwymo i gynyddu’r cyflenwad tai, gan sicrhau bod gan bobl gartrefi sy’n diwallu eu hanghenion nawr ac yn y dyfodol. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i ddarparu 20,000 o gartrefi ychwanegol i’w rhentu yn y sector cymdeithasol. Mae cymorth ar gyfer tai'r farchnad agored hefyd yn rhan bwysig o'n pecyn cymorth tai.

Thank you very much. It's interesting that you mention house building, because I'm sure that you will be well aware that there are a number of housing developments in river catchment areas, such as Cleddau, Usk, Teifi and Towy that have been put on hold as a result of the phosphates regulations. We all, of course, support the need for clean, unpolluted rivers, but it's clear that these regulations, and the ambiguity surrounding them, are having a major impact on the ability of local authorities, and the Welsh Government, in truth, to deliver a number of important schemes, such as building affordable homes, which you've just mentioned, and economic development schemes. I'm aware that a number of meetings have been held between the Welsh Government and stakeholders such as Natural Resources Wales over the past few years to discuss the way forward, but the current moratorium continues to be a source of frustration for many different people. Could I, therefore, ask for an update on the progress being made on this issue, in order to ensure a balance between our environmental responsibilities and our ambition to develop in these areas? And when can we expect the moratorium to come to an end?

Diolch yn fawr iawn am hynny. Mae honno’n sefyllfa gymhleth iawn yn wir. Mewn gwirionedd, rydym wedi gallu gweithio hyd at lefel safleoedd unigol ledled Cymru i ddeall effaith lefelau ffosffad ar bob safle yn yr ardal gyfagos, ac i ble y gallai'r carthion o'r tai newydd sy'n cael eu hadeiladu fynd, sut y byddent yn cael eu trin ac yn y blaen, a pha effaith y byddai hynny’n ei chael ar lefelau ffosffad yn y gwahanol afonydd sydd gennym yng Nghymru. Mewn rhai safleoedd yng Nghymru, rydym wedi gallu rhyddhau'r safleoedd gan ein bod wedi dod o hyd i atebion sydd wedi ein galluogi i wneud hynny, ond nid yw hynny'n wir ym mhobman. Rhoddodd y cyn-Brif Weinidog broses uwchgynhadledd ar waith, fel y’i gelwir, lle down ynghyd â’r holl randdeiliaid sy’n bobl sy’n cyfrannu at ffosffadau yn ein cymdeithas. Mae'n rhyfedd iawn yng Nghymru, gan fod ffosffadau mewn gwirionedd yn eithaf prin yn y rhan fwyaf o leoedd yn y byd, ond yma, mae gennym lefelau uchel iawn. Felly, un o'r pethau yr hoffem yn fawr iawn eu gwneud yw darganfod ffordd i'w droi'n gynnyrch yn hytrach na gwastraff. Felly, mae hynny'n rhan o'r hyn a wnawn.

Ond dywedodd y cyn-Brif Weinidog yn glir iawn wrth bob sector mai’r hyn roedd yn rhaid iddynt ei wneud oedd edrych ar sut y gallent roi trefn ar eu tai eu hunain—maddeuwch y mwyseirio—a pheidio â phwyntio ar draws yr ystafell a dweud, 'Wel, mae hyn yn ymwneud â' pha randdeiliad bynnag arall a oedd yn yr ystafell. Mae honno wedi bod yn broses lwyddiannus iawn. Mae gennym gynllun gweithredu yr ydym yn bwrw ymlaen ag ef. Mae wedi caniatáu inni ryddhau rhai o’r safleoedd tai eisoes, nid pob un ohonynt. Rydym yn parhau i weithio gyda’r byrddau rheoli gwella ansawdd afonydd, a’r byrddau rheoli maethynnau afonydd, mewn proses sy’n caniatáu inni ddeall beth yw’r lefelau maethynnau ym mhob un o’r afonydd, beth yw’r union broblem yn yr afon honno. Ac mae'n ystod enfawr. Ar gyfer y rhan fwyaf o'r afonydd, dŵr ffo amaethyddol yw un o'r problemau gwaethaf. Nid yw hynny'n wir ym mhobman, serch hynny. Rydym wedi cyhoeddi yn ddiweddar—. Pan oeddwn yn fy rôl flaenorol, cyhoeddais ddiwedd ar yr adolygiad o'r tarddiad i'r môr o afon Teifi, er enghraifft. Y lefel llygredd uchaf yno yw gorlifoedd carthffosiaeth gyfun ac ansawdd dŵr, ond nid yw hynny’n wir ym mhobman, ac mae wedi golygu bod angen dull gweithredu manwl ar gyfer pob safle.

Felly, rwyf wedi gofyn i fy nghyd-Aelod Jack Sargeant wneud gwaith i mi yn y Llywodraeth ar gyflenwad tir, i ddod ynghyd â grŵp o randdeiliaid ledled Cymru, i adeiladu ar y gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo. Rydym yn y broses o gyfnewid gwybodaeth ynglŷn â sut y gallai hynny weithio, gan ein bod, fel rhan o'r cytundeb cydweithio hefyd—. Ac rwyf wedi gweithio gyda fy nghyd-Aelod Siân Gwenllian ar hyn sawl gwaith, ar sut i gynyddu’r cyflenwad tai, ac mae’r cyflenwad o dir y gallwch adeiladu tai arno wedi bod yn rhan o hynny. Rydym hefyd yn gweithio gyda phob un o'r awdurdodau cynllunio ledled Cymru ar eu cynlluniau datblygu lleol, gan ofyn iddynt adnewyddu eu hasesiadau o'r farchnad dai leol, ac mae gennym CDLlau ar gyfer pob rhan o Gymru, sy'n ddefnyddiol iawn, a gallwn gwestiynu felly ble mae'r safleoedd tai wedi'u dyrannu a beth yw'r broblem ar bob safle, fel y gallwn ddarparu'r tai mewn da bryd, a sicrhau ein bod yn adeiladu'r cartrefi sydd eu hangen arnom.

Rydym yn dibynnu ar y sector preifat i ddarparu rhai cartrefi cymdeithasol, ond rydym hefyd yn adeiladu cryn dipyn ohonynt drwy ein landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a'n cynghorau sy’n dal stoc dai. Ac mae'n bwysig iawn deall sut mae'r system gynllunio yn gweithio ochr yn ochr â'r system ansawdd amgylcheddol a ffosffadau, oherwydd, fel y dywedoch chi'n gwbl briodol, yr hyn rydym yn dymuno'i weld yw cydbwysedd. Nid ydym am adeiladu'r tai ar draul ein hamgylchedd; rydym am sicrhau ein bod yn byw mewn cytgord â’n hamgylchedd ac yn adeiladu’r tai y mae eu hangen arnom yn daer.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi bod yn siarad â’r diwydiant ac adeiladwyr tai yn ddiweddar, ac un o’r problemau y maent yn eu nodi o ran pam na allwn adeiladu tai yw’r diffyg sgiliau sydd ar gael ledled Cymru i ddatblygu’r cartrefi hynny. Gwn nad yw hyn yn rhan uniongyrchol o'ch portffolio, ond mae'n fater trawslywodraethol sy'n ymwneud â chael mwy o osodwyr brics, plymwyr, seiri yn y crefftau hynny fel y gallwn adeiladu cartrefi. Felly, hoffwn wybod, Ysgrifennydd y Cabinet, pa waith rydych chi'n ei wneud ar draws y Llywodraeth i sicrhau bod y gweithlu hwnnw ar gael i ni yn y dyfodol, fel y gallwn adeiladu'r cartrefi y mae pobl Cymru eu heisiau a'u hangen.

Cwestiwn da.

Ie, cwestiwn da iawn, ac mae’n rhywbeth rydym wedi bod yn gweithio arno ers peth amser. Mae fy nghyd-Aelod, Joyce Watson, wedi bod yn gweithio ers amser maith yn y sector adeiladu, yn ceisio sicrhau ein bod yn manteisio ar boblogaeth amrywiol iawn, yn enwedig annog mwy o fenywod i faes adeiladu. Felly, rhywbeth y mae wedi bod yn ei hyrwyddo ers peth amser.

Rwyf wedi bod yn gyfrifol am y portffolio hwn ers peth amser, er bod gennyf gymysgedd ychydig yn wahanol o bortffolios, ac rydym wedi gweithio ar draws Llywodraeth Cymru ar fater sgiliau. Rydym hefyd wedi gweithio gyda'r datblygwyr i sicrhau bod y model cyflogaeth sydd ganddynt yn denu pobl. Ac rwy'n falch o ddweud bod rhai o'r prif adeiladwyr tai wedi newid eu model cyflogaeth yn ddiweddar. Felly, un o'r pethau a welsom, pan ddechreuais yn y portffolio gyntaf—oddeutu chwe blynedd a hanner yn ôl—oedd cryn dipyn o bobl hunangyflogedig. Felly, byddai gennych brentisiaid heb unrhyw swyddi i fynd iddynt, dim llwybrau gyrfa ar eu cyfer ac ati. Felly, rwyf wedi gweithio'n galed gyda'r prif adeiladwyr tai i ddeall y broblem, ac i wneud iddynt weld eu bod yn creu eu problem eu hunain i ryw raddau. Ni allaf ddweud bod pob un ohonynt wedi gwneud hyn, ond mae llawer ohonynt wedi newid i fodel cyflogaeth uniongyrchol, ac mae hynny wedi helpu'n fawr.

Y peth olaf sydd wedi helpu'n fawr yw twf dulliau adeiladu modern, sy’n ffordd o gynhyrchu tai mewn ffatrïoedd. A golyga hynny y gall gweithlu llawer mwy amrywiol wneud hynny, gan ei fod ar lefel y ddaear, mae o dan do ac ati, a dim ond gyda'r darn olaf, pan fydd yr adeilad yn cael ei godi ar y safle, y byddwch chi allan ym mhob tywydd ac yn y blaen. Rydym wedi gallu sicrhau amrywiaeth yn y gweithlu. Mae’r grŵp trawsbleidiol wedi gwneud llawer o waith ar hyn hefyd, ac mae hynny wedi gweithio ledled Cymru. Ond yr hyn y mae gwir angen i ni ei wneud yw sicrhau bod gan ein pobl ifanc ddiwydiant y maent am fynd iddo, sydd â chyflogau a llwybr gyrfa addas ar eu cyfer. Nid oes diben ceisio darbwyllo pobl mai'r hyn y dylent ei wneud yw mynd i hunangyflogaeth wael iawn gyda chyfleoedd gyrfa annigonol. Felly, mae'n ymwneud â’r ffordd y gweithiwn gyda’r diwydiant, yn ogystal â’r sector sgiliau yng Nghymru.

Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’n dda clywed am y grŵp sy’n mynd i gael ei arwain gan Jack Sargeant. Bydd yn cynnwys pobl o bob rhan o Gymru ac yn drawsbleidiol, gobeithio, gan y credaf fod llawer o bryder ynghylch y defnydd o dir a sut y gallwn ddatblygu hynny. Felly, edrychaf ymlaen at ragor o fanylion am hynny. Diolch i Cefin am godi’r mater.

Un mater roeddwn am ganolbwyntio arno oedd digartrefedd—maent oll yn gysylltiedig—ac yn enwedig digartrefedd gwledig, a all fod yn fater anweledig weithiau, un nad yw fel arfer yn cael ei gynnwys, ac sy'n dod yn fwy amlwg, o ystyried yr heriau yn ein hardaloedd gwledig. Ym Mhowys, er enghraifft, roedd 59 o bob 10,000 o aelwydydd yn ddigartref yn anfwriadol y llynedd, sy’n gynnydd o 49 y cant ar y flwyddyn flaenorol. Ac mae pob un ohonynt yn gysylltiedig â diffyg tai fforddiadwy. Gan gyfeirio at y Papur Gwyn ar ddigartrefedd hefyd, nid yw’n sôn o gwbl am ddigartrefedd gwledig, dim ond archwilio'r materion sy'n ymwneud â digartrefedd. Ond mae'n fater unigryw iawn. Felly, tybed pa ystyriaeth a roddwyd gennych i fynd i'r afael â heriau penodol digartrefedd gwledig, fel rhan o'ch strategaeth ddigartrefedd gyffredinol. Diolch yn fawr iawn.

Ie, diolch. Ac rydych chi'n llygad eich lle, wrth gwrs, mae cymunedau gwahanol yn wynebu heriau gwahanol o ran dod o hyd i gartref saff a diogel i bawb, ac mae'n bwysig iawn dod o hyd i'r cartref iawn. Mae'n ymwneud â mwy na phedair wal a tho yn unig. Dyna pam fy mod yn falch iawn o allu cynyddu’r grant cymorth tai, gan fod llawer o’r gwaith y mae’r gweithwyr cymorth tai yn ei wneud yn ymwneud â chadw pobl yn eu cartrefi yn y lle cyntaf. Mae’r ddeddfwriaeth ddigartrefedd newydd y byddwn yn ei chyflwyno yn edrych i raddau helaeth ar sut y gallwn sicrhau bod pobl yn aros mewn tai cynaliadwy ac nad ydynt yn eu colli am wahanol resymau, gan gynnwys yr argyfwng costau byw diweddar, sydd wedi achosi—. Mae'n peri i deuluoedd chwalu a phethau eraill sy'n achosi digartrefedd.

Hefyd, mae gennym broblemau gwirioneddol mewn rhai rhannau o Gymru yn ymwneud â chymunedau anghynaliadwy a chymysgedd anghynaliadwy o ail gartrefi, tai haf, beth bynnag. A'r hyn y mae pob un ohonom yn dymuno'i weld yw cymuned gynaliadwy gyda chymysgedd da o ddeiliadaethau. Rydym am i’r twristiaid ddod, ond maent yn dymuno dod i bentref bywiog lle mae’r siop a’r dafarn ar agor. Dim ond os oes gennych gymunedau lleol cynaliadwy y bydd hynny’n digwydd. Felly, rydym yn cyflawni nifer o gynlluniau peilot ar hynny.

Mae gennym bobl a elwir yn swyddogion galluogi tai gwledig yn gweithio ar y prosiect hwnnw ac eraill. Rydym yn eu noddi yn y gwahanol awdurdodau ledled Cymru lle mae ardaloedd gwledig, sef y rhan fwyaf ohonynt mewn gwirionedd, ac rydym yn edrych yn benodol ar faterion yn ymwneud â phethau sy’n achosi digartrefedd gwledig neu ansicrwydd tai mewn ardaloedd gwledig, sy'n ddwy ochr i'r un geiniog. Rydym hefyd yn edrych yn agos iawn ar sut y gallwn ddod â mwy o gartrefi gwag yn ôl i ddefnydd. Rwy'n pwyso'n galed iawn ar ein hawdurdodau lleol i ymuno â Chynllun Lesio Cymru. Mae gennym rai awdurdodau lleol, ac mae Powys yn un ohonynt, mae arnaf ofn, sydd wedi ymrwymo i'r cynllun a heb wneud dim, felly hoffem—. Byddaf yn ymweld â phob un ohonynt ac yn sicrhau fy mod yn deall beth yw'r problemau, gan ei bod yn bwysig iawn ein bod yn manteisio ar bob arf, fel y gallwn gael y tai sydd eu hangen arnom.

Ond yn y pen draw, rydych yn llygad eich lle, mae hyn yn ymwneud â chyflenwad, onid yw? Mae'n ymwneud â dod o hyd i'r tir, felly sicrhau bod gan y cynlluniau datblygu lleol ddyraniadau tai cywir, fod y tir hwnnw ar gael, y gellir ei ddatblygu, y gallwn wneud hynny mewn ffordd nad yw'n dinistrio ein hamgylchedd ar yr un pryd, a'n bod yn codi'r tai hynny. Felly, rwy’n gweithio’n galed iawn gyda’r awdurdodau lleol ledled Cymru i ddeall beth yw’r rhwystrau. Mae'r gwaith y bydd Jack yn ei wneud yn ymwneud â chyflenwad tir a beth yw'r rhwystrau i ni, a byddwn yn gweithio hyd at lefel safle yn yr awdurdodau lleol i ddeall beth yw'r broblem ar y safle hwn: mae wedi'i glustnodi ar gyfer—nid wyf yn gwybod; rhowch rif—30 o dai, ble maent, beth sy'n digwydd? Mae'n rhaid ichi weithio ar y lefel honno o fanylder.

Ac yna'r peth olaf yr hoffwn ei grybwyll yw ein bod yn edrych yn agos iawn ar ddod ag adeiladau uwchben siopau, er enghraifft, yn ôl i ddefnydd. Gwelais enghraifft wych o hynny yng Nghasnewydd, lle mae'r gwaith o adfywio canol y dref a wnaed drwy’r rhan o fy mhortffolio sy'n cynnwys adfywio canol trefi wedi dod â’r holl eiddo uwchben siopau yn ôl i ddefnydd. Ac wrth gwrs, mae hynny ynddo'i hun yn dod ag ymwelwyr i'r siopau, ac felly, mae canol y dref neu'r ddinas yn llawer mwy bywiog yn sgil hynny. Mae llawer o leoedd yng nghefn gwlad Cymru lle byddai’r math hwnnw o ddatblygiad yn helpu tref fechan i gael mwy o ymwelwyr. Felly, rydym yn defnyddio nifer o ysgogiadau i wneud hynny.

Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 oedd y newid mwyaf i sector rhentu preifat Cymru ers degawdau. Roedd y memorandwm esboniadol ar gyfer Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru) dilynol Llywodraeth Cymru yn nodi:

'Mae'r sector rhentu preifat yn chwarae rôl bwysig wrth ddiwallu anghenion pobl Cymru o ran tai.'

a bod

'Llywodraeth Cymru am sicrhau'r cydbwysedd iawn o gefnogaeth a rheoleiddio'

yn y sector rhentu preifat. Yn y cyd-destun hwn, cyhoeddwyd 'Gwerthusiad o Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016: adroddiad Cam 1' yr wythnos diwethaf. Cafwyd 676 o ymatebion i’r arolwg o landlordiaid ac asiantau rheoli, gyda 539 ohonynt wedi'u cwblhau'n llawn, a 479 ohonynt yn nodi effaith negyddol ar y newidiadau i landlordiaid. Un cwestiwn a ofynnwyd i ymatebwyr i’r gwerthusiad oedd:

'Pa effeithiau negyddol fydd y newidiadau o dan y Ddeddf yn eu cael arnoch fel landlord/asiant rheoli?'

Dywedodd 44 y cant o’r holl ymatebwyr a nododd effaith negyddol i’r arolwg fod y Ddeddf yn gorfodi landlordiaid i werthu a gadael y sector.

Fel y dywedais yn ystod proses ddeddfwriaethol Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru), dyma y rhybuddiodd ARLA Propertymark, y corff rheoleiddio proffesiynol ar gyfer asiantaethau gosod tai, a Chymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl y byddai’n digwydd. Felly, o ystyried eich geiriau yn 2020 eich bod yn dymuno sicrhau’r cydbwysedd cywir o gymorth a rheoleiddio, pa gamau, os o gwbl, y byddwch yn eu cymryd nawr i ailagor y ddeddfwriaeth i sicrhau bod y Ddeddf yn rhoi’r gorau i yrru landlordiaid da o’r sector rhentu preifat?

Diolch am hynny, Mark. Mae'n ddiddorol iawn, yr adroddiad gwerthuso, a byddwn yn edrych arno'n ofalus iawn, wrth gwrs. Ond mae'n ddiddorol iawn nad yw'n cael ei gadarnhau gan yr ystadegau a gawn drwy Rhentu Doeth Cymru, ac mae angen inni ddadansoddi'r ystadegau hynny. Felly, yr hyn sy'n ymddangos—. Mae gennym nifer fawr o landlordiaid yn gadael y sector, ond mae gennym nifer fawr iawn o gofrestriadau hefyd. Nid yw'n ymddangos bod gennym golled net. Ymddengys—ac mae'n anecdotaidd, mae arnaf ofn, hyd nes y byddwn yn dadansoddi'r holl ystadegau—fod rhai landlordiaid yn gwerthu, ond mae'r eiddo'n cael eu prynu gan landlordiaid eraill. Felly, mae'n ddiddorol, ac rydym yn ceisio dadansoddi'r ystadegau. Rydym yn cadw cofrestr o nifer y landlordiaid a nifer yr eiddo sydd ar gael i'w rhentu, ac nid oes llawer o newid yn hynny. Felly, rwyf wedi bod yn siarad â'r swyddogion ynghylch sut y gallwn ddadansoddi'r ystadegau hynny. Nid ydym am yrru landlordiaid da o Gymru. Diben y Ddeddf yw gyrru landlordiaid drwg o Gymru a sicrhau bod y tai y mae pobl yn eu rhentu yn addas i bobl fyw ynddynt. Ni chredaf fod hynny'n ormod i'w ofyn. Credaf y dylai eich tŷ fod yn addas i bobl fyw ynddo. Yr hyn a olygwn wrth hynny yw bod ganddo dystysgrifau trydanol, mae ganddo fonitorau carbon monocsid, mae ganddo ddŵr addas, nid oes llwydni ynddo, mae ganddo'r holl bethau y byddech chi a minnau'n eu disgwyl mewn cartref sy'n addas i bobl fyw ynddo. Ni chredaf fod gan landlordiaid da broblem gyda chyrraedd y safon honno. Mae hefyd yn diogelu tenantiaid rhag cael eu troi allan mewn rhai amgylchiadau, ac rwy'n falch iawn o ddweud ei fod yn rhoi diogelwch deiliadaeth iddynt am gyfnod llawer hwy nag unrhyw wlad arall yn y DU. Felly, credaf ei fod wedi gwneud ei waith. Mae'n ddyddiau cynnar. Fe gymerodd amser maith i ni ei roi ar waith, a dim ond megis dechrau y mae'r gwaith o'i gyflwyno, ond mae arnaf ofn nad ydym yn deall yr ystadegau'n iawn o hyd, ond nid ydynt yn dangos colled net o landlordiaid nac eiddo i'w rentu yng Nghymru.

Wel, rwyf ond newydd ddychwelyd i'r rôl hon, ond byddaf yn ymgysylltu â'r sector i gael mwy o fanylder ynghylch yr hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd. Ac wrth gwrs, rydych yn llygad eich lle, mae'n rhaid i dai fod yn addas i fyw ynddynt, a dyna'r pwynt a wneuthum drwy gydol yr holl waith ar y ddeddfwriaeth berthnasol ynghylch lle dylai'r ffocws fod. Ond gan aros gyda’r sector rhentu preifat, daeth ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar renti teg a’r hawl i dai digonol i ben ym mis Medi. Rhwng mis Ionawr 2015 a mis Mehefin 2022, cododd prisiau rhentu preifat yng Nghymru 8 y cant, o gymharu â 12.6 y cant ar draws gweddill y DU. Er gwaethaf hyn, deellir fod Llywodraeth Cymru yn dal i ystyried cyflwyno mesurau rheoli rhenti. Dengys tystiolaeth ymchwil y gall polisïau rheoli rhenti arwain at lai o gyflenwad yn y farchnad ac ystod o broblemau eraill gyda thai a'r farchnad lafur. Ers cyflwyno mesurau rheoli rhenti yn yr Alban ddwy flynedd yn ôl, mae rhenti cyfartalog ar denantiaethau newydd wedi cynyddu bron i 14 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig, wrth i renti ar denantiaethau presennol gael eu rhewi ac yna eu capio. Bu gostyngiad hefyd o bron i 20 y cant yn argaeledd eiddo rhent preifat yn yr Alban dros y flwyddyn ddiwethaf. Nododd arolwg barn diweddar gan YouGov—

Rwyf am eich atgoffa, Mark Isherwood, o’r amser rydych chi'n ei gymryd i ofyn eich cwestiynau. Rydych ar un funud 20 eiliad ar hyn o bryd, ac fe wneuthum ganiatáu dros un funud a hanner ar gyfer eich cwestiwn cyntaf. Felly, os gallwch fod mor gryno â phosibl gyda'ch cwestiynau, byddai hynny o gymorth. Ac mae hynny'n wir i chi a phob Aelod arall hefyd. Diolch.

Iawn. Wel, yn hytrach nag ymdrin â’r symptomau’n unig felly, pa bolisïau, os o gwbl, sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu’r cyflenwad o dai rhent, gan mai prinder tai rhent yw’r rheswm, neu’r prif reswm, pam fod prisiau rhenti wedi cynyddu?

Iawn, felly, mewn gwirionedd, Papur Gwyrdd oedd y papur a gyflwynwyd gennym, felly nid oedd yn bapur ymgynghori, roedd yn alwad am dystiolaeth. Cawsom y dystiolaeth honno. Rydym bellach yn gweithio ar gynhyrchu Papur Gwyn, sydd i'w gyhoeddi ym mis Gorffennaf fel rhan o'n cytundeb cydweithio. Mae'r gwaith hwnnw wedi hen ddechrau. Rydym yn gobeithio cyhoeddi'r Papur Gwyn hwnnw cyn diwedd tymor yr haf eleni. Bydd hwnnw’n ymgynghori ar ystod eang o faterion, gan gynnwys yr hawl i dai digonol a chynigion ar gyfer rhent, neu renti teg. Bydd amrywiaeth o opsiynau yno, ac edrychaf ymlaen at weld beth yw'r ymatebion.

Yr hyn sy'n eithaf clir yw bod prisiau yn y sector rhentu wedi codi'n esbonyddol. Credaf ei bod yn deg i’r Ceidwadwyr ddeall bod hynny wedi ei achosi’n rhannol gan y cyfraddau morgeisi cynyddol y mae pobl yn eu hwynebu, sydd wedi’u hachosi, mae arnaf ofn, gan ddiffyg rheolaeth y Ceidwadwyr dros economi’r Deyrnas Unedig. Rydym wedi gweld cryn dipyn o landlordiaid yn cael eu gyrru allan gan gostau morgeisi uwch, nid gan unrhyw beth arall, ac mewn gwirionedd, fel y dywedais wrthych, rydym yn ceisio dadansoddi'r ystadegau ar gyfer yr hyn sy'n digwydd yn y cyswllt hwnnw. Rwy’n amau ​​​​bod rhywfaint o gydgrynhoi'n digwydd yn y farchnad, nad yw’n beth da, oherwydd fel arfer, mae gennym nifer fawr o landlordiaid yng Nghymru sydd ag un tŷ arall. Felly, bydd yn ddiddorol gweld a fydd hynny'n digwydd. Ond y gwir amdani yw bod gennym nifer fawr o bobl yn gwario cyfran enfawr o’u hincwm ar eu rhent, yn methu cynilo ar gyfer unrhyw beth mwy parhaol ac yn methu dechrau byw eu bywydau mewn gwirionedd. Ac mae angen inni wneud rhywbeth am hynny. Rydym yn mynd i ymgynghori'n eang ynghylch beth yw'r ffordd orau o wneud hynny. Wrth gwrs, byddwn yn ystyried enghreifftiau o fannau eraill yn y byd, gan gynnwys yr Alban, ond llawer o leoedd eraill, a byddaf yn falch iawn o gyhoeddi'r Papur Gwyn hwnnw a gweld lle rydym yn cyrraedd o ran sicrhau ateb yng Nghymru i broblem gynyddol mewn perthynas ag eiddo rhent.

Diolch. Wel, wrth gwrs, mae cyrff byd-eang yn cydnabod yr argyfwng costau byw byd-eang, a dim ond unigolyn ynysig iawn a fyddai’n awgrymu ei bod rywsut yn broblem unigryw i’r DU. Ond maes arall lle disgwylir i bolisïau tai Llywodraeth Cymru gael effaith negyddol yw eu darpariaeth i awdurdodau cynllunio lleol wneud diwygiadau lleol i’r system gynllunio drwy gyfarwyddyd erthygl 4, gan ganiatáu iddynt ystyried a oes angen caniatâd cynllunio i newid o un dosbarth i'r llall ac i reoli nifer yr ail gartrefi ychwanegol a llety gosod tymor byr mewn ardal. Pa ystyriaeth a roddwyd gennych felly i’r asesiad a wnaed gan ymgynghoriaeth cynllunio a datblygu Lichfields, y tynnwyd fy sylw ato gan breswylydd parhaol yng Ngwynedd, a nododd,

'Er ein bod yn cydnabod y bwriadau y tu ôl i'r cynigion, rydym yn cwestiynu i ba raddau y byddai Cyfarwyddiadau Erthygl 4, fel yr un a gynigir yng Ngwynedd, yn effeithiol o ran gwella fforddiadwyedd tai i bobl leol neu gadw siaradwyr Cymraeg. Er bod pwysau lleol mewn rhai ardaloedd, mae ffocws ar dwristiaid ac ail gartrefi yn tynnu sylw oddi ar yr angen ehangach i ddarparu mwy o dai'r farchnad agored a thai fforddiadwy ledled Cymru'?

Ni chlywais ddiwedd hynny, mae arnaf ofn, gan fod yna sŵn cefndirol, ond rwy'n meddwl fy mod wedi cael yr ystyr. Felly, yr hyn rydym yn edrych arno yno, Mark, yw ffordd o sicrhau bod cyflenwad o dai lleol, fel bod pobl sydd angen byw a gweithio yn yr ardal leol yn gallu cael y tai hynny. Ac fel y dywedais yn gynharach, nid ydym yn ceisio gyrru pawb sydd ag ail gartref allan neu sydd am ddod ar wyliau, ond mae'r bobl hynny eisiau dod i gymunedau cynaliadwy lle gall pobl leol fyw a gweithio, a lle gall y siop leol a'r dafarn leol aros yn fywiog am nad ydynt yn wynebu cyfnodau hir pan nad oes neb yno. Mae ardaloedd yng Nghymru, ac mae un ohonynt yn fy etholaeth fy hun, lle nad oes gan strydoedd cyfan unrhyw un yn byw arnynt fel preswylydd parhaol; pentrefi cyfan mewn rhai rhannau o Gymru, ac nid yw hynny'n gynaliadwy. Mae'n rhaid inni ddod o hyd i ryw ddull o sicrhau bod gennym gymunedau cynaliadwy cymysg yng Nghymru, lle mae croeso i bawb a lle gall pobl leol fyw a gweithio. Ac ni allwch redeg busnes twristiaeth oni bai bod gennych bobl leol i fyw a gweithio ynddo. Felly, mae'n rhaid inni ddod o hyd i fesurau i wneud hynny. Yn anffodus, nid yw'r farchnad dai ym Mhrydain yn gweithio yn y ffordd honno, felly rydym yn gweithio gyda chynghorau cydweithredol ledled Cymru i geisio dod o hyd i fecanweithiau i ymyrryd yn y farchnad honno, oherwydd effaith y farchnad honno yw gyrru pobl leol allan o'r pentrefi y cawsant eu magu ynddynt.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae safon rhent a thâl gwasanaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer tai cymdeithasol yn ei blwyddyn olaf ac nid yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud cyhoeddiad hyd yma am y safon nesaf. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fod incwm landlordiaid cymdeithasol yn dod o renti yn bennaf ac mae hyn yn ddarostyngedig i safon rhent a thâl gwasanaeth Llywodraeth Cymru, sy'n cyfyngu ar gynnydd mewn rhenti. Ar gyfer 2024-25, mae Llywodraeth Cymru wedi gosod uchafswm y cynnydd rhent ar 6.7 y cant, ar ôl ei osod ar 6.5 y cant yn flaenorol. Mae disgwyl i'r safon pum mlynedd ddod i ben yn 2025 ac nid yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud cyhoeddiad am ei holynydd eto. Felly, yn syml: pryd y gallwn ni ddisgwyl i'r safon nesaf gael ei chyhoeddi?

Diolch am y cwestiwn. Ar hyn o bryd rydym yn gwneud cryn dipyn o waith gyda'r sector cyfan ar sut y byddwn yn cael safon, neu'n wir a fyddwn yn cael safon; nid oes safon o'r fath gan bob man yn y DU. Mae'r safon wedi bod yn ddefnyddiol iawn i ni yn y gorffennol. Mae'n benderfyniad erchyll i orfod ei wneud, oherwydd eich bod yn ceisio cydbwyso, ar y naill law, incwm y landlord cymdeithasol i adeiladu'r cartrefi cymdeithasol newydd y mae cymaint o'u hangen arnom, ac maent yn defnyddio'r incwm hwnnw er mwyn benthyg yr arian i adeiladu'r cartrefi hynny—rwy'n gwybod eich bod chi'n gwybod sut mae'r farchnad yn gweithio—ac ar y llaw arall, mae gennym nifer sylweddol o bobl sy'n talu'r rhent hwnnw eu hunain, felly nid ydynt ar fudd-daliadau neu mae israniad o'u hincwm yn fudd-daliadau, ac mae'n rhaid inni sicrhau nad ydynt yn cael eu gwneud yn ddigartref oherwydd codiad rhent anfforddiadwy. Felly, mae'n gydbwysedd anodd i'w daro.

Rwy'n cynnal cyfres eang o ymgynghoriadau gyda sefydliadau tenantiaid a chyda landlordiaid cymdeithasol ledled Cymru bob blwyddyn, hyd yn oed pan fydd y safon rhent yn weithredol, er mwyn sicrhau ei fod yn addas i'r diben. Roedd o fudd i ni pan oedd chwyddiant yn isel iawn wrth gwrs, ond cyn gynted ag y cewch chi anwadalrwydd yn y farchnad honno, mae'n rhaid ichi edrych eto ar y safonau. Felly, byddwn yn gweithio'n galed iawn gyda landlordiaid ein sector i ddeall eu barn ar hynny, sut beth fyddai'r safon honno, a oes amlen y gallem ei gosod i roi sicrwydd iddynt, oherwydd dyna maent ei eisiau ac maent am allu cyllidebu dros y tymor hwy, ond ei fod yn ddigon hyblyg hefyd inni sicrhau bod tenantiaid presennol yn cael y gwasanaethau y maent eu heisiau ac nad ydynt yn cael eu haberthu er mwyn cael tenantiaid newydd i mewn i gartrefi cymdeithasol gweddus. Felly, mae'r cyfan yn fater o daro cydbwysedd, onid yw? Felly, rydym yn gweithio'n galed iawn ar hynny. Nid oes gennyf amserlen ar gyfer hynny ar hyn o bryd; byddwn yn sicr yn ei chyhoeddi mewn da bryd i'r safon ddod i ben, ond mae'n waith sy'n bendant ar y gweill.

Diolch am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn gwybod bod tua 230,000 eiddo ledled Cymru wedi'u cofrestru fel tai cymdeithasol ac mae'r dystiolaeth ddiweddaraf gan Wasanaeth Ymgynghorol Cyfranogiad Tenantiaid Cymru yn awgrymu bod 22 y cant o denantiaid yn teimlo nad oedd eu rhent yn fforddiadwy y llynedd. Roedd y ffigur hwn yn uwch ar gyfer tenantiaid rhwng 45 a 54 oed. Nid cynnydd rhent yw'r unig ffynhonnell o bryder i denantiaid sy'n ei chael hi'n anodd. Fel y gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, pan fydd gan landlordiaid cymdeithasol fannau cymunedol neu'n cyflawni gwasanaethau ychwanegol, megis cynnal gerddi cymunedol, gallant godi tâl gwasanaeth ar wahân yn ogystal â rhent. Daeth i fy sylw fod taliadau gwasanaeth yn cynyddu i lawer o denantiaid ledled Cymru i raddau amrywiol, gyda llawer yn methu cael atebion clir ynglŷn â pam mae'r cynnydd hwn yn digwydd. Gyda 13 y cant o Gymry'n ei chael hi'n anodd fforddio hanfodion a bron i draean yn mynd heb wresogi, bydd effaith cynnydd mewn taliadau gwasanaeth yn niweidiol ac i lawer, mae'n ymddangos nad oes cyfiawnhad drostynt. Felly, pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i wneud o gynnydd mewn taliadau gwasanaeth i denantiaid lleol ledled Cymru?

Mae taliadau gwasanaeth yn rhan fawr o'r drafodaeth a gawn am fforddiadwyedd. 'Beth sy'n cael ei gynnwys yn eich rhent, beth sy'n ychwanegol at eich rhent?' yw un o'r sgyrsiau a gawn. Fel rhan o'r cytundeb ar rent gyda'n landlordiaid cymdeithasol yng Nghymru, rydym hefyd yn negodi nifer o bethau, felly dim troi allan i ddigartrefedd yw un ohonynt, a gweithio gydag unrhyw denant sydd mewn caledi ariannol er mwyn deall natur y caledi ariannol hwnnw a sicrhau bod gennym yr holl gefnogaeth gywir ar waith yw un arall. Felly, rydym yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn deall beth yw'r amlen fforddiadwyedd i'n holl denantiaid, ac mae'r landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a'r cynghorau sy'n dal stoc dai o dan rwymedigaeth i wneud hynny. Maent wedi ymrwymo i hynny fel rhan o'r cytundeb rhentu a wnawn bob blwyddyn. Felly, mae'n gytundeb rhyngom, os mynnwch. Mae wedi gweithio hyd yn hyn. Dylai tenantiaid unigol, wrth gwrs, fynd ar drywydd hynny drwy'r broses gwynion gyda'r landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, ac rwy'n siarad â'r rheoleiddwyr hefyd, ynglŷn â sut i fesur hynny.

Gwaith arall sydd gennym ar y gweill ar hyn o bryd, ac mae wedi bod yn mynd rhagddo ers ychydig amser, yw'r hyn y dylai'r asesiad rheoleiddiol ei ddweud am fforddiadwyedd rhent a phrosesau cwynion fel rhan o'i asesiad cyffredinol. Unwaith eto, mae hwnnw'n waith cymhleth iawn, oherwydd mae'r asesiad rheoleiddiol hefyd yn cyfrannu at allu benthyca'r landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, felly mae'r holl bethau hyn yn gytbwys. Ond mae'n rhan o'r broses yr ydym ei heisiau, oherwydd nid ydym am gael asesiad rheoleiddiol sy'n dweud bod landlord cymdeithasol cofrestredig neu awdurdod sy'n dal stoc dai yn dda iawn pan fydd ei holl denantiaid yn cwyno'n groch am bwynt penodol. Felly, unwaith eto, mae'n gydbwysedd. Rydym yn gweithio ar hynny hefyd; mae'n rhan o'r amlen fforddiadwyedd.

Hefyd, os caf nodi, rydym yn gweithio ar bethau fel cynlluniau band eang. Mae fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, yn edrych ar gynllun band eang i denantiaid cymdeithasol i sicrhau ei fod yn fforddiadwy ac y gellir ei gaffael dros set ehangach o bobl nag unigolion, er enghraifft. Ceir cytundebau cyfleustodau ac yn y blaen y gallwn weithio arnynt, oherwydd mae fforddiadwyedd yn ymwneud â mwy na dim ond y rhent, fel rydych chi'n dweud yn gywir ddigon.

Mae'n ddrwg gennyf, nid yw fy nghyfrifiadur yn gweithio. Dyma ni.

Diolch am y cwestiwn. Mae Mesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011 wedi cael ei weithredu drwy Reoliadau Adeiladu 2010. Nid yw data ar effeithiolrwydd y ddeddfwriaeth yn cael ei gasglu at ddibenion rheoliadau adeiladu, ond mae'r gwasanaethau tân ac achub yng Nghymru yn cofnodi nifer y systemau chwistrellu a osodwyd mewn adeiladau lle mae tân wedi digwydd.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n gofyn fy nghwestiwn heddiw yn seiliedig ar brofiad etholwyr a oedd â system chwistrellu tân wedi'i gosod mewn tŷ newydd, system y cydnabuwyd ei bod yn ddiffygiol o fewn dwy flynedd wedi iddynt symud i mewn, a dim ond wrth roi gwasanaeth i'r system chwistrellu y gallwyd cadarnhau nad oedd yn gweithio. Cytunodd y datblygwr i dalu cost y gwaith cywiro gan fod fy etholwyr wedi rhoi gwybod iddynt am hyn o fewn cyfnod y warant o ddwy flynedd. Mae cyfnod y warant o ddwy flynedd yn broblem, serch hynny, oherwydd pe baent gwta fis allan ohoni, gallai fod wedi bod yn stori wahanol. Nid oedd y contractwyr gwreiddiol a osododd y system chwistrellu wedi'u cofrestru ag ardystiad FIRAS pan wnaethant ei gosod, yn ôl yr hyn a ddeallwn, ac roedd cymeradwyaeth drwy reolaeth adeiladu yn yr awdurdod lleol yn dibynnu'n llwyr ar hunanardystio, nad oedd, yn yr achos hwn, yn werth y papur y cafodd ei ysgrifennu arno, yn amlwg.

Felly, a gaf i ofyn a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried—ac nid wyf yn disgwyl iddi ddweud y gwnaiff hynny heddiw—system ardystio trydydd parti cryfach ar gyfer Cymru a fyddai'n helpu i leihau'r risg o sefyllfaoedd fel hyn? Hefyd, a yw hi'n ystyried mater gwarantau a'r warant ddwy flynedd a oedd mor anodd yn yr amgylchiadau hyn?

Diolch, Hefin. Mae hon yn set o bethau cymhleth i edrych arnynt. O ran ardystio trydydd parti, mae'r rheoliadau adeiladu yn ofynion gweithredol ac efallai y bydd nifer o ffyrdd o brofi cydymffurfiaeth. Ardystio trydydd parti yw un o'r ffyrdd o ddangos cydymffurfiaeth. Mae canllawiau statudol 'Dogfen Gymeradwy B Diogelwch Tân' yn annog defnyddio cynlluniau ardystio trydydd parti i sicrhau bod y system chwistrellu yn cael ei gosod mewn ffordd effeithiol. Gall y corff rheoli adeiladu gymryd camau gorfodi os nad ydynt wedi'u gosod yn iawn. Ond yn achos eich etholwr, maent wedi prynu tŷ lle na fyddent yn barti contractio. Mae Cymru'n gobeithio ymuno â'r cynllun ombwdsmon cartrefi newydd, a fyddai'n ymestyn y gwarantau ar gyfer tai a adeiladir o'r newydd. Rwy'n credu bod prynu tŷ a chael gwybod nad yw ond yn addas i'w ddefnyddio am ddwy flynedd yn gwbl rhyfeddol. Rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf ohonom yn disgwyl i adeilad newydd bara ychydig hwy na dwy flynedd. Felly, mae'r ombwdsmon cartrefi newydd yn edrych ar gynllun gwarant pum mlynedd. Yn bersonol, rwy'n credu bod pum mlynedd hefyd yn amser eithaf byr i gartref newydd, ond mae'n well na dwy flynedd.

Yn y cyfamser, rwy'n credu y byddai'n rhaid i'ch etholwyr droi at gamau sifil yn ôl pob tebyg er mwyn gwneud rhywbeth am eu hamgylchiadau penodol a mynd ar ei drywydd gyda'r datblygwr. Rwy'n siŵr eich bod wedi rhoi cynnig ar y llwybrau hynny. Os ydych chi eisiau ysgrifennu ataf a dweud wrthyf pwy yw'r datblygwr, rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd gyda'r datblygwyr, felly rwy'n fwy na pharod i weld a allaf fynd ar ei drywydd gyda nhw hefyd. Ond mae'n ymddangos yn rhyfeddol i mi, os ydych chi'n prynu tŷ newydd, na allwch ddibynnu arno i fod mewn cyflwr da ar ôl dwy flynedd.

Diolch, Joyce. Mae gan Lywodraeth Cymru nifer o ymyriadau a ffrydiau ariannu i leihau nifer y cartrefi gwag yng Nghymru. Mae'r rhain yn cynnwys ein cynllun grant cartrefi gwag, sy'n anelu at ddod â hyd at 2,000 eiddo gwag yn hirdymor yn ôl i ddefnydd, ac sydd â chyllideb o £25 miliwn ar gyfer 2024-25.

Diolch am yr ateb hwnnw. Mae 22,000 o gartrefi gwag yng Nghymru ac fel y dywedwch, mae gan Lywodraeth Cymru gynllun i ddod â'r cartrefi gwag hynny yn ôl i ddefnydd drwy grantiau. Deallaf fod y gronfa yn hygyrch i berchen-feddianwyr, landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, awdurdodau lleol a grwpiau tai cymunedol wneud cais amdani. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am faint o grantiau sydd wedi'u dyrannu a faint o gartrefi sydd wedi dod yn ôl i ddefnydd ers lansio'r cynllun ychydig dros 12 mis yn ôl?

Diolch, Joyce. Daeth 660 o geisiadau dilys i law ar gyfer y cynllun hyd yma, gyda 246 wedi eu cymeradwyo hyd yn hyn, a hynny ar ddechrau mis Mai. Felly, mae'n mynd yn dda dros ben. Mae 45 eiddo wedi'u cwblhau gyda phob perygl categori 1 wedi'u dileu er mwyn eu hailddefnyddio fel cartrefi, ac mae'r gwaith o ddod â nifer o gartrefi eraill yn ôl i ddefnydd ar y gweill. Mae'r grantiau hyd at £25,000 ar gyfer perchnogion tai unigol ac fel y dywedoch chi'n gywir, gall perchen-feddianwyr, landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, awdurdodau lleol a grwpiau tai cymunedol gael mynediad at y grant. Mae'n rhaid i'r eiddo fod wedi ei gofrestru fel eiddo gwag gyda'r awdurdod lleol am o leiaf 12 mis cyn i'r gwaith ddechrau, felly rydym yn edrych ar gartrefi gwag hirdymor yma. A phan fydd y gwaith wedi'i gwblhau, rhaid i'r ymgeisydd llwyddiannus fyw yn yr eiddo fel eu prif breswylfa neu eu hunig breswylfa am o leiaf bum mlynedd, neu mae'r grant yn ad-daladwy, oherwydd yr holl bwynt yw dod â chartref yn ôl i ddefnydd buddiol. Dylwn ddweud ar y pwynt hwn ei fod hefyd yn gymwys ar gyfer Cynllun Lesio Cymru, felly os oeddech chi am roi'r eiddo, ar y pwynt hwnnw, i'r landlord cymdeithasol cofrestredig lleol, mae hwnnw'n llwybr arall tuag at sicrhau ei fod yn cael ei feddiannu dros gyfnod hir.

Mae'n rhaid inni wneud mwy i ddod â'r eiddo gwag hwn yn ôl i ddefnydd, ac felly y peth arall yr hoffwn ei ddweud yw ein bod wedi gweithio gydag 850 o gynghorwyr lleol, swyddogion cynllunio a swyddogion rheoli adeiladu ledled Cymru ar bryniant gorfodol, a sut i brynu eiddo gwag drwy drefniant gorfodol ledled Cymru. Nododd Vikki Howells un, mewn cyflwyniad a wnaeth yn y Senedd ychydig yn ôl, yn ei chymuned hi. Rydym yn annog awdurdodau lleol i brynu eiddo sy'n dirywio drwy drefniant gorfodol, oherwydd nid yn unig y gallent fod yn gartrefi, ond maent hefyd yn cael effaith wirioneddol andwyol ar yr ardal. Ymwelodd fy nghyd-Aelod Lee Waters a minnau ag un yn Rhondda Cynon Taf, lle roedd tŷ ar gornel dwy stryd wedi bod yn wag ers cryn dipyn o amser, roedd teulu ifanc yn symud i mewn, roeddent wrth eu boddau, ond mewn gwirionedd, roedd holl drigolion y ddwy stryd hefyd wrth eu boddau oherwydd nid oedd ganddynt eiddo a oedd yn falltod ar y gymuned mwyach. Felly, mae ganddynt nifer o fanteision, nid yn unig fel cartrefi, ond o ran adfywio ac adnewyddu'r ardal gyfan.

Diolch am y cwestiwn. Mae'r gwaith arolygu a wnaed hyd yma yn dangos bod presenoldeb concrit awyredig awtoclafiedig cyfnerth, neu RAAC, yn y stoc tai cymdeithasol yng Nghymru yn gyfyngedig. Mae'n bwysig fod yr holl waith arolygu angenrheidiol yn cael ei gwblhau fel y gellir rhoi sicrwydd i denantiaid ynglŷn â diogelwch eu cartrefi.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac am eich gohebiaeth barhaus â mi ynglŷn â'r 77 o gartrefi ar ystad Gower yn Hirwaun lle daethpwyd o hyd i RAAC. Fel y gwyddoch, mae 60 o'r rhain yn eiddo i'r darparwr tai cymdeithasol Trivallis, ond mae 17 mewn perchnogaeth breifat, ar ôl cael eu prynu o dan y cynllun hawl i brynu. Mae'r perchnogion tai hyn, pobl oedrannus yn bennaf ac aelwydydd incwm isel bob un, yn wynebu straen sylweddol. Cynhaliais gymhorthfa gynghori ar eu cyfer yr wythnos diwethaf, ac rwy'n awyddus i wneud popeth yn fy ngallu i ddod â phartïon ynghyd i'w cefnogi.

Amcangyfrifir bod cost gwaith adfer rhwng £70,000 a £100,000 yr eiddo, sydd rhwng 100 y cant a 125 y cant o werth pob cartref. Mae hyd yn oed talu cost yr arolygon strwythurol yn her i lawer, heb sôn am y gwaith ei hun, heb unrhyw gymorth ariannol ar gael gan eu darparwyr yswiriant nac unrhyw barti arall. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymrwymo i barhau i fonitro'r sefyllfa hon yn ofalus, yn enwedig pan fydd canlyniadau arolygon strwythurol Trivallis yn hysbys a'r costau'n dod yn gliriach, ac i weithio gyda mi i ddod â phob parti, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, ynghyd i wneud popeth yn ein gallu i gefnogi'r perchnogion tai hyn? 

Diolch am hynny, Vikki. Yn amlwg, mae hwn yn gyfnod anodd a thrallodus iawn i'r holl drigolion yr effeithir arnynt ar ystad Gower, a gallwn ond dychmygu'r hyn y maent yn ei wynebu o ganlyniad i hynny. Rydych chi eisiau teimlo bod eich cartref yn lle diogel i chi aros, ac mae'n rhaid bod hon wedi bod yn sioc ofnadwy. Mae'r adborth o'ch cymhorthfa wedi tynnu sylw at y problemau, fel y dywedoch chi, sy'n effeithio ar berchnogion cartrefi preifat yn enwedig ar yr ystad.

Mae'n fater cymhleth. Mae'r gwaith o adeiladu'r cartrefi yn mynd yn ôl gryn dipyn cyn datganoli, ac rydym yn gofyn i Lywodraeth y DU ystyried yr hyn y mae'n bwriadu ei wneud i gefnogi perchnogion tai Cymru a pherchnogion tai yr effeithiwyd arnynt ledled y DU. Hyd y gwyddom, nid oes gennym gymaint â hynny yng Nghymru, ond ar draws y DU mae cryn dipyn ohonynt. Felly, pan fydd y gwaith arolygu wedi'i gwblhau, gallwn asesu'r sefyllfa gyffredinol, ond rydym yn galw am ddull pedair gwlad ledled y DU nawr o ymdrin â phroblem gynyddol amlwg sy'n mynd yn ôl i'r cyfnod cyn datganoli a bydd angen cyllid sylweddol i'w unioni.

Diolch, Carolyn. O dan Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, gall landlordiaid a deiliaid contractau gytuno ar delerau ychwanegol sy'n ymwneud â chadw anifeiliaid anwes. Dylai unrhyw gymal anifeiliaid anwes ganiatáu i ddeiliad contract ofyn am ganiatâd i gadw anifail anwes, ac ni chaniateir i'r landlord wrthod y cais yn afresymol.

Diolch am yr ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae gan hanner yr holl aelwydydd anifeiliaid anwes, ond dim ond 7 y cant o eiddo rhent a hysbysebir fel rhai sy'n croesawu anifeiliaid anwes, ac mae i hynny ganlyniadau sylweddol. Mewn cyfnod o bedwar mis, fe wnaeth 118 o bobl yng Nghymru holi i'r Dogs Trust ynglŷn ag ildio perchnogaeth ar eu cŵn yn sgil newid llety neu newid i gytundeb rhentu. Mae'r gofid emosiynol y mae hyn yn ei achosi i gŵn a'u perchnogion yn enfawr, ond mae hefyd yn gwbl ddiangen. Canfu tystiolaeth a gasglwyd gan y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai fod perchnogion anifeiliaid anwes yn gwneud tenantiaid rhagorol mewn gwirionedd, am eu bod yn fwy tebygol o aros mewn eiddo rhent am gyfnod estynedig o amser, ac nid yw'r mwyafrif helaeth o landlordiaid yn canfod unrhyw ddifrod i'w heiddo sy'n gysylltiedig ag anifeiliaid anwes. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn fodlon gweithio gyda'r sefydliadau a roddodd dystiolaeth i'r pwyllgor, megis RSPCA Cymru, Dogs Trust a Cats Protection, i sicrhau bod y ddeddfwriaeth gywir ar waith i gefnogi perchnogion anifeiliaid anwes presennol a darpar berchnogion anifeiliaid anwes?

Rydym yn ymwybodol o'r cymalau yswiriant anifeiliaid anwes, er enghraifft, ym Mil Rhentwyr (Diwygio) Llywodraeth y DU ar gyfer Lloegr, felly byddwn yn ystyried a oes rhywbeth y gallwn ei wneud yno. Fe wnaf ailadrodd i chi na all landlord wrthod cais yn afresymol i gadw anifail anwes. Ni wnaf ailadrodd y stori a roddais yn y pwyllgor, ond roedd i fod i ddangos er y gallwn i gyd ddeall y gall cael eich gwahanu oddi wrth eich annwyl gi neu gath fod yn anodd, nid yw pob perchennog anifail anwes yn cadw anifeiliaid anwes priodol mewn amgylchiadau priodol. Dywedodd Jack Sargeant wrthyf ei fod wedi'i daro'n fud gan hynny, felly efallai na wnaf ei ailadrodd yma, Lywydd, rhag i mi daro pawb yn fud. Ond digon yw dweud, yn ystod yr amser y bûm yn gweithio mewn awdurdod lleol, imi ddod o hyd i nifer fawr o leoedd lle roedd anifeiliaid anwes anaddas iawn yn cael eu cadw. Felly, mae'n ymwneud â pheidio â gwahanu pobl oddi wrth eu hannwyl anifeiliaid anwes, a sicrhau hefyd nad oes gennym lu o anifeiliaid anwes hynod anaddas, a sicrhau cydbwysedd.

Fel perchennog ci a chath fy hun, rwy'n deall nad yw pobl eisiau cael eu gwahanu oddi wrth eu hanifeiliaid anwes, fod hynny'n hynod drawmatig, a bod y mwyafrif helaeth o berchnogion anifeiliaid anwes yn gyfrifol a dim ond eisiau rhywle i fyw'n dawel gyda'u hanifail anwes. Rydym yn gwneud y pwynt dro ar ôl tro drwy Rhentu Doeth Cymru na all landlordiaid atal cydsyniad yn afresymol i gadw anifail anwes, ond rwy'n hapus iawn i archwilio ffyrdd eraill o sicrhau bod yr anifail anwes cywir yn y lle cywir yn gallu bod yn hawl i'r tenant.

Diolch, Llyr. Mae dynodiad parc cenedlaethol yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu. Rydym wedi gofyn i CNC gyflawni rhaglen, gan gynnwys asesiad manwl, ymgysylltiad ac ymgynghoriad. Bydd hyn yn llywio penderfyniad terfynol a ddisgwylir yn 2025. Mae cyllid ychwanegol yn cael ei ddyrannu i CNC ar gyfer y rhaglen ddynodi.

A allwch chi ddweud wrthym a yw'r rhaglen ddynodi yn cynnwys ystyriaethau ehangach ynghylch effaith dynodiad, o bosibl, ac nid rhinweddau dynodiad yn unig? Oherwydd rwy'n ymwybodol fod yna effeithiau posibl ar fforddiadwyedd tai yn yr ardal honno i drigolion lleol a allai gael eu heffeithio'n anfwriadol gan y dynodiad. Rwyf hefyd yn ymwybodol iawn o'r angen i fuddsoddi mewn seilwaith priodol, oherwydd, er cymaint y byddai'r croeso i ymwelwyr ychwanegol, mae angen inni osgoi sefyllfa lle rydym yn efelychu rhai o'r heriau a welsom yn Eryri, lle cafwyd problemau parcio, ffyrdd wedi'u rhwystro a diffyg cyfleusterau cyhoeddus digonol. Felly, fel rhan o'r gwaith o baratoi ar gyfer y posibilrwydd o barc cenedlaethol newydd yng ngogledd-ddwyrain Cymru, pa sicrwydd y gallwch ei roi i ni fod yr holl ffactorau hyn yn cael eu hystyried, y tu hwnt i'r dynodiad ei hun yn unig?

Yn sicr. Rhan o'r broses ddynodi yw mynd drwy'r holl fanteision a'r holl anfanteision, deall beth yw'r manteision a'r anfanteision hynny ac ystyried y manteision a'r anfanteision yn llawn, i weld beth y gellir ei wneud i oresgyn unrhyw anfanteision, i weld beth y gellir ei wneud i wella'r manteision, a dod i gasgliad sy'n gweddu i drigolion yr ardal. Nid oes gennym barciau cenedlaethol lle nad oes neb yn byw; mae gennym barciau cenedlaethol lle mae pobl yn byw, yn gweithio ac yn cyflawni eu gweithgareddau arferol.

Rydym wedi bod yn gweithio gyda'r parciau cenedlaethol ers cryn dipyn o amser bellach i sicrhau eu bod yn gallu gwella a gwarchod y tirweddau y maent ynddynt. Nid ydynt yno i fod yn awdurdod cynllunio un pwrpas yn unig. Ac felly rydych chi'n hollol iawn fod angen inni fynd drwy broses sy'n ystyried yr holl faterion sy'n ymwneud â dynodiad yn ofalus, ac maent yn cynnwys y manteision, y mae pobl yn credu eu bod yn amlwg, ond efallai nad ydynt mor amlwg â hynny. Felly, mae'n ymwneud â gwella, diogelu a chydnabod tirweddau hardd iawn ledled Cymru—tirweddau pwysig i fywyd gwyllt ac yn y blaen—ond mae hefyd yn ymwneud â sicrhau nad yw'r tirweddau hynny wedyn yn destun gordwristiaeth, er enghraifft.

Rwy'n gyfarwydd iawn â Phen y Fan ym Mannau Brycheiniog a'r arwyddion sy'n dweud, 'Mae mynyddoedd eraill ar gael; ystyriwch fynd at fynydd arall'. Mae'n bwysig gwneud hynny, onid yw? Yn Eryri—roeddwn yno'n ddiweddar iawn—cefais wybod am y cerddwyr niferus sy'n ystyried eu hunain yn warcheidwaid yr amgylchedd ond sy'n meddwl ei bod hi'n iawn i ollwng eu croen banana ar y ffordd, oherwydd eu bod yn meddwl ei fod yn fioddiraddadwy. Mae'r ffaith ei fod yn llawn o bethau na ddylid eu canfod yn yr amgylchedd hwnnw yn un o'r pethau y maent wedi bod yn gweithio'n galed iawn arno, fel bod pobl sy'n poeni am yr amgylchedd yn deall beth sy'n digwydd yn yr amgylchedd hwnnw o ganlyniad i'w cysylltiad ag ef.

Roeddwn yn drist iawn o weld yr ystadegau sy'n dangos, ar y rhan fwyaf o'r prif lwybrau i fyny'r Wyddfa, fod pob 2 droedfedd wedi'i halogi â rhyw fath o sylwedd na ddylai fod yno. Felly, mae helpu'r parciau cenedlaethol i helpu eu hymwelwyr i ddeall effaith twristiaeth, a'r hyn y gallant ei wneud i wella'r amgylchedd hwnnw a pheidio â thynnu oddi arno, yn bwysig. Ond os nad ydym yn dynodi'r dirwedd honno, nid yw'n atal hynny rhag digwydd; mae'n golygu nad oes gennym y seilwaith ar waith i'w helpu i ddigwydd. Mae'n fantais ac yn anfantais. Rwyf eisiau defnyddio hynny fel eglureb, oherwydd yr hyn sy'n rhaid inni ei wneud yw edrych ar y darlun cyflawn, mae'n rhaid inni ddeall cryfder y teimlad ar y ddwy ochr—ac mae yna deimladau cryfion ar y ddwy ochr—mae'n rhaid inni weithio gyda'n holl awdurdodau eraill yn y maes, ond yn y pen draw, yr hyn y mae pawb ohonom yn ceisio ei wneud yw gwella harddwch a bioamrywiaeth ein gwlad yn y ffordd orau sy'n bosibl.

Finally, question 8, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Janet. Yn ddiweddar, comisiynais werthusiad allanol llawn o berfformiad Rhentu Doeth Cymru. Mae'r gwerthusiad hwnnw ar y gweill ac mae disgwyl iddo adrodd yn ddiweddarach eleni.

Diolch. Fel y gwyddoch, Weinidog, yn ôl cwestiwn ysgrifenedig a ofynnais i chi yn ddiweddar, gallwn ddweud nawr fod hyn yn costio swm anhygoel o £49,850 i'r trethdalwr. Mae hwn yn swm enfawr o arian i'w wario ar wasanaeth nad yw, yn fy marn i, ac eraill yn y sector tai, yn cyflawni ei ddyletswyddau cystal ag y gallai. Rwy'n bryderus, ac rwyf am ddatgan buddiant, yn unol â fy muddiannau cyhoeddedig cofrestredig ynghylch eiddo. Mae pobl eraill wedi nodi wrthyf nad oes digon wedi'i wneud i sicrhau bod landlordiaid sector preifat sy'n methu cofrestru gyda Rhentu Doeth Cymru yn cael eu nodi. Nid yw hyn yn adlewyrchu'n dda ar y miloedd o landlordiaid parchus sy'n cydymffurfio â Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru). Yn ystod y dystiolaeth a gymerwyd yn y pwyllgor newid hinsawdd, er mwyn nodi landlordiaid preifat ar gyfer ôl-osod cartrefi, awgrymwyd y gallai Rhentu Doeth Cymru ehangu ei frîff i ddarparu'r data sydd ei angen i gynnwys y sector rhentu preifat ar gyfer ôl-osod. A allech chi roi rhywfaint o wybodaeth yma heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, am gwmpas yr adolygiad rydych chi'n ei gynnal a pha wersi a ddatblygwyd gennych o ran y dystiolaeth a ddaw gan ein pwyllgor newid hinsawdd? Gallai Rhentu Doeth Cymru fod yn gwneud pethau llawer mwy cadarnhaol mewn gwirionedd, yn hytrach na bod yn or-ddibynnol ar landlordiaid sector preifat, sydd wedyn yn gadael y sector, fel y dywedodd Mark Isherwood yn gywir ddigon. Diolch.

Diolch, Janet. Cyn bo hir, fe wahoddir landlordiaid, asiantau a thenantiaid, yn ogystal â'u cyrff cynrychioliadol, i gymryd rhan yn y gwerthusiad. Mae'n werthusiad o waith presennol Rhentu Doeth Cymru. Nid ymgynghoriad ar ehangu'r rôl ydyw, i fod yn glir. Hoffwn yn fawr i bawb gymryd rhan. Rydym eisiau gwybod beth sy'n gweithio gyda Rhentu Doeth Cymru a'r hyn nad yw'n gweithio, a sut y gallwn unioni hynny.

Mae Rhentu Doeth Cymru o fewn eu fframiau amser statudol ar gyfer prosesu ceisiadau am drwydded. Yr amser aros ar gyfartaledd ar hyn o bryd yw wythnos a hanner am y drwydded. Ar hyn o bryd mae canolfan gyswllt Rhentu Doeth Cymru yn rhedeg ar gyfradd ateb o 96 y cant gyda galwyr yn aros o dan funud ar gyfartaledd i gael eu hateb. Ar hyn o bryd mae Rhentu Doeth Cymru yn cyhoeddi 36 o hysbysiadau cosb benodedig bob mis. Y rheswm mwyaf cyffredin am hynny yw lle canfyddir nad yw landlordiaid wedi eu cofrestru neu eu trwyddedu neu'r ddau. Hyd yn hyn, cafwyd 263 o erlyniadau troseddol llwyddiannus yn erbyn landlordiaid ac asiantau sydd wedi torri gofynion Rhan 1 o Ddeddf Tai (Cymru) 2014, ac ni chafwyd unrhyw erlyniadau aflwyddiannus.

Fel y dywedais wrth Mark Isherwood, mae'r ystadegau'n ddiddorol iawn. Rydym yn ceisio eu dadansoddi. Rwy'n clywed y dystiolaeth anecdotaidd hefyd, ond nid yw wedi ei ategu gan yr ystadegau. Yr hyn na allwn ei weld o'r ystadegau hynny eto, lle mae landlord yn gwerthu, yw a ydynt yn gwerthu ymlaen i landlord arall, oherwydd mae gennym lawn cymaint o gofrestriadau newydd ag o ddatgofrestriadau, ac nid yw nifer yr eiddo'n gostwng, ychwaith. Ond a bod yn onest, nid wyf yn gwybod yn iawn beth mae hynny'n ei ddangos i ni. Yn sicr, nid yw'n dangos dirywiad i ni, felly byddwn yn ceisio dadansoddi hynny. Ond nid wyf yn meddwl bod cyflawniad Rhentu Doeth Cymru yn fethiant. Rwy'n credu ei fod yn gwneud yn dda iawn mewn gwirionedd.

I thank the Cabinet Secretary.

The next item is questions to the Cabinet Secretary for Education. The first question is from Delyth Jewell.

Diolch, Delyth. Ar hyn o bryd mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth a minnau mewn trafodaethau ynghylch ei gynlluniau ar gyfer teithio gan ddysgwyr yng Nghymru.

Thank you very much for that. We are facing an extremely damaging situation at the moment. Due to budget cuts, there is uncertainty in many local authorities regarding the future of school transport. It means that some children will now be unable to afford to get to school. As I’ve already raised with the Cabinet Secretary for transport, there will be a particularly detrimental impact on Welsh-medium schools in areas such as the Valleys. It takes a great leap for non-Welsh-speaking parents to send their children to Welsh language schools. Doing away with free transport adds a new barrier, because the catchment areas of Welsh language schools in these places tend to be much larger, and it will be impossible for many parents to drive their children to school. I know you understand how important it is that we let parents have the choice of sending their children to a Welsh language school, so I welcome the fact that you’re having discussions. But what work will you undertake with the Cabinet Secretary for transport to prioritise this and to make sure that all children are able to get to school, and that the numbers learning Welsh don't suffer either as a result of these cuts? Thank you.

Diolch yn fawr iawn, Delyth. Yn amlwg, rwy'n cydnabod yr heriau y mae llawer o deuluoedd yn eu hwynebu ar hyn o bryd yn ystod yr argyfwng costau byw. Fe fyddwch yn ymwybodol fod yn rhaid i bob awdurdod lleol ddarparu cludiant am ddim yn unol â Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. Fe fyddwch yn ymwybodol hefyd fod hwn yn faes cymhleth a bod adolygiad o'r Mesur wedi'i gyhoeddi yn 2022 a bod ymarfer dadansoddi a gwerthuso pellach wedi'i gynnal y llynedd. Cyhoeddodd y cyn Ddirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ddatganiad a chyhoeddodd adroddiad argymhellion ym mis Mawrth eleni ac roedd hwnnw'n amlinellu llwybr cymedrol, ymarferol i wella'r ddarpariaeth teithio gan ddysgwyr yng Nghymru.

Er nad yw'r adroddiad yn argymell unrhyw newidiadau i'r ddeddfwriaeth bresennol, mae'n argymell diweddariad cynhwysfawr i'r canllawiau statudol i ymhelaethu ar y ddeddfwriaeth a gyflwynwyd dros y 10 mlynedd diwethaf, er mwyn sicrhau bod yr holl bartneriaid cyflenwi yn ymwybodol o'u rhwymedigaethau ar draws ystod o feysydd polisi, gan gynnwys anghenion dysgu ychwanegol, y Gymraeg, yn ogystal â theithio llesol.

Rwyf wedi trafod hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet ac un o'r pethau sydd wedi codi fy nghalon yw y bydd ffocws mwy cadarn ar farn plant a phobl ifanc. Cafwyd ymgynghoriad gyda phlant a phobl ifanc. Rydym yn cryfhau rôl plant a phobl ifanc yn y gwaith a wnawn gyda Trafnidiaeth Cymru. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn clywed eu lleisiau wrth inni fireinio'r polisi hwn a sicrhau ei fod yn cael ei weithredu'n gyson ledled Cymru er budd pob dysgwr.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n cytuno'n fawr â'r pwyntiau a wnaeth Delyth yn ei chwestiwn, ond mae fy nghwestiwn innau'n debyg ond yn wahanol. Ar hyn o bryd, mae gan ddysgwyr hawl i gludiant ysgol am ddim i'w hysgol cyfrwng Cymraeg agosaf, ond nid oes ganddynt hawl i gael cludiant ysgol am ddim i'w hysgol cyfrwng Saesneg agosaf, os oes ysgol cyfrwng Cymraeg yn agosach atynt. Felly, mae mater  cydraddoldeb go iawn yn codi yma a gwahaniaethu yn erbyn rhieni sydd, am ba reswm bynnag, am weld eu plant yn dysgu trwy gyfrwng y Saesneg.

Fe wneuthum godi hyn gyda'ch rhagflaenydd yn gynharach eleni. Cefais ateb da, i fod yn deg. Dywedodd y Gweinidog ar y pryd na fydd modd diwygio'r ddeddfwriaeth sy'n sail i deithio gan ddysgwyr yn y tymor byr, ond bydd cyfleoedd i ddiweddaru'r canllawiau statudol yn ystod y flwyddyn nesaf. Ac aeth ymlaen i ddweud ei fod yn gobeithio y bydd y newid hwn yn y canllawiau statudol yn gallu mynd i'r afael â rhai o'r mathau o faterion yr wyf yn eu codi. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch roi rhyw syniad pryd y byddwch yn edrych ar y canllawiau statudol hyn a phryd y byddwn yn gallu gweld y newid sydd ei angen er mwyn mynd i'r afael â'r materion yr wyf wedi'u codi gyda'ch rhagflaenydd a nawr eto heddiw gyda chi.

Diolch yn fawr iawn, Russell, nid oeddwn yn ymwybodol o'r sefyllfa honno yn eich etholaeth, felly mae'n ddefnyddiol iawn gwybod hynny. Rwy'n credu fy mod yn yr un lle â fy rhagflaenydd, mewn gwirionedd. Yn amlwg, rydym am sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn gweithio i blant a phobl ifanc a'u teuluoedd ble bynnag y maent yng Nghymru. Mae'r adolygiad o'r canllawiau statudol yn cael ei gynnal gan fy nghyd-Aelod, Ken Skates. Byddaf yn gwneud yn siŵr ei fod yn gwybod pa mor bwysig yw hi fod y gwaith hwnnw'n cael ei wneud ar frys.

Rwy'n credu y bydd y materion a godais gyda Delyth ynghylch yr angen i glywed lleisiau plant a phobl ifanc yn helpu gyda'r math o sgwrs a grybwyllwyd gennych heddiw. Rwyf wedi cael problemau penodol yn fy etholaeth fy hun gyda chludiant i ysgolion ffydd, felly rwy'n credu bod llawer o gyfle i wella drwy weithio'n rhagweithiol gydag awdurdodau lleol i sicrhau ein bod yn lledaenu arferion da ac yn darparu gwell cysondeb. Mae rhywfaint o ddisgresiwn eisoes o fewn y canllawiau sydd gan awdurdodau lleol. Felly, rwy'n credu bod hyn yn ymwneud â cheisio gweithio gyda nhw, er gwaethaf yr hinsawdd ariannol, i geisio eu codi i gyd i lefel y goreuon.

Mae manteision dysgu yn yr awyr agored yn cael eu hyrwyddo drwy'r Cwricwlwm i Gymru. Rydym yn gwybod ei fod yn alluogwr allweddol i blant archwilio, ymarfer a gwella eu sgiliau gan gefnogi eu datblygiad cymdeithasol, emosiynol, ysbrydol a chorfforol ar yr un pryd.

Ysgrifennydd y Cabinet, cefais y pleser o groesawu fy nghyd-Aelod Sam Rowlands i sir Benfro yn ddiweddar. Gyda'n gilydd, fe wnaethom ymweld â dau fusnes sy'n darparu arosiadau preswyl i ysgolion a cholegau, i drafod ei Fil Addysg Awyr Agored Breswyl (Cymru), na wnaeth Llywodraeth Cymru ei gefnogi, yn anffodus. Nawr, fe wnaethom ymweld â chanolfan maes Caer Dale, yn ne fy etholaeth, a Ffermydd i Blant y Ddinas, sydd wedi'i leoli ychydig y tu allan i Dyddewi. Mae gan y ddau ddarparwr hyn gyfleusterau o'r radd flaenaf a gallant gynnig cymaint o brofiadau cadarnhaol i ysgolion a cholegau. Ac felly, Ysgrifennydd y Cabinet, gan na fydd y Bil addysg awyr agored breswyl yn mynd yn ei flaen mwyach, a allwch ddweud wrthym beth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud nawr i feithrin cysylltiadau rhwng ysgolion a busnesau fel y rhain fel y gall cymaint o blant a phobl ifanc â phosibl elwa o'r profiadau y mae'r darparwyr hyn yn eu cynnig?

Diolch yn fawr iawn, Paul. A gaf i eich sicrhau ein bod yn cydnabod gwerth unigryw dysgu yn yr awyr agored a'r budd y mae'n ei gynnig i blant a phobl ifanc, gan gynnwys cefnogi datblygiad ffyrdd iach ac egnïol o fyw, datblygu sgiliau datrys problemau, a deall a pharchu natur a'r amgylchedd y maent yn byw ynddo? Mae dysgu yn yr awyr agored eisoes yn cael ei gydnabod o fewn y Cwricwlwm i Gymru fel nodwedd allweddol o addysgeg lwyddiannus, boed hynny o fewn lleoliad addysg, y gymuned ehangach, coedwig, traeth neu fynydd—maent oll yn cynnig profiadau dilys.

Yn amlwg, rwy'n cydnabod na wnaeth y Llywodraeth gefnogi Bil Sam Rowlands, ond rwy'n ddiolchgar iawn i Sam am y gwaith a wnaeth ar y Bil a'r proffil y mae wedi'i roi i'r mater hwn. Fe fyddwch yn ymwybodol, rwy'n siŵr, o'r ddadl, fod gennym ein rhesymau dros beidio â chefnogi'r Bil; roeddent yn rhannol gyfreithiol, yn gwricwlaidd ac yn ariannol. Ond cefais drafodaethau adeiladol gyda Sam, a gyflwynodd amrywiaeth o opsiynau amgen ar gyfer bwrw ymlaen â'r gwaith hwn, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion edrych ar yr holl opsiynau hynny, a byddaf yn cael trafodaethau pellach gyda Sam, gobeithio. Rwy'n eich sicrhau bod dysgu yn yr awyr agored eisoes wedi'i ymgorffori'n llawn yn ein cwricwlwm, ond nid ydym yn gweld hyn fel rhywbeth untro am wythnos yn yr haf neu pryd bynnag. Mae'n rhywbeth yr ydym am i blant a phobl ifanc elwa ohono drwy'r amser.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Tom Giffard.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Dyma fater na fydd yn diflannu—iMessages y Prif Weinidog. Gadewch inni atgoffa ein hunain o'r hyn a ddywedodd:

'Rwy'n dileu'r negeseuon yn y grŵp hwn. Gellir eu dal mewn cais rhyddid gwybodaeth ac rwy'n credu ein bod i gyd yn y lle iawn ar y dewis sy'n cael ei wneud.'

Nawr, adroddir yn eang mai'r dewis a oedd yn cael ei wneud ar y pryd oedd y penderfyniad ynghylch graddau arholiadau, graddau rhagfynegol ac algorithmau ar y pryd. Mae'n ymddangos bod hyn yn ymwneud â chyfarfod grŵp Llafur, neu gyfarfod Aelodau Llafur y Senedd, i'w diweddaru, os mynnwch, ar yr hyn yr oedd y Llywodraeth yn bwriadu ei wneud. Felly, a allwch gadarnhau mai dyna oedd natur y cyfarfod hwnnw, ac a oeddech chi ynddo?

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n bryderus iawn am y ffordd y mae neges, a oedd yn y bôn yn sgwrs ar ôl cyfarfod grŵp, wedi cael cymaint o sylw. Rwy'n cofio'r cyfarfod grŵp mewn gwirionedd. Roeddwn yn Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar y pryd. A gallaf ddweud wrthych na wnaed unrhyw benderfyniadau yn y cyfarfod hwnnw. Roedd y cyfarfod yno i roi cyfle i Aelodau Llafur, gan fy nghynnwys i, drafod yr hyn a ddigwyddodd yr wythnos flaenorol, a oedd wedi bod yn wythnos heriol iawn i blant a phobl ifanc, a'r Llywodraeth, i roi cyfle inni leisio'r hyn oedd yn digwydd yn ein hetholaethau. Ac yn ôl yr hyn a gofiaf, ni wnaed unrhyw benderfyniadau o gwbl yn y cyfarfod hwnnw. Dull ydoedd o ddiweddaru'r grŵp Llafur ar y camau a oedd yn cael eu cymryd i gefnogi pobl ifanc drwy'r cyfnod hwn. Ac yn wir, fe gofiwch mai Kirsty Williams, y mae gennyf barch mawr tuag ati, oedd Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg ar y pryd, ac nid oedd hi yn y grŵp Llafur hyd yn oed.

Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw. Wrth gwrs, mae'n codi nifer o gwestiynau. Rwy'n credu ichi ddweud ei fod wedi cael 'cymaint o sylw', ond yn amlwg, fe wadodd y Prif Weinidog ddoe fod y negeseuon yn ymwneud ag ymdrin â'r pandemig, ond ymddengys eu bod bellach yn adlewyrchiad o'r hyn a ddigwyddodd yn y cyfarfod hwnnw, a gallai hynny fod yr un mor berthnasol i waith yr ymchwiliad COVID â'r prosesau gwneud penderfyniadau eu hunain.

Nawr, mae'n codi cwestiwn ehangach, ac rwyf wedi cael sicrwydd gan eich ateb i'r cwestiwn blaenorol, eich bod wedi dweud na wnaed unrhyw benderfyniadau yn y cyfarfod hwnnw, ond nid oedd cyfarfod o'r fath ar gael i Aelodau o grwpiau eraill yn y Senedd ar y pwynt hwnnw. Rwyf wedi gwirio gyda'n grŵp—ni chafwyd gwahoddiad yn ystod y cyfnod hwnnw, ym mis Awst 2020, i Aelodau Ceidwadol gael y briff hwnnw, os mynnwch, gan Lywodraeth Cymru ar y dull o drin polisi addysg ar yr adeg honno; roedd ar gael i Aelodau Llafur yn unig. Ac mae'n codi cwestiwn ehangach ynglŷn â faint o ddylanwad a gwybodaeth oedd ar gael i Aelodau Llafur o'r Senedd cyn i benderfyniadau gael eu cyhoeddi. Fel Cadeirydd y pwyllgor plant a phobl ifanc ar y pryd, a allwch chi sôn am natur y penderfyniadau addysg yr oeddech yn ymwybodol ohonynt cyn iddynt gael eu cyhoeddi? 

Wel, rwy'n credu eich bod yn crafu gwaelod y gasgen, mae'n rhaid imi ddweud hynny, Tom. Ac rwyf ychydig yn siomedig, mewn gwirionedd, nad ydych wedi defnyddio eich cwestiynau ar gyfer rhywbeth sy'n ymwneud yn fwy uniongyrchol ag addysg. Roedd hyn bedair blynedd yn ôl. Roeddwn yn aelod o'r meinciau cefn ac yn Gadeirydd y pwyllgor pan oedd y pandemig ar ei anterth, a gallaf ddweud wrthych fod y Llywodraeth wedi gweithio ar y cyd â phob plaid. Roedd cyfarfodydd rheolaidd gyda'r pwyllgor iechyd, a oedd yn cynnwys pob plaid. Cafwyd cyfarfodydd rheolaidd gyda'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Rwy'n deall bod grŵp craidd o arweinwyr pleidiau yn cael y wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn oedd yn digwydd, a gallai unrhyw grŵp fod wedi gofyn i Weinidog y Llywodraeth am friff neu drafodaeth am unrhyw beth oedd yn digwydd ar unrhyw adeg. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod y Llywodraeth yn hynod agored a chynhwysol. Roedd cyferbyniad enfawr rhwng hynny a'r hyn oedd yn digwydd yn Llywodraeth y DU. 

O ran y cyfarfod y cyfeirioch chi ato—ni wnaed unrhyw benderfyniadau. Yn syml, roedd yn caniatáu i Aelodau Llafur siarad am yr hyn oedd yn digwydd yn eu hetholaethau, sy'n beth cwbl dderbyniol i'w wneud. Roedd y penderfyniadau eisoes wedi'u gwneud cyn hynny. Fel Cadeirydd pwyllgor, cefais wahoddiad i sesiynau briffio gyda Cymwysterau Cymru, a oedd yn nodi'r mecanwaith a fyddai'n cael ei roi ar waith i ymdrin â chanlyniadau arholiadau. Felly, rhoddwyd llawer o'r cynllunio hwn ar waith ymhell cyn yr amser hwnnw. Y cyfan oedd y cyfarfod grŵp hwn oedd cyfle i Aelodau Llafur fynegi ein pryderon, sydd, fel rhywun sydd wedi bod yn aelod o'r meinciau cefn ers amser maith, yn rhywbeth rydym yn hoffi ei wneud o bryd i'w gilydd.  

Fe ddywedoch chi fod y Llywodraeth Lafur wedi bod yn hynod agored a chynhwysol; nid wyf yn credu y bydd llawer o bobl yn meddwl hynny am y Prif Weinidog gyda'r ychydig wythnosau y mae wedi bod yn y swydd. Nawr, mae'n codi cyfres o gwestiynau, ac fe wnaethoch chi ofyn un i mi—pam fy mod yn codi hyn heddiw? Ac rwy'n credu ei bod yn hynod bwysig ein bod yn codi hyn heddiw, oherwydd, yn amlwg, rydym yn dal i ymdrin â'r effaith. Yn amlwg, mae ein hysgolion heddiw yn dal i ymdrin ag effaith y penderfyniadau a wnaed yn ystod y pandemig. A phwrpas yr ymchwiliad COVID, a'r adolygiad o'r penderfyniadau a wnaed, yw y bydd yn llywio gwaith yn y dyfodol, gan gynnwys y gwaith rydych chi'n ei wneud heddiw, pe baem yn y sefyllfa honno eto, am y penderfyniadau a wnaed, a sut y cawsant eu gwneud ar y pryd. Dyna pam y mae'r cwestiynau hyn yn berthnasol, Ysgrifennydd y Cabinet.

Nawr, nid yw'n ymddangos bod y Prif Weinidog wedi bod yn ddigon agored gyda'r dystiolaeth y mae wedi'i darparu i ymchwiliad COVID y DU. Felly, mae modiwl llawn i ddod ar addysg a sut y cafodd hynny ei drin yn ystod y pandemig. A wnewch chi ymrwymo i adolygiad o fewn eich adran, fel Gweinidog newydd, o'r holl wybodaeth a gafodd ei storio am y ffordd yr ymdriniwyd â'r pandemig mewn perthynas ag addysg, ac a yw popeth y gellid bod wedi'i gyflwyno i'r ymchwiliad COVID wedi'i gyflwyno? A wnewch chi gomisiynu adolygiad newydd i'r gwaith hwnnw nawr? 

Diolch am y cwestiwn olaf hwnnw, ac a gaf i ddweud fy mod yn credu bod y Prif Weinidog wedi rhoi'r holl wybodaeth yr oedd gofyn iddo ei rhoi i'r ymchwiliad COVID? Mae wedi dweud yn hollol glir ei fod yn barod iawn i barhau i ateb cwestiynau gan yr ymchwiliad COVID. Rwy'n credu bod y modiwl addysg sydd ar y ffordd yn fodiwl pwysig iawn. Mae'n bwysig iawn ein bod yn canolbwyntio ar sut yr effeithiodd y pandemig ar blant a phobl ifanc. Nid oeddwn yn Weinidog ar y pryd, ond hyd y gwelaf, ni fyddai angen adolygiad helaeth oherwydd bydd yn rhaid darparu pob math o wybodaeth fanwl. Rwy'n adnabod cydweithwyr sydd wedi cyflwyno llond cesys o wybodaeth i'r ymchwiliad, felly rwy'n hyderus. Roedd y cyn Brif Weinidog hefyd yn glir iawn—roeddem am fod yn agored am bopeth. Rwy'n hyderus iawn y bydd gan yr ymchwiliad yr holl wybodaeth sydd ei hangen arnynt, ac yn sicr, fel Ysgrifennydd Cabinet, hoffwn wneud yn siŵr, os oes unrhyw beth y gallaf ei wneud i gynorthwyo hynny, y byddaf yn ei wneud. 

The Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan. 

Thank you, Llywydd. Cabinet Secretary, I would like to ask you today about teacher training, recruitment and retention. The numbers going into teaching are still far below than what we need to achieve all of the Government’s education objectives. In 2021-22, 2,292 teaching posts were advertised, while 1,175 teachers left the profession—a combination of leaving to go to another profession and retirement. Indeed, 325 of them had fewer than five years' experience. This is especially challenging in Welsh-medium schools, and we are consistently failing to reach the Government’s 'Cymraeg 2050' targets in terms of the numbers that we need to recruit today, never mind in the future. Another issue, of course, that is a source of concern is the safety of staff at our schools. How are you going to ensure that we're going to tackle the workforce gap and ensure that teaching is an attractive career? 

Diolch, Heledd. Yn gyntaf oll, a gaf i achub ar y cyfle i gofnodi fy niolch diffuant i bawb sy'n gweithio yn ein hysgolion? Rwy'n cydnabod ein bod yn gofyn llawer gan ysgolion ar hyn o bryd. Maent yn gweithredu diwygiadau mawr ar yr un pryd ag adfer ar ôl pandemig byd-eang, ac mae lles staff ein hysgolion yr un mor bwysig i mi â lles ein plant a'n pobl ifanc. Ac fe wnaethom drafod yn y pwyllgor y bore yma rai o'r mesurau yr ydym wedi'u rhoi ar waith i gefnogi lles staff ein hysgolion, megis, er enghraifft, y cyllid ar gyfer cymorth addysg. Rydym wedi ymestyn ein cwnsela mewn ysgolion i gynnwys rhai athrawon, i gydnabod y trawma dros eraill y mae rhai ohonynt yn ymdopi ag ef, a fy mlaenoriaeth yw sicrhau bod addysgu yn broffesiwn mor ddeniadol ag y gall fod. Ac rwy'n credu ei bod yn gyfnod cyffrous i fod yn athro yng Nghymru, gyda'n cwricwlwm newydd. Mae'n mynd ag addysgu a dysgu i lefel newydd, ac mae hynny hefyd yn bwysig iawn i les. 

Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod hefyd wedi cymryd camau eraill, drwy addysg gychwynnol i athrawon, i wneud addysgu yn broffesiwn deniadol. Felly, mae gennym gymhellion arbennig ar waith, yn enwedig mewn pynciau penodol, gan gynnwys y Gymraeg. Mae gennym gymhelliad ar waith i athrawon ethnig leiafrifol a hefyd mewn pynciau STEM. Felly, rydym yn gweithio'n galed i wneud addysgu'n broffesiwn deniadol. Nid yw hynny'n tanbrisio, mewn unrhyw ffordd, yr heriau y mae'r proffesiwn yn eu hwynebu. Ac rwyf wedi bod yn glir iawn—siaradais yng nghynhadledd Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon ddydd Sadwrn—i ddweud ei bod wedi bod yn flaenoriaeth i mi ac y bydd yn parhau i fod yn flaenoriaeth i wrando ar staff ysgolion ynghylch yr hyn y  maent yn ei brofi ar lawr gwlad. Ac rwy'n ystyried mai fy rôl yw gwneud popeth a allwn, fel Llywodraeth, i'w cefnogi mewn swydd lawer mwy heriol nag oedd hi pan oeddwn i yn yr ysgol, er enghraifft, neu hyd yn oed pan oeddech chi yn yr ysgol.

Thank you, Cabinet Secretary, but, obviously, a NASUWT Cymru survey last year showed that 75 per cent of teachers were considering leaving the profession. I know that the Government has these plans, but they don't mean anything on paper if they don't transfer into action in terms of having teachers in our classrooms and teachers remaining in those roles. On 3 May, headteachers in Blaenau Gwent jointly wrote a letter about the dire financial situation that schools are facing, where there is nothing left to cut. They emphasised that the outcome of this will be increasing class sizes, and, therefore, an increase in teachers’ workload, staffing reductions, an impact on teacher training and difficulties in terms of teacher recruitment and retention. Could I ask you, therefore, Cabinet Secretary, do you acknowledge that there is a critical and vulnerable situation facing this important sector, and what three things will you prioritise to improve it?

Diolch am y cwestiynau pellach hynny, Heledd. Rydych wedi cynnwys llawer yno i un cwestiwn, ond fe wnaf fy ngorau. O ran ymddygiad a'r pryderon sydd gan ysgolion am yr hinsawdd y maent yn gweithredu ynddo, mae'r rheini'n faterion pwysig iawn. Fel y dywedais o'r blaen, nid wyf yn credu y gallwch wahanu ymddygiad, presenoldeb, ac ati, o'r heriau iechyd meddwl y mae ysgolion yn eu hwynebu. Rwy'n gweld ein diwygiadau yn y byd addysg fel rhai sydd wedi'u hadeiladu ar sylfaen o iechyd meddwl a lles meddyliol da. Rydym yn gweithio ar becyn cymorth ymddygiad. Rwyf wedi gofyn yn benodol i swyddogion sicrhau bod y pecyn cymorth hwnnw'n cael ei lywio'n seicolegol a chan drawma, oherwydd credaf fod hynny'n bwysig iawn. Rydym hefyd wedi cyflawni ymchwil, a fydd yn cael ei gyhoeddi yn yr haf, i roi mwy o wybodaeth i ni am yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad o ran ymddygiad, oherwydd nid oes gennym y data'n genedlaethol ar hynny. Rwy'n credu bod yn rhaid ichi ddeall problem cyn y gallwch fynd i'r afael â hi.

O ran y cyllid y cyfeirioch chi ato, yn amlwg, mae hwn yn gyfnod heriol iawn ar gyllid cyhoeddus. Mae ein cyllideb yn werth £700 miliwn yn llai nag ar adeg y setliad cyllido diwethaf. Bu'n rhaid inni wneud penderfyniadau anodd tu hwnt fel Llywodraeth. Ond er gwaetha'r pwysau, fe wnaethom lwyddo i ddiogelu'r codiad a roesom i awdurdodau lleol drwy'r grant cynnal refeniw i'w roi i ysgolion. Daw hynny ar ben y cynnydd wedi'i gydgrynhoi o 7.9 y cant y llynedd. Rydym hefyd wedi blaenoriaethu cyllid sy'n mynd yn uniongyrchol i ysgolion. Mae'r grant addysg newydd i awdurdodau lleol yn darparu'r un swm o arian yn erbyn grantiau tebyg a ddarparwyd y llynedd, a chynnydd o 3.2 y cant yn erbyn cyllideb ddangosol 2024-25 ar gyfer yr un grantiau hynny.

Rwy'n cydnabod ei bod yn sefyllfa anodd iawn. Nid wyf am geisio esgus nad ydyw. Dyna pam fy mod am barhau i siarad ag ysgolion ac arweinwyr ysgolion am y sefyllfa. Rydym hefyd yn gwneud gwaith ar adolygiad o gyllid Luke Sibieta. Rydym yn disgwyl i rywfaint o'r gwaith hwnnw gael ei gwblhau mewn perthynas â'r fformiwla gyllido y mae awdurdodau lleol yn ei defnyddio. Fel y gwyddoch, mae yna faterion hirsefydlog yn ymwneud â thryloywder, ond rwy'n wirioneddol ymrwymedig i wneud y gwaith hwnnw a'i wneud mewn partneriaeth gymdeithasol â'r proffesiwn. Rydym yn mynd i gael—. Wyddoch chi, mae cyni yn ein taro'n galed yng Nghymru oherwydd penderfyniadau Llywodraeth y DU, a'r ffordd y gallwn ddod drwy hynny yw drwy weithio gyda'n gilydd mewn partneriaeth.

Diolch. Rydym yn parhau i weithio gyda'r tasglu presenoldeb cenedlaethol i nodi camau y gallwn eu cymryd i wella presenoldeb. Mae'r meysydd ffocws yn cynnwys rôl gweithwyr ieuenctid, dysgu rhwng cyfoedion a rhwydweithio, cyfathrebu ac ymgysylltu, a dadansoddi data.

Diolch yn fawr, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn ymwybodol iawn fod yr argyfwng costau byw wedi effeithio ar bresenoldeb mewn ysgolion. Rydym wedi clywed sawl gwaith yn y Siambr a chan ein hetholwyr, rwy'n siŵr, am blant nad ydynt yn gallu fforddio cyrraedd yr ysgol. Soniodd fy nghyd-Aelod Delyth Jewell am hyn mewn perthynas â Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. A gaf i ofyn pa gamau brys rydych chi'n eu cymryd i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn colli diwrnod ysgol am nad yw'n gallu fforddio'r gost o fynd ar fws? Yn 2024, ac rydym wedi bod yn trafod hyn ers nifer o flynyddoedd, nid yw'r newidiadau i'r Mesur Teithio gan Ddysgwyr yn cael eu gweithredu. Mae rhai cynghorau'n cyfyngu ar y mesurau sydd ar waith, fel yng nghyngor Rhondda Cynon Taf, i fynd gyda'r statudol yn hytrach na mynd y tu hwnt i hynny fel o'r blaen. Mae hyn yn ddifrifol iawn mewn llawer o'n cymunedau. Felly, sut y gallwn ni sicrhau bod plant yn gallu cael mynd i'r ysgol ac nad yw cost yn rhwystr?

Fel y nodwch, yn gywir ddigon, mae sawl rheswm pam nad yw plant yn mynychu'r ysgol, ac mae un ohonynt yn gysylltiedig â thlodi. Gwyddom fod cyfraddau presenoldeb yn waeth, yn llawer gwaeth, i blant sydd ar brydau ysgol am ddim. Rwy'n credu, fel Llywodraeth, ein bod wedi rhoi'r flaenoriaethu i wneud popeth yn ein gallu i liniaru'r argyfwng costau byw y mae pawb ohonom yn ei brofi ar hyn o bryd. Nid oes angen imi ddweud wrthych ein bod wedi bod yn gweithio gyda Phlaid Cymru ar ymrwymiad y cytundeb cydweithio i brydau ysgol am ddim. Mae hwnnw'n fuddsoddiad enfawr. Rydym yn gwneud yn dda iawn ar hynny. Dim ond tri awdurdod sydd ar ôl i fynd, rwy'n credu, a byddwn yn cwblhau hynny erbyn mis Medi, felly bydd prydau ysgol am ddim wedi'i gyflwyno i holl blant ysgolion cynradd ym mhobman. Mae hynny'n rhoi arian ym mhocedi teuluoedd yn uniongyrchol. Mae gennym hefyd ein grant hanfodion ysgol, sy'n helpu teuluoedd gydag offer a phethau hanfodol fel y gall plant fynychu'r ysgol. Rydym hefyd yn edrych ar bopeth y gallwn ei wneud i liniaru effaith tlodi ar gyrhaeddiad pan fydd plant a phobl ifanc yn yr ysgol. Rydych yn ymwybodol iawn nad oes gennym yr holl ysgogiadau, ond rydym yn gweithio'n galed ar draws y Llywodraeth i liniaru effaith tlodi ar deuluoedd a phlant a phobl ifanc.

Mae ateb Llywodraeth Cymru, 'Perthyn, Ymgysylltu a Chyfranogi', wedi achosi ychydig o ofid i rai athrawon. Mae pwyslais y ddogfen ar ymgysylltu, sydd wedi golygu bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud i athrawon deimlo mai nhw sydd ar fai, gan roi argraff annheg fod y broblem yn yr ysgol, a nodi'n anghywir y dylai ysgolion ddarparu dysgu mwy diddorol a difyr. Nawr, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi nad yr athrawon a'r ysgolion sydd ar fai o reidrwydd. Yn fy etholaeth i yn Aberconwy, mae nifer o rieni'n dod i fy ngweld, lle mae gan eu plant anawsterau dysgu, ond maent yn aros cryn dipyn o amser i ddatganiadau ddod trwodd. Hefyd, rwy'n gwybod ein bod wedi cael problemau yn ein hunedau cyfeirio disgyblion. Mae yna bobl yn aros nawr i allu mynychu unedau cyfeirio disgyblion. Nawr, mae Deddf Addysg (Cymru) 2014 yn gosod dyletswydd ar rieni i sicrhau presenoldeb rheolaidd eu plant yn yr ysgol, ac rwy'n sylwi, ers 2013, bod yr hysbysiad cosb addysg wedi bod yn £60, sy'n cynyddu i £120 os nad yw'n cael ei dalu ar ôl 28 diwrnod. Sut ydych chi'n ystyried ai dyna'r swm cywir? Sut ydych chi'n rhoi'r math hwnnw o werth ar blant nad ydynt yn mynychu'r ysgol pan fo'n hanfodol eu bod yn gwneud hynny? Sut ydych chi'n ymgysylltu mwy ag ysgolion a'u hathrawon, ac yn wir, yn cynnal arolwg o deuluoedd efallai  i sicrhau nad oes gennym y lefel o absenoldebau ysgol sydd gennym? Diolch.

Diolch yn fawr, Janet. Roedd eich cyfraniad hefyd yn tynnu sylw at ba mor gymhleth yw'r materion sy'n ymwneud â phresenoldeb. Felly, roeddech yn cyfeirio at bethau fel anghenion dysgu ychwanegol. Mae llawer o resymau pam nad yw plant yn mynychu'r ysgol, ac mae'n gwbl hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â'r rheini. Rwy'n mynd i gadeirio fy nghyfarfod cyntaf o'r grŵp gweinidogol cenedlaethol ar bresenoldeb ddydd Llun, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at hynny. 

O ran y canllawiau, yn sicr nid wyf yn credu bod unrhyw fwriad i feio athrawon. Rydym yn cydnabod ei bod yn gyfnod heriol iawn i weithio mewn ysgolion. Rwy'n credu bod y canllawiau wedi'u cynllunio i gefnogi athrawon i wneud ysgolion mor groesawgar a chysylltiedig ag y gallant fod. Rydym hefyd yn cydnabod yr heriau gydag anghenion dysgu ychwanegol a'r cysylltiadau ag iechyd, ac rydym yn mynd i fod yn trafod hynny yn ddiweddarach y prynhawn yma, felly nid wyf am oedi gyda hynny.

O ran hysbysiadau cosb, rydym wedi bod yn glir iawn mai dim ond fel dewis olaf y dylid eu defnyddio, ac rydym hefyd wedi buddsoddi £6.5 miliwn mewn swyddogion ymgysylltu â theuluoedd ychwanegol, sy'n creu partneriaethau, gan gynnig cymorth pwrpasol i blant gynnal lefelau presenoldeb da. Yn ogystal â hynny, rydym wedi buddsoddi £2.5 miliwn ychwanegol yn y gwasanaeth lles addysg eleni, ac mae hynny ar ben y cyllid arferol a ddarparwn ar gyfer y gwasanaeth lles addysg.

Felly, rydym yn gweithio'n galed iawn ar hyn. Mae ein rhaglen ysgolion bro hefyd yn helpu oherwydd mae hynny'n cysylltu ysgolion yn well â'r gymuned, ac mae'n ymwneud â mynd i'r afael â'r holl feysydd cymhleth hynny. Rwy'n credu y bydd y tasglu cenedlaethol yn darparu cyfeiriad da i hynny.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae ymddygiad ar draws ysgolion yn y Rhondda wedi dod yn un o fy mhryderon mwyaf. Mae preswylwyr ac athrawon yn cysylltu â fy swyddfa bron bob dydd ynglŷn â bwlio ac ymosodiadau disgyblion ar gyfoedion ac ar athrawon. Mae rhieni a gofalwyr yn penderfynu peidio ag anfon eu plant i'r ysgol. Mae athrawon yn dioddef cam-drin geiriol ac mewn rhai achosion, ymosodiadau corfforol, gydag un athro yn cwympo i'r llawr ar ôl cael ei wthio gan fyfyriwr. Mae rhieni wedi cysylltu â fy swyddfa yn dilyn cam-drin geiriol, cam-drin hiliol ac ymosodiadau corfforol. Yn dilyn y digwyddiad gwirioneddol erchyll yn Ysgol Dyffryn Aman fis diwethaf, rwy'n pryderu am les athrawon a disgyblion. Rwy'n pryderu hefyd am yr amser y mae'n ei gymryd i athrawon ymdrin â'r materion hyn, sy'n amser i ffwrdd o'r ystafell ddosbarth, ac rwy'n pryderu bod ein pobl ifanc yn colli addysg werthfawr yn yr ysgol am eu bod yn dewis aros gartref. Ysgrifennydd y Cabinet, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r newid yn ymddygiad disgyblion yn dilyn COVID, a sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi athrawon a disgyblion yn dilyn ymddygiad annerbyniol eu cyd-ddisgyblion?

Diolch yn fawr iawn, Buffy, a chredaf eich bod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith ein bod wedi gweld newid mewn ymddygiad ers COVID. Rydym yn gweld llawer o broblemau cymdeithasol mewn ysgolion, rydym yn gweld plant a phobl ifanc ag anghenion llawer mwy cymhleth, plant a phobl ifanc sy'n ei chael hi'n anodd hunanreoli eu hemosiynau, ac mae'r rheini'n heriau mawr i ysgolion. Fel y dywedais mewn ymateb i Heledd Fychan, rydym yn gwneud gwaith manwl i edrych ar broblemau ymddygiad ar draws ysgolion yng Nghymru, fel bod gennym y data i wybod beth yn union sy'n digwydd. Rydym hefyd yn datblygu'r pecyn cymorth ymddygiadol i helpu ysgolion i ymdrin â'r sefyllfaoedd anodd hyn.

Ond i mi, mae cysylltiad annatod rhwng hyn a'r gwaith a wnawn ar iechyd meddwl a llesiant meddyliol. Os yw ysgolion yn lleoedd croesawgar sy'n defnyddio dull ysgol gyfan, sydd â pherthnasoedd cryf, ymdeimlad cryf o berthyn, yna credaf fod hynny'n help mawr gyda llesiant plant a phobl ifanc ac yn helpu gyda'u hymddygiad. Ac fel y dywedais mewn ymateb i gwestiwn arall, rydym hefyd wedi blaenoriaethu cymorth ar gyfer llesiant athrawon drwy Education Support. Rwy’n cyfarfod â’r holl undebau llafur yn unigol, a bydd hyn yn uchel iawn ar eu hagenda, a chael y trafodaethau hynny ynglŷn â'r hyn y mae’r gweithlu’n ei wynebu.

Mae seicolegwyr addysg yn chwarae rhan bwysig mewn ysgolion yng ngogledd Cymru. Rydym yn buddsoddi £2.6 miliwn i hyfforddi a chadw seicolegwyr addysg newydd. Rydym yn cynnal trafodaethau heddiw ag awdurdod lleol Gwynedd i wrando ar eu cynnig i hyfforddi seicolegwyr addysg ym Mhrifysgol Bangor.

Thank you very much. At the end of last year, there were only two educational psychologists in Gwynedd and Môn, operating at a rate of one to every 13,000 children. That's an incredible workload, which means that some of the most vulnerable children in the area aren't getting the support that they need. One to 4,000 is the recommended rate. And in discussing the issue with the First Minister last week, he gave the impression that he understood the point that there was a need for more training in north Wales, and he said that there were discussions happening with partners in Bangor—and I'm pleased to hear from you that those discussions have started this afternoon. So, where are those discussions going to go? It's one thing to have discussions. Will there be a doctorate course available in Bangor at last? When will we see that course starting? How many places will be available? It'd be nice now just to have some of the details in the wake of the positive statement made by the First Minister last week.

Diolch yn fawr, Siân, ac a gaf i ddweud fy mod yn credu bod hwn yn fater pwysig iawn? O'm swydd flaenorol, credaf fod seicolegwyr yn chwarae rhan hynod bwysig. Rwy’n falch iawn ein bod wedi buddsoddi dros £2.6 miliwn rhwng 2022 a 2024-25, i hyfforddi seicolegwyr addysg newydd, ond rwy’n cydnabod bod y lleoedd hynny yng Nghaerdydd—10 yn rhagor o seicolegwyr addysg—ac rydym wedi rhoi mesurau ar waith i sicrhau bod o leiaf un ohonynt yn siaradwr Cymraeg ac yn gallu ymarfer yn Gymraeg ar ôl graddio. Rwy'n deall ein bod wedi gwneud yn dda iawn gyda hynny, gyda nifer o'r cyfranogwyr dros y trothwy hwnnw. Rwy'n cydnabod yr heriau sy'n wynebu'r gogledd am nad oes cwrs yno. Yn amlwg, mae pobl yn cael eu denu i weithio dros y ffin; mae bwrsariaethau ar gael i'w cadw dros y ffin, pan fyddant wedi mynd dros y ffin. Felly, credaf fod hwn yn waith pwysig iawn. Fel y dywedais, mae cyfarfod yn cael ei gynnal heddiw. Nid wyf wedi cael cyfle i gael y wybodaeth ddiweddaraf amdano, ond rwyf wedi gofyn am y wybodaeth ddiweddaraf am y cyfarfod sy'n cael ei gynnal heddiw. Byddaf yn cyfarfod â Chymdeithas y Seicolegwyr Addysg cyn bo hir. Rwyf wedi cytuno i siarad yn eu cynhadledd, ac rwy'n awyddus iawn—gwn y bydd yna faterion anodd eu datrys—i sicrhau y gallwn gael cyflenwad gwell o'r gweithlu drwodd i ogledd Cymru. Mae’n faes heriol, ond rwyf wedi ymrwymo’n llwyr i edrych ar hyn; fe fydd yn flaenoriaeth i mi.

Diolch, Llyr. Mae gan bob awdurdod lleol gynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg ar waith i gynyddu’r ddarpariaeth o addysg cyfrwng Cymraeg a mynediad ati yn eu hardal. Edrychaf ymlaen at gael eu hadroddiadau adolygu blynyddol ddiwedd mis Gorffennaf.

Well, I'm also looking forward to seeing them when they are available, but I return to this fundamental question that we've already heard reference to from a number of Members across the Chamber, namely the problems in terms of transport to access particularly sixth-form provision through the medium of Welsh. Constituents are contacting me who say now that they're expected to pay for public transport—public transport that very often doesn't exist in some of our rural communities—but they now have to pay to access a Welsh-medium sixth form. That, to all intents and purposes, is a tax on Welsh-medium education. So, can you tell me whether you feel that's acceptable or not? You mentioned that there is work ongoing on having statutory guidance between yourself and the Minister for transport. Can you confirm by when you expect that to have been completed and to be operational? Also, can you commit today through that that you won't be tinkering around the edges, that you won't be trying just to mitigate the situation, but you will now try and really resolve this problem once and for all?

Diolch yn fawr, Llyr. Wrth gwrs, rwyf am i bob unigolyn ifanc allu cael mynediad at yr addysg o’u dewis yn yr iaith o'u dewis, ac rwy’n cydnabod yr heriau gyda’r Mesur, fel y gwnaeth y Dirprwy Weinidog blaenorol a’r Gweinidog presennol, ac rydym yn cael y trafodaethau hynny. Fel y dywedais yn gynharach, roedd yr adroddiad argymhellion yn amlinellu llwybr cymedrol, ymarferol i wella’r ddarpariaeth teithio gan ddysgwyr yng Nghymru, sy’n cynnwys diweddariad o’r canllawiau. Rwy’n falch fod tîm adolygiad 2023 wedi gweithio’n agos gyda swyddfa Comisiynydd y Gymraeg a Rhieni dros Addysg Gymraeg i ddeall y cymhlethdodau sy’n gysylltiedig â mynediad dysgwyr at ysgolion cyfrwng Cymraeg, ac rydym wedi bod yn ddiolchgar iawn am eu parodrwydd i weithio mewn partneriaeth â ni ar hyn. Felly, bydd y diweddariad arfaethedig yn ymhelaethu ar y ddeddfwriaeth sydd wedi’i rhoi ar waith ers i’r ddogfen ganllawiau bresennol gael ei hysgrifennu—deddfwriaeth i gefnogi a hyrwyddo’r Gymraeg, gan gynnwys rheoliadau safonau’r Gymraeg a rheoliadau’r cynllun strategol Cymraeg mewn addysg.

O ran amserlenni, yn amlwg, mae’r gwaith hwn yn cael ei arwain gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth, ond byddaf yn gofyn iddo roi’r wybodaeth ddiweddaraf i chi am hynny fel y gallwn nodi amserlenni a chydnabod pwysigrwydd y pryderon a godwyd gennych.

Mae £430 miliwn wedi'i fuddsoddi yn seilwaith ysgolion a cholegau rhanbarth gogledd Cymru drwy raglen cymunedau dysgu cynaliadwy a grantiau cyllid cyfalaf cysylltiedig. Mae’r cynlluniau buddsoddiad cyfalaf addysg naw mlynedd newydd ar gyfer y rhaglen yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd, a byddant yn sicrhau buddsoddiad pellach ar draws y rhanbarth.

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n sicr yn croesawu’r buddsoddiad dros flynyddoedd blaenorol, ond mae gennyf rai pryderon ynghylch tryloywder rhai o’r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud ar hyn o bryd ar flaenoriaethu rhai o’r prosiectau a’r rhaglenni hynny. Hoffwn roi un enghraifft fer o ysgol lle rwy’n llywodraethwr, Ysgol Santes Ffraid—a dyna fy natganiad o fuddiant, fel y cyhoeddwyd eisoes—yn benodol, mae’r ysgol honno’n ysgol sy’n perfformio’n dda yng Nghymru, yn un o'r goreuon o ran canlyniadau, ac mae buddsoddiad wedi'i addo iddi ers blynyddoedd lawer, ac yn wir, roedd adroddiad arolwg diweddaraf Estyn, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, yn dangos bod yr adeiladau, yn enwedig yr ystafelloedd dosbarth symudol, mewn cyflwr gwael, fod yr ysgol yn orlawn, gyda llawer o ddisgyblion ar restrau aros ar gyfer mynediad, ac ar hyn o bryd, fod yr ystafelloedd dosbarth yn rhy fach ac yn cyfyngu ar gapasiti'r ysgol i gynyddu niferoedd disgyblion. Felly, mae cyfyngiad ar ei gallu i ddatblygu yn y dyfodol fel ysgol. Ond ymddengys bod yr awdurdod lleol yn llusgo'u traed o ran buddsoddiadau ar safle'r ysgol. Felly, tybed a fyddech yn fodlon edrych ar yr achos penodol hwnnw o ran y buddsoddiad, Ysgrifennydd y Cabinet, ond yn sicr, edrych ar y tryloywder ynghylch y broses o wneud penderfyniadau ar gyfer rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy i sicrhau bod yr ysgolion iawn yn cael y buddsoddiad iawn pan fo'i angen.

Diolch, Sam. Credaf ichi sôn wrthyf am yr ysgol hon o'r blaen, ac awgrymais efallai y byddai'n syniad da pe baech yn ysgrifennu ataf yn ei chylch. Yn amlwg, mae gan benderfyniadau ar ysgolion unigol broses i fynd drwyddi, ac mae awdurdodau lleol yn eu blaenoriaethu, ac maent yn gweithio gyda’n tîm cyfalaf yn Llywodraeth Cymru. Rwy’n siŵr eich bod hefyd yn cydnabod maint y buddsoddiad. Rydym wedi buddsoddi swm aruthrol o arian i gefnogi ein hadeiladau ysgol yn y blynyddoedd diwethaf. O ran tryloywder, nid wyf yn ymwybodol o unrhyw faterion penodol yn ymwneud â thryloywder y trefniadau hyn, ond os hoffech ysgrifennu ataf ynglŷn â hynny, byddaf yn sicr o godi'r mater gyda fy swyddogion.

Mae’r Cwricwlwm i Gymru wedi’i gynllunio gan athrawon ac arbenigwyr i sicrhau bod pob dysgwr yn cael y wybodaeth, y sgiliau a’r profiadau sydd eu hangen arnynt ar gyfer bywyd yn yr unfed ganrif ar hugain. Mae hynny’n cynnwys sgiliau hanfodol llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol, yn ogystal â sgiliau mwy cyffredinol fel meddwl yn feirniadol a llythrennedd ariannol.

Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Nawr, rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod dysgu sgiliau bywyd hanfodol i blant yn hollbwysig er mwyn paratoi pobl ifanc ar gyfer y dyfodol. Mae diogelwch ar y ffyrdd yn un o'r sgiliau hanfodol hynny yn fy marn i, a dylid ei feithrin mewn plant o oedran ifanc iawn. Nawr, rwy'n siŵr y byddaf yn dangos fy oed nawr, ond pan oeddwn yn iau, roeddem yn gwylio Super Safe with SuperTed ar fore Sadwrn, cartŵn addysgol i hyrwyddo diogelwch ar y ffyrdd, a oedd yn cael ei ddarlunio ger castell Caerdydd. Nawr, yn amlwg, fe weithiodd hyn oherwydd, ddegawdau yn ddiweddarach, gallaf gofio popeth arall am y cartŵn hwnnw o hyd. Gwn fod gan rai awdurdodau lleol dimau diogelwch ar y ffyrdd penodol sy'n mynd i ysgolion ac yn rhoi cyflwyniadau ar ddiogelwch ar y ffyrdd, ond datgelodd ffigurau a gyhoeddwyd pan lansiodd Llywodraeth y DU ei hymgyrch PWYLLWCH! fod 67 y cant o blant yn cael llai na dwy awr o addysg diogelwch ar y ffyrdd yn ystod eu holl amser yn yr ysgol. O ystyried ffocws y Llywodraeth ar deithio llesol a’i bod am weld pobl yn gwneud mwy o gerdded, credaf yn gryf ei bod yn hollbwysig fod plant yn cael eu haddysgu am ddiogelwch ar y ffyrdd o oedran iau. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch amlinellu pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyflawni hynny?

Diolch, Natasha. Gallaf roi sicrwydd i chi fod teithio llesol diogel yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, ac rydym wedi rhoi ystod o bolisïau ar waith, fel y gwyddoch, i gefnogi hynny. Rwyf hefyd yn ymwybodol fod gan wahanol awdurdodau lleol raglenni gwahanol ar waith. Gwn fod gan Rondda Cynon Taf raglen hyfforddiant teithio'n annibynnol ar gyfer pobl ifanc. Ond os caf, fe ysgrifennaf atoch gyda manylion yr hyn y mae gwahanol awdurdodau lleol yn ei wneud.FootnoteLink Ond yn amlwg, mae yno waith pwysig yr ydym yn ei wneud i gydgysylltu ein hymrwymiadau teithio llesol â'n hymrwymiadau addysg mewn ysgolion.

Question 8, finally—Altaf Hussain.

Mae gan bawb hawl i gael mynediad at amgylchedd dysgu diogel, ac mae gan bob lleoliad addysg yng Nghymru ddyletswydd gyfreithiol i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael eu diogelu. Mae canllawiau statudol 'Cadw dysgwyr yn ddiogel' Llywodraeth Cymru yn cefnogi lleoliadau addysg i sicrhau bod ganddynt systemau diogelu effeithiol ar waith.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae achos llys Neil Foden wedi amlygu rhai bylchau brawychus ym maes diogelu. Er fy mod yn derbyn na all ac na ddylai Ysgrifennydd y Cabinet wneud sylw ar achos llys cyfredol, mae’r achos wedi tynnu sylw at faterion ehangach. Mae wedi dod yn amlwg fod pryderon ynglŷn ag—

Mae angen imi dynnu eich sylw, Altaf Hussain; mae hwn yn achos cyfredol, a hoffwn eich annog i fod yn ofalus iawn o ran yr hyn y byddwch yn ei ddweud.

Ie, nid wyf yn siarad amdano. Rwy'n siarad yn gyffredinol. Gallwch glywed fy nghwestiwn.

Iawn. O'r gorau, parhewch.

Mae wedi dod yn amlwg fod pryderon ynglŷn ag ymddygiad amhriodol y pennaeth hwn tuag at ddisgyblion benywaidd—

Rwy'n credu y bydd angen imi eich cynghori’n gryf iawn i ailystyried eich cwestiwn.

Iawn. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n fodlon fod mesurau diogelu digonol ar waith i atal ymddygiad o’r fath? A pha gamau y byddwch yn eu cymryd yn dilyn canlyniad yr achos hwn a charcharu athro o Gaerdydd am droseddau tebyg i sicrhau bod gennym brosesau cadarn ar waith i ddiogelu disgyblion yn ein hystafelloedd dosbarth?

Diolch, Altaf. Mae gan bob ysgol ddyletswyddau statudol i weithredu mewn ffordd sy’n ystyried yr angen i ddiogelu a hyrwyddo llesiant. Ac wrth gydymffurfio â'u dyletswyddau statudol, mae angen i awdurdodau lleol a chyrff llywodraethu sicrhau bod mesurau rhesymol yn cael eu rhoi ar waith i leihau'r risg o niwed i lesiant plant. Mae angen iddynt hefyd sicrhau bod camau priodol yn cael eu cymryd i fynd i'r afael â phryderon am lesiant plentyn neu blant, gan weithio'n unol â pholisïau a gweithdrefnau lleol y cytunwyd arnynt mewn partneriaeth lawn ag asiantaethau lleol eraill.

I thank the Cabinet Secretary.

The next item is the debate on Stage 4 of the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill. I call on the Counsel General to move the motion. Mick Antoniw.

Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig.

It's a privilege to move the motion on this important Bill. Today, we are making history. Twenty-five years ago, on 6 May 1999, the people of Wales elected the first National Assembly for Wales. At that time, there were no real legislative powers. There was no separation between the Assembly and the Welsh Government. Over the past 25 years, our democracy has grown, developed and matured.

Mae datganoli'n ymwneud â datganoli pŵer. Mae'n ymwneud â dod â'r broses o wneud penderfyniadau yn nes at bobl Cymru. Mae'n ymwneud â grymuso: grymuso pobl a chymunedau yn y penderfyniadau sy’n effeithio ar fywydau pob unigolyn yng Nghymru. Ac eto, er bod cyfrifoldebau’r Senedd wedi cynyddu, nid yw ei chapasiti wedi cynyddu. Dyma'r lleiaf o holl ddeddfwrfeydd datganoledig y DU o hyd. Mae gan Senedd yr Alban 129 o Aelodau ac mae gan Gynulliad Gogledd Iwerddon 90 o Aelodau. Mae’r Bil ger ein bron yn newid hynny. Mae’n gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i fuddsoddi yn ein democratiaeth, drwy greu Senedd fodern sy’n cynrychioli ac yn adlewyrchu Cymru’r unfed ganrif ar hugain; Senedd fwy effeithiol, gyda mwy o allu a chapasiti i ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif; Senedd fwy cynrychioliadol i wasanaethu pobl Cymru'n well. Rwy'n annog yr holl Aelodau i achub ar y cyfle hwn i gryfhau sylfeini ein democratiaeth seneddol, i adnewyddu, gwella a moderneiddio’r ddeddfwrfa, i’w gwneud yn addas ar gyfer yr heriau niferus sy’n ein hwynebu fel cenedl.

Mae’r Bil hwn yn cynnwys pecyn beiddgar o ddiwygiadau, gwelliant sylweddol ar ein system etholiadol bresennol, gan ddileu’r anghyfranoldeb sy’n gynhenid yn system y cyntaf i'r felin. Bydd yn sicrhau bod pob pleidlais yn cyfrif. Bydd yn darparu'r fframwaith etholiadol ar gyfer mwy o amrywiaeth a chynrychiolaeth decach. Bydd yn symlach. Dim ond un bleidlais a fydd gan bleidleiswyr o gymharu â dwy o dan y system bresennol. Bydd yn creu mwy o dryloywder ac atebolrwydd ymhlith ymgeiswyr i'r maniffesto y cawsant eu hethol arno. Bydd yn galluogi craffu gwell a mwy arbenigol ar bolisi, Llywodraeth a chyflawniad. Bydd yn cryfhau democratiaeth.

Yn ogystal ag ymdrin â chapasiti’r Senedd a mynd i’r afael â’i system etholiadol, mae’r Bil hefyd yn darparu, am y tro cyntaf erioed, ar gyfer creu etholaethau Senedd newydd. Mae’n rhoi pwrpas newydd i Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru, o dan ei enw newydd, gan ddarparu’r swyddogaethau angenrheidiol iddo gynnal adolygiadau o ffiniau etholaethau’r Senedd yn barhaus. Mae'n darparu cyfleoedd mwy aml ar gyfer adnewyddiad democrataidd drwy ddychwelyd at etholiadau pedair blynedd. Mae’n ei gwneud yn ofynnol i ymgeiswyr ac Aelodau’r Senedd breswylio yng Nghymru, ac mae’n darparu mecanwaith i adolygu’r newidiadau ar ôl etholiad 2026, ac i ystyried goblygiadau ymarferol a deddfwriaethol rhannu swyddi i Aelodau a swyddi sy'n gysylltiedig â’r Senedd.

Soniais yng Nghyfnod 1 am bwysigrwydd craffu a’r ffaith mai'r ffordd orau o greu deddfau yw drwy graffu seneddol, a chredaf ein bod wedi gweld hynny yn ystod taith ddeddfwriaethol y Bil hwn. Rydym wedi cael trafodaethau grymus, ond rydym hefyd wedi cael trafodaethau i wella'r pecyn blaengar hwn o fesurau a'i wneud yn fwy eglur. Rydym wedi gweld consensws yn datblygu ar faterion cysylltiedig, megis cynyddu atebolrwydd Aelodau. Rydym wedi gweld cefnogaeth drawsbleidiol i’r syniad o'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn cymryd tystiolaeth i nodi peirianwaith adalw effeithiol a chyfrannol sy’n gweithio i Gymru ac i’n system etholiadol. Ac rwy’n fwy na pharod i ailadrodd ymrwymiad y Llywodraeth hon nawr i gynnal y momentwm a gynhyrchwyd ac i ymgysylltu â’r pwyllgor a’i gefnogi yn ei waith.

Hoffwn ddiolch, felly, i’r holl Aelodau a’r pwyllgorau am eu hystyriaeth adeiladol a’u gwaith craffu ar y Bil hwn. Mae eich cyfraniadau wedi sicrhau bod y Bil hwn yn y sefyllfa orau y gall fod ynddi, ac rwy’n ddiolchgar iawn i chi am hynny. Rwyf hefyd yn ddiolchgar iawn i'r holl randdeiliaid, arbenigwyr ac aelodau'r cyhoedd sydd wedi cyfrannu eu barn a'u harbenigedd yn ystod craffu deddfwriaethol ar y Bil. Hoffwn ddiolch hefyd i'r swyddogion, gan gynnwys swyddogion Llywodraeth Cymru a'r Pwyllgor Biliau Diwygio, am eu cefnogaeth i mi ac i'r Aelodau drwy gydol taith ddeddfwriaethol y Bil.

Ac yn olaf, hoffwn ddiolch i aelodau a chyfranwyr y gwahanol gomisiynau a phaneli dros y blynyddoedd, y mae eu gwaith wedi ein harwain at y foment hon. Mae hwn yn Fil sydd â'i wreiddiau yn nhrafodaethau’r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Roedd y pwyllgor hwnnw, yn ei dro, yn ddyledus i waith ei ragflaenwyr, gan gynnwys y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd a’r panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol. Heb eu gwaith, ni fyddai’r cynigion ger ein bron heddiw wedi bod yn bosibl. Wrth i’n taith ddatganoli nodi ei charreg filltir 25 mlynedd, rwy'n credu y bydd y pecyn hwn o ddiwygiadau yn creu Senedd sy’n addas at y diben ar gyfer y 25 mlynedd nesaf a thu hwnt. Diolch, Lywydd.

Wel, dyma ni eto. Rydym wedi cyrraedd cyfnod olaf y broses o ystyried y Bil hwn i ddiwygio’r Senedd, ac mae gennym ddeddfwriaeth o’n blaenau ar ei ffurf derfynol. A hoffwn gofnodi fy niolch i dîm y Pwyllgor Biliau Diwygio ac i'r rheini a roddodd dystiolaeth i'r pwyllgor hwnnw yn ystod ei drafodaethau ar y Bil eang hwn.

Fel rwyf wedi’i ddweud o’r blaen, ac fe’i dywedaf eto, mae rhannau o’r Bil y mae fy mhlaid wedi’u croesawu. Rydym yn croesawu dychwelyd at dymhorau pedair blynedd ar gyfer y Senedd hon, fel bod yn rhaid i Aelodau fynd yn ôl i ofyn am fandad newydd gan y cyhoedd, ac rydym yn sicr yn croesawu’r gofynion preswylio a fydd yn cael eu gosod ar bobl, fel bod yn rhaid iddynt fyw yng Nghymru os ydynt am sefyll i gael eu hethol i'r Senedd hon. Fodd bynnag, mae’n drueni mawr fod y Bil wedi newid cyn lleied yn ystod ei daith drwy’r Senedd.

Roedd llawer o welliannau synhwyrol a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2 a Chyfnod 3 gan fy mhlaid i a chan bleidiau gwleidyddol eraill, gyda bwriadau diffuant o gryfhau a gwella’r Bil. Roedd llawer ohonynt yn unol ag argymhellion trawsbleidiol y Pwyllgor Biliau Diwygio. Ac eto, pleidleisiodd Aelodau Llafur a Phlaid Cymru, gan gynnwys y rheini a oedd ar y pwyllgor yn gwneud yr argymhellion yr oedd llawer o’r gwelliannau hynny’n ceisio eu hadlewyrchu, yn eu herbyn. Ac felly, ger ein bron y prynhawn yma, mae gennym ddeddfwriaeth ddiffygiol iawn, sy'n mynd i danseilio ein democratiaeth, mae arnaf ofn.

A bydd yn niweidio'r berthynas rhwng y cyhoedd a'u cynrychiolwyr etholedig yma yn Senedd Cymru. Mae’r Bil hwn yn dal i gynnwys creu system etholiadol rhestr gaeedig, system sy’n dileu hawl sylfaenol y mae pleidleiswyr Cymru wedi'i mwynhau ers cenedlaethau, drwy gael gwared ar y cyfle iddynt ddewis yr unigolyn y maent am iddynt gynrychioli eu hardal, ac ildio'r hawl honno i bwysigion pleidiau sy'n gyfrifol am restrau ymgeiswyr etholiadol. Dyma’r enghraifft waethaf o gipio grym oddi wrth bobl Cymru yn hanes democratiaeth Cymru.

Wedyn, mae maint yr ehangu a gynigir yn y Bil hwn—cynnydd syfrdanol o 60 y cant—a'r holl gostau sy'n gysylltiedig â'r ehangu hwnnw: bron i £20 miliwn bob blwyddyn, arian y mae ein gwasanaeth iechyd gwladol, ein hysgolion a'n gwasanaethau cyhoeddus eraill yn erfyn amdano. Arian a allai fod yn adeiladu ysbytai newydd, yn cadw ysgolion, llyfrgelloedd a chyfleusterau cyhoeddus ar agor, ond yn lle hynny, bydd yr arian hwnnw'n cael ei wario ar swyddfeydd moethus ac yn talu am 36 yn rhagor o wleidyddion, eu gosgordd o staff a’r strwythur sydd ei angen yma yn y Senedd i’w cefnogi. Mae gwario £120 miliwn ar ragor o wleidyddion dros y cyfnod adolygu yn foethusrwydd na allwn ei fforddio.

Mae’r Bil hwn yn anfon neges glir at y cyhoedd yng Nghymru: byddem wrth ein bodd yn cadw eich llyfrgelloedd ar agor, byddem wrth ein bodd pe baech yn gallu cael eich llawdriniaeth neu eich sgan neu eich apwyntiad yn gynt, byddem wrth ein bodd yn cefnogi eich plentyn gyda’u hanghenion dysgu ychwanegol, ond maent yn foethusrwydd anfforddiadwy. Yn hytrach, rydym yn gwario'r arian y gallem fod yn ei wario arnynt ar greu 36 yn rhagor o wleidyddion ym Mae Caerdydd. Mae'n gywilyddus, Lywydd, ac mae hyn oll yn digwydd heb unrhyw fandad cyhoeddus clir o gwbl, ac yn wir, yn wyneb gwrthwynebiad cyhoeddus clir iawn, fel y gwelwyd yn ymatebion y cyhoedd i'r Pwyllgor Biliau Diwygio yn ystod ein trafodion.

Ceisiais fynd i’r afael â rhai o fethiannau’r Bil drwy welliannau synhwyrol, gwelliannau i gyflwyno system restr bleidleisio hyblyg i roi mwy o ddewis i bleidleiswyr ac atebolrwydd uniongyrchol i Aelodau’r Senedd hon yn y dyfodol i’r cyhoedd y maent yn eu gwasanaethu; system adalw i ganiatáu i’r cyhoedd gael gwared ar Aelodau o’r Senedd nad ydynt yn bodloni'r safonau ymddygiad uchel a ddisgwylir ganddynt; a’r gofyniad i gynnal refferendwm cyn cyflwyno newidiadau i’n system bleidleisio ac unrhyw gynnydd yn nifer Aelodau’r Senedd. Ond Lywydd, cafodd y gwelliannau rhesymol hyn eu gwrthod gan Aelodau Llafur a Phlaid Cymru o'r Senedd, Aelodau a anwybyddodd eu cydwybod, a ddilynodd chwip eu plaid a bradychu’r bobl y maent yn eu gwasanaethu.

Ac felly, byddwn ni'r Ceidwadwyr Cymreig yn unedig yn ein gwrthwynebiad llwyr i'r Bil ger ein bron. A’r wythnos hon, Lywydd, wrth inni nodi pum mlynedd ar hugain ers sefydlu’r Senedd a datganoli yng Nghymru, rwy’n annog yr Aelodau i wrthod y ddeddfwriaeth hon: mae’n gam yn ôl i ddemocratiaeth ac atebolrwydd yng Nghymru; bydd yn niweidio ymddiriedaeth y cyhoedd, yn erydu pwerau pleidleiswyr, ac yn tanseilio hyder yn y Senedd hon. Lywydd, mae'n syml: mae angen mwy o feddygon, deintyddion, nyrsys ac athrawon ar Gymru; nid oes angen mwy o wleidyddion arni. Felly, os ydych chi'n credu mewn democratiaeth, gyd-Aelodau, os ydych chi'n credu mewn atebolrwydd ac os ydych chi'n credu mewn cyflawni yn unol â blaenoriaethau pobl Cymru, fe fyddwch yn ymuno â mi a phawb ar feinciau'r Ceidwadwyr Cymreig ac yn pleidleisio yn erbyn y Bil hwn.

Yesterday was the day for reflecting on the first 25 years of devolution, and today is the day for looking forward, and I must admit that I consider it an honour to be a Member here and to have the opportunity to cast my vote for these long-awaited reforms that are before us today.

I'm going to start by thanking everyone that has supported us as parliamentarians to reach this historic stage, especially all those who have contributed to a host of evidence sessions and inquiries that have all come to the same conclusion, namely, that it's about time for us to take the next steps to strengthen our democracy for the next chapter of our nation's history. And what a journey it has been over the centuries.

As we were reminded yesterday by Luke Fletcher, and as we are reminded by pupils who visit this Senedd from our constituencies and regions, devolution and decisions being made for Wales here in Wales have been completely normalised for a generation that doesn't remember Wales being any other way. They see that a different way of doing politics as possible, and they believe in our nation's ability to govern itself and take its rightful place on the world stage. Indeed, the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales showed that Welsh independence is wholly viable, and by creating a Senedd that's more representative of our nation, and bigger, that possibility only grows.

Over recent weeks in this Senedd, the importance of scrutinising First Ministers and Governments has been very apparent. By taking the steps that we will hopefully take today, our ability to hold Ministers to account will be strengthened, and we will create an electoral system that is fully proportional.

And this isn't the end of the journey, of course. A review will take place following the next election. My party will continue to support and campaign for a single transferable vote electoral system. We will wish to create a truly modern and representative Senedd. We will wish to see more powers devolved, and Wales becoming an independent nation. We're also pleased that we've received assurances from the Government that it will table a separate Bill, before the end of this Senedd, to create an appropriate recall mechanism. We will hold them to that, and we will ensure that the review mechanisms in this Bill will be used properly.

So, yes, there is work still to be done to strengthen our democracy. But the step that we're taking today is a huge step forward, not only for this Senedd, but also for our nation. Our task as politicians will be to ensure that we use these reforms to realise what's possible on behalf of our communities and on behalf of Wales. It is a huge responsibility, but it's an opportunity we must take.

Rwy'n cefnogi'r cynnydd ym maint y Senedd. Yn yr Alban, mae gan Senedd yr Alban 30,000 o etholwyr i bob Aelod. Yng Ngogledd Iwerddon, ar gyfer Cynulliad Gogledd Iwerddon, mae ganddynt 15,000 o bleidleiswyr i bob Aelod. Yng Nghymru, mae gennym 40,000 o bleidleiswyr i bob Aelod ar hyn o bryd. Pe byddem yn cynyddu i 96 Aelod, byddai gennym 25,000 o etholwyr i bob Aelod a byddai hynny'n gosod Cymru tua hanner ffordd rhwng yr Alban a Gogledd Iwerddon o ran nifer yr etholwyr. Ar hyn o bryd mae gan Ogledd Iwerddon fwy o Aelodau nag sydd gennym ni yng Nghymru.

Mae nifer yr Aelodau mewn pwyllgorau'n fach. Rwy'n gwasanaethu ar y Pwyllgor Cyllid gyda thri Aelod arall. Os na all dau Aelod gyrraedd y cyfarfod, ni cheir cworwm. Gall hyn ddigwydd oherwydd traffig, gan fod yr M4 yn anhygoel o anodd ar adegau, wrth ddod i mewn o'r gorllewin—[Torri ar draws.] Mae Andrew R.T. Davies eisiau inni gael ffordd liniaru o amgylch Port Talbot. Rwy'n ei longyfarch. Byddaf yn ei gefnogi pan fydd yn galw am ffordd liniaru'r M4 o amgylch Port Talbot, oherwydd byddai hynny'n gwneud fy mywyd i'n llawer haws. Gall ddigwydd oherwydd salwch neu argyfwng teuluol. Byddai'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus wedi methu ffurfio cworwm heddiw pe bawn i wedi mynd i'r tŷ bach. [Chwerthin.] Ni allwch redeg sefydliad yn y ffordd honno, pan fydd yn rhaid i'r Aelodau eistedd yno hyd nes ein bod yn cael egwyl swyddogol er mwyn sicrhau cworwm i'r cyfarfod. Mae gan bwyllgorau eraill bump neu chwe Aelod. A oes unrhyw un yn meddwl bod y rhain yn rhifau digonol?

A wnewch chi dderbyn ymyriad os gwelwch yn dda?

A chroeso.

Diolch yn fawr, Mike; rydych chi'n ŵr bonheddig. Pam eich bod chi'n dilyn y chwip a pheidio â chaniatáu refferendwm i bobl Cymru ar y mater hwn? Ai oherwydd eich bod yn gwybod y bydd pobl yng Nghymru yn gwrthod hyn?

Nid wyf yn siŵr sut y byddai pobl yng Nghymru yn pleidleisio ar rywbeth fel hyn. Rwy'n credu pe bai'r ddadl yn cael ei gwneud am faint pwyllgorau, anhawster cadw cworwm pwyllgorau, mae'n ddigon posibl y byddai pobl Cymru wedi meddwl, 'Wel, efallai fod angen mwy o Aelodau arnom'. Os ydych chi'n dweud wrthynt sut rydym ni'n wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon, mae'n debyg y byddent yn meddwl bod angen mwy o Aelodau arnom. Ni allwn gael Llywodraeth drwy refferendwm. Rwyf wedi bod yn rhan o lawer o refferenda. Rwyf wedi colli mwy nag a enillais ac rwyf wedi bod yn anhapus iawn gyda refferenda, oherwydd maent yn gorfodi ateb 'ie' neu 'na' i gwestiynau cymhleth iawn, ac mae honno'n broblem ddifrifol. Gallai Rishi Sunak roi refferendwm i ni nawr ar ei Lywodraeth—fe'i gelwir yn etholiad cyffredinol—a byddai pawb ar y meinciau Llafur wrth eu bodd gyda hynny.

Nid yw dewis system etholiadol newydd yn weithred wleidyddol niwtral. Mae'r system a ddewisir yn cael effaith enfawr ar nifer y seddi a enillir. Pe bai Cymru ym 1999 wedi defnyddio trefn y cyntaf i'r felin, byddai Llafur wedi ennill pob etholiad dilynol yn gyfforddus. Roedd cyflwyno Aelodau rhanbarthol a'r system ranbarthol yn golygu nad yw Llafur erioed wedi cael mwyafrif yn y Senedd. Roedd y pleidleisiau yr un fath, ond roedd y canlyniad yn wahanol. Mae dau beth wedi cael eu dweud am y system newydd. Yn gyntaf, ei bod yn gyfrannol; yr ail yw nad oes unrhyw bleidleisiau'n cael eu gwastraffu. Gellir profi bod y ddau'n anghywir. Nid mater o farn ydyw—gellir profi nad ydynt yn wir. Rwy'n cytuno â Rishi Sunak: mae angen inni wella rhifedd yn y wlad hon.

Yr hyn fydd yn digwydd yw y bydd yn fras gyfrannol rhwng y tair plaid fwyaf, ond bydd yn ei gwneud hi'n anos i bleidiau llai ennill, ac rwy'n siŵr fod Jane Dodds yn mynd i ddweud rhywbeth ynglŷn â sut mae'n mynd i'w gwneud hi'n anos i'r Democratiaid Rhyddfrydol pan fydd hi'n codi i siarad. Mae'n debyg y bydd hi'n gofyn am y bleidlais sengl drosglwyddadwy, sydd ychydig fel loteri am seddi. Oni bai bod gan bob plaid luosrifau o 60 a dwy ran o dair o gyfanswm y bleidlais ym mhob etholaeth, byddai pleidleisiau'n cael eu gwastraff—mae hynny'n anochel. Bydd gennych bobl a fydd yn cael mwy o bleidleisiau neu lai o bleidleisiau nag sydd ei angen arnynt i symud i'r lefel nesaf. [Torri ar draws.] Mae Lee Waters yn dweud 'fewer' nid 'less'. Pan welaf fformiwla fathemategol sy'n dweud bod x yn 'fewer' na y, byddaf yn cytuno ag ef, ond bob tro y gwelaf fformiwla fathemategol, mae'n dweud bod x yn 'less' na y. Unwaith eto, rwy'n meddwl bod rhifedd yn beth gwych; mae'n drueni nad yw wedi cyrraedd y fan hon. [Torri ar draws.]

Rwy'n awyddus iawn i glywed Mike Hedges. Mae pob brawddeg yn berl, Mike. 

Pan fydd haneswyr yn edrych ar y penderfyniad hwn yn y dyfodol, bydd ganddynt rywbeth i'w ddisgrifio fel y gwrthwyneb i ad-drefnu tueddol neu jerimandro, lle mae plaid wleidyddol yn mynd o feddu ar system lle gallant ennill i un lle mae'n mynd i fod yn anodd iawn os nad yn amhosibl iddynt wneud hynny. Nod y system yw cynhyrchu Senedd grog, Senedd Ewropeaidd ei naws. Nid yw'n un y teimlaf yn arbennig o gyfforddus yn ei chylch, ond dyna'r cyfeiriad rydym yn mynd iddo. 

Rwy'n falch iawn o gefnogi'r ddeddfwriaeth hanfodol hon a gyflwynwyd ger ein bron heddiw. Yn gyntaf, gadewch imi ddiolch i bawb sydd wedi bod ar bwyllgorau'r Bil diwygio gyda mi, a hefyd i'r staff a'r clercod. Maent wedi gwneud gwaith anhygoel yn crisialu'r holl wybodaeth a dod â ni i'r pwynt hwn heddiw. Rydym i gyd wedi dysgu oddi wrth ein gilydd, gobeithio, ac rwy'n sicr wedi dysgu gan y rhai y bûm yn aelod o bwyllgorau gyda nhw—diolch o galon. Rwy'n falch iawn o gefnogi'r ddeddfwriaeth hon, yr ystyriaf y bydd yn gwella craffu ac yn sicrhau cynrychiolaeth briodol i bob un o gymunedau amrywiol Cymru. Rydym yn symud i ffwrdd o system hen ffasiwn y cyntaf i'r felin, sy'n sicr yn gam cadarnhaol, gan ddod â model mwy cyfrannol i'n democratiaeth yma yng Nghymru. Dyma gynnydd y byddai'n briodol inni ei ddathlu.

Ond ni allaf golli cyfle i siarad am y system bleidleisio. Mae'r Bil diwygio fel y mae yn parhau i fod yn sylfaenol ddiffygiol. Mae cyflwyno rhestrau plaid caeedig yn creu perygl o amddifadu pleidleiswyr o ddewis go iawn, ac ni chyflwynwyd unrhyw dystiolaeth i ni y byddai hyn o fudd i'r etholwyr mewn unrhyw ffordd. Rydym yn parhau i fod, ym mhlaid Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, yn gadarn ein hargyhoeddiad mai pleidlais sengl drosglwyddadwy yw'r system fwyaf teg, fwyaf atebol y mae Cymru'n ei haeddu. Byddai pleidlais sengl drosglwyddadwy yn creu model gwirioneddol ddemocrataidd, lle mae pob pleidlais yn gyfartal o ran ei phwysigrwydd a'i phŵer. Felly, byddaf yn cefnogi'r ddeddfwriaeth heddiw, ond rwy'n annog y Senedd hon, a holl Lywodraethau'r dyfodol, i'w weld fel cam cyntaf yn unig ar ein taith ddemocrataidd—taith tuag at Senedd gryfach, gwbl ddemocrataidd i Gymru, un wedi'i hadeiladu ar yr egwyddor sylfaenol o roi llais a dewis cyfartal i'r bobl ynghylch y rhai sy'n eu cynrychioli. Diolch yn fawr iawn.

It is most appropriate that we are here today to vote to give our Senedd the ability to work as a real, national Parliament, almost exactly 25 years to the day from the first elections to the National Assembly for Wales. I am extremely grateful for the cross-party work that has contributed to delivering this next important step in our national journey. In this Chamber, and across Wales, there are differing views as to where we are going, ultimately, in terms of that journey, but this Bill provides us with the kind of Parliament we will need, whatever the next steps may entail. For each and every one of us here who wants to ensure better scrutiny, holding the Government to account more effectively, better policy, better weighing up of decision making, and better public expenditure, then we will have the capacity to deliver that effectively on behalf of the people of Wales. For those who want to move further, we are providing a platform for that, and for those of us who believe in taking responsibility for our own fate as a nation, who want to take hold and nurture that vision of a confident, prosperous, fair and independent Wales, then we can be proud that we are here today creating a Parliament for that independent Wales.

Dywedais yma ddoe fod angen inni weld newid sylweddol mewn datganoli wrth inni fynd i mewn i'w ail chwarter canrif. Mae angen atebion newydd wedi'u targedu i'r heriau sy'n ein hwynebu yn ein heconomi, ar y GIG ac mewn addysg, i drechu tlodi plant o'r diwedd, ac adnewyddu ffydd pobl yn ein democratiaeth Gymreig a'u hymgysylltiad â hi. Ac fel yr amlinellodd y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru mor amlwg, fe wyddom nad yw'r setliad datganoli presennol yn gynaliadwy. Mae newid pellach yn anochel. Mae Senedd fwy a mwy cynrychioliadol, Senedd sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, a thu hwnt, yn rhoi sylfaen newydd inni adeiladu Cymru decach arni ac i baratoi ar gyfer y mathau o newid gwleidyddol a chyfansoddiadol y gwyddom eu bod yn dod. A dyma'r Senedd a fydd yn barod i wasanaethu Cymru annibynnol hyderus, pan fyddwn ni'n barod i gymryd y cam hwnnw, gan gymryd ysgogiadau newid i'n dwylo ni. Rydym wedi teithio'n bell—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Diolch am dderbyn ymyriad. Rwy'n poeni braidd eich bod yn gosod dau beth ochr yn ochr. Mae'r ddeddfwriaeth rydym yn ei phasio heddiw yn ymwneud ag ymestyn, yn gwbl briodol, nifer y bobl a fydd yn cael eu hethol i'r lle hwn; nid yw'n ymwneud â symud tuag at Gymru annibynnol. 

Fel y dywedais, yn y Siambr hon, ac ar draws Cymru, mae gennym wahanol ddyheadau ar gyfer ein cenedl, gwahanol lefelau o uchelgais ar gyfer ein cenedl. Y peth allweddol yw ein bod yn rhoi'r arfau i ni ein hunain fel Senedd i wneud y newidiadau hynny drosom ein hunain. 

Rydym wedi dod yn bell, ac wrth hynny, nid wyf yn golygu ers refferendwm 1997, ond ers 1979. Cofiwch heddiw y wers nad oes dim sy'n werth ei gael yn dod yn hawdd, ac mai dim ond drwy adeiladu achos y gwnawn ni sicrhau newid ystyrlon. Ac mae rhai elfennau o'n hesblygiad angen sylw ar unwaith. Mae'r Bil hwn yn cynnwys mecanwaith adolygu yr ydym ni ym Mhlaid Cymru yn benderfynol y caiff ei ddefnyddio, a'i ddefnyddio'n effeithiol. Nid ydym wedi gwneud unrhyw gyfrinach o'r ffaith hefyd ein bod yn ffafrio'r bleidlais sengl drosglwyddadwy dros restrau caeedig, a byddwn yn parhau i ddadlau'r achos drosti. Byddwn i gyd yn sicrhau, gobeithio, fod mecanwaith adalw yn cael ei ddeddfu os yw unrhyw Aelod o'r Senedd yn torri safonau ymddygiad yn ddifrifol. 

Lywydd, mae hyn ar gyfer holl bobl Cymru, y mae pob un ohonom gyda'n gilydd yn eu cynrychioli. Cefais fy nghalonogi gan y Ceidwadwyr ddoe yn siarad o blaid datganoli, ac yn siarad yn gryf felly. Wel, mae'n rhaid inni feithrin a diogelu ein Senedd newydd gyda'n gilydd. Mae diogelu datganoli yn golygu buddsoddi ynddo, a mynnu enillion ar y buddsoddiad mewn gwasanaethau gwell, cyfreithiau gwell, gwariant cyhoeddus gwell a chanlyniadau gwell. Y cyd-destun, os caf roi un enghraifft, yw'r amcangyfrif o £20 biliwn y mae angen ei wario ar uwchraddio Palas San Steffan—Dau Dŷ'r Senedd yn San Steffan. Mae'r atgyweiriadau hynny i'r adeilad yn cyfateb i'r gost o gryfhau ein Senedd i ganiatáu iddi wasanaethu pobl Cymru yn well am fwy na 1,000 o flynyddoedd. Rydym yn gwneud penderfyniadau heddiw i sicrhau nad yw pobl Cymru yn cael cam yn ddemocrataidd mwyach o'i gymharu â Seneddau cenedlaethol eraill ar yr ynysoedd hyn. 

Rwyf am orffen drwy ddiolch unwaith eto i bawb a gyfrannodd at y ddeddfwriaeth hanesyddol hon drwy nodi a dathlu'r hyn a gyflawnwyd a thrwy edrych ymlaen at y cyfleoedd newydd a ddaw yn ei sgil.

The Counsel General to reply—Mick Antoniw. 

Diolch, Lywydd. A gaf i ddweud yn gyntaf fy mod yn croesawu'n fawr yr holl sylwadau a wnaed gan yr Aelodau heddiw, a'r ysbryd y cawsant eu gwneud ynddo? Rwyf hefyd yn diolch i Darren am y gefnogaeth ar yr agweddau y gwnaethom ymgysylltu yn eu cylch—y pedair blynedd, sy'n newid cyfansoddiadol sylweddol, a mater preswyliad. Rwy'n ddiolchgar fod gennym gonsensws ynglŷn â hynny hefyd. Dyna oedd y meysydd adeiladol; rwy'n credu bod rhai o'r lleill ychydig yn fwy rhagweladwy efallai. A gaf i ddiolch i Darren, wrth gwrs, am y gwaith ar adalw? Ac wrth gwrs, mae'r momentwm hwnnw wedi'i roi ar waith a bydd yn gweithio gyda phwyllgor y Senedd. Rwy'n disgwyl mai pwyllgor y Senedd fydd yn cyflwyno'r ddeddfwriaeth, ac wrth gwrs, bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r pwyllgor hwnnw er mwyn cyflawni hynny, oherwydd rydym i gyd yn cydnabod ei fod yn newid pwysig. Nid oedd yn briodol ar y pryd o fewn y Bil hwn, ond mae angen ffocws penodol iawn arno, ac mae hynny ar y gweill ar hyn o bryd. A gaf i ofyn i'r Ceidwadwyr Cymreig hefyd—rwy'n deall y pwyntiau y maent yn eu gwneud am y rhestr gaeedig—i groesawu'r cyfle y mae'n ei gyflwyno mewn perthynas ag amrywiaeth? Oherwydd yn 2026, os gwnewch chi ei groesawu, mae gennych gyfle i gynyddu eich cynrychiolaeth rhywedd o 19 y cant i o leiaf 50 y cant. Dyna un o'r cyfleoedd y mae'n eu cynnig. 

A wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw?

Gwnaf.

Yn sicr, rwy'n cydnabod yr angen i bob plaid yn y Siambr hon wella eu hamrywiaeth. Ar eich meinciau eich hun, ychydig iawn o amrywiaeth a geir o ran hil, neu ffydd, neu unrhyw beth o'r natur honno. Mae angen i bawb ohonom wella o ran hynny. Ond a ydych chi hefyd yn derbyn y gallech barhau i gyflawni llawer o'ch uchelgeisiau pe byddech wedi derbyn system rhestr hyblyg, a fyddai wedi caniatáu ichi barhau i gyflawni'r holl fanteision yr ydych yn eu honni mewn system rhestr gaeedig heb amddifadu pobl Cymru o'r gallu i bleidleisio dros ymgeiswyr unigol?

Yn gyntaf oll, rwy'n credu bod system rhestr gaeedig yn creu cyfle. Mae'n gyfle y gellir ei fachu, ac rwy'n credu bod yr holl dystiolaeth yn dangos bod y system honno'n un sy'n cyfrannu mwy at wella amrywiaeth na'r system rhestr hyblyg. Ond yr hyn rwy'n ei annog yn fawr, wrth gwrs, yw y bydd adolygiad yn 2026, wedi'r etholiad hwnnw. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig fod y mecanwaith ar gyfer adolygiad ar wyneb y Bil. A gaf i ddweud hefyd, mewn perthynas â'r sylwadau a wnaethoch ynghylch y peth arferol: cymharu pob eitem o wariant â faint o ysbytai, nyrsys ac ati—os oes gwelliant o 0.01 y cant yn y craffu a'r ffordd y gwnawn benderfyniadau, mae'r ddeddfwriaeth hon yn talu amdani ei hun?

Rwyf wedi nodi heddiw pam y credaf y bydd y Bil yn gwneud y Senedd yn ddeddfwrfa fwy effeithiol ar gyfer ac ar ran pobl Cymru. Yn y bôn, mae'n fuddsoddiad mewn democratiaeth, mae'n fuddsoddiad yn nyfodol Cymru, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi a phasio'r ddeddfwriaeth hanesyddol hon. Diolch. 

In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions, and therefore I will defer voting under this item until voting time. 

Item 4 is next, but no topical questions were accepted under that item.  

Item 5, therefore, is the 90-second statements. And the first statement is from Julie Morgan. 

'Dyma'r llais o ddwylo distaw. / Dyma'r llais na chaiff ei glywed, ond ei weld.'

Dyma eiriau Dorothy Miles yn ei cherdd 'The Gesture'. Roedd Dorothy Miles yn ddynes ryfeddol, a helpodd i hyrwyddo a phoblogeiddio Iaith Arwyddion Prydain gyda'i barddoniaeth a'i dawn theatrig. A bythefnos yn ôl, cafodd Dorothy ei chydnabod â phlac porffor, a gafodd ei ddadorchuddio yng nghartref ei phlentyndod yn y Rhyl. Ganed Dorothy yn 1931, a chollodd ei chlyw ar ôl datblygu llid yr ymennydd yn wyth oed. Mynychodd ysgol Manceinion i blant byddar a Phrifysgol Gallaudet, y brifysgol Americanaidd flaenllaw ar gyfer pobl fyddar a thrwm eu clyw. Aeth Dorothy ymlaen i gael gyrfa yn y celfyddydau, gan berfformio gyda Theatr Genedlaethol y Byddar UDA. Ar ôl 20 mlynedd yn America, dychwelodd Dorothy i'r DU, lle dechreuodd wneud enw iddi ei hun yma.

Hi oedd y fenyw gyntaf i ysgrifennu a pherfformio barddoniaeth fyddar, a elwir yn 'farddoniaeth arwyddion' neu 'farddoniaeth symudiadau'. Cynhyrchodd Dorothy raglen See Hear y BBC, gan uno'r cymunedau byddar a'r rhai sy'n clywed drwy un rhaglen deledu. Lluniodd Dorothy y llawlyfr addysgu cyntaf ar gyfer tiwtoriaid BSL, a hi hefyd yw awdur llyfr poblogaidd y BBC BSL: A Beginner's Guide.

Bu farw Dorothy ym 1993, ac mae sefydliad wedi'i enwi ar ei hôl o'r enw Dot Sign Language, sy'n pontio'r bwlch rhwng byd pobl fyddar a phobl sy'n clywed. Roedd Dorothy yn fenyw wirioneddol ysbrydoledig, y bydd ei gwaddol yn parhau yn llyfrau hanes Cymru. Diolch. 

David Marquand, a fu farw bythefnos yn ôl, oedd un o feddylwyr gwleidyddol mwyaf blaenllaw Prydain. Roedd ei ysgrifau drwy'r 1980au a'r 1990au yn arloesol ac yn cael eu hedmygu'n fawr. Yn AS Llafur, un o sylfaenwyr y Blaid Ddemocrataidd Gymdeithasol, Democrat Rhyddfrydol ac yn ddiweddarach, yn aelod o Blaid Cymru, fe wnaeth nodi un tro ei fod wedi bod mewn mwy o 'parties' na Thywysog Cymru. Roedd ei dad, Hilary, yn AS Llafur dros Gaerdydd, a olynodd Nye Bevan fel Gweinidog Iechyd, a threuliodd David ei flynyddoedd ffurfiannol yn y ddinas, a dewisodd dreulio ei flynyddoedd olaf ym Mhenarth. Roedd yn frwd ei gefnogaeth i'r Sefydliad Materion Cymreig, a daeth ef a'i wraig, Judith, a oedd lawn mor ddisglair, yn athrawon anrhydeddus ym Mhrifysgol Caerdydd ymhell i mewn i'w 80au.

Roedd yn y byd gwleidyddol ar adeg gythryblus o newid cymdeithasol ac economaidd, a safodd yn gadarn ar y tir canol, gan wneud sawl safiad egwyddorol ar faterion. Roedd yn un o'r 69 AS Llafur a wrthryfelodd yn erbyn chwip y blaid yn y bleidlais i ymuno â'r farchnad gyffredin. Roedd yn gefnogwr allweddol i ymgyrch Siarter 88, a baratôdd y ffordd ar gyfer diwygio cyfansoddiadol, gan gynnwys datganoli i Gymru a chynrychiolaeth gyfrannol.

Newidiodd bleidiau, ond dywedodd fod ganddo gysondeb mewnol, ymrwymiad i wleidyddiaeth luosogaethol, flaengar, yr ystyriai ei bod er lles pawb. Ond yn bennaf, roedd yn ddyn caredig a graslon, a adawodd ei ôl ar syniadau am Ewrop, am Brydain ac am Gymru. Diolch, David.

The Welsh language is flourishing in Treorchy. That was the clear message at the Gŵyl Mabon festival held at the Lion in Treorchy last weekend. Gŵyl Mabon is a brand-new Welsh language festival, and a fun-packed day was held at the Lion from 10 a.m. until 11.30 p.m., with something for everyone.

Martyn Geraint was as popular as ever with people of all ages, but especially the children. There were arts and crafts sessions, circus skills, animation sessions, along with a series of talks and performances from school choirs, the Rhondda Valley choir, and an array of local and national performers and bands, including Mererid Hopwood, Dadleoli, Ble?, Bethany Powell, Hywel Pitts, Gwilym Bowen Rhys and Tara Bandito. I was lucky enough to be there when Catrin Feelings, one of Wales's most popular drag performers, was performing, and it was great fun.

The place was alive with conversation and laughter all day long, and all in Welsh, but with a welcoming atmosphere for non-Welsh speakers as well. I would like to congratulate everyone who took part in organising the event, and in particular Adrian at the Lion and the staff for their warm welcome and their hard work. The hope is that this will be an annual festival that will go from strength to strength. This is bringing the Welsh language alive in our communities, something that is key in terms of increasing the natural use of the Welsh language. I'm already looking forward to the next one.

Thank you, all.

Item 6 is a debate on the Equality and Social Justice Committee report, 'How we must all play our part: a public health approach to halting the epidemic in gender-based violence'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Jenny Rathbone.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae ystadegau'n dweud wrthym fod trais yn erbyn menywod yn epidemig. Yng Nghymru a Lloegr mae dwy fenyw yr wythnos yn cael eu lladd gan gyn-bartner neu bartner bresennol. Bydd un o bob tair menyw rhwng 16 a 60 oed yn profi cam-drin domestig yn ystod eu hoes. Y tu ôl i'r ystadegau brawychus hyn mae mam, merch, cydweithiwr neu gymydog. Mae'r adroddiad hwn yn ymwneud â sut mae'n rhaid i bawb ohonom chwarae ein rhan i ddod â'r epidemig hwn i ben. 

Er y bydd bron bob un ohonom wedi profi rhyw ffurf ar drais ar sail rhywedd gartref, yn y gweithle neu yn ein cysylltiadau cymdeithasol, yn amlach ym mhob un o'r rhain, roedd angen inni glywed gan yr arbenigwyr, y rhai sydd â phrofiad bywyd o ganlyniadau mwyaf difrifol trais ar sail rhywedd. Chwaraeodd ein grŵp cynghori ran allweddol yn cydgynhyrchu ein hadroddiad, ac rwy'n falch o ddweud bod rhai ohonynt yn yr oriel i wrando ar ein trafodaeth. Hoffwn ddiolch iddynt am rannu eu gwybodaeth a'u mewnwelediad wrth lunio camau allweddol yr ymchwiliad, ac am eu sylwadau ar ymateb Llywodraeth Cymru.

Hoffwn ddiolch hefyd i dîm clercio'r pwyllgor, yn enwedig Rhys Morgan, a'r Gwasanaeth Ymchwil, yn enwedig Sarah Hatherley, am y gwaith a wnaethant ar yr adroddiad hir a chymhleth hwn. Dechreuwyd yr ymchwiliad bron i flwyddyn yn ôl. Fe'i cyhoeddwyd ym mis Ionawr, gydag ymateb cychwynnol Llywodraeth Cymru gan Jane Hutt ar 26 Chwefror, ac ymateb pellach i'n llythyr dilynol ddoe gan yr Ysgrifennydd Cabinet newydd dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol.

Dywedodd Dr Stephen Burrell o Brifysgol Durham wrthym fod trais ar sail rhywedd

'yn seiliedig ar, ac yn chwarae rhan sylweddol yn atgynhyrchu anghydraddoldebau rhywedd lle ystyrir bod llai o werth i fywydau menywod a lle mae dynion yn cael eu hannog i ddisgwyl bod â mwy o bŵer. Ni ellir gweld hyn fel un ymhlith llawer o ffactorau sy'n cyfrannu at drais ar sail rhywedd—dyma'r ffactor canolog.'

Mae mynd i'r afael â'r anghydbwysedd sylfaenol rhwng dynion a menywod a hyrwyddo cydraddoldeb rhywedd i bawb yn allweddol i atal, ac yn y pen draw i ddileu trais ar sail rhywedd. Dyna pam roedd y grŵp cynghori yn ystyried argymhelliad 1 fel ein hargymhelliad pwysicaf. Mae Llywodraeth Cymru yn cytuno bod gofyn cael dull Llywodraeth gyfan o weithredu a gweithio gyda phartneriaid ar draws gwasanaethau cyhoeddus a'r sector preifat a'r trydydd sector, ond mae'n anghytuno â'n hawgrym o brawf cydraddoldeb rhywiol i'w gymhwyso i'r holl gynigion polisi a deddfwriaethol. Yn hytrach, dechreuodd Jane Hutt adolygiad o'r pwysau a roddir i rywedd yn yr asesiad effaith integredig, gan ddechrau gyda'i drafod gyda phob adran o'r Llywodraeth. Ond rwy'n credu mai un o'r materion allweddol i'r grŵp cynghori yw sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod lleisiau dioddefwyr a goroeswyr yn bwydo i mewn i'r broses honno. O'n rhan ninnau, rydym yn cydnabod bod mabwysiadu dull iechyd y cyhoedd o ymdrin â'r epidemig hwn drwy fynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhywedd yn waith anodd ac arloesol. Dyna pam ein bod yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu dull mwy egnïol o godi ymwybyddiaeth a chreu dealltwriaeth gyffredin o'n cyfrifoldeb ar y cyd yn y gymdeithas drwyddi draw er mwyn mynd i'r afael â'r gwenwyn hwn sy'n effeithio ar bob un ohonom.

Rwy'n cymeradwyo mentrau fel Iawn sy'n annog dynion ifanc yng Nghymru i ddysgu am drais ar sail rhywedd a meddwl sut yr ânt i'r afael â senarios bob dydd yn eu perthnasoedd, sydd i'w croesawu fel ymyriadau. Clywodd y pwyllgor hefyd am y gwaith gwych sy'n digwydd gyda merched a menywod ifanc drwy sefydliadau fel Plan International. Ond mae'n siomedig gwybod na fydd union dermau'r glasbrint yn cael eu cyhoeddi, ond bydd cylch gorchwyl, aelodaeth y bwrdd partneriaeth cenedlaethol a'i ffrydiau gwaith yn cael eu rhoi ar wefan Llywodraeth Cymru yn ddiweddarach y mis hwn. Byddwn yn clywed gan y Gweinidog presennol, Lesley Griffiths, maes o law yn yr hydref ynglŷn â sut y gallwn gael diweddariad o sylwedd i brofi ymyriadau Llywodraeth Cymru a'u heffeithiolrwydd. Mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond cydnabyddir hefyd fod angen inni gynnwys data ansoddol, yn ogystal â meintiol. Mae'r broses o gynhyrchu data yn heriol iawn i'r Llywodraeth. Byddwn yn parhau i graffu ar ba wahaniaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fywydau ein dinasyddion.

O'n 12 argymhelliad, mae llawer yn eithaf eang, ond mae argymhelliad 6 yn benodol iawn ynglŷn â sicrhau bod pob athro'n ymwybodol o'u dyletswydd adrodd gorfodol ar anffurfio organau cenhedlu menywod. Nid rhywbeth sy'n cael ei orfodi ar blant gan ddieithriaid yw hyn, mae'n rhywbeth y mae oedolion cyfeiliornus yn ei wneud i'w plant eu hunain. Yn realistig, ysgolion yw'r unig lefydd y gall plant sydd mewn perygl droi atynt i'w diogelu, felly mae'r sicrwydd hwnnw i'w groesawu'n fawr iawn.

Ond mae yna argymhellion eraill rydym yn poeni amdanynt. Argymhelliad 4: roedd y grŵp cynghori'n gwbl bendant ynghylch yr angen am wasanaethau therapiwtig penodol ac arbenigol llwybr cyflym ar gyfer plant sydd wedi gweld trais ar sail rhywedd. Er bod y Llywodraeth yn derbyn ein hargymhelliad, nid yw'n rhoi unrhyw fanylion penodol ynglŷn â sut mae'n cynnal hawliau plant sy'n profi neu sy'n dyst i drais i wasanaethau therapiwtig arbenigol llwybr cyflym yn ôl yr angen, ac nid yw'n ymrwymo ychwaith i adolygu argaeledd y gwasanaethau hyn a pha mor dda y mae'r rhain wedi'u hintegreiddio mewn gwasanaethau iechyd ehangach.

Ysgrifennydd y Cabinet, nid yw dweud wrthym fod anghenion pob plentyn yn flaenoriaeth i chi, ac yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth gyfan, yn ddigon. Rydym yn edrych am fwy o sicrwydd na rhestru gwasanaethau arbenigol y mae Llywodraeth Cymru yn eu hariannu ar gyfer pob dioddefwr trais yn erbyn menywod. Mae'r buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo teuluoedd i aros gyda'i gilydd yn ddiogel a chefnogaeth therapiwtig i blant â phrofiad o ofal i'w groesawu hefyd, ond nid yw'n berthnasol i fynd i'r afael â dull system gyfan o weithredu ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn sgil trais ar sail rhywedd.

Rydych chi'n manylu ar y gwaith sy'n mynd rhagddo i drawsnewid y gwasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc sy'n derbyn gofal, ond nid yw'n mynd i'r afael â'r angen brys nawr. Efallai fod cysylltiad bregus rhwng plant sy'n dyst i drais yn y cartref a phlant sy'n dod i ofal yr awdurdod lleol yn y pen draw, ond nid yw hynny'n cynnwys y mwyafrif helaeth o blant sy'n dyst i drais ar sail rhywedd. Felly, rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid inni ddod yn ôl at y Llywodraeth yn ei gylch, oherwydd rydym yn bryderus, ac roedd yn argymhelliad mor bwysig gan ein grŵp cynghori.

Yn olaf, argymhelliad 11: mae mynd i'r afael â gwrywdod gwenwynig yn her gymhleth iawn, a mynd i'r afael â'r modelau rôl negyddol sy'n ymddangos ar TikTok, ac mae'n waith pwysig sy'n digwydd mewn ysgolion gyda'r cwricwlwm newydd ac mewn prifysgolion. Ond pan fydd dynion a bechgyn yn trosi ymddygiad gwenwynig sy'n dod â nhw i sylw'r heddlu neu'r gwasanaethau iechyd, mae angen llwybrau clir i fynd i'r afael â'u hymddygiad troseddol. Heb ei herio, gwyddom fod ymddygiad yn debygol o waethygu yn ymddygiad mwy niweidiol a hyd yn oed yn ymddygiad sy'n bygwth bywyd.

Felly, roeddem yn bryderus iawn nad yw rhaglenni ar gyfer cyflawnwyr yn—. Nid yw'n glir pa rai o'r rhaglenni hynny sy'n gweithio mewn gwirionedd a pha rai nad ydynt yn gweithio. Roeddem yn ffodus iawn i gael arsylwi ar gefndir proffesiynol pobl sy'n darparu'r rhaglen Driving Change y gwnaethom ymweld â hi, ond cawsom ein synnu bod y rhan fwyaf o atgyfeiriadau yn dod drwy wasanaethau cymdeithasol plant. Mae hynny'n bwysig, ond lle mae'r heddlu yn hyn i gyd? Sut mae'r heddlu'n ymdrin ag anghydfod domestig sy'n arwain at alw'r heddlu ond nad yw'n galw am arestio rhywun? Pa gyfres o opsiynau sydd ar gael i weithwyr iechyd proffesiynol sydd yn yr un modd yn dod ar draws datgeliadau'n ymwneud â thrais domestig? Anaml y bydd perthnasoedd yn mynd o fod yn gyfeillgar i dreisgar mewn un diwrnod, ac mae angen llwybrau nawr at wahanol fathau o wasanaeth, yn dibynnu ar ddifrifoldeb y sefyllfa, gyda chyfres glir iawn o opsiynau sy'n sicrhau bod pobl yn gwybod yn union at beth maent yn atgyfeirio a pha mor llwyddiannus y mae wedi bod.

Mae trawma yn y gorffennol sy'n gysylltiedig â dod naill ai'n gyflawnwr neu'n ddioddefwr yn rhywbeth y mae'n rhaid inni roi diwedd arno, yn hytrach nag adeiladu arno. Felly, mae hyn hefyd yn rhywbeth yr ydym am sicrhau ei fod yn digwydd mewn gwirionedd, ond rydym yn pryderu nad yw'r gwaith sy'n cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru yn mynd i adrodd i'r bwrdd partneriaeth cenedlaethol tan fis Gorffennaf y flwyddyn nesaf. Nid yw hynny'n teimlo fel dull iechyd y cyhoedd o weithredu. Edrychaf ymlaen at glywed sylwadau gan Aelodau eraill.

Cefais y pleser o wasanaethu ar y pwyllgor yn ystod ei drafodaethau a hoffwn gofnodi fy niolch i'r Cadeirydd, i fy nghyd-Aelodau ac i glerc y pwyllgor am eu cefnogaeth, nid yn unig yn ystod yr ymchwiliad hwn, ond yn ystod fy nghyfnod fel aelod o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol. Hoffwn ddiolch hefyd i bawb a roddodd dystiolaeth i'r ymchwiliad.

Er ein bod yn gwneud cynnydd ar greu cymdeithas fwy cyfartal, mae malltod casineb at fenywod a thrais ar sail rhywedd yn parhau i godi ei ben. Tynnodd nifer o dystion i'n hymchwiliad sylw at groestoriadedd mynychder trais ar sail rhywedd mewn rhai cymunedau. Dywedodd Dr Fox a Dr Miles o Brifysgol Manceinion nad oedd digon yn cael ei wneud i nodi dangosyddion cynnar cam-drin ar sail anrhydedd fel y'i gelwir. Yn ystod ei sesiwn dystiolaeth, nododd y Gweinidog y cyllid a ddarparwyd i Karma Nirvana i ddarparu sioe deithiol rithwir i weithwyr proffesiynol ledled Cymru, ond prin fod 20 sesiwn rithwir yn ddigon i fynd i'r afael â'r problemau. Fel y nododd Karma Nirvana eu hunain, gwelwyd cynnydd dramatig mewn arferion fel profion gwyryfdod yng Nghymru ers y pandemig. Mae angen gwneud llawer mwy i sicrhau bod arferion o'r fath, yn ogystal ag anffurfio organau cenhedlu menywod, y mae'r Cadeirydd eisoes wedi'i grybwyll, yn cael eu dileu yng Nghymru. Roedd yn frawychus clywed nad yw athrawon yng Nghymru yn ymwybodol o'u dyletswydd i adrodd am anffurfio organau cenhedlu menywod.

Nododd grwpiau eraill faterion trais ar sail rhywedd o fewn y gymuned anabl. Er i'r Gweinidog nodi bod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol iawn o'r effaith anghymesur hon, dim ond galw am fwy o ddata a wnaeth. Er bod mwy o dystiolaeth i'w groesawu bob amser, yr hyn sydd ei angen arnom mewn gwirionedd yw mwy o weithredu. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn holl argymhellion y pwyllgor, ond hoffwn annog Ysgrifennydd y Cabinet i feithrin mwy o ymdeimlad o frys.

Un o'r meysydd eraill sy'n peri pryder i mi oedd rôl ymyrraeth gynnar ac atal, yn enwedig mewn lleoliadau addysg uwch. Mae cynnydd pryderus mewn platfformau casineb at fenywod ar-lein a gwneud arwyr o ffigurau casineb fel y brodyr Tate wedi gallu parhau heb ei atal mewn sawl campws prifysgol. Cymharodd un o'n tystion, Dr Rachel Fenton, y diffyg gweithredu ym mhrifysgolion y DU â'r hyn oedd yn digwydd yn UDA, lle mae deddfwriaeth ar waith i'w gwneud yn ofynnol i brifysgolion gael rhaglenni ar gyfer rhai sy'n dyst i drais. Dywedodd Dr Fenton fod rhai o brifysgolion y DU 'heb wneud dim byd o gwbl—dim byd', oherwydd diffyg cefnogaeth gan uwch-reolwyr.

Rwy'n croesawu'r ffaith y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn ysgrifennu at y sefydliadau addysg uwch i'w hatgoffa o'u rhwymedigaethau i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod ac aflonyddu. Hefyd, hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet nodi amserlen ddisgwyliedig ar gyfer pryd mae hi'n disgwyl gweld gwelliannau. Ni allwn fforddio cadw'n dawel. Mae angen i'n sefydliadau wneud eu rhan. Mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn mynd i'r afael â thrais ar sail rhywedd ac mae angen inni dynnu sylw at ymddygiad gwael pryd bynnag y byddwn yn ei weld. Gobeithio y bydd trafodaethau'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn helpu i newid pethau ac yn dod â chasineb at fenywod a thrais ar sail rhywedd i ben yng Nghymru. Diolch. 

Mae'r cyfryngau cymdeithasol yn enwog am fod yn ddu a gwyn. Er y gall y dadleuon fod yn arwynebol, yn wamal, yn begynol neu hyd yn oed yn atgas, gall fod yn ddefnyddiol weithiau er hynny i ddod â mater i ffocws a lledaenu ymwybyddiaeth o'r mater hwnnw. Mae'r ddadl 'dyn yn erbyn arth' sy'n cael llawer o sylw ar hyn o bryd yn enghraifft dda o hyn. I'r rhai nad ydynt yn gyfarwydd â'r ddadl, dyma hi: mae cwestiwn damcaniaethol a gafodd sylw mawr ar y cyfryngau cymdeithasol yn gofyn, 'A fyddai'n well gennych gael eich gadael yn y goedwig gyda dyn neu arth?' Mae llawer iawn o fenywod yn dewis yr arth. Wrth gwrs, dylai fod yn gwestiwn hurt. Pam y byddech chi'n dewis ysglyfaethwr aruthrol o gryf a ffyrnig a allai eich lladd dros gyd-ddyn?

Efallai fod atebion rhai menywod yn berthnasol i'r adroddiad rydym yn ei drafod heddiw: 'Pe bai arth yn ymosod arnoch chi, ni fyddai neb yn dweud mai eich bai chi ydyw,' 'Arth, oherwydd, os yw'n ymosod arnaf, bydd pawb yn fy nghredu', 'Ni fydd neb yn gofyn beth oeddwn i'n ei wisgo pan fydd yr arth yn ymosod arnaf', ac 'Nid yw eirth yn lladd dwy fenyw yr wythnos yng Nghymru a Lloegr, a phe baent, byddai camau'n cael eu cymryd i atal y peth ar unwaith'. Ein nod, fel pwyllgor, oedd dod o hyd i enghreifftiau o'r hyn sy'n gweithio, o ran ein hatal rhag gorfod meddwl ddwywaith cyn gwneud y math hwn o ddewis damcaniaethol, atal trais ar sail rhywedd cyn iddo ddigwydd, cyn i agweddau ar gasineb at fenywod arwain at yr epidemig sydd gennym o drais ar sail rhywedd a cham-drin domestig—yn y bôn, i negyddu'r cynsail dros y dewis hwnnw. Fel y mae'r syndod a ddangoswyd gan rai tuag at yr ymateb i'r ddadl hon wedi dangos, mae hon yn dasg hynod o bwysig ac yn un y mae ei hangen yn ddybryd.

Fel pwyllgor, cawsom gymorth gan grŵp o oroeswyr a helpodd i lunio a llywio ein hymchwiliad, ac rwyf am ddweud pa mor ddiolchgar wyf i i bob un ohonoch. Roedd eich profiadau, eich poen, eich cryfder a'ch penderfyniad yn golygu ein bod ni, fel pwyllgor, wedi gweld yr angen clir am ymyriadau mwy effeithiol, gwell cefnogaeth a'r cyfrifoldeb sydd gan Lywodraeth Cymru yn y gwaith o atal a lliniaru trais a cham-drin ar sail rhywedd. Ar lefel bersonol, hoffwn ddweud 'diolch' wrthych am rannu eich doethineb ac am eich amynedd wrth orfod ailadrodd eto sut mae'r cymorth yn annigonol. 

Roedd yn drawiadol, dywedwyd wrthym yn ystod ein hymchwiliad fod angen y ffocws ar atal sylfaenol yn fawr, a bod datblygu polisi a arweinir gan dystiolaeth, yn seiliedig ar ddadansoddi, gwerthuso a rhannu gwybodaeth a data yn hanfodol bwysig os ydym am ddeall go iawn a mynd i'r afael yn llwyddiannus â chroestoriadedd trais ar sail rhywedd. Cytunodd y cyn-Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, a soniodd am greu storfa wybodaeth ganolog wedi'i staffio i ddarparu ffocws ar gyfer datblygu tystiolaeth a gwerthuso, sef un o nodau datganedig strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ddiwygiedig y Llywodraeth.

Fe wnaethom ofyn yn benodol i'r Llywodraeth nodi cyfleoedd ar gyfer ymchwilio ymyriadau sy'n ennyn diddordeb dynion a bechgyn yn benodol er mwyn ychwanegu at y sylfaen dystiolaeth ar y mater hwn. Felly, roedd ymateb y Llywodraeth i'n hargymhelliad a aeth i'r afael â'r angen hwn am wella'r sylfaen dystiolaeth sydd ar gael i lywio penderfyniadau polisi a chomisiynu gwasanaethau yn siomedig iawn. Mae'r Llywodraeth wedi dweud, oherwydd cyfyngiadau ar adnoddau, na fydd hwn yn sefydliad â chanddo staff bellach, a dim ond fel rhwydwaith rhithwir y bydd yn bodoli. Mae cefnu ar holl sylfaen yr hyn a allai lywio dull iechyd y cyhoedd effeithiol i'w weld i mi yn ganolog i'r broblem. Dyma ffordd y gallai'r Llywodraeth chwarae ei rhan, yng ngeiriau'r adroddiad. Mae'n eironig ac yn peri gofid mawr fod angen un o alwadau canolog ein hadroddiad yma, y dylai prawf cydraddoldeb rhywiol fod yn berthnasol i holl benderfyniadau'r Llywodraeth. Felly, pa asesiad effaith ar sail rhywedd a wnaed o'r toriad hwn?

Dywedodd Iechyd Cyhoeddus Cymru wrthym fod trais ar sail rhywedd yn achos ac yn ganlyniad anghydraddoldeb rhwng y rhywiau. Ond mae Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith na wnaeth Llywodraeth Cymru gyfeirio at ei chynllun cydraddoldeb strategol newydd mewn ymateb i gam 1 ein hadroddiad. Felly, pa rôl y mae'r Llywodraeth yn ei rhagweld ar gyfer cynllun cydraddoldeb strategol 2024-28 sydd ar y ffordd i sicrhau bod cam 1 yn cael ei gyflawni—hynny yw, fod gwahaniaethau rhwng y rhywiau yn cael sylw ym mhob cynllun cydraddoldeb, gydag ystyriaeth briodol o wahaniaethu sy'n croestorri a thrwy ddull Llywodraeth gyfan?

Yn ogystal â hyrwyddo cydraddoldeb rhywiol i fenywod, clywsom dystiolaeth bwerus fod ymgysylltu â dynion a bechgyn yn gwbl allweddol i atal trais ar sail rhywedd. Goruchafiaeth ragdybiedig dynion yn ein teuluoedd, ein gwaith a'n diwylliant yw'r pridd lle mae casineb at fenywod yn gwreiddio. Profiad bythgofiadwy i mi yn ystod yr ymchwiliad hwn oedd mynychu rhaglen ar gyfer cyflawnwyr yng Nghaerdydd. Roedd yn anodd ac yn anghyfforddus, ond yn ymarfer casglu tystiolaeth amhrisiadwy, a chlywais yn uniongyrchol gan ddynion a gafodd gymorth i gydnabod a mynd i'r afael ag effaith eu hagweddau niweidiol tuag at fenywod yn eu bywydau. Clywsom yn bwerus iawn gan arbenigwyr pam fod y math hwn o waith yn gwbl hanfodol, a sut y gall fod yn arf atal hynod lwyddiannus, ond clywsom hefyd farn goroeswyr sy'n bryderus iawn fod y rhaglenni'n anghyson o ran eu dull ac nad oedd eu heffeithiolrwydd bob amser yn ystyried eu diogelwch. Felly, mae'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn argymhelliad 11 i'w chroesawu, argymhelliad a alwai am adolygiad cyflym o'r rhaglenni hyn. Rwy'n gobeithio bod hyn o leiaf yn dangos i'n grŵp cynghori o oroeswyr eu bod wedi cael eu clywed, a'n bod ni fel pwyllgor wedi sicrhau bod y Llywodraeth wedi gwrando.

Sioned, mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda.

O'r gorau. Diolch yn fawr.

Rwyf am dynnu sylw at deitl yr adroddiad hwn: 'Sut y mae'n rhaid i ni i gyd chwarae ein rhan: dull iechyd y cyhoedd o atal yr epidemig trais ar sail rhywedd'. 'Dull iechyd y cyhoedd'—hynny oherwydd ei fod yn argyfwng iechyd, ac mae hynny'n ymwneud â phob un ohonom yn gweithio gyda'n gilydd ar draws asiantaethau, ar draws yr holl wasanaethau, er mwyn atal yr epidemig hwn. Mae'n epidemig. Mae pobl yn marw bob dydd o'r wythnos. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn camu i'r adwy yma yng Nghymru ac yn dangos ein bod yn gweithredu ar y mater hwn.

Hoffwn fynegi fy niolch i aelodau'r pwyllgor, ac yn ganolog yn fy nghyfraniad yma heddiw mae pwysigrwydd hanfodol rhoi dioddefwyr a goroeswyr wrth wraidd dull o weithredu yn erbyn trais ar sail rhywedd. Diolch i bawb a rannodd eu profiadau'n ddewr. Fe wnaethom wrando arnoch chi—diolch am rannu'r hyn a oedd gennych i'w rannu. Mae angen inni roi dioddefwyr a goroeswyr wrth wraidd popeth a wnawn, oherwydd mae gwneud hynny nid yn unig yn caniatáu inni ddeall a mynd i'r afael ag achosion sylfaenol yr epidemig hwn yn well, ond mae hefyd yn caniatáu inni adeiladu ymddiriedaeth feirniadol gyda'n goroeswyr a grymuso'r goroeswyr hynny hefyd. Dyna pam, unwaith eto, fy mod yn hynod ddiolchgar am safbwynt y grŵp cynghori—goroeswyr dewr a rannodd eu profiadau o drais ar sail rhywedd. Diolch yn fawr iawn. Mae eu mewnwelediad a'u harbenigedd uniongyrchol amhrisiadwy wedi bod yn ganllawiau hanfodol wrth ffurfio'r adroddiad hwn.

Un o'r prif bryderon a godwyd oedd y diffyg dybryd o wasanaethau cymorth i helpu plant i brosesu'r trawma o dystio i gam-drin domestig neu drais rhywiol. Cafodd gwasanaethau prif ffrwd fel CAMHS eu disgrifio fel rhai heb adnoddau addas i ymdrin ag effaith canlyniadau emosiynol hirhoedlog difrifol. Hoffwn glywed ychydig mwy gan Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn ag argymhelliad 5, gan fy mod yn siomedig o ddarllen yr ymateb hyd yma. 

Roedd y grŵp cynghori hefyd yn ein hatgoffa nad yw trais ar sail rhywedd yn bodoli mewn gwactod. Er mai rhywedd yw'r ffactor craidd heb os, ni ellir anwybyddu y realiti amrywiol, wedi'i siapio gan dlodi, hil, rhywioldeb a statws anabledd, a nodweddion eraill, na'u trin fel seilos ar wahân. Fe wnaethant dynnu sylw yn benodol at sut mae bregusrwydd goroeswyr anabl yn aml yn cael ei anwybyddu, yn enwedig os mai'r cyflawnwr yw'r sawl sy'n rhoi gofal, gan nad oes gan ddarparwyr hyfforddiant i adnabod camdriniaeth yn eu herbyn, gan orfodi goroeswyr i gynyddu'r risg honno. Felly, mae angen inni wrando ar y bobl hynny, a hoffwn glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet eto ynglŷn â sut y gallwn fynd i'r afael â'r materion rhyngblethol hyn.

Clywsom eto gan y grŵp cynghori am y diffyg ymddiriedaeth dybryd sydd gan oroeswyr yn yr heddlu, ac nid yn unig yr heddlu, ond mewn erlynyddion hefyd, a gwasanaethau rheng flaen, o ran sut y gallant drin eu hachosion gyda'r sensitifrwydd gofynnol, a chredu eu hanesion ac ymateb gydag empathi. Mae'r ffaith bod cynifer a siaradodd wedi cael eu diystyru, eu difrïo a'u hail-drawmateiddio yn gondemniad ofnadwy o'r methiannau annerbyniol sy'n treiddio drwy ymatebion gwasanaethau cyhoeddus i drais ar sail rhywedd ledled Cymru.

Fel y nodwyd, mae goroeswyr yn arbenigwyr drwy brofiad. Mae cynnwys goroeswyr yn uniongyrchol wrth hysbysu a hyfforddi ein hymatebwyr rheng flaen yn hanfodol ar gyfer meithrin dealltwriaeth ddofn, meithrin empathi ac atal ail-drawmateiddio. Er bod yr adroddiad hwn yn gam sylweddol ymlaen, dim ond un cam ydyw ar y ffordd hir i fynd i'r afael â thrais ar sail rhywedd yn effeithiol. Mae newid parhaol yn dibynnu ar gamau pendant, ac mae'n rhaid i hynny fod yn seiliedig ar y mewnwelediad y mae goroeswyr yn ei ddarparu. Dim ond drwy ddysgu o'u harbenigedd uniongyrchol y gallwn ailddychmygu ein dull gweithredu yn sylfaenol. Mae'n ymwneud â grymuso dioddefwyr a datgymalu'r anghyfiawnderau sy'n ei gwneud yn bosibl i gamdriniaeth barhau. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, a diolch i'r pwyllgor am edrych ar hyn, a phawb sydd wedi cyfrannu tuag ato. Treuliais flynyddoedd lawer yn ymgyrchu yn erbyn hyn ac rwy'n falch fod ffocws yr adroddiad ar yr hyn y gallwn ei wneud, oherwydd yn y pen draw dyna yw'r nod. Mae'n fater i bawb, ac mae hynny'n cael ei gydnabod yn yr adroddiad.

Mae dull iechyd y cyhoedd yn trin cam-drin fel mater i gymdeithas gyfan, nid dim ond y setiau o broblemau unigol, ac mae hefyd yn ceisio newid diwylliannol. Rwy'n falch eich bod wedi defnyddio'r geiriau 'epidemig'—ac mae wedi cael ei grybwyll eisoes—'trais ar sail rhywedd', oherwydd rydym yn ei weld ym mhobman. Rydym wedi gweld aflonyddu rhywiol ar lawfeddygon benywaidd gan gydweithwyr wrth iddynt wneud llawdriniaeth. Rydym wedi gweld glanhawyr yn cael eu herlid o amgylch gorsafoedd tân gan reolwyr eu gorsafoedd. Felly, mae pecyn cymorth aflonyddu yn y gweithle TUC Cymru yn darparu gwybodaeth, adnoddau a chamau ymarferol manwl i gyflogwyr, cynrychiolwyr undebau a gweithwyr i ymdrin â'r broblem hollbresennol hon.

Ond heddiw, rwyf am ganolbwyntio ar yr effaith ar blant sy'n tystio i gam-drin domestig yn ystod plentyndod. Mae'n gam-drin plant. Mae hyn yn cynnwys bod yn dyst i'r cam-drin hwnnw. Yn aml iawn nid yw plant yn cael eu cydnabod fel dioddefwyr camdriniaeth, ac efallai na fydd y gwasanaethau'n cael eu cynnig neu ar gael yn rhwydd. Ac eto, gall y trawma y maent yn ei ddioddef newid bywydau, ac mae'n gwneud hynny'n aml. Hoffwn weld cefnogaeth fel cwnsela yn cael ei gynnig yn safonol mewn lleoliadau ysgol a hynny'n rhagweithiol, lle gwyddys bod cam-drin yn digwydd mewn teuluoedd.

Mae argymhelliad 4 yr adroddiad yn dweud

'Dylai Llywodraeth Cymru gymryd camau ar fyrder i sicrhau bod gwasanaethau therapi chwim penodol ac arbenigol ar gael i bob baban, plentyn a pherson ifanc sy’n profi trais ar sail rhywedd neu sy’n dyst i drais o’r fath, a dylai fanylu ar y camau hyn yn ei hymateb i’r adroddiad hwn.'

Rwy'n cefnogi hynny'n llwyr. Rwyf wedi gweithio gydag NSPCC Cymru, Barnardo's Cymru a chyrff eraill sy'n eirioli dros ddarparu gwasanaethau arbenigol i helpu plant a phobl ifanc sy'n dioddef cam-drin domestig i wella.

Mewn ymateb i argymhelliad 4 o adroddiad y pwyllgor, nodaf fod Llywodraeth Cymru wedi cyfeirio at y fframwaith ymarfer cenedlaethol drafft. Mae aelodau'r grŵp cyflawni trawsnewid yn gweithio i egluro a chryfhau'r safonau drafft er mwyn cyflawni eu dibenion arfaethedig. Er y gallai'r fframwaith, os caiff ei gweithredu'n llwyddiannus, arwain at fwy o gysondeb a darparu gwasanaethau ledled Cymru, ni fydd yn mynd i'r afael â'r holl faterion sy'n wynebu gofal cymdeithasol plant ar hyn o bryd. Mae'n rhaid cael cyllid cynaliadwy i fynd gyda'r fframwaith ar gyfer gwasanaethau, camau gweithredu i fynd i'r afael â recriwtio a chadw staff, a buddsoddi mewn ymyrraeth gynnar ac atal.

Mae gwaith is-grŵp anghenion plant a phobl ifanc y glasbrint trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn haeddu cael ei grybwyll. Ar hyn o bryd mae'r is-grŵp yn edrych ar y bylchau yn y sylfeini tystiolaeth presennol, fel y crybwyllwyd eisoes heddiw, a'r angen am ddadansoddi plant a phobl ifanc y mae cam-drin domestig a thrais rhywiol yn effeithio arnynt, ymhlith gwaith arall.

Cam gweithredu arall ar gyfer yr is-grŵp yw cryfhau mecanweithiau atebolrwydd a sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn diwallu anghenion plant a phobl ifanc y mae cam-drin domestig a thrais rhywiol yn effeithio arnynt. Dylai hynny gynnwys gwasanaethau, ymatebion, archwilio, arolygu a monitro grantiau. Byddwn yn croesawu sicrwydd y bydd y gwaith hwn yn parhau ynghyd ag ymrwymiad i sicrhau bod plant sy'n dioddef cam-drin domestig yn gallu cael y cymorth cywir ar yr adeg gywir, ond hefyd i gydnabod bod y rhai sy'n dyst i gam-drin domestig hefyd yn ddioddefwyr yn eu hawl eu hunain. 

Hoffwn ddiolch hefyd i'r pwyllgor am y gwaith y maent wedi'i wneud ar yr adroddiad hwn. Mae cam-drin a thrais domestig i'w weld ar sawl ffurf. Er ei bod yn broblem lawer rhy gyffredin o hyd ac yn un y mae angen mynd i'r afael â hi ar frys, nid yw ein hagweddau a'n dealltwriaeth ar draws cymunedau yng Nghymru wedi crwydro yn ddigon pell o gam-drin a thrais corfforol. Ceir safbwyntiau llawn casineb at fenywod sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn ac ymddygiadau rheolaethol sydd, yn anffodus, yn normau diwylliannol sy'n cael eu derbyn yn ein cymunedau. Mae'r ymddygiad hwn yn aml yn rhagflaenu cam-drin corfforol. Rhaid i bawb ohonom chwarae ein rhan i darfu ar y cylch a newid hyn.

Mae cyfyngiadau symud yn ystod y pandemig, cynnydd mewn cyfraddau llog sy'n gwthio morgeisi a rhenti i fyny, a biliau cyfleustodau cynyddol wedi arwain at wneud inni weld ein cartref fel baich yn hytrach na hafan dros y blynyddoedd diwethaf. Ond mae problem camdriniaeth a thrais wedi niweidio gormod o aelwydydd am lawer mwy o amser na'r argyfyngau diweddar hyn. Fel rhan o fy adroddiad 'Cymoedd Heb Ofn', dros y flwyddyn ddiwethaf bûm yn gweithio gyda phartneriaid i gael gwell dealltwriaeth o sut mae'r broblem hon yn effeithio arnom yn ein Cymoedd.

Yn y Rhondda yn unig, rhwng mis Mai 2022 a 2023, cafodd 2,605 o ddigwyddiadau cam-drin domestig a thrais eu hadrodd i Heddlu De Cymru. Mae hyn 674 yn fwy o ddigwyddiadau na'r ardal fwyaf nesaf o ddigwyddiadau a gofnodwyd ar draws Rhondda Cynon Taf a Merthyr Tudful. Roedd cysylltiad diamheuol rhwng lefel y digwyddiadau a adroddwyd a lefel yr amddifadedd. Gan ddefnyddio data a ddarparwyd gan Ymgyrch Encompass am y digwyddiadau hyn, digwyddodd 20 y cant mewn cartrefi lle mae plant yn byw. Mae Ymgyrch Encompass yn rhoi gwybod i ysgolion os yw plant wedi gweld neu brofi trais yn y cartref.

Er bod argymhellion 4, 5 a 6 yr adroddiad ar drais ar sail rhywedd wedi'u derbyn, nid yw ymateb Llywodraeth Cymru i argymhelliad 4 yn sôn yn benodol am staff ysgolion. Mae'n hanfodol ein bod nid yn unig yn atgoffa staff o'u dyletswyddau cyfreithiol, fel yr argymhellwyd, ond yn sicrhau bod swyddogion diogelu, swyddogion cyswllt â theuluoedd a staff addysgu yn cael eu cynnwys mewn unrhyw drafodaeth amlasiantaeth yn y dyfodol, ac unrhyw gyfleoedd hyfforddi yn y dyfodol. A chyda'r cynnydd yn nifer y digwyddiadau diogelu a phroblemau ymddygiad yn yr ysgol, mae hefyd yn hanfodol fod unrhyw ddisgwyliadau pellach ar ysgolion yn cael eu dilyn gan gyllid digonol i ateb y galw presennol ac yn y dyfodol.

Os caf edrych yn ddyfnach ar y problemau sy'n wynebu dioddefwyr yn y Rhondda, roedd yn amlwg, ar y cyfan, fod y gefnogaeth sydd ar gael i ddioddefwyr a chyflawnwyr yn diwallu eu hanghenion. Mae darparwyr cymorth lleol, megis Ymgyrch a Chanolfan Rhondda Diogelach, gyda'u cyfres o ymyriadau, yn cefnogi dioddefwyr yn ogystal â chyflawnwyr sy'n barod i newid eu hymddygiad. Law yn llaw â'r llinell gymorth Byw Heb Ofn, ac Iawn yn fwy diweddar, rydym ar y trywydd iawn yng Nghymru. Ond yn y Rhondda, nid oedd 77 y cant o'r trigolion a arolygwyd wedi clywed am y llinellau cymorth hyn. Ar ôl derbyn argymhellion 2 a 10, mae'n hanfodol fod ymgyrch ymwybyddiaeth yn digwydd, dan arweiniad seren chwaraeon proffil uchel, ond rhaid cynnal sgyrsiau ystyrlon hefyd, gyda chefnogaeth i ddarparwyr ar lawr gwlad i nodi hyrwyddwyr cymunedol dibynadwy, fel hyfforddwyr chwaraeon, i fynychu hyfforddiant ymwybyddiaeth lefel isel ac i sicrhau bod gan ddarparwyr bopeth sydd ei angen arnynt i ateb cynnydd anochel yn y galw yn sgil ymgyrch godi ymwybyddiaeth.

Rwy'n nodi nad yw'r adroddiad wedi gwneud unrhyw argymhellion penodol ynghylch ymateb neu hyfforddiant yr heddlu. Yn y Rhondda, rwy'n gwybod bod yr anghysonderau yn ymateb yr heddlu wedi bod yn niweidiol i rai dioddefwyr. Fel rhan o'r camau gweithredu yn sgil derbyn argymhelliad 2 i ddatblygu'r glasbrint ymhellach, ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i ohebu'n uniongyrchol â heddluoedd yng Nghymru ynghylch hyfforddiant i swyddogion rhawd; yr ymwybyddiaeth a'r ddealltwriaeth a'r defnydd o hysbysiadau a gorchmynion diogelu trais domestig—roedd hyn yn hanfodol bwysig fel rhan o'n hadroddiad; ac mae adolygiad ehangach sy'n ymgorffori ymateb swyddogion sy'n cyrraedd lleoliad i gefnogi dioddefwyr yn hanfodol, os ydym am wella profiad dioddefwyr. Diolch.

I call on the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice, Lesley Griffiths.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon. Fel y bydd rhai Aelodau'n cofio, mewn rôl flaenorol, bûm yn arwain ar ein deddfwriaeth arloesol, Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Roeddwn i'n falch bryd hynny fod Cymru'n arwain y ffordd ar osod mesurau mewn statud i atal, diogelu a chefnogi pobl yr effeithiwyd arnynt gan drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Unwaith eto, rwy'n edrych ymlaen at gydweithio ar draws asiantaethau, ym mhob sector, i ddileu trais a cham-drin ar sail rhywedd. Mae Cymru wedi gwneud llawer o gynnydd ar fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched, cam-drin domestig a thrais rhywiol, a dylem fod yn falch o'n cyflawniad. Fodd bynnag, mae'n amlwg iawn fod llawer i'w wneud o hyd.

Rwy'n croesawu ffocws y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar y pwnc hwn. Fel y maent yn ei roi,

'mae'n rhaid i ni i gyd chwarae ein rhan'.

Roeddwn yn falch iawn o glywed cyfraniadau gwerthfawr yr Aelodau y prynhawn yma. Rwy'n glir iawn nad oes lle yn ein cymdeithas i gasineb at fenywod, aflonyddu na cham-drin wedi'i anelu at fenywod a merched. Rwy'n cefnogi casgliadau'r pwyllgor, fod angen dull iechyd y cyhoedd o fynd i'r afael ag achosion yn ogystal ag effeithiau trais ar sail rhywedd.

Mae'r effeithiau hirhoedlog i ddioddefwyr camdriniaeth yn sylweddol ac yn effeithio ar bob agwedd ar eu bywydau. Dyma pam mae ein strategaeth genedlaethol ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a gyhoeddwyd yn 2022 yn cyflwyno ein dull cymdeithas gyfan, a fydd ond yn effeithiol os yw pawb yn teimlo ymdeimlad o berchnogaeth ar fynd i'r afael â thrais a cham-drin ar sail rhywedd. Mae'r strategaeth yn cael ei chyflawni drwy ddull glasbrint mewn partneriaeth â phlismona yng Nghymru. Dan arweiniad bwrdd partneriaeth cenedlaethol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, mae wedi cael ei gyd-gadeirio gan gomisiynydd yr heddlu a throseddu Dafydd Llywelyn a chan fy rhagflaenydd Jane Hutt. Mae'n enghraifft wych o arweinyddiaeth sy'n dangos ymrwymiad cydlynol i fynd i'r afael â'r materion hyn.

Mae chwe amcan wedi'u nodi yn y strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, a'r pedwerydd ohonynt yw gwneud ymyrraeth gynnar ac atal yn flaenoriaeth, yn unol â dull iechyd y cyhoedd. Rydym ni, er enghraifft, wedi ehangu ein hyfforddiant peilot 'Paid Cadw'n Dawel' ac ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth, gyda'r bwriad o greu newidiadau gwirioneddol a pharhaol mewn agweddau cymdeithasol tuag at drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rwyf wedi ymrwymo i gyhoeddi gwerthusiad o effeithiolrwydd yr offeryn allweddol hwn i gefnogi ymyrraeth gynnar ac atal.

Mae'r fframwaith hyfforddi cenedlaethol ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn cefnogi ymdrechion hirdymor i sicrhau bod y rhai sydd mewn swyddi â chyfrifoldeb, gan ddechrau gyda gwasanaethau rheng flaen, yn cael yr hyfforddiant a'r adnoddau i ddarparu ymyriadau effeithiol. Bydd adolygiad o'r canllawiau ar y gofynion statudol ar gyfer hyfforddiant ar draws y gwasanaeth cyhoeddus a'r trydydd sector arbenigol yn cael ei gynnal eleni. Bydd yn ystyried, er enghraifft, sut i sicrhau bod gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol a meddygon teulu yn gallu cymryd rhan lawn mewn hyfforddiant.

I mi, mae diwylliant yn cwmpasu gwerthoedd, credoau, egwyddorion, sut rydym yn cyfathrebu a sut rydym yn ymddwyn tuag at ein gilydd. Yn anffodus, rydym yn aml yn gweld cylch dieflig o drais yn erbyn menywod, ac ni chyrhaeddwn achos sylfaenol yr ymddygiadau hyn heb fynd i'r afael â chasineb at fenywod a rhywiaeth ym mhob rhan o gymdeithas. Soniodd Jenny Rathbone, yn ei sylwadau agoriadol, am ein hymgyrch Iawn. Mae honno wedi ennill gwobr cysylltiadau cyhoeddus genedlaethol yn ddiweddar, ac mae wedi bod yn enghraifft wych o sut rydym yn ymgysylltu â dynion a bechgyn. Mae'r ymgyrch yn defnyddio modelau rôl gwrywaidd cyfarwydd, cadarnhaol a dylanwadol i dynnu sylw at ymddygiad cadarnhaol a chanolbwyntio ar ymddygiadau sy'n arwain at gamdriniaeth, megis 'bomio â chariad', dibwyllo, ac ymddygiadau rheolaethol. Mae Cam 2 yr ymgyrch Iawn, a lansiwyd ym mis Ebrill, gan gynnwys rhaglen ddogfen 'Sound Lad', yn tynnu rhywfaint o'r gwaith a gwblhawyd yn ystod y 12 mis diwethaf ynghyd, ac yfory rydym yn cynnal digwyddiad arddangos yng Nghasnewydd a fydd yn cynnwys gwylio'r rhaglen ddogfen, clipiau o'n fideos Iawn amrywiol, a chyfweliadau byw gyda dau o'n cefnogwyr allweddol a chyfranogwyr yr ymgyrch.

Mae rhannu negeseuon craidd ynghylch ymgysylltu a chyfathrebu yn allweddol i newid agweddau cymdeithasol tuag at drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae ffrwd waith ein glasbrint aflonyddu yn y gweithle yn canolbwyntio ar y diwylliant ehangach o drais yn erbyn menywod, sy'n cynnwys casineb at fenywod ac aflonyddu rhywiol. Mae menywod, pobl anabl, cymunedau LHDTC+ a phobl ddu, Asiaidd a lleiafrifol ethnig i gyd yn profi lefelau uwch o aflonyddu yn y gweithle. Mae gennym ystod o bartneriaid yn gweithio gyda ni i fynd i'r afael â'r niwed hwn, gan gynnwys TUC Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru a gwasanaethau rheng flaen, yn cynnwys yr heddlu. Dyma enghraifft ymarferol o sut mae angen dull iechyd y cyhoedd system gyfan os ydym am ddileu trais ar sail rhywedd o bob agwedd ar ein cymdeithas ac adeiladu tuag at ddull 'un sector cyhoeddus' o weithredu.

Yn yr un modd, mae ffrwd waith ein glasbrint anghenion plant a phobl ifanc yn cydnabod bod dod i gysylltiad cynnar â cham-drin a thrais yn cael effaith negyddol sylweddol ar bob agwedd ar fywydau plant a phobl ifanc, yn enwedig cyrhaeddiad addysgol ac adeiladu perthnasoedd iach â theulu a ffrindiau. Yma yng Nghymru, mae addysg cydberthynas a rhywioldeb wedi cael ei gwneud yn ofyniad statudol yn fframwaith y Cwricwlwm i Gymru, gan ei gwneud yn orfodol i bob dysgwr. Bydd datblygu perthnasoedd iach o oedran cynnar yn helpu i newid ein diwylliant er gwell. Rydym hefyd yn ariannu prosiect Sbectrwm Stori Cymru, sy'n hyrwyddo pwysigrwydd perthnasoedd iach ac yn darparu hyfforddiant i'r ysgol gyfan. Ar gyfer myfyrwyr prifysgol, rwy'n bwriadu gweithio'n agos gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i sicrhau bod mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod yn flaenoriaeth i arweinwyr prifysgolion ledled Cymru. Mae menywod ifanc yn haeddu gallu astudio mewn amgylcheddau diogel a meithringar ochr yn ochr â'u cyfoedion gwrywaidd.

Rwy'n ystyried adroddiad y pwyllgor yn gadarnhad o'n dull gweithredu cyffredinol. Fodd bynnag, gallaf sicrhau'r Aelodau fy mod yn gwneud hynny heb unrhyw laesu dwylo. Roeddwn eisiau cywiro un pwynt y soniodd Jenny Rathbone amdano. Mewn perthynas ag argymhelliad 11 o'r adroddiad yn ymwneud â'r rhaglen i gyflawnwyr gan y bwrdd partneriaeth cenedlaethol, rwy'n credu eich bod wedi dweud y byddai'n cael ei gyflwyno a'i gyhoeddi y flwyddyn nesaf, yn 2025—bydd hynny'n digwydd ym mis Gorffennaf eleni mewn gwirionedd.

Dylem bob amser herio ein hunain i wneud yn well, ac rwy'n sicr yn gwneud hynny yn y rôl newydd hon. Rwyf am flaenoriaethu newid diwylliant sy'n canolbwyntio ar ymyrraeth gynnar ac atal gyda phartneriaid ar draws y sector cyhoeddus. Dim ond drwy ymgysylltu â'r sector cyhoeddus a'r trydydd sector yng Nghymru a meithrin ymdeimlad cyfunol o ymdrech tuag at gyflawni ein hamcanion y gall pob un ohonom wneud newid go iawn. Bydd angen i bob un ohonom—pob un ohonom yn y gymdeithas—fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Diolch.

Jenny Rathbone to reply.

Diolch yn fawr iawn am yr holl sylwadau hynny. Clywsom i ddechrau gan dri aelod o'r pwyllgor a gymerodd ran yn yr ymchwiliad hwn, gan ddechrau gydag Altaf Hussain. Rydym yn ddiolchgar iawn am yr holl gyfraniad y mae Altaf wedi'i wneud i waith y pwyllgor ac yn dymuno'n dda iddo yn ei waith arall. Yn amlwg, roeddech yn tynnu sylw at bwysigrwydd cam-drin ar sail anrhydedd, nad yw'n cael ei amlygu'n ddigonol yn llawer o'n gwaith. Yn amlwg, roeddwn wedi sôn am anffurfio organau cenhedlu benywod, ond mae llawer o fathau eraill o drais diwylliannol sydd, efallai, yn fwy cudd rhag ymatebion prif ffrwd. Mae angen i ni i gyd feddwl, yn ein holl waith, ynglŷn â sut y cyrhaeddwn y rhai sy'n ei chael hi'n anodd cael help.

Roeddech chi hefyd yn sôn am y problemau ymhlith dinasyddion anabl. Nid ydym yn gwybod faint o bobl anabl sy'n destun trais, ond mae'n debygol y byddai'n fwy cyffredin nag yn y gymuned gyffredinol. Yn fy marn i, ni ddylai fod angen atgoffa prifysgolion fod gwir angen iddynt fod o ddifrif ynghylch y mater hwn, oherwydd nid yw'r cyhoeddusrwydd gwael sy'n deillio o brofiadau ofnadwy myfyrwyr yn mynd i adlewyrchu'n dda arnynt.

Yna, clywsom gan Sioned Williams a'r alegori wych hon o'r dyn neu'r arth, sy'n wych i gael pobl i feddwl ynglŷn â sut mae menywod yn cael eu trin pan fyddant yn adrodd am drais domestig. Ac yna ymateb unigolyn, 'na fydd neb yn gofyn i mi beth oeddwn i'n ei wisgo pan fo'r arth yn ymosod arnaf'—mae'n rhaid inni wneud llawer iawn mwy o waith i sicrhau bod galar menywod a thrais yn eu herbyn yn cael eu clywed a'u hystyried o ddifrif, ac rydym yn gwybod bod gennym lawer iawn mwy o waith i'w wneud ar hynny.

Yn amlwg, mae'n rhaid i atal sylfaenol fod yn fater o atal trais rhag digwydd yn y lle cyntaf. Rwy'n falch eich bod wedi tynnu sylw at y toriad i'r storfa ganolog. Rwy'n derbyn bod Jane Hutt, nad yw yn y Siambr ar hyn o bryd gwaetha'r modd, yn gwbl angerddol am gydraddoldeb rhywedd, ac rwy'n siŵr ei bod wedi gwneud llawer iawn o waith y tu ôl i'r llenni i geisio gwella'r dull Llywodraeth gyfan o ymdrin â'r mater hynod bwysig hwn. Ond yn anffodus, roedd yn un o ddioddefwyr y toriadau, sy'n golygu nad oes gennym gyfrwng wedyn i rannu'r arferion gorau. Mae hynny'n bryder, ac mae'n rhaid inni feddwl am ffyrdd eraill o oresgyn y penderfyniad hwnnw. Roeddech hefyd yn siarad am bwysigrwydd y rhaglenni i gyflawnwyr, a all fod yn effeithiol iawn, ond mae goroeswyr yn amheus, ac mae angen inni sicrhau bod ganddynt hyder, yn seiliedig ar y dadansoddiad o'r hyn sy'n gweithio'n dda, ac mae hynny'n ymwneud â gwerthuso priodol. Felly, rwy'n falch iawn o glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet fod camgymeriad yn yr ymateb gwreiddiol ac y bydd y wybodaeth hon ar gael yr haf hwn. Mae hynny'n newyddion da iawn.

Jane Dodds, rydych yn llygad eich lle fod yn rhaid inni gael dioddefwyr a goroeswyr wrth wraidd popeth a wnawn, ac yn fwyaf arbennig, na allwn gael plant yn peidio â chael y gwasanaeth sydd ei angen arnynt i ymdrin â'u profiad niweidiol yn ystod plentyndod. Ac rydym yn credu'n llwyr mai'r ysgol yw'r lle cywir i'r gwasanaethau hyn gael eu darparu, oherwydd ni fydd y plentyn o reidrwydd yn gallu ymdopi ag ailedrych ar y trawma yr wythnos ar ôl iddo ddigwydd. Bydd plant yn ymdrin â hyn yn wahanol, ac felly, yr ysgol yw'r lle maent yn treulio'r rhan fwyaf o amser, a dyna'r man lle maent yn fwyaf tebygol o ddatgelu bod angen help arnynt. Ond mae llawer iawn mwy o waith i'w wneud ar hyn, ac rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor yn parhau i fynd ar drywydd hyn.

Diolch am eich cyfraniad chi, Joyce Watson. Mae'r glanhawyr sy'n cael eu herlid o amgylch yr orsaf dân gan y swyddogion tân yn dweud y cyfan, mae arnaf ofn, ac yn amlwg, mae ein gwaith ar y gwasanaeth tân ac achub yn rhywbeth yr ydym yn mynd i droi ein sylw ato nesaf. Rydym yn gwybod ei fod yn fath o gam-drin, ac os na fyddwn yn helpu pobl, byddant naill ai'n dod yn ddioddefwyr eu hunain, neu'n gyflawnwyr. Felly, mae hyn yn rhan allweddol o'r gwasanaeth atal.

Buffy Williams, rydych chi'n adnabod eich cymuned yn dda, ac roedd yn ddiddorol iawn clywed lefel y manylder y llwyddoch chi i'w roi yn y darlun o'r hyn sy'n digwydd yn y Rhondda, a'r angen i wella ymateb yr heddlu i'r hyn sy'n endemig yn y system.

Yn olaf, hoffwn dynnu sylw'r holl Aelodau at yr argymhelliad terfynol yn ein hadroddiad, sy'n effeithio ar bob un ohonom, sef argymhelliad 12, a hynny yw bod angen i bob un ohonom wella ein gallu i ymateb, i beidio â chadw'n dawel pan fydd hyn yn digwydd. Mae'n rhaid i ni i gyd chwarae ein rhan—y Llywodraeth gyfan, y gymdeithas gyfan. Dull iechyd y cyhoedd tuag at drais ar sail rhywedd yw'r unig ffordd y gwnawn drechu hyn; fel arall, fe fydd yn ein difa.

The proposal is to note the committee’s report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Item 7 is a debate on petition P-06-1392, 'Reform of the additional learning needs Code of Wales 2021'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Jack Sargeant.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Fel Cadeirydd Pwyllgor Deisebau'r Senedd, diolch am y cyfle i helpu i gyflwyno'r ddadl heddiw, dadl ar bwnc sydd wedi sbarduno mwy o ddeisebau dros y misoedd diwethaf nag unrhyw bwnc arall ar wahân i derfynau cyflymder. 

Mae'r ffordd y mae ein hysgolion yn nodi ac yn cefnogi pobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol wedi bod yn thema reolaidd yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf. Heddiw, rydym yn trafod un o bum deiseb sy'n cael eu hystyried gan y pwyllgor ar hyn o bryd, ac mae tair deiseb arall yn dal i gasglu llofnodion yn ein system. Ddirprwy Lywydd, nid pwnc llosg i Bwyllgor Deisebau'r Senedd yn unig yw hwn, mae hefyd yn ein mewnflychau unigol, ac rwy'n amau nad oes Aelod yn y Siambr hon heddiw sydd heb dderbyn negeseuon am achos yn eu hetholaethau lleol. Ac rwy'n gwybod bod aelodau pwyllgor plant a phobl ifanc y Senedd—gan fy nghynnwys i a'r Cadeirydd, Buffy Williams—yn gwneud gwaith manwl i ystyried y mater ehangach a'r atebion posibl.  

Cyflwynwyd y ddeiseb heddiw gan Victoria Lightbown, sydd yn yr oriel, rwy'n credu, i wylio'r ddadl hon y prynhawn yma. Mae Victoria yn un o nifer o rieni sydd wedi profi eu heriau eu hunain, ac wedi neilltuo eu hamser rhydd i gefnogi rhieni eraill sy'n ymladd dros gael anghenion eu plant wedi eu hasesu a'u diwallu. Derbyniodd y ddeiseb 15,160 o lofnodion. Mae'n dwyn y teitl, 'Diwygio Cod Anghenion Dysgu Ychwanegol Cymru 2021'. Mae'r ddeiseb yn nodi:

'Er gwaethaf y ffaith mai ychydig flynyddoedd yn unig yw hi ers i’r newidiadau gael eu cyflwyno, ac er gwaethaf yr addewidion o gymorth cynharach a gwell i blant a phobl ifanc ag ADY, mae mwy a mwy o ddisgyblion ADY yng Nghymru’n cael eu methu. Mae problemau hefyd o ran cysondeb ac atebolrwydd.

'Mae ffocws mawr o hyd ar Ddarpariaethau Cyffredinol yn hytrach na dull cyfannol Cynlluniau Datblygu Unigol sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ar gyfer disgyblion ADY. Dylai disgyblion ag anableddau iechyd meddwl / corfforol gael mynediad cyfartal at gymorth ac addysg o safon.

'Gwrthodir cymorth i blant dan 5 oed ar sail y 'rhagdybiaeth' y byddant yn 'dal i fyny' erbyn iddynt gyrraedd oedran ysgol statudol. Pan gaiff Cynlluniau Datblygu Unigol eu llunio, mae ysgolion yn gallu dehongli yr hyn sydd ei angen heb atebolrwydd digonol na chysylltiad â therapyddion iechyd arbenigol am arweiniad. Galwn am barchu hawliau o dan Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anabledd drwy sicrhau:

'Cod ymarfer cyffredinol i ddarparu addysg gynhwysol o safon i bob disgybl ADY.

'Lleoliadau addysgol sy'n cynnig darpariaethau ag adnoddau priodol a staff hyfforddedig sy'n cyrraedd safon addysg gyda sicrwydd ansawdd i wneud y system yn deg ac yn ddibynadwy ac i’w galluogi i ateb y galw cynyddol.

'Mae angen i addysg ac iechyd weithio'n agosach gyda'i gilydd.

'Hyfforddiant arbenigol gorfodol a chymorth i athrawon a’u staff.'

Ddirprwy Lywydd, ar ddechrau fy nghyfraniad, dywedais fod deisebau eraill yn y system ar hyn o bryd, ac mae'r rhain hefyd yn cynnwys galwadau am gosbau ariannol, adolygiad o bolisi ADY yng Nghymru, canllawiau hygyrch i ysgolion ac athrawon, a chyllid ac adnoddau ychwanegol. Mae'r ddadl heddiw yn cynnig cyfle i bob Aelod ddweud eu dweud ar y mater hwn. Mae'n gyfle i dynnu sylw at yr heriau anhygoel y mae llawer o rieni yn eu hwynebu ym mhob rhan o Gymru. Ond ceir llinell sylfaen o ffeithiau. Gwyddom fod y system ar gyfer cefnogi plant yng Nghymru yn dal yn newydd. Gwyddom fod gwerthuso yn barhaus i sicrhau bod y system yn gweithio. Gwyddom fod Estyn wedi nodi bod anghysondeb wrth weithredu'r Ddeddf a'r cod. A gwyddom fod nifer y plant yr ystyrir bod ganddynt anghenion dysgu ychwanegol o dan y system newydd yn llawer iawn is na nifer y plant yr ystyrid bod ganddynt anghenion addysgol arbennig o dan yr hen system.

Ddirprwy Lywydd, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y byddwn heddiw yn clywed am brofiadau personol dirdynnol. Rwyf innau hefyd wedi clywed llawer o'r straeon hynny, wrth siarad â'r deisebydd ac wrth siarad â chyd-ymgyrchwyr. Nid wyf yn genfigennus o unrhyw riant sy'n gorfod sefyll dros eu plentyn mewn system a all deimlo'n anhyblyg ac yn ddigydymdeimlad weithiau. Fel llawer o Aelodau ar draws y Siambr, rwyf wedi cael trigolion yn cysylltu â mi gyda phryderon ynghylch amrywiaeth eang o gyflyrau. Mae'r rhain yn cynnwys anawsterau wrth gael cymorth i ddisgyblion ag Anhwylder Diffyg Canolbwyntio a Gorfywiogrwydd, awtistiaeth a gorbryder cymdeithasol difrifol. Mae hyn yn cael effaith nid yn unig ar brofiad dysgu'r plentyn, ond iechyd meddwl a chorfforol ehangach y plentyn, yn ogystal â llesiant ehangach y teulu. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog blaenorol yn gweithio'n galed ar nifer o'r pethau hyn i geisio datrys y problemau, ac rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet newydd, yn hollol angerddol am hyn. Roedd hi'n eiriolwr dros ddisgyblion ADY yn ei rolau blaenorol fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn y Senedd flaenorol, ac yn eiriolwr dros blant a phobl ifanc fel y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant.

Lywydd, efallai fod hyn yn swnio braidd yn ystrydebol, ond rwyf am i bob plentyn yng Nghymru dderbyn yr addysg sy'n diwallu eu hanghenion, yr addysg sy'n caniatáu iddynt gyflawni eu potensial. Ac rwy'n gobeithio y bydd y ddadl hon heddiw yn tynnu sylw at rai o'r problemau sy'n wynebu disgyblion, rhieni, athrawon, llywodraethwyr, awdurdodau lleol a'r adran addysg. Ac rwy'n gobeithio y bydd yr heriau y siaradwn amdanynt heddiw yn ein gwthio ni i gyd i fan gwell, man lle gallwn wynebu'r heriau hyn yn uniongyrchol a dod o hyd i'r ateb y mae angen i bob un ohonom ei weld. Diolch.

Buffy Williams, as Chair of the Children, Young People and Education Committee. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n siarad heddiw yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Roeddwn hefyd yn aelod o'r Pwyllgor Deisebau ar yr adeg yr oedd y ddeiseb hon yn cael ei hystyried. Hoffwn ddiolch i'r deisebydd am ddod â'r materion hollbwysig hyn i sylw'r Senedd. Hoffwn ddiolch iddi hefyd am ei rôl yn cefnogi ein pwyllgor fel aelod o'n panel cynghori ar-lein ar gyfer ein hymchwiliad i fynediad i'r anabl, sy'n helpu i sicrhau bod lleisiau teuluoedd wrth wraidd ein gwaith. 

Fel hi, rwy'n credu'n angerddol fod plant ag anghenion dysgu ychwanegol yn haeddu cael eu hanghenion addysgol wedi'u diwallu. Rwy'n gwybod bod y gred hon yn cael ei rhannu gan aelodau blaenorol a chyfredol y pwyllgor. Mae hefyd yn cael ei rhannu gan bob un gweithiwr addysg proffesiynol yr ydym wedi siarad â nhw a phob rhiant sydd wedi ymgysylltu â ni, ac rwy'n credu ei bod hefyd yn cael ei rhannu gan aelodau blaenorol a chyfredol Llywodraeth Cymru sydd â chyfrifoldeb am y system ADY. 

Rydym yng nghanol ein trydedd sgwrs ar ein hymchwiliad Senedd gyfan i weithrediad diwygiadau ADY a'r cwricwlwm newydd. Mae pob sgwrs yn cynnwys ymgysylltu ag ysgolion a rhanddeiliaid eraill, a chraffu ar Lywodraeth Cymru wrth gwrs. Mae ein gwaith wedi datgelu bod brwdfrydedd eang hefyd dros egwyddorion craidd y Ddeddf ADY, ond yn anffodus, nid yw'r darlun ar lawr gwlad mor gyson ag y dylai fod. Felly, rwy'n cydnabod y pryderon a nodwyd gan y deisebydd. Cawsom sesiwn dystiolaeth ddefnyddiol gydag Ysgrifennydd y Cabinet y bore yma. Nid ydym eto wedi ffurfio barn derfynol ar yr hyn a glywsom, ond byddaf yn tynnu sylw heddiw at rai o'r canfyddiadau allweddol sydd wedi deillio o'r dystiolaeth a glywsom sy'n berthnasol i'r ddeiseb hon.

Yn gyntaf, mae categori newydd o ddisgyblion yn dod i'r amlwg. Mae disgyblion yn y categori hwn yn tueddu i fod â lefel gymharol isel o anghenion ychwanegol. Roeddent ar hen gofrestrau anghenion addysgol arbennig ysgolion, ond am amryw resymau, sy'n cynnwys cyllid, llwyth gwaith ac efallai yr hyblygrwydd a gynigir gan y cwricwlwm newydd, nid ydynt yn cael eu cydnabod fel rhai ag ADY ac felly, nid oes ganddynt gynlluniau datblygu unigol. Gallai hyn egluro pam fod 32 y cant yn llai o blant wedi eu cofnodi fel rhai ag AAA neu ADY yn y flwyddyn academaidd 2022-23, o gymharu â blwyddyn academaidd 2020-21. 

Yn ail, mae terminoleg newydd yn dod i'r amlwg i labelu'r ddarpariaeth sy'n cefnogi'r dysgwyr hyn ag anghenion ychwanegol nad oes ganddynt CDU. Mae rhai ysgolion yn ei galw'n 'ddarpariaeth gyffredinol', ac mae eraill yn ei galw'n rhywbeth gwahanol. Ond dywedodd llywydd y tribiwnlys addysg wrthym yn glir iawn na ellir defnyddio darpariaeth gyffredinol fel rheswm dros beidio â rhoi CDU i blentyn. Os oes gan blentyn anghenion dysgu ychwanegol o gymharu â'r mwyafrif o blant, ni waeth pa mor fach, a bod angen darpariaeth ddysgu ychwanegol ar yr anghenion ychwanegol hynny, rhaid i'r plentyn hwnnw, yn ôl y gyfraith, gael CDU.

Yn drydydd, mae angen i gydlynwyr ADY weithio'n galetach nag erioed o'r blaen o dan y system newydd. Mae angen mwy o amser ar gydlynwyr ADY pan nad ydynt yn addysgu i wneud cyfiawnder â'u rôl o dan y Ddeddf, hyd yn oed os oes gan lai o blant yn eu hysgol CDU nag a oedd ar y gofrestr AAA o'r blaen. Dywedodd un ysgol wrthym eu bod wedi cael 190 o gyfarfodydd unigol gyda rhieni am blant ag ADY mewn un flwyddyn yn unig. Mae hynny'n hollol anhygoel, o ystyried mai dim ond 190 o ddiwrnodau addysgu sydd yn y flwyddyn ysgol gyfan.

Rydym yn deall bod angen amser ar y Ddeddf i ymsefydlu; mae hynny'n hollol normal. Mae hwn yn newid diwylliant enfawr i awdurdodau lleol, ysgolion, rhieni a disgyblion. Ond mae tua chwe blynedd wedi mynd heibio ers i'r Ddeddf dderbyn Cydsyniad Brenhinol. Mae tair blynedd wedi mynd heibio ers i'r cod ADY gael ei gymeradwyo gan y Senedd. Rydym yn pryderu nad ydym lle dylem fod ar y cam hwn o'r daith weithredu.

Felly, unwaith eto, diolch i'r deisebydd am ei hymrwymiad parhaus i'n dysgwyr sydd ag anghenion ychwanegol. Gallaf ei sicrhau y bydd fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor a minnau yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid, teuluoedd a Llywodraeth Cymru i ddarparu'r system ADY ddiwygiedig y mae pob un o'n dysgwyr yn ei haeddu.

Hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod yn siŵr ein bod i gyd yn cytuno yn y Siambr hon ynglŷn â phwysigrwydd deisebau. Rwy'n ddiolchgar iawn am waith y Pwyllgor Deisebau, yn ddiolchgar i'r Cadeirydd am agor yma heddiw ac amlinellu mor glir y pryderon yn y ddeiseb, ond yn bennaf oll, yn ddiolchgar i'r deisebwyr eu hunain a'r miloedd o bobl a roddodd eu henw ar y ddeiseb arbennig hon, oherwydd mae'n fater pwysig iawn inni ei drafod yma yn y Siambr; mae'n fater pwysig i bobl yng Nghymru bryderu amdano hefyd. Ac fel yr amlinellodd Cadeirydd y pwyllgor ychydig fisoedd yn ôl, ceir deisebau eraill ar bwnc tebyg iawn, os nad yr un pwnc, sy'n dangos cryfder y teimlad sy'n ymwneud â Chod Anghenion Dysgu Ychwanegol Cymru 2021, a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn awyddus i glywed y materion hynny yma heddiw hefyd.

Ac mae rheswm da pam fod miloedd o bobl yn rhoi eu henw ar y ddeiseb benodol hon ac ar ddeisebau sy'n debyg iawn, oherwydd eu bod yn pryderu, yn briodol ddigon, am y ffordd y caiff darpariaeth ADY ei rheoli yma yng Nghymru. A gadewch inni gofio, pan fyddwn yn siarad am ddarpariaeth ADY, rydym yn sôn am blant sydd angen y cymorth mwyaf yn ein hysgolion ar hyn o bryd, felly maent angen y lefel uchaf honno o sylw ar adegau. Ac yn amlwg, mae'r broses ailwampio enfawr yn digwydd i'r system, ond y pryder sydd gan y deisebwyr, fel y nodir, yw bod gormod o fylchau yn y system, ac yn anffodus, mae gormod lawer o blant yn syrthio trwy'r bylchau hynny wrth i amser fynd yn ei flaen.

Ac roeddwn yn ddiolchgar fy mod wedi gallu cyfarfod yn ddiweddar â Diwygio ADY Cymru, grŵp o famau sydd â phlant ag anghenion dysgu ychwanegol, a gwn eu bod hefyd yn ddiolchgar am amser Ysgrifennydd y Cabinet gyda nhw hefyd, ac maent yn rhieni sydd wedi'u lleoli ledled Cymru ac sydd wedi ymgyrchu'n gadarn ar y mater hwn, ac maent yn iawn pan fyddant yn dweud, ac rwy'n dyfynnu, 'fod problemau gyda chysondeb ac atebolrwydd'. A tybed a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet am ymateb i'r ddau bwynt penodol hynny ar ddiwedd y ddadl hon ynghylch cysondeb ac atebolrwydd, oherwydd mae hynny'n rhywbeth a gafodd ei bwysleisio ganddynt pan wnaethom gyfarfod. Ac fel y byddai unrhyw riant yn ei ddisgwyl, maent am weld lefel addas o ddarpariaeth ar draws Cymru sy'n gyson ac yn ddibynadwy.

Yn ei adroddiad diweddar, nododd Estyn rai o'r rhesymau dros yr ansicrwydd hwnnw gan wneuthurwyr penderfyniadau ar gynghorau yn enwedig, ac rwy'n dyfynnu o adroddiad Estyn. Maent yn dweud:

'roedd ychydig o awdurdodau lleol ac ysgolion'

yn dweud eu bod yn

'ansicr ynglŷn â...diffiniadau cyfreithiol o ADY'

a beth oedd hyn yn ei olygu yn ymarferol. Felly, rwy'n disgwyl bod rhywfaint o waith i'w wneud o ran hynny i dynhau rhai o'r diffiniadau fel bod ein plant—. A chyda chymorth wedi'i ddarparu gan ysgolion ac awdurdodau lleol, dyna'r canllawiau cliriaf posibl ynghylch y diffiniadau hynny.

Ac o safbwynt Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, Llywodraeth Cymru a gyflwynodd y newidiadau hyn ynghylch y cod ADY, ac fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymateb, rwy'n siŵr, cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw sicrhau eu bod yn cael eu gweithredu'n effeithiol gan ysgolion ac awdurdodau lleol.

Roeddwn am dynnu sylw hefyd at bryderon a godwyd gan y Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth. Maent wedi ysgrifennu ataf i nodi cysondeb awdurdodau lleol eto, a'r diffyg cysondeb fel rhwystr mawr i'r cymorth ADY. Un enghraifft y credaf fod cyd-Aelodau eraill yma eisoes wedi tynnu sylw ati yw gwaith cydlynwyr ADY a'r diffyg adnoddau i ddatblygu'r CDUau sydd mor bwysig i'r plant hyn. 

Maent hefyd yn beirniadu'r diffyg data o ansawdd da sydd ar gael i'r cyhoedd, ac rydym yn ymwybodol o'r heriau sy'n ymwneud â data ledled Cymru yn gyffredinol, ond rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth arall efallai y bydd Ysgrifennydd y Cabinet am wneud sylwadau yn ei gylch am y data sydd ar gael i sicrhau bod plant yn cael y cymorth gorau posibl.

Un nodyn byr wrth fynd heibio, cefais y pleser yn ddiweddar o ymweld â Choleg Pengwern yn fy rhanbarth, ac maent yn darparu addysg bellach arbenigol hanfodol i bobl ifanc 16 i 25 oed sydd ag anableddau dysgu yn benodol. Ac roedd y cod ADY ar gyfer ysgolion a darparwyr eraill ar frig eu hagenda pan wnaethant gyfarfod â mi.

Felly, i ddod â fy nghyfraniad i ben, rwy'n ddiolchgar am waith y deisebwyr yn codi hyn yma heddiw. Mae problem yn ymwneud â chysondeb, mae problem yn ymwneud ag atebolrwydd. Yr hyn a wnawn yw tynhau'r pwyntiau hynny, oherwydd mae angen inni sicrhau bod y plant hyn yn cael eu cefnogi'n iawn, fod yr adnoddau yno'n briodol i'r awdurdodau lleol ddarparu cymorth a bod eglurder i ysgolion ac awdurdodau lleol pan fyddant yn darparu'r cymorth hwnnw hefyd. Diolch yn fawr iawn.

Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad heddiw drwy ddatgan fy nghefnogaeth lawn i'r ddeiseb. Mae'n amlwg i mi o gyfarfod â phrotestwyr, o fod yn aelod o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ac o'r gwaith achos a gaf fel Aelod o'r Senedd fod gormod o blant a phobl ifanc yn methu cael y cymorth a'r addysg y maent eu hangen ac yn eu haeddu, a bod hyn yn cael effaith sylweddol arnynt hwy a'u teuluoedd ehangach. Mae mynediad at gymorth yn digwydd ad hoc ac fe'i disgrifir yn aml fel loteri cod post. Er fy mod wedi clywed am waith gwych sy'n cael ei wneud i gefnogi dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol, ac wedi gweld peth ohono, rwyf hefyd wedi clywed straeon sydd wedi dod â dagrau i fy llygaid. Fe allwn, ac fe ddylem wneud yn well i sicrhau tegwch i bob plentyn yng Nghymru, a rhaid inni sicrhau bod ysgolion yn cael eu cefnogi ac yn cael yr adnoddau i allu gwneud y gwaith hwn. Ar hyn o bryd, nid yw hynny'n wir drwy'r amser.

Oherwydd cynnydd mewn gwaith achos, y llynedd cynhaliais arolwg i nodi rhai o'r materion a wynebir yn fy rhanbarth, ac a gaf i ddiolch i'r 117 o bobl a ymatebodd a'r holl sefydliadau a helpodd i hyrwyddo'r arolwg ac a rannodd eu barn ar y mater gyda mi hefyd? Gyda chymorth fy nghydweithiwr Eleri Griffiths, rwyf wedi casglu rhai o'r ymatebion mewn adroddiad, a'r hyn sy'n amlwg yw bod rhieni a phobl ifanc am fod yn rhan o lunio'r atebion ac am weithio gyda Llywodraeth Cymru i gyflawni'r gwelliannau y mae pawb ohonom am eu gweld. Ond mae hefyd yn amlwg fod angen i hyn ddigwydd ar frys, gan fod llawer o deuluoedd ar fin cyrraedd y pen. Mae angen gweithredu. Rwy'n siŵr, Ysgrifennydd y Cabinet, pan fyddwch wedi cyfarfod â'r ymgyrchwyr sydd yma—mae'n ddrwg iawn gennyf eu bod yn gorfod ymladd dros eu plant, mae eu cariad tuag at eu plant mor amlwg. Ond maent wedi gorfod brwydro am bopeth, ac mae'r niwed wedyn iddynt hwy fel pobl, fel rhieni, a'r effaith ar eu plant eraill yn ddigalon iawn.

Roedd protest fawr y tu allan i'r Senedd ym mis Hydref, ac roedd hi'n anrhydedd cael mynd allan, ond nid oedd yn brotest arferol, oherwydd roedd pawb yno yn llawn anobaith. Dywedodd un person yn arbennig wrthyf eu bod wedi ystyried hunanladdiad ar sawl achlysur oherwydd y straen o geisio brwydro. Dyma'r lefel o bryder a geir yn ein cymuned, ac mae angen y cymorth yn ddirfawr.

When it comes to learners who need additional support through the medium of Welsh, there are incredible inconsistencies. Families have had to change the language of their home in my region, are assessed as a family through the medium of English rather than the medium of Welsh, meaning that assessments are incomplete, and others not having any sort of appropriate provision close by. How can this be the case in 2024? If the Welsh language belongs to us all, it belongs to us all, not just to some. 

One thing that's consistent in terms of provision in English or in Welsh is parents' description of having to fight for appropriate provision, with many describing it as a terrible situation. Many describe the psychological damage that being excluded from education has on children and young people who are neurodiverse. Some of the studies that I've uncovered—. A four-year-old crying because of the experience of being at school, the parents saying that they spent 10 weeks at home to develop his confidence once again. Children being bullied, being excluded from school trips and from being part of Christmas concerts, all of the things that make school fun—but not for everyone; not if you have additional learning needs. We must ensure that schools do have the necessary resource to make adequate provision and that teachers do get the training that they need so that they can meet the needs of pupils, but also that we understand the incredibly important role of those supporting within classes. We must ensure that that resource continues to be available.

So, today, we need to recognise these problems, but also agree that we need solutions. So, can I ask you, Cabinet Secretary, what's your assessment of the current situation and what are your priorities to address the issues raised by the petition?

Diolch yn fawr iawn am y ddeiseb ac am sicrhau ein bod yn gwneud yn siŵr ein bod yn gallu tynnu sylw at rai o'r problemau gwirioneddol sy'n ein hwynebu o ran sicrhau bod pob plentyn yn cael y cymorth a'r addysg sydd eu hangen arnynt ac y maent yn eu haeddu. Ni ddylai fod yn frwydr. Bydd llawer ohonom yn brwydro gyda chi. Ond mae angen inni weld y newidiadau hynny, felly diolch am eich gwaith. Ond nid ydych ar eich pen eich hun; byddwn yn parhau i'ch cefnogi.

Ar ddechrau fy nghyfraniad, hoffwn ddiolch hefyd i'r deisebydd, Victoria Lightbown, a phawb a lofnododd y ddeiseb i'w chefnogi. Mae hwn yn bwnc mor bwysig, a hoffwn ddiolch iddynt hwy ac i’r pwyllgor am roi’r cyfle inni ystyried y materion y mae’n ymdrin â nhw heddiw. Ac fel y nododd Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau yn ystod ystyriaeth ei bwyllgor o'r ddeiseb, mae hyn hefyd yn rhoi cyfle inni ystyried pwyntiau a godwyd mewn cyflwyniadau eraill tebyg hefyd, sydd oll yn nodi ymdeimlad fod angen gwneud mwy i sicrhau ein bod yn creu'r amgylchedd dysgu cefnogol cywir sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn ac sydd ei angen ar ein plant a’n pobl ifanc.

Nawr, y pwynt cyntaf y mae angen ei gydnabod yw nad yw'r cyfnod pontio i'r system newydd wedi'i gwblhau'n llawn eto. Ar ôl cyhoeddi’r cod ADY yn 2021, cafwyd ymrwymiad y byddai’r system newydd yn cael ei chyflwyno fesul cam dros gyfnod o bron i bedair blynedd, a fydd yn dod i ben y flwyddyn nesaf. Fodd bynnag, mae hyn yn ein galluogi i ddysgu o sut mae'r cod wedi gweithredu dros y 31 mis diwethaf. Rydym ychydig dros hanner ffordd drwy’r broses, felly gellir dysgu gwersi a nodi pwyntiau pwysig o ran sut mae wedi gweithio hyd yn hyn yn ymarferol, a phrofiadau plant a phobl ifanc, eu teuluoedd a’u gofalwyr ac addysgwyr a chymuned ehangach yr ysgol. Ac mae'n bwysig ein bod yn ceisio gwneud hyn cyn gynted ag y gallwn. Pan nodir problemau, nid yw'n deg disgwyl i bobl aros. O fy ngwaith achos fy hun, mae’n amlwg fod yn rhaid i hyn fod yn flaenoriaeth.

Nawr, rwy’n deall natur gwaith achos etholaethol. Os yw pobl yn fodlon ar y broses ac yn teimlo bod y cymorth y maent hwy neu eu plant yn ei gael, drwy’r cynllun datblygu unigol er enghraifft, yn diwallu eu hanghenion, maent yn annhebygol o fod yn codi pryderon gyda’u cynrychiolydd. Ond mae'r gwaith achos rwyf wedi'i weld yn ddigon i nodi sylfaen dystiolaeth ar gyfer achos dros newid ac i fynd i'r afael â'r heriau gyda phroblemau sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn ac sydd, mewn rhai achosion, hyd yn oed yn rhagddyddio'r system fel y'i disgrifir yn Neddf 2018. Mae hwn yn bwynt sydd wedi'i atgyfnerthu gan lefel y gefnogaeth i’r deisebau amrywiol.

Wrth edrych ar fy mag post fy hun, hoffwn nodi rhai themâu allweddol. Mae'r gyntaf yn ymwneud â'r broses ei hun. Rwyf wedi ymdrin â sawl achos lle mae plant yn dal i orfod mynd i addysg brif ffrwd er eu bod yn dangos arwyddion o anghenion dysgu ychwanegol cymhleth o oedran cynnar iawn. Dim ond wedyn y gellir eu harsylwi a mynd at banel i geisio cael mynediad at yr addysg arbenigol sydd ei hangen arnynt. Rhaid bod ffordd well inni fod yn ymatebol o ran sut y gallwn ymdrin â’r mater hwn.

Yn ail, rwyf wedi ymdrin â sawl achos parhaus lle mae plant yn mynychu addysg brif ffrwd, ond nid yw athrawon yn gallu diwallu eu hanghenion ychwanegol. Mae hyn yn arwain at batrwm o blant yn cael eu hanfon adref o'r ysgol am gyfnodau hir, gan effeithio ar eu haddysg, eu bywyd gartref a'u rhieni. Rwy’n cydnabod y sylwadau yn ateb Llywodraeth Cymru i’r ddeiseb ynghylch dysgu a datblygiad proffesiynol athrawon, ond wrth fyfyrio ar fy mhrofiad fy hun yn yr ystafell ddosbarth, hyn a hyn o hyblygrwydd sydd i'w gael yn y system, ac yn amlwg, mae rhwystrau i fynd i’r afael â nhw.

Fy nhrydydd pwynt, ac yn groes i hyn, rwyf wedi ymdrin ag achosion lle mae cymorth unigol yn cael ei wrthod gan y gall ysgolion ymdopi, o drwch blewyn, â'r anghenion. Unwaith eto, rwy'n deall bod adnoddau'n gyfyngedig, ond yn yr achosion hyn, y plentyn neu'r unigolyn ifanc sydd ar eu colled a'r ysgol sy'n gorfod ymdrechu i lenwi'r bwlch. Yn olaf, gan adlewyrchu'r pwynt ynglŷn ag adnoddau unwaith eto, roedd rhieni'n teimlo eu bod yn wynebu anawsterau anorchfygol o ran cael cymorth un i un, ac nid wyf yn teimlo bod hynny'n ddigon da.

Hoffwn gloi ar nodyn cadarnhaol. Yn gyntaf, hoffwn groesawu Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i'w swydd. Roeddwn yn falch iawn o ddarllen y datganiad i'r wasg yn gynharach yn cyhoeddi £20 miliwn ychwanegol i ysgolion i wella cyfleusterau i ddiwallu anghenion plant a phobl ifanc ag ADY. Credaf fod hyn yn dangos ymrwymiad personol Llywodraeth Cymru ac Ysgrifennydd y Cabinet i’r mater hwn ac i sicrhau bod y rhai yr effeithir arnynt yn cael chwarae teg. Edrychaf ymlaen at ei hateb yn y ddadl cyn bo hir. Yn olaf un, hoffwn gofnodi fy niolch i grwpiau fel ASD Rainbows yn fy etholaeth, sy'n gweithio mor galed i gefnogi teuluoedd lle mae gan blentyn ADY—diolch am bopeth a wnewch.

As a member of the committee, I'd like to thank the petitioners for bringing forward this petition and the other petitions that have been discussed this afternoon. I'd also like to echo much of what has been said by Members, particularly Heledd, and I'd like to thank her for all of the work that she has done on this issue.

Yn amlwg, mae’r mater hwn yn bwysig i bob rhan o Gymru. Dyna pam fod pum deiseb ar y ddarpariaeth ADY yng Nghymru wedi bod ger bron y Pwyllgor Deisebau bellach. Mae’n amlwg fod rhieni plant ag anghenion dysgu ychwanegol yn teimlo'n gryf nad ydynt yn cael yr hyn sydd ei angen arnynt a'r hyn a addawyd iddynt gan ddeddfwriaeth. Rwyf wedi cyfarfod â rhai o’r deisebwyr a’r etholwyr, ac rwyf wedi clywed eu straeon. Mae'n deg dweud bod ymdeimlad cryf o rwystredigaeth, ac o ddicter mewn rhai mannau. Y rheswm am hyn yw bod rhieni'n dymuno'r gorau i'w plant; mae hynny’n gwbl ddealladwy. Mae’r dicter yn deillio o’r siom o weld eu plant yn cael darpariaeth sy'n eilradd, neu hyd yn oed yn waeth na hynny.

Yn yr wythnos ddiwethaf, anfonwyd llythyr brawychus gan benaethiaid at bob rhiant a gofalwr yn ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent. Roedd hwn yn gam digynsail a oedd yn paentio darlun llwm iawn o ddyfodol y ddarpariaeth addysg yn yr ardal. Roedd y llythyr yn cynnwys y paragraff canlynol:

'Mae cymorth anghenion dysgu ychwanegol yn peri cryn bryder. Ni all ysgolion bellach fforddio recriwtio’r nifer gofynnol o staff i gefnogi ein dysgwyr mwyaf agored i niwed. Bydd yn rhaid i benaethiaid a chyrff llywodraethu wneud y dewis amhosibl rhwng pa blentyn sy'n derbyn cymorth ai peidio.'

Mewn llythyr arall at rieni, gan Gymdeithas Penaethiaid Ysgolion Uwchradd Wrecsam, maent yn pwysleisio y bydd toriadau i gyllidebau addysg yn effeithio ar ddiwygio ADY, gan

'effeithio ar ein dysgwyr mwyaf agored i niwed wrth i wasanaethau cymorth arbenigol gael eu lleihau ar adeg o angen dybryd.'

Ymddengys bod hyn yn achos arall o’r Llywodraeth yn cyflwyno polisi sy’n cael ei groesawu gan bawb ond nad yw’n cael ei ariannu’n llawn. Yn anffodus, plant hynod agored i niwed sy'n talu'r pris ar hyn o bryd.

Mae tanariannu llywodraeth leol yng Nghymru yn arwain at ganlyniadau difrifol i ddarpariaeth ADY, sydd mewn argyfwng, yn ôl pob golwg. O ystyried bod Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi amcangyfrif bod ein hawdurdodau lleol yn wynebu bwlch ariannu o £354 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf, bwlch a allai godi i gymaint â £744 miliwn erbyn 2027-28, mae pethau’n edrych yn llwm. Gyda hyn mewn golwg, hoffwn wybod beth mae’r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud am y sefyllfa a sut rydych chi'n mynd i liniaru’r problemau y mae’r teuluoedd hyn yn eu hwynebu. Diolch.

Bu'n rhaid imi adael y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am gyfnod—sawl blwyddyn, a dweud y gwir—gan fod rhai o’r pethau yr oeddem yn eu trafod mor berthnasol i mi fel ei bod yn eithaf anghyfforddus i fod ar y pwyllgor, gan fy mod yn byw'r hyn rydym yn sôn amdano bob dydd. Ond nawr, rwy'n falch o ddweud fy mod mewn man lle rwy'n fodlon ar y cymorth y mae fy merch, sy'n awtistig iawn, yn ei gael. Ac rwy’n ôl ar y pwyllgor bellach, ac mae’n rhaid imi ddweud bod y Gweinidog wedi cael hwyl arni y bore yma. Wynebodd gwestiynau manwl iawn ar hyn, a hoffwn sôn am ddau o’r materion hynny yn nes ymlaen, ond mae’n rhaid imi ddweud bod gennym Weinidog sy’n hynod feddylgar ac sydd wedi ymrwymo i edrych ar yr hyn nad yw’n gweithio am y Ddeddf hon, ar lefel fanwl iawn, fel y dywedoch chi, Weinidog, gan adolygu’r hyn nad yw wedi gweithio a chanfod ffordd o wneud y gwelliannau hynny, a gwneud hynny ar y cyd â’r gymuned sydd â phlant ag anghenion dysgu ychwanegol yn ogystal â'r plant hynny eu hunain.

Un o'r pethau sy'n digwydd pan fydd gennych blentyn ag anghenion dysgu ychwanegol, neu anghenion dysgu ychwanegol yn eich teulu, yw nad yw'n foment o ddatguddiad; mae'n ddarganfyddiad araf. Felly, rydych chi'n credu bod gennych blentyn, yn enwedig os ydynt yn blentyn cyntaf, sy'n datblygu fel y dylent, ac yn araf, yn raddol, mae'n gwawrio arnoch nad yw hynny'n wir. Roedd fy merch yn dair oed pan gafodd ddiagnosis o awtistiaeth, ond roedd yr holl arwyddion wedi bod yno, ac roeddwn wedi bod yn gwadu'r peth. Mewn gwirionedd, roeddwn ar wyliau pan ddywedodd fy mam, 'Nid yw'n datblygu fel y dylai', a dywedais, 'O, mae'n iawn', ond nid oedd yn iawn, ac roedd hynny'n amlwg i bawb ond fi a'i mam. Felly, mae hwn yn gyfnod o ddarganfod, ac mae'n rhaid ichi gael y gefnogaeth glinigol ac addysgol i'ch helpu drwy'r cyfnod hwnnw. Ac yn rhy aml, mae'r gefnogaeth addysgol a chlinigol yno, ond nid ydynt yn gysylltiedig, felly rydych chi mewn system. Mewn erthygl yn y Western Mail, fe wneuthum gymharu'r teimlad â bod mewn peiriant pinbel; chi yw'r bêl yn mynd o gwmpas y peiriant, o le i le. A phan fyddwch yn darganfod pethau am eich plentyn, ac weithiau'n darganfod pethau amdanoch eich hun hefyd, fel y bydd rhieni plant awtistig eraill yn ei ddweud, mae'n anodd pan fydd y system yn eich tynnu i bob cyfeiriad. Dyna rai o anawsterau'r system hon, ac fe edrychwn ar y rhesymau pam yn nes ymlaen.

Felly, roeddwn yn awyddus i rannu’r profiad personol hwnnw, gan ei fod yn debyg iawn i’r profiad y mae eraill wedi'i ddisgrifio, ond byddwn yn dweud hefyd, fel y dywedais yn y pwyllgor y bore yma, fy mod yn eithaf ffodus yn yr ystyr fod fy merch yn amlwg yn hawdd ei diagnosio, ac felly mae'n amlwg iawn ei bod yn y lle iawn yn y system. Y broblem sydd gennych yw lle mae'r plant mewn tir llwyd, yn anos eu diagnosio—mae'n llawer anos iddynt ddod o hyd i'w lle yn y system, a gwn fod eraill wedi cael y profiad hwnnw. Dyna ble mae gwir angen inni wella.

Ond roedd dau fater yn y pwyllgor y bore yma yr oedd yn ddiddorol iawn siarad â’r Gweinidog yn eu cylch. Y cyntaf oedd gwahanol batrymau gwasanaethau cydlynwyr ADY ledled Cymru. Felly, roedd gan yr ysgol yr ymwelais â hi ar gyfer y pwyllgor yng Nghastell-nedd gydlynydd ADY, dirprwy gydlynydd ADY a thri chynorthwyydd addysgu nad oeddent yn gynorthwywyr addysgu mewn gwirionedd—roeddent yn gydlynwyr ADY, yn y bôn, yn cefnogi'r tîm hwnnw. Roedd bron fel adran cydlynwyr ADY, ac roedd yn gweithio'n dda, ond fel y mae Peredur wedi sôn, roeddent yn pryderu am y dyfodol a’r toriadau a oedd ar y gorwel. Ac fel rhiant, gyda llaw, derbyniais y llythyr hwnnw gan gyngor Blaenau Gwent.

Y peth arall yr hoffwn ei ddweud yw y dylwn ddatgan buddiant fel un o lywodraethwyr Ysgol Gyfun Heolddu; fi yw'r llywodraethwr cyswllt ar gyfer ADY. Rwyf wedi cyfarfod â'r cydlynydd ADY yn ysgol Heolddu. Mae'n un person, mae'n ardderchog, ac mae ganddynt systemau cyfrifiadurol gwych ar waith, ond nid yw'r systemau hynny'n cymryd lle pobl ar lawr gwlad. Mae'n rhaid iddi wneud 75 CDU mewn cyfnod byr o amser—nid yw hynny'n hawdd. Ac nid oherwydd bod ganddynt lai o adnoddau—mae'n rhaid i wahanol ysgolion gyfeirio eu hadnoddau i wahanol leoedd.

Y mater arall yr hoffwn ei godi yw swyddogion arweiniol clinigol dynodedig addysg (SACDA). Pan oeddem yn mynd â’r ddeddfwriaeth drwy’r pwyllgor, roeddem yn credu y byddai'r swyddogion arweiniol clinigol dynodedig addysg yn bobl allweddol yn y broses hon, yn cysylltu addysg ac iechyd, ond ar gyfer y saith bwrdd iechyd, ni cheir ond pedwar swyddog SACDA. Nawr, y bobl yr euthum i'w gweld yng Nghastell-nedd, roeddent yn canmol Dr Luke Jones i'r cymylau, roeddent yn credu ei fod yn swyddog SACDA rhagorol, ond un ydyw, ac ni all wneud hyn ar ei ben ei hun. A chredaf fod cysylltu addysg ac iechyd—. Dywedasom yn y pwyllgor y bore yma fod iechyd yn gwneud ei orau, fod addysg yn gwneud ei orau, ond mae angen inni wella'r cysylltiadau rhwng y ddau wasanaeth. Ni all ysgolion gysylltu â byrddau iechyd yn uniongyrchol, mae'n rhaid iddynt fynd drwy'r awdurdodau lleol, felly mae'r ysgolion eu hunain fel pinbeli hefyd.

Gallaf weld bod fy amser ar ben, Ddirprwy Lywydd, felly rwyf am ddweud fy mod yn croesawu'r ymrwymiad a ddangosodd y Gweinidog yn y pwyllgor y bore yma yn fawr, a chredaf ein bod wedi cychwyn ar daith adolygu nawr, ac edrychwn ymlaen at weld sut y bydd honno'n datblygu. Hoffwn ddiolch i’r Gweinidog am ymwneud â hyn mewn modd mor gydwybodol.

Thank you very much to those who brought this petition before us—a petition that is clearly hugely important, but one that has emerged from the lived experience of far too many people. And it is an issue that comes up far too often now in my own inbox, in my day-to-day work. I see far too many parents contacting me in the office concerned about their children. And just as the petition says, particularly for those children under five, the response far too often is that there is an assumption that those children under five will at some point catch up with the rest of the pupils. Although they show very clear traits from a very young age that they do have additional learning needs, there is a presumption that they will catch up. So, there is no understanding in the system of what the needs of children with additional learning needs are.

Also, far too often, as we’ve heard with Hefin saying this just now, we see that the education system and the health service can’t communicate effectively with each other. There is one department taking responsibility or another taking responsibility, but they don’t talk to each other and they don’t share that information, which is hugely frustrating for a parent who is only seeking the best for his or her child. So, we do have to see a system where both of those elements work far more closely together and are able to share that information.

But the fundamental truth is, as we’ve touched upon, and as we’ve heard expressed very eloquently here today, there isn’t enough money and resource put into the system in order to allow the service to work for our children. And the shortage of resource is holding people and families back, and we see children and young people who are going through long periods of education before they get that understanding and get that diagnosis. I have examples in my own constituency of children who are six years old seeking a diagnosis and can’t get that diagnosis until they’re 12 or even 13. They’ve gone through the whole of primary school and are preparing to go into the secondary sector before they even get a diagnosis. That simply isn’t good enough, and it’s even worse, believe it or not, for those children who are waiting for a diagnosis through the medium of Welsh, where the waiting time is even longer. So, we must see those resources put in place so that those children do get the necessary support.

But my question to the Cabinet Secretary, therefore, is: given the need for a diagnosis, the long waits for diagnosis that we’re experiencing, and the fact that so many people are having to wait so long, wouldn’t it be better, in truth, rather than wait for a diagnosis, to provide the necessary support to children who do show traits associated with additional learning needs, so that they receive that support without having to wait for a diagnosis, and rather than them being held back, that they’re given the proper support throughout their education? Isn’t that a better way of doing things? Thank you.

I call on the Cabinet Secretary for Education, Lynne Neagle. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Jack Sargeant a’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno’r ddadl hon, a hoffwn ddiolch i Diwygio ADY Cymru am y gwaith ar eu deiseb. Gwn y bydd llawer o’r bobl sy’n ymwneud â Diwygio ADY Cymru yn gwrando heddiw, a hoffwn ddiolch iddynt am eu penderfynoldeb i ddarparu addysg gynhwysol o safon i bob dysgwr ledled Cymru. Rwyf am iddynt wybod fy mod yn gwrando. Rwy'n sicr yn rhannu eu huchelgais. Mae ADY wedi bod yn ffocws uniongyrchol i mi ers imi ddechrau yn y swydd hon chwe wythnos yn ôl. Rwy’n angerddol o blaid cyflawni ar ran pob dysgwr, gan gynnwys plant ag ADY.

Mae’r amcanion ar gyfer diwygio addysg yn newidiadau systemig, uchelgeisiol iawn i ddiwylliant ac ymarfer yng Nghymru. Mae'n hanfodol fod anghenion plant a phobl ifanc yn cael eu nodi ac yr ymatebir iddynt, a'n bod yn defnyddio dull ysgol gyfan i ddiwallu eu hanghenion. Mae'n rhaid inni gofio ei bod yn ddyddiau cymharol gynnar o hyd. Roedd diwygio ADY bob amser yn mynd i fod yn rhaglen newid hynod uchelgeisiol a fydd yn mynd y tu hwnt i’r cyfnod gweithredu o bontio o AAA i'r system ADY.

Dros yr ychydig wythnosau diwethaf, rwyf wedi ei gwneud yn flaenoriaeth i wrando ar blant a phobl ifanc, ar rieni, ar arweinwyr ysgolion, cydlynwyr ac addysgwyr ADY, swyddogion SACDA, awdurdodau lleol a llywydd tribiwnlys addysg Cymru, i glywed sut mae'r diwygiadau'n mynd rhagddynt ar lawr gwlad. Yr wythnos diwethaf, ymwelais ag Ysgol Gymraeg Gwaun y Nant a gweld y gwaith y maent yn ei wneud ar ddiwallu anghenion holl blant yr ysgol, ac mae gennym lawer i fod yn falch ohono. Mae ymarfer rhagorol i'w weld mewn ysgolion. Mae'r sector yn ymwreiddio'r system newydd ac ymarfer sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ochr yn ochr â'r system AAA.

Felly, hoffwn ddiolch i bawb mewn ysgolion, addysg bellach, awdurdodau lleol ac mewn byrddau iechyd sy'n gweithio mor galed i gyflawni'r agenda ddiwygio gymhleth a heriol hon. Ond rwy'n cydnabod bod yna heriau gwirioneddol. Rwyf wedi gwrando ar rieni o Diwygio ADY Cymru a ddywedodd wrthyf am eu profiadau a’u pryderon ynghylch y system a’r cod ADY. Rwyf wedi ystyried yr adroddiadau monitro a thystiolaeth. Cyfarfûm â llywydd tribiwnlys addysg Cymru. Rwy'n poeni efallai nad yw rhai plant, pobl ifanc a theuluoedd yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt ar hyn o bryd.

Rwy'n ei gwneud yn flaenoriaeth i weithredu ar unwaith i wella gweithrediad y system ADY, gan ganolbwyntio ar y problemau sylfaenol sy'n cael eu dwyn i fy sylw. Mae dwy flaenoriaeth gennyf ar gyfer y dyfodol. Yn gyntaf, hoffwn sicrhau bod gennym sylfeini deddfwriaethol cadarn i ategu ein nodau polisi, a bod gennym y data sydd ei angen arnom ar gyfer trosolwg. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion weithio drwy opsiynau i mi ar hyn. Yn ail, mae hyn yn ymwneud â mwy na'r gyfraith. Rwyf am gryfhau gweithrediad nawr. Rwy'n mynd i roi pwyslais ar hyn yn bersonol i gynyddu cysondeb y dehongliad a'r dull o weithredu diwygiadau ADY.

Byddwn yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i ddeall y rhwystrau ar lefel leol, ac yn eu cefnogi i gyflawni eu dyletswyddau statudol presennol. Bydd hyn yn cynnwys sicrhau bod y diffiniad cyfreithiol o ADY a dyletswyddau awdurdodau lleol yn cael eu deall yn glir ac yn cael eu cyflawni. Rwyf am sicrhau bod gennym y data a’r atebolrwydd cywir i fonitro perfformiad, a bod tegwch a chynhwysiant wrth wraidd ein gwaith o wella ysgolion.

Byddaf hefyd yn parhau i fuddsoddi mewn ADY. Heddiw, rwyf wedi cyhoeddi cyllid ychwanegol o £20 miliwn i sicrhau bod amgylcheddau ysgol yn hygyrch ac yn gynhwysol i bob dysgwr. Yn y flwyddyn ariannol hon, rydym wedi diogelu £56.3 miliwn i roi diwygiadau ar waith a hybu adnoddau a chymorth mewn ysgolion, sefydliadau addysg bellach ac awdurdodau lleol. Mae gan addysgwyr rôl mor hanfodol, ac mae angen mwy o gefnogaeth arnynt i ddeall ac ymateb i'r amrywiaeth yn yr ystafell ddosbarth. Rwy'n falch iawn ein bod yn datblygu dysgu proffesiynol newydd ar ddatblygiad plant, niwrowahaniaeth ac iechyd meddwl i gefnogi amgylcheddau mwy cynhwysol, addysgu a dysgu o ansawdd uchel, ac ymarfer cyfannol.

Drwy gydol y broses, rwyf am barhau i wrando a meithrin hyder dysgwyr a rhieni yn Neddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018, ac addysg yng Nghymru, drwy weithio gydag awdurdodau lleol ac ymateb i’r hyn y mae teuluoedd yn ei ddweud wrthym. Mae hyn yn cynnwys sicrhau y ceir cyfathrebu cyson â theuluoedd a sicrhau eu bod yn deall y system ADY. Wrth gwrs, mae hyn yn adeiladu ar waith sydd eisoes yn mynd rhagddo ar gryfhau’r dull arwain er mwyn bwrw ymlaen â’r cyfnod gweithredu sy’n weddill.

Mae fy swyddogion eisoes wedi gweithredu i gryfhau ein mecanweithiau atebolrwydd drwy gyfarfodydd tymhorol gyda phartneriaid cyflawni allweddol i archwilio materion, cefnogi a herio gweithrediad. Mae Estyn yn cyflwyno ail gam eu hadolygiad i ddeall camau gweithredu o fewn awdurdodau lleol ac ysgolion ar argymhellion o’u hadolygiad yn yr hydref, ac mae ail gam eu gwerthusiad ar y gweill. Ac mae swyddogion wedi cynnal fforymau cynhyrchiol gydag awdurdodau lleol, Estyn a thribiwnlys addysg Cymru i rannu'r hyn sy'n mynd yn dda a'r hyn y mae angen ei wella ac i egluro dehongliadau cyfreithiol o'r Ddeddf a'r cod.

Mewn ymateb, mae awdurdodau lleol yn mynd ati i ddysgu ac adolygu eu polisïau lleol. Maent wedi nodi enghreifftiau gwych o ymarfer effeithiol sydd wedi’i rannu rhwng addysgwyr, drwy ddigwyddiadau rhwydweithio tegwch a chynhwysiant cenedlaethol ac astudiaethau achos sydd ar gael ar Hwb. Ac rwy’n falch iawn fod grŵp amlasiantaethol iechyd ac addysg newydd yn gweithio gyda’i gilydd i wella cydweithio ym maes iechyd ac addysg, ac i weithio drwy’r materion gweithredol. Ond rwy'n cydnabod bod mwy o waith i'w wneud i gydgysylltu iechyd ac addysg, ac nid wyf am i unrhyw rieni gael eu tynnu i bob cyfeiriad o fewn y system.

Rwy'n falch iawn ein bod wedi recriwtio arweinydd gweithredu cyfrwng Cymraeg cenedlaethol newydd i fwrw ymlaen â'r gwaith hanfodol o hyrwyddo'r Gymraeg o fewn ein system ADY. Ond rydym yn clywed yn rhy aml fod yn rhaid i deuluoedd plant ag ADY frwydro am y cymorth a’r addysg gywir, ac mae’n rhaid i hyn newid. Rwyf wedi ymrwymo i weithredu ar unwaith i wella’r system ADY, a byddaf yn gweithio ar y cyd â’r holl bartneriaid a rhieni i wneud hyn. Diolch.

 I call on Jack Sargeant to reply to the debate.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i aelodau’r Pwyllgor Busnes yn y Senedd am roi amser ychwanegol inni gael y ddadl hon heddiw? Credaf inni gael cyfraniadau da gan yr holl Aelodau, a diolch iddynt am hynny, ac am ymateb cadarnhaol y Gweinidog, ymateb o weithredu nawr ac awydd i weithredu nawr, gan rannu uchelgais grŵp Diwygio ADY Cymru, a’r holl ddeisebwyr a lofnododd y deisebau eraill. Aeth y Gweinidog ymlaen i ddweud mai’r flaenoriaeth oedd gwrando, a’r flaenoriaeth bellach yw gweithredu, gan sicrhau bod y fframwaith deddfwriaethol yn un sy’n gadarn ac yn un lle mae data’n cael ei gasglu hefyd, er mwyn cryfhau gweithrediad y Ddeddf, a chael uchelgais personol i fynd i’r afael â’r anghysondebau ledled y wlad. Rwy'n credu y bydd yn gyhoeddiad i’w groesawu gan y Gweinidog, ynghyd â’r cyllid a gyhoeddwyd yn gynharach heddiw.

Clywsom gan Buffy Williams, Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, cyn-aelod o’r Pwyllgor Deisebau, am y drydedd sgwrs a gawsom gydag Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach y bore yma, i dynnu sylw at y dystiolaeth a glywsant drwy gydol eu hymholiadau. Soniodd Sam Rowlands, unwaith eto, am waith pwysig y deisebwyr, yn enwedig Diwygio ADY Cymru, y gwn iddynt gyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet, sydd wedi cyfarfod â llawer o Aelodau’r Senedd a’n timau. Gwn fy mod wedi cyfarfod â’r aelodau, Victoria ac eraill, a bod fy nhîm clercio wedi cyfarfod â nhw hefyd, a dylwn ddiolch i dîm clercio’r pwyllgor hefyd.

Soniodd Heledd Fychan a Mabon ap Gwynfor am bwysigrwydd cymorth drwy gyfrwng y Gymraeg, ac mae hynny’n rhywbeth a godwyd y bore yma yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, ac yn rhywbeth y mae angen iddo fod ar frig yr agenda yng ngwaith Ysgrifennydd y Cabinet wrth symud ymlaen. Clywsom lawer o brofiadau personol, profiadau lleol a sefyllfaoedd, gan Vikki, Peredur Owen Griffiths a Mabon eto. Credaf ichi sôn, Vikki, am ASD Rainbows, a’u canmol am yr holl waith a wnânt yn cefnogi ac yn ymateb i rieni a theuluoedd â phlant ag anghenion dysgu ychwanegol.

Wrth gloi, Lywydd, dylwn grybwyll cyfraniad Hefin David, a soniodd, yn y Senedd ddiwethaf—soniodd am ei amser yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, a’i fod wedi gorfod gadael oherwydd ei sefyllfa bersonol. Rwy'n credu y dylem gofnodi ein diolch i Hefin David am ei waith, nid yn unig yn y cyfnod hwnnw, ond ers hynny ac wrth symud ymlaen, yn y pwyllgor. Drwy'r sgyrsiau preifat a gefais gyda Hefin David, fel ffrindiau, Lywydd—rydym yn cael ambell un, rhyngom—gwn fod ei ddwy ferch yn hynod ffodus i’w gael yn ymladd ar eu rhan ac i’w gael fel tad.

Dywedodd Heledd fod rhieni'n gwneud eu gorau glas dros eu plentyn ac yn ymladd ar ran eu plentyn, a'r lefel honno o annhegwch lle mae'r system weithiau—hynny yw, ni ddylent orfod ymladd mor galed â hynny. A chydag uchelgais Ysgrifennydd y Cabinet a chydnabyddiaeth o hynny, rwy'n gobeithio y gallwn gyrraedd lle gwell i'r plant hyn sy’n haeddu gwell addysg—addysg, fel y nodais wrth agor, Lywydd, sy’n addas ar gyfer eu hanghenion, yr addysg y maent yn ei haeddu'n fawr iawn. Dylem wneud popeth a allwn i sicrhau hynny.

Rwy'n gobeithio bod y ddadl hon wedi bod yn gam pellach i’r cyfeiriad cywir heddiw. I mi, mae'n swnio felly. Hoffwn ddiolch unwaith eto i’r deisebydd, Victoria Lightbown, a phob un o’r ymgyrchwyr eraill sydd wedi codi’r mater hwn heddiw. Roeddent yn arbennig o awyddus i bwysleisio eu bod am fod yn rhan o’r ateb wrth symud ymlaen. Gwn eu bod wedi cael sgyrsiau gydag Ysgrifennydd y Cabinet hefyd, ond dyna sut y gwireddwn yr atebion hynny i'w plant a phlant eraill ledled Cymru. Rwy'n gobeithio y gallant yn sicr fod yn rhan o’r ateb hwnnw. Maent wedi tynnu sylw at bwyntiau allweddol yn y ddeiseb hon, gan gynnwys y cysylltiad rhwng addysg ac iechyd, fel y clywsom gan Hefin ac eraill, ac Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae ganddynt fwy o syniadau, ac rwy'n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru barhau i wrando ar eu syniadau a gweithredu arnynt. Diolch yn fawr iawn.

The proposal is to note the petition. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Item 8 today is the Plaid Cymru debate on coal tip and opencast mine remediation. I call on Delyth Jewell to move the motion.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yng Nghymru, mae clwyfau ecsbloetiaeth ein gorffennol i'w gweld ar ein tirweddau: y tomenni glo sy’n tywyllu ein Cymoedd ac sy'n gadael creithiau ar y nenlinell. Ein hanes glofaol yw'r hyn a'n lluniodd; cymunedau cyfan wedi'u creu o ddycnwch a phenderfynoldeb, pentrefi a strydoedd teras a adeiladwyd ar frys fel tai ar gyfer y glowyr a gafodd eu hel o dan y ddaear. Anaml y byddai'r dynion hynny'n gweld yr haul, a byddent yn mynd adref wedi'u duo a'u brestiau'n dynn. Collwyd cymaint o fywydau yn y twneli cyfyng, tywyll hynny—bywydau a dreuliwyd yn y tywyllwch, tra bo'u hysbail, yr aur du a rwygwyd ganddynt o’r ddaear â’u dwylo, yn cael ei lwytho i wagenni a threnau a’i gludo i bob cwr o ymerodraeth rhywun arall. Gadawyd y gwastraff ar ôl—nid mewn twneli, ond wedi'i bentyrru ar ben y mynyddoedd. Casglwyd y gweddillion, y llanast, popeth a oedd yn ddiwerth, a'i bentyrru ar y bryniau uwchlaw'r pyllau, uwch ein pennau—nid celc o aur, ond o faw sy'n dal i daflu cysgod drosom ac sy'n sarnu'r dirwedd.

Mae mwy na 2,000 o'r tomenni glo hyn yma o hyd. Mae'r rhai mwyaf peryglus yn dwyn bygythiad o dirlithriadau, mwy o lifogydd, neu hyd yn oed y risg y gallent fynd ar dân oherwydd y glo hylosg sy’n dal i fod yno ymhlith y gwastraff—y darnau na allai’r perchnogion gael eu dwylo arnynt. Sut y daeth pethau i hyn? Sut y cafodd y cyfoeth a grëwyd gan lo ei ddwyn o’n trefi a’i ddefnyddio i leinio pocedi perchnogion pyllau a diwydianwyr, gan adael y gwastraff a’r adfeilion i ni? Sut y daethom i fyw o dan faich euogrwydd baw a llwch? Oherwydd bod ein Cymoedd wedi cael eu hecsbloetio. Rhwygwyd ein cyfoeth oddi arnom, gan ddistrywio'r wlad a'r rheini a oedd yn byw yno. Anrheithiwyd ein cymunedau gan y diwydiant hwnnw, ac nid oes arwydd cliriach o'r ysbeilio hwnnw na'r tomenni glo sy'n sefyll uwch ein pennau, rhyngom a'r haul, yn sarhad terfynol ar y glowyr a oedd yn arfer breuddwydio yn eu dyddiau am olau dydd.

A heddiw, mae diwydiant newydd yn dod i'r amlwg: cwmnïau sy'n dod i'r pentrefi ac yn addo cael gwared ar y drychiolaethau hyn, cyn belled ag y gallant roi cynnig ar gael eu dwylo ar y glo sy'n cuddio ymysg y rwbel. Mae pris sylweddol ynghlwm wrth yr addewidion hyn i adfer, oherwydd cyn i’r tir gael ei adfer i’w ogoniant blaenorol, ymddengys bod yn rhaid ei ysbeilio a’i anrheithio unwaith eto, a gallai cymunedau fel Bedwas a Sirhywi orfod wynebu blynyddoedd o huddygl a chloddio gyda dim ond addewid gan gwmni preifat y bydd yr hyn a ddaw maes o law yn werth yr ymdrech. Mae rhai cwmnïau'n cadw at eu haddewidion, neu ran ohonynt; nid yw eraill cystal, gan honni ar ddiwedd prosiectau nad oes digon o arian ar ôl ar gyfer adfer, mae'r cyfan wedi'i wario ar ddihysbyddu pob diferyn o elw o'r safleoedd. Nid yw'n syndod fod rhai'n ddrwgdybus, gan fod ein Cymoedd wedi cael eu brathu o'r blaen.

Ac nid y tomenni glo yn unig sy'n cael eu hanrheithio; mae pyllau glo brig ar draws y maes glo yn dod yn deganau i'r bobl sydd am wneud elw. Pwll y Dwyrain yn Abertawe a Ffos-y-fran ym Merthyr Tudful yw'r safleoedd diweddaraf i gael eu hysbeilio am eu hadnoddau a'u gadael i fynd yn segur pan fydd yn rhaid i gwmnïau gyflawni eu haddewidion. Effeithiau newid hinsawdd, Ddirprwy Lywydd, sy'n peri'r bygythiad mwyaf i'r safleoedd hyn—glaw trwm a allai dreiddio i mewn i'r pridd. Wrth gwrs, mae'n rhaid diogelu ein cymunedau. Wrth gwrs, mae’n rhaid dileu’r risg y mae’r safleoedd hyn yn ei chreu, ond nid yr ateb yw caniatáu cloddio o'r newydd am lo er mwyn i ddiwydiant newydd dieflig ecsbloetio ein tir. Ni ddylai gwneud y safleoedd hyn yn ddiogel fod yn gyfrifoldeb i gwmnïau preifat. Ni ddylai ein tirweddau gael eu rhoi unwaith eto ar drugaredd pobl sy'n ceisio gwneud arian. Mae'n rhaid i’n Llywodraeth gyflwyno deddfau newydd, nid yn unig ar gyfer monitro’r safleoedd, ond ar gyfer goruchwylio’r gwaith o’u hadfer, ac mae'n rhaid i’r gyfraith honno gynnwys tomenni glo yn ogystal â phyllau glo brig.

Rwy'n croesawu'r gwaith a wnaed ar fonitro a mapio’r tomenni sy’n bodoli. Mae'n rhaid i ddeddfwriaeth fynd gam ymhellach. Nid yw'r hyn sy'n digwydd gyda'r tomenni a'r pyllau glo brig yn ffenomenau gwahanol. Daw'r un patrymau i'r amlwg dro ar ôl tro—nid tyllau yn y ddaear yn unig, ond bylchau yn y gyfraith, sy'n caniatáu i gwmnïau gloddio am lo i'w werthu a'i losgi. Nid yw hynny'n swnio fel cynnydd i'n pobl na'n planed. Ond mae'n rhaid gwneud y tomenni hyn yn ddiogel.

Felly, pwy ddylai gael eu dwyn i gyfrif? Gan bwy y dylem hawlio, pwy i'w beio am yr esgeulustod hwn? Y tomenni glo sy'n anharddu ein tiroedd, y clwyfau nad ydynt erioed wedi gwella. Mae San Steffan yn gwadu pob bai am y tomenni glo hyn, gan honni bod datganoli wedi golchi eu dwylo o'u dyletswydd. Ond ni allwch ddatganoli'r gorffennol. Ni allwch ddefnyddio datganoli i osgoi rhwymedigaethau na’ch rhyddhau o’ch euogrwydd am yr hyn a aeth o'r blaen. Roedd glo Cymru yn tanio ysbail yr ymerodraeth. Roedd yn danwydd i fflydoedd rhyfeloedd cenhedloedd eraill. Gwnaed cyfoeth aruthrol o'i elw. Llofnodwyd y siec gyntaf erioed am £1 filiwn gyda gwaed glowyr marw, ond ni wariwyd ceiniog mewn cymunedau a dalodd am y golled hon â’r dynion a’r bechgyn na ddaethant byth adref. Sut y gall San Steffan ddiystyru'r cywilydd hwn? Ni allant lynu wrth yr esgusodion hyn a honni mai'r Senedd hon, y Llywodraeth hon nad oedd yn bodoli pan oedd y dynion hynny'n llafurio ac yn marw, a ddylai dalu i glirio'r llanast.

Nid rhyw waddol diwydiannol diniwed yw'r tomenni hyn, fel y mae gwelliant y Torïaid yn awgrymu. Nid ydynt yn greiriau i'w coleddu a'u cynnal. Mae'r tomenni'n fygythiad i'n cymunedau, bygythiad gwirioneddol sy'n tyfu. Gyda phob diferyn o law sy'n disgyn ar ein bryniau, mae tomenni risg uchel yn dod yn llai sefydlog. Mae’r amser ar y cloc yn prysur redeg allan, ac mae'n rhaid gorfodi San Steffan i dalu am yr hyn y mae wedi’i wneud.

I have selected the four amendments to the motion, and I call on Joel James to move amendments 1, 2 and 4, tabled in the name of Darren Millar.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn gynnig y gwelliannau yn enw Darren Millar. Rwyf am ddechrau drwy ddweud pa mor siomedig wyf i gyda bwriad Plaid Cymru i barhau ac i annog ymhellach y naratif fod Cymru a’r Cymry wedi eu hecsbloetio'n llwyr yn ystod y chwyldro diwydiannol. Yn y pen draw, y gwir amdani yw bod ein hadnoddau naturiol wedi’u defnyddio i helpu i’n cyfoethogi, ac er nad oes modd gwadu bod rhai o’n pyllau glo yn eiddo i ddiwydianwyr o Loegr a’r Alban, roedd llawer ohonynt yn eiddo i Gymry Cymraeg o gefndiroedd gwerinol. Mae David Davies o Landinam yn un enghraifft o’r fath, a ddechreuodd fel adeiladwr rheilffyrdd yn gyntaf ac yna fel perchennog pwll glo. A gaf i atgoffa’r Aelodau hefyd y bu Lucy Thomas, perchennog Glofa Waun Wyllt yn Nhroed-y-rhiw, sy'n adnabyddus fel mam masnach glo ager Cymru, yn allweddol wrth helpu i sefydlu enw da glo Cymru ym marchnad Llundain? Ac mae teuluoedd dirifedi eraill, megis y Mackworths, y Talbots, a William Lewis, i enwi rhai'n unig, a ddaeth â swyddi, cyfoeth a phwrpas i'n gwlad.

Hoffwn ddweud bod Senghennydd, safle trychineb Glofa'r Universal ym 1913 pan laddwyd 439 o bobl a oedd yn gweithio yn y pwll, yn fy etholaeth i. Credaf fod hynny'n cefnogi’r ddadl a wnaed gan Blaid Cymru fod y diwydiant yn ecsbloetiol.

Mae bob amser yn anffodus pan fo pobl yn marw mewn trychinebau pyllau glo, a gwn fod fy nheulu fy hun wedi dioddef profiadau o'r fath, ond rwy'n dal i haeru na chawsom ein hecsbloetio.

Gadewch inni fod yn glir fod Cymru wedi datblygu gryn dipyn dros y 200 mlynedd diwethaf, bron yn gyfan gwbl oherwydd glo, copr, tun, dur a haearn. Mae hyn wedi cynhyrchu dinasoedd Caerdydd, Casnewydd ac Abertawe, na fyddent wedi bodoli fel arall; yn yr un modd, trefi fel y Barri, Merthyr Tudful, Llanelli a Phort Talbot. Credaf y gellir olrhain y ffaith bod gennym ddatganoli heddiw i’r cynnydd yn y boblogaeth, twf ein heconomi, a'r cenedlaetholdeb dinesig a ddatblygodd o ganlyniad i’n hetifeddiaeth ddiwydiannol, a’n defnydd o’n hadnoddau naturiol ar yr adeg pan oeddent ar eu mwyaf gwerthfawr. Wedi dweud hynny, fodd bynnag, mae gennym waddol y mae angen mynd i'r afael ag ef o domenni gwastraff nas defnyddir yng Nghymru, a chredaf ei bod yn gwbl briodol fod Llywodraeth Cymru yn cynnig deddfwriaeth i ganolbwyntio ar hyn, yn enwedig gan eu bod wedi dewis mabwysiadu’r cyfrifoldeb am hyn a phopeth sydd ynghlwm wrtho ar ddechrau datganoli, 25 mlynedd yn ôl.

A gaf i atgoffa’r blaid gyferbyn fod Llywodraeth Cymru yn dewis a dethol y cyfrifoldebau y maent yn dymuno cael pŵer deddfwriaethol drostynt, ac yn dal yn fwy na pharod i wrthod cymryd cyfrifoldeb am sawl agwedd hollbwysig arall sy’n effeithio ar bobl yng Nghymru, megis y diwydiant dŵr? Felly, mae’n anodd iawn iddi ddadlau y dylai gael pŵer deddfwriaethol dros gloddio am lo a thomenni glo, ond disgwyl i Lywodraeth y DU dalu amdano wedyn. Yr hyn y credaf fod Plaid Cymru wedi methu'n llwyr â'i ddeall yma yw eu bod mor gaeth i'w realiti amgen fel na allant amgyffred eu naratif eu hunain. Maent yn dweud ar y naill law y dylai Llywodraeth y DU gyfrannu at ariannu ein tomenni glo yn y tymor hir, ond wedyn ar y llaw arall, yn dadlau dros ymwahanu’n llwyr oddi wrth y Deyrnas Unedig. Credaf yn gryf fod gan Lywodraeth Cymru yr adnoddau i dalu am hyn. Mae’n mynd i wario £20 miliwn y flwyddyn ar 36 yn rhagor o wleidyddion yng Nghymru, ac mae ein Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw, wedi dweud y gall dalu amdani’i hun os gall Llywodraeth Cymru,

'wella ein perfformiad o ychydig bach iawn'.

Felly, mewn gwirionedd, os bydd Llywodraeth Cymru, yn eu geiriau eu hunain, yn gwella eu perfformiad ychydig bach eto, gallant fwy na thalu'r costau ar gyfer cynnal tomenni glo nas defnyddir yng Nghymru.

O ran rheoli tomenni glo yn y tymor hir, mae cyfleoedd da i ymdrin â’r materion sy'n codi, a hynny heb fod angen arian cyhoeddus. Credaf fod hyn yn rhywbeth y dylid ymgysylltu’n llawn ag ef. Mae ERI, cwmni sydd wedi’i leoli yng Nghymru, yn gallu gwneud yr holl waith adfer ar domenni nas defnyddir, sicrhau bod yr holl seiliau'n ddiogel ac adfer bioamrywiaeth ar y safle, drwy adfer a gwerthu'r glo a dynnwyd ohono. Mae hyn nid yn unig yn cael gwared ar elfen beryglus y glo o'r domen, a all fynd ar dân; mae hefyd yn cael gwared ar beryglon llithriad ac yn helpu i ddileu problemau'n gysylltiedig â dŵr ffo. Ac o fudd pellach, mae'r ddeddfwriaeth i wneud hyn eisoes wedi’i deddfu yn Neddf Mwyngloddiau a Chwareli (Tomenni) 1969.

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, a minnau wedi fy ngeni a fy magu yn ne Cymru, gyda theulu sy'n ymestyn yr holl ffordd ar draws ein Cymoedd, hoffwn ddweud fy mod yn gwybod pa mor bwysig yw hi iddynt hwy ac i'r rhai sy'n byw yn ein hen gymunedau glofaol yr eir i'r afael â hyn unwaith ac am byth. Gyda Chymru fel pe bai ond yn mynd yn wlypach, bydd y tomenni nas defnyddir hyn yn dod yn risg gynyddol. Fel o’r blaen, gall Cymru fanteisio ar y dechnoleg a’r dalent sydd ganddi i adfer y tomenni hyn, ac felly, hoffwn ofyn yn daer i’r Siambr gefnogi ein gwelliannau. Diolch.

I call on the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning to formally move amendment 3, tabled in the name of Jane Hutt.

Yn ffurfiol.

Cyn imi ddechrau, hoffwn ddweud, fel wyres i lowyr, y credaf fod cyfraniad Joel James yn dangos diffyg dealltwriaeth ofnadwy o hanes diwydiannol Cymru, ac o’r gymuned y mae’n honni ei chynrychioli. Mae ein gorffennol diwydiannol—

Rwy'n ŵyr i lowyr hefyd.

Wel, efallai y dylech siarad â'ch cyndeidiau.

Mae ein gorffennol diwydiannol wedi'i ysgythru yn nhirwedd yr ardal rwy'n byw ynddi ac yn ei chynrychioli. Ar draws fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru, mae mwy na 900 o domenni nas defnyddir, gyda’r nifer uchaf o unrhyw ardal awdurdod lleol—dros 600 ohonynt—yng Nghastell-nedd Port Talbot, y sir lle rwy’n byw. Ystyrir bod y mwyafrif llethol o'r rhain yn risg is, ond mae 41 o fewn y categorïau risg uwch.

Mae creithiau canrifoedd o gloddio a chwarelu i'w gweld yng Nghastell-nedd Port Talbot. Nid creithiau ar y dirwedd yn unig mo’r rhain. Mae’r peryglon amgylcheddol dilynol wedi creithio cymunedau, fel Godre'r-graig yng nghwm Tawe, lle mae'r plant wedi gorfod cael eu haddysgu mewn cabanau symudol mewn ysgol filltiroedd o'u pentref ers 2019 oherwydd asesiad o'r risg roedd tomen y chwarel yn ei chreu i ysgol y pentref. Mae’r ysgol bellach wedi’i dymchwel yn ddiweddar, gan dorri calonnau'r gymuned. Mae'r cyngor wedi gwneud cais am arian ar gyfer ysgol yn ei lle, a gobeithio y bydd y Llywodraeth yn gwneud y peth iawn i'r gymuned mewn perthynas â'r cais hwnnw.

Mae ein cynnig yn cyfeirio at y pryder a achosir i breswylwyr sy’n byw ger tomenni nas defnyddir, pyllau glo brig a safleoedd ôl-ddiwydiannol eraill. O gyfarfod â thrigolion sy’n byw ger Pwll y Dwyrain yn Nhairgwaith, gallaf dystio fod y pryder hwn yn real a’i fod yn pwyso’n drwm ar gymunedau ac yn annerbyniol. A hoffwn ganolbwyntio yn fy nghyfraniad ar waddol pyllau glo brig.

Mae gwagleoedd llawn dŵr a adawyd gan byllau glo brig yn bryder mawr ers amser i drigolion sy'n byw yn yr hen feysydd glo. Ac fel y clywsom, mae enghraifft ddiweddar Ffos-y-fran ger Merthyr Tudful, a gafodd lawer o gyhoeddusrwydd, lle mae dŵr yn dechrau casglu yn y gwagle a adawyd gan y pwll glo brig, wedi achosi cryn bryder yn ddiweddar. Rwyf wedi codi'r ddwy enghraifft mewn cwestiynau yn y Siambr ac mewn llythyrau at y Gweinidog newid hinsawdd am y risgiau y mae angen mynd i’r afael â nhw mewn perthynas â Phwll y Dwyrain, sy’n effeithio ar gymunedau Tairgwaith, Gwauncaegurwen a Chwmllynfell, lle 40 mae miliwn metr ciwbig o ddŵr bellach wedi casglu yn y gwagle a adawyd gan yr hen bwll glo brig.

Fe wnaeth Celtic Energy Ltd elwa o gloddio ym mhwll glo brig Pwll y Dwyrain am flynyddoedd lawer, gan achosi llwch, sŵn ac ymsuddiant i dai trigolion cyfagos, ond ni wireddwyd y cynlluniau gwreiddiol ar gyfer adfer. Ac ym Mhwll y Dwyrain, cynyddodd y daeargryn diweddar yn 2018, a oedd yn mesur 4.6 ar raddfa Richter, bryderon hirsefydlog trigolion ynghylch peryglon gadael y corff enfawr hwn o ddŵr ar ffawt daeargryn tua 150m uwchben llawr y dyffryn, gydag ochrau o rwbel rhydd, heb argae wedi'i adeiladu i ddal dŵr, gan na chynhaliwyd unrhyw arolygon daearegol, strwythurol na hydrolegol o addasrwydd y gwagleoedd mwyngloddio hyn i ddal miliynau o dunelli o ddŵr. Mae trigolion sy'n agos at Bwll y Dwyrain eisiau gweld arolygon ac adroddiadau gan hydrolegwyr a pheirianwyr siartredig cymwysedig sydd wedi eu hindemnio, a mesurau'n cael eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â'r risgiau hyn. Maent hefyd yn gofyn a yw’r holl waith bwtresu a sefydlogi a argymhellwyd mewn adroddiadau cynharach i’r awdurdod cynllunio lleol wedi’i gwblhau. Maent yn poeni ynghylch y peryglon y gallai rhywun gwympo i mewn i'r gwagle hwn. Ni allai unrhyw un oroesi hynny. Nid yw'r amwynderau a gytunwyd mewn ceisiadau cynllunio wedi eu hadeiladu.

Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ymyrryd i sicrhau bod camau’n cael eu cymryd i ddiogelu cymunedau sydd wedi cael eu gadael i ymdrin â chanlyniadau amgylcheddol difrifol y pyllau glo brig hyn. Byddai’r galwadau yn ein cynnig i sefydlu corff newydd i gynllunio rhaglen adfer addas i'r diben ar gyfer safleoedd fel Pwll y Dwyrain, ynghyd â’r cyllid sydd ei angen ar gyfer y gwaith archwilio, cynnal a chadw ac adfer priodol, yn rhoi tawelwch meddwl a chyfiawnder i'r cymunedau hyn sydd wedi gorfod wynebu'r risgiau i iechyd a'r amgylchedd a achosir gan byllau glo brig.

Nid mater o ddiogelwch yn unig yw'r diffyg cynlluniau a seilwaith priodol i fynd i’r afael â’r risgiau hyn, ond mater o gyfiawnder hanesyddol a chymdeithasol. Mae'n warthus fod cymunedau sydd eisoes dan feichiau gwaddol y pyllau glo yn gorfod ysgwyddo baich y peryglon amgylcheddol a'r risgiau diogelwch hyn. Felly, wrth inni edrych ymlaen at y ddeddfwriaeth Gymreig sydd ar y ffordd, mae'n hollbwysig fod ein dull o adfer y safleoedd ôl-ddiwydiannol hyn, fel y rheini yn fy rhanbarth i, yn canolbwyntio ar gyfiawnder cymdeithasol. Mae’n cynnig cyfle hollbwysig i fynd i’r afael â’r materion hyn a sicrhau bod mesurau priodol yn cael eu rhoi ar waith i adfer a lliniaru’r risgiau a achosir gan wagleoedd llawn dŵr a pheryglon eraill. Ac mae'n wirioneddol hanfodol ein bod yn gwrando ar leisiau'r cymunedau yr effeithir arnynt ac yn gweithio ar y cyd i ddod o hyd i atebion sy'n blaenoriaethu eu diogelwch a'u llesiant, gan eu bod wedi cael eu troi ymaith a'u hanwybyddu ers llawer gormod o amser, ers blynyddoedd. Maent yn haeddu tegwch a chyfiawnder. Maent yn haeddu cael yr hyn a gymerwyd oddi arnynt, y dirwedd y maent yn byw ynddi, yn ôl.

Hoffwn ofyn i Joel ddod i ymweld ag amgueddfa goffa lofaol Senghennydd a'r ardd yno. Dynodwyd yr ardd yn ardd goffa genedlaethol trychinebau glofaol Cymru gan Mark Drakeford, mewn rôl flaenorol, a Dawn Bowden. Ac mae'n rhaid imi dalu teyrnged hefyd i'r pwyllgor—y cadeirydd Lindsay Whittle, yr ysgrifennydd Gill Jones, a'r holl wirfoddolwyr yno sy'n cadw'r cof hwnnw'n fyw. A Joel, nid wyf yn dymuno eich beirniadu’n uniongyrchol, ond credaf eich bod yn gwneud anghymwynas â’r gymuned honno a gollodd 439 o ddynion ym 1913. Roedd yn drychineb y tu hwnt i amgyffred yn yr oes fodern, ac fe ddigwyddodd o ganlyniad i'r ecsbloetiaeth honno. A pe baech yn mynd i'r gwasanaeth coffa blynyddol ym mis Hydref—rwy'n credu eich bod chi wedi dod draw, Mark, ac fe welsoch y bobl yn sefyll yno yn y glaw, nifer enfawr o bobl y pentref. Felly, gallwch weld yr hanes y tu ôl i'n—gadewch inni ddefnyddio'r gair 'ecsbloetiaeth' ddiwydiannol.

Hoffwn grybwyll rhywbeth y soniodd Delyth, Sioned a Joel amdano, sef adfer, a soniodd Delyth am gwmnïau preifat yn dod i mewn ac yn gwneud elw o adfer, a gwn eich bod yn cyfeirio'n anuniongyrchol at ERI. Soniodd Joel amdanynt yn uniongyrchol: ERI, y cwmni sy'n gobeithio golchi'r glo ac adfer y tir. Hoffwn ddweud fy mod yn cadw meddwl agored ar hyn o bryd. Hoffwn weld sut mae'r broses gynllunio yn mynd rhagddi, hoffwn weld beth sy'n digwydd. Ni fydd y Gweinidog yn gallu sôn amdano gan y byddai ganddi rôl ymyraethol pe bai apêl, ond hoffwn ddweud, fel gwleidyddion, gan fod gennym y pedair tomen categori D ym Medwas, credaf fod angen inni gadw meddwl agored am unrhyw gyfle neu lwybr sydd gennym i adfer, ond ar yr un pryd, fel y dywedoch chi, mae'n rhaid inni ofyn cwestiynau amheugar ynghylch yr hyn y maent yn ei wneud â’r arian, sut maent yn elwa. Ac wrth gwrs, mae Ynys-ddu yn etholaeth Rhianon Passmore; mae’r bobl yno’n bryderus am y traffig sy’n mynd drwy’r pentref hefyd. Felly, mae angen gofyn y cwestiynau hynny. Ond y cwestiwn yw: a fyddai ERI yn gwneud unrhyw beth yn wahanol i'r hyn y byddai awdurdod cyhoeddus yn ei wneud i adfer y tir? Ac nid wyf wedi dod i'r casgliad hwnnw eto, ond teimlaf nad oes cymaint â hynny o wahaniaeth, oherwydd eu haddewid yw y byddent yn adfer wrth fynd, felly byddent yn adfer y tir wrth fynd, wrth i'r gwaith fynd rhagddo, yn hytrach na—. Nid Ffos-y-fran mo hyn, nid 'gadael iddi fod yn ardal drychineb ac ecsbloetio'r tir' mo hyn, dyma gwmni sy'n dweud, 'Iawn, fe gymerwn y glo fel sgil-gynnyrch ac fe wnawn elw, ond rydym yno i adfer y tir.' A’r enghraifft y maent yn ei rhoi yw Six Bells yn Aber-bîg, fel enghraifft o'r hyn y maent wedi’i wneud o’r blaen.

Nawr, nid wyf yn eu cymeradwyo eto; hoffwn weld sut mae'r broses gynllunio'n mynd, ond credaf fod Joel yn gwneud pwynt y gallai ERI chwarae rhan yn hynny. Byddwn yn amheus y gallai cwmni fel hwnnw wneud yr holl waith ar gyfer Cymru gyfan, yr holl domenni yng Nghymru. Credaf fod hynny’n annhebygol iawn, a dyna ble down yn ôl at Lywodraeth y DU yn gwneud ymrwymiad priodol i ddatrys y materion hyn, hyd yn oed pe baent yn dweud y byddent yn camu i'r adwy lle na all y sector preifat eu datrys, mae angen yr ymrwymiad priodol hwnnw arnom ac mae cyfiawnhad llwyr dros ddweud bod hyn wedi digwydd cyn datganoli ac felly mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU ydyw. Credaf mai dyna’r peth iawn i’w ddweud yn hynny o beth.

Felly, credaf fod yn rhaid inni gymryd camau ar unwaith i ddeall nad yw tomenni categori D—credaf fod angen i'n cymunedau wybod—mewn perygl o fod ar fin llithro, felly nid wyf yn poeni. Mae tomen Bedwas yn destun archwiliadau rheolaidd, fel y dywedwyd yn ystod y cwestiynau, bob mis, ond wrth i effeithiau newid hinsawdd waethygu, wrth i hynny ddod yn broblem fwy, ni chredaf y gallwn anwybyddu'r cyfle i adfer. Credaf fod yn rhaid inni achub ar y cyfle hwnnw gan fod perygl yn y dyfodol y gallai'r tomenni hynny ddod yn llai sefydlog.

Felly, ni chredaf fod gennyf ateb hawdd. Nid yw'r cynnig yn cyflwyno ateb hawdd, mewn gwirionedd, ond yn sicr, rwy'n llwyr gefnogi'r hyn y galwch amdano, yn enwedig mewn perthynas â Llywodraeth y DU.

Rwyf innau'n cynrychioli Canol De Cymru, a bydd fy nghyfraniad yn wahanol iawn i’r Aelod arall sy’n cynrychioli Canol De Cymru.

Ymwelais ag amgueddfa Big Pit yn ddiweddar. Mae rhai ohonoch yn gwybod fy mod yn arfer gweithio i Amgueddfa Cymru, felly roeddwn yn arfer mynd yno'n aml, ond y tro hwn, cymerais fy amser, gan fynd o gwmpas yr arddangosfeydd, ac atgoffa fy hun o rai o'r straeon sy'n cael eu hadrodd yno, a pha mor bwysig yw hi fod gennym amgueddfa Big Pit, a sut y dylem sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn gallu ymweld ag amgueddfa Big Pit, a chlywed drostynt eu hunain am effaith, ar y pryd, y diwydiant hwn ond hefyd yr effaith barhaus ar ein cymunedau. Maent yn adrodd hanes pwerus y trychinebau hynny y sonioch chi mor rymus amdanynt, Hefin, am effaith y marwolaethau, a hefyd yr effaith ar y menywod a oedd yn gorfod gweithio’n anhygoel o galed ac yr effeithiwyd arnynt gan y llwch glo, a effeithiodd ar eu hysgyfaint, ac a fu farw cyn pryd oherwydd y gwaith caled iawn. Felly, do, collodd llawer o bobl eu bywydau, ond nid i lawr yn y pyllau glo'n unig.

Cefais gyfle hefyd yr wythnos diwethaf i ymweld â thomen yr Albion uwchlaw Cilfynydd, gyda Beth Jones sy’n gweithio i gyngor Rhondda Cynon Taf ar ddiogelwch tomenni gyda’r cynghorydd lleol, Hywel Gronow. Roedd yn hynod ddiddorol clywed gan Beth am y gwaith a wnaed ac sydd wedi'i gynllunio ar y domen, a deall y cymhlethdod yn well, ond hefyd faint o waith sydd ei angen i gadw ein cymunedau’n ddiogel. Fis Mehefin eleni, fe fydd yn 130 mlynedd ers trychineb glofa’r Albion, y trychineb glofaol gwaethaf erioed ar y pryd, pan adawyd 350 o blant heb dadau. Nid yw Cilfynydd ond yn bodoli oherwydd glofa'r Albion. Felly, mae'n rhywbeth y mae angen inni fod yn ymwybodol ohono, a phan edrychwch ar y lluniau a welodd pob un ohonom o domen Tylorstown a'r tirlithriad yno yn dilyn tywydd eithafol 2020, roedd y braw a deimlai'r trigolion lleol wrth weld y domen yn agor ac yn symud yn rhywbeth a gododd ofn ar bawb yng Nghymru. Yr arswyd a deimlai pobl wrth feddwl, 'Peidiwch â gadael i hyn fod yn Aberfan arall.' Roedd yn ein hatgoffa'n syth o’n gorffennol diwydiannol, a’r risg barhaus sy'n cael ei chreu gan hen domenni glo, ac yn ein hatgoffa pam fod gwaith a buddsoddiad yn hanfodol.

Hoffwn groesawu’r buddsoddiad a wnaed gan Lywodraeth Cymru, ac wrth weld y gwaith yn mynd rhagddo yn fy rhanbarth i, mae’n gwbl warthus, yn fy marn i, nad yw Llywodraeth y DU wedi chwarae ei rhan yn helpu i ariannu’r gwaith. Mae hwn yn waddol sy'n rhagflaenu datganoli, ac nid yw ond yn iawn eu bod yn darparu'r buddsoddiad hirdymor sydd ei angen. Ni chredaf fod unrhyw bwynt dweud bod manteision yn sgil bod yn rhan o undeb nad yw'n cymryd ei chyfrifoldeb o ddifrif. A dweud y gwir, i’r bobl sy’n byw yng nghysgod y tomenni glo hyn o ddydd i ddydd, o gofio am newid hinsawdd a chan wybod bod y tywydd yn dod yn fwy anrhagweladwy, yn fy marn i, mae'r hyn sydd ei angen yn fwy nag y gall Llywodraeth Cymru ei gyflawni ar ei phen ei hun heb y buddsoddiad pellach hwnnw.

Mae angen inni sicrhau parhad o ran buddsoddiad, nad yw'n gyllid tymor byr, ac mae hynny'n wirioneddol allweddol ar gyfer cadw staff arbenigol hefyd. Gwn fod llawer iawn o awdurdodau yn ei chael hi'n anodd recriwtio’r nifer o staff sydd eu hangen i ymdrin â’r tomenni hyn, felly mae angen inni sicrhau bod y cyllid yno i sicrhau nad yw pobl sy’n gweithio yn y sector cyhoeddus yn cael eu denu ymaith, ychwaith, gan gyflogau’r sector preifat sy'n gysylltiedig â thomenni, fel y gallwn gadw ein cymunedau’n ddiogel.

Mae'r gwaith o adfer tomenni glo yn creu cyfleoedd cyflogaeth yn ein cymunedau. Yr wythnos diwethaf, collwyd dros 100 o swyddi yn RhCT o ganlyniad i Everest yn mynd i ddwylo’r gweinyddwyr, a chollwyd bron i 500 o swyddi ym mis Hydref o ganlyniad i UK Windows and Doors hefyd yn mynd i ddwylo’r gweinyddwyr. Felly, rwy'n gobeithio bod Ysgrifennydd y Cabinet yn cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros ynni a’r economi ar y mater hwn, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi’r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau o’r fath, naill ai wrth ymateb heddiw neu’n ysgrifenedig yn dilyn y ddadl.

Mae’n amlwg fod angen y ddeddfwriaeth. Mae’r Ddeddf Mwyngloddiau a Chwareli (Tomenni) yn dyddio’n ôl i 1969. Mae arnom angen deddfwriaeth sy’n adlewyrchu realiti heddiw, ond rwy'n credu bod yn rhaid inni geisio cydweithio i sicrhau bod y cyllid yn ei le, fod Llywodraeth y DU yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru, a bod clirio'r tomenni hyn o fudd i'n cymunedau. Maent yn falltod ar ein hanes.

Mae cymunedau Islwyn yn dirweddau naturiol gwirioneddol syfrdanol sydd wedi'u creithio gan orffennol diwydiannol Cymru. Mae trigolion yng Nghwmfelinfach ac Ynys-ddu yng nghwm Sirhywi yn fy etholaeth wedi dweud yn glir iawn wrthyf, mewn niferoedd mawr, am eu pryder mawr ynghylch cynlluniau i ddad-ddofi hen domenni glo ar Fynydd y Grug ym Medwas. Felly, rwy’n sefyll fel eu cynrychiolydd i rannu rhai o’u pryderon dilys heddiw ynghylch sut y bydd eu cymuned yn cael ei heffeithio.

Mae dadl Plaid Cymru fel y'i cyflwynir yn seiliedig ar yr angen i adfer yr hen domenni glo hyn, ac mae pob un ohonom yn deall yr angen i wneud hyn, gan fod trychineb Aberfan wedi’i wreiddio’n ddwfn yn ein hymwybyddiaeth a’n henaid fel Cymry. Dyna pam fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi ymrwymo buddsoddiad cyfalaf o £44.4 miliwn a hefyd wedi darparu £3 miliwn o gyllid i’r Awdurdod Glo ymgymryd â gweithgarwch allweddol i gefnogi rhaglen Llywodraeth Cymru. Ac fel y dywedwyd, y bwlch gwirioneddol ac amlwg yn y cyswllt hwn yw nad yw Llywodraeth Dorïaidd y DU, hyd yma, wedi cyfrannu'n ariannol at y gwaith adfer hirdymor ar hen domenni glo. Felly, mae sefyllfa’n datblygu lle mae pobl yn dod i amau ​​bod cwmni fel ERI Reclamation, yr unig gwmni yn y DU sy’n ymgymryd â’r ffordd unigryw hon o adfer tomenni glo, ac sy’n cael ei ariannu’n gyfan gwbl gan arian preifat, wedi’i ysgogi gan elw yn hytrach na lles y cyhoedd. Mae’r sinigiaeth hon yn ddealladwy gan fod hanes glofaol Cymru yn un o ysbeilio'r bobl a'r dirwedd er elw gan rymoedd cyfalafol o’r tu allan.

Cyfarfûm ag ERI Reclamation ar 27 Chwefror i glywed yr hyn a oedd ganddynt i’w ddweud ac i fynegi pryderon fy etholwyr. Nid yw’r cwmni wedi cyflwyno unrhyw gais cynllunio ffurfiol eto, felly pan ac os cyflwynir un, byddaf yn ei astudio’n fanwl ac yn gwrando ar bryderon fy etholwyr i gyflwyno fy sylwadau fy hun i’r awdurdod cynllunio lleol. Er ein bod am weld tomenni glo yn cael eu clirio a'u hadfer, ni all ac ni ddylai hynny fod ar unrhyw gost.

Achos sy'n peri pryder gwirioneddol i drigolion Islwyn yw'r awgrym y gellir defnyddio'r ffordd gludo sy'n mynd drwy barc gwledig cwm Sirhywi. Mae'r cwmni ei hun wedi datgan y bydd eu cynigion yn golygu y byddai'r ffordd gludo'n cael ei defnyddio'n amlach nag y cafodd ei defnyddio gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn ystod eu gwaith torri coed diweddar. Mae pryder lleol dilys y byddai’r llwybr a ffefrir, yn rhan o’r cynllun, yn defnyddio 18 i 20 lori y dydd yn teithio o domenni glo Bedwas i lawr llwybr coedwig presennol drwy barc gwledig cwm Sirhywi a heibio i barc coffa COVID. Ni ellir diystyru hyn. Gallai’r cynllun gan ERI Reclamation gymryd rhwng pump a 10 mlynedd i’w gwblhau, ac mae trigolion Cwmfelinfach yn iawn i fynegi pryderon dybryd ynghylch y fath darfu posibl ar barc gwledig poblogaidd iawn am ddegawd. Felly, byddaf yn gofyn i ERI Reclamation ailystyried y llwybr a ffefrir ganddynt ar gyfer clirio 500,000 tunnell o lo i’w werthu er elw. Byddaf yn gofyn i Cyfoeth Naturiol Cymru warchod a chynnal parc gwledig cwm Sirhywi er budd dinasyddion sy’n awyddus i fwynhau’r dirwedd naturiol, boed hynny drwy gerdded, beicio neu farchogaeth, fel y gwnânt ar hyn o bryd.

Ac felly, Ddirprwy Lywydd, mae'r cymunedau hiramyneddgar hyn yn ward Ynys-ddu a Chwmfelinfach, yn haeddu cael Llywodraeth Dorïaidd y DU yn camu i'r adwy ac yn mynd i'r afael â gorffennol diwydiannol a bennwyd flynyddoedd a hyd yn oed ganrifoedd cyn bodolaeth y lle democrataidd hwn, a chyn datganoli. Mae’n hollbwysig fod Llywodraeth y DU yn camu i'r adwy ac yn derbyn cyfrifoldeb am adfer hen domenni glo Cymru, ac am y gost ariannol helaeth o wneud hynny, a sicrhau bod tir glas hyfryd yno i holl genedlaethau'r dyfodol. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Rwyf am oedi ychydig mwy ar yr hyn a ddywedodd Hefin a Rhiannon a siarad ychydig am fy meddyliau am gynigion ERI. Rwy'n deall, Ysgrifennydd y Cabinet, na fyddwch yn gallu gwneud sylwadau ar hynny, ond credaf fod egwyddorion a chynseiliau a allai fod o ddiddordeb, ac y cawn glywed rhywfaint o'r broses feddyliol honno pan fyddwch yn ymateb.

Rwy'n credu bod fy mhrif bryder ynghylch y mater yn ymestyn y tu hwnt i gwmpas uniongyrchol y cynnig sydd ger ein bron heddiw. Er ein bod yn trafod yr angen dybryd am adfer tomenni glo, mae datblygiad cythryblus ar y gorwel gyda'r prosiect cloddio glo arfaethedig ym Medwas ger Caerffili. Rydym wedi clywed am ERI, Energy Recovery Investments Limited, sydd, dan gochl adfer tomenni glo a diogelwch tomenni glo, yn bwriadu cloddio am lo ar safle pwll glo Bedwas dros gyfnod o saith mlynedd, gydag estyniad posibl. Mae goblygiadau posibl y prosiect yn bellgyrhaeddol ac yn frawychus, gyda llawer o gwestiynau eto i'w hateb yn foddhaol i leddfu pryderon trigolion lleol. Gyda'r ffordd gludo arfaethedig y clywsom amdani gan Rhianon, mae gwaith sy'n gysylltiedig â phrosiect cloddio glo Bedwas yn codi pryderon a chwestiynau am drafnidiaeth, diogelwch a thagfeydd, gydag amcangyfrif o 90 o gerbydau nwyddau trwm yr wythnos. Mae'r traffig cynyddol yn creu risg i ddefnyddwyr y ffordd ac yn gwaethygu problemau tagfeydd presennol. Yn ogystal, mae adeiladu ffordd gludo newydd ac ehangu traciau presennol yn codi cwestiynau am golli mannau gwyrdd gwerthfawr, a gallai amharu ymhellach ar ecosystemau lleol. Mae'n hanfodol ein bod yn ystyried goblygiadau ehangach y logisteg cludiant ac yn blaenoriaethu diogelwch a lles ein cymunedau mewn unrhyw broses benderfynu.

Nid effaith amgylcheddol y prosiect penodol hwn yn unig yw'r prif gwestiwn dan sylw, ond y cynsail peryglus y gallai ei osod. Gyda dros 300 o domenni glo lle ceir risg wedi'u cofrestru ar draws y de yn ein gwlad, a dim cyllideb i dalu am eu hadfer, y cwestiwn yw: a yw tomen lo Bedwas yn faes profi ar gyfer adfer y tomenni glo sy'n weddill ledled y wlad?

Rwy'n derbyn y pwynt hwnnw'n llwyr. Rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt rhesymol a da iawn i'w wneud, a hefyd y mater a gododd Rhianon am y ffordd sy'n mynd drwodd. Nid wyf yma i eirioli dros ERI mewn unrhyw ffordd, ac rwyf lawn mor amheus â chi, ond un peth y maent wedi'i wneud ac sydd yn eich rhanbarth chi yw prosiect Six Bells, lle maent wedi cael gwared ar domen, wedi gwastatáu'r tir a'i droi'n ardal parc gwledig. Roeddwn i'n meddwl tybed beth oedd eich barn chi ynglŷn â hynny, imi gael gwybod, oherwydd yn amlwg, nid yw yn fy etholaeth i.

Rwyf wedi bod yn siarad ag ERI, ac rwy'n gwybod bod Delyth a minnau wedi cael cyfarfodydd gyda nhw, ac mae cwestiynau'n codi ynghylch hynny a'u hymwneud yno. Felly mae'n rhywbeth, unwaith eto, lle rydym yn gofyn llawer o gwestiynau, a byddwn yn parhau i'w holi nes inni gael yr atebion sydd eu hangen arnom. Felly, byddwn yn parhau i dyrchu. [Torri ar draws.] Yn sicr.

Mae'r prosiect arfaethedig ym Medwas yn codi cwestiynau a gall beri perygl clir i'n hamgylchedd a'n cymunedau. Mae'n creu risg o agor y llifddorau i brosiectau cloddio glo pellach o dan gochl ymdrechion adfer, gan danseilio'r cynnydd a wnaed tuag at newid i ffynonellau ynni glanach a mwy cynaliadwy. Ar ben hynny, efallai y bydd ymgais i ailfrandio'r glo a gloddiwyd fel glo â llai o garbon. Nawr, byddai hynny'n gamarweiniol. Nid yw honiadau'r cwmni eu bod yn cymryd lle glo a fewnforir yn ateb effeithiau amgylcheddol ehangach cloddio a llosgi glo.

Mae bylchau gwirioneddol yn yr atebion a ddarparwyd hyd yma, ac ar y pwynt hwn, oherwydd y bylchau hynny, nid yw'n ymddangos bod yna ateb boddhaol. Mae'n ymddangos ei fod yn gam yn ôl yn ein hymdrechion i frwydro yn erbyn newid hinsawdd a diogelu cenedlaethau'r dyfodol. Mae'n hanfodol ein bod yn gofyn llawer o gwestiynau treiddgar i ddiogelu rhag ymdrechion i adfywio'r diwydiant glo drwy'r drws cefn. Ni allwn ganiatáu i gymhellion elw tymor byr orbwyso lles mwy hirdymor ein cymunedau a'u hamgylchedd. Rhaid inni gynnal egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a gwrthod unrhyw brosiect sy'n bygwth eu tanseilio.

I gloi, mae cyfiawnder i gymunedau yng Nghymru yn galw am graffu cadarn a chwestiynu manwl i sicrhau bod gwaith adfer ac ail-bwrpasu tomenni glo segur a safleoedd ôl-ddiwydiannol eraill yn cael ei wneud yn y ffordd fwyaf diogel posibl. Rhaid inni fod yn wyliadwrus rhag ymdrechion i adfywio'r diwydiant glo drwy'r drws cefn. Fel cynrychiolwyr, mae angen inni flaenoriaethu lles hirdymor y bobl a gynrychiolwn, diogelwch ein cymunedau, a chynaliadwyedd ein hamgylchedd. Mae angen inni sicrhau ein bod yn gwrando ar leisiau'r cymunedau yr effeithir arnynt a sicrhau bod eu buddiannau'n cael eu diogelu. Dim ond drwy wneud ein gwaith yn iawn a chraffu ar y prosiectau hyn yn briodol y gallwn anrhydeddu ein hymrwymiad i lesiant cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol yn iawn. Diolch yn fawr.

I call on the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning, Julie James. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig hon, a'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw? Mae gan Gymru dreftadaeth lofaol falch, ond heb os, mae ei gwaddol wedi ein gadael â dros 2,500 o domenni gwastraff glo segur ledled Cymru, sef 40 y cant o'r tomenni glo segur yn y DU, fel y nodwyd yng nghynnig y ddadl. 

Gwyddom fod newid hinsawdd yn dod â phatrymau glawiad amlach a thrymach, fel y mae'r gaeaf hwn wedi dangos yn glir. Mae'r patrymau tywydd newidiol yn golygu bod perygl o ansefydlogi'r tomenni segur. Mae pawb yma'n gyfarwydd â thirlithriad Tylorstown ym mis Chwefror 2020, ac fe wnaethoch chi ddweud yn huawdl iawn iddo roi ffocws craff i'r gwaddol y mae ein cymunedau yn byw gydag ef. Rwy'n deall ac yn rhannu'r pryder a deimlir mewn cymunedau ger tomenni glo. Dyma un o'r sbardunau y tu ôl i'n cyhoeddiad ynghylch data lleoliad holl domenni categori C a D ym mis Tachwedd, a'r tomenni A, B ac R eraill ym mis Mawrth. Bellach mae gennym un ffynhonnell o wirionedd ynglŷn â ble mae'r tomenni hynny, sef un o'r rhai cyntaf o'i bath, ac mae'n gosod Cymru yn gadarn fel arweinydd byd yn y maes hwn. Darparodd Llywodraeth Cymru becyn sylweddol o wybodaeth ategol i gymunedau i gefnogi'r cyhoeddiad, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod y gefnogaeth honno wedi cael derbyniad da. Ond os oes gan unrhyw un bryderon o hyd am unrhyw domenni, gallant ddal i gysylltu â llinell gymorth yr Awdurdod Glo. Mae'r manylion cyswllt ar gael ar-lein ac yn hawdd iawn dod o hyd iddynt, fel y gwelais ychydig cyn y ddadl. Nid ydym am i bobl fyw mewn ofn. Holl bwynt y cyhoeddiad oedd lleddfu'r ofn hwnnw, ac mae'n gyd-destun pwysig.

Rwy'n llwyr gefnogi'r teimladau y tu ôl i'r cynnig sydd o'n blaenau heddiw. Mae'r gwelliant a gyflwynwyd gennym yn un bychan, rwy'n credu, am y rhaglen ddeddfwriaethol sydd ar y ffordd oherwydd ei bod eisoes wedi'i threfnu ac yn dod yn yr hydref. Fel arall, byddem wedi cefnogi'r cynnig. Rydym yn cefnogi ei deimladau'n llwyr. 

Fe wnaethom sefydlu'r rhaglen diogelwch tomenni glo yn 2020, ac mae'n gwneud cynnydd da. Ers 2020, bu cynnydd sylweddol yn y gwaith o archwilio a monitro tomenni glo yng Nghymru. Rydym wedi comisiynu'r Awdurdod Glo i gynnal archwiliadau parhaus hyd nes y bydd ein cyfundrefn statudol newydd ar waith, ac maent wedi cynnal dros 1,500 o archwiliadau hyd yma. I gefnogi'r gwaith hwn, mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi rhyddhau £44.4 miliwn o gyllid cyfalaf i awdurdodau lleol ers 2022, fel y mae llawer o bobl wedi cydnabod. Ac rwy'n falch iawn o nodi i'r Aelodau fod rownd archwilio'r gaeaf yn ddiweddar wedi dod i ben ym mis Chwefror ac ni fynegwyd unrhyw bryderon mawr, er gwaethaf tywydd garw'r gaeaf. Rwy'n credu ei bod yn bwysig tawelu meddwl cymunedau fod yr archwiliadau hynny'n drylwyr ac yn drwyadl, ac nad ydynt wedi datgelu unrhyw beth i boeni yn ei gylch.    

Mae ein cyfundrefn archwilio a chynnal a chadw wedi ymsefydlu'n broses weithredu gadarn, ond wrth gwrs rydym am ddiogelu'r system ar gyfer y dyfodol a sicrhau ein bod yn ymwybodol o ddatblygiadau technolegol o fewn y gyfundrefn statudol newydd. A dyna pam ein bod yn cynnal rhaglen o dreialon technoleg ar draws mwy na 70 o domenni categori C a D. Bydd canlyniadau'r treialon yn llywio technoleg hirdymor a strategaethau monitro cyfundrefn reoli'r dyfodol. Yn y cyfamser, drwy adfer mwy hirdymor, polisi Llywodraeth Cymru yw nodi cyfleoedd posibl i droi tomenni nas defnyddir yn asedau buddiol i gymunedau. Nid yn unig y bydd hyn yn cyflawni ein nod diogelwch craidd, ond fel y mae llawer o Aelodau wedi nodi, gall greu manteision economaidd, sgiliau newydd a mwy o gyflogaeth i ardaloedd sydd eu hangen. Yn y pen draw, bydd yr opsiwn gorau yn dibynnu ar bob tomen benodol, gan gynnwys statws y perygl a derbynleoedd, fel y cymunedau sydd o'i chwmpas. Gall adfer tomen gynnig cyfleoedd gwerthfawr i ymateb i'r argyfyngau hinsawdd a natur drwy adeiladu rhwydwaith ecolegol a gwella gwytnwch ecosystemau. Er enghraifft, mae adfer tirlithriad Tylorstown yn cynnwys creu dolydd blodau gwyllt o'r malurion a dynnwyd o'r domen. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig deall beth y gellir ei wneud. 

Rwyf am ailadrodd rhywbeth a ddywedais mewn cwestiynau y bore yma, os caf ofyn i'r Llywydd am ei hamynedd am un eiliad; nid wyf am ailadrodd popeth a ddywedais yno. Nid wyf yn mynd i wneud sylwadau ar gais cynllunio neu cyn-gynllunio penodol, ond mae'r broses y mae'n rhaid iddo fynd drwyddi yn drwyadl. Mae'n cynnwys yr holl faterion y mae'r holl Aelodau wedi'u codi heddiw, gan gynnwys tarfu ar gymunedau lleol. Mae'n ymwneud â pholisi glo Llywodraeth Cymru yn fy marn i, a bydd yn rhaid iddo fynd drwy'r prosesau hynny'n drylwyr. Nid wyf yn mynd i wneud sylwadau o gwbl ar ei rinweddau neu fel arall, ond hoffwn dawelu meddwl yr Aelodau fod y broses honno ar waith ac yn cael ei gorfodi'n drylwyr.

Hefyd, rwyf am ichi wybod ein bod yn dilyn y datblygiadau yn Ffos-y-fran yn agos gyda rhywfaint o bryder. Rwy'n cadarnhau bod Llywodraeth Cymru a'n partneriaid yn y sector cyhoeddus yn gweithio ar y cyd â Chyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful i sicrhau diogelwch y gymuned, i roi sicrwydd ac i sicrhau bod y safle'n cael ei adfer yn unol â'r cynlluniau gwreiddiol. Rydym eisoes yn monitro'r sefyllfa'n agos, ac rwyf wedi trefnu cyfarfod ag arweinydd y cyngor ddydd Iau 13 Mehefin. Cyfarfûm â Dawn Bowden, yr Aelod lleol, heddiw gan ei bod am rannu rhai o'i phryderon. Yn y cyfamser, rwyf wedi rhoi sicrwydd i gyngor Merthyr Tudful fod Llywodraeth Cymru ar gael i ddarparu cymorth a chefnogaeth lle bo hynny'n bosibl, ac mae hynny'n cynnwys darparu cyllid i sicrhau bod asesiadau annibynnol yn cael eu cynnal o bryderon llifogydd ac effeithiau amgylcheddol posibl. Byddaf yn atgyfnerthu'r neges honno pan welaf yr arweinydd yn fuan iawn. 

Yn fwy cyffredinol ar gyllid, mae Llywodraeth Cymru wedi egluro ein hymrwymiad i chwarae ein rhan yng ngwytnwch hirdymor ein tomenni glo. Fodd bynnag, mae'r achos dros weld Llywodraeth y DU yn cyfrannu hefyd yn glir ac yn gymhellol, ac ar y pwynt hwn, rwy'n teimlo bod yn rhaid imi roi sylw i araith Joel, a wnaeth fy syfrdanu a dweud y gwir. Mae'n ddrwg gennyf rannu manylion personol yma. Bu farw fy nhad-cu o'r ysgyfaint du. Bu farw ym mis Mehefin 1940, dair wythnos ar ôl iddo glywed bod ei fab hynaf wedi cael ei ladd ar HMS Glorious. Gadawodd fy mam-gu 38 oed gyda chwech o blant i'w magu a dim iawndal o unrhyw fath, ac nid yw'r ffaith fod rhai teuluoedd cyfoethog o Gymru wedi adeiladu ambell beth yn ein dinasoedd yn gwneud unrhyw iawn am hynny. Nid oes gennyf eiriau am weddill yr araith honno felly rwy'n credu ei bod yn well ei gadael yno, ond mae gwaddol hir o ecsbloetio ledled ein holl gymunedau, ym mhob un o'n teuluoedd. Roedd fy nhad hefyd yn löwr. Bu yntau farw o ganser hefyd, bron yn sicr oherwydd ei hanes glofaol. Ni allaf brofi hynny, ond mae bron yn sicr. Bydd hynny'n wir mewn nifer o deuluoedd ar draws Cymru. Mae dweud nad yw hynny'n ecsbloetio yn mynd â fy ngwynt, a dweud y gwir.

Mae presenoldeb y tomenni glo hyn yn mynd yn ôl ymhell cyn datganoli, ac mae'n siomedig iawn fod Llywodraeth y DU yn gwrthod cydnabod ei chyfrifoldeb moesol i helpu i ariannu'r rhaglen adfer hon. Rydym yn ei godi ar bob cyfle; mae fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans a minnau wedi ei godi droeon gyda gwahanol Ysgrifenyddion Gwladol—maent yn tueddu i newid cryn dipyn. Bob tro y daw un newydd, rydym yn ei godi eto. Ni fethodd ein Prif Weinidog blaenorol unrhyw gyfle i'w godi; rwy'n siŵr na fydd y Prif Weinidog newydd yn methu unrhyw gyfle ychwaith. Cyfrifoldeb moesol Llywodraeth y DU yw adfer gwaddol treftadaeth ddiwydiannol y DU gyfan, nid dim ond y darnau y mae'n eu hoffi. Ond yn sail i'r holl waith hwn mae datblygiad y Bil tomenni nas defnyddir, a fydd yn mynd ati i foderneiddio'r ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â thomenni glo, rhywbeth sydd ei angen yn fawr. Bydd y Bil mwyngloddiau a chwareli, tomenni nas defnyddir, yn diwygio cyfreithiau sydd wedi dyddio ynghylch diogelwch tomenni ac yn rhoi mwy o dawelwch meddwl i'r bobl sy'n byw yn eu cysgod. Bydd yn ymgorffori cyfundrefn reoleiddio gynaliadwy hirdymor ac addas i'r diben mewn cyfraith ar gyfer diogelwch tomenni nas defnyddir. Bydd yn cael ei arwain gan gorff cyhoeddus newydd sy'n canolbwyntio'n llwyr ar y gwaith, ac mae'r gwaith yn datblygu'n gyflym ar sefydlu'r corff newydd, fel y gall ddechrau gweithredu cyn gynted ag y bydd y gyfundrefn newydd yn dechrau.

Fe wnaethoch chi sôn mewn cryn dipyn o fanylder yno am yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud mewn perthynas â Ffos-y-fran, a nawr rydych chi'n siarad am y ddeddfwriaeth newydd sydd ar y ffordd. A fydd honno'n cynnwys gweithfeydd glo brig eraill, fel yr un y soniais amdano ym Mhwll y Dwyrain?

Felly, un o'r pethau y bydd yn rhaid inni ei wneud yw sicrhau bod y gwahanol gyfundrefnau'n plethu gyda'i gilydd, a mater i'r pwyllgorau craffu fydd sicrhau ein bod wedi gwneud hynny. Felly, nid yw pwll glo brig sy'n weithredol yn domen nas defnyddir; mae'n cael ei ddefnyddio wrth gwrs. Ac felly bydd y pontio rhwng pwll sydd mewn defnydd a phwll nas defnyddir yn rhywbeth y bydd yn rhaid inni edrych arno'n ofalus, i wneud yn siŵr, wrth i waith glo brig orffen bod yn waith glo brig, ei fod yn trosglwyddo i'r gyfundrefn newydd mewn ffordd ddi-dor a chyda'r holl weithredwyr cywir yn chwarae eu rhan yn y newid hwnnw. Felly, bydd sicrhau bod ymylon y ddwy gyfundrefn yn cyd-fynd â'i gilydd yn rhan fawr o'r drafodaeth ar y Bil newydd. Mae gorgyffwrdd hefyd gyda'r corff llywodraethu amgylcheddol y byddwn yn ei gyflwyno yn fuan wedi hynny. Mae angen inni sicrhau bod y cyfundrefnau'n cyd-fynd â'i gilydd a bod pob un yn arwain at un arall, fel y bo'n briodol.

Felly, rwyf am orffen drwy ddweud ein bod yn cytuno y dylai, y gall ac y bydd ein cymunedau tomenni glo yn haeddu bod yn ddiogel, nawr ac yn y dyfodol. Dyna'r flaenoriaeth yn y pen draw i'r rhaglen ac i'r Llywodraeth. Byddwn yn defnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael i ni i ddatblygu'r rhaglen yn gyflym, gan fanteisio ar y cyfleoedd i ymateb i'n hargyfyngau hinsawdd a natur. Rwy'n parhau i fod yn ddiolchgar i'n partneriaid allweddol am eu cefnogaeth i gyflawni a datblygu'r gwaith hwn, yn enwedig yr Awdurdod Glo a'n partneriaid awdurdod lleol, sydd eisoes wedi gwneud llawer o waith. Ond Lywydd, rwy'n mynd i alw eto ar Lywodraeth y DU i gydnabod ei rôl ei hun a chwarae ei rhan yn adfer y tomenni hyn ar draws ein cymunedau. Ond yn y cyfamser, edrychaf ymlaen at gyflwyno'r Bil yn yr hydref. Diolch.

 Delyth Jewell to reply to the debate.

Thank you, Llywydd, and thank you to everyone who has taken part in this debate.

Wel, diolch, Joel, er bod yn rhaid imi anghytuno â'r hyn a ddywedoch chi. Cafodd ein gweithwyr eu hecsbloetio, naill ai gan berchnogion pyllau neu'n wir, y meistri haearn. Ger Merthyr fe welwch fedd y diwydiannwr Richard Crawshay. Yr unig eiriau ar ei fedd yw 'God forgive me'. Fe wyddai, yn union fel y byddai perchnogion pyllau glo wedi gwybod, sut y byddai'n cael ei farnu pan âi i gwrdd â'i grëwr.

Nawr, diolch i Hefin am yr ymyriad a wnaeth i sôn am Senghennydd. Dim ond hanner diwrnod o gyflog a gafodd ei dalu i'r menywod y lladdwyd eu gwŷr yn y trychineb hwnnw, oherwydd digwyddodd y ffrwydrad cyn i'w shifft ddod i ben. Nid yw'n realiti amgen i ddweud bod y dynion hyn a'u cymunedau wedi cael eu hecsbloetio.

Diolch, Sioned. Atgoffodd Sioned ni o'r creithiau yng nghwm Tawe sy'n dal i gael eu teimlo heddiw, gan gynnwys mewn ysgolion, a'r pryder a deimlir gan drigolion. Gyda safleoedd glo agored, siaradodd am wagleoedd llawn dŵr. Nawr, clywodd y pwyllgor newid hinsawdd yn ddiweddar gan Climate Cymru am Ffos-y-fran, ac fe wnaethant sôn am syllu i'r gwagle. Nawr, fel arfer, byddem yn defnyddio'r ymadrodd hwnnw ar gyfer argyfwng dirfodol, ond nid bygythiad dirfodol o bell sy'n wynebu'r cymunedau hyn; mae'n real ac yn ddiymwad. Siaradodd Hefin nid yn unig am yr hyn a ddigwyddodd gyda Senghennydd, ond ynghylch rhai o'r pryderon sydd gan nifer o Aelodau am yr hyn a allai fod yn digwydd ym Medwas. Rwy'n gwybod y byddwch chi, fel fi, yn poeni am rai o'r tomenni risg uwch, lle nad oes gan y cwmnïau preifat gymaint o ddiddordeb mewn mynd i mewn a'r hyn sy'n mynd i ddigwydd gyda nhw. Fy nadl o hyd yw nad wyf yn credu y dylai hyn fod yn gyfrifoldeb cwmnïau preifat; dylai fod yn gyfrifoldeb Llywodraeth, ac yn wir dylai San Steffan dalu tuag at hyn. Mae'r twll sydd wedi ei agor yma, yn llythrennol ac yn drosiadol, yn deillio o fethiannau San Steffan.

Nododd Heledd sut mae'r straeon sy'n cael eu hadrodd yn Big Pit yn ymwneud â theuluoedd y glowyr yn ogystal â'r glowyr eu hunain, a chyflyrau'r ysgyfaint y dioddefai gwragedd glowyr ohonynt am eu bod yn golchi dillad eu gwŷr. Soniodd Heledd am drychineb Albion. Mae rhes o feddau ym mynwent Llanfabon lle gorwedd dynion anhysbys a laddwyd yn nhrychineb Albion, na ellir eu hadnabod. Cafodd y glowyr hyn eu hecsbloetio, Lywydd, y rhai ag iddynt enwau, a'r dienw.

Nawr, siaradodd Rhianon am bryderon ei hetholwyr am yr hyn sy'n digwydd, unwaith eto o bosibl, gyda Sirhywi, a'r pryder y gallai cwmnïau sy'n cael eu hysgogi gan elw ecsbloetio tirweddau. Ni ddylai adfer tomen lo gostio i'n cymunedau eto. Siaradodd Peredur am y cynigion hyn hefyd a sut mae pryder y gallai cloddio am lo ddigwydd dan gochl adfer, a phryder y gallai osod cynsail ar gyfer yr hyn a allai ddigwydd ar draws y maes glo.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am eich sylwadau hefyd. Rwy'n cytuno bod cyhoeddi'r data wedi bod yn werthfawr iawn—un ffynhonnell o ymddiriedaeth, fel rydych chi'n ei roi. Rwy'n dal i bwyso ar y Llywodraeth i gynnwys safleoedd glo brig yn y ddeddfwriaeth sydd ar y ffordd. Mae ffenomena tomenni glo, safleoedd glo brig a sut y cânt  eu trin, yn gysylltiedig. Ac mae'n ddrwg iawn gennyf am yr hyn a ddigwyddodd i'ch teulu. Diolch am rannu hynny. Bydd y rheini'n straeon a fydd yn cael eu rhannu ar draws Cymru, ac maent yn bwysig ac mae'n rhaid inni eu cofio, oherwydd mae'n rhaid inni ddysgu o'n hanes.

Am ddegawdau, ni wnaed unrhyw gyfraith i reoli'r risg yr oedd y tomenni'n ei chreu; ni wastraffwyd unrhyw amser yn meddwl am yr hyn a allai fynd o'i le pe bai'r rwbel yn dechrau llithro tan y diwrnod tyngedfennol, erchyll yn 1966 pan ddisgynnodd baw a slyri ar yr ysgol yn Aberfan, gan ladd 144 o bobl, 116 ohonynt yn blant. Deffrodd yr hunllef honno rai pobl o'u hirgwsg, ond ni chollodd neb eu swydd, ni chafodd neb ei ddwyn i gyfrif. Na—nid oedd cysgod Aberfan yn ymestyn mor bell â choridorau San Steffan. Fe wnaethant ddewis edrych y ffordd arall, ac ni fydd y cywilydd hwnnw byth yn cael ei olchi oddi ar eu dwylo, ac ni chaiff y baw na'r slwtsh o'r tomenni hyn mo'i sgrwbio oddi arnynt hyd nes eu bod yn ystyried yr hyn a wnaethant. Fe wnaethant ddifetha ein tirweddau a'i alw'n gynnydd. Cynnydd na chafodd ei basio ymlaen i'r glowyr, er na chafodd eu hysbryd nhw erioed mo'i bylu, Lywydd.

Dros y blynyddoedd diwethaf rwyf wedi bod yn falch o weithio ochr yn ochr â chyn-lowyr a gafodd eu hamddifadu o'u pensiynau, sgandal arall y mae San Steffan wedi goruchwylio drosti, ac mae'r slogan y mae'r ymgyrchwyr hynny wedi'i fabwysiadu yn un emosiynol: 'Gydag anadl olaf dynion a dorrwyd.' Na, ni phylwyd ysbryd y glowyr. Dywedais yn gynharach fod ein Cymoedd wedi cael eu siapio gan waith glo, nid yn unig y tirweddau, ond ein pobl, penderfyniad y glowyr i greu cymunedau gwell i'w plant, gan adeiladu neuaddau glowyr a llyfrgelloedd, cynnal cyfarfodydd ac eisteddfodau. Rwy'n meddwl yn aml am eiriau Harri Webb, am hen ddynion Dowlais yn hel atgofion am y dynion yn dod allan o'r cwbs yng ngorsaf Caeharris, dynion, meddent, gyda 90 y cant o lwch a allai daro C uchaf fel pe na bai erioed yn bodoli. Yr aberthau a wnaed gan y dynion hynny, yr erchyllterau a ddioddefasant, ac eto gyda'u hanadl olaf, roeddent yn canu. 

Er cof ac anrhydedd y glowyr a fu farw a'r rhai a oroesodd, mae'n rhaid gwneud iawn o'r diwedd am bechodau'r gorffennol. Mae gwaddol y gwaith glo wedi bod yn greulon. Mae clirio'r tomenni yn un peth a all wneud iawn, caniatáu i San Steffan gael un peth yn iawn i'r glowyr o'r diwedd, glanhau'r clwyfau a adawyd ar eu hysgyfaint a'n tirwedd, a thalu eu tâl i blant y glowyr. Os oes ynddynt unrhyw wedduster neu rinwedd yn weddill, byddent yn gwneud hyn, ac yn talu o'r diwedd am gamweddau'r gorffennol.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting until voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

The first vote this afternoon will be on item 3, Stage 4 of the Senedd Cymru (Members and Elections) Bill and, in accordance with section 111A(3) of the Government of Wales Act 2006 and Standing Order 26.50A, I have made a statement relating to a protected subject matter. As the Bill contains protected subject matters, in accordance with Standing Order 26.50B, the motion requires the support of at least 40 Members for the Bill to be passed. I call for a vote on the motion tabled in the name of Mick Antoniw. Open the vote. Close the vote. In favour 43, no abstentions, 16 against, and therefore the motion is agreed. [Applause.]

Y bleidlais nesaf, a bydd yn rhaid imi gofio peidio â phleidleisio yn y bleidlais nesaf. Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Cymru—

—on coal tips and opencast mine remediation, and I call for a vote on the motion without amendment tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 45 against. Therefore the motion is not agreed.

The next vote is on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote on amendment 1. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 41 against. And therefore amendment 1 is not agreed.

Amendment 2 is next, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 41 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.

Amendment 3 is next tabled, in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 30, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 3 is agreed.

Amendment 4 is next, in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 41 against. Therefore, the amendment is not agreed.

And now a vote on the motion as amended.

Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions, 16 against. Therefore the motion as amended is agreed.

That concludes voting for today, but it does not conclude our work for this afternoon.

Os gall yr Aelodau gadael y Siambr yn dawel, gan fod gennym y ddadl fer ar ôl i'w chynnal.

So, when there is some silence in the Chamber, I'm happy for Alun Davies to present his short debate. Alun Davies.

Diolch yn fawr iawn. Fe fydd y Llywydd, rwy'n siŵr, yn cytuno â mi mai un o'r golygfeydd harddaf wrth i chi yrru ar hyd yr A470 a'r A44, fel y mae'r ddau ohonom wedi'i wneud ar sawl achlysur, yw gweld y barcutiaid yn hedfan yn uchel a'u gweld yn dychwelyd i'w tiroedd nythu yng nghanolbarth Cymru. Rwy'n credu ei fod yn un o lwyddiannau mawr y blynyddoedd diwethaf.

Yn sicr, rwy'n cofio pan euthum i'r coleg yn Aberystwyth ym 1982, nid fyddech yn gweld llawer iawn o farcutiaid wrth ichi yrru i fyny drwy Bowys ac i mewn i Geredigion. Ond erbyn heddiw rydych chi'n eu gweld yn hedfan. Rwyf wedi eu gweld uwchben yr harbwr yn Aberystwyth, ac rwyf wedi eu gweld i lawr drwy Fannau Brycheiniog, a hyd yn oed yn cyffwrdd â Blaenau Gwent. Mae'n un o'r straeon llwyddiant mawr.

Cefais fy atgoffa o hynny pan ymwelais â Chanolfan Adar Ysglyfaethus Prydain yn yr Ardd Fotaneg Genedlaethol Cymru yn Llanarthne ychydig wythnosau yn ôl. Cefais fy nghyflwyno i Atlantis, eryr cynffonwen 30 oed. Fe'i gwelais yn hedfan ac yn plymio o gwmpas y ganolfan yno. Roedd yn olygfa wych, yn olygfa hyfryd, ac yn un ysbrydoledig, ac roedd hefyd yn emosiynol iawn. Collwyd y rhywogaeth eiconig a mawreddog hon o Gymru.

Y tro diwethaf y cofnodwyd eryr cynffonwen yng Nghymru oedd ym Mhort Talbot, o bob man—mae'r Dirprwy Lywydd yn mynd i'w gadair nawr—yng Nghynffig, mewn gwirionedd, ym 1888. Mae ein tirwedd wedi bod yn wag o eryrod cynffonwen ers dros 150 o flynyddoedd. Mae'n bwynt pwysig, oherwydd rydym yn dweud 'eryrod cynffonwen' heddiw, ond yn fwy cyffredin byddem yn eu hadnabod wrth gwrs fel 'eryrod môr'. Mae hwnnw'n bwynt pwysig oherwydd mae'n dweud wrthych chi am bwy ydynt a ble maent yn tueddu i fyw.

Pan ymwelais ag Atlantis yn y ganolfan adar ysglyfaethus, cyfarfûm â chynrychiolwyr Ailgyflwno Eryrod yng Nghymru, sef Ymddiriedolaeth Cadwraeth Bywyd Gwyllt Durrell yn gweithio mewn partneriaeth ag Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Gwent i adfer y rhywogaeth arbennig hon a gollwyd i awyr, arfordiroedd, aberoedd, gwlyptiroedd, afonydd a llynnoedd Cymru.

Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau wedi cael cyfle ddoe i gyfarfod â Sophie-lee Williams, sy'n arwain y prosiect ac sy'n gyrru'r prosiect i ailgyflwyno eryr y môr i Gymru, yn y diwrnod ecoleg a gawsom yma ddoe. Cawsom i gyd gyfle i edrych a siarad â hi am yr ymchwil y mae hi'n ei harwain i sicrhau ein bod yn gallu adfer y rhywogaeth odidog hon i'w chartref hanesyddol yng Nghymru. Mae'r gwaith y mae Sophie-lee yn ei arwain yn hollol eithriadol. Rydym yn dysgu ei bod hi'n ddiogel i ddod â'r eryr cynffonwen yn ôl i Gymru.

Mae'n hanfodol ein bod yn sicrhau ei bod yn ddiogel iddynt ddychwelyd, ac nid wyf yn golygu diogel i ni na diogel i rywogaethau presennol neu dda byw, ond yn ddiogel iddynt hwy hefyd. Mae angen inni sicrhau bod digon o fwyd, fod yna le perffaith i fyw, ac mae angen inni sicrhau bod pawb yng Nghymru yn hapus i weld poblogaeth yr eryr yn ôl yma eto.

Dros y blynyddoedd, mae'r rhaglen wedi casglu ymchwil o ansawdd uchel, a wnaed gan Brifysgol Caerdydd, ar ddichonoldeb adfer eryrod môr i Gymru. Gan ddefnyddio'r ymchwil hwn, fe edrychir am safle rhyddhau addas ar hyn o bryd, yn ne-ddwyrain Cymru mwy na thebyg, yn y gobaith o sefydlu poblogaeth fridio o chwech i 10 pâr, drwy ryddhau chwech i 12 o adar ifanc y flwyddyn dros gyfnod o bum mlynedd. Mae'r prosiect bellach wedi sicrhau safle rhyddhau addas ac rydym yn gobeithio y gwelwn adar yn bridio eto yng Nghymru yn y dyfodol agos. 

Ond efallai mai'r cwestiwn cyntaf y mae'n rhaid inni ei ateb yw: beth y byddent yn ei fwyta? Gellir dod o hyd i'r ateb i'r cwestiwn yn yr ateb i'r cwestiwn canlynol: ble maent yn mynd i fyw? Mae gan yr eryr cynffonwen adenydd llydan mawr fel bwncath. Mae hefyd yn sborionwr, eto fel bwncath. Maent yn byw ar yr arfordir a'u prif fwydydd yw gwylanod, adar dŵr a physgod. Maent yn cadw ein poblogaeth wylanod i lawr, ac mae digon o'u hoff bysgod, adar dŵr, mamaliaid a chelanedd ar gael o fewn ac o amgylch unrhyw ardal ryddhau bosibl i sicrhau bod digon o ysglyfaeth ar gael.

Mae ardal aber afon Hafren wedi cael ei dewis oherwydd bod ganddi gynefin, adnoddau naturiol ac ysglyfaeth addas ar gael ar gyfer yr eryrod môr hyn. Mae aber afon Hafren yn dal 3,552 km sgwâr o gynefin addas sy'n gallu cynnal hyd at 50 o barau bridio, 1,700 km sgwâr o gynefin addas ar ochr Cymru, a thua'r un faint ar ochr Lloegr. Mae lle i ehangu hyd yn oed gan fod môr Hafren yn ehangach yn cynnwys digon o gynefin i gefnogi gwasgariad bridio yn y dyfodol hefyd.

Ond yn bwysicach fyth, a ydym ni fel pobl, a ydym ni fel poblogaeth, eisiau gweld eryrod môr yn cael eu hailgyflwyno? Rwy'n falch fod yr Aelod dros Sir Fynwy wedi aros ar gyfer y ddadl hon, oherwydd credaf ei fod yn gyfraniad pwysig i'w wneud, a hoffwn ei weld yn cyfrannu at y ddadl hon. Mae Ailgyflwyno Eryrod yng Nghymru wedi gofyn i bobl mewn sioeau sirol, 'Sut y byddech chi'n teimlo ynghylch gweld yr eryr cynffonwen yn dychwelyd i Gymru?' Mae dros 90 y cant o bobl wedi dweud eu bod o blaid hynny, ond rydym yn gwybod bod pobl o'i blaid oherwydd fe wyddom, ac rydym wedi gweld pobl yn cefnogi ailgyflwyno rhywogaethau eraill hefyd. Ac rydym hefyd yn gwybod bod yn rhaid inni weithio gyda thirfeddianwyr a ffermwyr i sicrhau bod bywoliaeth pobl a'r adar hyn yn gallu cyd-fyw mewn cytgord.

Mae canfyddiadau'r astudiaeth yn dangos bod pryderon y cyhoedd yn gysylltiedig â chamsyniadau ynghylch y risg i bobl, anifeiliaid anwes, bywyd gwyllt a da byw. Mae Natural England wedi canfod nad oes tystiolaeth fod eryrod yn ysglyfaethu ar ŵyn lle maent yn byw ochr yn ochr â ffermydd defaid yr iseldir yn Ewrop, ac mae'n bwysig cyfleu nad yw'r dystiolaeth Ewropeaidd hon, a'r dystiolaeth o Loegr, yn dangos unrhyw effeithiau andwyol ar bobl, anifeiliaid anwes, bywyd gwyllt na da byw. 

Maent hefyd yn enwog am eu harferion hedfan trawiadol. Ddirprwy Lywydd, pan fo Atlantis yn plymio ar draws y safle rhyddhau yn Llanarthne, a wyddech chi ei fod yn un o'r pethau harddaf y gallwch eu gweld yn agos? Gan y bydd llawer ohonom wedi cerdded bryniau a mynyddoedd ein gwlad—a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud hynny'n rheolaidd—byddwn wedi gweld yr adar ysglyfaethus a welwn yn hedfan yn uchel uwch ein pennau, ond pan fydd yr aderyn hwn yn hedfan ac yn plymio'n isel drosom, gwelwn fawredd go iawn y rhywogaeth hon.

Ac rwy'n gobeithio—ac rwyf am orffen gyda'r pwynt hwn, oherwydd rwy'n gwybod bod yr Aelod dros Sir Fynwy yn dymuno dweud gair—rwy'n gobeithio y bydd cael ein hysbrydoli gan lwyddiant y barcutiaid yn ein hysbrydoli i wneud mwy, oherwydd mae hyn yn ymwneud â byw mewn cytgord â'n gilydd, ac mae'n ymwneud â sicrhau nad ydym yn ailgyflwyno un rhywogaeth sydd mewn perygl o achosi anawsterau i eraill, ond mae hefyd yn ymwneud â'r math o wlad rydym am ei gweld hefyd.

Pan oeddwn i'n tyfu fyny, nid oedd unrhyw farcutiaid i'w gweld, ond mae fy mab bellach yn byw yn sir Frycheiniog ac mae'n eu gweld yn rheolaidd. Mae ganddo werthfawrogiad newydd a gwahanol o'r bywyd gwyllt o'n cwmpas. Ac rwy'n gobeithio—ac rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu cyffwrdd ar hyn yn ei ymateb i'r ddadl hon—yn y dyfodol, gobeithio y gallwn sicrhau bod ecoleg Cymru yn gyfoethog, fod ecoleg Cymru yn cynrychioli'r hyn yw ein gwlad, ac y gall ecoleg Cymru fod yn sail nid yn unig i economi, fel y credaf fod yn rhaid iddo fod, y gall fod, ac y mae eisoes, ond gall yr ecoleg hefyd fod yn rhan o bwy ydym ni ac o bwy ydym am fod yn y dyfodol.

Felly, Ddirprwy Lywydd, gyda'r ychydig eiriau hyn y prynhawn yma, rwy'n gobeithio y gallwn gefnogi prosiect a dechrau trafodaeth ynglŷn â sut y gallwn sicrhau y bydd yr adar hardd hyn yn cael eu gweld, eu gwerthfawrogi, eu hedmygu a'u mwynhau gan genedlaethau'r dyfodol. Diolch yn fawr iawn.

A gaf i ddiolch i chi, Alun, am roi ychydig eiliadau o'ch amser i mi? Mae'n drueni nad oes mwy o bobl yma i wrando ar hyn. Rwy'n credu ei bod yn ganmoladwy ein bod bob amser yn ymdrechu i ailgyflwyno rhywogaeth lle gallwn, a'i fod yn ymwneud â'r ffordd yr awn ati i wneud hynny, a'i wneud yn iawn, oherwydd yn aml mae yna ganfyddiadau ac ofnau a phryderon, ac yn amlwg iawn, gyda'r eryr cynffonwen, gyda lled adenydd yr aderyn yn 8 troedfedd ac yn pwyso 10 i 15 pwys, mae'n eithaf amlwg fel ffermwr y gallai fod gennych bryderon ynghylch ysglyfaethu tir neu ofnau eraill ynghylch rheoli stoc a da byw. Fel y soniais ddoe wrth Sophie ar ôl eich cyflwyniad, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a fynegais wrthi, pan ystyriwn gyflwyno pethau fel hyn, y bydd yna bryder mawr ar y cychwyn. Felly, mae'r strategaethau cyfathrebu, yr ymgysylltiad, yr addysg yn mynd i fod yn hollol sylfaenol i alluogi proses esmwyth ar gyfer y math hwn o beth.

Fel y soniwch, gwelais sut mae barcutiaid wedi poblogi. Nid oes llawer iawn o flynyddoedd er pan na fyddech chi ond yn eu gweld ar y ffordd i Raeadr, lle gallech chi weld y ganolfan barcutiaid yno, ond nawr rwy'n eu gweld dros fy fferm fy hun, yn yr un ardal ag yr awgrymwn y gallai'r eryr hyn ei phoblogi. Felly, mae yna straeon llwyddiant enfawr yn gysylltiedig â hyn, ac rwy'n credu bod y rhan addysg mor bwysig. Esboniodd Sophie wrthyf sut y bydd yn cymryd peth amser i'r adar ifanc hynny dyfu a mabwysiadu'r ardal lle cânt eu rhyddhau cyn bod unrhyw obaith iddynt ddod at ei gilydd i boblogi. Felly, er fy mod yn cefnogi gweld pethau'n symud ymlaen, rwy'n teimlo hefyd y bydd angen imi fod yn llais i'r bobl dan sylw, a dyna pam rwy'n credu ei bod mor bwysig gwneud yn siŵr fod y strategaeth gymunedol, strategaeth ymgysylltu â'r gymuned, yn ei lle, i sicrhau bod pawb yn gallu manteisio ar y cyfleoedd a allai ddod yn sgil hyn. Diolch.

I call on the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to respond to the debate. Huw Irranca-Davies. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac mae’n bleser mawr ymateb i’r ddadl hon, a diolch i hyrwyddwr eryr cynffonwen y Senedd am ei gyflwyniad huawdl i’r ddadl bwysig hon, ac i chi hefyd, Peter, am eich sylwadau ar y ffordd y down â phobl gyda ni, pan ystyriwn ailgyflwyno rhywogaethau, ac egluro beth a wnawn hefyd.

Fe ddechreuoch chi drwy sôn am ailgyflwyno'r barcud. Pan oeddech chi a minnau’n gyd-Weinidogion, yn gweithio gyda’n gilydd ar ddau ben gwahanol i’r M4, roedd ailgyflwyno’r barcud wedi hen ddechrau. Rwy'n cofio mynd i ysgol ddinesig yn Newcastle upon Tyne, lle'r oedd yr ysgol wedi ailfrandio ei hun o amgylch y barcud. Dyna oedd symbol yr ysgol, ac roeddent yn dweud wrthyf, wrth imi fynd i mewn am baned a sgwrs gyda'r plant yno, 'Edrychwch uwch eich pen yn yr awyr', a phan gyrhaeddais gyntaf, ni allwn gweld unrhyw farcutiaid; pan gerddais allan, ar y ffordd allan o'r sgwrs gyda'r plant, gwelais chwe barcud uwch dinas Newcastle upon Tyne. Mae’n dangos yr hyn y gallwn ei wneud a sut y gall gyffroi pobl hefyd, ac ysbrydoli pobl, pan fyddwn yn gwneud hyn yn llwyddiannus ac yn dda.

Ond yn wir, fel y dywed fy nghyfaill, roedd yr eryrod cynffonwen mawreddog, yr eryrod môr, yn olygfa gyffredin dros Gymru ar un adeg. Mae llawer o gyfeiriadau yn ein llenyddiaeth Gymraeg a’n llên gwerin a’n traddodiadau at y rhywogaeth eiconig hon. Maent yn greaduriaid mawreddog, ac maent i'w gweld yn eang mewn llawer o ardaloedd arfordirol. Maent yn dal i’w gweld o bryd i'w gilydd dros Gymru, ond wrth gwrs nid ydynt yn preswylio yma mwyach. Mewn gwirionedd fe’u gwelais ddiwethaf oddi ar arfordir gorllewinol Norwy, ar gwch pysgota yn mynd allan i’r ynys a elwir ar lafar gwlad yn ‘ynys yr adar’, ac maent yn greaduriaid sy’n ysbrydoli’n fawr.

Prosiect gan Brifysgol Caerdydd yw Ailgyflwyno Eryrod yng Nghymru, y cyfarfu Alun â nhw yn yr ardd fotaneg genedlaethol, sy’n darparu tystiolaeth i weld a yw amgylchedd Cymru heddiw yn dal i fod yn addas ar gyfer eryrod aur ac eryrod cynffonwen. Maent wedi gwneud ymchwil helaeth iawn, ac ar hyn o bryd maent yn gweithio gydag Ymddiriedolaeth Cadwraeth Bywyd Gwyllt Durrell a nifer o gymunedau ar adeiladu consensws gyda phobl leol o blaid adfer ac ailgyflwyno. Yn wir, bûm yn sgwrsio’n fyr iawn ddoe am y prosiect, yn y digwyddiad bioamrywiaeth gwych a gynhaliwyd yma yn y Senedd gan ein cyd-Aelod Carolyn Thomas.

Nawr, o bryd i'w gilydd, gwelir eryrod cynffonwen yn hedfan drosodd ac yn hela neu'n chwilota yng Nghymru, ac maent yn hanu o boblogaethau yn Ynysoedd Heledd, Iwerddon ac Ynys Wyth. Mae'n edrych yn debygol y gallent aros a bridio pe bai ein cynefinoedd yn fwy croesawgar, ac mae achos cryf dros atgyfnerthu'r presenoldeb ymylol ac achlysurol hwn gyda gwaith wedi'i dargedu, pan fydd yr amodau'n ddeniadol i eryrod.

Yr allwedd yw sicrhau cynefin addas a fydd yn caniatáu iddynt ffynnu heb aflonyddwch na niwed. Ond mae Cymru'n wlad fach. Mae llawer o bobl yn defnyddio ein cefn gwlad, a gall hyn ei wneud yn llai deniadol i eryrod ac i bobl ac eryrod fyw gyda'i gilydd mewn cytgord. Dyma beth o'r gwaith y mae'n rhaid inni ei wneud. Yn wir, roedd erledigaeth achlysurol, ac wedi'i thargedu weithiau, yn rheswm mawr yn sail i ddirywiad eryrod cynffonwen ac eryrod aur, yn enwedig saethu adar ysglyfaethus a sborionwyr, neu hyd yn oed wenwyno wrth dargedu rhywogaethau eraill yn ddiwahân.

Mae'r ddau weithgaredd yn anghyfreithlon, ond maent yn parhau. Yn wir, mae fy swyddogion yn gweithio gyda'r heddlu ar gynyddu gorfodaeth yn erbyn y ddau fath o erledigaeth. Heddiw ddiwethaf, cyfarfûm â chydgysylltydd troseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt Cymru, cyfarfod rhagarweiniol, ond buom yn trafod erledigaeth adar ysglyfaethus ymhlith llawer o faterion eraill. Ond mae Ailgyflwyno Eryrod yng Nghymru ac Ymddiriedolaeth Cadwraeth Bywyd Gwyllt Durrell yn gobeithio ymgysylltu â Chymdeithas Saethu a Chadwraeth Prydain ar raglen addysg hefyd.   

Mae ystyriaethau gofalus i'w gwneud mewn unrhyw gynnig i ailgyflwyno rhywogaethau yng Nghymru, gan gynnwys eryrod. Bydd unrhyw gynnig o'r fath yn galw am drwydded gan Gyfoeth Naturiol Cymru ar ôl ei ystyried yn ddyledus drwy ymgynghoriad cyhoeddus. Byddai addasrwydd cynefinoedd a'r effeithiau ar fywyd gwyllt a defnydd tir presennol yn rhan o'r broses benderfynu. Fodd bynnag, bydd cydnabyddiaeth fod Cymru eisoes o fewn cwmpas helaeth eryrod ar hyn o bryd yn helpu'r broses honno. Ar y sail honno, cafodd poblogaeth ymylol Cymru o'r bele ei hatgyfnerthu'n llwyddiannus gan Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Vincent. Nid yw'n annhebyg yn hynny o beth. 

Ond fel y nododd Alun yn gywir ddigon, mae hyn i gyd yng nghyd-destun ein hangen i gymryd camau uchelgeisiol ac integredig i roi natur yn ôl ar y llwybr i adferiad. Rydym wedi ymrwymo'n gadarn yma yng Nghymru i adfer bioamrywiaeth ar gyfer rhywogaethau a chynefinoedd. Dyna pam ein bod wedi cyhoeddi'r Papur Gwyn sy'n cynnwys ein cynigion i sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol i Gymru, cyflwyno dyletswydd statudol a sefydlu targedau i ddiogelu ac adfer bioamrywiaeth. Dyna pam mae ein rhaglen Rhwydweithiau Natur bellach wedi buddsoddi dros £30 miliwn dros y ddwy flynedd ddiwethaf i gefnogi'r gwaith o gyflawni amrywiaeth o brosiectau daearol, morol a dŵr croyw, gyda'r nod o wella gwytnwch ein rhwydwaith o safleoedd gwarchodedig. Mae hyn yn cynnwys ymchwil ar faelgwn, gwarchod gylfinirod, gwella glaswelltiroedd, cael gwared ar rwystrau afonydd i bysgod mudol, adfer morfa heli a phethau eraill.  

Gyda llaw, Alun, roeddwn yn falch iawn ddoe o gyhoeddi cyllid ychwanegol o dros £17 miliwn ar gyfer y rhaglen Rhwydweithiau Natur ar gyfer y flwyddyn i ddod, 2024-25, a fydd yn helpu i gyflawni ein hymrwymiad i gyflawni'r rhaglen bwysig hon ar raddfa fwy. Bydd y cyllid hwn, ymhlith pethau eraill, yn caniatáu rownd arall o gyllid Rhwydweithiau Natur, a ddarperir mewn partneriaeth â CNC a Chronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Mae eisoes wedi cefnogi 65 o brosiectau a bydd yn gallu gwneud mwy nawr. Bydd yn caniatáu cyfleoedd ar gyfer prosiectau ar raddfa fawr gan barhau i annog ymgysylltiad â'r gymuned i warchod safleoedd pwysig. 

O ran rhywogaethau, un enghraifft wych yn hyn yw prosiect Cysylltiadau Gylfinir Cymru, a ariennir ar hyn o bryd o dan y gronfa Rhwydweithiau Natur, i gefnogi poblogaeth fridio o gylfinirod o bwysigrwydd rhyngwladol. Mae'r prosiect yn cwmpasu saith ardal bwysig i gylfinirod, o Fryniau Clwyd i Fannau Brycheiniog, lle ceir cyfleoedd sy'n gwneud y mwyaf o adferiad y gylfinir yn ogystal â—a dyma'r peth pwysig—darparu amodau i gynefinoedd eraill a rhywogaethau eraill allu ffynnu a goroesi.

I ategu hyn ceir prosiect Natur am Byth CNC. Mae'n bartneriaeth go iawn. Mae'n rhan o'n dull yma yng Nghymru, sy'n darparu rhaglen dreftadaeth naturiol ac allgymorth fwyaf y wlad i achub rhywogaethau rhag diflannu ac i ailgysylltu pobl â natur. Mae hyn yn rhan ohono hefyd—dod â phobl a natur at ei gilydd gyda'r ddealltwriaeth honno. Mae'r prosiect wedi ailgyflwyno pethau fel y tormaen Gwyddelig, rhywogaeth a oedd wedi diflannu yn y gwyllt yng Nghymru ers degawdau. Mae wedi trawsleoli o leiaf 20 rhywogaeth er mwyn cryfhau poblogaethau gwyllt presennol sydd mewn perygl o ddiflannu yng Nghymru, gan gynnwys hadu gwelyau wystrys brodorol newydd yn Aberdaugleddau a gollwyd drwy or-ecsbloetio, rhyddhau larfa pryfed afon y sali melyn prin i afon Dyfrdwy, a threial byd-eang cyntaf i frechu coed derw ym Mhowys gyda'r polypor derw ffwng ysgwydd eithriadol o brin. Mae'r rhain yn bethau sy'n arwain yn fyd-eang.

Mae ein partneriaethau natur lleol hefyd yn parhau i fod yn allweddol ar gyfer cyflawni camau bioamrywiaeth lleol gyda'r awdurdodau lleol. Rydym wedi rhoi cyllid o £11.5 miliwn yn 2023-24, drwy Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, i gyflawni prosiectau sy'n bwysig i bobl yn eu cymunedau ledled Cymru. Maent yn darparu cyngor bioamrywiaeth, maent yn hyrwyddo cyfleoedd cyllido a chydweithio, ac maent yn grymuso grwpiau cymunedol. Ac mae hyn i gyd yn ymwneud â chyd-destun adfer natur a bioamrywiaeth, gan ddarparu'r cynefin hwnnw.

Mae'r gwaith ar yr archwiliad dwfn bioamrywiaeth yn parhau i fynd rhagddo'n gyflym iawn, gyda'r holl bartneriaid yno yn cydweithio i lunio cynllun gweithredu i weithredu argymhellion, sy'n gosod y sylfeini ar gyfer cyflawni ein rhwymedigaethau rhyngwladol yng Nghymru, gan gynnwys yr ymrwymiadau 30x30. Mae'r holl ddarnau hyn o'r jig-so yn dod at ei gilydd, a bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn allweddol wrth symud hyn yn ei flaen gyda'n holl bartneriaid, gan gyflawni ein huchelgeisiau mewn perthynas â'r targed 30x30 a'r argyfwng natur, yn ogystal â chynhyrchu bwyd a phopeth arall. Roedd ein hymgynghoriad—mae bellach wedi cau—yn cynnwys cynigion yn haen gyffredinol y cynllun ffermio cynaliadwy y bydd 10 y cant o bob fferm yn cael ei reoli fel cynefin, a gwobrwyo ffermwyr am hynny. Bydd hyn o fudd i ystod eang o rywogaethau a bydd yn gam sylweddol tuag at ein targedau natur a hinsawdd.

Mae cymaint mwy y gallwn siarad amdano, a gallwn bob amser fod yn llawer mwy blaengar ac uchelgeisiol o ran y ffordd y symudwn y pethau hyn yn eu blaenau. Rwy'n gobeithio'n fawr, un diwrnod, y byddwn yn gallu gweld yr adar eiconig, mawreddog hyn yn ein hawyr uwchben Cymru unwaith eto. Soniais fy mod wedi eu gweld ar fy ymweliad â Norwy. Fe ddywedaf gyfrinach wrthych: euthum allan yno ar long gyda Gweinidog yr amgylchedd Norwy ar y pryd, a oedd ei hun yn gapten llong, yr holl ffordd allan—tua dwy awr o daith ar draws y moroedd gyda'r awyr las yno—gan anelu tuag at ynys yr adar. Gallech eu gweld yn y pellter, fel llun creon plant o aderyn. Gallech weld lled enfawr eu hadenydd yno, wrth imi fynd tuag atynt. Ac yn union fel roeddwn yn agosáu atynt, yn ddigon agos i'w gweld mewn gwirionedd, dywedodd y criw camera teledu a oedd gyda ni, 'Weinidog, a gawn ni eich cyfweld chi nawr i ddweud wrthym am yr adar godidog hyn?' Felly, fe wneuthum droi fy nghefn arnynt, gwneud y cyfweliad, a gymerodd tua 20 munud, ac erbyn imi orffen y cyfweliad, roeddem yn hwylio i ffwrdd. Dim ond yn y pellter y'u gwelais. Felly, rwy'n edrych ymlaen at yr amser pan allaf eu gweld yn agos eto, ac yn ein hawyr yma uwchben Cymru, gobeithio. Diolch yn fawr iawn am y ddadl bwysig hon. Diolch yn fawr iawn.

Thank you to the Cabinet Secretary, and to Alun and Peter for their contributions. That brings today's proceedings to a close.