Y Cyfarfod Llawn
Plenary
28/06/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni fydd y cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Carolyn Thomas.
Good afternoon, and welcome, all, to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda will be questions to the Minister for Economy, and the first question this afternoon is from Carolyn Thomas.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi prosiectau cysylltedd digidol yng Ngogledd Cymru? OQ59751
1. How is the Welsh Government supporting digital connectivity projects in North Wales? OQ59751
Thank you for the question. In addition to delivering a range of projects and schemes across north Wales, including our £56 million broadband roll-out, Access Broadband Cymru and local broadband fund schemes, we also work with the UK Government and Ambition North Wales projects to improve digital connectivity across the region.
Diolch am eich cwestiwn. Yn ogystal â chyflawni amrywiaeth o brosiectau a chynlluniau ar draws gogledd Cymru, gan gynnwys ein cynllun cyflwyno band eang gwerth £56 miliwn, Allwedd Band Eang Cymru a chynlluniau'r gronfa band eang lleol, rydym hefyd yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a phrosiectau Uchelgais Gogledd Cymru i wella cysylltedd digidol ar draws y rhanbarth.
Thank you for that answer, Minister. Llywydd, I'd like to ask if the Minister would join me in welcoming the efforts of the North Wales Economic Ambition Board, Bangor University and others to establish north Wales as a 5G innovation region within the UK. This, in combination with other initiatives, such as the north Wales growth deal, will assist in bringing much-needed improvements in broadband connectivity to households and businesses in the region. Please could you ensure, as Minister, that the Welsh Government will provide all possible support in these efforts? Diolch.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Lywydd, hoffwn ofyn a wnaiff y Gweinidog yn ymuno â mi i groesawu ymdrechion Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, Prifysgol Bangor ac eraill, i sefydlu gogledd Cymru fel rhanbarth arloesi 5G yn y DU. Bydd hyn, ar y cyd â mentrau eraill, megis bargen twf gogledd Cymru, yn helpu i ddarparu gwelliannau mawr eu hangen mewn cysylltedd band eang i gartrefi a busnesau yn y rhanbarth. A fyddech cystal â sicrhau, fel Gweinidog, y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu pob cymorth posibl yn yr ymdrechion hyn? Diolch.
Yes, I'm happy to give the assurance. I'm interested in the work that is already being done. I'm particularly keen to support partners across north Wales, including the ambition board, to make sure that Wales gets a proper share of the £40 million fund announced by the UK Government in April of this year, to ensure that we do support practical 5G innovation and delivery across north Wales. It's part of what we'll be able to do, and, of course, we're in the fortunate position of having it to build on with the work already being undertaken in Bangor University in the digital processing centre, and I think there's more to come for the future.
Rwy'n hapus i roi'r sicrwydd hwnnw. Mae gennyf ddiddordeb yn y gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo. Rwy’n arbennig o awyddus i gefnogi partneriaid ar draws gogledd Cymru, gan gynnwys y bwrdd uchelgais, i sicrhau bod Cymru’n cael cyfran briodol o’r gronfa £40 miliwn a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU ym mis Ebrill eleni, er mwyn sicrhau ein bod yn cefnogi darpariaeth ac arloesedd 5G ymarferol ar draws gogledd Cymru. Mae'n rhan o'r hyn y byddwn yn gallu ei wneud, ac wrth gwrs, rydym yn y sefyllfa ffodus o'i gael i adeiladu arno gyda'r gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo ym Mhrifysgol Bangor yn y ganolfan brosesu ddigidol, ac rwy'n credu bod mwy i ddod yn y dyfodol.
Last summer, I joined National Trust Cymru for a visit to the upper Conwy catchment project and a meeting with Cwm Community Action Group to discuss the lack of mobile coverage in Cwm Penmachno. In a subsequent meeting with Digital Mobile Spectrum Limited—DMSL—and Cwm Community Action Group, we discussed the shared rural network programme. DMSL, I'm sure you're aware, is a joint venture between the four UK mobile network operators, or MNOs, to work for a disruption-free digital life for people across the UK. The shared rural network, with £532 million from MNOs and £500 million from the UK Government, aims to extend coverage in north Wales to 83 per cent 4G coverage from all MNOs, and 98 per cent from at least one MNO, and, across Wales, to 80 per cent from all MNOs, and 95 per cent from at least one mobile network operator. As we heard, you can't have connectivity without the infrastructure. What engagement are you having with DMSL accordingly?
Yr haf diwethaf, ymunais ag Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru ar ymweliad â phrosiect dalgylch uwch Conwy a chyfarfod â Grŵp Gweithredu Cymunedol Cwm i drafod y diffyg signal ffonau symudol yng Nghwm Penmachno. Mewn cyfarfod dilynol gyda Digital Mobile Spectrum Limited—DMSL—a Grŵp Gweithredu Cymunedol Cwm, buom yn trafod rhaglen y rhwydwaith gwledig a rennir. Mae DMSL, fel y gwyddoch rwy'n siŵr, yn fenter ar y cyd rhwng pedwar gweithredwr rhwydwaith ffonau symudol y DU i weithio i sicrhau bywyd digidol heb unrhyw amhariadau i bobl ledled y DU. Nod y rhwydwaith gwledig a rennir, gyda £532 miliwn gan y gweithredwyr rhwydweithiau ffonau symudol a £500 miliwn gan Lywodraeth y DU, yw ymestyn darpariaeth 4G yng ngogledd Cymru i 83 y cant gan bob un o'r gweithredwyr rhwydweithiau ffonau symudol, a 98 y cant gan o leiaf un o'r gweithredwyr rhwydweithiau ffonau symudol, a ledled Cymru, i 80 y cant gan bob un o'r gweithredwyr rhwydweithiau ffonau symudol, a 95 y cant gan o leiaf un o'r gweithredwyr rhwydweithiau ffonau symudol. Fel y clywsom, ni allwch gael cysylltedd heb y seilwaith. Pa gysylltiad sydd rhyngoch chi a DMSL ynglŷn â hynny?
I met with Julia Lopez, before her maternity leave, in the UK Government, because, of course, the challenge here is this isn't a devolved area, but we recognise that the UK Government's programme to actually improve connectivity should reach 85 per cent of homes. That means there are others where mobile connectivity will be the reality of ensuring that there is proper connectivity within them. I'm more than happy to check again with my officials about their specific engagement with the organisations you refer to, to make sure that it's planned into our activity, because we will still need to make sure that we're filling in some of the gaps that exist in the UK Government programme. But I think it stands, to add to my earlier answer to Carolyn Thomas, about what we are already doing to improve connectivity in north Wales.FootnoteLink
Rwyf wedi cyfarfod â Julia Lopez, cyn ei chyfnod mamolaeth, yn Llywodraeth y DU, oherwydd, wrth gwrs, yr her yma yw nad yw hwn yn faes datganoledig, ond rydym yn cydnabod y dylai rhaglen Llywodraeth y DU i wella cysylltedd gyrraedd 85 y cant o gartrefi. Golyga hynny fod yna eraill lle mai cysylltedd ffonau symudol fydd realiti sicrhau bod cysylltedd priodol ynddynt. Rwy'n fwy na pharod i ofyn eto i fy swyddogion pa gysylltiad penodol a fu gyda'r sefydliadau y cyfeiriwch atynt, i sicrhau bod hynny wedi'i gynllunio yn ein gweithgarwch, gan y bydd angen inni sicrhau ein bod yn llenwi rhai o'r bylchau sy’n bodoli yn rhaglen Llywodraeth y DU. Ond i ychwanegu at fy ateb cynharach i Carolyn Thomas, rwy'n credu ei fod yn ategu'r hyn rydym eisoes yn ei wneud i wella cysylltedd yn y gogledd.FootnoteLink
I very much welcome the question from Carolyn Thomas. As someone who sat as an unpaid member on the 5G project consortium with Bangor University and those industry partners, it's clear to me, Minister, that we do have a real opportunity in this space in north Wales. I welcome the ongoing support from the Welsh Government in this non-devolved area, but, crucially, we do need collaboration between the Welsh and, importantly, the UK Government. So, I wonder, Minister, what further conversations you can have with UK Government Ministers to ensure that they understand the opportunities in front of us in north Wales.
Rwy'n croesawu cwestiwn Carolyn Thomas yn fawr. Fel rhywun a fu'n aelod di-dâl o gonsortiwm y prosiect 5G gyda Phrifysgol Bangor, a’r partneriaid diwydiant, mae’n amlwg i mi, Weinidog, fod gennym gyfle gwirioneddol yn y maes hwn yng ngogledd Cymru. Rwy'n croesawu'r cymorth parhaus gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn sydd heb ei ddatganoli, ond yn hollbwysig, mae arnom angen cydweithrediad rhwng Cymru, ac yn bwysig, Llywodraeth y DU. Felly, Weinidog, tybed pa sgyrsiau pellach y gallech eu cael gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU i sicrhau eu bod yn deall y cyfleoedd sydd gennym yng ngogledd Cymru.
Funnily enough, I mentioned the meeting I'd had with Julia Lopez before maternity leave, and had a subsequent meeting with John Whittingdale, who's covering her maternity leave, on a range of areas. And one of the areas we do need to get right is the roll-out for broadband connectivity and, like I say, filling in the gap that exists, once the 85 per cent target is reached. So, again, this does build on Carolyn Thomas's question and the work of the digital signal processing centre. We're in discussions with them about the support we may be able to provide, in addition to the support that the north Wales ambition board has provided. But it is crucial there is a constructive and pragmatic conversation with the UK Government, otherwise we won't provide the connectivity that communities and businesses need for them to be able to undertake what are now fairly normal functions of life. But I'm optimistic—cautiously optimistic—that we'll find a way through.
Yn rhyfedd ddigon, soniais am y cyfarfod a gefais gyda Julia Lopez cyn ei chyfnod mamolaeth, a chefais gyfarfod dilynol i drafod ystod o feysydd gyda John Whittingdale, sydd yn y swydd dros ei chyfnod mamolaeth. Ac un o'r meysydd y mae angen inni eu cael yn iawn yw darparu cysylltedd band eang, ac fel y dywedaf, llenwi'r bwlch sy'n bodoli, pan fydd y targed o 85 y cant wedi'i gyrraedd. Felly, unwaith eto, mae hyn yn adeiladu ar gwestiwn Carolyn Thomas a gwaith y ganolfan prosesu signalau digidol. Rydym mewn trafodaethau gyda nhw ynglŷn â'r cymorth y gallem ei ddarparu, yn ychwanegol at y cymorth y mae bwrdd uchelgais gogledd Cymru wedi’i ddarparu. Ond mae'n hanfodol cael sgwrs adeiladol a phragmatig gyda Llywodraeth y DU, neu fel arall, ni fyddwn yn darparu'r cysylltedd sydd ei angen ar gymunedau a busnesau er mwyn iddynt allu cyflawni'r hyn sydd bellach yn agweddau gweddol normal o'n bywydau. Ond rwy'n optimistaidd—yn ofalus optimistaidd—y down o hyd i ffordd ymlaen.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau diweithdra yng Nghymru? OQ59746
2. What action is the Welsh Government taking to reduce unemployment in Wales? OQ59746
We continue to invest in employability programmes that we either run or fund from the Welsh Government. Two good examples are Communities for Work Plus, which is delivered by local authorities, and ReAct+. Together with Jobcentre Plus—a UK Government function—we have in place a wide range of measures to help support unemployed people into work.
Rydym yn parhau i fuddsoddi mewn rhaglenni cyflogadwyedd y mae Llywodraeth Cymru naill ai’n eu rhedeg neu’n eu hariannu. Dwy enghraifft dda yw Cymunedau am Waith a Mwy, a gyflenwir gan awdurdodau lleol, a ReAct+. Ynghyd â Canolfan Byd Gwaith—un o swyddogaethau Llywodraeth y DU—mae gennym ystod eang o fesurau ar waith i helpu i gefnogi pobl ddi-waith i gael gwaith.
Thank you, Minister. As you know, the latest data shows that, despite a UK-wide improving picture, Wales continues to fall behind in terms of employment and continues to see a rise in unemployment. According to the latest Open University's business barometer report, 69 per cent of small and medium-sized enterprises are currently facing skills shortages in Wales. This is a dramatic increase on last year's report, where only 32 per cent believed that finding the right skill set was the single biggest challenge facing businesses. The demand for jobs is out there, Minister; we just need the Welsh Government to invest in the workforce. With that in mind, what is the Welsh Government going to do in order to ensure the reversal of this incredibly disappointing trend?
Diolch, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae’r data diweddaraf yn dangos, er bod y darlun yn gwella ledled y DU, fod Cymru’n parhau i fod ar ei hôl hi o ran cyflogaeth, ac yn parhau i weld cynnydd mewn diweithdra. Yn ôl adroddiad baromedr busnes diweddaraf y Brifysgol Agored, mae 69 y cant o fentrau bach a chanolig eu maint yn wynebu prinder sgiliau yng Nghymru ar hyn o bryd. Mae hyn yn gynnydd dramatig ar adroddiad y llynedd, pan oedd ond 32 y cant yn unig yn credu mai dod o hyd i’r set sgiliau gywir yw'r her fwyaf sy’n wynebu busnesau. Mae’r galw am swyddi yno, Weinidog; y cyfan sydd ei angen yw i Lywodraeth Cymru fuddsoddi yn y gweithlu. Gyda hynny mewn golwg, beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i’w wneud i sicrhau bod y duedd hynod siomedig hon yn cael ei gwrthdroi?
Well, there are a couple of points to make in response. The first is on the employment and unemployment figures. As I and the First Minister have set out, actually, on the figures themselves, it's important not to over-rely on another month's worth of figures, because the Office for National Statistics figures do show a rise in unemployment, whereas, actually, the pay-as-you-earn figures over the last year show an increase in employees of 1.5 per cent in Wales. The last month's figures show a 0.3 per cent increase. Now, it's unusual to then have the ONS figures come out and say something entirely different. So, we do need to understand what's going on in that picture, and, to be fair, ONS are looking to increase the size of the labour force survey they undertake to try to make sure that those figures are more reliable and don't have to wait for the annual population survey.
When it comes to skills, this is directly related to our overall budget, which, as you will know, is reducing in value. You'll also know that, in the area of skills, we have unhelpful competition from the UK Government cutting across us. It would be much better, in the way in which we work practically with Jobcentre Plus local management and offices, if we had that sort of relationship with the UK Government. It is about both the direction and the value of shared prosperity funds. It is also about pragmatic policy making. And that, I think, would be a good deal for this place, and respecting devolution. It would also, crucially, be a good deal for businesses and for people who are looking to improve their skills to improve their prospects of work.
Wel, mae un neu ddau o bwyntiau i’w gwneud mewn ymateb. Mae'r cyntaf yn ymwneud â'r ffigurau cyflogaeth a diweithdra. Fel rwyf i a’r Prif Weinidog wedi'i ddweud, ar y ffigurau eu hunain, mae’n bwysig peidio â dibynnu’n ormodol ar werth mis arall o ffigurau, gan fod ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos cynnydd mewn diweithdra, tra bo’r ffigurau talu wrth ennill dros y flwyddyn ddiwethaf yn dangos cynnydd o 1.5 y cant yn nifer y cyflogeion yng Nghymru. Mae'r ffigurau ar gyfer y mis diwethaf yn dangos cynnydd o 0.3 y cant. Nawr, mae'n anarferol wedyn i ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol fod yn dweud rhywbeth hollol wahanol. Felly, mae angen inni ddeall beth sy'n digwydd yn y cyswllt hwnnw, ac a bod yn deg, mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn edrych ar gynyddu maint yr arolwg y maent yn ei gynnal o'r llafurlu i geisio sicrhau bod y ffigurau hynny'n fwy dibynadwy ac nad oes angen aros am yr arolwg blynyddol o'r boblogaeth.
O ran sgiliau, mae hyn yn uniongyrchol gysylltiedig â’n cyllideb gyffredinol, sydd, fel y gwyddoch, yn lleihau yn ei gwerth. Fe fyddwch hefyd yn gwybod, ym maes sgiliau, fod gennym gystadleuaeth niweidiol gan Lywodraeth y DU yn torri ar ein traws. Byddai’n llawer gwell, o ran y ffordd rydym yn gweithio’n ymarferol gyda swyddfeydd a rheolwyr lleol Canolfan Byd Gwaith, pe bai gennym berthynas debyg gyda Llywodraeth y DU. Mae a wnelo â chyfeiriad a gwerth cronfeydd ffyniant cyffredin. Mae a wnelo hefyd â llunio polisi pragmatig. A chredaf y byddai hynny'n fargen dda i'r lle hwn, ac yn parchu datganoli. Byddai hefyd, yn hollbwysig, yn fargen dda i fusnesau, ac i bobl sy’n awyddus i wella eu sgiliau er mwyn gwella eu rhagolygon gwaith.
Minister, I was pleased to see the announcement you made with the education Minister last week about rolling out a scheme whereby young people at risk of leaving education and becoming unemployed are provided with meaningful work experience to ensure that they can reconnect with their learning and are encouraged to develop their aspirations. What role do you believe that this initiative, working alongside, for example, the young person's guarantee, could play in reducing unemployment, and youth unemployment in particular, here in Wales?
Weinidog, roeddwn yn falch o weld y cyhoeddiad a wnaethoch gyda’r Gweinidog addysg yr wythnos diwethaf am gyflwyno cynllun lle mae pobl ifanc sydd mewn perygl o adael addysg a dod yn ddi-waith yn cael profiad gwaith ystyrlon i sicrhau y gallant ailgysylltu â’u dysgu a'u bod yn cael eu hannog i ddatblygu eu dyheadau. Pa rôl y credwch y gallai’r fenter hon, gan weithio ochr yn ochr, er enghraifft, â’r warant i bobl ifanc, ei chwarae yn lleihau diweithdra, a diweithdra ymhlith pobl ifanc yn benodol, yma yng Nghymru?
Thank you for the question. I'm very pleased that we've been able to announce a £0.5 million investment in tailored work experience. It follows a successful pilot in the area, undertaken with year 10 learners that Careers Wales undertook. And this is about providing work experience for young people to gain an opportunity to look at their own prospects in the world of the work, and to re-engage in some of their learning as well, to make sure that the learning itself is both interesting and directed to their potential future careers, and to enhance their opportunities to go into the world of work. And this does underpin the work we are trying to do across the country in the young person's guarantee, to ensure that we don't have a lost generation. This again is further evidence of us using budgets that are under pressure, but still investing in the future, and supporting young people to make sure they can plan a successful future here in Wales.
Diolch am y cwestiwn. Rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu cyhoeddi buddsoddiad o £0.5 miliwn mewn profiad gwaith wedi'i deilwra. Mae hynny’n dilyn cynllun peilot llwyddiannus yn y maes, a gyflawnwyd gan Gyrfa Cymru gyda dysgwyr blwyddyn 10. Ac mae a wnelo hyn â rhoi profiad gwaith i bobl ifanc gael cyfle i edrych ar eu rhagolygon eu hunain yn y byd gwaith, ac i ailgysylltu â rhywfaint o addysg hefyd, er mwyn sicrhau bod y dysgu ei hun yn ddiddorol ac yn berthnasol i'w gyrfaoedd posibl yn y dyfodol, ac i wella eu cyfleoedd i fynd i fyd gwaith. Ac mae hyn yn sail i'r gwaith rydym yn ceisio ei wneud ledled y wlad gyda'r warant i bobl ifanc, i sicrhau nad oes gennym genhedlaeth goll. Mae hyn eto’n dystiolaeth bellach ein bod yn defnyddio cyllidebau sydd o dan bwysau, ond yn dal i fuddsoddi yn y dyfodol, ac yn cefnogi pobl ifanc i sicrhau eu bod yn gallu cynllunio dyfodol llwyddiannus yma yng Nghymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Minister, this morning, I had the pleasure of hosting a breakfast briefing with the Federation of Small Businesses and Economic Intelligence Wales to discuss some of the challenges facing businesses here in Wales. Of course, many of those challenges are macro-economic and fall under the remit of the UK Government. However, it was made very clear that there are several actions the Welsh Government can take to support businesses in Wales at this time too, and one of those actions is improving the skills landscape. I heard your earlier answer, but the reality is that you are responsible for skills. So, can you tell us what steps the Welsh Government is taking to support businesses to ensure they can fill their skills need and can recruit, retain and upskill staff?
Diolch, Lywydd. Weinidog, y bore yma, cefais y pleser o gynnal brecwast briffio gyda’r Ffederasiwn Busnesau Bach a Dirnad Economi Cymru i drafod rhai o’r heriau sy’n wynebu busnesau yma yng Nghymru. Wrth gwrs, mae llawer o’r heriau hynny'n rhai macro-economaidd ac yn rhan o gylch gwaith Llywodraeth y DU. Fodd bynnag, fe’i gwnaed yn glir iawn fod sawl cam y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i gefnogi busnesau yng Nghymru ar hyn o bryd hefyd, ac un o'r camau hynny yw gwella'r dirwedd sgiliau. Clywais eich ateb yn gynharach, ond y gwir amdani yw mai chi sy'n gyfrifol am sgiliau. Felly, a allwch ddweud wrthym pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi busnesau i sicrhau eu bod yn gallu diwallu eu hanghenion sgiliau ac yn gallu recriwtio, cadw ac uwchsgilio staff?
We have a range of programmes—for example, I have announced more money, together with the education Minister, for personal learning accounts. We have all the advice that businesses can get through Business Wales themselves. We continue to invest in our apprenticeship programme as well. I’ve unfortunately had to indicate that the delivery of 125,000 new apprenticeships will take an extra year. That directly comes back to the honesty that it’s important to have with business—I’m sure you’ve told them this yourself—about the reality of the pressure on our budgets, about the reality of the shared prosperity fund being redirected. Previously, money from former European funds funded over 5,000 apprentices a year. That’s money that has been redirected somewhere else. We also have unhelpful competition and a poorly designed Multiply programme. Previously, that money would have come here and we could have made better use of it. So, we do continue to invest in skills and in productivity. They’d be in a much better place for all of us if there was clarity about responsibility, not competition and if we had the budget we were promised we would have, with the full replacement of EU funds, rather than having over £1 billion taken away from us over three years.
Mae gennym ystod o raglenni—er enghraifft, rwyf wedi cyhoeddi rhagor o arian, ynghyd â'r Gweinidog addysg, ar gyfer cyfrifon dysgu personol. Mae gennym yr holl gyngor y gall busnesau ei gael drwy Busnes Cymru eu hunain. Rydym yn parhau i fuddsoddi yn ein rhaglen brentisiaethau hefyd. Yn anffodus, rwyf wedi gorfod nodi y bydd y nod o ddarparu 125,000 o brentisiaethau newydd yn cymryd blwyddyn ychwanegol. Mae hynny'n enghraifft uniongyrchol o'r gonestrwydd y mae'n bwysig ei gael gyda busnesau—rwy'n siŵr eich bod wedi dweud hyn wrthynt eich hun—ynglŷn â realiti'r pwysau ar ein cyllidebau, ynglŷn â realiti ailgyfeirio'r gronfa ffyniant gyffredin. Yn flaenorol, roedd arian o'r hen gronfeydd Ewropeaidd yn ariannu dros 5,000 o brentisiaid y flwyddyn. Mae hwnnw'n arian sydd wedi'i ailgyfeirio i rywle arall. Mae gennym hefyd gystadleuaeth niweidiol, a rhaglen Lluosi, sydd wedi'i chynllunio'n wael. Yn flaenorol, byddai'r arian hwnnw wedi dod yma, a gallem fod wedi gwneud gwell defnydd ohono. Felly, rydym yn parhau i fuddsoddi mewn sgiliau ac mewn cynhyrchiant. Byddent mewn lle llawer gwell i bob un ohonom pe ceid eglurder ynghylch cyfrifoldeb, nid cystadleuaeth, a phe bai gennym y gyllideb a addawyd i ni, gydag arian yn lle holl gronfeydd blaenorol yr UE, yn hytrach na thros £1 biliwn yn cael ei gymryd oddi wrthym dros dair blynedd.
Well, Minister, as you know, my committee is looking at post-EU funding, and I'm sure you'll welcome our report when we will publish it in due course.
Now, Minister, the Welsh Labour manifesto for the 2021 Senedd elections committed to promoting good-quality skills in the areas where we know the economy will grow and to strengthen regional skills partnerships to ensure supply meets the changing economic needs of Wales. Now, prior to the Senedd elections, the then Economy, Infrastructure and Skills Committee undertook two particularly important inquiries in relation to skills, one on regional skills partnerships and one on degree apprenticeships. Now, those reports made a series of very important recommendations to the Welsh Government on ways in which the Government could improve the system, and we should be seeing the benefits of implementing those recommendations now. So, therefore, Minister, can you tell us whether the Welsh Government has now fully implemented the recommendations of both of those committee reports?
Wel, fel y gwyddoch, Weinidog, mae fy mhwyllgor yn edrych ar gyllid ôl-UE, ac rwy'n siŵr y byddwch yn croesawu ein hadroddiad pan fyddwn yn ei gyhoeddi maes o law.
Nawr, Weinidog, roedd maniffesto Llafur Cymru ar gyfer etholiadau'r Senedd yn 2021 yn ymrwymo i hyrwyddo sgiliau o ansawdd da yn y meysydd lle gwyddom y bydd yr economi yn tyfu ac i gryfhau partneriaethau sgiliau rhanbarthol er mwyn sicrhau bod y cyflenwad yn diwallu anghenion economaidd newidiol Cymru. Nawr, cyn etholiadau'r Senedd, cynhaliodd Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar y pryd ddau ymchwiliad arbennig o bwysig mewn perthynas â sgiliau, un ar bartneriaethau sgiliau rhanbarthol ac un ar radd-brentisiaethau. Nawr, gwnaeth yr adroddiadau hynny gyfres o argymhellion pwysig iawn i Lywodraeth Cymru ar ffyrdd y gallai'r Llywodraeth wella'r system, a dylem fod yn gweld manteision rhoi'r argymhellion hynny ar waith bellach. Felly, Weinidog, a allwch ddweud wrthym p'un a yw Llywodraeth Cymru bellach wedi rhoi argymhellion y ddau adroddiad pwyllgor ar waith yn llawn?
No, I don't think we'd say we've fully implemented them. I think it's not a fair test to try to say that they should all have been fully implemented now, given what has happened in the intervening period, and given the reality of the different challenges we now face ahead of us.
I look forward to reading the committee report. I'm sure I'll broadly welcome it. I may not welcome every single recommendation on every single page, but I look forward to receiving the report. And, of course, one of your Members, Hefin David, has undertaken a report for the education Minister, which is directly relevant to me, on how we look to improve not just the skills landscape, but the connectivity and the choices for young people. I'm looking forward to a constructive debate on that report. But, in a range of areas where there is growth and growth potential—think about aerospace, think about broader advanced manufacturing, think about the semiconductor world—these are all areas where it's possible to have degree programmes that work with them. We already see degree apprentices, we already see people who gain degree-level qualifications through the world of work. And our challenge is how we work alongside businesses to make sure the opportunities that come from investing in our workforce are real, and the bargain between the Government and public funds, and the clarity we can provide and what businesses themselves are prepared to invest not just in front-line workers, but crucially to invest in the quality and the skills of leaders and managers as well. That's one of the areas of the economy in Wales where we need to see more investment and more appreciation of the value of that for those individuals, for the companies and the businesses they run and, of course, the workers they're responsible to and for.
Na, ni chredaf y byddem yn dweud ein bod wedi eu rhoi ar waith yn llawn. Ni chredaf ei fod yn brawf teg ceisio dweud y dylai pob un ohonynt fod wedi'u rhoi ar waith yn llawn bellach, o ystyried yr hyn sydd wedi digwydd yn y cyfamser, ac o ystyried realiti'r heriau gwahanol rydym yn eu hwynebu bellach.
Edrychaf ymlaen at ddarllen adroddiad y pwyllgor. Rwy'n siŵr y byddaf yn ei groesawu at ei gilydd. Efallai na fyddaf yn croesawu pob argymhelliad ar bob tudalen, ond rwy'n edrych ymlaen at dderbyn yr adroddiad. Ac wrth gwrs, mae un o'ch Aelodau, Hefin David, wedi cyflawni adroddiad ar ran y Gweinidog addysg, sy'n uniongyrchol berthnasol i mi, ar sut y ceisiwn wella nid yn unig y dirwedd sgiliau, ond y cysylltedd a'r dewisiadau ar gyfer pobl ifanc. Edrychaf ymlaen at drafodaeth adeiladol ar yr adroddiad hwnnw. Ond mewn ystod o feysydd lle mae twf a photensial twf—meddyliwch am awyrofod, meddyliwch am weithgynhyrchu uwch yn fwy cyffredinol, meddyliwch am led-ddargludyddion—mae'r rhain oll yn feysydd lle mae'n bosibl cael rhaglenni gradd sy'n gweithio gyda nhw. Rydym eisoes yn gweld gradd-brentisiaethau, rydym eisoes yn gweld pobl sy'n ennill cymwysterau lefel gradd trwy fyd gwaith. A'n her yw sut y gweithiwn ochr yn ochr â busnesau i sicrhau bod y cyfleoedd sy'n deillio o fuddsoddi yn ein gweithlu yn rhai real, a'r fargen rhwng y Llywodraeth a chyllid cyhoeddus, a'r eglurder y gallwn ei ddarparu a pha fusnesau sy'n barod i fuddsoddi nid yn unig mewn gweithwyr rheng flaen, ond yn hanfodol, i fuddsoddi yn ansawdd a sgiliau arweinwyr a rheolwyr hefyd. Dyna un o'r rhannau o'r economi yng Nghymru lle mae angen inni weld mwy o fuddsoddiad a mwy o werthfawrogiad o werth hynny i'r unigolion hynny, i'r cwmnïau a'r busnesau y maent yn eu rhedeg, ac wrth gwrs, i'r gweithwyr y maent yn gyfrifol amdanynt ac yn atebol iddynt.
Minister, I think we are at a crucial point in time with the introduction of the new curriculum and with the creation of two free ports having recently been announced. We have therefore reached a critical period in my view, and we need to harness this opportunity and make some significant changes in this area. Now, you referred to the 'Transitions to Employment' report, published recently by the Member for Caerphilly, which considers the experience of professionals supporting learners in the transition from education to employment in Wales, and I hope very much the Welsh Government will respond positively to the recommendations laid out in that report too.
Now, Minister, I’ve been meeting with businesses and business organisations, and they’ve made it crystal clear to me that skills is a pressing issue and that they need more of a say on how skills are delivered here in Wales, and, of course, given the latest ONS statistics on Welsh employment rates and economic activity, it's more important than ever that you as a Government get this right. The Welsh Government must listen to businesses and ensure that there are sufficient provision, capacity and indeed resources in place to develop the skills needed for the future. So, Minister, can you tell us what discussions you're having with those delivering degree apprenticeships in Wales, and indeed vocational skills in Wales, and importantly, what discussions are you having with businesses and indeed business organisations too to ensure that all stakeholders are informing the development of skills delivery in Wales for the future?
Weinidog, credaf ein bod ar bwynt hanfodol gyda chyflwyno'r cwricwlwm newydd a chyda'r cyhoeddiad diweddar y bydd dau borthladd rhydd yn cael eu creu. Felly, rydym wedi cyrraedd cyfnod tyngedfennol, yn fy marn i, ac mae angen inni harneisio'r cyfle hwn a gwneud rhai newidiadau sylweddol yn y maes hwn. Nawr, fe gyfeirioch chi at adroddiad 'Pontio i Fyd Gwaith', a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan yr Aelod dros Gaerffili, sy'n ystyried profiad gweithwyr proffesiynol i gynorthwyo dysgwyr i bontio o addysg i gyflogaeth yng Nghymru, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb yn gadarnhaol i'r argymhellion a nodir yn yr adroddiad hwnnw hefyd.
Nawr, Weinidog, rwyf wedi bod yn cyfarfod â busnesau a sefydliadau busnes, ac maent wedi dweud yn gwbl glir wrthyf fod sgiliau'n fater pwysig a bod angen mwy o lais arnynt ynglŷn â'r modd y caiff sgiliau eu cyflenwi yma yng Nghymru, ac wrth gwrs, o ystyried ystadegau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfraddau cyflogaeth a gweithgarwch economaidd Cymru, mae'n bwysicach nag erioed eich bod chi fel Llywodraeth yn cael hyn yn iawn. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wrando ar fusnesau a sicrhau bod digon o ddarpariaeth, capasiti, ac yn wir, adnoddau ar waith i ddatblygu'r sgiliau sydd eu hangen ar gyfer y dyfodol. Felly, Weinidog, a allwch ddweud wrthym pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda'r rhai sy'n darparu gradd-brentisiaethau yng Nghymru, ac yn wir, sgiliau galwedigaethol yng Nghymru, ac yn bwysig, pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda busnesau, ac yn wir, sefydliadau busnes hefyd i sicrhau bod yr holl randdeiliaid yn llywio datblygiad y ddarpariaeth sgiliau yng Nghymru ar gyfer y dyfodol?
Well, what the Member sets out is exactly what the Government is doing. My officials have regular conversations with further education providers and higher education as well; we're continuing the roll-out of degree apprenticeships; we're doing exactly what we said we would do in our manifesto, and, of course, at almost every appearance at your committee, with your other hat on, Hefin David takes the opportunity to talk about this, to remind us of our commitments, and I've always given a positive response to that. We continue to engage directly with regional skills partnerships as well in every part of Wales, and not just my officials, but I take an interest directly in this. For example, I met businesses last week on exactly this subject—about the skills that are being provided, what that means for the learner as well, but also to make sure that those skills are directly relevant to the world of work for today. So, it's a conversation that needs to have a direct loop involving the Government, involving businesses themselves, including through our regional skills partnerships and those people providing the training and the skills for learners to make sure that they are directly relevant. I want to make sure we get good value for the public money that we invest in that, and that learners themselves get good value to enhance their career prospects.
So, I recognise the points the Member makes, and it's exactly what this Government is committed to doing, and taking advantage of the new curriculum that is broadly welcomed by people in the field of business.
Wel, mae'r Llywodraeth yn gwneud yn union yr hyn y mae'r Aelod yn ei nodi. Mae fy swyddogion yn cael sgyrsiau rheolaidd gyda darparwyr addysg bellach ac addysg uwch hefyd; rydym yn parhau i gyflwyno gradd-brentisiaethau; rydym yn gwneud yn union beth y dywedasom y byddem yn ei wneud yn ein maniffesto, ac wrth gwrs, ar bron bob ymddangosiad yn eich pwyllgor, gan wisgo eich het arall, mae Hefin David yn achub ar y cyfle i siarad am hyn, i'n hatgoffa o'n hymrwymiadau, ac rwyf bob amser wedi rhoi ymateb cadarnhaol i hynny. Rydym yn parhau i ymgysylltu'n uniongyrchol â phartneriaethau sgiliau rhanbarthol hefyd ym mhob rhan o Gymru, ac nid yn unig fy swyddogion, mae gennyf innau ddiddordeb uniongyrchol yn hyn. Er enghraifft, cyfarfûm â busnesau yr wythnos diwethaf ar yr union bwnc hwn—y sgiliau sy'n cael eu darparu, yr hyn y mae hynny'n ei olygu i'r dysgwr hefyd, ond hefyd i sicrhau bod y sgiliau hynny'n uniongyrchol berthnasol i'r byd gwaith heddiw. Felly, mae'n sgwrs sydd angen dolen uniongyrchol sy'n cynnwys y Llywodraeth, sy'n cynnwys y busnesau eu hunain, gan gynnwys drwy ein partneriaethau sgiliau rhanbarthol a'r bobl sy'n darparu'r hyfforddiant a'r sgiliau i ddysgwyr er mwyn sicrhau eu bod yn uniongyrchol berthnasol. Hoffwn sicrhau ein bod yn cael gwerth da am yr arian cyhoeddus rydym yn ei fuddsoddi yn hynny, a bod y dysgwyr eu hunain yn cael gwerth da i wella eu rhagolygon gyrfa.
Felly, rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud, a dyna'n union y mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i'w wneud, a manteisio ar y cwricwlwm newydd sydd wedi'i groesawu yn gyffredinol gan bobl ym maes busnes.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. Last week, the ONS published data on sub-regional productivity across the UK as well as the performance of city or regional growth deals within this context. On the basis of current price output per hour worked, not one of Wales's local authorities is above the UK average, and in the case of areas such as Gwynedd, Ceredigion and Powys, the gap is over 30 per cent. A simple reality is that, in Wales, our low productivity means we work longer hours for less pay, and this has largely been the situation for the best part of a quarter of a century.
Now, to their credit, early Welsh Governments did draw up targets in an effort to close the productivity gap with the rest of the UK, however these have long since been abandoned. While the Welsh Government's current economic action plan acknowledges the problem, it does nothing to commit to any specific or meaningful targets to deliver improvement in this area. So, my question is this: if the Minister does not think that targets are necessary to measure whether or not we're successfully closing that productivity gap, what methods does he think are effective in doing so?
Diolch, Lywydd. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Swyddfa Ystadegau Gwladol ddata ar gynhyrchiant is-ranbarthol ledled y DU yn ogystal â pherfformiad bargeinion dinesig neu fargeinion twf rhanbarthol yn y cyd-destun hwn. Ar sail yr allbwn prisiau presennol fesul awr a weithiwyd, nid oes yr un o awdurdodau lleol Cymru yn uwch na chyfartaledd y DU, ac yn achos ardaloedd fel Gwynedd, Ceredigion a Phowys, mae'r bwlch dros 30 y cant. Y realiti syml yw bod ein cynhyrchiant isel yng Nghymru yn golygu ein bod yn gweithio oriau hirach am lai o gyflog, a dyma fu'r sefyllfa, i raddau helaeth, am bron i chwarter canrif.
Nawr, er clod iddynt, lluniodd Llywodraethau cynnar Cymru dargedau mewn ymdrech i gau'r bwlch cynhyrchiant gyda gweddill y DU, ond mae'r rhain wedi cael eu hanghofio ers amser maith. Er bod cynllun gweithredu economaidd presennol Llywodraeth Cymru yn cydnabod y broblem, nid yw'n gwneud unrhyw beth i ymrwymo i unrhyw dargedau penodol neu ystyrlon i sicrhau gwelliant yn y maes hwn. Felly, fy nghwestiwn i yw hyn: os nad yw'r Gweinidog yn credu bod targedau yn angenrheidiol i fesur a ydym yn cau'r bwlch cynhyrchiant hwnnw'n llwyddiannus ai peidio, pa ddulliau y mae'n credu sy'n effeithiol i wneud hynny?
So, we do actually publish information on what we're doing on productivity, not just in relation to the UK overall, but in particular regions, and that's also published objectively as well, and we continue to invest resources that we do have in areas that we know will help to improve productivity, whether that's support for capital—my colleague Lesley Griffiths; there's a programme available for up to 40 per cent capital investment going to help to improve the productivity of business in the food sector. We continue, as the previous conversation has just shown with Paul Davies, to invest in the skills of individuals—that's perhaps the biggest lever we have available to us. But, actually, over the course of devolution, there has been an increase in productivity here in Wales, and it's actually been faster than most regions within the UK.
The confounder is actually in London and the south-east that significantly outperforms every other part of the UK. Boris Johnson hasn't always been straight with people in every statement he's made, but he did say, he did recognise at one point, when he talked about levelling up, he recognised that London and the south-east are significantly unequal with the rest of the UK. The challenge has been actually having a series of not just policy announcements but budget choices, working with people responsible for a number of these areas, to make sure that the resource follows the argument. That's what we still haven't seen, and I'm afraid we won't see that until we see a Labour Government with a Labour Prime Minister and Chancellor in Downing Street.
Felly, rydym yn cyhoeddi gwybodaeth ar yr hyn a wnawn ar gynhyrchiant, nid yn unig mewn perthynas â'r DU yn gyffredinol, ond mewn rhanbarthau penodol, ac mae hynny wedi'i gyhoeddi'n wrthrychol hefyd, ac rydym yn parhau i fuddsoddi adnoddau sydd gennym mewn meysydd y gwyddom y byddant yn helpu i wella cynhyrchiant, boed yn gymorth ar gyfer cyfalaf—fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths; mae rhaglen ar gael ar gyfer hyd at 40 y cant o fuddsoddiad cyfalaf a fydd yn helpu i wella cynhyrchiant busnes yn y sector bwyd. Rydym yn parhau, fel y mae'r sgwrs flaenorol newydd ei dangos gyda Paul Davies, i fuddsoddi yn sgiliau unigolion—dyna'r ysgogiad mwyaf sydd ar gael i ni, o bosibl. Ond mewn gwirionedd, ers datganoli, gwelwyd cynnydd mewn cynhyrchiant yma yng Nghymru, ac mae wedi bod yn gyflymach na'r rhan fwyaf o ranbarthau'r DU.
Y newidyn drysu, mewn gwirionedd, yw Llundain a de-ddwyrain Lloegr, sy'n perfformio'n sylweddol well na phob rhan arall o'r DU. Nid yw Boris Johnson bob amser wedi bod yn onest gyda phobl ym mhob datganiad a wnaeth, ond dywedodd unwaith, pan oedd yn sôn am ffyniant bro, ei fod yn cydnabod bod Llundain a de-ddwyrain Lloegr yn sylweddol anghyfartal â gweddill y DU. Yr her mewn gwirionedd fu cael cyfres nid yn unig o gyhoeddiadau polisi ond o ddewisiadau cyllidebol, gan weithio gyda phobl sy'n gyfrifol am nifer o'r meysydd hyn, i sicrhau bod yr adnodd yn dilyn y ddadl. Rydym yn dal i fod heb weld hynny, ac mae arnaf ofn na fyddwn yn gweld hynny hyd nes y bydd gennym Lywodraeth Lafur gyda Phrif Weinidog a Changhellor Llafur yn Stryd Downing.
It's worth remembering, obviously, that productivity isn't an abstract concept of significance only to economists; it's a fundamental measure of how the labour of a workforce is valued. I think of what Paul Krugman said:
'Productivity isn't everything, but in the long run it's almost everything. A country’s ability to improve its standard of living over time depends almost entirely on its ability to raise its output per worker.'
Of course, last week's set of ONS data is now one of a series of releases showing the weaknesses of the Welsh economy, and I have to say, as a young person—and, Llywydd, I'm not over 30 yet—all I hear is how I should be looking to get out of Wales and the rest of the UK. The outlook is bleak. I mean, what faces my generation and the generation after mine? Stagnant wages, increasing costs, being unable to afford rent or even buy our own houses. I mean, what would the Minister say to a young person today—what are the merits of staying in Wales? Because, so far in this job—I've been in the job now just over two years—all I've seen are endless strategies and warm words acknowledging that there is a problem, but very little action or progress.
Mae'n werth cofio, yn amlwg, nad cysyniad haniaethol sydd o bwys i economegwyr yn unig yw cynhyrchiant; mae'n fesur sylfaenol o werth llafur gweithlu. Rwy'n meddwl am yr hyn a ddywedodd Paul Krugman:
'Nid cynhyrchiant yw popeth, ond yn y tymor hir, mae bron â bod yn bopeth. Mae gallu gwlad i wella ei safon byw dros amser yn dibynnu bron yn gyfan gwbl ar ei gallu i gynyddu ei hallbwn fesul gweithiwr.'
Wrth gwrs, mae set ddata'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yr wythnos diwethaf bellach yn un o gyfres o ddatganiadau sy'n dangos gwendidau economi Cymru, ac mae'n rhaid imi ddweud, fel unigolyn ifanc—a Lywydd, nid wyf dros 30 eto—yr oll a glywaf yw sut y dylwn ystyried mynd allan o Gymru a gweddill y DU. Mae'r rhagolygon yn llwm. Hynny yw, beth sy'n wynebu fy nghenhedlaeth i a'r genhedlaeth ar ôl fy nghenhedlaeth i? Cyflogau disymud, costau cynyddol, methu fforddio rhentu neu brynu ein tai ein hunain. Beth fyddai'r Gweinidog yn ei ddweud wrth unigolyn ifanc heddiw—beth yw rhinweddau aros yng Nghymru? Oherwydd, hyd yn hyn yn y swydd hon—rwyf wedi bod yn y swydd ers ychydig dros ddwy flynedd bellach—yr oll a welais yw strategaethau diddiwedd a geiriau cynnes yn cydnabod bod problem, ond ychydig iawn o weithredu neu gynnydd.
When I actually talk to businesses and sectors and individuals, there are some who face real challenges—that's true and undeniable; I've never tried to walk away from that. But there are also a range of sectors that are very optimistic about their opportunities here in Wales and why they're here in the first place. And what we have tried to do is to gather a sense of not just optimism, but based in the reality of why businesses choose to place themselves here in Wales in growth sectors. I talked earlier about aerospace, about advanced manufacturing, about semiconductors—all growth areas with really good jobs. Good jobs in those areas well above the real living wage, well above the average wage. If you look at engineering jobs that help to underpin all those jobs, we're investing in more engineering subjects, getting more people interested in those, and manufacturers and businesses around engineering want to come to Wales and want to know that the skills and the talent are there.
So, for young people, it is in areas where there are opportunities, there's a Government here that doesn't just see the opportunities, but looks to invest in that, pre 16 and post 16, when people are around the world of work and within it. That's why so much of our skills programme supports people already in work as well, to improve and change their skills. It's why the tech and the fintech sectors see such growth here in Wales and a whole range of different opportunities. There are reasons to be optimistic about the future of Wales, if we have the right investment, if we have partners to enable us to make that investment in an environment that is stable, and that is why businesses recognise that they can come to Wales and they want to grow here as well.
Pan fyddaf yn siarad â busnesau a sectorau ac unigolion, mae yna rai sy'n wynebu heriau go iawn—mae hynny'n wir ac yn ddiamheuol; nid wyf erioed wedi ceisio gwadu hynny. Ond ceir ystod o sectorau hefyd sy'n obeithiol iawn am eu cyfleoedd yma yng Nghymru a pham eu bod yma yn y lle cyntaf. A'r hyn rydym wedi ceisio ei wneud yw creu ymdeimlad o nid yn unig optimistiaeth, ond sy'n seiliedig ar realiti pam fod busnesau'n dewis lleoli eu hunain yma yng Nghymru mewn sectorau twf. Soniais yn gynharach am awyrofod, am weithgynhyrchu uwch, am led-ddargludyddion—pob un yn faes twf gyda swyddi da iawn. Swyddi da yn y meysydd hynny ymhell uwchlaw'r cyflog byw gwirioneddol, ymhell uwchlaw'r cyflog cyfartalog. Os edrychwch ar y swyddi peirianneg sy'n helpu i fod yn sail i'r holl swyddi hynny, rydym yn buddsoddi mewn mwy o bynciau peirianneg, yn ennyn diddordeb mwy o bobl yn y rheini, ac mae gweithgynhyrchwyr a busnesau ym maes peirianneg yn awyddus i ddod i Gymru ac am wybod bod y sgiliau a'r dalent yno.
Felly, i bobl ifanc, dyna feysydd lle mae yna gyfleoedd, mae gennym Lywodraeth yma sydd nid yn unig yn gweld y cyfleoedd, ond sy'n awyddus i fuddsoddi yn hynny, cyn 16 ac ar ôl 16, pan fo pobl yn dod i mewn i'r byd gwaith. Dyna pam fod cymaint o'n rhaglen sgiliau yn cefnogi pobl sydd eisoes mewn gwaith hefyd, i wella ac i newid eu sgiliau. Dyna pam fod y sectorau technoleg a thechnoleg ariannol yn gweld twf o'r fath yma yng Nghymru, ac ystod eang o gyfleoedd gwahanol. Mae rhesymau dros fod yn optimistaidd am ddyfodol Cymru, os oes gennym y buddsoddiad cywir, os oes gennym bartneriaid i'n galluogi i wneud y buddsoddiad hwnnw mewn amgylchedd sy'n sefydlog, a dyna pam fod busnesau'n cydnabod y gallant ddod i Gymru a'u bod am dyfu yma hefyd.
3. Pa drafodaethau y mae'r Llywodraeth wedi'u cynnal gyda Chyngor Caerdydd a phartneriaid eraill ynglŷn â dyfodol Amgueddfa Caerdydd? OQ59732
3. What discussions has the Government held with Cardiff Council and other partners about the future of the Museum of Cardiff? OQ59732
Can I thank Rhys ab Owen for that question? The management and funding of the Museum of Cardiff is, of course, a matter for Cardiff Council, but Welsh Government officials have met and corresponded with Cardiff Council, its museum staff and the Cardiff Museum Development Trust, advising on benchmarking museum services, museum accreditation standards, funding, income generation, governance and operating models.
A gaf fi ddiolch i Rhys ab Owen am ei gwestiwn? Mater i Gyngor Caerdydd, wrth gwrs, yw rheoli ac ariannu Amgueddfa Caerdydd, ond mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cyfarfod a gohebu â Chyngor Caerdydd, staff yr amgueddfa ac Ymddiriedolaeth Datblygu Amgueddfa Caerdydd, gan gynghori ar feincnodi gwasanaethau amgueddfeydd, safonau achredu amgueddfeydd, cyllid, cynhyrchu incwm, llywodraethu a modelau gweithredu.
Diolch am yr ateb, Gweinidog.
Thank you for that response, Minister.
Thank you for the support towards Cardiff museum. I welcome also the recent investment in the museum. I think we can all agree it's important that our capital city has a place that highlights our rich and diverse history. I also know you agree with me, Minister, that attendance numbers are only one measure of success and that museums make a huge contribution in so many different ways. However, there is a concern with the attendance numbers of the museum. There's a concern that the museum is not well advertised, that the people of Cardiff don't even know of its existence, let alone tourists, and there are accessibility issues getting into the Old Library in Cardiff. How will you work with other partners to promote the museum and to ensure that it's accessible to all? Diolch.
Diolch am y gefnogaeth i amgueddfa Caerdydd. Hefyd, rwy'n croesawu'r buddsoddiad diweddar yn yr amgueddfa. Credaf y gall pob un ohonom gytuno ei bod yn bwysig fod gan ein prifddinas le sy'n tynnu sylw at ein hanes cyfoethog ac amrywiol. Gwn hefyd eich bod yn cytuno â mi, Weinidog, mai dim ond un mesur o lwyddiant yw niferoedd ymwelwyr a bod amgueddfeydd yn gwneud cyfraniad enfawr mewn cymaint o wahanol ffyrdd. Fodd bynnag, mae pryder am y niferoedd sy'n mynychu'r amgueddfa. Mae pryder nad yw'r amgueddfa yn cael ei hysbysebu'n dda, nad yw pobl Caerdydd hyd yn oed yn gwybod am ei bodolaeth, heb sôn am dwristiaid, ac mae problemau hygyrchedd o ran mynediad i'r Hen Lyfrgell yng Nghaerdydd. Sut y byddwch yn gweithio gyda phartneriaid eraill i hyrwyddo'r amgueddfa ac i sicrhau ei bod yn hygyrch i bawb? Diolch.
Well, diolch, Rhys ab Owen. I think those points are very valid points, and I was very pleased to see that, just last week, Cardiff Council has now signed a lease agreement with the Royal Welsh College of Music and Drama, and that's going to enable the museum to remain within the Old Library building for a further five years. And that's a positive development, because, clearly, that's going to give some stability to the museum and the council to examine options and to undertake feasibility for any future moves. But it also gives them the opportunity to promote the museum more effectively and to introduce those accessibility measures that you've quite rightly outlined as being an important step towards ensuring that the museum becomes something that is a more attractive place to visit. Because it's clearly one of Wales's key local museums, and it's got an excellent reputation for outreach work and supporting community groups and telling the diverse stories of people in our capital city. So, I very much hope that the partnership with the Royal Welsh College of Music and Drama will help to deliver the objectives that both you and I want to see for that museum.
Wel, diolch, Rhys ab Owen. Credaf fod y pwyntiau hynny'n bwyntiau dilys iawn, ac roeddwn yn falch iawn o weld bod Cyngor Caerdydd, yr wythnos diwethaf, bellach wedi llofnodi cytundeb les gyda Choleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, a bydd hynny'n galluogi'r amgueddfa i aros yn adeilad yr Hen Lyfrgell am bum mlynedd arall. Ac mae hwnnw'n ddatblygiad cadarnhaol, oherwydd yn amlwg, bydd hynny'n rhoi rhywfaint o sefydlogrwydd i'r amgueddfa a'r cyngor allu archwilio opsiynau ac archwilio dichonoldeb unrhyw symudiadau yn y dyfodol. Ond mae hefyd yn rhoi cyfle iddynt hyrwyddo'r amgueddfa yn fwy effeithiol a chyflwyno'r mesurau hygyrchedd rydych wedi'u hamlinellu, yn gywir ddigon, fel cam pwysig tuag at sicrhau bod yr amgueddfa yn dod yn lle mwy deniadol i ymweld ag ef. Oherwydd mae'n amlwg ei bod yn un o amgueddfeydd lleol allweddol Cymru, ac mae ganddi enw da iawn am waith allgymorth a chefnogi grwpiau cymunedol ac adrodd straeon amrywiol pobl yn ein prifddinas. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y bartneriaeth gyda Choleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru yn helpu i gyflawni'r amcanion rydych chi a minnau am eu gweld ar gyfer yr amgueddfa honno.
I think we can all agree, Deputy Minister, that the Museum of Cardiff is a vital tourist attraction for our capital city, as well as an important host for educational visits and cultural events. I fully appreciate that Cardiff Council faces difficult choices because of the shortfall in funding, but I believe it was extremely shortsighted to have even thought about making Cardiff museum a mobile attraction, because it provides another reason for people not to visit the city centre. In my mind, Deputy Minister, for a city such as Cardiff and the history that it has to not have a dedicated museum can only lead to reputational damage. It will simply show that we don't care about our culture and have no pride in our past. With this in mind, what conversations have you had with the council to ensure that it fully understands the wider ramifications of not having this museum based in the city centre, and what analysis have you made of the council's specific heritage and cultural fundraising capabilities? Thank you.
Credaf y gall pob un ohonom gytuno, Ddirprwy Weinidog, fod Amgueddfa Caerdydd yn atyniad twristaidd hanfodol i'n prifddinas, yn ogystal â man pwysig i gynnal ymweliadau addysgol a digwyddiadau diwylliannol. Rwy'n llwyr dderbyn bod Cyngor Caerdydd yn wynebu dewisiadau anodd oherwydd prinder cyllid, ond rwy'n credu mai annoeth iawn oedd hyd yn oed meddwl am wneud Amgueddfa Caerdydd yn atyniad symudol, gan fod hynny'n creu rheswm arall i bobl beidio ag ymweld â chanol y ddinas. Yn fy marn i, Ddirprwy Weinidog, byddai'n gwneud niwed i enw da dinas fel Caerdydd a'r hanes sydd ganddi pe na bai ganddi amgueddfa bwrpasol. Yn syml, bydd yn dangos nad ydym yn poeni am ein diwylliant ac nad oes gennym unrhyw falchder yn ein gorffennol. Gyda hyn mewn golwg, pa sgyrsiau a gawsoch gyda'r cyngor i sicrhau eu bod yn deall goblygiadau ehangach peidio â chael yr amgueddfa hon yng nghanol y ddinas, a pha ddadansoddiad a wnaethoch o alluoedd penodol y cyngor mewn perthynas â chodi arian treftadaeth a diwylliant? Diolch.
Can I thank Joel James for that further question? I think in my response to Rhys ab Owen's question, I made it very clear that we have been in consultation with Cardiff Council, that we've talked to the Cardiff Museum Development Trust, and that we've talked to them about benchmarking museum services and about museum accreditation services. We were very clear with them that the prospect of moving the Cardiff museum out of a static venue and into a mobile arrangement would put at risk their accreditation, and by putting at risk their accreditation, they put at risk various forms of funding.
Now, what we've seen is that Cardiff Council, the same as every other council in the country, was faced with serious financial issues and financial choices that they had to make, and this was one area that they sought consultation from the public on. As a result of that consultation, they've listened to what people have had to say and they are actually staying in the city centre in the Old Library. Again, as I mentioned to Rhys ab Owen, they're entering into a new partnership with the Royal Welsh College of Music and Drama, which I hope will very much see a sustained future for the museum.
A gaf fi ddiolch i Joel James am ei gwestiwn pellach? Credaf fy mod wedi nodi'n glir iawn yn fy ymateb i gwestiwn Rhys ab Owen ein bod wedi bod yn ymgynghori â Chyngor Caerdydd, ein bod wedi siarad ag Ymddiriedolaeth Datblygu Amgueddfa Caerdydd, a'n bod wedi siarad â nhw am feincnodi gwasanaethau amgueddfeydd a gwasanaethau achredu amgueddfeydd. Dywedasom yn glir iawn wrthynt y byddent yn mentro colli eu hachrediad yn sgil y posibilrwydd o symud amgueddfa Caerdydd o leoliad sefydlog ac i drefniant symudol, a thrwy fentro colli eu hachrediad, byddai gwahanol fathau o gyllid yn y fantol.
Nawr, yr hyn rydym wedi'i weld yw bod Cyngor Caerdydd, fel pob cyngor arall yn y wlad, wedi wynebu problemau ariannol difrifol a dewisiadau ariannol y bu'n rhaid iddynt eu gwneud, ac roedd hwn yn un maes y gwnaethant ymgynghori â'r cyhoedd yn ei gylch. O ganlyniad i'r ymgynghoriad hwnnw, maent wedi gwrando ar yr hyn oedd gan bobl i'w ddweud, ac maent yn aros yng nghanol y ddinas yn yr Hen Lyfrgell. Unwaith eto, fel y soniais wrth Rhys ab Owen, maent yn ymrwymo i bartneriaeth newydd gyda Choleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, a fydd, gobeithio, yn sicrhau dyfodol parhaus i'r amgueddfa.
I'm aware that Cardiff Council has worked closely with the Museum of Cardiff as part of the 'Anti-racist Wales Action Plan' to ensure that museums are not perpetuating an uncritical eye towards our approach to our colonial past, and that's a very important contribution. They also lead on Cardiff Fusion, which Joel James briefly referred to, to encourage everyone, including those living in disadvantaged areas, to understand and appreciate culture and heritage. So, could you tell us a bit more about how the Welsh Government is working with the museum to ensure that the most disadvantaged communities are really encouraged to visit and learn about their history in a way that reflects the diversity of our historic past?
Rwy'n ymwybodol fod Cyngor Caerdydd wedi gweithio'n agos gydag Amgueddfa Caerdydd fel rhan o'r 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' i sicrhau nad yw amgueddfeydd yn parhau i fod yn anfeirniadol mewn perthynas â'n hymagwedd tuag at ein gorffennol trefedigaethol, ac mae hwnnw'n gyfraniad pwysig iawn. Maent hefyd yn arwain ar Cyfuno Caerdydd, y cyfeiriodd Joel James ato'n gryno, i annog pawb, gan gynnwys y rheini sy'n byw mewn ardaloedd difreintiedig, i ddeall a gwerthfawrogi diwylliant a threftadaeth. Felly, a allech chi ddweud mwy wrthym ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r amgueddfa i sicrhau bod y cymunedau mwyaf difreintiedig yn cael eu hannog i ymweld a dysgu am eu hanes mewn ffordd sy'n adlewyrchu amrywiaeth ein gorffennol hanesyddol?
Can I thank Jenny Rathbone for that question? I think it's a very important point that she raises. The Museum of Cardiff is certainly an exemplar in those positive relationships with diverse communities, ensuring their involvement, representation and inclusion, which is the most important. But in terms of the wider point that you make, Jenny, we've awarded £642,000 via the anti-racist Wales culture, heritage and sport fund to museum sector organisations, and that funding specifically is to work with local museums to support them through training, mentoring, grants to reflect and represent black, Asian and minority ethnic communities' histories and cultures in their collections, displays, events and learning programmes. We're already seeing that that funding is leading to change in the way that local museums are operating. For example, a number of local museums have conducted reviews of their collections to identify items that can help give a more honest reflection of the locality's history, and training sessions have built greater understanding amongst museum staff and volunteers around engaging a new audience and co-creating with diverse communities. Because one of the things that clearly is so important if museums like Cardiff museum are to thrive, when people walk into that museum, they want to see themselves and their histories reflected, don't they? So, that is very much the objective that we've been working towards through the anti-racist Wales culture fund and other initiatives to promote greater inclusion from disadvantaged communities as well.
A gaf fi ddiolch i Jenny Rathbone am ei chwestiwn? Credaf ei bod yn codi pwynt pwysig iawn. Mae Amgueddfa Caerdydd yn sicr yn esiampl o'r berthynas gadarnhaol honno â chymunedau amrywiol, gan sicrhau eu cyfranogiad, eu cynrychiolaeth a'u cynhwysiant, sef y peth pwysicaf. Ond o ran y pwynt ehangach a wnewch, Jenny, rydym wedi dyfarnu £642,000 drwy gronfa diwylliant, treftadaeth a chwaraeon Cymru wrth-hiliol i sefydliadau'r sector amgueddfeydd, ac mae'r cyllid hwnnw'n benodol ar gyfer gweithio gydag amgueddfeydd lleol i'w cefnogi drwy hyfforddiant, mentora, grantiau i adlewyrchu a chynrychioli hanes a diwylliannau cymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn eu casgliadau, arddangosfeydd, digwyddiadau a rhaglenni dysgu. Rydym eisoes yn gweld bod y cyllid hwnnw'n arwain at newid yn y ffordd y mae amgueddfeydd lleol yn gweithredu. Er enghraifft, mae nifer o amgueddfeydd lleol wedi cynnal adolygiadau o'u casgliadau i nodi eitemau a all helpu i roi adlewyrchiad mwy gonest o hanes yr ardal, ac mae sesiynau hyfforddi wedi meithrin gwell dealltwriaeth ymhlith staff amgueddfeydd a gwirfoddolwyr ynghylch ymgysylltu â chynulleidfa newydd a chyd-greu gyda chymunedau amrywiol. Oherwydd un o'r pethau sy'n amlwg mor bwysig os yw amgueddfeydd fel amgueddfa Caerdydd i ffynnu, pan fydd pobl yn cerdded i mewn i'r amgueddfa honno, onid oes arnynt eisiau gweld eu hunain a'u hanesion yn cael eu hadlewyrchu? Felly, dyna'r amcan rydym wedi bod yn gweithio tuag ato drwy gronfa diwylliant Cymru wrth-hiliol a chynlluniau eraill i hyrwyddo mwy o gynhwysiant o blith cymunedau difreintiedig hefyd.
Deputy Minister, I understand—contrary, perhaps, to what you were saying—that it's still the plan to move the museum from that building, and that they are still looking for an alternative site. So, I wonder if you could perhaps explain the support your officials are giving in terms of finding a suitable location. As you've said, rightly, it is a very important museum, not just for Cardiff, but for Wales, attracting visitors. It's a high-quality museum also in terms of accessibility. I've been contacted by a number of disability groups because of the accessibility of the interpretation. This required a huge amount of investment, which was secured; I'm concerned to see that investment lost without there being clarity in terms of where this museum is actually going to be located. So, I wonder if you could clarify in terms of those specific discussions.
Ddirprwy Weinidog, rwy’n deall—yn groes, efallai, i’r hyn roeddech chi'n ei ddweud—mai’r bwriad o hyd yw symud yr amgueddfa o’r adeilad hwnnw, a’u bod yn dal i chwilio am safle arall. Felly tybed a allech chi egluro'r gefnogaeth y mae eich swyddogion yn ei darparu mewn perthynas â dod o hyd i leoliad addas. Fel rydych wedi’i ddweud yn gywir, mae’n amgueddfa bwysig iawn i ddenu ymwelwyr, nid yn unig i Gaerdydd, ond i Gymru. Mae'n amgueddfa o ansawdd uchel hefyd o ran hygyrchedd. Mae nifer o grwpiau anabledd wedi cysylltu â mi oherwydd hygyrchedd y dehongli. Roedd angen swm enfawr o fuddsoddiad i sicrhau hyn, a llwyddwyd i’w gael; rwy'n bryderus ynghylch gweld y buddsoddiad hwnnw'n cael ei golli heb unrhyw eglurder ynglŷn â lle mae'r amgueddfa hon yn mynd i gael ei lleoli. Felly tybed a allech chi gynnig eglurhad ynghylch y trafodaethau penodol hynny.
I think it's a very fair point that you've raised, Heledd Fychan. I was literally only made aware two or three days ago that Cardiff Council had actually signed a lease agreement with the Royal Welsh College of Music and Drama to enable the museum to stay in the Old Library, so literally that's kind of hot off the press, and I don't have the detail of that and what it will mean at this point in time. But, as I said in my answer to Rhys ab Owen, I would expect that lease contract with Cardiff Council to take on board the fact that, if that museum is to stay in the location that it is, and that lease has been signed for five years, there's a significant amount of work that would need to be done to make that building and the collections that are in it as accessible as possible. That's certainly an objective of Welsh Government, and I know it would be an objective of Cardiff Council, and it was one of their concerns about staying there, as you quite rightly point out. So, as soon as I've got more detail on that, I'd be happy to share that with you.
Rwy’n credu eich bod wedi codi pwynt teg iawn, Heledd Fychan. Dau neu dri diwrnod yn ôl yn llythrennol y cefais wybod bod Cyngor Caerdydd wedi arwyddo cytundeb les gyda Choleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru i alluogi’r amgueddfa i aros yn yr Hen Lyfrgell, felly yn llythrennol mae’r newyddion yn boeth o’r wasg, ac nid oes gennyf y manylion am hynny a'r hyn y bydd yn ei olygu ar hyn o bryd. Ond fel y dywedais yn fy ateb i Rhys ab Owen, byddwn yn disgwyl i’r cytundeb les â Chyngor Caerdydd ystyried y ffaith, os bydd yr amgueddfa’n aros yn y lleoliad presennol, a bod y les wedi’i harwyddo am bum mlynedd, y byddai angen gwneud llawer o waith i sicrhau bod yr adeilad a'r casgliadau sydd ynddo mor hygyrch â phosibl. Mae hynny'n sicr yn un o amcanion Llywodraeth Cymru, a gwn y byddai'n un o amcanion Cyngor Caerdydd, ac roedd yn un o'u pryderon ynghylch aros yno, fel y dywedwch yn gwbl briodol. Felly, cyn gynted ag y caf ragor o fanylion am hynny, byddaf yn hapus i’w rhannu â chi.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu cynhyrchiant yng Ngorllewin De Cymru? OQ59740
4. What action is the Welsh Government taking to increase productivity in South Wales West? OQ59740
Our economic mission sets out clearly the values and priorities that shape the decisions we are taking in supporting our economy. For South Wales West in particular, a good example is the Swansea bay city deal, looking to deliver £1.2 billion of investment, with the aim of creating 9,000 jobs.
Mae ein cenhadaeth economaidd yn nodi'r gwerthoedd a'r blaenoriaethau sy'n llywio'r penderfyniadau a wnawn i gefnogi ein heconomi. Ar gyfer Gorllewin De Cymru yn benodol, enghraifft dda yw bargen ddinesig bae Abertawe, sy'n ceisio sicrhau buddsoddiad o £1.2 biliwn gyda’r nod o greu 9,000 o swyddi.
Thank you, Minister. Despite numerous strategies, plans and massive injections of cash in the form of Objective 1 funding, productivity per capita and GVA remain well below the UK average across my region. In fact, gross value added per hour worked in Bridgend and Neath Port Talbot has fallen from 87 per cent of the UK average to 85 per cent over the past two decades.
Now, in every economic index, Wales continues to lag at the bottom. Minister, you can't simply blame this on the mythical Tory austerity or the pandemic; productivity went up during the Cameron Government. You are in control of the Welsh economy, so when will you take responsibility and take charge and get to grips with the ailing economy of my region?
Diolch, Weinidog. Er gwaethaf nifer o strategaethau, cynlluniau a chwistrelliadau enfawr o arian ar ffurf Amcan 1, mae cynhyrchiant fesul pen a gwerth ychwanegol gros yn parhau i fod ymhell islaw cyfartaledd y DU ar draws fy rhanbarth. Mewn gwirionedd, mae gwerth ychwanegol gros am bob awr a weithir ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Chastell-nedd Port Talbot wedi gostwng o 87 y cant o gyfartaledd y DU i 85 y cant dros y ddau ddegawd diwethaf.
Nawr, ym mhob mynegai economaidd, mae Cymru'n parhau i fod ar y gwaelod. Weinidog, ni allwch feio hyn yn syml ar gyni chwedlonol y Torïaid na’r pandemig; cynyddodd cynhyrchiant yn ystod Llywodraeth Cameron. Chi sy’n rheoli economi Cymru, felly pryd y gwnewch chi ysgwyddo cyfrifoldeb a chymryd yr awenau a mynd i’r afael â'r economi sy'n gwanychu yn fy rhanbarth?
Well, of course, when it comes to productivity increasing here in Wales, from 2012 to 2021 productivity in GVA terms increased in Swansea and Neath Port Talbot by 21 per cent and nearly 18 per cent respectively. As I said earlier in response to Luke Fletcher, the confounder in UK economy terms is actually the over-performance and overheating of London and the south-east compared to the rest of the country.
We continue to invest in areas to improve the productivity of the economy more generally; we continue to invest in supporting the economy to grow. A good example is the work that we've had to do, pragmatically, with the UK Government alongside free ports, not because we see free ports as the answer to everything, but actually to accelerate the opportunities that will take place in our renewables sector, what that will mean potentially for advanced manufacturing, the opportunity to see a longer term future for Tata, and all of the other jobs we think could be created if we are able to properly maximise and take advantage of renewable energy along our coast. It's just one of the examples—I've given examples in many other areas in response to earlier questions from Luke Fletcher—where we are already seeing growth taking place in some sectors here in Wales.
We could always do more with a stable partner in the UK Government who wants to work with us, not around us, that respects the devolution settlement rather than always trying to find a way directly through it. I'm optimistic we'll have that in less than a year or so's time, when the next election is called and we a see a Labour Prime Minister and Chancellor in Downing Street.
Wel, wrth gwrs, mewn perthynas â chynhyrchiant yn cynyddu yma yng Nghymru, o 2012 i 2021 cynyddodd cynhyrchiant yn nhermau gwerth ychwanegol gros yn Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot 21 y cant a bron i 18 y cant yn y drefn honno. Fel y dywedais yn gynharach mewn ymateb i Luke Fletcher, y newidyn drysu yn nhermau economi’r DU mewn gwirionedd yw gorberfformiad a gorboethi Llundain a de-ddwyrain Lloegr o gymharu â gweddill y wlad.
Rydym yn parhau i fuddsoddi mewn meysydd er mwyn gwella cynhyrchiant yr economi yn fwy cyffredinol, rydym yn parhau i fuddsoddi i gefnogi’r economi i dyfu. Enghraifft dda yw’r gwaith rydym wedi gorfod ei wneud yn bragmataidd gyda Llywodraeth y DU ochr yn ochr â phorthladdoedd rhydd, nid oherwydd ein bod yn gweld porthladdoedd rhydd fel yr ateb i bopeth, ond er mwyn cyflymu’r cyfleoedd yn ein sector ynni adnewyddadwy, beth fydd hynny’n ei olygu o bosibl ar gyfer gweithgynhyrchu uwch, y cyfle i weld dyfodol mwy hirdymor i Tata, a’r holl swyddi eraill y credwn y gellid eu creu pe gallem fanteisio'n briodol a gwneud y gorau o ynni adnewyddadwy ar hyd ein harfordir. Dim ond un enghraifft yw hon—rhoddais enghreifftiau mewn llawer o feysydd eraill mewn ymateb i gwestiynau cynharach gan Luke Fletcher—lle mae twf eisoes yn digwydd mewn rhai sectorau yma yng Nghymru.
Gallem bob amser wneud mwy gyda phartner sefydlog yn Llywodraeth y DU sydd am weithio gyda ni, nid o’n cwmpas ni, sy’n parchu’r setliad datganoli yn hytrach na cheisio dod o hyd i ffordd yn syth drwyddo bob amser. Rwy'n obeithiol y cawn hynny ymhen y flwyddyn, pan fydd yr etholiad nesaf yn cael ei alw a phan welwn Brif Weinidog a Changhellor Llafur yn Stryd Downing.
I totally agree, Minister, with the need for real joined-up government with the UK Government; they need to be a willing partner to work with us to drive increases in productivity. But you've actually visited several of the companies in the region, including in my own constituency of Ogmore—some of the leading, not just Wales-leading but UK-leading, high-productivity companies, including Sony Pencoed, where you were recently, looking at some of the companies there in the incubator unit as well.
Steve Dalton, the former chief executive of Sony Pencoed, said of previous Welsh Government support that the investment, including from the economy futures fund, would drive growth in multiple businesses at Pencoed, drive growth in the Raspberry Pi business and drive the development of Sony UK Technology's prototyping business, which brings new product designs to market for third parties as well. Just in the Bridgend area recently, I know that we've had 27 projects, 17 businesses, supported with SMARTCymru funding for innovation as well. Does he agree with me that productivity improvements are delivered by excellent private sector organisations in our area, but they need an active Welsh Government with targeted financial support to provide the foundation for their success?
Weinidog, rwy'n cytuno'n llwyr â'r angen am lywodraeth sy'n wirioneddol gydgysylltiedig â Llywodraeth y DU; mae angen iddynt fod yn bartner sy'n barod i weithio gyda ni i ysgogi cynnydd mewn cynhyrchiant. Ond rydych chi wedi ymweld â nifer o'r cwmnïau yn y rhanbarth, gan gynnwys yn fy etholaeth fy hun yn Ogwr—rhai o'r cwmnïau cynhyrchiant uchel sy'n arwain, nid yn unig yng Nghymru ond yn y DU, gan gynnwys Sony Pencoed, y gwnaethoch ymweld â nhw yn ddiweddar, i edrych ar rai o'r cwmnïau yno yn yr uned hybu hefyd.
Dywedodd Steve Dalton, cyn-brif weithredwr Sony Pencoed, wrth sôn am gefnogaeth flaenorol Llywodraeth Cymru, y byddai'r buddsoddiad, gan gynnwys o gronfa dyfodol yr economi, yn sbarduno twf mewn sawl busnes ym Mhencoed, yn sbarduno twf ym musnes Raspberry Pi ac yn llywio datblygiad busnes prototeipio Sony UK Technology, sy'n cyflwyno cynlluniau o gynnyrch newydd i'r farchnad ar gyfer trydydd partïon hefyd. Yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr yn ddiweddar, gwn fod ganddynt 27 o brosiectau, 17 o fusnesau, wedi'u cefnogi gan gyllid SMARTCymru ar gyfer arloesedd hefyd. A yw'n cytuno â mi fod gwelliannau cynhyrchiant yn cael eu cyflawni gan sefydliadau sector preifat rhagorol yn ein hardal, ond bod angen Llywodraeth Cymru weithredol gyda chymorth ariannol wedi'i dargedu i ddarparu'r sylfaen ar gyfer eu llwyddiant?
Thank you, and I will acknowledge that, in terms of the investment you've spoken about with Sony, that was a decision made by the previous Minister, Ken Skates, and I'm delighted to acknowledge the choice he made, because it does exactly what you say: it's a private sector company that is investing in the future of its workforce alongside an active Government. When we visited, of course, we did see the significant increase that was taking place in Raspberry Pi production. We visited the incubator and saw different businesses that are growing there on that site. In fact, some of those businesses are now moving out because they've outgrown the incubator space. That's exactly what we want to do and it's exactly what this Government is aiming to do, and that's how we target the limited resources we have now to make sure they deliver maximum return. I'm delighted to see that there are real examples of that in the Ogmore constituency and beyond.
Diolch, ac rwy'n cydnabod mai penderfyniad a wnaed gan y Gweinidog blaenorol, Ken Skates, oedd y buddsoddiad y sonioch chi amdano gyda Sony, ac rwy'n falch iawn o gydnabod y penderfyniad a wnaeth, oherwydd mae'n gwneud yn union beth rydych chi'n ei ddweud: mae'n gwmni sector preifat sy'n buddsoddi yn nyfodol ei weithlu ochr yn ochr â Llywodraeth weithredol. Pan wnaethom ymweld â nhw, wrth gwrs, gwelsom y cynnydd sylweddol a oedd yn digwydd yng nghynhyrchiant Raspberry Pi. Fe wnaethom ymweld â'r uned hybu a gweld gwahanol fusnesau sy'n tyfu yno ar y safle hwnnw. Mewn gwirionedd, mae rhai o'r busnesau hynny bellach yn symud allan oherwydd eu bod wedi tyfu'n rhy fawr i'r uned hybu. Dyna'n union rydym eisiau ei wneud a dyna'n union y mae'r Llywodraeth hon yn anelu i'w wneud, a dyna sut rydym yn targedu'r adnoddau cyfyngedig sydd gennym nawr i wneud yn siŵr eu bod yn sicrhau'r enillion mwyaf. Rwy'n falch iawn o weld bod yna enghreifftiau real o hynny yn etholaeth Ogwr a thu hwnt.
5. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi datblygiad economaidd ym Mlaenau Gwent? OQ59738
5. What is the Welsh Government doing to support economic development in Blaenau Gwent? OQ59738
We're taking a range of measures, including, of course, the Tech Valleys programme, a £100 million programme for government commitment over 10 years to create 1,500 sustainable jobs and to increase the average weekly wage and GVA, focused on Blaenau Gwent. The impact of that investment is, of course, being seen in other Valleys communities too.
Rydym wedi mabwysiadu amrywiaeth o fesurau, gan gynnwys rhaglen y Cymoedd Technoleg wrth gwrs, ymrwymiad gwerth £100 miliwn yn y rhaglen lywodraethu dros 10 mlynedd i greu 1,500 o swyddi cynaliadwy ac i gynyddu'r cyflog wythnosol cyfartalog a'r gwerth ychwanegol gros, gan ganolbwyntio ar Flaenau Gwent. Mae effaith y buddsoddiad hwnnw'n cael ei weld yng nghymunedau eraill y Cymoedd hefyd.
It is, and we're very grateful to you and the Government, Minister, for that, and grateful also for the work that the Government continues to do to alleviate the impact of the loss of businesses like Tillery Valley Foods. But we're aware also in Blaenau Gwent that we bear the brunt of the economic mismanagement that we've seen from the UK Tory Government; we're also bearing the brunt of hard Brexit, both of which are combining to make the economy less viable in places like Blaenau Gwent.
The role of the Welsh Government in this context is more important than ever. Minister, what we need in Blaenau Gwent is a focus on the industrial and business infrastructure to enable businesses to flourish in the borough and across the Heads of the Valleys region. The Welsh Government has an opportunity to invest in an industrial strategy, if you like, for the Heads of the Valleys—to invest in, for example, our energy infrastructure as well as training infrastructure and the transport infrastructure, which has already seen that investment. But we also need investment in business units and in industrial units, which enable businesses, then, to locate in Blaenau Gwent, create work and create jobs for the future.
Mae'n wir, ac rydym yn ddiolchgar iawn i chi a'r Llywodraeth am hynny, Weinidog, ac yn ddiolchgar hefyd am y gwaith y mae'r Llywodraeth yn parhau i'w wneud i liniaru effaith colli busnesau fel Tillery Valley Foods. Ond rydym hefyd yn ymwybodol ym Mlaenau Gwent ein bod yn ysgwyddo baich y camreolaeth economaidd a welsom gan Lywodraeth Dorïaidd y DU; rydym hefyd yn cario baich Brexit caled, ac mae'r ddau beth, gyda'i gilydd, yn gwneud yr economi'n llai hyfyw mewn lleoedd fel Blaenau Gwent.
Mae rôl Llywodraeth Cymru yn y cyd-destun hwn yn bwysicach nag erioed. Weinidog, yr hyn sydd ei angen arnom ym Mlaenau Gwent yw ffocws ar seilwaith diwydiannol a busnes i alluogi busnesau i ffynnu yn y fwrdeistref ac ar draws rhanbarth Blaenau'r Cymoedd. Mae gan Lywodraeth Cymru gyfle i fuddsoddi mewn strategaeth ddiwydiannol, os mynnwch, ar gyfer Blaenau'r Cymoedd—i fuddsoddi, er enghraifft, yn ein seilwaith ynni yn ogystal â seilwaith hyfforddi a seilwaith trafnidiaeth, sydd eisoes wedi gweld y buddsoddiad hwnnw. Ond mae angen buddsoddiad hefyd mewn unedau busnes ac mewn unedau diwydiannol, sy'n galluogi busnesau, wedyn, i leoli ym Mlaenau Gwent, i greu gwaith a chreu swyddi ar gyfer y dyfodol.
I can completely agree with the Member. The Member referenced some of the transport infrastructure—making sure, having invested in the A465, we actually deliver investment to make sure that jobs take place within the northern Valleys and not simply take people out of the northern Valleys to other centres of population, we're continuing to invest in Rhyd y Blew, for example, and I look forward to giving a further update on a significant investment there—£8.5 million invested—and I'm confident we'll see significant opportunities there.
The Member has discussed before some of the other opportunities that might exist within Blaenau Gwent. It's also worth pointing out, of course, that we continue to invest in current businesses as well as those that aren't there. I'll happily write to the Member with more detail, but there are 12 businesses in the last two years that have received over £230,000 in Blaenau Gwent to help improve their productivity—real examples of supporting businesses to grow, which then have a footprint in the Valleys—as well as making sure that the infrastructure and the ambition are there to do even more to have really well-paid work available within the Valleys communities themselves.FootnoteLink
Gallaf gytuno'n llwyr â'r Aelod. Cyfeiriodd yr Aelod at rywfaint o'r seilwaith trafnidiaeth—sicrhau, ar ôl buddsoddi yn yr A465, ein bod mewn gwirionedd yn darparu buddsoddiad i sicrhau bod swyddi'n cael eu creu o fewn Cymoedd y gogledd yn hytrach na thynnu pobl o Gymoedd y gogledd i ganolfannau poblogaeth eraill, ac rydym yn parhau i fuddsoddi yn Rhyd y Blew, er enghraifft, ac edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fuddsoddiad sylweddol yno—yr £8.5 miliwn a fuddsoddwyd—ac rwy'n hyderus y byddwn yn gweld cyfleoedd sylweddol yno.
Yn y gorffennol, mae'r Aelod wedi trafod rhai o'r cyfleoedd eraill a allai fodoli ym Mlaenau Gwent. Mae'n werth nodi hefyd, wrth gwrs, ein bod yn parhau i fuddsoddi mewn busnesau cyfredol yn ogystal â'r rhai nad ydynt yno. Rwy'n hapus i ysgrifennu at yr Aelod gyda mwy o fanylion, ond mae yna 12 busnes yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf wedi derbyn dros £230,000 ym Mlaenau Gwent i helpu i wella eu cynhyrchiant—enghreifftiau go iawn o gefnogi busnesau i dyfu, sydd wedyn ag ôl troed yn y Cymoedd—yn ogystal â sicrhau bod y seilwaith a'r uchelgais yno i wneud hyd yn oed mwy i sicrhau bod gwaith sy'n talu'n dda iawn i'w gael o fewn cymunedau'r Cymoedd eu hunain.FootnoteLink
You mentioned, Minister, and I'd like to press you further on it, one of the major projects that the Welsh Government have invested in, and that's the Tech Valleys project that you mentioned in the Member's area. The aim of this is to turn the Valleys area of Blaenau Gwent into a high-tech hotbed for developing new technologies and advanced manufacturing, a noble aim that I agree with and hope to see come to fruition. As you've said today, the aim is to create 1,500 jobs in 10 years, with £100 million investment ring-fenced for the project over a decade. However, a written question that I submitted has revealed that the programme, which has already received an investment of £40 million, has only created just 29 jobs. Minister, nearly half of the money has been spent, and yet we have yet to hit 50 jobs in the area two years in. So, my question to you is: when will my region start to feel the effects of this investment and when will we actually start to see those 1,500 jobs? Thank you.
Weinidog, fe sonioch chi'n gynharach, a hoffwn eich pwyso ymhellach arno, am un o'r prosiectau mawr y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ynddo, sef prosiect y Cymoedd Technoleg y sonioch chi amdano yn ardal yr Aelod. Nod hwn yw troi ardal Cymoedd Blaenau Gwent yn fagwrfa uwch-dechnoleg ar gyfer datblygu technolegau newydd a gweithgynhyrchu uwch, nod ardderchog rwy'n cytuno ag ef ac yn gobeithio'i weld yn dwyn ffrwyth. Fel rydych wedi'i ddweud heddiw, y nod yw creu 1,500 o swyddi mewn 10 mlynedd, gyda buddsoddiad o £100 miliwn wedi'i glustnodi ar gyfer y prosiect dros ddegawd. Fodd bynnag, mae cwestiwn ysgrifenedig a gyflwynais wedi datgelu nad yw'r rhaglen, sydd eisoes wedi derbyn buddsoddiad o £40 miliwn, ond wedi creu 29 o swyddi. Weinidog, mae bron i hanner yr arian wedi cael ei wario, ac eto rydym yn dal i fod heb weld 50 o swyddi yn yr ardal ddwy flynedd yn ddiweddarach. Felly, fy nghwestiwn i chi yw: pryd y bydd fy rhanbarth yn dechrau teimlo effeithiau'r buddsoddiad hwn a phryd y cawn ddechrau gweld y 1,500 o swyddi hynny? Diolch.
Well, we have, of course, seen the opportunity to create a nearly 300,000 ft new, fit-for-purpose office and manufacturing space from the Tech Valleys programme. You're right, about £40 million has been spent on an economic future for Blaenau Gwent. You've also seen a number of headline manufacturers, like Apex Additive Technologies, PNR Pharma consulting and, of course, Thales, locating there, because there is an active Government here to work alongside those businesses. Actually, the Thales investment is a good example of an industry and a leading partner for the future. So, Blaenau Gwent definitely has a place in the future of the cyber sector, not just here in Wales, but across the UK. When I met Thales in Paris recently, they were extraordinarily positive about the future for the investment. They see it as a real jewel in their investments for the future and the opportunity to grow skills and jobs because they have a reliable partner within this Government. I look forward to seeing more job growth in that area, and I look forward to the Member welcoming and recognising it.
Wel, wrth gwrs, yn sgil rhaglen y Cymoedd Technoleg, rydym wedi gweld y cyfle i greu bron 300,000 troedfedd o ofod swyddfa a gweithgynhyrchiant newydd, addas i'r diben. Rydych chi'n iawn, mae tua £40 miliwn wedi'i wario ar ddyfodol economaidd i Flaenau Gwent. Rydych hefyd wedi gweld nifer o weithgynhyrchwyr pwysig, fel Apex Additive Technologies a gwasanaethau ymgynghori PNR Pharma, a Thales wrth gwrs, yn lleoli yno, oherwydd mae yna Lywodraeth weithredol yma i weithio ochr yn ochr â'r busnesau hynny. Mewn gwirionedd, mae buddsoddiad Thales yn enghraifft dda o ddiwydiant a phartner blaenllaw ar gyfer y dyfodol. Felly, yn bendant mae gan Blaenau Gwent le yn nyfodol y sector seiber, nid yn unig yma yng Nghymru, ond ar draws y DU. Pan gyfarfûm â Thales ym Mharis yn ddiweddar, roeddent yn hynod gadarnhaol am y dyfodol ar gyfer y buddsoddiad. Maent yn ei ystyried yn berl yn eu buddsoddiadau ar gyfer y dyfodol ac yn gyfle i wella sgiliau a chreu swyddi oherwydd bod ganddynt bartner dibynadwy yn y Llywodraeth hon. Edrychaf ymlaen at weld mwy o dwf swyddi yn yr ardal, ac edrychaf ymlaen at glywed yr Aelod yn ei groesawu a'i gydnabod.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am lywodraethiant porthladd rhydd Ynys Môn? OQ59750
6. Will the Minister make a statement on the governance of Anglesey free port? OQ59750
Yes. A joint Welsh and UK programme board is overseeing the implementation of prospective free ports in Wales. The prospective free ports will need to demonstrate appropriate governance structures are in place for the set-up phase before any capacity funding is released.
Gwnaf. Mae bwrdd rhaglen ar y cyd rhwng Cymru a'r DU yn goruchwylio'r gwaith o weithredu darpar borthladdoedd rhydd yng Nghymru. Bydd angen i'r darpar borthladdoedd rhydd ddangos bod strwythurau llywodraethu priodol ar waith ar gyfer y cam sefydlu cyn y caiff unrhyw gyllid capasiti ei ryddhau.
Diolch yn fawr iawn am yr ymateb yna. Mae'r Gweinidog a fi wedi cytuno efo'n gilydd i raddau helaeth ar y mater. Mae'r ddau ohonom ni wedi mynnu yng nghyd-destun y prosbectws gwreiddiol gafodd ei gynnig inni ein bod ni eisiau mwy o sicrwydd ar hawliau gweithwyr, ar reoliadau amgylcheddol, ac, wrth gwrs, ar gael cae chwarae gwastad o ran cyllido o'i gymharu efo Lloegr. Yn sicr, nid dyna'r achos pan wnaeth y Llywodraeth Geidwadol gynnig hyn yn gyntaf. Ond dim ond rhan o'r gwaith, dwi'n meddwl, ydy hynny. Mae yna bob mathau o fodelau o borthladdoedd rhydd a'r gwaith rŵan ydy gwneud yn fawr o'r cyfleon a sicrhau bod elfennau mwy negyddol sy'n gallu bod yn gysylltiedig efo porthladdoedd rhydd yn cael eu rheoli. Llywodraethiant ydy'r ateb i wneud yn siŵr bod porthladd rhydd yn Ynys Môn yn uchafu cyflogaeth leol, yn hybu sgiliau yn lleol a bod yna reolaeth ariannol gref yna, felly sut bydd y Gweinidog yn helpu, drwy weithio efo Cyngor Sir Ynys Môn, i wneud yn siŵr bod llywodraethiant yn dod â buddiannau go iawn i bobl Ynys Môn?
Thank you very much for that response. The Minister and I have agreed to a great extent on the issue. Both of us have insisted, in the context of the original prospectus offered us, that we wanted more certainty on workers' rights, on environmental regulations, and also on having a level playing field in terms of funding as compared to England. That certainly wasn't the case when the Conservative Government proposed this initially. But it's only part of the work. There are all sorts of free port models and the work now is to make the most of the opportunities and ensure that the more negative elements that can be related to free ports are managed. Governance is the solution to ensure that the Anglesey free port does boost local skills, increases local employment and that there is strong financial management in place there, so how will the Minister help, by working with Anglesey council, to ensure that governance brings real benefits to the people of Anglesey?
I'm more than happy to continue not just to update the Member individually, but also Members generally on progress with free ports. One of my key concerns in conversations with the UK, and, when they turned into conversations rather than the headline shouting that was taking place, we got parity on funding, but then to be really clear that growth not displacement of activity would be the yardstick on which they'd be measured and to make that we're then looking to deliver metrics that will allow us to understand whether we're doing that, as well as the points that we have made, and we're glad the Member's recognised again, on fair work and on environmental standards as well.
So, getting through this next phase, before any capital is released, we then need to have measured in how we're going to measure and assess growth not displacement and to make sure that we can come back and report back to this Parliament on whether we think that is taking place, and the council on Ynys Môn, but more broadly afield as well, are key partners in making sure that a free-port vision that looks positive on paper is actually delivered in practice. So, I'm cautiously optimistic, and I know that I'll face scrutiny questions both here and in committee about whether that is actually being delivered in reality, whether public money going into these ventures is going to deliver the return that all of us want to see, whether it's Holyhead or, indeed, the Celtic free port.
Rwy'n fwy na pharod i barhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod yn unigol, ond hefyd i'r Aelodau'n gyffredinol ar gynnydd gyda phorthladdoedd rhydd. Un o fy mhryderon allweddol mewn sgyrsiau â'r DU, a phan wnaethant droi'n sgyrsiau yn hytrach na'r gweiddi penawdau oedd yn digwydd, oedd ein bod yn sicrhau cyllid cyfartal, ond wedyn roeddwn yn awyddus i fod yn glir iawn mai twf nid dadleoli gweithgarwch fyddai'r ffon fesur y byddent yn cael eu mesur yn ei herbyn, ac i wneud hynny rydym yn ystyried darparu metrigau a fydd yn caniatáu inni ddeall a ydym yn gwneud hynny, yn ogystal â'r pwyntiau a wnaethom, ac rydym yn falch fod yr Aelod wedi'u cydnabod eto, ar waith teg ac ar safonau amgylcheddol hefyd.
Felly, wrth fynd drwy'r cam nesaf hwn, cyn i unrhyw gyfalaf gael ei ryddhau, mae angen inni gynnwys sut rydym am fesur ac asesu twf, yn hytrach na dadleoliad, a sicrhau y gallwn ddychwelyd a dweud wrth y Senedd hon a ydym yn credu bod hynny'n digwydd, ac mae'r cyngor ar Ynys Môn, ond yn ehangach hefyd, yn bartneriaid allweddol wrth sicrhau bod gennym weledigaeth ar gyfer porthladdoedd rhydd sy'n edrych yn gadarnhaol ar bapur ac sy'n cael ei darparu'n ymarferol. Felly, rwy'n ofalus obeithiol, ac rwy'n gwybod y byddaf yn wynebu cwestiynau craffu yma ac yn y pwyllgor ynglŷn ag a yw hynny'n cael ei gyflawni mewn gwirionedd, a fydd yr arian cyhoeddus sy'n mynd tuag at y mentrau hyn yn sicrhau'r enillion y mae pob un ohonom eisiau eu gweld, boed yn borthladd Caergybi, neu'r porthladd rhydd Celtaidd yn wir.
7. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i ddiogelu swyddi a chreu cyflogaeth yn Nwyrain De Cymru? OQ59739
7. What is the Government doing to safeguard jobs and create employment in South Wales East? OQ59739
The Welsh Government works with a variety of partners, including local authorities, to try and offer a comprehensive range of support for new and existing businesses to help them to futureproof and continue to grow where possible. This support is actively promoted through Business Wales, with dedicated business relationship managers and, of course, regional offices.
Mae Llywodraeth Cymru'n gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid, gan gynnwys awdurdodau lleol, i geisio cynnig ystod gynhwysfawr o gymorth i fusnesau newydd a busnesau presennol i'w helpu i ddiogelu eu dyfodol a pharhau i dyfu lle bo'n bosibl. Mae'r cymorth hwn yn cael ei hyrwyddo'n weithredol drwy Busnes Cymru, gyda rheolwyr cysylltiadau busnes penodedig, a swyddfeydd rhanbarthol wrth gwrs.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that reply.
Over the last month or so, we’ve seen a series of devastating job losses in my region, as referenced by Alun Davies earlier on: the closure of Tillery Valley Foods in Cwmtillery, Avara in Abergavenny; nearly 700 jobs have been lost from an area that cannot afford to lose jobs on that scale. With the rise in raw materials and energy prices, which will not return to the levels that they were at two years ago anytime soon, there is a clear pressure on the food sector as well as the hospitality sector in Wales. How has this Government adapted to the rapidly changing circumstances for the food sector in Wales, and what are they doing to ensure it is protected from further devastating job losses?
Dros y mis diwethaf, rydym wedi gweld nifer dinistriol o swyddi'n cael eu colli yn fy rhanbarth, fel y nododd Alun Davies yn gynharach: cau Tillery Valley Foods yng Nghwmtyleri, Avara yn y Fenni; collwyd bron i 700 o swyddi o ardal na all fforddio colli swyddi ar y raddfa honno. Gyda'r cynnydd mewn deunyddiau crai a phrisiau ynni, na fydd yn dychwelyd i'r lefelau roeddent arnynt ddwy flynedd yn ôl yn fuan, mae yna bwysau amlwg ar y sector bwyd yn ogystal â'r sector lletygarwch yng Nghymru. Sut mae'r Llywodraeth hon wedi addasu i'r amgylchiadau sy'n newid yn gyflym ar gyfer y sector bwyd yng Nghymru, a beth a wnânt i sicrhau ei fod yn cael ei ddiogelu rhag colli rhagor o swyddi?
There’s a challenge about which areas of the food sector we’re describing and discussing, because actually, over the last 10 years, we have seen the food sector grow significantly—it’s a real success story in that span—and it’s worth recognising that the Member for Blaenau Gwent isn’t just the current Member there: when he was Minister, he set the ambition to grow the sector, and at the time, there was some scepticism about whether that would happen. Actually, it overachieved the targets for growth that he set. The challenge now is making sure that we retain real value in there, so not just the challenges about Tillery and Avara foods, and both local authorities have been genuinely constructive, as indeed have both constituency Members—I should recognise the political polarity with Peter Fox and Alun Davies being engaged around that—but to understand the challenge those businesses face, and post-Brexit trading terms are part of the challenge they face. The reality of energy prices and of inflation across the food sector are also challenging some parts of the sector.
So, we are actually proactively doing work with the food sector to understand where the challenges are still and where the opportunities are, and how the different resource that my department and Lesley Griffiths’s department can bring to this, and indeed, we’re looking at a round-table with actors in the sector to understand current prospects and what we can do alongside them and with them to make sure there's still a healthy opportunity for the food and drink sector in Wales to be a real part of the future economy, and not just simply make a contribution to having the healthy food we want to see on plates across the country.
Mae yna her mewn perthynas â pha feysydd o'r sector bwyd rydym yn eu disgrifio a'u trafod, oherwydd, mewn gwirionedd, dros y 10 mlynedd diwethaf, rydym wedi gweld y sector bwyd yn tyfu'n sylweddol—mae'n stori lwyddiant go iawn yn y cyfnod hwnnw—ac mae'n werth cydnabod nad dim ond yr Aelod presennol dros Flaenau Gwent yw'r Aelod: pan oedd yn Weinidog, gosododd uchelgais i dyfu'r sector, ac ar y pryd, roedd rhywfaint o amheuaeth ynglŷn ag a fyddai hynny'n digwydd. A dweud y gwir, rhagorwyd ar y targedau ar gyfer twf a osodwyd ganddo. Yr her nawr yw sicrhau ein bod yn cadw gwerth go iawn yno, felly nid yn unig yr heriau mewn perthynas â Tillery ac Avara, ac mae'r ddau awdurdod lleol wedi bod yn wirioneddol adeiladol, fel y mae'r ddau Aelod etholaeth—dylwn gydnabod y pegynnu gwleidyddol gyda Peter Fox ac Alun Davies yn ymwneud â'r mater—yn ogystal â deall yr her y mae'r busnesau hynny'n ei hwynebu, ac mae telerau masnachu ôl-Brexit yn rhan o'r her y maent yn ei hwynebu. Mae realiti prisiau ynni a chwyddiant ar draws y sector bwyd hefyd yn herio rhai rhannau o'r sector.
Felly, rydym yn gweithio'n rhagweithiol gyda'r sector bwyd i ddeall lle mae'r heriau o hyd a lle mae'r cyfleoedd, a sut y gall yr adnoddau gwahanol y gall fy adran i ac adran Lesley Griffiths eu cyflwyno i hyn weithio, ac yn wir, rydym yn bwriadu cynnal cyfarfod bord gron gyda gweithredwyr yn y sector i ddeall rhagolygon cyfredol a beth y gallwn ei wneud ochr yn ochr â nhw a gyda nhw i sicrhau bod cyfle iach o hyd i'r sector bwyd a diod yng Nghymru fod yn rhan go iawn o economi'r dyfodol, yn hytrach na gwneud cyfraniad yn unig at y gael y bwyd iach rydym eisiau ei weld ar blatiau ledled y wlad.
Yn olaf, cwestiwn 8, Rhianon Passmore.
Finally, question 8, Rhianon Passmore.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi gweithgarwch buddsoddi mewn busnesau yng Nghymru? OQ59761
8. What action is the Welsh Government taking to support investment activity in Welsh businesses? OQ59761
Thank you. The Welsh Government supports investment activity in Welsh businesses through Business Wales and indeed the Development Bank of Wales. Regional economic frameworks and the growth deals are used as investment activity tools and support across Wales. We also, of course, have the advantage of having a stable and reliable Government in Wales for businesses to partner with.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gweithgarwch buddsoddi mewn busnesau yng Nghymru drwy Busnes Cymru, a Banc Datblygu Cymru yn wir. Defnyddir fframweithiau economaidd rhanbarthol a'r bargeinion twf fel cymorth ac offer gweithgarwch buddsoddi ledled Cymru. Mae gennym hefyd fantais o gael Llywodraeth sefydlog a dibynadwy yng Nghymru i fusnesau weithio mewn partneriaeth â hi.
Thank you, Minister. The Development Bank of Wales, which is wholly owned, I believe, by the Welsh Government, is a powerful lever for facilitating investment in Welsh businesses and across the Welsh economy. In its last financial year to the end of March 2023, it invested £22.9 million compared to £11.6 million a year earlier—a rise of 66 per cent. The bank said its investment and lending activities created 2,552 jobs, and safeguarded a further 2,117 jobs. So, this is obviously very critical to Wales.
Minister, how would you therefore assess the decision of the Welsh Government in creating the UK’s first regional bank? And also, Minister, how would you envisage the bank reaching out to other Welsh stakeholders to support people, businesses, and communities across Wales?
Diolch yn fawr, Weinidog. Mae Banc Datblygu Cymru, sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru yn llwyr, rwy'n credu, yn ysgogiad pwerus ar gyfer hwyluso buddsoddi mewn busnesau yng Nghymru ac ar draws economi Cymru. Yn ei flwyddyn ariannol olaf, hyd at ddiwedd mis Mawrth 2023, buddsoddodd £22.9 miliwn o'i gymharu â £11.6 miliwn y flwyddyn cyn hynny—cynnydd o 66 y cant. Dywedodd y banc fod ei weithgarwch buddsoddi a benthyca wedi creu 2,552 o swyddi, ac wedi diogelu 2,117 o swyddi eraill. Felly, mae hyn yn amlwg yn hollbwysig i Gymru.
Weinidog, sut fyddech chi felly'n asesu penderfyniad Llywodraeth Cymru i greu banc rhanbarthol cyntaf y DU? A hefyd, Weinidog, sut fyddech chi'n rhagweld y bydd y banc yn estyn allan at randdeiliaid eraill yng Nghymru i gefnogi pobl, busnesau a chymunedau ledled Cymru?
I think it’s been a significant success, and again, I need to recognise Ken Skates’s role in creating DBW in the first place, to some scepticism, but actually, when you look at the five-year results that have been published, there are strong results in every region of Wales, and you can see how successful it’s been in that the Federation of Small Businesses in England, one of their key asks for the next election is to have something like DBW in regions in England. And, you know, that is the most sincere form of flattery, is it not?
It also is more recognised now in the landscape, the number of businesses that can point to the fact that DBW’s been crucial to them surviving and investing in the future. Look at the green business loan scheme, helping companies with their bottom line, as well as doing the right thing for the planet. I think you will now find an environment where, if we took DBW out of the equation, we'd see a real hole to be filled and real pain for a range of businesses. So, the success is there; it is obvious in DBW's figures, and crucially, in the way that other business partners look to it and talk about it as a key opportunity for investing in the future of our economy.
Rwy'n credu ei fod wedi bod yn llwyddiant ysgubol, ac unwaith eto, mae angen imi gydnabod rôl Ken Skates yn creu Banc Datblygu Cymru yn y lle cyntaf, er yr oedd gan rai eu hamheuon, ond mewn gwirionedd, pan edrychwch ar y canlyniadau pum mlynedd sydd wedi'u cyhoeddi, mae canlyniadau cryf ym mhob rhanbarth o Gymru, ac mae'r ffaith mai un o alwadau allweddol y Ffederasiwn Busnesau Bach yn Lloegr ar gyfer yr etholiad nesaf yw sefydlu rhywbeth tebyg i Fanc Datblygu Cymru mewn rhanbarthau yn Lloegr, yn dangos pa mor llwyddiannus y bu. A wyddoch chi, dyna'r ganmoliaeth fwyaf, onid e?
Mae hefyd yn fwy cyfarwydd yn y tirlun bellach, gyda nifer o fusnesau'n gallu tynnu sylw at y ffaith bod Banc Datblygu Cymru wedi bod yn hanfodol iddynt allu goroesi a buddsoddi yn y dyfodol. Edrychwch ar y cynllun benthyciadau busnes gwyrdd, sy'n helpu cwmnïau gyda'u llinell isaf, yn ogystal â gwneud y peth cywir dros y blaned. Pe byddem yn cael gwared ar Fanc Datblygu Cymru, rwy'n credu y byddech bellach yn gweld amgylchedd lle byddem yn gweld twll go iawn i'w lenwi a phoen go iawn i amrywiaeth o fusnesau. Felly, mae'r llwyddiant yno; mae'n amlwg yn ffigurau Banc Datblygu Cymru, ac yn hollbwysig yn y ffordd y mae partneriaid busnes eraill yn troi ato ac yn siarad amdano fel cyfle allweddol i fuddsoddi yn nyfodol ein heconomi.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf fydd y cwestiynau i’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Luke Fletcher.
The next item will be questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Luke Fletcher.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn monitro rheolaeth anghydraddoldebau iechyd ar draws Cymru? OQ59758
1. How is the Welsh Government monitoring the management of health inequalities across Wales? OQ59758
In collaboration with Public Health Wales and the World Health Organization's regional office for Europe, Welsh Government launched the Welsh health equity solutions platform on 22 June, to monitor the management of health inequalities across Wales, and it's leading the way with its complex interdisciplinary technique.
Mewn cydweithrediad ag Iechyd Cyhoeddus Cymru a swyddfa ranbarthol Sefydliad Iechyd y Byd ar gyfer Ewrop, lansiodd Llywodraeth Cymru blatfform atebion tegwch iechyd Cymru ar 22 Mehefin, i fonitro rheolaeth anghydraddoldebau iechyd ledled Cymru, ac mae'n arwain y ffordd gyda'i dechneg ryngddisgyblaethol gymhleth.
Diolch am yr ateb, Gweinidog. The cross-party group on cancer's inquiry into cancer inequalities in Wales really brings to life the brutal realities of getting a cancer diagnosis in Wales and living with the fall-out. Cancer death rates are 55 per cent higher among the most deprived Welsh populations. Swansea bay health board in my region contains the joint highest proportion of areas in the most deprived quintile. Today, Minister, I'd like to ask what the Welsh Government is doing to help people who directly suffer from these inequalities whilst navigating a difficult stage 4 cancer diagnosis.
I have been told by those managing stage 4 cancers that short staffing has meant being placed on waiting lists for treatment, while only some health boards have a key worker or a point of contact to support people with stage 4 cancer. How does the Welsh Government plan to measure progress in the treatment and support of stage 4 patients, as they deal with the inequalities outlined in the cross-party group's report?
Diolch am yr ateb, Weinidog. Mae ymchwiliad y grŵp trawsbleidiol ar ganser i anghydraddoldebau canser yng Nghymru yn arddangos realiti creulon cael diagnosis canser yng Nghymru a byw gyda'r canlyniadau. Mae cyfraddau marwolaeth canser 55 y cant yn uwch ymhlith poblogaethau mwyaf difreintiedig Cymru. Bwrdd iechyd bae Abertawe yn fy rhanbarth i sy'n cynnwys y gyfran gydradd uchaf o ardaloedd yn y cwintel mwyaf difreintiedig. Heddiw, Weinidog, hoffwn ofyn beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu pobl sy'n dioddef yn uniongyrchol o'r anghydraddoldebau hyn wrth iddynt geisio ymdopi â diagnosis anodd o ganser cam 4.
Mae'r rhai sy'n rheoli canserau cam 4 wedi dweud wrthyf fod prinder staff wedi golygu bod yn rhaid i gleifion gael eu gosod ar restrau aros am driniaeth, a dim ond rhai byrddau iechyd sydd â gweithiwr allweddol neu bwynt cyswllt i gefnogi pobl â chanser cam 4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mesur cynnydd triniaeth a chymorth i gleifion cam 4, wrth iddynt ymdrin â'r anghydraddoldebau a amlinellir yn adroddiad y grŵp trawsbleidiol?
Thanks very much. I've looked at that report and I think there are a lot of things for us to consider and to act upon. Before we get to stage 4, I think we've got to get to the prevention bit of it, and you heard the announcement yesterday by my colleague. The obesity crisis in Wales—and I'm going to call it a crisis—when you've got 60 per cent of your population who are overweight or obese, you're heading for a very difficult place, and what we know is that that issue is more prevalent in poorer communities, which is why we do have to intervene in order to avoid the kind of situation that you're talking about, in which, then, you see very clearly the disparities between those richer areas and poorer areas in terms of numbers suffering from cancer.
When it comes to the diagnosis, what is clear is that there are parts of Wales that are performing much better than others. It was quite interesting—. If you look at Betsi, Betsi is consistently actually quite good in terms of cancer treatment compared to others. I'm very concerned at the moment, for example, with the performance in Cwm Taf Morgannwg. That's probably one of my biggest headaches at the moment. And we're putting a lot of support into that. We've put them into a special intervention framework to make sure that we're monitoring what they should do, and we're working with communities to see if we can chase down people who perhaps might not have been taking part in screenings, for example. I know that in relation to colon cancer and things, for example, it's trying to get people to take up that screening facility and working with communities, engaging with them, learning the lessons that we know, and we've learnt a lot of lessons during the pandemic: how do you communicate with people? How do you get into those hard-to-reach places? And I think some of that learning, we've got to now take into all those other areas.
But cancer is absolutely—. I've got six priorities, but now, with the very difficult financial pressures we're under, I have asked the health boards very much to focus on the top three, which are to avoid people going into hospital in the first place, shifting resources into the community, and working with local authorities to avoid delayed transfers of care; secondly, to bring those waiting lists down; and, thirdly, to focus on cancer.
Diolch yn fawr. Rwyf wedi edrych ar yr adroddiad hwnnw ac rwy'n credu bod llawer o bethau i ni eu hystyried a gweithredu arnynt. Cyn inni gyrraedd cam 4, rwy'n credu bod yn rhaid inni sôn am yr elfen atal, a chlywsoch y cyhoeddiad ddoe gan fy nghyd-Aelod. Yr argyfwng gordewdra yng Nghymru—ac rwy'n mynd i'w alw'n argyfwng—pan fo gennych 60 y cant o'ch poblogaeth dros bwysau neu'n ordew, rydych chi'n anelu at sefyllfa anodd iawn, a'r hyn a wyddom yw bod y broblem honno'n fwy cyffredin mewn cymunedau tlotach, a dyna pam mae'n rhaid inni ymyrryd er mwyn osgoi'r math o sefyllfa rydych chi'n sôn amdani, lle mae'r gwahaniaethau yn glir i'w gweld rhwng ardaloedd cyfoethocach ac ardaloedd tlotach o ran y niferoedd sy'n dioddef o ganser.
Ar ddiagnosis, yr hyn sy'n amlwg yw bod yna rannau o Gymru sy'n perfformio'n llawer gwell nag eraill. Roedd yn eithaf diddorol—. Os edrychwch chi ar Betsi, mae bwrdd Betsi yn gyson dda o ran triniaeth ganser o'i gymharu ag eraill. Rwy'n bryderus iawn ar hyn o bryd, er enghraifft, ynghylch perfformiad yng Nghwm Taf Morgannwg. Mae'n debyg mai dyna un o fy mhroblemau mwyaf ar hyn o bryd. Ac rydym yn rhoi llawer o gefnogaeth tuag at hynny. Rydym wedi eu rhoi mewn fframwaith ymyrraeth arbennig i sicrhau ein bod yn monitro'r hyn y dylent ei wneud, ac rydym yn gweithio gyda chymunedau i weld a allwn fynd ar ôl pobl nad ydynt efallai wedi bod yn mynychu apwyntiadau sgrinio, er enghraifft. Mewn perthynas â chanser y colon a phethau, er enghraifft, gwn ei fod yn ymwneud â cheisio cael pobl i fanteisio ar y cyfleuster sgrinio a gweithio gyda chymunedau, ymgysylltu â nhw, dysgu'r gwersi rydym yn eu gwybod, ac rydym wedi dysgu llawer o wersi yn ystod y pandemig: sut mae cyfathrebu â phobl? Sut mae mynd i leoedd sy'n anodd eu cyrraedd? Ac rwy'n credu bod angen inni fynd â rhai o'r gwersi rydym wedi'u dysgu i mewn i'r holl feysydd eraill hynny.
Ond mae canser yn sicr—. Mae gennyf chwe blaenoriaeth, ond nawr, gyda'r pwysau ariannol anodd iawn sydd arnom, rwyf wedi gofyn i'r byrddau iechyd ganolbwyntio ar y tri cyntaf, sef osgoi sefyllfa lle mae angen i bobl fynd i'r ysbyty yn y lle cyntaf, symud adnoddau i'r gymuned, a gweithio gydag awdurdodau lleol i osgoi oedi wrth drosglwyddo gofal; yn ail, lleihau'r rhestrau aros; ac, yn drydydd, canolbwyntio ar ganser.
Minister, sadly the simple fact is that our black and minority ethnic communities are not getting the same healthcare as the rest of the Welsh population, whether that is in cancer care, as recently highlighted by the CPG report; or in maternity care, as shown by the shocking report into maternity care at the University Hospital of Wales; or the whole host of other ways that BAME patients are being let down by the system. Population-level assumptions do not work. Treatment has to be tailored to the individual, taking account of their sex and ethnicity, as well as the usual things such as lifestyle and genetic make-up.
Minister, when I raised this issue with the First Minister yesterday, he said that the 'Anti-racist Wales Action Plan' would improve the situation. Can you expand on what specific actions within the plan will improve health outcomes for our BAME communities?
Weinidog, yn anffodus, y ffaith syml yw nad yw ein cymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn cael yr un gofal iechyd â gweddill poblogaeth Cymru, boed hynny mewn gofal canser, fel y nodwyd yn ddiweddar gan adroddiad y grŵp trawsbleidiol; neu mewn gofal mamolaeth, fel y dangosir yn yr adroddiad ysgytwol ar ofal mamolaeth yn Ysbyty Athrofaol Cymru; neu'r llu o ffyrdd eraill y mae cleifion du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn cael cam gan y system. Nid yw rhagdybiaethau lefel y boblogaeth yn gweithio. Mae'n rhaid teilwra triniaeth i'r unigolyn, gan ystyried eu rhyw a'u hethnigrwydd, yn ogystal â'r pethau arferol fel ffordd o fyw a geneteg.
Weinidog, pan godais y mater hwn gyda'r Prif Weinidog ddoe, dywedodd y byddai 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn gwella'r sefyllfa. A allwch chi ehangu ar ba gamau penodol yn y cynllun a fydd yn gwella canlyniadau iechyd i'n cymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol?
Thanks very much, Altaf. Part of what will happen next is that we have this new constituted organisation, this group, the NHS health inequalities group, and what they're going to do is to focus on a small number of areas, which aim to maximise the contribution of the NHS and make sure that the NHS now becomes an exemplar when it comes to tackling inequalities. The thing you've got to start with is data, data, data. So, let's find out what's actually going on, let's make sure that we've got that analysis, and then you can target and you can respond to the gaps. So, that's what we're doing in relation to that.
We do, of course, have the 'Anti-racist Wales Action Plan'. There's a very specific—. I had a meeting with my colleague who's responsible for this, the other day. She's really holding us all to account, making sure that we're delivering on our responsibilities within the 'Anti-racist Wales Action Plan'. I'm really pleased I was able to report to her that the actions that we have as an NHS are being taken very, very seriously in relation to the 'Anti-racist Wales Action Plan' and, obviously, all of that will feed into the planned-care challenges that we're facing.
Diolch yn fawr iawn, Altaf. Rhan o'r hyn a fydd yn digwydd nesaf yw bod gennym sefydliad a gyfansoddwyd o'r newydd, grŵp anghydraddoldebau iechyd y GIG, a byddant yn canolbwyntio ar nifer fach o feysydd, gan anelu at wneud y mwyaf o gyfraniad y GIG a sicrhau bod y GIG yn dangos esiampl nawr wrth fynd i'r afael ag anghydraddoldebau. Yr hyn y mae'n rhaid ichi ddechrau ohono yw data, data, data. Felly, gadewch inni ddarganfod beth sy'n digwydd mewn gwirionedd, gadewch inni sicrhau bod gennym y dadansoddiad hwnnw, ac yna gallwch dargedu a gallwch ymateb i'r bylchau. Felly, dyna rydym yn ei wneud mewn perthynas â hynny.
Wrth gwrs, mae gennym 'Gynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Mae yna—. Cefais gyfarfod gyda fy nghyd-Weinidog sy'n gyfrifol am hyn y diwrnod o'r blaen. Mae'n ein gwneud ni i gyd yn atebol, gan sicrhau ein bod yn cyflawni ein cyfrifoldebau o fewn y 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Rwy'n falch iawn fy mod wedi gallu adrodd wrthi fod y camau sydd gennym fel GIG yn cael sylw difrifol iawn mewn perthynas â'r 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', ac yn amlwg, bydd hynny i gyd yn bwydo i mewn i'r heriau rydym yn eu hwynebu mewn perthynas â gofal a gynlluniwyd.
Minister, building on your statement yesterday regarding the national immunisation programme for Wales, Public Health Wales published data last year on the take-up of childhood immunisation vaccinations, and that data showed that clear inequality gaps had increased in the majority of age groups and in the majority of health boards, with children from the most deprived quintile being less likely to be up to date with routine immunisations than those from the least developed quintile. So, Minister, what is Welsh Government doing to monitor this clear inequality, and how is it working with health boards and other partners to put this right and eliminate the gap?
Weinidog, gan adeiladu ar eich datganiad ddoe ynghylch y rhaglen imiwneiddio genedlaethol i Gymru, cyhoeddodd Iechyd Cyhoeddus Cymru ddata y llynedd ar y nifer sy'n cael brechiadau imiwneiddio yn ystod plentyndod, ac roedd y data'n dangos bod bylchau anghydraddoldeb clir wedi cynyddu yn y mwyafrif o grwpiau oedran ac yn y mwyafrif o fyrddau iechyd, gyda phlant o'r cwintel mwyaf difreintiedig yn llai tebygol o fod wedi cael y brechiadau arferol i gyd na'r rhai o'r cwintel lleiaf difreintiedig. Felly, Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fonitro'r anghydraddoldeb clir hwn, a sut mae'n gweithio gyda byrddau iechyd a phartneriaid eraill i unioni'r sefyllfa hon a dileu'r bwlch?
Well, thanks very much, and you're quite right to highlight the fact that, actually, in terms of childhood vaccinations, we don't have a bad level, but, actually, the pandemic pushed things back a bit. So, we do have about 20 per cent of the child population who are perhaps not taking up that opportunity.
So, what are we going to do about it? Well, we're taking that national immunisation framework and making sure that we take those lessons that we learned during the pandemic, making sure that we look at the evidence. What worked during that roll-out? What was best practice? And how do we avoid that unnecessary variation across Wales? What we're trying to do is to make sure that this is being led by local teams, who are engaging and empowering their own communities to understand the advantages of taking up the offer of vaccination. I think it's really important that we make this easy to understand, that we communicate well, that people understand the risks of not having vaccinations. So, each health board now is being asked to develop a vaccine equity strategy and a programme of work with dedicated public health input. So, that's how we're going to address the issue that you put forward.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac rydych chi'n llygad eich lle i dynnu sylw at y ffaith, o ran brechiadau plentyndod, nad oes gennym lefel wael, ond bod y pandemig wedi gwthio pethau'n ôl braidd. Felly, mae gennym tua 20 y cant o'r boblogaeth plant nad ydynt yn manteisio ar y cyfle hwnnw o bosibl.
Felly, beth rydym ni'n mynd i'w wneud am hynny? Wel, rydym yn defnyddio'r fframwaith imiwneiddio cenedlaethol ac yn sicrhau ein bod yn defnyddio'r gwersi a ddysgwyd yn ystod y pandemig, gan sicrhau ein bod yn edrych ar y dystiolaeth. Beth oedd yn gweithio yr adeg honno? Beth oedd yr arferion gorau? A sut y gallwn osgoi'r amrywio diangen ledled Cymru? Yr hyn rydym yn ceisio ei wneud yw sicrhau bod hyn yn cael ei arwain gan dimau lleol, sy'n ymgysylltu ac yn grymuso eu cymunedau eu hunain i ddeall beth yw manteision derbyn y cynnig o frechiadau. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwneud hyn yn hawdd ei ddeall, ein bod yn cyfathrebu'n dda, fod pobl yn deall y risgiau o beidio â chael brechiadau. Felly, gofynnir i bob bwrdd iechyd ddatblygu rhaglen waith a strategaeth brechu teg gyda mewnbwn iechyd cyhoeddus pwrpasol. Felly, dyna sut rydym yn bwriadu mynd i'r afael â'r mater rydych wedi'i gyflwyno.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella'r gefnogaeth i bobl â diabetes ym Mlaenau Gwent? OQ59762
2. What is the Welsh Government doing to improve support for people with diabetes in Blaenau Gwent? OQ59762
Mi wnes i ddatganiad llafar i'r Senedd ar 13 Mehefin yn disgrifio ein ffordd o fynd ati i wella gwasanaethau diabetes, fel sydd wedi'i nodi yn y datganiad ansawdd ar gyfer diabetes. Roedd y swyddogion yn trafod goblygiadau'r datganiad ansawdd o ran cyflawni'n lleol gyda phrif weithredwyr yr NHS ar 21 Mehefin.
I made an oral statement to the Senedd on 13 June, describing our approach to improving diabetes services, as set out in the quality statement for diabetes. My officials discussed the implications of the quality statement for local delivery with NHS chief executives on 21 June.
I very much welcome that. I welcome the statement that you made on diabetes treatment in Wales. There are 5,400 people in Blaenau Gwent who are living with diabetes, and that's not much less than 10 per cent of the population. It's an epidemic in the borough. And that requires, I think, Minister, a significant intervention from Government.
I welcome the statement made by the Minister yesterday on our relationship with food, if you like, in its wider sense. But we do need a more holistic approach to ensure that we have prevention of diabetes rather than simply the treatment of diabetes. I'm glad the Deputy Minister for sport is in the Chamber this afternoon, because that also involves investment in physical activity, investment in sports opportunities, as well as other sorts of physical activity, and it involves an investment across the whole of Government to deal with diabetes, rather than simply treating the impact of diabetes. I hope, Minister, you'll be able to put a focus on that in somewhere like Blaenau Gwent, and I'd like to invite you to the borough so that we can debate and discuss how we can help people avoid diabetes in Blaenau Gwent.
Rwy'n croesawu hynny'n fawr. Rwy'n croesawu'r datganiad a wnaethoch ar driniaeth ddiabetes yng Nghymru. Mae 5,400 o bobl ym Mlaenau Gwent yn byw gyda diabetes, ac nid yw hynny'n llawer llai na 10 y cant o'r boblogaeth. Mae'n epidemig yn y fwrdeistref. Ac rwy'n credu bod hynny, Weinidog, yn galw am ymyrraeth sylweddol gan y Llywodraeth.
Rwy'n croesawu'r datganiad a wnaed gan y Gweinidog ddoe ar ein perthynas â bwyd, os mynnwch, yn ei ystyr ehangach. Ond mae angen dull mwy cyfannol arnom i sicrhau ein bod yn atal diabetes yn hytrach na thrin diabetes yn unig. Rwy'n falch fod y Dirprwy Weinidog chwaraeon yn y Siambr y prynhawn yma, oherwydd mae hynny hefyd yn cynnwys buddsoddi mewn gweithgarwch corfforol, buddsoddi mewn cyfleoedd chwaraeon, yn ogystal â mathau eraill o weithgarwch corfforol, ac mae'n cynnwys buddsoddiad ar draws y Llywodraeth gyfan i fynd i'r afael â diabetes, yn hytrach na thrin effaith diabetes yn unig. Weinidog, rwy'n gobeithio y gallwch roi ffocws i hynny yn rhywle fel Blaenau Gwent, a hoffwn eich gwahodd i'r fwrdeistref fel y gallwn drafod sut y gallwn helpu pobl i osgoi diabetes ym Mlaenau Gwent.
Thanks very much, Alun. What you know is we've got this quality statement, so people know what 'good' looks like, so they should be working to that. And now we have the NHS exec holding health boards to account for delivering on what 'good' looks like. What I think we have got to do is to recognise that the problem is more acute in some areas than others. I know that the Minister responsible for the public health aspect of this is absolutely clear that, actually, you do need to target some areas more than others. The same thing everywhere is not what we're looking for here; you do have to put those additional resources in some places. What we've got is, for example, a pre-diabetes prevention programme, to help people avoid getting type 2 diabetes. Let's not forget that a huge, huge proportion of type 2 diabetes is avoidable, and, actually, if you can catch it before it really becomes full-blown diabetes, then you're really saving a lot of health issues for that member of the public, but also you're saving a lot of resources for the NHS.
On that early intervention, we've got pilots across Wales, including one in Aneurin Bevan. It's important that we look at the outcomes of that pilot. We know they work; we've put £1 million into rolling out what we know has worked in Port Talbot, for example. We need to now make sure that people understand their responsibilities as well. It's not a one-way street, this; we've got to be there, holding their hands through what is a very difficult journey for them. We've got to make sure that the environment is right, and that was part of what the Deputy Minister was speaking about yesterday. But we cannot continue with a situation where the trajectory—. If we carry on as we are now, we won't be spending 10 per cent of our budget on diabetes, we'll be spending 17 per cent of our budget. We don't have any more money, so it's got to come from somewhere. So, this is not sustainable in its current form. Something has to change. But the people of Wales have to come with us on this journey. We can't do it all for them, but we will be there with them on the journey.
Diolch yn fawr iawn, Alun. Yr hyn rydych chi'n ei wybod yw bod gennym y datganiad ansawdd hwn, fel bod pobl yn gwybod beth yw 'da', felly dylent fod yn gweithio yn unol â hwnnw. A nawr mae gennym weithrediaeth y GIG yn dwyn byrddau iechyd i gyfrif am gyflawni'r hyn sy'n 'dda'. Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yn fy marn i yw cydnabod bod y broblem yn fwy difrifol mewn rhai ardaloedd. Gwn fod y Gweinidog sy'n gyfrifol am yr agwedd iechyd y cyhoedd ar hyn yn gwbl glir fod angen i chi dargedu rhai ardaloedd yn fwy nag eraill. Nid ydym yn chwilio am yr un peth ym mhobman yma; mae'n rhaid i chi roi adnoddau ychwanegol mewn rhai mannau. Yr hyn sydd gennym, er enghraifft, yw rhaglen atal cyn-ddiabetes, i helpu pobl i osgoi cael diabetes math 2. Peidiwch ag anghofio bod modd osgoi cyfran enfawr o ddiabetes math 2, ac mewn gwirionedd, os gallwch ei ddal cyn iddo fynd yn ddiabetes llawn, rydych chi'n arbed llawer o broblemau iechyd i'r aelod hwnnw o'r cyhoedd, ond hefyd rydych chi'n arbed llawer o adnoddau i'r GIG.
Ar ymyrraeth gynnar, mae gennym gynlluniau peilot ledled Cymru, gan gynnwys un yn Aneurin Bevan. Mae'n bwysig ein bod yn edrych ar ganlyniadau'r cynllun peilot hwnnw. Fe wyddom eu bod yn gweithio; rydym wedi rhoi £1 filiwn i mewn i gyflwyno'r hyn y gwyddom ei fod wedi gweithio ym Mhort Talbot, er enghraifft. Nawr, mae angen inni sicrhau bod pobl yn deall eu cyfrifoldebau hefyd. Nid yw'n stryd un ffordd; mae'n rhaid inni fod yno, yn dal eu dwylo drwy siwrnai anodd iawn iddynt. Mae'n rhaid inni sicrhau bod yr amgylchedd yn iawn, ac roedd hynny'n rhan o'r hyn roedd y Dirprwy Weinidog yn siarad amdano ddoe. Ond ni allwn barhau â sefyllfa lle mae'r trywydd—. Os parhawn fel rydym yn ei wneud ar hyn o bryd, ni fyddwn yn gwario 10 y cant o'n cyllideb ar ddiabetes, byddwn yn gwario 17 y cant o'n cyllideb arno. Nid oes gennym fwy o arian, felly mae'n rhaid iddo ddod o rywle. Felly, nid yw hyn yn gynaliadwy ar ei ffurf bresennol. Mae'n rhaid i rywbeth newid. Ond mae'n rhaid i bobl Cymru ddod gyda ni ar y daith. Ni allwn gwneud y cyfan drostynt, ond byddwn yno gyda nhw ar y daith.
Minister, it's no secret that Wales has the highest prevalence of diabetes in the UK, with more than 200,000 people living with the condition. There are a whole host of organisations and initiatives out there, which I know you work with as well, helping people with diabetes, and pushing to improve care and support. However, there are some serious concerns about the lack of funding on several programmes—whilst I appreciate the answer that you just gave—something the Welsh Government did say would be addressed in the quality statement last week. From the feedback that I received, it wasn't discussed in as much detail as was perhaps needed. Services such as the all-Wales diabetes remission service, as well as the SEREN programme, which I know my colleague Joel James has raised before in the Chamber, are at serious risk, going forward. It's not clear whether these services, which are delivering life-changing results, will indeed continue to receive funding. Dedicated NHS clinicians are behind these schemes and have been left in limbo as they have no idea about future funding. Earlier today, the British Medical Association held an event, which I, alongside many colleagues in this Chamber, did attend. I met some of the fantastic GPs there, including Gareth and Natasha, who are both from south-east Wales, and they wanted answers. So, Minister, my question is: can you please give them some much-needed clarity this afternoon about what's the case, going forward? Thank you.
Weinidog, nid yw'n gyfrinach mai Cymru sydd â'r gyfran uchaf o achosion o ddiabetes yn y DU, gyda mwy na 200,000 o bobl yn byw gyda'r cyflwr. Mae llu o sefydliadau a chynlluniau ar gael, ac rwy'n gwybod eich bod yn gweithio gyda nhw hefyd, yn helpu pobl â diabetes, ac yn gwthio i wella gofal a chymorth. Fodd bynnag, mae yna bryderon difrifol am y diffyg cyllid i sawl rhaglen—er fy mod yn gwerthfawrogi'r ateb rydych newydd ei roi—rhywbeth y dywedodd Llywodraeth Cymru y byddai'n cael sylw yn y datganiad ansawdd yr wythnos diwethaf. O'r adborth a gefais, ni chafodd ei drafod mewn cymaint o fanylder ag y dylai, efallai. Mae gwasanaethau fel gwasanaeth lleddfu diabetes Cymru, yn ogystal â rhaglen SEREN, y gwn fod fy nghyd-Aelod Joel James wedi'i godi o'r blaen yn y Siambr, mewn perygl difrifol wrth symud ymlaen. Nid yw'n glir a fydd y gwasanaethau hyn, sy'n darparu canlyniadau sy'n newid bywydau, yn parhau i dderbyn cyllid. Mae clinigwyr ymroddedig y GIG sydd y tu ôl i'r cynlluniau hyn wedi cael eu gadael mewn limbo gan nad oes ganddynt unrhyw syniad ynglŷn â chyllid yn y dyfodol. Yn gynharach heddiw, cynhaliodd Cymdeithas Feddygol Prydain ddigwyddiad a fynychais, gyda llawer o gyd-Aelodau yn y Siambr hon. Cyfarfûm â rhai o'r meddygon teulu gwych yno, gan gynnwys Gareth a Natasha, sydd ill dau yn dod o dde-ddwyrain Cymru, ac roeddent eisiau atebion. Felly, Weinidog, fy nghwestiwn i yw: a allwch chi roi rhywfaint o eglurder mawr ei angen iddynt y prynhawn yma am yr hyn sy'n digwydd wrth symud ymlaen? Diolch.
Thanks very much. We have got a ring-fenced amount of money for the pre-diabetes programme I was talking about. We've got £1 million for that programme, and that's being rolled out. Every health board in Wales really understands this. The secret is to get ahead of the problem; that's the real issue here—we've got to get ahead of the problem, not wait for the problem to develop. When you've got 60 per cent of your population who are overweight, you've got to target that lot there, because they're the next generation of people who are going to have diabetes type 2. That's what part of yesterday was about—it's about acknowledging that we can't go on like this, that, actually, you do need to intervene, we do need to create the right environment for them.
And just in terms of finance, the financial situation is really, really challenging at the moment. It's challenging for everyone; it's challenging for people in our communities—the cost-of-living crisis is really difficult—but it's also difficult for the NHS. All of the inflationary pressures that everybody else is feeling, the NHS is feeling. We haven't had additional money to cover it, and we've got the COVID costs and everything else that's going on. So, the pressures are real, but that's why, actually, it makes sense for us to go as far as we can in the prevention space, because if we don't, the costs going forward are going to be very, very difficult.
Diolch yn fawr. Mae gennym swm wedi'i neilltuo o arian ar gyfer y rhaglen cyn-ddiabetes roeddwn yn sôn amdani. Mae gennym £1 filiwn ar gyfer y rhaglen honno, ac mae'n cael ei chyflwyno. Mae pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn deall hyn. Y gyfrinach yw achub y blaen ar y broblem; dyna'r gwir yma—mae'n rhaid inni achub y blaen ar y broblem, nid aros i'r broblem ddatblygu. Pan fydd gennych 60 y cant o'ch poblogaeth dros bwysau, mae'n rhaid i chi dargedu'r rheini, oherwydd nhw yw'r genhedlaeth nesaf o bobl sy'n mynd i gael diabetes math 2. Dyna beth oedd rhan o ddoe yn ymwneud ag ef—mae'n ymwneud â chydnabod na allwn barhau fel hyn, fod angen i chi ymyrryd, mae angen inni greu'r amgylchedd iawn ar eu cyfer.
Ac ar gyllid, mae'r sefyllfa ariannol yn heriol iawn ar hyn o bryd. Mae'n anodd i bawb; mae'n heriol i bobl yn ein cymunedau—mae'r argyfwng costau byw yn anodd iawn—ond mae hefyd yn anodd i'r GIG. Mae'r GIG yn teimlo'r holl bwysau chwyddiant y mae pawb arall yn ei deimlo. Nid ydym wedi cael arian ychwanegol ar ei gyfer, ac mae gennym gostau COVID a phopeth arall sy'n digwydd. Felly, mae'r pwysau'n real, ond dyna pam mae'n gwneud synnwyr inni fynd cyn belled ag y gallwn ym maes atal, oherwydd os na wnawn ni hynny, mae'r costau wrth symud ymlaen yn mynd i fod yn anodd tu hwnt.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Llywydd. Minister, yesterday, Andrew R.T. Davies, on three occasions, tried to extract an answer from the First Minister, and the First Minister failed to answer on three occasions. You're the health Minister, so I will ask you, Minister: when is the Welsh Government going to eliminate two-year waits in the Welsh NHS, and when can we expect you to issue your revised target?
Diolch, Lywydd. Weinidog, ddoe ar dri achlysur, fe geisiodd Andrew R.T. Davies gael ateb gan y Prif Weinidog, ac ar dri achlysur, fe fethodd y Prif Weinidog ateb. Chi yw'r Gweinidog iechyd, felly rwyf am ofyn i chi: pryd mae Llywodraeth Cymru yn mynd i ddileu amseroedd aros o ddwy flynedd yn GIG Cymru, a phryd y gallwn ddisgwyl i chi gyhoeddi eich targed diwygiedig?
Thanks very much. I'm more than happy to send you the revised target that I've sent out to the NHS. I've made it clear to them that we have got to stick to a plan. We've discussed this with them, in terms of what the targets are, and whether they think they've got the ability to hit the targets. We're going to be doing this in the context of a very, very tight financial situation, so I think we've got to understand that. But, as health Minister, I've got to acknowledge that having people wait for longer than two years is not acceptable, and so we are expecting them to speed up their processes. We are putting more money into things like diagnostics, and more into surgical hubs. I was very pleased to go and open officially the surgical hub in Neath Port Talbot recently. So, there are lots of good, positive things going on, but obviously we're very keen to make sure that they speed up the process, and I've made it very clear to them that, this time, there will be no excuses for missing those deadlines.
Diolch yn fawr. Rwy'n fwy na pharod i anfon y targed diwygiedig a anfonais i'r GIG atoch chi. Rwyf wedi dweud yn glir wrthynt fod yn rhaid inni gadw at gynllun. Rydym wedi trafod gyda nhw beth yw'r targedau, ac a ydynt yn credu y gallant gyrraedd y targedau. Byddwn yn gwneud hyn yng nghyd-destun sefyllfa ariannol dynn iawn, felly rwy'n credu bod yn rhaid inni ddeall hynny. Ond fel Gweinidog iechyd, mae'n rhaid imi gydnabod nad yw cael pobl yn aros am fwy na dwy flynedd yn dderbyniol, ac felly rydym yn disgwyl iddynt gyflymu eu prosesau. Rydym yn rhoi mwy o arian i bethau fel diagnosteg, a mwy i ganolfannau llawfeddygol. Roeddwn yn falch iawn o gael agor y ganolfan lawfeddygol yng Nghastell-nedd Port Talbot yn swyddogol yn ddiweddar. Felly, mae llawer o bethau cadarnhaol, da yn digwydd, ond yn amlwg rydym yn awyddus iawn i sicrhau eu bod yn cyflymu'r broses, ac rwyf wedi dweud yn glir iawn wrthynt y tro hwn na fydd esgusodion dros fethu'r terfynau amser hynny.
Thank you, Minister. It would be very helpful for you to write to me, but, of course, if you could verbally give the answer in the Chamber this afternoon in terms of what the date is for the revised target for two-year waits, that, of course, would be appreciated, because, of course, we are not seeing the progress—and you've alluded to it yourself, and I appreciate that—that's needed. We saw the last set of data with only 245 people coming off that two-year waiting list. We've still got tens of thousands of people waiting for treatment in Wales, when you know, of course, the target's been virtually eliminated in Scotland and in England. Often, we talk about numbers, don't we—tens of thousands of people; these are individual people, and often many of them are waiting in pain, which impacts their lives and their wider families' lives as well.
Minister, you committed to ensuring that 80 per cent of cancer patients will start treatment within two months by 2026. That's a laudable aim, and if that is reached, I will be the first in this Chamber to congratulate you on the efforts of the Welsh Government. But cancer waiting times have actually gotten worse—they've fallen from 59 per cent in April last year to 55 per cent this April. So, can you commit, Minister, to setting out annual milestones for the delivery of the target that 80 per cent of people with cancer will start treatment within two months, and provide an update on actions being taken to improve cancer waiting times, specifically for the cancers with the longest waits—gynaecological, head and neck and urology? But, ultimately, Minister, please do give us that target this afternoon. Tell us when the two-year wait target is set for; that would be appreciated. Thank you, Minister.
Diolch yn fawr, Weinidog. Byddai'n ddefnyddiol iawn pe baech yn ysgrifennu ataf, ond wrth gwrs, pe gallech roi'r ateb ar lafar yn y Siambr y prynhawn yma o ran dyddiad y targed diwygiedig ar gyfer amseroedd aros dwy flynedd, byddai hynny, wrth gwrs, yn cael ei werthfawrogi, oherwydd nid ydym yn gweld y cynnydd sydd ei angen—ac rydych chi wedi cyfeirio at hynny eich hun, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny. Gwelsom y set ddata ddiwethaf gyda dim ond 245 o bobl yn dod oddi ar y rhestr aros ddwy flynedd. Mae'n dal i fod gennym ddegau o filoedd o bobl yn aros am driniaeth yng Nghymru, a chithau'n gwybod, wrth gwrs, fod y targed wedi'i ddileu bron yn llwyr yn yr Alban ac yn Lloegr. Yn aml, rydym yn siarad am rifau, onid ydym—degau o filoedd o bobl; pobl unigol yw'r rhain, ac yn aml mae llawer ohonynt yn aros mewn poen sy'n effeithio ar eu bywydau, a bywydau eu teuluoedd ehangach hefyd.
Weinidog, fe wnaethoch chi ymrwymo i sicrhau y bydd 80 y cant o gleifion canser yn dechrau triniaeth o fewn deufis erbyn 2026. Mae hynny'n nod canmoladwy, ac os caiff ei gyrraedd, fi fydd y cyntaf yn y Siambr hon i'ch llongyfarch ar ymdrechion Llywodraeth Cymru. Ond mae amseroedd aros canser wedi gwaethygu mewn gwirionedd—maent wedi gostwng o 59 y cant ym mis Ebrill y llynedd i 55 y cant ym mis Ebrill eleni. Felly, a allwch chi ymrwymo, Weinidog, i nodi cerrig milltir blynyddol ar gyfer cyflawni'r targed y bydd 80 y cant o bobl â chanser yn dechrau triniaeth o fewn deufis, a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau sy'n cael eu cymryd i wella amseroedd aros canser, yn benodol ar gyfer y canserau gyda'r amseroedd aros hiraf—gynaecolegol, pen a gwddf ac wroleg? Ond yn y pen draw, Weinidog, rhowch y targed hwnnw inni y prynhawn yma. Dywedwch wrthym erbyn pryd y gosodwyd y targed aros o ddwy flynedd; byddai hynny'n cael ei werthfawrogi. Diolch yn fawr, Weinidog.
On two-year waits, we're expecting 99 per cent of people to be seen by the end of this financial year. We're expecting, by September, anybody waiting over three years to have an appointment, so that they know exactly when they're going to get their treatment. And we have made it clear that we want to see significant improvement when it comes to cancer.
Cancer is quite interesting, because some areas of cancer are doing much, much better than others, so it depends on the specialist area, and the same thing is true also for the number of longest waiters. There are, amongst the 40 or so specialist areas, about 24 where, actually, we're down to zero. The real issue is with about seven specialist areas, and that's where I've asked them to concentrate now: 'Go for those areas.' We've got GIRFT in, Getting It Right First Time, making sure that they're getting the pathways right, putting pressure on them, looking at what's happening in terms of use of theatres in Wales, maximising that use of capacity that is available, because there's no point in having new hubs if people are not working efficiently. We've got to make sure, first of all, that we get the efficiency right wherever they're working. There's no point in investing in brand-new centres if they're still not working to top capacity.
So, that's what we're looking at now; we're driving it. The NHS executive is up and running. They're putting a lot of pressure on these people just to make sure that we see that productivity improvement that we expect to see. And, of course, you've also seen, in particular, when it comes to cancer, that diagnostics is absolutely key. The difference between us and England is that we count diagnostics and we count it from the beginning, because, if you've got cancer, you've got to start from the time when you suspect it, not from the time when you're actually put on a treatment path. So, the way we count is different, and that's why we're putting a lot of money into diagnostics. We've got to speed up the diagnostic centres and you will have seen that we're in the process of putting significant investment in that space.
Ar amseroedd aros o ddwy flynedd, rydym yn disgwyl i 99 y cant o bobl gael eu gweld erbyn diwedd y flwyddyn ariannol hon. Rydym yn disgwyl, erbyn mis Medi, y bydd unrhyw un sy'n aros ers dros dair blynedd yn cael apwyntiad, fel eu bod yn gwybod pryd yn union y byddant yn cael eu triniaeth. Ac rydym wedi dweud yn glir ein bod am weld gwelliant sylweddol mewn perthynas â chanser.
Mae canser yn eithaf diddorol, oherwydd mae rhai meysydd canser yn gwneud yn llawer iawn gwell nag eraill, felly mae'n dibynnu ar y maes arbenigol, ac mae'r un peth yn wir hefyd am nifer y rhai sy'n aros hiraf. Ymhlith y 40 neu fwy o feysydd arbenigol, ceir tua 24 lle rydym lawr i sero mewn gwirionedd. Mae'r broblem go iawn gyda thua saith maes arbenigol, a dyna lle rwyf wedi gofyn iddynt ganolbwyntio nawr: 'Ewch am y meysydd hynny.' Mae gennym 'Gwneud pethau'n iawn y tro cyntaf' i sicrhau eu bod yn cael y llwybrau'n iawn, i roi pwysau arnynt, ac i edrych ar yr hyn sy'n digwydd gyda defnydd o theatrau yng Nghymru, a gwneud y defnydd gorau o'r capasiti sydd ar gael, oherwydd nid oes diben cael canolfannau newydd os nad yw pobl yn gweithio'n effeithlon. Mae'n rhaid inni sicrhau, yn gyntaf oll, ein bod yn cael yr effeithlonrwydd yn iawn lle bynnag maent yn gweithio. Nid oes unrhyw bwynt buddsoddi mewn canolfannau newydd sbon os ydynt yn dal i fethu gweithio hyd eithaf eu capasiti.
Felly, rydym yn edrych ar hynny nawr; rydym yn ei yrru. Mae gweithrediaeth y GIG ar waith. Maent yn rhoi llawer o bwysau ar y bobl hyn i wneud yn siŵr ein bod yn gweld cynhyrchiant yn gwella yn ôl y disgwyl. Ac wrth gwrs, ar ganser, rydych chi hefyd wedi gweld bod diagnosteg yn enwedig yn gwbl allweddol. Y gwahaniaeth rhyngom ni a Lloegr yw ein bod yn cyfrif diagnosteg ac rydym yn ei gyfrif o'r dechrau, oherwydd, os oes gennych ganser, mae'n rhaid i chi ddechrau o'r amser pan fyddwch chi'n ei amau, nid o'r amser pan fyddwch chi'n cael eich rhoi ar lwybr triniaeth. Felly, mae'r ffordd rydym yn cyfrif yn wahanol, a dyna pam ein bod yn rhoi llawer o arian tuag at ddiagnosteg. Mae'n rhaid inni gyflymu'r canolfannau diagnostig ac fe fyddwch wedi gweld ein bod yn y broses o roi buddsoddiad sylweddol tuag at hynny.
Thank you for your answer, Minister. I'm just going to pick up on the seven specialist areas that you referred to, because, as I understand it, and you can correct me if I'm wrong, in your previous target, those seven specialist areas weren't included. [Interruption.] You say it's not true. I look forward to your answer, because, as I've understood it, Minister, because you said it yourself, the recovery target was most specialties by 2023. So, if it says 'most specialties' it means some aren't included. I suppose I'm asking you, therefore, what are those specialist areas that weren't included, because, as I understand it, there are seven areas that weren't included in the target, and one of them was general surgery. So, it would be good to understand the areas that weren't included in your original target that you were due to meet by March 2023. You said in answer to Altaf Hussain earlier on today that data is important. You said that at an event we were at this morning. I agree with you entirely. So, surely it would be right to have a target that includes all 17 specialist areas and to break that down by speciality as well. I hope, Minister, that you will be able to commit to doing that, because data is king if we're going to get on top of some of these issues.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n mynd i fynd ar drywydd y saith maes arbenigol y cyfeirioch chi atynt, oherwydd, fel rwy'n ei ddeall, a gallwch fy nghywiro os wyf i'n anghywir, yn eich targed blaenorol, nid oedd y saith maes arbenigol hynny wedi'u cynnwys. [Torri ar draws.] Rydych chi'n dweud nad yw'n wir. Rwy'n edrych ymlaen at eich ateb, oherwydd, fel rwyf i'n ei ddeall, Weinidog, oherwydd i chi ei ddweud eich hun, y targed adferiad oedd y rhan fwyaf o arbenigeddau erbyn 2023. Felly, os yw'n dweud 'y rhan fwyaf o arbenigeddau' mae'n golygu nad yw rhai wedi'u cynnwys. Mae'n debyg fy mod i'n gofyn i chi, felly, beth yw'r meysydd arbenigol na chawsant eu cynnwys, oherwydd, fel rwy'n ei ddeall, mae yna saith maes na chawsant eu cynnwys yn y targed, ac un ohonynt oedd llawdriniaeth gyffredinol. Felly, byddai'n dda deall y meysydd na chafodd eu cynnwys yn eich targed gwreiddiol roeddech i fod i'w cyrraedd erbyn mis Mawrth 2023. Fe ddywedoch chi mewn ateb i Altaf Hussain yn gynharach heddiw fod data'n bwysig. Fe ddywedoch chi hynny mewn digwyddiad y bore yma. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Felly, byddai'n iawn cael targed sy'n cynnwys pob un o'r 17 maes arbenigol a rhannu hynny fesul arbenigedd hefyd. Rwy'n gobeithio, Weinidog, y gallwch ymrwymo i wneud hynny, oherwydd data sy'n ben os ydym am fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn.
You're singing from the same hymn sheet as I am on this. Just to give you reassurance, those 30,000 that are on the two-year waiting list include all specialities, including the seven that we know are challenging. So, they're not excluded from the numbers. I think that's really important. It's not 30,000 plus a whole load more in the seven specialist services.
I think what's important is for us to acknowledge that there is a huge amount of work being done in those areas. You'll have seen that already there is a breakdown now on the basis of health boards. I've asked now for more transparency, all the time—let's just get some transparency on this, let's have a look. I think the public need to know where are they on the lists—where are they, around where. We may not be able to give a definite number. And, of course, the other thing you've got to remember the whole time with this is that, actually, clinicians make calls on this. If there's an urgent case, they're going to take priority. And that's the challenge.
Actually, if you look at the numbers on waiting lists, they are coming down in Wales compared to England, and that's because we're seeing more urgent cases. That's the situation. I have been asking them, 'Listen, I know that in England they've been very focused on just doing the longest waits', and actually, it means that some of the more urgent cases perhaps haven't been seen. And if you speak to the BMA, it's quite an interesting conversation with clinicians, who sometimes say, 'Hang on a minute, you've got to see the urgent cases.' So, there is a little bit of a dialogue that we have. What I'm saying is the balance is in the wrong place at the moment. We need to get the longest waits seen, because enough is enough.
Rydych chi a minnau'n gytûn ar hyn. Er mwyn rhoi sicrwydd i chi, mae'r 30,000 sydd ar y rhestr aros ddwy flynedd yn cynnwys yr holl arbenigeddau, gan gynnwys y saith y gwyddom eu bod yn heriol. Felly, nid ydynt wedi'u hepgor o'r rhifau. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Nid yw'n 30,000 a llawer mwy yn y saith gwasanaeth arbenigol.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod bod llawer iawn o waith yn cael ei wneud yn y meysydd hynny. Fe fyddwch wedi gweld bod yna ddadansoddiad eisoes nawr ar sail byrddau iechyd. Rwyf wedi gofyn nawr am fwy o dryloywder, drwy'r amser—gadewch inni gael tryloywder mewn perthynas â hyn, gadewch inni weld. Rwy'n meddwl bod angen i'r cyhoedd wybod lle maent ar y rhestrau—lle maent, o gwmpas lle maent. Efallai na fyddwn yn gallu rhoi rhif pendant. Ac wrth gwrs, y peth arall sy'n rhaid i chi gofio yr holl amser gyda hyn yw bod llais gan glinigwyr yn hyn. Os oes yna achos brys, byddant yn cael blaenoriaeth. A dyna'r her.
A dweud y gwir, os edrychwch chi ar y niferoedd ar restrau aros, maent yn gostwng yng Nghymru o'i gymharu â Lloegr, ac mae hynny oherwydd ein bod yn gweld achosion lle ceir mwy o frys i'w trin. Dyna'r sefyllfa. Rwyf wedi bod yn gofyn iddynt, 'Gwrandewch, gwn eu bod wedi canolbwyntio'n fawr yn Lloegr ar wneud yr amseroedd aros hiraf yn unig', ac mewn gwirionedd, mae'n golygu efallai nad yw rhai o'r achosion lle ceir mwy o frys i'w trin wedi'u gweld. Ac os siaradwch chi gyda'r BMA, mae'n sgwrs eithaf diddorol gyda chlinigwyr, sydd weithiau'n dweud, 'Arhoswch funud, mae'n rhaid ichi weld yr achosion lle ceir mwy o frys i'w trin.' Felly, mae yna ychydig o ddeialog yn digwydd. Yr hyn rwy'n ei ddweud yw bod y cydbwysedd yn y lle anghywir ar hyn o bryd. Mae angen inni gael yr amseroedd aros hiraf wedi'u gweld, oherwydd digon yw digon.
Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.
Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr, Llywydd. Heddiw, mae'r BMA yn lansio ei ymgyrch Achubwch Ein Meddygfeydd. Roedd yna ddigwyddiad heddiw yma yn y Senedd, ac roedd yn dda gweld y Gweinidog yn mynychu'r digwyddiad yna. Mae'r adran hanfodol yma o'r gwasanaethau iechyd wedi dioddef degawd o ddirywiad ac maen nhw bellach yn cyrraedd pwynt tyngedfennol. Dydy hyn ddim yn argyfwng newydd. Mae'r sector wedi ein rhybuddio o hyn ers dros 10 mlynedd.
Thank you very much, Llywydd. Today, the BMA launches it's Save our Surgeries campaign. There was an event today here in the Senedd, and it was good to see the Minister attending that event. This crucial part of our health service has suffered a decade of decline and they are now reaching a critical point. This isn't a new crisis. The sector has been warning us of this for over 10 years.
The proportion of the NHS budget committed to GP services has fallen to historic lows in recent years, compared to the 8.7 per cent level in 2005-06, which has not only led to swingeing cuts in provision, but also an increase in the number of practices handing back their general medical services contracts. So, can I ask the Minister, therefore, whether she will commit to restoring the proportion of the NHS Wales budget spent in general practice to its historic level of 8.7 per cent by the end of this Senedd, as has been recommended by the BMA?
Mae cyfran cyllideb y GIG sydd wedi'i ymrwymo i wasanaethau meddygon teulu wedi gostwng i isafbwyntiau hanesyddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, o'i gymharu â'r lefel o 8.7 y cant yn 2005-06, ac mae hynny nid yn unig wedi arwain at doriadau enfawr yn y ddarpariaeth, ond hefyd at gynnydd yn nifer y practisau sy'n trosglwyddo eu contractau gwasanaethau meddygol cyffredinol yn ôl. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog a wnaiff hi ymrwymo i adfer y gyfran o gyllideb GIG Cymru a werir mewn practis cyffredinol i'w lefel hanesyddol o 8.7 y cant erbyn diwedd y Senedd hon, fel yr argymhellwyd gan y BMA?
Thanks very much. Well, I had the very same conversation as you, and, before I go any further, I’d like to welcome you to your new position.
Diolch yn fawr. Wel, cefais yr un sgwrs â chi, a chyn imi fynd ymhellach, hoffwn eich croesawu i'ch swydd newydd.
Pob lwc i ti yn y swydd newydd. Bydd lot o waith gyda ti i'w wneud.
Best of luck to you in your new role. You'll have a lot of work to do.
So, just in terms of the BMA, and I was very happy to attend that event earlier, I think there are a few things that we need to bear in mind. First of all, actually, 'A Healthier Wales' is very clear about the direction of travel here—it is about the need to move resources from secondary care into the community. And rather than talk about that, you’ll have seen very recently that I’ve just done it—I have just ring-fenced £30 million and said, ‘Enough. This actually needs to happen. I’m not waiting for the health boards to do this anymore, I’m moving that money.' So, that’s happened, and I think the key thing for us to remember in relation to primary care is that, with primary care, it’s not just about GPs; it’s got to be about the wider group that supports the GPs. And if you look at the number of GPs in Wales, there are more fully qualified GPs per head of the population in Wales than there are in England. The number of GPs have gone up from 1,926 in 2017 to 1,974 in 2022. So, we’ve got more GPs. The real issue is that the demand, demand, demand just keeps coming. And the demand is absolutely unstoppable. We had the case of a week in December when there were 400,000 contacts with GPs in a week—in a week. Can you think about the pressure on those 1,900 workers? That is a lot of people to get through. So, everybody acknowledges this, which is why what we’re trying to do is to do things slightly differently and not put all the pressure on GPs.
Felly, o ran y BMA, ac roeddwn i'n hapus iawn i fynychu'r digwyddiad hwnnw yn gynharach, rwy'n credu bod yna ychydig o bethau y mae angen inni eu cofio. Yn gyntaf oll, mae 'Cymru Iachach' yn glir iawn am y cyfeiriad teithio yma—mae'n ymwneud â'r angen i symud adnoddau o ofal eilaidd i'r gymuned. Ac yn hytrach na siarad am hynny, byddwch wedi gweld yn ddiweddar iawn fy mod i newydd ei wneud—rwyf newydd neilltuo £30 miliwn a dweud, 'Digon. Mae angen i hyn ddigwydd. Nid wyf yn aros i'r byrddau iechyd wneud hyn bellach, rwy'n symud yr arian hwnnw.' Felly, mae hynny wedi digwydd, ac rwy'n credu mai'r peth allweddol i'w gofio mewn perthynas â gofal sylfaenol yw nad yw'n ymwneud â meddygon teulu yn unig; mae'n rhaid iddo ymwneud â'r grŵp ehangach sy'n cefnogi'r meddygon teulu. Ac os edrychwch ar nifer y meddygon teulu yng Nghymru, mae mwy o feddygon teulu cymwysedig y pen o'r boblogaeth yng Nghymru nag a geir yn Lloegr. Mae nifer y meddygon teulu wedi cynyddu o 1,926 yn 2017 i 1,974 yn 2022. Felly, mae gennym fwy o feddygon teulu. Y broblem go iawn yw bod y galw, y galw, y galw yn parhau i ddod. Ac nid oes modd atal y galw o gwbl. Cawsom wythnos ym mis Rhagfyr pan gafwyd 400,000 o gysylltiadau gyda meddygon teulu mewn wythnos—mewn wythnos. A allwch chi feddwl am y pwysau ar y 1,900 o weithwyr hynny? Mae hynny'n llawer o bobl i fynd drwyddynt. Felly, mae pawb yn cydnabod hyn, a dyna pam ein bod yn ceisio gwneud pethau ychydig yn wahanol a pheidio â rhoi'r holl bwysau ar feddygon teulu.
Diolch am yr ateb. Wrth gwrs, nid jyst y pres sydd yn bwysig, fel rydych chi wedi pwysleisio; y meddygon sydd yn bwysig—y gweithlu yna. Ond fel rydych wedi nodi eich hunan, tra bod y cleifion cofrestredig ar lyfrau meddygon teulu wedi cynyddu'n aruthrol—dros 100,000 o gynnydd mewn 10 mlynedd—mae niferoedd y practisys wedi disgyn o 470 i 386. Ac er gwaetha'r ffaith eich bod chi'n dweud bod y niferoedd o feddygon teulu wedi cynyddu, mae hyn wedi arwain at gwymp o bron i 22 y cant yn y gweithlu.
Thank you for that response. Of course, it's not just money that's important, as you've emphasised; it's the GPs who are important—that workforce. But as you've noted yourself, whilst the registered patients on GPs' books have increased hugely—over 100,000 in 10 years—the number of practices has declined from 470 to 386. And despite the fact that you say that the number of GPs has increased, this has led to a fall of almost 22 per cent in the workforce.
Wales is now 664 GPs short of the Organisation for Economic Co-operation and Development average. It's a damning indictment of the extent to which the vitality of our health service has been sapped in recent years. It's no surprise that GPs are complaining of heavy workloads and that many of the younger GPs are finding employment in Australia, New Zealand and elsewhere where they are better appreciated. Eighty per cent of respondents in the BMA survey have claimed that their high workload is compromising their ability to provide quality and safe care to patients. And with almost 27 per cent of respondents seriously considering leaving the profession in the near future, it's inevitable that these pressures will soon intensify. So, will the Minister agree to develop a workforce plan to specifically address the glaring shortfall in the GP profession, with the aim of reaching the OECD average within three years?
Mae Cymru bellach 664 o feddygon teulu yn brin o gyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Mae'n feirniadaeth ddamniol o'r graddau y mae ein gwasanaeth iechyd wedi cael ei wanychu yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Nid yw'n syndod fod meddygon teulu yn cwyno am lwyth gwaith trwm a bod llawer o'r meddygon teulu iau yn dod o hyd i waith yn Awstralia, Seland Newydd ac mewn mannau eraill lle maent yn cael mwy o werthfawrogiad. Mae 80 y cant o'r ymatebwyr yn arolwg y BMA wedi honni bod eu llwyth gwaith trwm yn peryglu eu gallu i ddarparu gofal diogel o ansawdd i gleifion. A chyda bron i 27 y cant o'r ymatebwyr yn dwys ystyried gadael y proffesiwn yn y dyfodol agos, mae'n anochel y bydd y pwysau hyn yn gwaethygu'n fuan. Felly, a wnaiff y Gweinidog gytuno i ddatblygu cynllun gweithlu i fynd i'r afael yn benodol â'r prinder amlwg yn y proffesiwn meddygon teulu, gyda'r nod o gyrraedd cyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd o fewn tair blynedd?
Diolch yn fawr. Well, you'll be aware that there is a worldwide shortage of healthcare workers, so we're in a very competitive market here. And we did have a target for the number of GPs we wanted to train and we exceeded that target last year by 90, and that's not for the first time. So, the question then is: with this incessant demand, what does the workforce of the future need to look like? Well, Health Education and Improvement Wales is working on that already, looking not just at GPs, but at the broader need within communities. And I think that is where we need to go now, not just to focus on GPs. And I think it's probably worth thinking also about not the numbers of surgeries, because, actually, what's happened is a lot of amalgamation. So, lots of surgeries have joined up together and it makes the system more robust. So, on the number of single-handed practices, for example, there is definitely a weakening of the appetite of people to do a single-handed practice; they do want to work together. So, you will get a reduction in the number, but I think you'll get a more robust system where people can, for example, at least go on holiday if they're in a bigger group of workers and they can get a bit more relief.
Diolch yn fawr. Wel, fe fyddwch yn ymwybodol fod prinder o weithwyr gofal iechyd yn fyd-eang, felly rydym mewn marchnad gystadleuol iawn yma. Ac roedd gennym darged ar gyfer nifer y meddygon teulu roeddem am eu hyfforddi ac fe aethom y tu hwnt i'r targed hwnnw y llynedd o 90, ac nid am y tro cyntaf. Felly, y cwestiwn wedyn yw: gyda'r galw diddiwedd, sut fydd angen i weithlu'r dyfodol edrych? Wel, mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn gweithio ar hynny eisoes, gan edrych nid yn unig ar feddygon teulu, ond ar yr angen ehangach o fewn cymunedau. Ac rwy'n credu mai dyna lle mae angen inni fynd nawr, nid canolbwyntio ar feddygon teulu'n unig. Ac rwy'n credu hefyd ei bod yn werth peidio â meddwl am nifer y meddygfeydd, oherwydd, mewn gwirionedd, mae llawer o gyfuno wedi digwydd. Mae llawer o feddygfeydd wedi ymuno â'i gilydd ac mae'n gwneud y system yn fwy cadarn. Ar nifer practisau unigolion, er enghraifft, yn bendant gwelwyd archwaeth pobl i gynnal practis fel unigolion yn gwanhau; maent eisiau gweithio gyda'i gilydd. Felly, fe fydd gostyngiad yn y nifer, ond rwy'n credu y byddwch yn cael system fwy cadarn lle gall pobl o leiaf fynd ar wyliau, er enghraifft, os ydynt mewn grŵp mwy o faint o weithwyr a gallant gael mwy o bobl i gymryd eu lle.
3. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar argaeledd gwasanaethau deintyddol drwy'r GIG yn ardal Rhydaman? OQ59748
3. Will the Minister provide an update on the availability of dental services through the NHS in the Ammanford area? OQ59748
Diolch yn fawr. Dwi’n ymwybodol bod contract gweddol fawr yn Rhydaman wedi cael ei drosglwyddo nôl i'r bwrdd iechyd fis Gorffennaf diwethaf. Mae'r bwrdd iechyd wedi aildendro'r cytundeb yn llwyddiannus a bydd y practis newydd yn agor yn nes ymlaen y flwyddyn yma.
Thank you. I am aware that a fairly large contract in Ammanford was handed back to the health board last July. The health board have retendered the contract successfully and the new practice will be opening later this year.
Diolch am yr ateb hynny, Weinidog. Mae, wrth gwrs, i'w groesawu y bydd contract newydd yn dechrau rywbryd yn ystod y misoedd nesaf oherwydd y galw enfawr sydd yn y dref wedi i'r gwasanaeth ddod i ben. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, yn ogystal, mae contract deintyddion Heol Llandeilo yn Cross Hands hefyd wedi dod i ben ym mis Awst y llynedd, a'r un peth wedi digwydd yn Llandeilo. Felly, mae yna alw enfawr nawr mewn ardaloedd cyfagos hefyd. Felly, pa sicrwydd ŷn ni'n gallu ei roi i drigolion Rhydaman yn y lle cyntaf, a oedd yn gyn-gleifion yr hen wasanaeth, y byddan nhw'n cael eu blaenori, ac a oes yna gynlluniau ar y gweill i gwrdd â'r galw yn yr ardaloedd cyfagos ac i greu capasiti newydd fanna hefyd?
Thank you for that response, Minister. It's to be welcomed, of course, that the new contract will commence at some point over the next few months because of the huge demand in the town after the service came to an end. During the last year, the contract for the Llandeilo Road Dental Surgery in Cross Hands came to an end in August last year. So, the same thing happened in Llandeilo and there is huge demand now in the surrounding area too. So, what assurance can we give to the residents of Ammanford in the first instance, who were former patients of the old service, that they'll be prioritised, and are there plans in place to meet the demand in neighbouring areas and to generate new capacity there too?
Diolch yn fawr. Wel, fel dwi'n dweud, beth sy'n digwydd yw, os yw pobl yn rhoi cytundebau yn ôl, fod yn rhaid i chi aildendro, a beth sy'n ddiddorol yw eu bod nhw wedi gallu cael rhywun arall i gymryd y cytundeb yn Rhydaman. Maen nhw wrthi ar hyn o bryd yn ailwneud y syrjeri fel ei fod e'n barod i gymryd cleifion a phobl—ym mis Medi, dwi'n meddwl, rŷn ni'n gobeithio gweld hwnna'n ailagor yn Rhydaman. Yn y cyfamser, os oes yna broblemau urgent, wedyn mae yna gyfle i bobl i ddefnyddio'r capasiti sydd ar gael o ran y sefyllfa urgent.
Beth rŷn ni'n gwybod yw bod yna rai ardaloedd lle mae'r broblem yn fwy dwys nag eraill. Er mwyn ceisio cael mwy o bobl i fynd i'r ardaloedd yna, un o'r pethau rŷn ni wedi'i wneud yw i roi'r £5,000 ychwanegol yma i bobl hyfforddi yn yr ardaloedd yna, ac yn arbennig yn ardaloedd cefn gwlad, ardaloedd gwledig, lle rŷn ni yn gweld problem.
Felly, beth fyddwch chi'n gweld nawr yw'r cytundeb yna'n mynd allan yn Llandeilo, yn Cross Hands, yn ceisio cael mwy o bobl i gymryd y cytundeb. Dwi'n deall bod y cytundeb yn Llandeilo yn eithaf mawr, o ran y niferoedd sy'n cael eu heffeithio, felly fe fydd hwnna, efallai, yn cymryd tamaid bach yn fwy o amser.
Thank you very much. Well, as I said, what's happening is, where people hand contracts back, you have to retender, and what's interesting is that they have been able to get somebody else to take on that contract in Ammanford. They are now redoing the surgery so that it's ready to accept patients—in September, I think, we hope that that will reopen in Ammanford. In the meantime, if there are urgent problems, then people can use the capacity available in terms of the urgent pathway.
What we do know is that there are some areas where the problem is worse than in others. In order to try and get more people to go to those areas, one of the things that we've done is to give that additional £5,000 for people to train in those areas, particularly in rural areas, where we are seeing a problem.
So, what you will now see is the contract going out in Llandeilo and Cross Hands to try and get more people to take the contract on. I understand that the contract in Llandeilo is quite a big one in terms of the numbers being affected, so maybe that will take a little longer.
Can I thank Adam Price for tabling this question? Adam Price spoke about the pressure that is put on dental services in Ammanford, from Carmarthenshire, but obviously, as you know, the Amman valley crosses into Neath Port Talbot as well, in my region. I just wonder, in terms of your answer there to Adam Price in terms of the availability of NHS dental services to other parts of Carmarthenshire, can you also confirm that you will prioritise as well people who, perhaps, live in a different health board or indeed a different county, but would perhaps look to somewhere like Ammanford for their dental needs on the NHS, and that they're also prioritised, not punished for having that border, if you like, put up between them and the most convenient location?
A gaf fi ddiolch i Adam Price am gyflwyno'r cwestiwn hwn? Siaradodd Adam Price am y pwysau sydd ar wasanaethau deintyddol yn Rhydaman, o sir Gaerfyrddin, ond yn amlwg, fel y gwyddoch, mae dyffryn Aman yn croesi i Gastell-nedd Port Talbot hefyd, yn fy rhanbarth i. Ar eich ateb yno i Adam Price ynglŷn ag argaeledd gwasanaethau deintyddol y GIG i rannau eraill o sir Gaerfyrddin, tybed a allwch chi hefyd gadarnhau y byddwch yn blaenoriaethu pobl sy'n byw mewn bwrdd iechyd gwahanol neu sir wahanol yn wir, ond a fyddai'n edrych ar rywle fel Rhydaman ar gyfer eu hanghenion deintyddol yn y GIG, a'u bod nhw hefyd yn cael eu blaenoriaethu, ac nid eu cosbi am fod y ffin, os mynnwch, rhyngddynt a'r lleoliad mwyaf cyfleus?
Thanks very much. Well, dentistry is quite different from the way that people deal with GPs. So, quite a lot of people want to go to a dentist near, for example, where they work. So, the patterns of where people go are not necessarily close to where they live. So, that is something that I think is acknowledged within the system. But, one of the things that we've asked health boards to do now is to make sure that they are keeping lists of people who are looking for new dental appointments. Some are further ahead than others. So, Powys, for example, have a centralised system; everybody knows exactly where they are on the list. So, that's a system that is developed. In Hywel Dda, parts of it are developed and parts of it are not. But, by the end of this year, we're hoping to have one national system so that we can get a much better picture of what the demand is, because part of the problem at the moment is that we're not clear what the demand is, despite the fact that, obviously, the new contract has meant that we have been able to provide an extra 178,000 new dental appointments.
Diolch yn fawr. Wel, mae deintyddiaeth yn eithaf gwahanol i'r ffordd y mae pobl yn ymdrin â meddygon teulu. Mae cryn dipyn o bobl eisiau mynd at ddeintydd yn agos at lle maent yn gweithio, er enghraifft. Felly, nid yw'r patrymau lle mae pobl yn mynd o reidrwydd yn agos at ble maent yn byw. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n cael ei gydnabod o fewn y system. Ond un o'r pethau rydym wedi gofyn i fyrddau iechyd ei wneud nawr yw sicrhau eu bod yn cadw rhestrau o bobl sy'n chwilio am apwyntiadau deintyddol newydd. Mae rhai wedi mynd ymhellach nag eraill. Felly, mae gan Bowys, er enghraifft, system ganolog; mae pawb yn gwybod yn union lle maent ar y rhestr. Felly, mae honno'n system sy'n cael ei datblygu. Yn Hywel Dda, mae rhannau ohono wedi'u datblygu a rhannau heb eu datblygu. Ond erbyn diwedd y flwyddyn, rydym yn gobeithio cael un system genedlaethol fel y gallwn gael darlun llawer gwell o beth yw'r galw, oherwydd rhan o'r broblem ar hyn o bryd yw nad ydym yn glir beth yw'r galw, er bod y contract newydd wrth gwrs wedi golygu ein bod wedi gallu darparu 178,000 o apwyntiadau deintyddol newydd ychwanegol.
4. Beth mae'r Gweinidog yn ei wneud i leihau amseroedd aros yn Ysbyty Glan Clwyd? OQ59754
4. What is the Minister doing to reduce waiting times at Glan Clwyd Hospital? OQ59754
Thanks very much. Waiting times for both elective and emergency care have shown improvements over the last year. There's obviously still work to be done, and, as part of the special measures escalation, I've set clear targets for the next 90 days to improve waiting times. I expect to see continued improvements.
Diolch yn fawr. Mae amseroedd aros ar gyfer gofal dewisol a gofal mewn argyfwng wedi dangos gwelliannau dros y flwyddyn ddiwethaf. Mae'n amlwg fod gwaith i'w wneud o hyd, ac fel rhan o'r uwchgyfeirio i fesurau arbennig, rwyf wedi gosod targedau clir ar gyfer y 90 diwrnod nesaf i wella amseroedd aros. Edrychaf ymlaen at weld gwelliannau parhaus.
Thank you for your response, Minister. The reason I want to raise this question this afternoon is that I was contacted recently by a very concerned Vale of Clwyd resident, who informed me of a 55-hour waiting time at the A&E department at Glan Clwyd Hospital recently. And just to repeat that: 55 hours. That's over two days, Minister, and, quite frankly, it's an obscene amount of time for my constituents to wait for treatment, from arriving at ED to being seen and treated by the relevant health professionals. And this is further evidence to my constituents that the Welsh Labour Government is failing the people of the Vale of Clwyd and failing patients in managing the perennial issues at Betsi Cadwaladr health board. So, do you think that a 55-hour waiting time is acceptable, Minister—and I sincerely hope that you think they are not—and what specific arm of these special measures of Betsi Cadwaladr University Health Board is laser focused on tackling waiting times at Ysbyty Glan Clwyd, as my constituents have had enough and need leadership, actions and answers?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Y rheswm pam rwyf am godi'r cwestiwn hwn y prynhawn yma yw bod preswylydd o Ddyffryn Clwyd wedi cysylltu â mi yn ddiweddar, yn bryderus iawn ynglŷn ag amser aros o 55 awr yn yr adran damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Glan Clwyd yn ddiweddar. Ac os caf ailadrodd hynny: 55 awr. Dyna ddau ddiwrnod a mwy, Weinidog, ac yn onest, mae'n amser gwarthus i fy etholwyr orfod aros am driniaeth, o gyrraedd adran frys i gael eu gweld a'u trin gan y gweithwyr iechyd proffesiynol perthnasol. A dyma dystiolaeth bellach i fy etholwyr fod Llywodraeth Lafur Cymru yn gwneud cam â phobl Dyffryn Clwyd ac yn gwneud cam â chleifion wrth fethu rheoli'r problemau diddiwedd ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Felly, a ydych chi'n credu bod amser aros o 55 awr yn dderbyniol, Weinidog—ac rwy'n mawr obeithio eich bod chi'n meddwl nad ydyw—a pha gangen benodol o'r mesurau arbennig hyn ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr sy'n canolbwyntio'n fanwl ar fynd i'r afael ag amseroedd aros yn Ysbyty Glan Clwyd, gan fod fy etholwyr wedi cael digon ac angen arweiniad, atebion a gweithredu?
So, look, 55 hours is utterly unacceptable. It's utterly unacceptable. We had some issues earlier this week with some very long waits in Wrexham, and immediately we got on to it and tried to clear the system. But, actually, if you look at the overall picture, and so you are going to get individuals, which is still unacceptable, but the overall picture is improving. Now, it might not feel like that to many people, but, just to give you some information, over the last 12 months, the performance in terms of the four-hour emergency department has increased from 42 per cent to 56 per cent. It's not great, but it's definitely going in the right direction. And in terms of the 12-hour waits, that was reduced from May 2022 to May 2023—we've seen a 14 per cent improvement there. So, we're definitely heading in the right direction.
But I just want to give a shout-out to Betsi for some of the improvements they are making—and they are genuinely are. And, do you know what, it's really important that we all celebrate together when that happens, because the last thing this board needs is more people talking it down. So, the improvement in relation to out-patients in Betsi has been quite, quite astounding. So, since January, we've seen a 43 per cent improvement in terms of the number of out-patients waiting for a year. That's an incredible—an incredible—effort by the people in that health board, and I'd like to thank them for that incredible effort.
Edrychwch, mae 55 awr yn hollol annerbyniol. Mae'n gwbl annerbyniol. Cawsom rai problemau yn gynharach yr wythnos hon gydag amseroedd aros hir iawn yn Wrecsam, ac yn syth fe wnaethom ymateb a cheisio clirio'r system. Ond mewn gwirionedd, os edrychwch ar y darlun cyffredinol, rydych chi'n mynd i gael unigolion, sy'n dal i fod yn annerbyniol, ond mae'r darlun cyffredinol yn gwella. Nawr, efallai na fydd yn teimlo felly i lawer o bobl, ond i roi rhywfaint o wybodaeth i chi, dros y 12 mis diwethaf, mae perfformiad adrannau brys o fewn pedair awr wedi codi o 42 y cant i 56 y cant. Nid yw'n wych, ond mae'n bendant yn mynd i'r cyfeiriad cywir. Ac ar amseroedd aros 12 awr, gostyngodd y rheini rhwng mis Mai 2022 a mis Mai 2023—rydym wedi gweld gwelliant o 14 y cant yn y rheini. Felly, rydym yn bendant yn anelu i'r cyfeiriad cywir.
Ond rwyf am gyfeirio at rai o'r gwelliannau mae Betsi yn eu gwneud—ac maent yn gwneud gwelliannau go iawn. Ac mae'n bwysig iawn ein bod i gyd yn dathlu gyda'n gilydd pan fydd hynny'n digwydd, oherwydd y peth olaf sydd ei angen ar y bwrdd hwn yw mwy o bobl yn ei ddifrïo. Felly, mae'r gwelliant mewn perthynas â chleifion allanol yn Betsi wedi bod yn gwbl syfrdanol. Felly, ers mis Ionawr, rydym wedi gweld gwelliant o 43 y cant yn nifer y cleifion allanol sy'n aros am flwyddyn. Mae hynny'n anhygoel—ymdrech anhygoel—gan y bobl yn y bwrdd iechyd hwnnw, a hoffwn ddiolch iddynt am yr ymdrech anhygoel honno.
5. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r broses ymgysylltu a ddefnyddiwyd gan y Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys mewn perthynas â'r adolygiad gwasanaeth? OQ59726
5. What assessment has the Minister made of the engagement process used by the Emergency Ambulance Services Committee in relation to the service review? OQ59726
Officials, through regular meetings with representatives of EASC, are assured the emergency medical and transfer service's service review engagement process has been comprehensive and transparent. Phase 1 is complete and enabled the public to contribute via meetings across mid and north Wales through online feedback and a dedicated phone line.
Drwy gyfarfodydd rheolaidd gyda chynrychiolwyr y Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys, mae swyddogion wedi cael sicrwydd fod proses ymgysylltu adolygiad gwasanaeth y gwasanaeth meddygol a throsglwyddo brys wedi bod yn gynhwysfawr ac yn dryloyw. Mae cam 1 wedi'i gwblhau ac wedi galluogi'r cyhoedd i gyfrannu drwy gyfarfodydd ar draws canolbarth a gogledd Cymru drwy adborth ar-lein a llinell ffôn bwrpasol.
Thank you, Minister. Of course, this time last year, there were no proposals on the table, at least not publicly known about, and people across Wales were very grateful, as they still are now, for the amazing air ambulance service. So, it was a huge surprise when proposals came forward last August to close bases in Welshpool and Caernarfon, and the proposals were based on dubious data, I think it's now fair to say, that have now been removed off the table. But the basis for change seems to be not about cost saving, but about improving the service, and we're told that the service could be changed, leading to better results, without changing that financial envelope that's available. But, Minister, I agree with you, by the way, that the consultations that have taken place have been transparent. I've been very pleased to meet with Stephen Harrhy on a number of occasions, and I appreciate the time he's taken to listen to views across mid and north Wales. He's now taken time to consider those comments and come forward with further proposals. But can I ask you, Minister, if a proposal came forward that retained the current bases with suggestions of further bases that were appropriate in other areas of Wales that would need a greater financial resource, would that be something that you'd be willing to consider? Of course, I appreciate that the air ambulance charity themselves do not have any financial resource from the Welsh Government; the Welsh Government support is in terms of paramedics and equipment for the air ambulance service. But, ultimately, to give the air ambulance commissioner that steer in terms of his proposal for the next steps, would you be prepared, given the value of the air ambulance service, Minister, to financially contribute a greater sum through the Welsh NHS to support this very valuable air ambulance service?
Diolch yn fawr, Weinidog. Wrth gwrs, yr adeg hon y llynedd, nid oedd unrhyw gynigion ar y bwrdd, neu gynigion a oedd yn wybodaeth gyhoeddus o leiaf, ac roedd pobl ledled Cymru yn ddiolchgar iawn, fel y maent yn dal i fod nawr, am y gwasanaeth ambiwlans awyr anhygoel. Felly, roedd yn syndod mawr pan gyflwynwyd cynigion fis Awst diwethaf i gau canolfannau yn y Trallwng a Chaernarfon, ac rwy'n credu ei bod bellach yn deg dweud bod y cynigion yn seiliedig ar ddata amheus, sydd bellach wedi'i dynnu'n ôl. Ond mae'n ymddangos nad yw'r sail ar gyfer newid yn ymwneud ag arbed costau, ond yn hytrach mae a wnelo â gwella'r gwasanaeth, a dywedir wrthym y gellid newid y gwasanaeth, gan arwain at ganlyniadau gwell, heb newid yr amlen ariannol sydd ar gael. Ond Weinidog, rwy'n cytuno â chi, gyda llaw, fod yr ymgynghoriadau sydd wedi digwydd wedi bod yn dryloyw. Roeddwn yn falch iawn o gyfarfod â Stephen Harrhy ar sawl achlysur, ac rwy'n gwerthfawrogi'r amser y mae wedi'i gymryd i wrando ar farn ar draws canolbarth a gogledd Cymru. Mae bellach wedi rhoi amser i ystyried y sylwadau hynny a chyflwyno cynigion pellach. Ond a gaf fi ofyn i chi, Weinidog, pe bai cynnig yn cael ei gyflwyno i gadw'r canolfannau presennol gydag awgrymiadau o ganolfannau pellach priodol mewn ardaloedd eraill yng Nghymru a fyddai'n galw am fwy o adnoddau ariannol, a fyddai hynny'n rhywbeth y byddech chi'n barod i'w ystyried? Wrth gwrs, rwy'n sylweddoli nad yw'r elusen ambiwlans awyr eu hun yn cael unrhyw adnodd ariannol gan Lywodraeth Cymru; daw cefnogaeth Llywodraeth Cymru ar ffurf parafeddygon ac offer ar gyfer y gwasanaeth ambiwlans awyr. Ond yn y pen draw, er mwyn rhoi arweiniad i'r comisiynydd ambiwlans awyr ar ei gynnig ar gyfer y camau nesaf, ac o ystyried gwerth y gwasanaeth ambiwlans awyr, Weinidog, a fyddech chi'n barod i gyfrannu swm ariannol mwy drwy GIG Cymru i gefnogi'r gwasanaeth ambiwlans awyr gwerthfawr iawn hwn?
I think the first thing to say is that I don't want to pre-empt anything that's going to come from this consultation, and this is only the first phase. The commissioner will consider the outcome of that engagement process. We'll come up with some options for future configuration, and then we'll go back out to consultation. So, there's a second phase to go out to the public. So, I don't want to pre-empt that, but I really need to underline how serious our financial situation is. We are not in a position to start committing to resources that are already difficult to find in the system. So, it will be difficult for me to do that. Obviously, I'll wait until I see what comes forward. If there's a good clinical case for it, then we'll have to obviously consider that.
Credaf mai'r peth cyntaf i'w ddweud yw nad wyf am achub y blaen ar unrhyw beth sy'n mynd i ddod o'r ymgynghoriad hwn, ac mai dim ond y cam cyntaf yw hwn. Bydd y comisiynydd yn ystyried canlyniad y broses ymgysylltu honno. Wedyn, byddwn yn cynnig opsiynau ar gyfer y cyfluniad yn y dyfodol, ac yna byddwn yn ymgynghori eto. Felly, mae yna ail gam i'r cyhoedd ymgynghori arno. Felly, nid wyf am achub y blaen ar hynny, ond mae gwir angen imi danlinellu pa mor ddifrifol yw ein sefyllfa ariannol. Nid ydym mewn sefyllfa i ddechrau ymrwymo i adnoddau y mae hi eisoes yn anodd dod o hyd iddynt yn y system. Felly, fe fydd yn anodd imi wneud hynny. Yn amlwg, byddaf yn aros hyd nes y gwelaf beth sy'n cael ei gyflwyno. Os oes achos clinigol da drosto, yn amlwg, bydd yn rhaid inni ystyried hynny.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cleifion â chanser y fron metastatig? OQ59736
6. How is the Welsh Government supporting patients with metastatic breast cancer? OQ59736
As I set out in my response to the Petitions Committee debate in October, we are focused on NHS planning of services, improving data capture in the new cancer information system and new breast cancer audit, and setting out what should happen for patients in nationally agreed pathways of care.
Fel y nodais yn fy ymateb i ddadl y Pwyllgor Deisebau ym mis Hydref, rydym yn canolbwyntio ar gynllunio gwasanaethau’r GIG, gwella’r broses o gasglu data yn y system gwybodaeth canser newydd ac archwiliad canser y fron newydd, a nodi'r hyn a ddylai ddigwydd i gleifion mewn llwybrau gofal a gytunwyd yn genedlaethol.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. You'll be aware of the campaigning work from the petitioner who secured the debate here in the Senedd, Tassia Haines, and her calls for improved services for metastatic breast cancer patients. You're right, Minister, that we had that debate a few months ago now, but Tassia continues her campaign for specialist nurse provision and improved quality of care, even though she is very ill herself. She was hoping to be here today; she's not, but she is watching online, I'm told. Minister, I've had the honour of meeting Tassia on a number of occasions in my role as committee Chair, and her knowledge of what needs to be done is evident. Tassia has shared the experience that she has been through and other patients that she knows have been through in Wales at a recent conference in Manchester as well. I wonder, Minister, if you would commit today to meeting with Tassia at the earliest possible opportunity to discuss with her her campaign further, and hopefully, Tassia can aid you in helping to develop that strategy going forward.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol o’r gwaith ymgyrchu gan y deisebydd a sicrhaodd y ddadl yma yn y Senedd, Tassia Haines, a’i galwadau am well gwasanaethau i gleifion canser metastatig y fron. Rydych yn llygad eich lle, Weinidog, fe gawsom y ddadl honno ychydig fisoedd yn ôl nawr, ond mae Tassia yn parhau â’i hymgyrch dros ddarpariaeth nyrsys arbenigol a gwell ansawdd gofal, er ei bod yn sâl iawn ei hun. Roedd wedi gobeithio bod yma heddiw; nid yw yma, ond dywedir wrthyf ei bod yn gwylio ar-lein. Weinidog, rwyf wedi cael yr anrhydedd o gyfarfod â Tassia ar sawl achlysur yn fy rôl fel Cadeirydd y pwyllgor, ac mae ei dealltwriaeth o'r hyn sydd angen ei wneud yn amlwg. Mae Tassia wedi rhannu’r profiad y mae hi a chleifion eraill y mae'n eu hadnabod wedi'i gael yng Nghymru mewn cynhadledd ddiweddar ym Manceinion hefyd. Weinidog, a wnewch chi ymrwymo heddiw i gyfarfod â Tassia ar y cyfle cyntaf i drafod ei hymgyrch ymhellach gyda hi, a gobeithio y gall Tassia eich cynorthwyo i helpu i ddatblygu’r strategaeth honno wrth symud ymlaen.
Thanks very much. Listen, I want to pay tribute to Tassia, because I hear that she's done an incredible job of campaigning on this issue. I don't usually and I'm not going to start committing generally to meeting people, but I am on this occasion willing to meet with Tassia, because of the incredible work that she's done. I acknowledge that there is work to be done here. I think things have already improved, so all health boards now have specialist nurse provision for people with metastatic breast cancer in Wales. That's already moved from when she started this campaign, but that's partly thanks to her and you, the Petitions Committee and everybody who keeps on making sure that we respond when necessary to these requests. Certainly, if I can't meet her in person, then certainly, we will arrange to meet remotely.
Diolch yn fawr iawn. Gwrandewch, hoffwn dalu teyrnged i Tassia, gan y clywaf ei bod wedi gwneud gwaith anhygoel yn ymgyrchu ar y mater hwn. Nid wyf fel arfer, ac nid wyf yn mynd i ddechrau ymrwymo'n gyffredinol i gyfarfod â phobl, ond y tro hwn, rwy'n fodlon cyfarfod â Tassia, oherwydd y gwaith anhygoel y mae hi wedi'i wneud. Rwy'n cydnabod bod gwaith i’w wneud yma. Credaf fod pethau wedi gwella eisoes, felly mae gan bob bwrdd iechyd bellach ddarpariaeth nyrs arbenigol ar gyfer pobl â chanser metastatig y fron yng Nghymru. Mae hynny eisoes wedi newid er pan ddechreuodd Tassia yr ymgyrch, ond mae hynny'n rhannol oherwydd ei hymdrechion hi a'ch ymdrechion chithau, y Pwyllgor Deisebau, a phawb sy'n parhau i sicrhau ein bod yn ymateb i'r ceisiadau hyn pan fo angen. Yn sicr, os na allaf gyfarfod â hi wyneb yn wyneb, yn sicr, byddwn yn trefnu i gyfarfod o bell.
The big C is something that, unfortunately, will touch everyone in Wales somehow, whether it be through a family member, friend or someone who we know, who we live by. We all have a story of how cancer has affected us or someone we love in one way or another. My own family's been affected by breast cancer, and statistics from Cancer UK highlight that every day in Wales, 55 people are diagnosed and 24 people pass away from cancer. By 2040, it's predicted that the number of cases is set to rise by more than 25 per cent. As you know, Minister, metastatic breast cancer is late-stage cancer, and we need to do all that we can to avoid cancer getting to that stage. Early diagnosis saves lives, and makes metastatic breast cancer far less likely.
I welcome the new unified breast cancer unit at Ysbyty Ystrad Fawr and the effect that this will have on my region of South Wales East. What practical steps, Minister, are you taking to increase the chances of early diagnosis of breast cancer in my region of South Wales East? Thank you.
Mae’r C fawr yn rhywbeth a fydd, yn anffodus, yn effeithio ar bawb yng Nghymru rywsut, boed hynny drwy aelod o’r teulu, ffrind neu rywun rydym yn eu hadnabod, sy’n byw'n agos. Mae gan bob un ohonom stori ynglŷn â sut y mae canser wedi effeithio arnom ni neu rywun rydym yn eu caru mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Mae canser y fron wedi effeithio ar fy nheulu i, ac mae ystadegau gan Cancer UK yn nodi bod 55 o bobl yn cael diagnosis o ganser a 24 o bobl yn marw o ganser bob dydd yng Nghymru. Erbyn 2040, rhagwelir y bydd nifer yr achosion yn codi fwy na 25 y cant. Fel y gwyddoch, Weinidog, mae canser metastatig y fron yn ganser cam hwyr, ac mae angen inni wneud popeth a allwn i atal canser rhag cyrraedd y cam hwnnw. Mae diagnosis cynnar yn achub bywydau, ac yn gwneud canser metastatig y fron yn llawer llai tebygol.
Rwy'n croesawu'r uned canser y fron unedig newydd yn Ysbyty Ystrad Fawr a’r effaith y bydd yn ei chael ar fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru. Weinidog, pa gamau ymarferol rydych chi'n eu cymryd i gynyddu’r gobaith o gael diagnosis cynnar o ganser y fron yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru? Diolch.
Thanks. Well, I think the stats that you quoted are important. We're expecting one in two of us to develop cancer at some point in our lives, so making sure that we are clear, first of all, about prevention where possible—and let’s be clear, it’s not possible on all occasions. People develop cancer, and what we need to do is to be there with them on that journey. What we also know about cancer is that you have to treat it early; if you can treat it early, you’re in a much better position.
In relation to metastatic cancer, I lost my sister-in-law to metastatic breast cancer about three years ago, so this is something that does chime with me, something that I know there are thousands of women in Wales who have been affected by this. So the fact that we have these new resources where people can go that are expert centres I hope will change the dynamic, and give people more confidence in the system. What we do have is the NHS executive now, and they’ve started development of the national pathway for metastatic breast cancer, and that’s due to be completed this year. So, we also have a new cancer information system, which is rolling out this year, and that means we can collect data and we’ll know what to do where.
Diolch. Wel, credaf fod yr ystadegau a ddyfynnwyd gennych yn bwysig. Rydym yn disgwyl i un o bob dau ohonom ddatblygu canser ar ryw adeg yn ein bywydau, felly mae sicrhau ein bod yn glir, yn gyntaf oll, ynghylch atal lle bo modd—a gadewch inni fod yn glir, nid yw'n bosibl ar bob achlysur. Mae pobl yn datblygu canser, a’r hyn y mae angen i ni ei wneud yw bod yno gyda nhw ar y daith honno. Fe wyddom am ganser hefyd fod yn rhaid i chi ei drin yn gynnar; os gallwch ei drin yn gynnar, rydych mewn sefyllfa well o lawer.
Mewn perthynas â chanser metastatig, collais fy chwaer-yng-nghyfraith i ganser metastatig y fron oddeutu tair blynedd yn ôl, felly mae hyn yn rhywbeth sy'n bwysig i mi, rhywbeth y gwn ei fod wedi cael effaith ar filoedd o fenywod yng Nghymru. Felly, gobeithio y bydd y ffaith bod gennym yr adnoddau newydd hyn lle gall pobl fynd ac sy'n ganolfannau arbenigol yn newid y ddeinameg honno, ac yn rhoi mwy o hyder i bobl yn y system. Yr hyn sydd gennym bellach yw gweithrediaeth y GIG, ac maent wedi dechrau datblygu'r llwybr cenedlaethol ar gyfer canser metastatig y fron, a disgwylir iddo gael ei gwblhau eleni. Felly, mae gennym hefyd system gwybodaeth canser newydd, sy'n cael ei chyflwyno eleni, ac mae hynny'n golygu y gallwn gasglu data a byddwn yn gwybod beth i'w wneud ac yn lle.
Before I call Buffy Williams, can I just remind Members that if you expect to be called in an oral question session to the Minister, you do need to be present for the question session, whether here in the Chamber or on Zoom? That's to show respect to the Minister's answers and to the Senedd. But I will make an exception this time. Buffy Williams to ask question 7.
Cyn imi alw ar Buffy Williams, a gaf fi atgoffa’r Aelodau, os ydych yn disgwyl cael eich galw mewn sesiwn gwestiynau llafar i’r Gweinidog, fod angen ichi fod yn bresennol ar gyfer y sesiwn gwestiynau, boed yma yn y Siambr neu ar Zoom? Mae hynny er mwyn dangos parch at atebion y Gweinidog ac at y Senedd. Ond rwyf am wneud eithriad y tro hwn. Buffy Williams i ofyn cwestiwn 7.
7. Sut mae'r Gweinidog yn gwella canlyniadau i breswylwyr sy'n cael triniaeth am ganser ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg? OQ59752
7. How is the Minister improving outcomes for residents receiving cancer treatment in Cwm Taf Morgannwg University Health Board? OQ59752
Diolch yn fawr, Buffy. The health board have been placed in targeted intervention for quality issues relating to performance, and this includes cancer. The NHS executive is providing peer support and undertaking a number of interventions. Officials hold monthly meetings with health boards to oversee their cancer performance recovery.
Diolch yn fawr, Buffy. Mae’r bwrdd iechyd yn destun ymyrraeth wedi'i thargedu ar gyfer materion ansawdd sy’n ymwneud â pherfformiad, ac mae hyn yn cynnwys canser. Mae gweithrediaeth y GIG yn darparu cefnogaeth gan gymheiriaid ac yn cyflawni nifer o ymyriadau. Mae swyddogion yn cynnal cyfarfodydd misol gyda byrddau iechyd i oruchwylio eu hadferiad o ran perfformiad canser.
Diolch, Minister. One in two of us will be diagnosed with cancer in our lifetimes. Earlier this year, as part of my Rhondda Against Cancer campaign, I set out to raise awareness of the symptoms to look out for and the importance of early diagnosis. The sooner we receive our diagnosis, the sooner treatment can begin. But we know that the treatment for some cancers can be extremely invasive and difficult, and although it saves lives, it can leave those on the receiving end with a worse quality of life. For example, men with prostate cancer can be left with incontinence, leading to isolation and loneliness. I’m currently running a survey for Rhondda residents to share their experience of life after cancer. Will you please meet with me to discuss the responses and provide an update on how the Welsh Government are supporting residents in Wales, following their cancer treatment?
Diolch, Weinidog. Bydd un o bob dau ohonom yn cael diagnosis o ganser yn ystod ein hoes. Yn gynharach eleni, fel rhan o fy ymgyrch Rhondda yn Erbyn Canser, euthum ati i godi ymwybyddiaeth o’r symptomau i gadw llygad amdanynt a phwysigrwydd diagnosis cynnar. Po gynharaf y cawn ein diagnosis, y cynharaf y gall y driniaeth ddechrau. Ond gwyddom y gall y driniaeth ar gyfer rhai canserau fod yn hynod ymyrrol ac anodd, ac er ei bod yn achub bywydau, gall olygu ansawdd bywyd gwaeth i'r rhai sy'n ei derbyn. Er enghraifft, gall dynion â chanser y prostad ddioddef o anymataliaeth, gan arwain at ynysigrwydd ac unigrwydd. Ar hyn o bryd, rwy'n cynnal arolwg lle gall trigolion y Rhondda rannu eu profiadau o fywyd ar ôl canser. A wnewch chi gyfarfod â mi, os gwelwch yn dda, i drafod yr ymatebion a darparu'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi trigolion yng Nghymru yn dilyn eu triniaeth canser?
Thank you very much, Buffy. It's traumatic, going through cancer, and for people who survive cancer, it's not something that ends, you then have to process it all and there are mental health issues you need to deal with. So, I really commend you on that work that you're doing in your constituency.
The diagnosis part that you mentioned I think is really crucial; we've got to catch this early. What's really interesting for me is getting into, 'What does the future look like?' So, we have things like liquid biopsies, which mean that you don't have quite such invasive diagnostic approaches. It's quite early days on some of this, but actually, Wales is world leading on some of this new genetic formulation. I'm really pleased to be able to speak to organisations that are very much at the forefront of this, and I think there are real opportunities. One of the things that I don't want to do is to be in a situation where the digital and the genetic developments move faster than we're able to move. So, it's a real challenge for us, because we don't have as much money as I'd like, but, certainly, the other thing I'm trying to avoid is to invest in kit that might be out of date by the time we start to use it. So, we just need to make sure that we get the balance right of treating today and thinking about tomorrow as well.
Diolch yn fawr iawn, Buffy. Mae mynd drwy ganser yn drawmatig, ac i bobl sy’n goroesi canser, nid yw’n rhywbeth sy’n dod i ben, yna mae’n rhaid ichi brosesu’r cyfan ac mae materion iechyd meddwl y mae angen ichi ymdopi â nhw. Felly, rwy'n eich canmol yn fawr am y gwaith a wnewch yn eich etholaeth.
Credaf fod y rhan diagnosis a grybwyllwyd gennych yn hollbwysig; mae'n rhaid inni ei ddal yn gynnar. Yr hyn sy'n ddiddorol iawn i mi yw trafod, 'Sut olwg sydd ar y dyfodol?' Felly, mae gennym bethau fel biopsïau hylifol, sy'n golygu nad oes gennych ddulliau diagnostig mor ymyrrol. Mae'n ddyddiau eithaf cynnar ar rywfaint o hyn, ond mewn gwirionedd, mae Cymru ar flaen y gad gyda rhywfaint o'r fformiwleiddiad genetig newydd hwn. Rwy’n falch iawn o allu siarad â sefydliadau sydd ar flaen y gad yn hyn o beth, a chredaf fod cyfleoedd gwirioneddol i'w cael. Un o'r pethau nad wyf am eu gwneud yw bod mewn sefyllfa lle mae'r datblygiadau digidol a genetig yn symud yn gyflymach nag y gallwn ni symud. Felly, mae'n her wirioneddol i ni, gan nad oes gennym gymaint o arian ag yr hoffwn, ond yn sicr, y peth arall rwy'n ceisio'i osgoi yw buddsoddi mewn offer a allai fod wedi dyddio erbyn inni ddechrau ei ddefnyddio. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod yn cael y cydbwysedd yn gywir rhwng trin pobl heddiw a meddwl am yfory hefyd.
Thank you.
Diolch.
Yn olaf, cwestiwn 8, Peter Fox.
Finally, question 8, Peter Fox.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o fynediad at ofal iechyd yn Ysbyty Athrofaol y Faenor? OQ59745
8. What assessment has the Welsh Government made of access to healthcare at the Grange University Hospital? OQ59745
Access to healthcare at the Grange University Hospital has been below where I expect it to be for some time. I have been clear with the health board that this is not good enough and I've set clear expectations of the improvement required.
Mae mynediad at ofal iechyd yn Ysbyty Athrofaol y Faenor wedi bod islaw’r hyn rwy’n disgwyl iddo fod ers peth amser. Rwyf wedi dweud yn glir wrth y bwrdd iechyd nad yw hyn yn ddigon da, ac rwyf wedi nodi disgwyliadau clir ynghylch y gwelliant sydd ei angen.
Thank you, Minister. In November, as you are quite aware, Healthcare Inspectorate Wales issued a report highlighting the need for urgent improvement in the emergency department at the Grange hospital. The inspection identified that Aneurin Bevan University Health Board did not have adequate arrangements in place within the department to support the delivery of safe healthcare. This is not the fault of any hard-working NHS staff; rather, it's the fault of increasing pressures and demands on the department. Indeed, I've had really positive feedback from people who've entered, once they're in the care system. We know that these changes aren't going to happen overnight, but what more can the Welsh Government do to help the health board accelerate the changes that the people of my constituency so desperately need? Are you confident about the progress being made there?
Diolch, Weinidog. Ym mis Tachwedd, fel y gwyddoch, cyhoeddodd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru adroddiad yn tynnu sylw at yr angen am welliant brys yn yr adran achosion brys yn ysbyty'r Faenor. Nododd yr arolygiad nad oedd gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan drefniadau digonol ar waith yn yr adran i gefnogi’r gwaith o ddarparu gofal iechyd diogel. Nid bai staff gweithgar y GIG yw hyn; yn hytrach, mae'r bai ar y pwysau a'r galw cynyddol ar yr adran. Yn wir, rwyf wedi cael adborth cadarnhaol iawn gan bobl ar ôl iddynt ddod i mewn i'r system ofal. Gwyddom nad yw’r newidiadau hyn yn mynd i ddigwydd dros nos, ond beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu’r bwrdd iechyd i gyflymu’r newidiadau y mae eu hangen yn daer ar bobl fy etholaeth? A ydych yn hyderus ynghylch y cynnydd sy'n cael ei wneud yno?
Thanks very much. I think there is improvement. The fact that performance has improved since December 2022 by 3.4 percentage points and that the 12-hour waits have decreased by 33 per cent means that we're heading in the right direction. Some of the things that we've done to support the health board are the £3.5 million capital funding that we've given to help them to establish the new SDECC, or same-day emergency care centre, which I think will transform the surgical urgent pathway and ensure that patients are seen and treated much faster. We also have seen that the health board have expanded the children's emergency assessment unit and the health board have introduced a flow centre in addition to a rapid diagnostic clinic, which has been established in the Grange hospital for patients with vague symptoms of cancer.
Diolch yn fawr iawn. Credaf fod cynnydd wedi'i wneud. Mae'r ffaith bod perfformiad wedi gwella 3.4 pwynt canran ers mis Rhagfyr 2022 a bod yr amseroedd aros 12 awr wedi gostwng 33 y cant yn golygu ein bod yn mynd i'r cyfeiriad cywir. Mae rhai o'r pethau rydym wedi'u gwneud i gefnogi'r bwrdd iechyd yn cynnwys y cyllid cyfalaf o £3.5 miliwn rydym wedi'i roi i'w helpu i sefydlu'r ganolfan gofal argyfwng yr un diwrnod, a fydd, yn fy marn i, yn trawsnewid y llwybr brys llawfeddygol ac yn sicrhau bod cleifion yn cael eu gweld a’u trin yn gynt o lawer. Rydym hefyd wedi gweld bod y bwrdd iechyd wedi ehangu’r uned asesu brys i blant ac wedi cyflwyno canolfan lif yn ogystal â chlinig diagnosis cyflym, sydd wedi’i sefydlu yn ysbyty’r Faenor ar gyfer cleifion â symptomau canser amhendant.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Symudwn ymlaen at y cwestiynau amserol, a bydd y cyntaf gan Cefin Campbell.
We'll move now to the topical questions, and the first is from Cefin Campbell.
1. Pa asesiadau y mae Llywodraeth Cymru'n eu gwneud o'r diswyddiadau a ragwelir yng Ngwesty Parc y Stradey, Llanelli? TQ807
1. What assessments is the Welsh Government undertaking of the predicted redundancies at the Stradey Park Hotel, Llanelli? TQ807
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you for your question.
I understand that up to 100 jobs are at risk as a result of the Home Office's decision to use the Stradey Park Hotel. I've been informed that the Home Office accommodation provider Clearsprings is exploring opportunities to offer existing employees alternative employment, and we are monitoring this concerning situation closely.
Deallaf fod hyd at 100 o swyddi mewn perygl o ganlyniad i benderfyniad y Swyddfa Gartref i ddefnyddio Gwesty Parc y Strade. Rwyf wedi cael gwybod bod darparwr llety’r Swyddfa Gartref, Clearsprings, yn archwilio cyfleoedd i gynnig cyflogaeth amgen i weithwyr presennol, ac rydym yn monitro’r sefyllfa bryderus hon yn fanwl.
Thank you for your response, Minister. I've been alarmed, as you have been as well, by recent reports that around 100 jobs at the hotel will be lost as a direct result of the Tory UK Government's decision to take over the hotel for the purpose of housing asylum seekers. Now, I'm extremely proud of the fact that Wales is a nation of sanctuary and that we are committed to offering support and a home to those who have faced unimaginable hardship, be it as a result of war, torture or persecution.
Plaid Cymru has been absolutely clear that the UK Government's hotels policy does not serve the needs of asylum seekers. The Tory Government's approach to the whole situation has been disgraceful. Carmarthenshire County Council has raised concerns that no additional resources have been allocated to address increased demands on local government services, already stripped to the bone due to a decade of Tory-imposed austerity measures. There are many important questions to be asked about placing hundreds of people in the Stradey Park Hotel, rather than pursuing a more sustainable model of dispersal, which would allow asylum seekers to better integrate into our communities. In addition, this would allow the Stradey Park Hotel to continue providing key events, such as weddings, and protect the jobs of current employees.
We now know that about 95 staff members may face redundancy, and this in a town where unemployment and poverty figures remain stubbornly high. So, could I therefore encourage the Welsh Government to intervene with urgency? I would also ask what support might be made available to support those who will lose their jobs as a result of this decision.
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Rwyf wedi fy mrawychu, fel chithau, gan adroddiadau diweddar y bydd oddeutu 100 o swyddi yn y gwesty yn cael eu colli o ganlyniad uniongyrchol i benderfyniad Llywodraeth Dorïaidd y DU i ddefnyddio'r gwesty at ddiben cartrefu ceiswyr lloches. Nawr, rwy’n hynod falch o’r ffaith bod Cymru yn genedl noddfa a’n bod wedi ymrwymo i gynnig cymorth a chartref i’r rheini sydd wedi wynebu caledi annirnadwy, boed hynny o ganlyniad i ryfel, artaith neu erledigaeth.
Mae Plaid Cymru wedi dweud yn gwbl glir nad yw polisi gwestai Llywodraeth y DU yn gwasanaethu anghenion ceiswyr lloches. Mae agwedd y Llywodraeth Dorïaidd at yr holl sefyllfa wedi bod yn warthus. Mae Cyngor Sir Caerfyrddin wedi codi pryderon nad oes unrhyw adnoddau ychwanegol wedi’u dyrannu i fynd i’r afael â’r galw cynyddol ar wasanaethau llywodraeth leol, sydd eisoes wedi’u torri at yr asgwrn oherwydd degawd o fesurau cyni gan y Torïaid. Mae llawer o gwestiynau pwysig i’w gofyn ynglŷn â rhoi cannoedd o bobl yng Ngwesty Parc y Strade, yn hytrach na dilyn model mwy cynaliadwy o wasgaru, a fyddai’n caniatáu i geiswyr lloches integreiddio’n well yn ein cymunedau. Yn ogystal, byddai hyn yn galluogi Gwesty Parc y Strade i barhau i gynnal digwyddiadau allweddol, megis priodasau, a diogelu swyddi gweithwyr presennol.
Gwyddom bellach y gallai oddeutu 95 aelod o staff golli eu swyddi, a hyn mewn tref lle mae ffigurau diweithdra a thlodi yn parhau’n ystyfnig o uchel. Felly, a gaf fi annog Llywodraeth Cymru i ymyrryd ar unwaith? Hoffwn ofyn hefyd pa gymorth a allai fod ar gael i gefnogi’r rhai a fydd yn colli eu swyddi o ganlyniad i’r penderfyniad hwn.
Diolch yn fawr, Cefin Campbell. Can I say we are extremely—extremely—disappointed, not only about the situation that those valuable workers for that hotel with long service are facing, but also the proposed new use of the Stradey Park Hotel, the way it's been handled by the hotel owners—who we know are Essex based, they're not the people on the ground, we know, in the hotel—and, of course, by the Home Office? As you say, staff have only recently been made aware that they are being made redundant and have little clarity on their position and alternative employment offers. I've made the point about the Home Office provider Clearsprings, but we have no clarity about what that actually means in terms of offers.
I do want to say that the Minister for Economy, Vaughan Gething, will be writing to the Department for Business and Trade, the Secretary of State, to convey his deep unhappiness about this matter. But I've also been raising this, the whole picture of the way in which the Home Office are treating people who are in need of sanctuary, as you acknowledge in the support that you give to the nation of sanctuary. I have raised this with the Minister for Immigration, Robert Jenrick, and I just heard this week that he is prepared to meet me. I've raised a number of issues with him, including, of course, our rejection of the Illegal Migration Bill, and raised with him the fact that this is because they are not processing asylum applications appropriately and speedily so that people wouldn't be put in this situation. So, I just want to say that we've made it clear to the Home Office the negative impact of the hotel owner—Essex based, we recognise—making redundancies, not only on the employees themselves, but also on the wider community.
We know the tensions that are present, and we've raised these concerns on a number of occasions, and I have to say with the local Member and also the MPs. I've met with the leader of Carmarthenshire council on two occasions. What's very important is that the Welsh Government is participating in multi-agency meetings, of course, as well as the work that's being done, multi-agency, with the police and the police and crime commissioner. I will be meeting again with the leader.
Of course, we're not responsible—the Welsh Government is not responsible—for the procurement and operation of asylum accommodation in Wales, but we do believe that the sustainable model of dispersal is the right way forward across the whole of Wales, and we work with our local authorities and leaders to address this.
Just finally from me, of course, we will work with Carmarthenshire County Council in terms of offering support to employees if it does transpire they lose their jobs. We have the ReAct programme, of course, Welsh Government working very closely with Jobcentre Plus, Working Wales, and also intensive support for alternative employment as well. Actually, Working Wales, Communities for Work Plus and the Department for Work and Pensions are meeting employees on site next Tuesday and Wednesday.
Diolch yn fawr, Cefin Campbell. A gaf fi ddweud ein bod yn hynod o siomedig—yn hynod o siomedig—nid yn unig ynglŷn â'r sefyllfa y mae’r gweithwyr gwerthfawr hynny, sydd wedi gweithio i'r gwesty hwnnw ers amser maith, yn ei hwynebu, ond hefyd gyda'r defnydd newydd arfaethedig o Westy Parc y Strade, y ffordd y mae perchnogion y gwesty—y gwyddom eu bod wedi'u lleoli yn Essex, nid nhw yw'r bobl ar y safle, yn y gwesty—ac wrth gwrs, y Swyddfa Gartref, wedi ymdrin â'r sefyllfa? Fel y dywedwch, yn ddiweddar y cafodd y staff wybod eu bod yn cael eu diswyddo, heb fawr ddim eglurder ynghylch eu sefyllfa a chynigion cyflogaeth amgen. Rwyf wedi gwneud y pwynt am ddarparwr y Swyddfa Gartref, Clearsprings, ond nid oes gennym unrhyw eglurder ynghylch yr hyn y mae hynny'n ei olygu o ran cynigion.
Dylwn ddweud y bydd Gweinidog yr Economi, Vaughan Gething, yn ysgrifennu at yr Adran Busnes a Masnach, yr Ysgrifennydd Gwladol, i gyfleu ei anfodlonrwydd mawr ynghylch y mater hwn. Ond rwyf hefyd wedi bod yn codi hyn, y darlun cyfan o ran y ffordd y mae'r Swyddfa Gartref yn trin pobl sydd angen noddfa, fel rydych yn cydnabod yn y gefnogaeth a roddwch i'r genedl noddfa. Rwyf wedi codi hyn gyda’r Gweinidog Mewnfudo, Robert Jenrick, a chlywais yr wythnos hon ei fod yn fodlon cyfarfod â mi. Rwyf wedi codi nifer o faterion gydag ef, gan gynnwys, wrth gwrs, y ffaith ein bod yn gwrthwynebu'r Bil Mudo Anghyfreithlon, ac wedi codi gydag ef y ffaith mai’r rheswm am hyn yw am nad ydynt yn prosesu ceisiadau lloches yn briodol ac yn gyflym fel na fyddai pobl yn cael eu rhoi yn y sefyllfa hon. Felly, hoffwn ddweud ein bod wedi egluro wrth y Swyddfa Gartref beth fydd effaith negyddol y ffaith bod perchennog y gwesty—sydd wedi'u lleoli yn Essex, deallwn—yn diswyddo gweithwyr, nid yn unig ar y gweithwyr eu hunain, ond hefyd ar y gymuned ehangach.
Gwyddom am y tensiynau sy’n bodoli, ac rydym wedi codi’r pryderon hyn ar sawl achlysur, ac mae’n rhaid imi ddweud, gyda’r Aelod lleol a hefyd yr ASau. Rwyf wedi cyfarfod ag arweinydd Cyngor Sir Caerfyrddin ar ddau achlysur. Yr hyn sy'n bwysig iawn yw bod Llywodraeth Cymru yn cymryd rhan mewn cyfarfodydd amlasiantaethol gyda'r heddlu a'r comisiynydd heddlu a throseddu, wrth gwrs, yn ogystal â'r gwaith sy'n mynd rhagddo gan nifer o asiantaethau. Byddaf yn cyfarfod eto â’r arweinydd.
Wrth gwrs, nid ni sy'n gyfrifol—nid Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol—am gaffael a gweithredu llety lloches yng Nghymru, ond credwn mai’r model gwasgaru cynaliadwy yw’r dull cywir i'w ddefnyddio ledled Cymru, ac rydym yn gweithio gyda’n hawdurdodau lleol a’n harweinwyr i fynd i’r afael â hyn.
Yn olaf gennyf fi, wrth gwrs, byddwn yn gweithio gyda Chyngor Sir Caerfyrddin i gynnig cymorth i weithwyr os byddant yn colli eu swyddi. Mae gennym raglen ReAct, wrth gwrs, gyda Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda Canolfan Byd Gwaith, Cymru'n Gweithio, a chymorth dwys ar gyfer cyflogaeth amgen hefyd. Mewn gwirionedd, mae Cymru'n Gweithio, Cymunedau am Waith a Mwy a'r Adran Gwaith a Phensiynau yn cyfarfod â gweithwyr ar y safle ddydd Mawrth a dydd Mercher nesaf.
Diolch i'r Gweinidog.
Bydd yr ail gwestiwn amserol yn cael ei ofyn gan Tom Giffard.
Thank you, Minister.
The second topical question is to be asked by Tom Giffard.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y penderfyniad a gyhoeddwyd yn ddiweddar ynghylch sefydlu cronfa ar gyfer gohebydd i ymdrin â thrafodion y Senedd? TQ808
2. Will the Minister make a statement on the recently announced establishment of a fund for a reporter to cover the proceedings of the Senedd? TQ808
Can I thank Tom Giffard for that question? Funding will support a dedicated full-time journalist to cover Senedd business, providing free content to all news outlets in a similar way to the BBC local democracy reporting service. There is currently no full-time local media journalistic coverage of the Senedd, an issue that has been raised by the industry and sector representatives.
A gaf fi ddiolch i Tom Giffard am ei gwestiwn? Bydd cyllid yn cefnogi newyddiadurwr amser llawn penodol i roi sylw i fusnes y Senedd, gan ddarparu cynnwys am ddim i bob darparwr newyddion, yn debyg i wasanaeth gohebu democratiaeth leol y BBC. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw sylw gan newyddiadurwr amser llawn yn y cyfryngau lleol i’r Senedd, mater sydd wedi’i godi gan y diwydiant a chynrychiolwyr y sector.
I thank the Minister for the answer. Now, the idea of a Government paying journalists to cover itself is not something from the cold war Soviet Union, it is Wales in 2023 and our Government here is spending £200,000 of taxpayers' money on journalism projects, including £36,500 on salary and expenses for this particular journalist. That is, of course, as you know, Minister, significantly higher than the average salary here in Wales. Obviously, it's important that we have more democratic scrutiny of the decisions made in Cardiff Bay, something we’ve long advocated, and, from my perspective, the more people that know that this is a Welsh Government that’s failing on health, failing on the economy and failing on education, the better. But, given those failures, is this the most appropriate way to do that, really, to directly spend public funds on creating a new job for a journalist? Now the Caerphilly Observer, who’d be running the pilot, said there’d be no editorial interference in the content that this journalist produces. Editor Richard Gurner has even said that, quote,
'If there was any sort of suggestion that there would be editorial interference, I wouldn't be involved in the project.'
End quote. And I’ve no doubt that his comments are genuine and they’re well-meaning, but, on a day-to-day basis, that’s going to be difficult to maintain. The idea that, despite the fact that this journalist’s job—
Diolch i’r Gweinidog am ei hateb. Nawr, nid rhywbeth o Undeb Sofietaidd y rhyfel oer yw’r syniad o Lywodraeth yn talu newyddiadurwyr i ohebu arni ei hun, ond Cymru yn 2023, ac mae ein Llywodraeth yma yn gwario £200,000 o arian trethdalwyr ar brosiectau newyddiaduraeth, gan gynnwys £36,500 ar gyflog a threuliau ar gyfer y newyddiadurwr penodol hwn. Mae hynny, wrth gwrs, fel y gwyddoch, Weinidog, yn sylweddol uwch na’r cyflog cyfartalog yma yng Nghymru. Yn amlwg, mae'n bwysig ein bod yn cael mwy o graffu democrataidd ar y penderfyniadau a wneir ym Mae Caerdydd, rhywbeth rydym wedi dadlau o'i blaid ers tro, ac o'm safbwynt i, po fwyaf o bobl sy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn methu ar iechyd, yn methu ar yr economi ac yn methu ar addysg, gorau oll. Ond o ystyried y methiannau hynny, ai’r ffordd fwyaf priodol o wneud hynny, mewn gwirionedd, yw gwario arian cyhoeddus yn uniongyrchol ar greu swydd newydd i newyddiadurwr? Nawr, dywedodd y Caerphilly Observer, a fyddai'n cynnal y cynllun peilot, na fyddai unrhyw ymyrraeth olygyddol yn y cynnwys y mae'r newyddiadurwr hwn yn ei gynhyrchu. Mae'r golygydd, Richard Gurner, wedi dweud hyd yn oed
'Pe byddai unrhyw fath o awgrym y ceid ymyrraeth olygyddol, ni fyddwn yn cymryd rhan yn y prosiect.'
Ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth fod ei sylwadau'n ddilys ac yn llawn bwriadau da, ond bydd yn anodd cynnal hynny o ddydd i ddydd. Y syniad, er bod swydd y newyddiadurwr—
The Member needs to come to ask his question.
Mae angen i’r Aelod ofyn ei gwestiwn.
—depends solely on funding from the Welsh Government, there would be no indirect influence on news stories being produced, doesn’t seem sustainable, so that could place any young journalist hoping to do this job in an extremely awkward position, especially when it comes to publishing critical stories.
So, Minister, do you accept that a press that is bought and paid for by Government is bad news for democracy and democratic accountability, and raises serious concerns about their independence and their preparedness to scrutinise the Government in a way that a more independent journalist would?
—yn dibynnu'n llwyr ar gyllid gan Lywodraeth Cymru, na fyddai unrhyw ddylanwad anuniongyrchol ar y straeon newyddion a fyddai'n cael eu cynhyrchu, nid yw'n ymddangos yn gynaliadwy, felly gallai hynny roi unrhyw newyddiadurwr ifanc sy'n gobeithio gwneud y swydd mewn sefyllfa hynod o letchwith, yn enwedig wrth gyhoeddi straeon beirniadol.
Felly, Weinidog, a ydych yn derbyn bod gwasg a brynir ac y telir amdani gan y Llywodraeth yn newyddion drwg i ddemocratiaeth ac i atebolrwydd democrataidd, ac yn codi pryderon difrifol am eu hannibyniaeth a’u parodrwydd i graffu ar y Llywodraeth yn yr un modd ag y byddai newyddiadurwr mwy annibynnol yn ei wneud?
Well, it’s kind of where to start, isn’t it, with that ill-informed nonsense, Tom, frankly. I mean, you will have heard my colleague Lee Waters say—and I was going to mention this myself—that it was the UK Government, your Government in the UK, that set up the BBC democracy service to do exactly—exactly—what we are proposing to do with this local democracy reporter in Wales. And I think you also need to understand the process that we’ve been through to get to this. You’re a member of the culture committee, Tom, and this was a process that started when the Deputy Minister for Climate Change and I were members of the culture committee in the last term, when we had an inquiry into the democratic deficit that we’ve got in Wales and how we deliver reporting on news in this Senedd. We’ve seen, over the years, historical and recent budgetary constraints within the journalism industry that have led to a reduction in the coverage of Senedd business, and an issue that’s been raised, as I said in my initial answer, by the wider sector representatives and the industry itself. So, this is something that we’ve done that has been informed by the industry.
And as a result of all of that work, we came into this period of Government, I was appointed Minister, and, as a result of discussions with the National Union of Journalists, we set up something called the public interest journalism working group, and it was that group that came up with the proposals to take forward this pilot project. And be clear about that: it is a pilot project; it’s a pilot project to see how this works. And the approach and the idea behind this is that it will increase the coverage of Senedd business on an engaged level, a local level, across Wales, helping media plurality and providing an elevated political news service to residents in Wales. The cost of this is around £36,000. The post is going to be based in Cardiff Bay.
But I noticed the comments that you made on this on social media last night, Tom, and you went into the usual kind of Welsh Tory vanity project stuff. You’ve already had all that debunked by a Welsh journalist, your whole list of Welsh Government vanity projects, by a local political journalist on WalesOnline. So, I don’t think we need to go down the road of talking about vanity projects; it is a vital gap that we’re looking to fill in terms of reporting the work of this Welsh Parliament. It’s a vital part of any democracy that we have independent and accurate reporting on our democratic processes. And contrary to what you say, Tom, I can understand why the Tories want to resist this, because I can understand that you don’t want to see scrutiny of the nonsense that you often spout in this Chamber, but let’s be clear: Welsh Government welcomes any additional scrutiny, and we have nothing to fear—
Wel, mae'n gwestiwn o lle i ddechrau gyda'r nonsens anwybodus hwn, mewn gwirionedd, Tom. Hynny yw, fe fyddwch wedi clywed fy nghyd-Aelod, Lee Waters, yn dweud—ac roeddwn yn mynd i sôn am hyn fy hun—mai Llywodraeth y DU, eich Llywodraeth chi yn y DU, a sefydlodd wasanaeth gohebu democratiaeth leol y BBC i wneud yn union—yn union—yr hyn rydym yn cynnig ei wneud gyda’r gohebydd democratiaeth leol hwn yng Nghymru. A chredaf fod angen hefyd i chi ddeall y broses rydym wedi bod drwyddi i gyrraedd y sefyllfa hon. Rydych yn aelod o’r pwyllgor diwylliant, Tom, ac roedd hon yn broses a ddechreuodd pan oedd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd a minnau’n aelodau o’r pwyllgor diwylliant y tymor diwethaf, pan gawsom ymchwiliad i’r diffyg democrataidd sydd gennym yng Nghymru a sut rydym yn gohebu ar newyddion yn y Senedd hon. Dros y blynyddoedd, gwelsom gyfyngiadau cyllidebol hanesyddol a diweddar o fewn y diwydiant newyddiaduraeth sydd wedi arwain at lai o sylw i fusnes y Senedd, mater sydd wedi’i godi, fel y dywedais yn fy ateb cychwynnol, gan gynrychiolwyr o'r sector ehangach a'r diwydiant ei hun. Felly, mae hyn yn rhywbeth rydym wedi'i wneud sydd wedi cael ei lywio gan y diwydiant.
Ac o ganlyniad i’r holl waith hwnnw, ar ddechrau tymor y Llywodraeth hon, cefais fy mhenodi’n Weinidog, ac o ganlyniad i drafodaethau gydag Undeb Cenedlaethol y Newyddiadurwyr, fe wnaethom sefydlu rywbeth a elwir yn weithgor newyddiaduraeth er budd y cyhoedd, a'r grŵp hwnnw a luniodd y cynigion i fwrw ymlaen â'r prosiect peilot hwn. A chofiwch hynny: mae'n brosiect peilot; mae'n brosiect peilot i weld sut mae hyn yn gweithio. A’r dull a’r syniad y tu ôl i hyn yw y bydd yn cynyddu’r sylw i fusnes y Senedd ar lefel ymgysylltiol, ar lefel leol, ledled Cymru, gan gefnogi lluosogrwydd y cyfryngau a darparu gwasanaeth newyddion gwleidyddol gwell i drigolion Cymru. Cost hyn yw oddeutu £36,000. Bydd y swydd wedi'i lleoli ym Mae Caerdydd.
Ond nodais y sylwadau a wnaethoch ar hyn ar y cyfryngau cymdeithasol neithiwr, Tom, ac fe wnaethoch yr un hen honiadau y mae'r Torïaid Cymreig yn eu gwneud o hyd am brosiectau porthi balchder ac ati. Mae newyddiadurwr o Gymru, newyddiadurwr gwleidyddol lleol ar WalesOnline, eisoes wedi gwrthbrofi eich rhestr gyfan o brosiectau porthi balchder Llywodraeth Cymru. Felly, ni chredaf fod angen inni gychwyn sôn am brosiectau porthi balchder; mae'n fwlch hollbwysig rydym yn gobeithio ei lenwi o ran gohebu ar waith Senedd Cymru. Mae'n rhan hanfodol o unrhyw ddemocratiaeth fod gennym ohebu annibynnol a chywir ar ein prosesau democrataidd. Ac yn groes i'r hyn a ddywedwch, Tom, gallaf ddeall pam fod y Torïaid am wrthwynebu hyn, gan y gallaf ddeall nad ydych am weld craffu ar y nonsens rydych yn aml yn ei siarad yn y Siambr hon, ond gadewch inni fod yn glir: mae Llywodraeth Cymru yn croesawu unrhyw graffu ychwanegol, ac nid oes gennym unrhyw beth i’w ofni—
I will ask all Members on all sides, please, to remain quiet, so we can all hear the answer from the Deputy Minister.
Gofynnaf i’r holl Aelodau ar bob ochr fod yn dawel, os gwelwch yn dda, fel y gall pob un ohonom glywed yr ateb gan y Dirprwy Weinidog.
Diolch, Dirprwy Lywydd. So, we have nothing to fear from additional scrutiny, and we welcome this kind of democracy reporting, which will do far more for our democracy than we’ve seen up to now.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Felly, nid oes gennym unrhyw beth i'w ofni o ran craffu ychwanegol, ac rydym yn croesawu'r math hwn o ohebu ar ddemocratiaeth, a fydd yn gwneud llawer mwy i'n democratiaeth nag a welsom hyd yn hyn.
It's really weird to hear the Conservatives attacking the much-loved institution that is the Caerphilly Observer, which is run from my constituency. Richard Gurner, the editor, is held in huge respect by the population of Caerphilly, and the only people who accuse him of any kind of bias are the people who are held to account by his newspaper, which includes Plaid Cymru, the Labour Party, the Conservatives and every other political party, when in fact what he is offering is impartial, unbiased journalism. It's really unfortunate that the Conservatives are attacking that kind of journalism in this way, and I will not stand for it. I'm absolutely confident that the journalist that will be employed by the Caerphilly Observer through this scheme will be absolutely impartial and will do their job with professionalism and diligence. I want the Minister to confirm that's the case, and also recognise that the Conservatives have removed a tweet from their misleading account that suggested some untruths about this programme.
Mae'n rhyfedd iawn clywed y Ceidwadwyr yn ymosod ar sefydliad poblogaidd y Caerphilly Observer, sy'n cael ei redeg o fy etholaeth. Mae Richard Gurner, y golygydd, yn fawr ei barch ymhlith poblogaeth Caerffili, a’r unig bobl sy’n ei gyhuddo o unrhyw fath o duedd yw’r bobl sy’n cael eu dwyn i gyfrif gan ei bapur newydd, gan gynnwys Plaid Cymru, y Blaid Lafur, y Ceidwadwyr a phob plaid wleidyddol arall, a'r hyn y mae'n ei gynnig, mewn gwirionedd, yw newyddiaduraeth ddiduedd, amhleidiol. Mae'n anffodus iawn fod y Ceidwadwyr yn ymosod ar y math hwnnw o newyddiaduraeth yn y modd hwn, ac nid wyf am ei oddef. Rwy'n gwbl hyderus y bydd y newyddiadurwr a fydd yn cael eu cyflogi gan y Caerphilly Observer drwy'r cynllun hwn yn gwbl ddiduedd ac yn gwneud eu gwaith yn broffesiynol ac yn ddiwyd. Rwyf am i’r Gweinidog gadarnhau mai dyna’r sefyllfa, a chydnabod hefyd fod y Ceidwadwyr wedi dileu trydariad o’u sylwadau camarweiniol a oedd yn awgrymu ambell anwiredd am y rhaglen hon.
Thank you, Hefin David, for that comment. And yes, of course, the Caerphilly Observer also covers journalism in part of my constituency as well, and I do know the journalist that you're taking about, Richard Gurner. He holds you and I to account all the time, Hefin, as you well know, and I've got the greatest deal of respect for him. This is not a journalist that would be bought out by a £36,000 grant, and I think it's absolutely outrageous for anybody to be suggesting and attacking that journalist's integrity in the way that you've done today, Tom Giffard. I don't think it does you or your party any—[Interruption.]—credit at all.
The pilot—[Interruption.]—the pilot, as I've said, will be free from editorial interference by Welsh Government. The content will be made available to all news publishing outlets right across Wales, with responsibility for translation sitting with the recipient publication. It's going to be expected to deliver articles—25 to 40 news pieces—every month. That is something that is not being reached at the moment, and this pilot project, as I've said—I will repeat it again—is about trying to spread the local democracy reporting across Wales, so that more people—not less, more people—can access independent reporting of the operations and the work that goes on in our Welsh Parliament.
Diolch am eich sylw, Hefin David. Ac ydy, wrth gwrs, mae newyddiaduraeth y Caerphilly Observer hefyd yn cwmpasu rhan o fy etholaeth innau hefyd, ac rwy'n adnabod y newyddiadurwr y soniwch amdano, Richard Gurner. Mae'n eich dwyn chi a minnau i gyfrif drwy'r amser, Hefin, fel y gwyddoch, ac mae gennyf barch enfawr tuag ato. Nid newyddiadurwr a fyddai’n cael ei hudo gan grant o £36,000 mohono, a chredaf ei bod yn gwbl warthus i unrhyw un awgrymu ac ymosod ar ddidwylledd y newyddiadurwr hwnnw yn y ffordd y gwnaethoch chi heddiw, Tom Giffard. Ni chredaf fod hynny'n dod ag unrhyw glod i chi na'ch plaid—[Torri ar draws.]—o gwbl.
Bydd y cynllun peilot—[Torri ar draws.]—y cynllun peilot, fel y dywedais, yn rhydd rhag unrhyw ymyrraeth olygyddol gan Lywodraeth Cymru. Bydd y cynnwys ar gael i'r holl ddarparwyr newyddion ledled Cymru, gyda'r sawl sy'n derbyn y cyhoeddiad yn gyfrifol am gyfieithu. Bydd disgwyl iddo gyflawni erthyglau—25 i 40 darn o newyddion—bob mis. Mae hynny’n rhywbeth nad yw’n cael ei gyflawni ar hyn o bryd, ac mae’r prosiect peilot hwn, fel rwyf wedi’i ddweud—fe'i hailadroddaf eto—yn ymwneud â cheisio lledaenu gohebu ar ddemocratiaeth leol ledled Cymru, fel bod mwy o bobl—nid llai, ond mwy o bobl—yn gallu cael mynediad at adroddiadau annibynnol ar weithgarwch a gwaith sy'n mynd rhagddo yn Senedd Cymru.
Mae Plaid Cymru'n croesawu'n fawr y buddsoddiad ychwanegol yma yn ein seilwaith democratiaeth. Wrth gwrs, fel rydych chi'n ymwybodol, mae rhoi cymorth ariannol i'r cyfryngau yn ymrwymiad yn y cytundeb cydweithio, ac, yn benodol, fe ymrwymon ni i ddarparu buddsoddiad ychwanegol i ddatblygu mentrau sydd eisoes yn bod a mentrau newydd. Mae'n bwysig ein bod ni'n mynd i'r afael â'r bwlch gwybodaeth sydd yn bodoli, ac rydym ni'n gweld bod hwn yn gam positif, ond dydy o ddim yn ddatblygiad newydd chwaith. Fe wnaeth y tasglu annibynnol gan y Llywydd yn y Senedd ddiwethaf argymell sefydlu tîm bach o newyddiadurwyr, felly, mewn gwirionedd, gofyn, 'Pam un?' ddylai'r cwestiwn fod, yn hytrach na'r tîm hwnnw.
Dwi'n meddwl bod yn rhaid inni edrych hefyd bod y cyfraniad bychan ac ymarferol yma yn bwysig o ran sicrhau bod dinasyddion Cymru yn deall beth mae'r Senedd hon yn ei wneud a pha blaid sydd mewn grym, a'u bod nhw'n deall eu bod nhw hefyd efo rôl i ddal cynrychiolwyr i gyfrif. Wedi'r cyfan, mae arolwg gwnaeth ein grŵp ni yn ddiweddar wedi dangos bod 35 y cant o ymatebwyr i'r holiadur hwnnw yn credu bod gan y Ceidwadwyr Weinidogion yn Llywodraeth Cymru ers etholiad Mai 2021; 44 y cant yn meddwl bod gan Plaid Cymru Weinidogion; ond mi oedd 78 y cant o ymatebwyr yn methu ag enwi un polisi sydd wedi'i gyflwyno yng Nghymru dros y flwyddyn diwethaf pan fyddant yn meddwl am y Senedd ac am Lywodraeth Cymru. Os ydyn ni'n meddwl does yna ddim problem, yna dwi'n meddwl bod yn rhaid inni godi cwestiynau mawr iawn, a dyna pam rydym ni'n croesawu hyn.
Ond mae angen gwneud mwy, wrth gwrs. Dydy un newyddiadurwr ddim am unioni'r bwlch yma sydd yn ein democratiaeth ni. Mae'r holl fframwaith ddarlledu yn annigonol. Felly, dyna pam mae angen datganoli darlledu a chyfathrebu yn llawn, fel ein bod ni'n gallu buddsoddi'n strategol drwy awdurdod darlledu a chyfathrebu hyd braich a sicrhau bod darlledwyr fel y BBC yn gwasanaethu Cymru yn iawn efo'r arian mae pobl Cymru yn rhoi iddyn nhw drwy'r ffi drwydded. Felly, gaf i ofyn, Dirprwy Weinidog, a ydych chi'n cytuno mai'r ffordd fwyaf effeithiol o fuddsoddi a chau'r bwlch democratiaeth ydy drwy sefydlu awdurdod cyfathrebu a darlledu a sicrhau pwerau llawn dros y maes yma i'r Senedd hon?
Plaid Cymru warmly welcomes this additional investment in our democratic infrastructure. Of course, as you are aware, providing support to the media is a commitment in the co-operation agreement, and specifically we committed to provide additional investment to develop initiatives that are already in existence and new initiatives. It's important that we tackle the information deficit that exists, and we do see that this is a positive step, but it's not a new development either. The independent taskforce for the Llywydd in the last Senedd suggested establishing a small team of journalists, so, in reality, the question should be, 'Why one?' rather than that small team.
I do think that we also have to look at this small contribution as being important in ensuring that the citizens of Wales understand what this Senedd does and what party is in power, and that they understand that they too have a role in holding representatives to account. After all, a survey undertaken by our group showed that 35 per cent of respondents to that survey believed that the Conservatives have had Ministers in the Welsh Government since the May election in 2021; 44 per cent believed Plaid Cymru had Ministers in Government; but 78 per cent of respondents couldn't name a single policy introduced in Wales over the past year when they considered the Senedd and the Welsh Government. If we think that there is no problem, then I think we have to raise some very serious questions indeed, and that's why we welcome this.
But we need to do more, of course. One journalist isn't going to close this democratic deficit. The whole broadcasting framework is inadequate. That's why we need to devolve broadcasting and communications in full, so that we can invest strategically through a broadcasting and communications authority that would be at arm's length and ensure that broadcasters such as the BBC do serve Wales properly with the funding provided by the people of Wales through the licence fee. So, may I ask, Deputy Minister, do you agree that the most effective way of investing and closing that democratic deficit is by establishing a communications and broadcasting authority and securing full powers over these areas for this Senedd?
Diolch, Heledd, for those comments and questions. I agree with everything you were saying. Under the Welsh Government's co-operation agreement with Plaid, we've had £300,000 allocated over three years, which will help to provide and develop new and existing enterprises, in seeking to improve journalism and tackle that information deficit that you've referred to. And, yes, would I like to see more journalists doing this? Of course, we would, but this is a pilot, specifically within that funding pot, to run for a year, see how it goes, does it make a difference—I think it will make a difference. And if it makes a difference, as with all pilots, you can build on that. So, that's very much where I hope that we're going.
As you know, again, as part of our co-operation agreement, we are moving towards building the case for the devolution of broadcasting, and I've been working very closely with your colleague Cefin Campbell on that one. We've been making good progress on that; we've had the first report from the expert panel on the devolution of broadcasting. And quite interestingly, actually, the work of the Wales public interest journalism working group that they've just produced, talking about how they feel we need to move forward in terms of identifying or talking about public service journalism as a public service—as something that we should identify as a public service—links very much into the work that we're doing on the devolution of broadcasting. And one of the recommendations from the expert panel is that, if we progress the work on public interest journalism, we maybe need to combine the work of the public interest journalism working group and the work that's proceeding on the establishment of a shadow broadcasting authority.
So, we've still got a lot of work to do on that. I've been very clear, as has Cefin Campbell, to be fair, on the work around the devolution of broadcasting: we want it to be evidence based, we want it to be factual, we want it to be watertight. So, I'm not going to stand here today and say that this is absolutely what is being delivered, but this is something that we are working towards, and we know what our intended objectives and outcomes are. But we want to make sure that, when we get to that point, we have a case that we can all sign up to.
Diolch am eich sylwadau a’ch cwestiynau, Heledd. Rwy'n cytuno â phopeth a ddywedoch chi. O dan gytundeb cydweithio Llywodraeth Cymru â Phlaid Cymru, rydym wedi sicrhau bod £300,000 yn cael ei ddyrannu dros dair blynedd, a fydd yn helpu i ddarparu a datblygu mentrau newydd a rhai sy'n bodoli eisoes i geisio gwella newyddiaduraeth a mynd i’r afael â’r diffyg gwybodaeth y cyfeirioch chi ato. Ac a fyddwn yn hoffi gweld mwy o newyddiadurwyr yn gwneud hyn? Wrth gwrs y byddwn, ond mae hwn yn gynllun peilot, o fewn y pot ariannu penodol hwnnw, a fydd yn rhedeg am flwyddyn, i weld beth fydd canlyniad hynny, ac a yw'n gwneud gwahaniaeth—credaf y bydd yn gwneud gwahaniaeth. Ac os bydd yn gwneud gwahaniaeth, fel gyda phob cynllun peilot, gallwch adeiladu ar hynny. Felly, i raddau helaeth, dyna lle rwy'n gobeithio ein bod yn mynd.
Fel y gwyddoch, unwaith eto, fel rhan o’n cytundeb cydweithio, rydym yn symud tuag at adeiladu’r achos dros ddatganoli darlledu, ac rwyf wedi bod yn gweithio’n agos iawn gyda’ch cyd-Aelod, Cefin Campbell, ar yr achos hwnnw. Rydym wedi bod yn gwneud cynnydd da ar hynny; rydym wedi cael yr adroddiad cyntaf gan y panel arbenigol ar ddatganoli darlledu. Ac yn ddiddorol iawn, mae'r gwaith y mae'r gweithgor newyddiaduraeth er budd y cyhoedd yng Nghymru newydd ei gynhyrchu, sy'n sôn sut y teimlant fod angen inni symud ymlaen i nodi neu siarad am newyddiaduraeth gwasanaeth cyhoeddus fel gwasanaeth cyhoeddus—fel rhywbeth y dylem ei weld fel gwasanaeth cyhoeddus—yn cysylltu'n agos â'r gwaith a wnawn ar ddatganoli darlledu. Ac un o'r argymhellion gan y panel arbenigol, os ydym yn bwrw ymlaen â'r gwaith ar newyddiaduraeth er budd y cyhoedd, yw y gallai fod angen inni gyfuno gwaith y gweithgor newyddiaduraeth er budd y cyhoedd a'r gwaith sy'n mynd rhagddo ar sefydlu awdurdod darlledu cysgodol.
Felly, mae gennym lawer o waith i'w wneud ar hynny o hyd. Rwyf wedi dweud yn glir iawn, fel y mae Cefin Campbell wedi'i wneud, a bod yn deg, am y gwaith ar ddatganoli darlledu: rydym am iddo fod yn seiliedig ar dystiolaeth, rydym am iddo fod yn ffeithiol, rydym am iddo ddal dŵr. Felly, nid wyf am sefyll yma heddiw a dweud mai dyma'n union sy'n cael ei gyflawni, ond mae'n rhywbeth rydym yn gweithio tuag ato, a gwyddom beth yw'r amcanion a’r canlyniadau y bwriadwn eu cyflawni. Ond rydym yn awyddus i sicrhau, pan fyddwn yn cyrraedd y pwynt hwnnw, fod gennym achos y gall pob un ohonom ei gefnogi.
I very much welcome the funding of a reporter to cover the Senedd. The written media, both online and on paper, generally provides very poor coverage of Senedd proceedings. The big improvement recently has been the expansion of Nation.Cymru, which now provides the best all-Wales coverage. On local news, the South Wales Evening Post in Swansea bay is very good, but with limited Senedd coverage due to a shortage of journalists. Will the appointed reporter be providing copy to regional and Welsh language newspapers, and to Nation.Cymru?
Rwy'n croesawu cyllid ar gyfer gohebydd ar gyfer y Senedd yn fawr. Yn gyffredinol, mae'r cyfryngau ysgrifenedig, ar-lein ac ar bapur, yn darparu sylw gwael iawn i drafodion y Senedd. Y gwelliant mawr yn ddiweddar fu ehangu Nation.Cymru, sydd bellach yn cynnig y ddarpariaeth orau ar gyfer Cymru gyfan. Ar newyddion lleol, mae'r South Wales Evening Post ym mae Abertawe yn dda iawn, ond sylw cyfyngedig sy'n cael ei roi i'r Senedd oherwydd prinder newyddiadurwyr. A fydd y gohebydd penodedig yn darparu copi i bapurau newydd rhanbarthol a Chymraeg, ac i Nation.Cymru?
Again, Mike Hedges, I agree with the comments that you've made, and Nation.Cymru is a classic case in point. And actually, we do help support and fund Nation.Cymru. I don't think anybody would suggest that Nation.Cymru is a big friend, necessarily, of Welsh Government—they are very critical of us when they feel they need to be, and quite rightly so. So, I think they are a classic example, and a case in point, of an independent news outlet that we have helped to support to keep on the road, that is very much holding us as a Welsh Government to account. And I think that, where we can do that, where we can help to support and nurture independent journalism, that is exactly what we should be doing.
Unwaith eto, Mike Hedges, rwy'n cytuno â'r sylwadau rydych chi wedi'u gwneud, ac mae Nation.Cymru yn enghraifft dda. Ac mewn gwirionedd, rydym yn helpu i gefnogi ac ariannu Nation.Cymru. Nid wyf yn credu y byddai unrhyw un yn awgrymu bod Nation.Cymru yn ffrind mawr i Lywodraeth Cymru o reidrwydd—maent yn feirniadol iawn ohonom pan deimlant fod angen iddynt fod, ac yn gwbl briodol felly. Felly, rwy'n credu eu bod yn enghraifft glasurol o gorff newyddion annibynnol rydym wedi'u helpu i'w cynorthwyo i ddal ati, ac sy'n bendant yn ein dwyn ni fel Llywodraeth Cymru i gyfrif. Ac rwy'n credu, lle gallwn wneud hynny, lle gallwn helpu i gefnogi a meithrin newyddiaduraeth annibynnol, dyna'n union y dylem fod yn ei wneud.
We're out of time and I have two more people wishing to raise questions, so, please be succinct in your questions. Alun Davies.
Mae amser wedi dirwyn i ben ac mae gennyf ddau berson arall sy'n dymuno gofyn cwestiynau, felly, byddwch yn gryno yn eich cwestiynau. Alun Davies.
People up and down Wales will have different views on the decisions of the Welsh Government, but one thing that unites people, from Anglesey through to Monmouthshire, is that we have the world's worst opposition. And if you want an example of poor opposition, look at this question today. Most opposition parties would want more scrutiny of Government. Most opposition parties would want the people of Wales to know what the Government is doing, because you are supposed to believe that the Government is doing it wrong. And yet, what we have here is people who are very happy to appear on things like GB News, which is funded by right-wingers in Dubai, and other sources of news from people who don't even pay UK taxes, but object to Welsh media covering Welsh politics. And the reason for that is, of course, that they don't have the confidence in their arguments, and they don't have the confidence in what they're saying. They should be ashamed of putting forward this question this afternoon.
Minister, will you ensure that this is the beginning and not the end of the programme, to ensure that the work of this place, both the Senedd and the Government, has the prominence that it requires, and that the materials produced through this scheme are entirely independent of Government, independent of the Senedd, but inform the people of Wales of the work that is being done in this place, and what a shambles of an opposition we have to face?
Bydd gan bobl ar hyd a lled Cymru farn wahanol ar benderfyniadau Llywodraeth Cymru, ond un peth sy'n uno pobl, o Ynys Môn i sir Fynwy, yw bod gennym yr wrthblaid waethaf yn y byd. Ac os ydych chi eisiau enghraifft o wrthblaid wael, edrychwch ar y cwestiwn hwn heddiw. Byddai'r rhan fwyaf o'r gwrthbleidiau eisiau mwy o graffu ar y Llywodraeth. Byddai'r rhan fwyaf o'r gwrthbleidiau eisiau i bobl Cymru wybod beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud, oherwydd rydych chi i fod i gredu bod y Llywodraeth yn gwneud pethau'n anghywir. Ac eto, yr hyn sydd gennym yma yw pobl sy'n hapus iawn i ymddangos ar bethau fel GB News, sy'n cael ei ariannu gan bobl asgell dde yn Dubai, a ffynonellau eraill o newyddion gan bobl nad ydynt hyd yn oed yn talu trethi'r DU, ond sy'n gwrthwynebu i gyfryngau Cymreig roi sylw i wleidyddiaeth Cymru. A'r rheswm am hynny, wrth gwrs, yw nad oes ganddynt hyder yn eu dadleuon, ac nid oes ganddynt hyder yn yr hyn y maent yn ei ddweud. Dylent fod â chywilydd o gyflwyno'r cwestiwn hwn y prynhawn yma.
Weinidog, a wnewch chi sicrhau mai dechrau'r rhaglen yw hyn ac nid y diwedd, i sicrhau bod gwaith y lle hwn, y Senedd a'r Llywodraeth, yn cael yr amlygrwydd sydd ei angen, a bod y deunyddiau a gynhyrchir drwy'r cynllun hwn yn gwbl annibynnol ar y Llywodraeth, yn annibynnol ar y Senedd, ond yn hysbysu pobl Cymru am y gwaith sy'n cael ei wneud yn y lle hwn, a'r wrthblaid hollol anhrefnus y mae'n rhaid i ni ei hwynebu?
Yes, absolutely, Alun Davies, and I don't think I need to say what an awful opposition we have in this Senedd; it's been widely reported in the Welsh media. And again, the same journalist that tore apart your vanity projects list has also questioned the validity of your opposition, basically saying that the Welsh Government has no opposition in Wales. And I think that that's the point that you were making. And for any opposition party to want to support a position where the Welsh Government is scrutinised less rather than more is really, really quite bizarre—absolutely bizarre.
So, yes, absolutely, Alun Davies, I will want to ensure that this is the beginning of a programme that ensures that that prominence, and ensures that that reporting remains independent of Government, informs the people of Wales, and continues to rightly scrutinise the Welsh Government.
Yn hollol, Alun Davies, ac nid wyf yn credu bod angen i mi ddweud pa mor ofnadwy yw'r wrthblaid sydd gennym yn y Senedd hon; mae wedi cael ei adrodd yn eang yn y cyfryngau Cymreig. Ac unwaith eto, mae'r un newyddiadurwr a chwalodd eich rhestr o brosiectau porthi balchder hefyd wedi cwestiynu dilysrwydd eich gwrthblaid, gan ddweud yn y bôn nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw wrthblaid yng Nghymru. Ac rwy'n credu mai dyna'r pwynt roeddech chi'n ei wneud. Ac mae'n rhyfedd mewn gwirionedd—yn rhyfedd tu hwnt—fod unrhyw wrthblaid eisiau cefnogi safbwynt lle mae yna lai o graffu ar Lywodraeth Cymru, yn hytrach na mwy.
Felly, yn sicr, Alun Davies, byddaf eisiau sicrhau mai dechrau rhaglen yw hyn i sicrhau'r amlygrwydd hwnnw, ac i sicrhau bod y gohebu yn parhau'n annibynnol ar y Llywodraeth, yn hysbysu pobl Cymru, ac yn parhau i graffu'n briodol ar Lywodraeth Cymru.
And just to inform the Member for Blaenau Gwent, that was not succinct. [Laughter.] Rhianon Passmore.
Ac i roi gwybod i'r Aelod dros Flaenau Gwent, nid oedd y cyfraniad hwnnw'n gryno. [Chwerthin.] Rhianon Passmore.
Oh, what can I say? The Welsh Senedd funding, Deputy Minister—the financial costs of a reporter to cover the proceedings of this Senedd—is to be very much welcomed. How often does this Chamber, cross-party, and in committee, decry the paucity of coverage of this place, and the need for greater participation, and to rectify a democratic deficit? So, this pilot—and it is a pilot—will be conducted by the Caerphilly Observer. They already hold, as has been stated, the contract for the local democracy reporting service, funded by the BBC at a local level.
So, Deputy Minister, would the Welsh Government echo with me, and guarantee, in the words of the Caerphilly Observer editor, Richard Gurner, that the pilot will mean impartial reporting and an adherence to all the usual high standards? And Minister, will the Welsh Government continue to champion the emergence of a truly free Welsh press, epitomised by the qualitative rise of the Caerphilly Observer from very humble origins as a website on a laptop to a highly respected, objective, award-winning news service now? Thank you.
O, beth y gallaf ei ddweud? Mae cyllid Senedd Cymru, Ddirprwy Weinidog—costau ariannol gohebydd i ymdrin â thrafodion y Senedd hon—i'w groesawu'n fawr. Pa mor aml y mae'r Siambr hon, grwpiau trawsbleidiol a phwyllgorau yn gresynu at gyn lleied o sylw a roddir i'r lle hwn, a'r angen am fwy o gyfranogiad, ac i unioni diffyg democrataidd? Felly, bydd y peilot hwn—a pheilot ydyw—yn cael ei gynnal gan y Caerphilly Observer. Fel y nodwyd, maent eisoes yn dal y contract ar gyfer y gwasanaeth gohebu democratiaeth leol, a ariennir gan y BBC ar lefel leol.
Felly, Ddirprwy Weinidog, a fyddai Llywodraeth Cymru yn cytuno, ac yn gwarantu, yng ngeiriau golygydd y Caerphilly Observer, Richard Gurner, y bydd y peilot yn golygu gohebu diduedd a fydd yn glynu wrth yr holl safonau uchel arferol? A Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i hyrwyddo sefydlu gwasg Gymreig wirioneddol rydd, ar batrwm y cynnydd yn ansawdd y Caerphilly Observer o darddiad diymhongar iawn fel gwefan ar liniadur i fod yn wasanaeth newyddion uchel ei barch, a gwrthrychol, sydd wedi ennill sawl gwobr? Diolch.
Well, again, can I thank Rhianon Passmore for those comments and her question on that? And, yes, again, I absolutely agree with her, and when I look around at what we refer to in the United Kingdom as our free press—the Daily Mail, the Daily Express, The Sun—these free media outlets that apparently—. Well, they're clearly not impartial. And they're not funded by Government, but they are funded by interests within the Tory Party—let's be under no doubt about that—and that's what they report on. But I have to say, even the Daily Express now are writing your obituary, so just be careful what you wish for in paying your masters, because even they know about the extinction-level, whatever it is—extinction-level event—that they called it. So, that's what you're facing next year in the general election.
But, absolutely, Rhianon Passmore, we want to champion a free Welsh press, and the fact that we are supporting a pilot to deliver that is not in any way an indication that that would not be impartial. If it were to be in any way deemed to not be impartial, if there was any indication that there would be any political interference at all, then Richard Gurner and the Caerphilly Observer would immediately withdraw, I have no doubt, because that is the integrity that people like that have. But as I said in response to Heledd Fychan, I see this very much as the start of a process, and not the end of it. I hope that it will be a successful pilot project, and that we can build on that going forward.
Wel, unwaith eto, a gaf fi ddiolch i Rhianon Passmore am ei sylwadau a'i chwestiwn ar hynny? Ac ydw, unwaith eto, rwy'n cytuno'n llwyr â hi, a phan edrychaf o gwmpas ar yr hyn y cyfeiriwn ato yn y Deyrnas Unedig fel ein gwasg rydd—y Daily Mail, y Daily Express, The Sun—y cyrff cyfryngau rhydd hyn sydd yn ôl pob golwg—. Wel, yn amlwg, nid ydynt yn ddiduedd. Ac nid ydynt yn cael eu hariannu gan y Llywodraeth, ond fe gânt eu hariannu gan ddiddordebau o fewn y Blaid Dorïaidd—gadewch inni fod yn gwbl glir ynglŷn â hynny—a dyna maent yn adrodd yn ei gylch. Ond mae'n rhaid imi ddweud, mae hyd yn oed y Daily Express bellach yn ysgrifennu eich marwnad, felly byddwch yn ofalus o ran beth a ddymunwch wrth dalu eich meistri, oherwydd maent hwy hyd yn oed yn gwybod am y digwyddiad lefel difodiant—dyna roeddent yn ei alw. Felly, dyna beth rydych chi'n ei wynebu y flwyddyn nesaf yn yr etholiad cyffredinol.
Ond yn hollol, Rhianon Passmore, rydym eisiau hyrwyddo gwasg Gymreig rydd, ac nid yw'r ffaith ein bod yn cefnogi cynllun peilot i'w darparu yn arwydd na fyddai'n ddiduedd. Pe na bai'n cael ei hystyried yn ddiduedd, pe bai unrhyw arwydd o unrhyw ymyrraeth wleidyddol o gwbl, byddai Richard Gurner a'r Caerphilly Observer yn tynnu'n ôl yn syth, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth, oherwydd dyna'r math o uniondeb sydd gan bobl felly. Ond fel y dywedais mewn ymateb i Heledd Fychan, rwy'n sicr yn ystyried hyn yn ddechrau proses, ac nid yn ddiwedd proses. Rwy'n gobeithio y bydd yn brosiect peilot llwyddiannus, ac y gallwn adeiladu arno wrth symud ymlaen.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog. I have received a point of order from Tom Giffard. Tom Giffard.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog. Rwyf wedi derbyn pwynt o drefn gan Tom Giffard. Tom Giffard.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. There was obviously a lot I disagreed with in that debate, but there were some things that were just patently untrue, I'm afraid to say. And Hefin David and the Deputy Minister, Dawn Bowden, both alleged that I'd called into question the impartiality and the neutrality of the Caerphilly Observer and its staff. Can I encourage you to check the Record, and check whether I actually said that, because I can tell you I didn't?
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn amlwg, roedd llawer o bwyntiau roeddwn yn anghytuno â nhw yn y ddadl honno, ond roedd yna rai pethau a oedd yn hollol anwir, mae arnaf ofn. Ac roedd Hefin David a'r Dirprwy Weinidog, Dawn Bowden, ill dau yn honni fy mod i wedi cwestiynu didueddrwydd a niwtraliaeth y Caerphilly Observer a'i staff. A gaf fi eich annog i wirio'r Cofnod, a gweld a ddywedais i hynny mewn gwirionedd, oherwydd gallaf ddweud wrthych na wneuthum?
I will check the Record. I didn't hear any criticism of the journalist or the paper, but I will double-check the Record and I will come back to this Chamber with a view on that. I'm sure the Deputy Minister will also reflect on the Record as well to make sure that her comments were accurate.
Fe wnaf wirio'r Cofnod. Ni chlywais unrhyw feirniadaeth o'r newyddiadurwr na'r papur, ond fe wiriaf y Cofnod eto a dof yn ôl i'r Siambr i roi barn ar hynny. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog hefyd yn edrych ar y Cofnod i sicrhau bod ei sylwadau'n gywir.
Thank you.
Diolch.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiadau 90 eiliad, ac yn gyntaf, Carolyn Thomas.
Item 4 this afternoon is the 90-second statements. First of all, Carolyn Thomas.
Diolch. On Saturday, 1 July, we celebrate National Meadows Day and the vital role they play in our ecosystem, supporting biodiversity. This is an important opportunity to take part in local events, such as helping with the wildflower survey count or learn why councils are allowing our grass verges and amenity land to be grown and encouraged to be maintained to allow wildflowers to thrive, which has been happening under our local nature partnerships' 'It's for Them' campaign.
Last Saturday, as the butterfly orchid species champion, I took part in a butterfly orchid count at a wildflower meadow, owned by Plantlife Cymru and managed by the North Wales Wildlife Trust. The meadow was rich in diverse species, which has created habitat in return for many animals and insects, such as butterflies, ladybirds, damselflies, crickets, spiders and tiny frogs. The place was alive and very beautiful.
We currently focus on tree planting for carbon storage, yet three to five times more carbon is stored within our grasslands than in our forests, and, unfortunately, 90 per cent of meadows have been lost. Wildlife is declining at an unprecedented rate in human history, and one in six species in Wales are at risk of extinction, which is why we need to look at putting protections in place urgently and manage wildflower meadows, verges, amenity grass and even our own gardens in a different way.
I also want to pay tribute to landowners who manage land for nature, and hope that the incoming sustainable farming scheme will offer the right incentives to encourage others to do the same. If we are to cultivate a fertile future, one in which our biodiversity is allowed to bloom, much more needs to be done to protect our natural environment, and I know the Welsh Government is working really hard with partners to do just that. Thank you.
Diolch. Ddydd Sadwrn, 1 Gorffennaf, rydym yn dathlu Diwrnod Cenedlaethol y Dolydd a'r rôl hanfodol y maent yn ei chwarae yn ein hecosystem, yn cynnal bioamrywiaeth. Mae hwn yn gyfle pwysig i gymryd rhan mewn digwyddiadau lleol, megis helpu gyda chyfrif yr arolwg blodau gwyllt neu ddysgu pam mae cynghorau'n caniatáu tyfu ein lleiniau glas a'n glaswellt amwynder ac yn annog pobl i'w cynnal i ganiatáu i flodau gwyllt ffynnu, sydd wedi bod yn digwydd o dan ymgyrch 'Iddyn Nhw' ein partneriaethau natur lleol.
Ddydd Sadwrn diwethaf, fel hyrwyddwr rhywogaeth y tegeirian llydanwyrdd, cymerais ran mewn cyfrif tegeirian llydanwyrdd mewn dôl flodau gwyllt, sy'n eiddo i Plantlife Cymru ac sy'n cael ei rheoli gan Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru. Roedd y ddôl yn llawn o rywogaethau amrywiol, sydd wedi creu cynefin ar gyfer llawer o anifeiliaid a phryfed, fel glöynnod byw, buchod coch cwta, mursennod, crics, pryfed cop a brogaod bach. Roedd y lle'n llawn bywyd ac yn hardd iawn.
Ar hyn o bryd, rydym yn canolbwyntio ar blannu coed ar gyfer storio carbon, ond mae tair i bum gwaith yn fwy o garbon yn cael ei storio yn ein glaswelltiroedd nag yn ein coedwigoedd, ac yn anffodus, mae 90 y cant o'r dolydd wedi cael eu colli. Mae bywyd gwyllt yn dirywio ar raddfa ddigynsail yn hanes dyn, ac mae un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru mewn perygl o ddiflannu, a dyna pam mae angen inni ystyried rhoi amddiffyniadau ar waith ar frys a rheoli dolydd blodau gwyllt, lleiniau, glaswellt amwynder a hyd yn oed ein gerddi ein hunain mewn ffordd wahanol.
Rwyf hefyd eisiau talu teyrnged i dirfeddianwyr sy'n rheoli tir ar gyfer natur, ac rwy'n gobeithio y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy sydd ar y ffordd yn cynnig y cymhellion cywir i annog eraill i wneud yr un peth. Os ydym am feithrin dyfodol ffrwythlon, un lle caniateir i'n bioamrywiaeth flodeuo, mae angen gwneud llawer mwy i ddiogelu ein hamgylchedd naturiol, a gwn fod Llywodraeth Cymru yn gweithio'n galed iawn gyda phartneriaid i wneud hynny. Diolch.
Last Saturday, the 2024 Eisteddfod proclamation came to Aberdare, and it was a real honour to be able to join the procession, as we welcome the Eisteddfod to Rhondda Cynon Taf and Rhondda Cynon Taf to the Eisteddfod, and what a welcome it was. As Members will know, the proclamation is an important milestone in the preparations for next year's festival. This will see the Eisteddfod being held in RCT, returning to the area for the first time in almost 70 years. Indeed, this follows on from the proclamation revisiting in Aberdare, the town where the first modern Eisteddfod was held back in 1861.
It was good to see so many local people and so many children coming together to welcome the Gorsedd and celebrate our shared culture and heritage. In fact, members of the Gorsedd said to me that the reception they received from the residents of Aberdare was the best they'd experienced in many years.
Saturday's celebration built on the grass-roots project that the Eisteddfod has already carried out in RCT, funded by the Lottery Heritage Fund. These include a historical walking tour for Welsh learners in Aberdare and the marchnad haf in Aberdare Park, involving local schools and Scout groups. I'd like to express my thanks to everyone who was involved in putting this magical day together, with special mention for RCT council and all at Our Aberdare business improvement district. Diolch.
Ddydd Sadwrn diwethaf, daeth proclamasiwn Eisteddfod 2024 i Aberdâr, ac roedd yn anrhydedd gwirioneddol gallu ymuno â'r orymdaith, wrth inni groesawu'r Eisteddfod i Rondda Cynon Taf a chyflwyno Rhondda Cynon Taf i'r Eisteddfod, ac am groeso ydoedd. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r proclamasiwn yn garreg filltir bwysig yn y paratoadau ar gyfer gŵyl y flwyddyn nesaf. Bydd yr Eisteddfod yn cael ei chynnal yn RhCT, gan ddychwelyd i'r ardal am y tro cyntaf ers bron i 70 mlynedd. Yn wir, roedd y proclamasiwn yn ailymweld ag Aberdâr, y dref lle cynhaliwyd yr Eisteddfod fodern gyntaf yn ôl ym 1861.
Braf oedd gweld cymaint o bobl leol a chymaint o blant yn dod at ei gilydd i groesawu'r Orsedd a dathlu'r diwylliant a'r dreftadaeth a rannwn. Yn wir, dywedodd aelodau o'r Orsedd wrthyf mai'r croeso a gawsant gan drigolion Aberdâr oedd y croeso gorau a gawsant ers blynyddoedd lawer.
Roedd y dathliad ddydd Sadwrn yn adeiladu ar y prosiect llawr gwlad y mae'r Eisteddfod eisoes wedi'i gynnal yn RhCT, wedi'i ariannu gan Gronfa Treftadaeth y Loteri. Mae'n cynnwys taith gerdded hanesyddol i ddysgwyr Cymraeg yn Aberdâr a'r farchnad haf ym Mharc Aberdâr, sy'n cynnwys ysgolion lleol a grwpiau Sgowtiaid. Hoffwn ddiolch i bawb a fu'n rhan o drefnu'r diwrnod hudolus hwn, a hoffwn sôn yn arbennig am gyngor RhCT a phawb yn ardal gwella busnes Ein Aberdâr. Diolch.
Last weekend, at the Royal Highland Show, the Golden Shears wool-shearing and wool-handling championships took place. The wool-shearing and wool-handling championships is an international competition, held to determine the best and fastest sheep shearers and wool handlers in the world. It showcases the art and the skill and techniques it takes to be a world champion. The event brings together skilled shearers and wool handlers from 30 countries to compete in various shearing disciplines.
It's fabulous to say that team Wales came away with winning the team wool-handling championship, the team shearing championship and the individual machine-shearing championship. I'm sure I and the whole Chamber want to pass on our huge congratulations to Gwion Evans, Richard Jones, Elfed Jackson, Gareth Owen, Ffion Jones and Sarah-Jane Rees on all their success at the Royal Highland Show. And I wish all our shearers across Wales, young and old, all the very best for the sheep-shearing competitions at the Royal Welsh agricultural show in the next couple of weeks. Diolch.
Y penwythnos diwethaf, yn Sioe Frenhinol yr Ucheldir, cynhaliwyd pencampwriaethau cneifio gwlân a thrin gwlân y Golden Shears. Mae'r pencampwriaethau cneifio gwlân a thrin gwlân yn gystadleuaeth ryngwladol, a gynhelir i weld pwy yw'r cneifwyr defaid a'r trinwyr gwlân gorau a chyflymaf yn y byd. Mae'n arddangos y gelfyddyd a'r sgiliau a'r technegau sydd eu hangen i fod yn bencampwr byd. Mae'r digwyddiad yn dod â chneifwyr a thrinwyr gwlân medrus o 30 o wledydd ynghyd i gystadlu mewn disgyblaethau cneifio amrywiol.
Mae'n wych dweud bod tîm Cymru wedi ennill y bencampwriaeth trin gwlân i dimau, y bencampwriaeth cneifio i dimau a'r bencampwriaeth cneifio â pheiriant i unigolion. Rwy'n siŵr fy mod i a'r Siambr gyfan eisiau llongyfarch Gwion Evans, Richard Jones, Elfed Jackson, Gareth Owen, Ffion Jones a Sarah-Jane Rees ar eu llwyddiannau yn Sioe Frenhinol yr Ucheldir. Ac rwy'n dymuno'r gorau i'n holl gneifwyr ledled Cymru, yn hen ac ifanc, ar gyfer y cystadlaethau cneifio defaid yn sioe amaethyddol Frenhinol Cymru yn ystod yr wythnosau nesaf. Diolch.
Ac, yn olaf, Altaf Hussain.
And, finally, Altaf Hussain.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Eid al-Adha or 'Festival of Sacrifice' is one of the most important festivals in the Muslim calendar. Today marks the start of Eid al-Adha and the festival ends on Sunday evening.
It is the second and the largest of the two main holidays celebrated in Islam. It honours the willingness of Ibrahim, or as many of you know him, Abraham, to sacrifice one of his sons, Ismail or Ishmael, as an act of obedience to God's command. The devil tempted Ibrahim by saying he should disobey Allah and spare his son. Ibrahim ignored temptation and prepared to sacrifice his child. As he was about to kill his son, Allah stopped him and gave him a lamb to sacrifice instead. In commemoration of this intervention, we celebrate Ibrahim’s sacrifice.
Eid al-Adha takes place on the last day of Hajj. Hajj is the fifth pillar of Islam, which states that each Muslim, once in their lifetime, should stand before the Ka’bah—a shrine built by Ibrahim in Mecca. This occasion of Eid is a time when community, sacrifice and sharing are at the forefront of people's minds, with a particular focus on showing compassion for those less fortunate. It is also a moment for gratitude. So, in that spirit, I wish you all Eid al-Adha Mubarak. May your life be always filled with light, love, happiness and good health. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Eid al-Adha neu 'Gŵyl yr Aberth' yw un o'r gwyliau pwysicaf yn y calendr Mwslimaidd. Mae heddiw'n nodi dechrau Eid al-Adha ac mae'r ŵyl yn gorffen nos Sul.
Dyma'r ail ŵyl a'r ŵyl fwyaf o'r ddwy brif ŵyl sy'n cael eu dathlu yn Islam. Mae'n anrhydeddu parodrwydd Ibrahim, neu fel y mae llawer ohonoch yn ei adnabod, Abraham, i aberthu un o'i feibion, Ismail neu Ishmael, fel gweithred o ufudd-dod i orchymyn Duw. Temtiodd y diafol Ibrahim drwy ddweud y dylai anufuddhau Allah ac arbed ei fab. Anwybyddodd Ibrahim demtasiwn a pharatôdd i aberthu ei blentyn. Pan oedd ar fin lladd ei fab, ataliodd Allah ef a rhoi oen iddo ei aberthu yn lle hynny. Wrth goffáu'r ymyrraeth, rydym yn dathlu aberth Ibrahim.
Mae Eid al-Adha yn digwydd ar ddiwrnod olaf Hajj. Hajj yw pumed golofn Islam, sy'n nodi y dylai pob Mwslim, unwaith yn eu hoes, sefyll o flaen y Ka'bah—cysegrfan a adeiladwyd gan Ibrahim ym Mecca. Mae achlysur Eid yn adeg pan fo cymuned, aberth a rhannu ar flaen meddyliau pobl, gan ganolbwyntio'n benodol ar ddangos trugaredd tuag at rai llai ffodus. Mae hefyd yn amser i ddangos diolchgarwch. Felly, yn yr ysbryd hwnnw, rwy'n dymuno Eid al-Adha Mubarak i chi i gyd. Boed i'ch bywydau fod yn llawn golau, cariad, hapusrwydd ac iechyd da. Diolch yn fawr.
Diolch i'r pedwar Aelod.
Thank you to all four Members.
Nesaf yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a galwaf ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Darren Millar.
We now move to a motion to elect a Member to a committee, and I call on a member of the Business Committee to formally move the motion. Darren Millar.
Cynnig NNDM8313 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Heledd Fychan (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Busnes yn lle Siân Gwenllian (Plaid Cymru).
Motion NNDM8313 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Heledd Fychan (Plaid Cymru) as a member of the Business Committee in place of Siân Gwenllian (Plaid Cymru).
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 5 heddiw yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod—Bil dyletswydd ddinesig i bleidleisio. Galwaf ar Adam Price i wneud y cynnig.
Item 5 this afternoon is a debate on a Member's legislative proposal—a civic duty to vote Bill. I call on Adam Price to move the motion.
Cynnig NDM8293 Adam Price
Cefnogwyd gan Rhys ab Owen
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar gyflwyno dyletswydd ddinesig i bleidleisio.
2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai:
a) ceisio efelychu llwyddiant democratiaethau eraill sydd wedi cyflwyno dyletswydd ddinesig i bleidleisio o ran cynyddu'r nifer sy'n pleidleisio mewn etholiadau a thrwy hynny wella lefel yr ymgysylltiad a'r cynrychioldeb ar draws pob oedran, dosbarth a chymuned;
b) cyflwyno dyletswydd ddinesig ar bawb sy'n gymwys i bleidleisio i gymryd rhan yn etholiadau'r Senedd ac etholiadau cyngor sir;
c) caniatáu i'r rhai sy'n dymuno nodi eu hanfodlonrwydd gydag ymgeisydd, plaid neu wleidyddiaeth yn ehangach i wneud hynny drwy opsiwn o ymatal yn gadarnhaol ar y papur pleidleisio;
d) caniatáu cyflwyno cosb briodol am beidio â chydymffurfio â'r rhwymedigaeth ddinesig i bleidleisio neu ymatal yn gadarnhaol, gydag eithriadau cyfreithlon; ac
e) darparu ar gyfer cyflwyno cyfnod peilot ar gyfer cyflwyno'r ddyletswydd ar sail oedran benodol.
Motion NDM8293 Adam Price
Supported by Rhys ab Owen
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill on the introduction of a civic duty to vote.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to:
a) to seek to emulate the success of other democracies that have introduced a civic duty to vote in increasing levels of voter turnout at elections and thereby improving the level of engagement and representativeness across all ages, classes and communities;
b) to introduce a civic duty for all those eligible to vote to participate in Senedd and county council elections;
c) to allow those wishing to indicate their dissatisfaction with a candidate, party or politics more broadly to so by means of a positive abstention option on the ballot paper;
d) to allow for the introduction of an appropriate sanction for non-compliance with the civic obligation to vote or positively abstain, with legitimate exemptions; and
e) to provide for the introduction of a pilot phase for the introduction of the duty on an age-specific basis.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. It's an honour to propose this motion on universal civic duty voting. It's not the first Senedd motion on this proposal. Six years ago, a motion advocating universal voting was tabled by Dawn Bowden, Jeremy Miles and the late Steffan Lewis, but was not selected. So, this is the first time we've had the opportunity as a Senedd to debate the proposition that every citizen, as part of their basic civic duties, should be required to participate in the nation's democratic life.
A Senedd of 96 Members, at least half of them women, elected by more than 90 per cent of the electorate, would be more representative than any other Parliament in these islands. It is a massively transformational idea, but it's not a new or unusual one. It exists in 26 countries across the world: countries as diverse as Argentina, Australia, Belgium, Ecuador, Greece, Singapore, Switzerland and Uruguay. In Australia, participation in elections has been mandatory since 1924. And the idea that citizenship involves not just rights but duties is a familiar one here in Wales too, as we accept our duty to pay taxes, to serve on a jury, to fill out the census, and, yes, also to register to vote.
So, why extend that principle to the act of voting itself? Well, there is one central premise behind this proposal: that the health of any democracy is only as good as the extent to which the people participate in it. This Parliament, though created by a majority of Welsh electors in 1997, has not been elected by a majority in any of the elections since then, and the same goes for local government elections in Wales over that period as well.
The first reason to introduce universal civic duty voting is that it would dramatically increase turnout to the 90 per cent plus that we typically see in elections in those countries like Belgium, Australia and Uruguay, where it is the norm. There can be no doubt that higher turnout would give the Senedd and the Welsh Government far greater legitimacy. But higher turnout would also make this Senedd more genuinely representative. The just under half of the electorate that vote at the moment is heavily skewed towards the older and more affluent voter, so the views of many of the young and the working class, especially those who feel that mainstream politics has the least to offer them, will go unheeded. Universal civic duty voting would give us instead a system in which everyone would count, not just those likely to vote. And if everyone is voting, every voice is heard.
Introducing a civic duty to vote would also likely mean that, instead of making it more difficult for people to vote, as is happening for the Westminster Government at the moment, we would try to make it as easy as possible, through, for example, moving voting to a Saturday, introducing digital voting, and allowing people to vote at any polling station. And if every young person were required to vote, schools would have an even more powerful reason to provide political education as part of the mandatory curriculum.
Universal civic duty voting will transform our democracy's legitimacy, its representativeness and its culture. No citizen would be forced to vote for anyone against their will, and each of us will have the option of voting for a 'none of the above' option or simply returning a blank or spoilt ballot if that’s our wish. There would be reasonable grounds for exemption. Enforcement should be light touch, as it is in all jurisdictions that have introduced civic duty voting. Fines should be small and more symbolic in nature, with community service requirements as alternatives to fines for those on low incomes and the young, and we should consider the possible use of incentives as opposed to penalties, to minimise any possible adverse consequences.
For us to assess the different models for implementation, then it does make sense, I think, to have a graduated plan of implementation involving the use of pilots. I can think of two different ways we may want to do that—one area specific, the other age related. We could trial a civic duty to vote in a given local authority area during the next 2027 round of elections, and maybe use that as a basis for designing a national roll-out. We could decide, as a first step, to introduce a civic duty vote for first-time voters at the Senedd election in 2026. There's strong evidence that getting young voters into the habit of voting leads to a stronger propensity to vote in later life.
If there's broad agreement that this is a useful discussion for us to be having, then I have two practical suggestions—one for the Government, and one for us as a Senedd. For the Government, as I said yesterday, commissioning some independent research from the Wales Centre for Public Policy on how a civic duty to vote might impact the indicators of a healthy democracy would furnish us with a good evidential basis for an informed debate. For the Senedd, I think it would be useful if we held what would be the first ever committee inquiry specifically on universal civic duty voting in these islands. I'm thinking particularly of the Legislation, Justice and Constitution Committee.
I look forward to hearing Members' contributions and the ministerial response to this historic first debate.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n anrhydedd cael gwneud y cynnig hwn ar gyflwyno dyletswydd ddinesig i bleidleisio. Nid hwn yw'r cynnig cyntaf i'r Senedd ar yr argymhelliad hwn. Chwe blynedd yn ôl, cyflwynwyd cynnig yn dadlau dros bleidleisio cyffredinol gan Dawn Bowden, Jeremy Miles a'r diweddar Steffan Lewis, ond ni chafodd ei ddewis. Felly, dyma'r tro cyntaf inni gael cyfle fel Senedd i drafod y cynnig y dylai fod yn ofynnol i bob dinesydd, fel rhan o'u dyletswyddau dinesig sylfaenol, gyfranogi ym mywyd democrataidd y genedl.
Byddai Senedd o 96 Aelod, gydag o leiaf eu hanner yn fenywod, wedi'u hethol gan fwy na 90 y cant o'r etholwyr, yn fwy cynrychioliadol nag unrhyw Senedd arall yn y DU. Mae'n syniad trawsnewidiol tu hwnt, ond nid yw'n un newydd nac anarferol. Mae'n bodoli mewn 26 o wledydd ar draws y byd: gwledydd mor amrywiol â'r Ariannin, Awstralia, Gwlad Belg, Ecuador, Gwlad Groeg, Singapore, y Swistir ac Uruguay. Yn Awstralia, mae cymryd rhan mewn etholiadau wedi bod yn orfodol ers 1924. Ac mae'r syniad fod dinasyddiaeth yn ymwneud nid yn unig â hawliau ond â dyletswyddau yn un cyfarwydd yma yng Nghymru hefyd, gan ein bod yn derbyn ein dyletswydd i dalu trethi, i wasanaethu ar reithgor, i lenwi'r cyfrifiad, a hefyd, ie, i gofrestru i bleidleisio.
Felly, pam ymestyn yr egwyddor honno i'r weithred o bleidleisio ei hun? Wel, mae un cynsail canolog yn sail i'r cynnig hwn: fod iechyd unrhyw ddemocratiaeth yn ddibynnol ar i ba raddau y mae'r bobl yn cyfranogi ynddi. Er iddi gael ei chreu gan fwyafrif o etholwyr Cymru ym 1997, nid yw'r Senedd hon wedi cael ei hethol gan fwyafrif yn unrhyw un o'r etholiadau ers hynny, ac mae'r un peth yn wir am etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru dros y cyfnod hwnnw hefyd.
Y rheswm cyntaf dros gyflwyno dyletswydd ddinesig i bleidleisio yw y byddai'n cynyddu'r nifer sy'n pleidleisio yn ddramatig i'r 90 y cant a mwy rydym fel arfer yn ei weld mewn etholiadau mewn gwledydd fel Gwlad Belg, Awstralia ac Uruguay, lle mae'n arferol. Nid oes amheuaeth y byddai nifer uwch o bleidleiswyr yn rhoi llawer mwy o gyfreithlondeb i'r Senedd a Llywodraeth Cymru. Ond byddai nifer uwch o bleidleiswyr hefyd yn gwneud y Senedd hon yn llawer mwy cynrychioliadol. Mae'r ychydig o dan hanner yr etholwyr sy'n pleidleisio ar hyn o bryd yn gwyro'n drwm tuag at y pleidleisiwr hŷn a mwy cefnog, felly ni fydd barn llawer o'r rhai ifanc a'r dosbarth gweithiol, yn enwedig y rheini sy'n teimlo mai gwleidyddiaeth prif ffrwd sydd â'r lleiaf i'w gynnig iddynt, yn cael sylw. Yn lle hynny, byddai dyletswydd ddinesig gyffredinol i bleidleisio yn rhoi system lle byddai pawb yn cyfrif, nid y rhai sy'n debygol o bleidleisio'n unig. Ac os yw pawb yn pleidleisio, mae pob llais yn cael ei glywed.
Yn hytrach na'i gwneud hi'n anos i bobl bleidleisio fel sy'n digwydd yn Llywodraeth San Steffan ar hyn o bryd, byddai cyflwyno dyletswydd ddinesig i bleidleisio hefyd yn golygu y byddem yn ceisio ei gwneud mor hawdd â phosibl i bleidleisio, drwy gynnal etholiadau ar ddydd Sadwrn er enghraifft, neu gyflwyno pleidleisio digidol, a chaniatáu i bobl bleidleisio mewn unrhyw orsaf bleidleisio. A phe bai'n ofynnol i bob person ifanc bleidleisio, byddai gan ysgolion reswm hyd yn oed yn fwy pwerus dros ddarparu addysg wleidyddol fel rhan o'r cwricwlwm gorfodol.
Bydd dyletswydd ddinesig i bleidleisio yn trawsnewid cyfreithlondeb ein democratiaeth, ei chynrychioldeb a'i diwylliant. Ni fyddai unrhyw ddinesydd yn cael ei orfodi i bleidleisio dros unrhyw un yn erbyn eu hewyllys, a bydd gan bob un ohonom opsiwn i bleidleisio dros opsiwn 'dim un o'r uchod' neu ddychwelyd pleidlais wag neu ddifetha pleidlais os mai dyna yw ein dymuniad. Byddai sail resymol dros eithrio pobl. Dylai'r orfodaeth fod yn un ysgafn, fel y mae ym mhob awdurdodaeth sydd wedi cyflwyno dyletswydd ddinesig i bleidleisio. Dylai dirwyon fod yn fach ac yn fwy symbolaidd eu natur, gyda gofynion gwasanaeth cymunedol yn ddewisiadau amgen yn lle dirwyon i bobl ar incwm isel a phobl ifanc, a dylem ystyried y defnydd posibl o gymhellion yn hytrach na chosbau, er mwyn lleihau unrhyw ganlyniadau niweidiol posibl.
Er mwyn inni asesu'r gwahanol fodelau ar gyfer gweithredu, rwy'n credu ei bod yn gwneud synnwyr i gael cynllun gweithredu graddol sy'n cynnwys defnyddio cynlluniau peilot. Gallaf feddwl am ddwy ffordd wahanol o ran sut y gallem wneud hynny—un mewn ardal benodol, y llall yn gysylltiedig ag oedran. Gallem dreialu dyletswydd ddinesig i bleidleisio mewn ardal awdurdod lleol benodol yn ystod cylch nesaf etholiadau 2027, ac efallai defnyddio hynny'n sail ar gyfer cynllunio i'w gyflwyno'n genedlaethol. Fel cam cyntaf, gallem benderfynu cyflwyno dyletswydd ddinesig i bleidleisio ar gyfer y rhai sy'n pleidleisio am y tro cyntaf yn etholiad y Senedd yn 2026. Ceir tystiolaeth gref fod meithrin arfer ymhlith pleidleiswyr ifanc i bleidleisio yn arwain at duedd gryfach i bleidleisio yn ddiweddarach mewn bywyd.
Os ceir cytundeb yn gyffredinol fod hon yn drafodaeth ddefnyddiol i ni fod yn ei chael, mae gennyf ddau awgrym ymarferol—un i'r Llywodraeth, ac un i ni fel Senedd. I'r Llywodraeth, fel y dywedais ddoe, byddai comisiynu rhywfaint o waith ymchwil annibynnol gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru ar sut y gallai dyletswydd ddinesig i bleidleisio effeithio ar ddangosyddion democratiaeth iach yn rhoi sylfaen dystiolaeth dda i ni ar gyfer trafodaeth wybodus. I'r Senedd, rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol pe byddem yn cynnal yr ymchwiliad pwyllgor cyntaf ar yr ynysoedd hyn i edrych yn benodol ar ddyletswydd ddinesig gyffredinol i bleidleisio. Rwy'n meddwl yn arbennig am y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau ac ymateb y Gweinidog i'r ddadl gyntaf hanesyddol hon.
I'd like to thank Adam Price for bringing this important motion. I'd like to speak in favour of it and see it as a beginning of a very important discussion.
According to the research from the US think tank the Brookings Institution, the evidence shows what we already know, that a civic duty to vote can iron out disparities in turnout along class, ethnic and racial lines. We know these exist. We see them. We see huge differences in wards within our areas. For example, in last year's local elections, the turnout in the affluent ward of Rhiwbina was 57.5 per cent. In contrast, the turnout in Ely was 23 per cent. We have recently seen what happens when a community feels they are forgotten and ignored. And bear in mind that this is the percentage of registered voters, not of all those eligible to vote. I'm sure we've all canvassed in some wards, such as Ely, when we pass house after house who have not registered. I dread to think what the real turnout in Ely is. I can assure you it's far less than 23 per cent.
In Australia, registration became compulsory before the civic duty to vote, back in 1911, and turnout in Australian elections is always in the high 80s of those eligible to enrol. I was pleased to hear yesterday of the Welsh Government's commitment to bring forward a Bill that will take steps to ensure that every eligible voter in Wales is on the electoral register. Closer to home, all Belgian citizens are automatically registered to vote. Why are we creating additional barriers for people to express their democratic voice? It should be as straightforward as possible, and that is seen in Belgium, with voter turnout on average over 90 per cent over the last 10 elections.
I can imagine that some of my friends on the Conservative benches may feel uneasy about the civic duty to vote, but bear this in mind: you might fear losing out in elections, you might fear losing votes, but just remember, at every Senedd election, your leader Andrew R.T. Davies talks about the need for your voters in Westminster elections to turn out and vote in Senedd elections. That doesn't happen for you at the moment; you don't inspire your Westminster voters to turn out in their droves to vote in Senedd elections. Who knows, a civic duty to vote may be one way to boost your support in Senedd elections. I made a quick calculation before this debate, and if your Westminster support was reflected in the Senedd elections, well, the Cwnsler Cyffredinol, who responds to this debate, would only have a slim majority of 17 votes. So, bear that in mind when you vote this afternoon.
In proposing the introduction of a civic duty to vote—
Hoffwn ddiolch i Adam Price am gyflwyno'r cynnig pwysig hwn. Hoffwn siarad o'i blaid ac rwy'n ei ystyried yn ddechrau trafodaeth bwysig iawn.
Yn ôl ymchwil Sefydliad Brookings, melin drafod yn yr Unol Daleithiau, mae'r dystiolaeth yn dangos yr hyn rydym eisoes yn ei wybod, y gall dyletswydd ddinesig i bleidleisio ddileu gwahaniaethau yn niferoedd pleidleiswyr ar hyd llinellau dosbarth, ethnigrwydd a hil. Rydym yn gwybod bod y rhain yn bodoli. Rydym yn eu gweld. Rydym yn gweld gwahaniaethau enfawr mewn wardiau yn ein hardaloedd. Er enghraifft, yn yr etholiadau lleol y llynedd, y ganran a bleidleisiodd yn ward gefnog Rhiwbeina oedd 57.5 y cant. Mewn cyferbyniad, y ganran a bleidleisiodd yn Nhrelái oedd 23 y cant. Yn ddiweddar, rydym wedi gweld beth sy'n digwydd pan fo cymuned yn teimlo'u bod yn cael eu hanghofio a'u hanwybyddu. A chofiwch mai dyma ganran y pleidleiswyr cofrestredig, nid pawb sy'n gymwys i bleidleisio. Rwy'n siŵr ein bod i gyd wedi canfasio mewn rhai wardiau, fel Trelái, pan fyddwn yn pasio tŷ ar ôl tŷ nad ydynt wedi cofrestru. Mae arnaf ofn meddwl faint sy'n pleidleisio yn Nhrelái mewn gwirionedd. Gallaf eich sicrhau ei fod yn llawer llai na 23 y cant.
Yn Awstralia, daeth cofrestru yn orfodol cyn y ddyletswydd ddinesig i bleidleisio, yn ôl ym 1911, ac mae'r nifer sy'n pleidleisio yn etholiadau Awstralia bob amser yn yr 80au uchaf o'r rhai sy'n gymwys i gofrestru. Roeddwn yn falch o glywed ddoe am ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflwyno Bil a fydd yn cymryd camau i sicrhau bod pob pleidleisiwr cymwys yng Nghymru ar y gofrestr etholiadol. Yn nes at adref, mae holl ddinasyddion Gwlad Belg wedi'u cofrestru'n awtomatig i bleidleisio. Pam ein bod yn creu rhwystrau ychwanegol i bobl fynegi eu llais democrataidd? Dylai fod mor syml â phosibl, ac mae hynny i'w weld yng Ngwlad Belg, gyda'r nifer sy'n pleidleisio dros 90 y cant ar gyfartaledd dros y 10 etholiad diwethaf.
Gallaf ddychmygu efallai fod rhai o fy ffrindiau ar y meinciau Ceidwadol yn teimlo'n anesmwyth am y ddyletswydd ddinesig i bleidleisio, ond cadwch hyn mewn cof: efallai eich bod yn ofni colli mewn etholiadau, efallai eich bod yn ofni colli pleidleisiau, ond cofiwch fod eich arweinydd Andrew R.T. Davies, ym mhob etholiad Senedd, yn siarad am yr angen i'r rhai sy'n pleidleisio drosoch yn etholiadau San Steffan bleidleisio yn etholiadau'r Senedd. Nid yw hynny'n digwydd i chi ar hyn o bryd; nid ydych yn ysbrydoli'r rhai sy'n pleidleisio drosoch yn etholiadau San Steffan i bleidleisio yn eu heidiau yn etholiadau'r Senedd. Pwy a ŵyr, gall dyletswydd ddinesig i bleidleisio fod yn un ffordd o roi hwb i'ch cefnogaeth yn etholiadau'r Senedd. Fe wneuthum gyfrifiad cyflym cyn y ddadl hon, a phe bai eich cefnogaeth yn San Steffan yn cael ei adlewyrchu yn etholiadau'r Senedd, wel, dim ond mwyafrif bach o 17 pleidlais fyddai gan y Cwnsler Cyffredinol, sy'n ymateb i'r ddadl hon. Felly, cofiwch hynny pan fyddwch chi'n pleidleisio y prynhawn yma.
Wrth gynnig cyflwyno dyletswydd ddinesig i bleidleisio—
You need to conclude now, Rhys.
Mae'n rhaid i chi ddod i ben nawr, Rhys.
—it would be a continuation of our innovative work in Wales in expanding the electorate, with votes at 16 and votes being more representative. Many will ask, 'Why divert from Westminster?', but we've had divergence in elections in Wales since 1999. As we heard earlier, we do have a democratic deficit in Wales; this Bill will be one step to address that. Diolch yn fawr.
—byddai'n barhad o'n gwaith arloesol yng Nghymru ar gynyddu nifer y pleidleiswyr, gyda'r gallu i bleidleisio'n 16 oed a phleidleisiau mwy cynrychioladol. Bydd llawer yn gofyn, 'Pam gwyro o'r hyn sy'n digwydd yn San Steffan?', ond rydym wedi gweld gwahaniaeth mewn etholiadau yng Nghymru ers 1999. Fel y clywsom yn gynharach, mae gennym ddiffyg democrataidd yng Nghymru; bydd y Bil hwn yn un cam i fynd i'r afael â hynny. Diolch yn fawr.
Thank you, Adam Price, for introducing this Bill. I think it's really important. I really worry about the fact that we only had a 46.6 per cent turnout in the last Senedd elections, in 2021. Granted, it was the highest it's ever been, but let's compare that with a slightly larger but not dissimilar-sized electorate in Queensland, Australia, where the turnout in the 2020 Queensland state elections was 87.9 per cent. Queensland has had compulsory voting of one sort or another since 1915, and the effect of the civic duty to vote can be clearly seen. Whilst there is a fine for those who don't vote, a first-time offence can be discharged for as little as AU$20 and the maximum penalty is AU$180. I'm afraid I don't know how these amounts equate into pounds, but we're talking really moderate sums of money. And these fines are regularly enforced.
On top of that, there are several opt-outs built into the system that allow leniency. If someone is travelling, if they're ill, they can have an opt-out. In addition, there are exemptions for religious objection, seasonal workers, and those with no fixed address. If someone is not registered to vote, they can also be included as an opt-out. However, it must be noted that Queensland's electoral enrolment rate is apparently 96 per cent. I'm not quite sure how they equate that, but they don't have the same problem that Rhys ab Owen has just described, where they pass, endlessly, houses where no-one is registered to vote when they go around canvassing. This is in contrast to the situation that we have today with the UK Government's determined intention to suppress the vote amongst young people, linguistically marginalised communities and people who are poor.
Queensland state encourages people to vote, not just enshrining it in law. They also have the phenomenon of the democracy sausage, where community organisations organise barbecues outside polling stations so that those queuing up to vote can pay a small fee to have a hot dog or another snack while they queue. Presumably that creates a sort of festive environment where everybody thinks this is something that we do together and something we should celebrate. And for many community groups, election day is their biggest fundraising day of the year. So, there's a win-win on all sides.
As Adam Price has already said, they vote on a Saturday, which means most people don't have to take time off work and it has a minimal effect on schools, and it means schools are available as one of the centres of polling because they're not being used for children's education. It's also to be noted that Australians can also vote near the beach. If it's in the summer, you get people turning up to vote in their beach gear with surfboards. And we have to really understand that if voting were compulsory—I completely agree with Adam Price—schools would have to provide political education. And I was really disappointed to hear from the discussions with ethnic minority young women last night in the Neuadd, that the schools they attend are still not providing young people with the information they need to appreciate the importance of voting, and that we have to change immediately.
Diolch, Adam Price, am gyflwyno'r Bil hwn. Rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Rwy'n poeni'n fawr am y ffaith mai dim ond 46.6 y cant a bleidleisiodd yn etholiadau'r Senedd ddiwethaf, yn 2021. Ie, hwn oedd yr uchaf y bu erioed, ond gadewch inni gymharu hynny a phleidleiswyr yn Queensland, Awstralia, lle mae nifer y pleidleiswyr ychydig yn fwy ond nid yn annhebyg, a lle roedd y nifer a bleidleisiodd yn etholiadau talaith Queensland 2020 yn 87.9 y cant. Mae pleidleisio gorfodol o ryw fath neu'i gilydd wedi bod yn Queensland ers 1915, a gellir gweld effaith y ddyletswydd ddinesig i bleidleisio yn glir. Er bod dirwy i'r rhai nad ydynt yn pleidleisio, gellir cyflawni trosedd am y tro cyntaf am gyn lleied ag AU$20 a'r gosb uchaf yw AU$180. Mae arnaf ofn nad wyf yn gwybod sut i drosi'r symiau hyn yn bunnoedd, ond rydym yn siarad am symiau cymedrol iawn o arian. Ac mae'r dirwyon hyn yn cael eu gorfodi'n rheolaidd.
Ar ben hynny, mae sawl ffordd o optio allan wedi'u hymgorffori yn y system sy'n caniatáu trugaredd. Os yw rhywun yn teithio, os ydynt yn sâl, gallant optio allan. Yn ogystal, mae eithriadau ar gyfer gwrthwynebiad crefyddol, gweithwyr tymhorol, a'r rhai heb gyfeiriad sefydlog. Os nad yw rhywun wedi cofrestru i bleidleisio, gellir eu cynnwys nhw fel rhai sy'n optio allan hefyd. Fodd bynnag, rhaid nodi bod cyfradd cofrestru etholiadol Queensland yn 96 y cant, mae'n debyg. Nid wyf yn hollol siŵr sut maent yn cyfrifo'r gyfradd honno, ond nid oes ganddynt yr un broblem ag y mae Rhys ab Owen newydd ei disgrifio, lle maent yn mynd heibio nifer diddiwedd o dai lle nad oes neb wedi cofrestru i bleidleisio pan fyddant yn mynd o gwmpas yn canfasio. Mae hyn yn wahanol i'r sefyllfa sydd gennym heddiw gyda bwriad pendant Llywodraeth y DU i lethu'r bleidlais ymhlith pobl ifanc, cymunedau a ymyleiddiwyd yn ieithyddol a phobl dlawd.
Mae talaith Queensland yn annog pobl i bleidleisio, nid ei ymgorffori yn y gyfraith yn unig. Mae ganddynt hefyd ffenomen y selsigen ddemocratiaeth, lle mae sefydliadau cymunedol yn trefnu barbeciws y tu allan i orsafoedd pleidleisio fel y gall y rhai sy'n ciwio i bleidleisio dalu ffi fach i gael ci poeth neu fyrbryd arall wrth giwio. Mae'n debyg fod hynny'n creu rhyw fath o amgylchedd gŵyl lle mae pawb yn credu bod hyn yn rhywbeth a wnawn gyda'n gilydd ac yn rhywbeth y dylem ei ddathlu. Ac i lawer o grwpiau cymunedol, diwrnod yr etholiad yw diwrnod codi arian mwyaf y flwyddyn. Felly, mae pawb yn ennill.
Fel y dywedodd Adam Price eisoes, maent yn pleidleisio ar ddydd Sadwrn, sy'n golygu nad oes rhaid i'r rhan fwyaf o bobl gael amser i ffwrdd o'r gwaith ac effaith fach iawn a gaiff ar ysgolion, ac mae'n golygu bod ysgolion ar gael fel un o'r canolfannau pleidleisio oherwydd nad ydynt yn cael eu defnyddio ar gyfer addysg plant. Dylid nodi hefyd y gall Awstraliaid bleidleisio ger y traeth. Os yw'r etholiad yn yr haf, fe welwch bobl yn dod i bleidleisio yn eu dillad traeth gyda byrddau syrffio. Ac mae'n rhaid inni ddeall, pe bai pleidleisio'n orfodol—rwy'n cytuno'n llwyr ag Adam Price—byddai'n rhaid i ysgolion ddarparu addysg wleidyddol. Ac roeddwn yn siomedig iawn o glywed o'r trafodaethau gyda menywod ifanc o leiafrifoedd ethnig neithiwr yn y Neuadd, nad yw'r ysgolion y maent yn eu mynychu yn darparu'r wybodaeth sydd ei hangen ar bobl ifanc i werthfawrogi pwysigrwydd pleidleisio o hyd, ac mae'n rhaid inni newid hynny ar unwaith.
It's certainly the case, isn't it, that in the UK and in Wales, we do not have the thriving democracy that we would wish to see, and I very much welcome ideas to improve on that situation, and I'm very pleased that Adam Price has brought this proposal forward for discussion and debate today. We do know that, as well as the lack of democratic legitimacy and the lack of the healthy democracy that we want in Wales, due to the low turnout and never having reached 50 per cent in Senedd elections, for example, there is also the question of equality and social justice in participation, as Adam Price said, and trying to ensure that more voices are heard and indeed that virtually every voice is heard.
I note that, in 2014, the European Social Survey found that over-55s in Britain were twice as likely to vote as under-35s, and those in the top income quintile were twice as likely to vote as those in the bottom quintile. So, there are real issues here that we need to get to grips with. And it's not just about coercion, is it; it's about sending a clear message and having an educative effort around a new civic duty to vote that I'm sure we would all be enthusiastic to help and take part in. And I think pilots are a very good idea in terms of the way forward, and we could test it in the ways that Adam Price has mentioned.
Sometimes, when I knock doors, Dirprwy Lywydd, and I'm met with a response that 'I'm not interested in politics', I sometimes say, 'Well, maybe, but politics is interested in you'. And that's the point, really, isn't it—that political parties are not going to concentrate on younger people and people in relative poverty, as much as they would otherwise, if they think those sections of society are less likely to vote, and their policies are then tailored accordingly, including if they get into Government, what they actually do. And I note that there is research, actually, that shows that those marginalised groups in terms of not voting at elections tend to suffer the greatest cuts to their household income from elected Governments in the UK. You know, these are real nitty-gritty, substantive issues that we need to try and address to a much greater extent than we have up to now.
And I do believe, Dirprwy Lywydd, that we could get to the stage of having a virtuous circle, where, if more people turn out to vote, including those marginalised categories, then political parties pay more attention to them, Government policies address their issues to a greater extent, and in turn, they become more interested in politics and they are more likely to vote. All of this I think sits very well with our new Senedd proposals—again, as Adam Price has mentioned—and, perhaps, an automatic registration system, which I also think is badly needed. So, a very timely debate. I very much welcome it, and I hope that this is just the start of something that will lead to concrete proposals implemented here in Wales.
Mae'n sicr yn wir, onid yw, yn y DU ac yng Nghymru, nad oes gennym y ddemocratiaeth ffyniannus y byddem yn dymuno ei gweld, ac rwy'n croesawu syniadau i wella'r sefyllfa honno, ac rwy'n falch iawn fod Adam Price wedi cyflwyno'r cynnig hwn i'w drafod heddiw. Yn ogystal â'r diffyg cyfreithlondeb democrataidd a diffyg democratiaeth iach fel rydym yn awyddus i'w chael yng Nghymru, oherwydd y nifer isel sy'n pleidleisio ac nad yw erioed wedi cyrraedd 50 y cant yn etholiadau'r Senedd, er enghraifft, fe wyddom fod yna gwestiwn ynghylch cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol hefyd o ran cyfranogiad, fel y dywedodd Adam Price, a cheisio sicrhau bod mwy o leisiau'n cael eu clywed ac yn wir, fod bron pob llais yn cael ei glywed.
Nodaf, yn 2014, fod Arolwg Cymdeithasol Ewrop wedi canfod bod pobl dros 55 oed ym Mhrydain ddwywaith yn fwy tebygol o bleidleisio na phobl ifanc dan 35 oed, a bod y rhai yn y cwintel incwm uchaf ddwywaith yn fwy tebygol o bleidleisio na'r rhai yn y cwintel gwaelod. Felly, mae yna gwestiynau go iawn yma y mae angen inni fynd i'r afael â nhw. Ac nid mater o orfodaeth yn unig ydyw; mae'n ymwneud ag anfon neges glir a chael ymdrech addysgol ynghylch dyletswydd ddinesig newydd i bleidleisio y byddwn i gyd yn frwdfrydig i helpu a chymryd rhan ynddi, rwy'n siŵr. Ac rwy'n meddwl bod treialon yn syniad da iawn ar gyfer y ffordd ymlaen, a gallem ei brofi yn y ffyrdd mae Adam Price wedi crybwyll.
Weithiau, pan fyddaf yn curo ar ddrysau, Ddirprwy Lywydd, a chael yr ymateb, 'Nid oes gennyf ddiddordeb mewn gwleidyddiaeth', rwyf weithiau'n dweud, 'Wel, efallai, ond mae gan wleidyddiaeth ddiddordeb ynoch chi'. A dyna'r pwynt, mewn gwirionedd, onid e—nad yw pleidiau gwleidyddol yn mynd i ganolbwyntio ar bobl iau a phobl mewn tlodi cymharol i'r un graddau ag y byddent fel arall, os ydynt yn credu bod y rhannau hynny o gymdeithas yn llai tebygol o bleidleisio, a bod eu polisïau'n cael eu teilwra'n unol â hynny, gan gynnwys os ydynt yn dod yn Llywodraeth. A nodaf fod ymchwil yn dangos mai grwpiau ar y cyrion nad ydynt yn pleidleisio mewn etholiadau sy'n tueddu i ddioddef y toriadau mwyaf i'w incwm aelwydydd gan Lywodraethau etholedig yn y DU. Wyddoch chi, mae'r rhain yn faterion sylfaenol bwysig y mae angen inni geisio mynd i'r afael â nhw i raddau llawer mwy nag a wnaethom hyd yma.
Ac rwy'n credu, Ddirprwy Lywydd, y gallem gyrraedd y cam o gael cylch rhinweddol, lle bydd pleidiau gwleidyddol, os bydd mwy o bobl yn mynd i bleidleisio, gan gynnwys y categorïau ymylol hynny, yn talu mwy o sylw iddynt, bydd polisïau'r Llywodraeth yn mynd i'r afael â'u problemau i raddau helaethach, ac yn eu tro, bydd ganddynt fwy o ddiddordeb mewn gwleidyddiaeth a byddant yn fwy tebygol o bleidleisio. Rwy'n credu bod hyn i gyd yn cyd-fynd yn dda iawn â'n cynigion Senedd newydd—eto, fel mae Adam Price wedi sôn—ac efallai, â system gofrestru awtomatig, sydd hefyd yn fawr ei hangen yn fy marn i. Felly, dadl amserol iawn. Rwy'n ei chroesawu'n fawr, ac rwy'n gobeithio bod hyn yn ddechrau ar rywbeth a fydd yn arwain at weithredu cynigion pendant yma yng Nghymru.
I speak also in support of the proposals being presented by Adam Price and welcome the opportunity to debate this hugely important issue. The right to vote, the power of the ballot box and the contract between people and politicians must be protected and, indeed, enhanced. My view has always been that we need to be truly radical and creative in reforming how, when and where people vote and, indeed, who can vote. Evidence from around the world shows that the strongest democracies are those where there is mass participation in elections and also robust accountability of elected servants, yet, here in Wales, in most elections, we struggle to achieve turnouts of just 50 per cent. As Adam Price and John Griffiths have identified, the young are far less likely to vote than older people, people in our least affluent communities are less likely to use their power at the ballot box than people living in relative comfort. So, we have a massively unequal degree of democratic participation. I don't need to rehearse the terrible risks to policy making and service delivery of such inequality of representation. It's something that the Constitution Society has raised with great clarity in its support for compulsory participation.
In terms of the public view of this issue, my understanding is that more than 70 per cent of British citizens agree that it is a civic duty to vote, that the contract between people and political servants works both ways, and that more people support the introduction of compulsory participation than oppose it. So, in supporting the proposals, I'd certainly urge colleagues to vote for the legislative proposal. At the very least, we should pilot compulsory participation to determine whether our democracy, whether the service delivery that we see at a national level and at a local level and whether our accountability to the people we serve can be enhanced through such reforms. And I certainly support the suggestion of piloting this with first-time voters in the initial phase, not least because such a measure could instil at an early age the importance of the civic duty that older people currently feel far more strongly about than the young.
Rwyf innau hefyd yn siarad i gefnogi'r cynigion sy'n cael eu cyflwyno gan Adam Price ac yn croesawu'r cyfle i drafod y mater hynod bwysig hwn. Rhaid diogelu'r hawl i bleidleisio, pŵer y blwch pleidleisio a'r contract rhwng pobl a gwleidyddion, a'i wella yn wir. Fy marn i erioed yw bod angen inni fod yn wirioneddol radical a chreadigol wrth ddiwygio sut, pryd a lle mae pobl yn pleidleisio, a phwy sy'n cael pleidleisio yn wir. Dengys tystiolaeth o bob cwr o'r byd mai'r democratiaethau cryfaf yw'r rhai lle ceir cyfranogiad torfol mewn etholiadau ac atebolrwydd cadarn ar ran gweision etholedig, ond eto, yma yng Nghymru, yn y rhan fwyaf o etholiadau, rydym yn ei chael hi'n anodd cyrraedd 50 y cant o'r nifer sy'n gymwys i bleidleisio. Fel y mae Adam Price a John Griffiths wedi nodi, mae'r ifanc yn llawer llai tebygol o bleidleisio na phobl hŷn, mae pobl yn ein cymunedau lleiaf cefnog yn llai tebygol o ddefnyddio'u pŵer yn y blwch pleidleisio na phobl sy'n byw mewn cysur cymharol. Felly, mae gennym raddau anghyfartal iawn o gyfranogiad democrataidd. Nid oes angen imi ailadrodd y risgiau ofnadwy i lunio polisïau a darparu gwasanaethau y mae cynrychiolaeth anghyfartal o'r fath yn eu creu. Mae'n rhywbeth y mae Cymdeithas y Cyfansoddiad wedi'i godi gydag eglurder mawr yn ei chefnogaeth i gyfranogiad gorfodol.
Ar farn y cyhoedd ar y mater hwn, fy nealltwriaeth i yw bod mwy na 70 y cant o ddinasyddion Prydain yn cytuno ei bod yn ddyletswydd ddinesig i bleidleisio, fod y contract rhwng pobl a gweision gwleidyddol yn gweithio'r ddwy ffordd, a bod mwy o bobl yn cefnogi cyflwyno cyfranogiad gorfodol na sy'n ei wrthwynebu. Felly, wrth gefnogi'r cynigion, byddwn yn sicr yn annog cyd-Aelodau i bleidleisio dros y cynnig deddfwriaethol. Dylem o leiaf dreialu cyfranogiad gorfodol i benderfynu a ellir gwella ein democratiaeth, ac i weld a oes modd gwella'r gwasanaeth a welwn ar lefel genedlaethol ac ar lefel leol a'n hatebolrwydd i'r bobl a wasanaethwn trwy ddiwygiadau o'r fath. Ac rwy'n sicr yn cefnogi'r awgrym ynghylch treialu hyn gyda phleidleiswyr tro cyntaf yn y cam cychwynnol, yn anad dim oherwydd y gallai mesur o'r fath dynnu sylw at bwysigrwydd y ddyletswydd ddinesig y mae pobl hŷn ar hyn o bryd yn ei theimlo'n llawer cryfach na phobl ifanc.
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
I call on the Counsel General and Minister for the Constitution, Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank Adam Price for introducing this thoughtful and important legislative proposal? As Members will know, I have often referred to the importance of our nation's democratic health in Senedd debates, and I believe that, alongside all the other well-beings that we're concerned with, the democratic health of our society is a vital component. A society where so many people are disengaged from our democratic process cannot be confident of its future stability and security. For Government to be stable, effective and confident, it needs to have the public legitimacy that only the electoral system can give. So, legitimacy of Government is not determined solely by winning elections and being in power, but also by commanding the common support of the people.
To achieve democratic legitimacy also requires the exercise of democratic responsibility of civic society by participating in those elections. In my view, your motion correctly focuses on and highlights the importance of what I would describe as a democratic covenant between Parliaments, Governments and the people. I've no doubt in my mind that there is indeed a civic responsibility to participate in elections and a duty to vote, and we should perhaps remind ourselves that even in the UK Parliament, the full inclusive democratic franchise is barely 90 years old. In that respect, it could be said that the UK and ourselves are relatively new democracies.
Perhaps it was the interwar and post-war generation that fought fascism and then had to rebuild the country, create the welfare state, the NHS, reconstruct our democracy and establish basic civil and human rights that regularly participated and understood the importance of elections, and established a baseline of well over 70 per cent participation in elections, in fact, many regarding voting as a civic duty. Or maybe it was the civic legacy of those who fought for civil rights, trade union rights, the Suffragettes, the Chartists and the early political pioneers who had to fight to establish our basic rights, including the right to vote.
However, in recent decades, the commitment to participation has diminished year on year. How regularly we hear people on the doorstep, as John Griffiths has said, say that they don't bother voting, they don't know anything about it, or it doesn't make any difference so they can't be bothered. I'm certain that many of us have looked at other countries that have translated that civic duty into a formal legal obligation, and wondered why we have not done something similar. Our starting point as a Government at this stage, however, is to modernise the electoral system, to remove obstacles to improve inclusion, and to ensure that everyone who's entitled to be on the electoral register is on the register, and therefore at least able to vote. And we intend to achieve this through automatic registration.
Since the devolution of electoral policy, we've also extended the electoral franchise to 16-year-olds. Alongside this, however, is the need to ensure that people are engaged from a very young age in an understanding of how our society and our democratic system works, and how to participate in it. This means developing civic education. Preparing young people to understand and be able to participate in democratic processes is an essential responsibility of our education system, and indeed an objective of the new national curriculum. We have also supported local authorities and third sector organisations to encourage people to take up their right to register. This has had some success, but we will go further with our electoral reform Bill and will establish a system of automatic registration. However, being registered is only one part of the challenge. The other part is then to exercise that right and to actually vote.
The turnout at elections is a stark and simple measure of democratic health. We are sponsoring research into more sophisticated ways to measure democratic health, enabling better informed approaches to building it. The proposition of a civic duty to vote is interesting and has merit provided that it also includes a right to formally abstain, to cast a ‘none of the above’ vote. Our competence to legislate in such a way would need careful consideration, and we would also want to consider human rights implications, we’d want to consider carefully the consequences for not turning out, what would the appropriate sanction be, who would enforce it and how much would enforcement cost?
So, I will be—the Welsh Government will be—abstaining on the motion. Nevertheless, we know that mandatory turnout can work in many countries where it is applied and enforced. Turnout is markedly different to what we see usually in Wales, and indeed across the UK. However, before introducing such a fundamental change, we would need to carry out significant further consideration and consultation, and indeed, there would probably need to be a clear electoral Welsh general election mandate. I think the suggestion of further research, the possibility of a pilot, is something that is well worth exploring. Llywydd, I will be abstaining, but I do hope this is just the beginning of an important debate on a potential reform that I know many of us across all political parties have thought about over many years.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Adam Price am gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol meddylgar a phwysig hwn? Fel y gŵyr yr Aelodau, rwyf wedi cyfeirio'n aml at bwysigrwydd iechyd democrataidd ein cenedl yn nadleuon y Senedd, ac rwy'n credu, ochr yn ochr â'r holl lesiannau eraill rydym yn ymwneud â nhw, fod iechyd democrataidd ein cymdeithas yn elfen hanfodol. Ni all cymdeithas lle mae cymaint o bobl wedi ymddieithrio o'n proses ddemocrataidd fod yn hyderus o'i sefydlogrwydd a'i diogelwch yn y dyfodol. Er mwyn i'r Llywodraeth fod yn sefydlog, yn effeithiol ac yn hyderus, mae angen iddi gael cyfreithlondeb cyhoeddus na all y system etholiadol yn unig ei roi. Felly, nid drwy ennill etholiadau a bod mewn grym yn unig y caiff cyfreithlondeb Llywodraeth ei benderfynu, ond hefyd drwy ennyn cefnogaeth gyffredinol y bobl.
Er mwyn cyflawni cyfreithlondeb democrataidd mae'n ofynnol i gymdeithas ddinesig arfer cyfrifoldeb democrataidd drwy gymryd rhan yn yr etholiadau hynny. Yn fy marn i, mae eich cynnig yn canolbwyntio'n gywir ar, ac yn tynnu sylw at bwysigrwydd yr hyn y byddwn i'n ei ddisgrifio fel cyfamod democrataidd rhwng Seneddau, Llywodraethau a'r bobl. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth yn fy meddwl fod yna gyfrifoldeb dinesig i gymryd rhan mewn etholiadau a dyletswydd i bleidleisio, ac efallai y dylem atgoffa ein hunain mai prin 90 oed yw'r etholfraint ddemocrataidd gynhwysol lawn hyd yn oed yn Senedd y DU. Yn hynny o beth, gellid dweud bod y DU a ninnau yn ddemocratiaethau cymharol newydd.
Efallai fod y genhedlaeth rhwng y rhyfeloedd ac ar ôl y rhyfel a frwydrodd yn erbyn ffasgaeth ac y bu'n rhaid iddynt ailadeiladu'r wlad wedyn, creu'r wladwriaeth les, y GIG, ailadeiladu ein democratiaeth a sefydlu hawliau sifil a dynol sylfaenol yn deall pwysigrwydd etholiadau, yn cymryd rhan ynddynt yn rheolaidd, gan sefydlu llinell sylfaen o ymhell dros 70 y cant o gyfranogiad mewn etholiadau, gyda llawer ohonynt yn ystyried pleidleisio'n ddyletswydd ddinesig yn wir. Neu efallai mai etifeddiaeth ddinesig ydoedd gan y rhai a frwydrodd dros hawliau sifil, hawliau undebau llafur, y Swffragetiaid, y Siartwyr a'r arloeswyr gwleidyddol cynnar y bu'n rhaid iddynt frwydro i sefydlu ein hawliau sylfaenol, gan gynnwys yr hawl i bleidleisio.
Fodd bynnag, yn ystod y degawdau diwethaf, mae'r ymrwymiad i gyfranogi wedi lleihau o flwyddyn i flwyddyn. Pa mor aml y clywsom bobl ar garreg y drws, fel y dywedodd John Griffiths, yn dweud nad ydynt yn trafferthu pleidleisio, nad ydynt yn gwybod dim amdano, neu nad yw'n gwneud unrhyw wahaniaeth felly nid ydynt yn trafferthu. Rwy'n sicr fod llawer ohonom wedi edrych ar wledydd eraill sydd wedi trosi'r ddyletswydd ddinesig honno yn rhwymedigaeth gyfreithiol ffurfiol, ac wedi meddwl tybed pam nad ydym ni wedi gwneud rhywbeth tebyg. Fodd bynnag, ein man cychwyn fel Llywodraeth ar hyn o bryd yw moderneiddio'r system etholiadol, dileu rhwystrau i wella cynhwysiant, a sicrhau bod pawb sydd â hawl i fod ar y gofrestr etholiadol ar y gofrestr, ac felly o leiaf yn gallu pleidleisio. Ac rydym yn bwriadu cyflawni hyn drwy gofrestru awtomatig.
Ers datganoli polisi etholiadol, rydym hefyd wedi ymestyn yr etholfraint etholiadol i bobl ifanc 16 oed. Ochr yn ochr â hyn, fodd bynnag, mae angen sicrhau bod pobl yn ymgysylltu o oedran ifanc iawn i ddeall sut mae ein cymdeithas a'n system ddemocrataidd yn gweithio, a sut i gymryd rhan ynddi. Mae hyn yn golygu datblygu addysg ddinesig. Mae paratoi pobl ifanc i ddeall a gallu cymryd rhan mewn prosesau democrataidd yn gyfrifoldeb hanfodol i'n system addysg, ac yn wir yn un o amcanion y cwricwlwm cenedlaethol newydd. Rydym hefyd wedi cefnogi awdurdodau lleol a sefydliadau'r trydydd sector i annog pobl i fanteisio ar eu hawl i gofrestru. Cafodd hyn beth llwyddiant, ond byddwn yn mynd ymhellach gyda'n Bil diwygio etholiadol a byddwn yn sefydlu system gofrestru awtomatig. Fodd bynnag, un rhan yn unig o'r her yw cofrestru. Y rhan arall wedyn yw arfer yr hawl honno a phleidleisio.
Mae'r nifer sy'n pleidleisio mewn etholiadau yn fesur amlwg a syml o iechyd democrataidd. Rydym yn noddi ymchwil i ffyrdd mwy soffistigedig o fesur iechyd democrataidd, gan alluogi dulliau mwy gwybodus o'i feithrin. Mae'r awgrym o ddyletswydd ddinesig i bleidleisio yn ddiddorol ac mae iddo rinwedd cyhyd â'i fod hefyd yn cynnwys hawl i ymatal yn ffurfiol, i fwrw pleidlais 'dim un o'r uchod'. Byddai angen ystyried ein cymhwysedd i ddeddfu yn y fath fodd yn ofalus, a byddem eisiau ystyried y goblygiadau i hawliau dynol hefyd, byddem eisiau ystyried yn ofalus y canlyniadau am beidio â mynd i bleidleisio, beth fyddai'r gosb briodol, pwy fyddai'n ei orfodi a faint fyddai gorfodi'n ei gostio?
Felly, byddaf i—bydd Llywodraeth Cymru—yn ymatal ar y cynnig. Serch hynny, rydym yn gwybod y gall pleidleisio gorfodol weithio mewn llawer o wledydd lle caiff ei arfer a'i orfodi. Mae'r nifer sy'n pleidleisio yn wahanol iawn i'r hyn a welwn fel arfer yng Nghymru, ac ar draws y DU yn wir. Fodd bynnag, cyn cyflwyno newid mor sylfaenol, byddai angen inni ystyried ac ymgynghori'n sylweddol eto, ac yn wir, mae'n debyg y byddai angen mandad etholiad cyffredinol clir yng Nghymru. Rwy'n credu bod yr awgrym o waith ymchwil pellach, y posibilrwydd o dreialu, yn rhywbeth sy'n werth ei archwilio. Lywydd, byddaf yn ymatal ond rwy'n gobeithio mai dim ond dechrau dadl bwysig yw hon ar ddiwygio posibl y gwn fod llawer ohonom ar draws pob plaid wleidyddol wedi meddwl amdano dros nifer o flynyddoedd.
Galwaf ar Adam Price i ymateb i'r ddadl.
I call on Adam Price to reply to the debate.
I’m grateful to all those Members who have contributed to this important debate. Rhys ab Owen focused us very early on on the question that is never too far, maybe, from the minds of politicians in thinking about this question, which is: who's going to gain electorally? I would say to that, it's impossible to predict accurately. That will be up to those voters who don't currently participate to decide. I would say, furthermore, that we all will gain. Whoever they end up voting for, we will all gain in creating a more fully representative democracy.
Jenny Rathbone was right to point out, I think, that the civic duty to vote exists not just in federal elections in Australia, but at a regional, provincial level as well. Indeed, it works at local elections, so let's not forget that as well, in many, many of those nations that have introduced it. And she referred to the fact that, because basically the civic duty to vote has created a norm whereby people feel in Australia that democracy belongs to them, there is a celebratory atmosphere at election time as a result of that. So political culture has changed because of creating a statutory duty to vote, and that's the virtuous circle, I think, that John Griffiths referred to in his comments.
At the moment, the priorities of our political discourse and our culture are skewed, aren't they, because of the inequality in turnout? And so it tends to skew against younger generations and against those on lower incomes. Well, that cannot be right. That cannot be acceptable. We have the opportunity to put that right.
And Ken Skates is right to point out that there is overwhelming support for the idea of the ethical civic duty to vote, and there is growing support for putting that ethical civic duty on a legal, statutory basis.
I really welcome the response of the Counsel General. This is a movement in the Welsh Government's position. In the last Senedd, the Welsh Government said that it was against the idea of compulsory voting, as it's sometimes called. So an abstention is a positive movement in our direction and a willingness to engage, Dirprwy Lywydd, on the positive proposals in terms of research and a pilot are very welcome, and we look forward to continuing those discussions.
Rwy'n ddiolchgar i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl bwysig hon. Canolbwyntiodd Rhys ab Owen yn gynnar iawn ar y cwestiwn sydd byth yn rhy bell, efallai, o feddwl gwleidyddion wrth ystyried y cwestiwn hwn, sef: pwy sy'n mynd i ennill yn etholiadol? Byddwn i'n dweud ei bod hi'n amhosibl proffwydo'n gywir. Mater i bleidleiswyr nad ydynt yn cyfranogi ar hyn o bryd fydd penderfynu ar hynny. Fe fyddwn yn dweud ymhellach y byddwn i gyd ar ein hennill. Pwy bynnag y byddant yn pleidleisio drostynt yn y pen draw, byddwn i gyd ar ein hennill o greu democratiaeth sy'n fwy cynrychioliadol.
Rwy'n credu bod Jenny Rathbone yn gywir i dynnu sylw at y ffaith bod y ddyletswydd ddinesig i bleidleisio yn bodoli nid yn unig mewn etholiadau ffederal yn Awstralia, ond ar lefel ranbarthol, daleithiol hefyd. Yn wir, mae'n gweithio mewn etholiadau lleol, felly gadewch inni beidio ag anghofio hynny hefyd, mewn llawer iawn o'r gwledydd sydd wedi'i gyflwyno. Ac fe nododd fod yna awyrgylch o ddathlu adeg etholiad yn Awstralia oherwydd bod y ddyletswydd ddinesig i bleidleisio wedi creu norm yn y bôn lle mae pobl yn teimlo fod democratiaeth yn eiddo iddynt. Felly mae diwylliant gwleidyddol wedi newid drwy greu dyletswydd statudol i bleidleisio, ac rwy'n credu mai dyna'r cylch rhinweddol y cyfeiriodd John Griffiths ato yn ei sylwadau.
Ar hyn o bryd, mae blaenoriaethau ein trafod gwleidyddol a'n diwylliant ar sgiw, onid ydynt, oherwydd yr anghydraddoldeb yn y nifer sy'n pleidleisio? Ac felly mae'n tueddu i wyro yn erbyn cenedlaethau iau ac yn erbyn y rhai ar incwm is. Ni all hynny fod yn iawn. Ni all hynny fod yn dderbyniol. Mae gennym gyfle i unioni hynny.
Ac mae Ken Skates yn iawn i nodi bod cefnogaeth ysgubol i'r syniad o ddyletswydd ddinesig foesegol i bleidleisio, ac mae cefnogaeth gynyddol dros roi'r ddyletswydd ddinesig foesegol honno ar sail gyfreithiol, statudol.
Rwy'n croesawu ymateb y Cwnsler Cyffredinol yn fawr. Mae'n dangos newid yn safbwynt Llywodraeth Cymru. Yn y Senedd ddiwethaf, dywedodd Llywodraeth Cymru ei bod yn erbyn y syniad o bleidleisio gorfodol, fel y'i gelwir weithiau. Felly mae ymatal yn symudiad cadarnhaol i'n cyfeiriad ni, ac mae parodrwydd i ymgysylltu, Ddirprwy Lywydd, ar y cynigion cadarnhaol o ran ymchwil a threialu i'w croesawu'n fawr, ac edrychwn ymlaen at barhau â'r trafodaethau hynny.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] Yes, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 6 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, '60%—Rhoi llais iddyn nhw: Anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu yn y system cyfiawnder ieuenctid'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jenny Rathbone.
Item 6 today is a debate on the Equality and Social Justice Committee Report, '60%—Giving them a voice: Speech, language and communication needs in the youth justice system'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Jenny Rathbone.
Cynnig NDM8304 Jenny Rathbone
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, '60%—Rhoi llais iddyn nhw: Anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu yn y system cyfiawnder ieuenctid', a osodwyd ar 19 Ebrill 2023.
Motion NDM8304 Jenny Rathbone
To propose that the Senedd:
Notes the Equality and Social Justice Committee report, '60%—Giving them a voice: Speech, language and communication needs in the youth justice system', laid on 19 April 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you very much. Too many people with speech, language and communication needs, whether diagnosed or not, end up in the criminal justice system, where the support they receive is patchy and inadequate. This report aims to give a voice to those young people.
The '60%' in the title, or three in five or six in 10 young people involved in youth justice is actually an underestimate. Using the figures provided by Neath Port Talbot youth offending team, acknowledged to be broadly consistent with the numbers across all youth offending teams, at least 80 per cent of young people involved with the criminal justice system at the youth level today have speech, language or communication needs, otherwise known as SLCN. That compares with an estimated 10 per cent of children and young people in the population as a whole, so this is a devastating difference.
The cornerstone of fairness has to be equitable access to justice, and that relies on a person's ability to listen, to understand and to communicate thoughts and experiences in words. Young people with these communication barriers face additional hurdles, challenges and difficulties at every stage of the criminal justice process. The problem is recognised, but progress is far too slow and there are far too few organisations in Wales advocating for this particular marginalised group of young people, who have, for obvious reasons, great difficulty articulating those needs themselves. That needs to change, and I know that all committee members are united in ensuring that it does.
So, action is needed in two key areas. One is prevention, stopping such high numbers of people with speech, language and communication needs entering the justice system at all. We have to improve awareness and early identification of this by people who are working in front-line services, particularly schools. And then there's the support that children and young people who have these communication needs and who are struggling on entry into, and at every stage of, the youth justice system—. We must ensure that staff and services have the skills, knowledge and resources to appropriately respond to those presenting with these difficulties.
The former—prevention—is firmly in the devolved area of responsibility. This is not sitting on the jagged edge of the criminal justice system. Any child can experience language delay, but the killer fact is that 50 per cent of children in socially deprived areas start school with language delay. If a child aged three arrives in school with no more than three words, and that's not unusual, any and all members of staff should be able to spot a mile off that this child needs intensive language support to help them catch up with their peers, before the child is even aware that they're different.
The Welsh Government's 'Talk With Me' strategy appears to be having a positive impact in raising awareness of these issues in schools, particularly in the early years, but we want to know how interventions will be tailored to each age and stage of a child's development, with particular attention to the transition from primary to secondary school.
The evidence from the Welsh Youth Justice Board is devastating:
'The majority of children with speech, language, communication needs, they are not identified by mainstream services. They come to awareness as a result of coming into the youth justice system...while it's laudable that the professionals within the youth justice system have those skills, for me, that feels like it's the wrong way round.'
I'm sure that all of the Members of the Senedd would agree with that. So, no wonder the statistics on permanent exclusions of pupils with statements of speech and language difficulty needs are so low, because we are simply not measuring the right things.
This wicked issue, and its link into progression into youth offending, was identified by our predecessors back in 2010, during the third Parliament. So, 13 years later, it is unacceptable that we're still having this conversation.
Diolch yn fawr iawn. Mae gormod o bobl sydd ag anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu, boed wedi cael diagnosis ai peidio, yn mynd yn rhan o'r system cyfiawnder troseddol, lle mae'r gefnogaeth a gânt yn anghyson ac yn annigonol. Nod yr adroddiad hwn yw rhoi llais i'r bobl ifanc hynny.
Mae'r '60%' yn y teitl, neu dri o bob pump, neu chwech o bob 10 unigolyn ifanc sy'n dod i gysylltiad â chyfiawnder ieuenctid yn amcangyfrif rhy isel mewn gwirionedd. Gan ddefnyddio'r ffigurau a ddarparwyd gan dîm troseddau ieuenctid Castell-nedd Port Talbot, y cydnabyddir eu bod at ei gilydd yn gyson â'r niferoedd ar draws yr holl dimau troseddau ieuenctid, mae gan o leiaf 80 y cant o bobl ifanc sy'n dod i gysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol ar lefel ieuenctid heddiw anghenion lleferydd, iaith neu gyfathrebu. Mae hynny'n cymharu ag amcangyfrif o 10 y cant o blant a phobl ifanc yn y boblogaeth gyfan, felly mae'n wahaniaeth dinistriol.
Mae'n rhaid i fynediad teg at gyfiawnder fod yn gonglfaen i degwch, ac mae hynny'n dibynnu ar allu person i wrando, i ddeall ac i gyfleu meddyliau a phrofiadau mewn geiriau. Mae pobl ifanc sydd â'r rhwystrau cyfathrebu hyn yn wynebu rhwystrau, heriau ac anawsterau ychwanegol ar bob cam o'r broses cyfiawnder troseddol. Mae'r broblem yn cael ei chydnabod, ond mae cynnydd yn llawer rhy araf ac mae nifer y sefydliadau yng Nghymru sy'n eiriol dros y grŵp penodol hwn o bobl ifanc a ymyleiddiwyd, ac sydd, am resymau amlwg, yn ei chael hi'n anodd iawn mynegi'r anghenion hynny eu hunain yn llawer rhy brin. Mae angen i hynny newid, a gwn fod pob aelod o'r pwyllgor yn unedig ynghylch yr angen i sicrhau bod y newid hwnnw'n digwydd.
Felly, mae angen gweithredu mewn dau faes allweddol. Un yw atal, rhwystro niferoedd mor uchel o bobl ag anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu rhag mynd yn rhan o'r system gyfiawnder o gwbl. Mae'n rhaid inni wella ymwybyddiaeth a nodi hyn yn gynnar gan bobl sy'n gweithio mewn gwasanaethau rheng flaen, yn enwedig ysgolion. Ac yna mae'r gefnogaeth y mae plant a phobl ifanc sydd â'r anghenion cyfathrebu hyn ac sy'n ei chael hi'n anodd wrth fynd yn rhan o'r system cyfiawnder ieuenctid, ac ar bob cam ohoni—. Rhaid inni sicrhau bod gan staff a gwasanaethau sgiliau, gwybodaeth ac adnoddau i ymateb yn briodol i'r rhai sydd â'r anawsterau hyn.
Mae'r maes cyntaf—atal—yn bendant o fewn y maes cyfrifoldeb datganoledig. Nid yw ar y rhwyg yn y system cyfiawnder troseddol. Gall unrhyw blentyn brofi oedi o ran sgiliau iaith, ond y ffaith erchyll yw bod 50 y cant o blant mewn ardaloedd difreintiedig yn gymdeithasol yn dechrau'r ysgol gydag oedi o ran eu sgiliau iaith. Os yw plentyn tair oed yn cyrraedd yr ysgol heb fwy na thri gair, ac nid yw hynny'n anarferol, dylai unrhyw a phob aelod o staff allu sylwi'n syth fod angen cymorth iaith dwys ar y plentyn hwnnw i'w helpu i ddal i fyny â'i gyfoedion, cyn i'r plentyn wybod ei fod yn wahanol hyd yn oed.
Mae'n ymddangos bod strategaeth 'Siarad Gyda Fi' Llywodraeth Cymru yn cael effaith gadarnhaol yn codi ymwybyddiaeth o'r materion hyn mewn ysgolion, yn enwedig yn y blynyddoedd cynnar, ond rydym am wybod sut y bydd ymyriadau'n cael eu teilwra i bob oedran a cham o ddatblygiad plentyn, gan roi sylw arbennig i'r newid o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd.
Mae'r dystiolaeth gan Fwrdd Cyfiawnder Ieuenctid Cymru yn ddinistriol:
'Nid yw'r mwyafrif o blant ag anghenion lleferydd, iaith, cyfathrebu wedi eu nodi gan wasanaethau prif ffrwd. Deuir yn ymwybodol ohonynt o ganlyniad i ddod yn rhan o'r system cyfiawnder ieuenctid... Er ei bod yn ganmoladwy fod y sgiliau hynny gan weithwyr proffesiynol o fewn y system cyfiawnder ieuenctid, i mi, mae'n teimlo fel pe bai hyn yn digwydd o chwith.'
Rwy'n siŵr y byddai holl Aelodau'r Senedd yn cytuno â hynny. Felly, nid yw'n syndod fod yr ystadegau ar nifer y disgyblion sydd wedi cael eu gwahardd yn barhaol gyda datganiadau ar gyfer anghenion lleferydd ac iaith mor isel, oherwydd, yn syml iawn, nid ydym yn mesur y pethau cywir.
Nodwyd y mater enbyd hwn, a'i gysylltiad â mynd ymlaen i droseddu ieuenctid, gan ein rhagflaenwyr yn ôl yn 2010, yn ystod y trydydd Senedd. Felly, 13 mlynedd yn ddiweddarach, mae'n annerbyniol ein bod yn dal i gael y sgwrs hon.
Would you give way?
A wnewch chi ildio?
Yes.
Gwnaf.
Could you also acknowledge that this was covered in a report published by your predecessor committee during the second Senedd term between 2003 and 2007, which I was party to?
A wnewch chi hefyd gydnabod bod hyn wedi'i gynnwys mewn adroddiad a gyhoeddwyd gan eich pwyllgor rhagflaenol yn ystod tymor yr ail Senedd rhwng 2003 a 2007, adroddiad y cymerais innau ran ynddo?
Thank you very much, Mark Isherwood, and thank you for your historic memory.
We need to continue to have this conversation, and we have suggested that there is a need to convene a summit before the end of this calendar year. It has to be a summit or some other action to demonstrate that the Welsh Government has really shifted the dial and will assist in making this really a top priority for everybody involved. That will also assist the credibility of the Welsh Government response to recommendation 2, which is around working with health and education.
There's a word of warning also that the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 should mean that every pupil with additional learning needs will have a statutory individualised development plan by 2024. However, we heard evidence that those with the lowest level of special educational need additional learning needs are being moved off the system and into mainstream classroom provision, the so-called 'raising the bar' effect. So, we really do need to understand how the additional learning needs Act will spearhead the sea change needed to this issue, given the priority given to language skills in the new curriculum, and not bury those not deemed worthy of individual development plans.
That's enough on prevention. I now want to move us to the support required for the eight in 10 young people with speech, language and communication needs who come into contact with the youth justice system. The latter obviously sits firmly on the jagged edge of devolution, where we have a complicated picture of responsibility, blurred lines of accountability and the moral hazard territory that the First Minister spoke about in December, where the Welsh Government is asked to pay for services that, in England, would be paid for by the Ministry of Justice.
So, the Welsh Government has rejected recommendations 3 and 6, which relate to how we strengthen the provision for these young people. We are, therefore, unclear how the Welsh Government is going to deliver on its ambition to improve outcomes for young people with speech, language and communication needs in the youth justice system.
Clearly, to move this agenda forward at the pace that is needed, there needs to be better collaboration between all the key stakeholders. If not a summit, then how will the prevention framework of the youth justice blueprint mainstream the good practice going on in two youth justice teams?
In our third recommendation, we want to assess the feasibility of having dedicated NHS speech and language therapists in police custody suites across Wales. This has been rejected on the grounds that there are currently
'insufficient NHS employed SLTs to meet this additional workload.'
The same reason was given by the Welsh Government in rejecting our sixth recommendation, to embed speech and language therapists within every youth offending team in Wales.
Ten local authorities in Wales are outliers in that they have zero input by speech and language therapists in their youth offending teams, and there is just an unbelievable gap in provision. If people don't understand how to talk to this young person who's got themselves into trouble, we are in serious difficulty in helping them dig their way out of it. Clearly, there are challenges in recruiting and retaining speech and language therapists, even in the sector-leading youth offending teams in Neath Port Talbot and Swansea bay, if there is really is such a dearth of these professionals. This postcode lottery can only be addressed by increasing the number of training places and the number of people who have the skills to support these young people across Wales.
So, the Welsh Government's response to recommendation 7 is that Health Education and Improvement Wales is reviewing the numbers of allied health professionals required to implement the NHS national workforce retention plan, and is due to produce such a plan by end of next month. Clearly, we are going to be watching out for that. But the Royal College of Speech and Language Therapists warns that training places for speech and language therapists in Wales have remained unchanged from 2020 until 2023, at 49 places, despite the creation of a second undergraduate course, sustained increases in other healthcare courses and evidence from higher education institutions that there is both demand and capacity for a growth in numbers.
So, this is clearly something that we need to have a response on from the health Minister, who I appreciate is unable to join this debate today. But, without that, asking the Ministry of Justice to pay for what is an essential ingredient of trauma-informed practice becomes academic if there simply aren’t suitably qualified people out there to employ. And we were very pleased to hear from Lord Bellamy, who is the Minister of State in the Ministry of Justice, who assured the committee that the MoJ funds all the services for which it is responsible. So, in terms of who should pay for this, well, No. 1, the Ministry of Justice, because this is not a devolved service, as I understand it, but, clearly, that is something for the youth justice blueprint.
But, in conclusion, our report sets out a clear case for action. For youth justice in Wales, we believe that addressing the speech and language needs of our young people will not only save money, but demonstrate a clear commitment to investing in the life chances of all young people across the country. Prevention is better than cure, and it’s vital we address this if we are to build a Wales that is more equal and socially just. We owe it to each and every member of the 60 per cent, although I would say 80 per cent.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, a diolch am eich cof hanesyddol.
Mae angen inni barhau i gael y sgwrs hon, ac rydym wedi awgrymu bod angen cynnull uwchgynhadledd cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Mae'n rhaid iddi fod yn uwchgynhadledd neu ryw weithredu arall i ddangos bod Llywodraeth Cymru wedi newid pethau mewn gwirionedd ac y bydd yn helpu i wneud hyn yn brif flaenoriaeth i bawb dan sylw. Bydd hynny hefyd yn gwella hygrededd ymateb Llywodraeth Cymru i argymhelliad 2, sy'n ymwneud â gweithio gydag iechyd ac addysg.
Ceir gair o rybudd hefyd y dylai Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 olygu y bydd gan bob disgybl ag anghenion dysgu ychwanegol gynllun datblygu unigol statudol erbyn 2024. Fodd bynnag, clywsom dystiolaeth fod y rhai sydd â'r lefel isaf o anghenion dysgu ychwanegol addysgol arbennig yn cael eu symud oddi ar y system ac i ddarpariaeth prif ffrwd yn yr ystafell ddosbarth, yr effaith 'codi'r bar' fel y'i gelwir. Felly, mae gwir angen inni ddeall sut y bydd y Ddeddf anghenion dysgu ychwanegol yn arwain y newid mawr sydd ei angen yn y mater hwn, o ystyried y flaenoriaeth a roddir i sgiliau iaith yn y cwricwlwm newydd, a pheidio ag esgeuluso'r rhai nad ystyrir eu bod yn deilwng o gynlluniau datblygu unigol.
Dyna ddigon ar atal. Rwyf am droi nawr at y gefnogaeth sydd ei hangen ar yr wyth o bob 10 person ifanc ag anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu sy'n dod i gysylltiad â'r system cyfiawnder ieuenctid. Mae'n amlwg fod yr olaf yn bendant ar y rhwyg ar ymyl datganoli lle mae gennym ddarlun cymhleth o gyfrifoldeb, llinellau atebolrwydd aneglur a'r diriogaeth foesol beryglus y soniodd y Prif Weinidog amdani ym mis Rhagfyr, lle gofynnir i Lywodraeth Cymru dalu am wasanaethau y byddai'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn talu amdanynt yn Lloegr.
Felly, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod argymhellion 3 a 6, sy'n ymwneud â sut rydym yn cryfhau'r ddarpariaeth ar gyfer y bobl ifanc hyn. Felly, nid ydym yn glir sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei huchelgais i wella canlyniadau i bobl ifanc ag anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu yn y system cyfiawnder ieuenctid.
Yn amlwg, er mwyn symud yr agenda hon yn ei blaen ar y cyflymder angenrheidiol, mae angen gwell cydweithredu rhwng yr holl randdeiliaid allweddol. Os nad uwchgynhadledd, yna sut fydd fframwaith atal y glasbrint cyfiawnder ieuenctid yn prif ffrydio'r arferion da sy'n digwydd mewn dau dîm cyfiawnder ieuenctid?
Yn ein trydydd argymhelliad, rydym am asesu dichonoldeb cael therapyddion lleferydd ac iaith GIG penodedig mewn dalfeydd yng ngorsafoedd yr heddlu ledled Cymru. Cafodd hyn ei wrthod oherwydd
'Ar hyn o bryd nid oes digon o therapyddion lleferydd ac iaith yn cael eu cyflogi gan y GIG i wneud y llwyth gwaith ychwanegol hwn.'
Rhoddwyd yr un rheswm gan Lywodraeth Cymru dros wrthod ein chweched argymhelliad, i leoli therapyddion iaith a lleferydd ym mhob tîm troseddau ieuenctid yng Nghymru.
Mae deg awdurdod lleol yng Nghymru yn eithriadau yn yr ystyr nad oes ganddynt unrhyw fewnbwn gan therapyddion lleferydd ac iaith yn eu timau troseddau ieuenctid, a cheir bwlch anghredadwy yn y ddarpariaeth. Os nad yw pobl yn deall sut i siarad â pherson ifanc sydd mewn trwbl, byddwn yn ei chael hi'n anodd iawn eu helpu i ddod allan ohono. Yn amlwg, ceir heriau o ran recriwtio a chadw therapyddion lleferydd ac iaith, hyd yn oed yn y timau troseddau ieuenctid sy'n arwain y sector yng Nghastell-nedd Port Talbot a bae Abertawe, os yw'r gweithwyr proffesiynol hyn mor brin. Dim ond drwy gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi a nifer y bobl sydd â'r sgiliau i gefnogi'r bobl ifanc hyn ledled Cymru y gellir mynd i'r afael â'r loteri cod post hwn.
Felly, ymateb Llywodraeth Cymru i argymhelliad 7 yw bod Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn adolygu nifer y gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd sydd eu hangen i weithredu cynllun cenedlaethol y GIG ar gyfer cadw'r gweithlu, ac mae disgwyl iddo lunio cynllun o'r fath erbyn diwedd y mis nesaf. Yn amlwg, byddwn yn cadw llygad ar hynny. Ond mae Coleg Brenhinol y Therapyddion Iaith a Lleferydd yn rhybuddio bod nifer y lleoedd hyfforddi ar gyfer therapyddion iaith a lleferydd yng Nghymru wedi aros yr un fath rhwng 2020 a 2023, ar 49 o leoedd, er bod ail gwrs israddedig wedi'i greu, cynnydd parhaus mewn cyrsiau gofal iechyd eraill a thystiolaeth gan sefydliadau addysg uwch fod yna alw am gynyddu niferoedd a chapasiti ar gyfer gwneud hynny.
Felly, mae hyn yn amlwg yn rhywbeth y mae angen inni gael ymateb y Gweinidog iechyd yn ei gylch, ac rwy'n derbyn nad yw'n gallu ymuno â'r ddadl hon heddiw. Ond heb hynny, mae gofyn i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder dalu am yr hyn sy'n elfen hanfodol o ymarfer sy'n ystyriol o drawma yn ddibwrpas os nad oes pobl â chymwysterau addas allan yno i'w cyflogi. Ac roeddem yn falch iawn o glywed gan yr Arglwydd Bellamy, sef y Gweinidog Gwladol yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder, a sicrhaodd y pwyllgor fod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn ariannu'r holl wasanaethau y mae'n gyfrifol amdanynt. Felly, o ran pwy ddylai dalu am hyn, wel, yn gyntaf, y Weinyddiaeth Gyfiawnder, oherwydd nid gwasanaeth datganoledig yw hwn, fel rwy'n ei ddeall, ond yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth ar gyfer y glasbrint cyfiawnder ieuenctid.
Ond i gloi, mae ein hadroddiad yn nodi achos clir dros weithredu. Ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru, credwn y bydd mynd i'r afael ag anghenion lleferydd ac iaith ein pobl ifanc nid yn unig yn arbed arian, ond yn dangos ymrwymiad clir i fuddsoddi yng nghyfleoedd bywyd pob person ifanc ledled y wlad. Mae atal yn well na gwella, ac mae'n hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â hyn os ydym am adeiladu Cymru sy'n fwy cyfartal a chyfiawn yn gymdeithasol. Mae arnom ddyled i bob un o'r 60 y cant, er y byddwn i'n dweud 80 y cant.
I would like to thank the Chair, the clerks, and everyone who contributed to our inquiry. It was truly shocking to hear from the youth offending teams in my region that four fifths of the young people who come into contact with the criminal justice system had some level of speech, language and communication needs. We knew, going into our one-day inquiry, that there was a high level of SLCN within young people coming into contact with youth offending teams, but I was surprised at how high the level actually was. Sixty per cent was the bare minimum; in some areas it was as high as nine in every 10 young people had some form of speech and language need.
Evidence provided by the Royal College of Speech and Language Therapists shows that nearly two thirds of children sentenced in England in Wales had SLCN, despite children and young people with SLCN only accounting for 10 per cent of the general population. Only 5 per cent of young people with communication needs had their needs identified prior to their entry into the youth justice system. As many as four in 10 young people in contact with the justice system find it difficult to access and benefit from verbal interventions and programmes. Not only does having an SLCN make it more likely that young people will come into contact with the criminal justice system, but it also makes it more likely that they will face harsher sentencing.
Four fifths of magistrates have said that the attitude and demeanour of a young person influences their sentencing decision to some or a great extent. There is a clear and desperate need for better access to speech and language therapy across Wales, not just within the youth justice system, but more generally.
How much youth offending could be prevented if speech, language and communication needs were addressed at a young age? Despite the clear need for speech and language therapy, there are fewer speech and language therapists per head of the population in Wales than in any other part of the UK. We are failing future generations. HEIW have kept commissioning figures for speech and language therapy at 49 in their education and training plan, yet the courses are way oversubscribed. Cardiff Metropolitan University received 250 applications for 39 places. Wrexham Glyndŵr University received 70 applications for 10 places. Why are the Welsh Government restricting places when there is both the need for therapists and demand for places?
Our committee made a number of recommendations to assist the Welsh Government to address the crisis of SLCN in youth offending, so it's surprising that they only fully accepted three and rejected two of our recommendations outright. Of those that they did accept, it is unclear from their response how they will actually deliver upon our recommendations. For example, in response to recommendation 2, how will the 'Talk With Me' programme support children as they progress from primary to secondary school, given its current focus on the zero to five age group, and with the programme set to end next year?
I urge the Welsh Government to reconsider and fully accept all our recommendations, so we can prevent young people entering the criminal justice system, as well as helping those who do come into contact with youth offending teams to achieve better outcomes. Diolch yn fawr.
Hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd, y clercod a phawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad. Roedd yn wirioneddol frawychus clywed gan y timau troseddau ieuenctid yn fy rhanbarth fod gan bedair rhan o bump o'r bobl ifanc sy'n dod i gysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol ryw lefel o anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu. Wrth ddechrau ar ein hymchwiliad un diwrnod, fe wyddem fod yna lefel uchel o anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu gan bobl ifanc a ddeuai i gysylltiad â thimau troseddau ieuenctid, ond cefais fy synnu gan ba mor uchel oedd y lefel mewn gwirionedd. Isafswm llwyr oedd 60 y cant; mewn rhai ardaloedd roedd mor uchel â naw o bob 10 person ifanc â rhyw fath o angen iaith a lleferydd.
Mae tystiolaeth a ddarparwyd gan Goleg Brenhinol y Therapyddion Iaith a Lleferydd yn dangos bod gan bron i ddwy ran o dair o blant a ddedfrydwyd yng Nghymru a Lloegr anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu, er mai deg y cant yn unig o blant a phobl ifanc yn y boblogaeth yn gyffredinol sydd ag anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu. Dim ond 5 y cant o bobl ifanc ag anghenion cyfathrebu a oedd wedi cael eu hanghenion wedi'u nodi cyn iddynt ddod yn rhan o'r system cyfiawnder ieuenctid. Mae cymaint â phedwar o bob 10 person ifanc sydd mewn cysylltiad â'r system gyfiawnder yn ei chael hi'n anodd cael mynediad at, ac elwa ar ymyriadau a rhaglenni llafar. Nid yn unig y mae bod ag angen lleferydd, iaith a chyfathrebu yn ei gwneud yn fwy tebygol y bydd pobl ifanc yn dod i gysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol, mae hefyd yn ei gwneud yn fwy tebygol y byddant yn wynebu dedfryd lymach.
Mae pedwar o bob pump ynad wedi dweud bod agwedd ac ymddygiad person ifanc yn dylanwadu ar eu penderfyniad dedfrydu i ryw raddau neu i raddau helaeth. Mae angen clir ac enbyd am well mynediad at therapi lleferydd ac iaith ledled Cymru, nid yn unig o fewn y system cyfiawnder ieuenctid, ond yn fwy cyffredinol.
Faint o droseddau ieuenctid y gellid eu hatal pe bai anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu yn cael sylw ar oedran ifanc? Er gwaethaf yr angen clir am therapi lleferydd ac iaith, mae llai o therapyddion lleferydd ac iaith fesul y pen o'r boblogaeth yng Nghymru nag mewn unrhyw ran arall o'r DU. Rydym yn gwneud cam â chenedlaethau'r dyfodol. Mae AaGIC wedi cadw ffigurau comisiynu ar gyfer therapi lleferydd ac iaith ar 49 yn eu cynllun addysg a hyfforddiant, ac eto mae llawer gormod o bobl yn ymgeisio am nifer rhy fach o leoedd. Cafodd Prifysgol Metropolitan Caerdydd 250 o geisiadau am 39 o leoedd. Cafodd Prifysgol Glyndŵr Wrecsam 70 o geisiadau am 10 o leoedd. Pam fod Llywodraeth Cymru'n cyfyngu ar leoedd pan fo angen therapyddion a galw am leoedd?
Gwnaeth ein pwyllgor nifer o argymhellion i gynorthwyo Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag argyfwng anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu ym maes troseddau ieuenctid, felly mae'n syndod mai dim ond tri a dderbyniwyd yn llawn a'u bod wedi gwrthod dau o'n hargymhellion yn llwyr. O'r rhai y gwnaethant eu derbyn, nid yw'n glir o'u hymateb sut y byddant yn cyflawni ein hargymhellion mewn gwirionedd. Er enghraifft, mewn ymateb i argymhelliad 2, sut fydd y rhaglen 'Siarad Gyda Fi' yn cefnogi plant wrth iddynt symud o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd, o ystyried ei ffocws cyfredol ar y grŵp dim i bump oed, a chyda'r rhaglen i fod i ddod i ben y flwyddyn nesaf?
Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ailystyried a derbyn ein holl argymhellion yn llawn, fel y gallwn atal pobl ifanc rhag mynd yn rhan o'r system cyfiawnder troseddol, yn ogystal â helpu'r rhai sy'n dod i gysylltiad â thimau troseddau ieuenctid i gael canlyniadau gwell. Diolch yn fawr.
Chwe deg y cant, ac fel rŷn ni wedi clywed, lleiafswm yw hynny. Mae lleiafswm o 60 y cant o'r plant a phobl ifanc sydd yn y system cyfiawnder troseddol ag anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu, a gall fod cymaint â 90 y cant. Mae'r ystadegyn yma yn ganolog i'n hadroddiad, ac a dweud y gwir, dyma a'n sbardunodd ni i ymchwilio i'r mater hwn. Mae e'n hynod o drawiadol, ystadegyn hynod o drawiadol a hynod o bryderus.
Fe wnaethon ni sy'n aelodau o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol gael ein syfrdanu gan yr ystadegyn yma. Fe wnaethon ni addo, fel y mae teitl ein hadroddiad yn awgrymu, y byddem ni'n argymell i'r Llywodraeth fod mater sylfaenol o anghydraddoldeb ymhlyg yn yr ystadegyn yma, a bod yn rhaid sicrhau bod yna weithredu er mwyn rhoi llais i'r bobl ifanc yma, achos fe ddangosodd ein hymchwiliad yn glir nad oedd gan y bobl ifanc yma lais, a does dim digon o ffocws wedi bod o bell ffordd gan y Llywodraeth ar geisio sicrhau bod eu lleisiau nhw yn cael eu clywed.
Yn ein hadroddiad, rydym ni'n cynnwys data lleol o 2022 ar gyfer tîm troseddau ieuenctid Castell-nedd Port Talbot, sy'n dangos bod gan 79 y cant o'r bobl ifanc a ddaeth i gysylltiad â'r gwasanaeth anghenion o ran lleferydd ac iaith, ac yn ôl cynrychiolwyr rheolwyr timau troseddau ieuenctid Cymru, mae'r ffigwr hwn yn gyson ar draws holl dimau troseddau ieuenctid Cymru.
Mae'n amlwg yn fater difrifol iawn, i Lywodraeth sy'n honni ei bod yn rhoi hawliau plant a phobl ifanc wrth galon pob polisi, fod nifer mor anghymesur o bobl ifanc sydd ag anghenion lleferydd iaith a chyfathrebu—lleiafswm o 60 y cant o'i gymharu â'r 10 y cant sydd yn y boblogaeth gyffredinol—yn canfod eu hunain o fewn y system gyfiawnder. Ac wrth archwilio'r rhesymau y tu ôl i'r gwahaniaeth hwn, ein prif gasgliad oedd bod y cymorth a'r gefnogaeth sydd ar gael ar gyfer y bobl ifanc yma yn annigonol ac yn anghyson dros Gymru. Felly, dyna'r ffeithiau, yr ystadegau moel.
Nawr, dychmygwch eich hunan yn berson ifanc, yn ceisio ymdopi â phrosesau a digwyddiadau a fydd yn newid cwrs eich bywyd; prosesau cyfreithiol sydd yn ddyrys, yn ddieithr ac yn anodd inni i gyd, ni sydd â phrofiad addysg, bywyd a gwaith, heb sôn am bobl ifanc. Nawr, dychmygwch fod gennych nam ar eich clyw, neu ddyslecsia, neu awtistiaeth sy'n effeithio ar eich gallu i wrando neu ganolbwyntio, i ddilyn y prosesau anodd hyn, heb sôn am fynegi eich barn neu'ch pryderon, neu'ch tystiolaeth, neu'ch teimladau.
Fel y clywom ni gan Jenny Rathbone, mae'n hynod o siomedig ein bod ni yn y sefyllfa yma, bod y Llywodraeth heb wneud digon i atal y gyfran lawer rhy fawr yma o bobl ifanc rhag cael eu hunain yn y sefyllfa yma, a bod y rhai sy'n gweithio o fewn y system heb ddealltwriaeth gyflawn o'r sefyllfa yma. A siomedig dros ben oedd ymateb Llywodraeth Cymru i nifer o'n hargymhellion ni a oedd yn ymwneud â chreu newid gwirioneddol i'r sefyllfa gwbl annerbyniol yma, sy'n golygu nad oes mynediad teg i gyfiawnder.
Yn y lle cyntaf, edrychon ni ar sut i sicrhau tegwch i'r bobl ifanc yma o fewn y system gyfiawnder. Roedd y dystiolaeth o'r arfer gwych sy'n digwydd yn nhîm troseddau ieuenctid Castell-nedd Port Talbot yn dangos yn glir fod y gefnogaeth honno yn bosib. Ond roedd hi'n amlwg bod y gefnogaeth yn loteri cod post llwyr ac yn annigonol dros Gymru.
Felly, fe ofynnon ni, ar sail tystiolaeth glir a diamwys, yn argymhelliad 3 a 6 yr adroddiad i Lywodraeth Cymru sicrhau bod hyn yn cael ei newid drwy weithio gydag awdurdodau lleol i gynllunio i leoli therapyddion lleferydd ac iaith ym mhob tîm troseddau ieuenctid yng Nghymru, a thrwy weithio gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu, drwy'r glasbrint ar gyfer cyfiawnder ieuenctid, i sicrhau bod therapyddion lleferydd ac iaith y gwasanaeth iechyd yn cael eu lleoli mewn dalfeydd yng ngorsafoedd heddlu. Ond gwrthod yr argymhellion mae'r Llywodraeth.
Mewn llythyr at y pwyllgor, wedi inni gyhoeddi’r adroddiad ac wedi inni dderbyn ymateb y Llywodraeth, mae pennaeth Coleg Brenhinol y Therapyddion Lleferydd ac Iaith Cymru, Pippa Cotterill, wedi mynegi ei siom benodol yn sgil yr ymateb i'r ddau argymhelliad yma yn enwedig. Does dim digon o therapyddion ar gael yw cyfiawnhad y Llywodraeth, ond medd y coleg brenhinol, er mwyn cynyddu'r gweithlu, mae angen ariannu mwy o leoedd hyfforddi, sy’n benderfyniad i Lywodraeth Cymru, ac yn rhywbeth sydd heb ddigwydd er bod yna dystiolaeth glir am alw ac angen i wneud hynny.
Felly, hoffwn wybod os yw'r Llywodraeth yn derbyn eu rhan yn y prinder hwn sy'n cael ei ddefnyddio fel esgus am beidio â chwrdd ag angen dybryd sydd wedi ei brofi'n glir. Ac, o dderbyn hynny, mae modd gweithio tuag at ddatrysiad. Neu a yw'r Llywodraeth yn fodlon peidio â gweithredu i sicrhau tegwch cwbl sylfaenol ar gyfer rhai o'n dinasyddion ifanc ni sydd dan anfantais? Achos mae'r ystadegau’n dweud y cyfan. Mae llais y pwyllgor yn unfrydol, mae'r arbenigwyr wedi lleisio eu barn yn glir. Gall y Llywodraeth ddim aros yn dawel ar y mater hwn er eich bod chi wedi gwneud am lawer rhy hir. Weinidog, rhaid rhoi llais iddyn nhw.
Sixty per cent, and as we've just heard, that's just a minimum. A minimum of 60 per cent of the children and young people in the criminal justice system have speech, language and communication needs, and it could be as much as 90 per cent. This statistic is central to our report and, in truth, this is what prompted us to explore this issue. It's extremely striking and an extremely worrying statistic.
We, as members of the Equality and Social Justice Committee, were shocked by this statistic. We promised, as the title of our report suggests, that we would recommend to the Government that there is a fundamental issue of implicit inequality in this statistic, and that we must ensure that there is action to give a voice to these young people, because our inquiry clearly showed that these young people had no voice, and there has not been nearly enough focus from the Government on trying to ensure that their voices are heard.
In our report, we included local data from 2022 for the Neath Port Talbot youth offending team, which shows that 79 per cent of the young people who came into contact with the service have needs in terms of speech and language, and according to representatives of the Wales youth offending team managers, this figure is consistent across all the youth offending teams in Wales.
It is clearly a very serious matter, for a Government that claims to put the rights of children and young people at the heart of all policies, that there is such a disproportionate number of young people who have speech, language an communication needs—a minimum of 60 per cent, compared with the 10 per cent in the general population—who are finding themselves within the justice system. And in examining the reasons behind this difference, our main conclusion was that the support available for these young people is insufficient and inconsistent across Wales. So, those are the facts, the bare statistics.
Now, imagine yourself as a young person, trying to cope with the processes and events that will change the course of your life; legal processes that are complicated, strange and difficult for all of us, even for those of us with experience of education, life and work, never mind young people. Now, imagine that you have a hearing impairment, or dyslexia, or autism that affects your ability to listen or concentrate, or follow these difficult processes, never mind express your views or your concerns, or your evidence, or your feelings.
As we heard from Jenny Rathbone, it's extremely disappointing that we are in this situation, that the Government has not done enough to prevent this excessive proportion of young people from finding themselves in this situation, and that those who work within the system do not have a complete understanding of the situation. And it was very disappointing to see the response of the Welsh Government to a number of our recommendations, which were related to making real change to this completely unacceptable situation, which means that there is no fair access to justice.
In the first instance, we looked at how to ensure fairness for these young people within the justice system. The evidence of the excellent practice that's happening in the Neath Port Talbot youth offending team clearly showed that support is possible. But it was clear that support was a postcode lottery and was inadequate across Wales.
So, we asked, on the basis of clear and unambiguous evidence, in recommendations 3 and 6 of the report, for the Welsh Government to ensure that this is changed, by working with local authorities to plan to embed speech and language therapists in all youth offending teams in Wales, and by working with police and crime commissioners, through the youth justice blueprint, to consider ensuring that speech and language therapists from the health service are embedded in custody suites in police stations. But the Government has rejected the recommendations.
In a letter to the committee, after we published the report and had the response of the Government, the head of the Royal College of Speech and Language Therapists in Wales, Pippa Cotterill, expressed her specific disappointment to the response to these two recommendations in particular. There are not enough therapists available, that's the Government's justification, but according to the royal college, in order to increase the workforce, it's necessary to fund more training places, which is a decision for the Welsh Government, and which is something that has not happened, even though there is clear evidence of demand and the need to do so.
I would therefore like to hear whether the Government accepts its role in this shortage, which is being used as an excuse for not meeting an urgent need that has been clearly proven. And, by accepting that, it's possible to work towards a solution. Or is the Government content not to take action to ensure a fundamental level of fairness for some of our young citizens who are disadvantaged? Because the statistics say it all. The voice of the committee is unanimous, and the experts have voiced their opinion clearly. The Government cannot remain silent on this matter even though you have done that for far too long. Minister, we must give these people a voice.
Gaf i ddiolch i aelodau'r pwyllgor ac i'r Cadeirydd hefyd? A gaf i ddweud diolch hefyd i'r Gweinidog ar gyfer iechyd am fod yma heddiw ar gyfer y ddadl yma? Mae'n bwysig iawn eich bod chi yma. Diolch yn fawr iawn am ddod.
May I thank committee members and the Chair too? And may I also express my thanks to the Minister for health for being here today for this debate? It's very important that you are here. Thank you very much for coming.
You will all know that I spent many years being a child protection social worker. Part of my role was to work with children who interfaced with the youth justice service, and I'm calling them 'children'. I'm not calling them 'young people', because they are children. I spent time in a secure unit—working in a secure unit, I must say; I was an 'appropriate adult' with children at police stations; and, sadly, had to visit children in youth offending institutions—some of those the most Victorian and most backward places I've ever worked in.
In working with these young people, many of whom I came across with speech and language difficulties, I just felt they had no chance in life. They really had no hope. They had never been able to express themselves as children and young people throughout their lives. And then they encounter this complex system, which many of us would find totally confusing and difficult, and they are really not able to express themselves, to say what has happened to them, to tell this story of what's behind their situation. That could be down to trauma, adverse childhood experiences. These all cause communication difficulties. And then on top of that, we have not given them access to those speech and language therapists throughout their lives. These children need our help and, for 20 years it seems, we have not resolved this issue.
But now is the time because we have heard about an option that will help those children, and you will notice that all members of the committee have focused on recommendations 3 and 6. We've decided to do this because we were so shocked, disturbed, confused, disappointed that these had been rejected by the Welsh Government. We heard good practice. We heard what can stop those children who are in county youth justice services going into prison. But it's only happening in very few local authorities. It's a postcode lottery. We have to do better.
The alarming variation of access to speech and language therapists amongst our youth offending teams requires urgent attention and action now. We must do more to ensure that those children don't go into our criminal justice system, don't end up in secure units, don't end up in youth offending institutions. Whilst I do recognise that the Welsh Government's rejection rests upon the fact that there are fewer speech and language therapists per head of population in Wales than in any other part of the United Kingdom, that's not good enough; we cannot hamstring ourselves by simply considering long-term workforce planning.
I do encourage the Welsh Government to explore what ring-fenced grants could be made available to local authorities and health boards to ensure that we set aside the money for speech and language therapists within the youth justice systems. We can do it. Whilst there would, no doubt, be administrative and monitoring challenges, this would represent a direct, positive step towards meeting those children's needs. We need ambitious and courageous thinking from the Welsh Government, which I know has happened and continues to happen. Please, let's listen to those children and their voices and make sure that we reach out to them and give them a chance, and give them hope. Diolch yn fawr iawn.
Bydd pob un ohonoch yn ymwybodol imi dreulio llawer o flynyddoedd yn weithiwr cymdeithasol amddiffyn plant. Rhan o fy rôl oedd gweithio gyda phlant a oedd yn ymwneud â'r gwasanaeth cyfiawnder ieuenctid, ac rwy'n eu galw'n 'blant'. Nid wyf yn eu galw'n 'bobl ifanc', gan mai plant ydynt. Treuliais amser mewn uned ddiogel—yn gweithio mewn uned ddiogel, dylwn ddweud; roeddwn yn 'oedolyn priodol' gyda phlant mewn gorsafoedd heddlu; ac yn anffodus, roedd yn rhaid imi ymweld â phlant mewn sefydliadau troseddau ieuenctid—rhai o'r lleoedd mwyaf Fictorianaidd a mwyaf annatblygedig imi weithio ynddynt erioed.
Roedd gan lawer o'r bobl ifanc y cyfarfûm â nhw yn fy ngwaith anawsterau lleferydd ac iaith, a theimlwn nad oeddent erioed wedi cael unrhyw gyfle mewn bywyd. Nid oedd ganddynt unrhyw obaith o gwbl. Nid oeddent erioed wedi gallu mynegi eu hunain fel plant a phobl ifanc drwy gydol eu hoes. Ac yna, maent yn dod wyneb yn wyneb â'r system gymhleth hon a fyddai'n gwbl ddryslyd ac anodd i lawer ohonom ninnau, ac nid ydynt yn gallu mynegi eu hunain, i ddweud beth sydd wedi digwydd iddynt, i adrodd y stori y tu ôl i'w sefyllfa. Gallai hynny fod oherwydd trawma, profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Mae'r rhain oll yn achosi anawsterau cyfathrebu. Ac yna, ar ben hynny, nid ydym wedi rhoi mynediad iddynt at therapyddion lleferydd ac iaith ar unrhyw adeg yn eu bywydau. Mae angen ein cymorth ar y plant hyn, ac ers 20 mlynedd mae'n ymddangos nad ydym wedi datrys y mater hwn.
Ond nawr yw’r amser, gan ein bod wedi clywed am opsiwn a fydd yn helpu’r plant hynny, ac fe fyddwch yn sylwi bod holl aelodau’r pwyllgor wedi canolbwyntio ar argymhellion 3 a 6. Rydym wedi penderfynu gwneud hyn am ein bod wedi ein synnu, wedi ein cynhyrfu, wedi ein drysu ac wedi ein siomi fod y rhain wedi cael eu gwrthod gan Lywodraeth Cymru. Clywsom am arferion da. Clywsom beth all atal plant sydd mewn gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid sirol rhag mynd i’r carchar. Ond nid yw hynny ond yn digwydd mewn ychydig iawn o awdurdodau lleol. Mae'n loteri cod post. Mae'n rhaid inni wneud yn well.
Mae'r amrywio o ran mynediad at therapyddion lleferydd ac iaith ymhlith ein timau troseddau ieuenctid yn peri pryder, ac mae angen mynd i'r afael â hynny ar unwaith. Mae'n rhaid inni wneud mwy i sicrhau nad yw'r plant hynny'n mynd i mewn i'n system cyfiawnder troseddol, ac nad ydynt yn mynd i unedau diogel neu sefydliadau troseddau ieuenctid yn y pen draw. Er fy mod yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod yr argymhelliad ar sail y ffaith bod llai o therapyddion lleferydd ac iaith y pen o'r boblogaeth yng Nghymru nag mewn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, nid yw hynny'n ddigon da; ni allwn lyffetheirio ein hunain drwy ystyried cynllunio’r gweithlu hirdymor yn unig.
Rwy’n annog Llywodraeth Cymru i archwilio pa grantiau a glustnodwyd a allai fod ar gael i awdurdodau lleol a byrddau iechyd er mwyn sicrhau ein bod yn neilltuo arian ar gyfer therapyddion lleferydd ac iaith o fewn y systemau cyfiawnder ieuenctid. Fe allwn ei wneud. Er y byddai heriau gweinyddu a monitro heb amheuaeth, byddai hyn yn gam uniongyrchol, cadarnhaol tuag at ddiwallu anghenion y plant hynny. Mae arnom angen syniadau uchelgeisiol a dewr gan Lywodraeth Cymru, a gwn fod hynny wedi digwydd ac yn parhau i ddigwydd. Os gwelwch yn dda, gadewch inni wrando ar y plant hyn a'u lleisiau a sicrhau ein bod yn estyn allan atynt, yn rhoi cyfle iddynt, ac yn rhoi gobaith iddynt. Diolch yn fawr iawn.
I'm very grateful for the opportunity to contribute in this debate. This was, I think it's fair to say, an incredibly challenging inquiry at times; it raised issues that I fear have not been given thorough consideration by policy makers for far too long. I'd like to thank the committee clerking team, the committee Chair, and my colleagues on the Equality and Social Justice Committee for their deep interest and forensic examination of the subject matter.
Minister, I'm also thankful that you're responding on behalf of the Welsh Government; I know that you are deeply committed to delivering social justice for the children who are clearly being let down by the system, but this requires cross-Government attention, and I'd very much welcome assurance that Ministers across portfolios will progress the recommendations of the committee. I'd also welcome a clear indication of the Welsh Government's position in regard to the youth justice system and how a disjointed system can be rectified in the interests of some of our most marginalised children.
Finally, Minister, what the committee uncovered simply can't be allowed to drift away from our attention in the months and years to come. Could we, therefore, perhaps have assurance that the Welsh Government will provide very regular updates on progress against the implementation of the committee recommendations, and also host a summit, as suggested by Jenny Rathbone? Diolch yn fawr iawn.
Rwy’n ddiolchgar iawn am y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon. Credaf ei bod yn deg dweud bod hwn yn ymchwiliad hynod o heriol ar adegau; cododd faterion yr ofnaf nad ydynt wedi cael eu hystyried yn drylwyr gan lunwyr polisi ers llawer gormod o amser. Hoffwn ddiolch i dîm clercio’r pwyllgor, Cadeirydd y pwyllgor, a fy nghyd-Aelodau ar y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol am eu diddordeb dwfn a’u harchwiliad fforensig o’r pwnc dan sylw.
Weinidog, rwyf hefyd yn ddiolchgar eich bod yn ymateb ar ran Llywodraeth Cymru; gwn eich bod wedi ymrwymo’n fawr i sicrhau cyfiawnder cymdeithasol i’r plant sy’n amlwg yn cael cam gan y system, ond mae angen sylw trawslywodraethol ar hyn, ac fe fyddwn yn croesawu’n fawr y sicrwydd y bydd Gweinidogion ar draws portffolios yn bwrw ymlaen gydag argymhellion y pwyllgor. Fe fyddwn hefyd yn croesawu arwydd clir o safbwynt Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r system cyfiawnder ieuenctid a sut y gellir atgyweirio system anghydlynol er budd rhai o'n plant a ymyleiddiwyd fwyaf.
Yn olaf, Weinidog, ni ellir gadael i’r hyn a ddatgelwyd gan y pwyllgor lithro o'n sylw yn y misoedd a’r blynyddoedd i ddod. A allem gael sicrwydd felly y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu diweddariadau rheolaidd iawn ar gynnydd y gwaith o weithredu argymhellion y pwyllgor, a hefyd yn cynnal uwchgynhadledd, fel yr awgrymodd Jenny Rathbone? Diolch yn fawr iawn.
Un o'r e-byst cyntaf i fi ei dderbyn fel Aelod o'r Senedd oedd oddi wrth Goleg Brenhinol y Therapyddion Lleferydd ac Iaith yn codi'r mater pwysig yma gyda fi.
Fel un sydd wedi gweld aelod o'r teulu yn colli ei allu i siarad ac i fynegi ei deimladau, dwi wedi gweld y rhwystredigaeth mae hyn yn gallu ei chreu—rhwystredigaeth sydd mor hawdd ei chamddarllen gan bobl y tu hwnt i'r teulu agosaf. Dwi hefyd wedi gweld y gwahaniaeth aruthrol y mae'r gwaith arbennig y mae therapyddion iaith yn ei wneud i fywyd ac i hunan-barch unigolion.
Fel dywedodd Sioned Williams a Jane Dodds yn bwerus iawn, mae unrhyw ymwneud â'r system gyfiawnder yn broses heriol ac anodd. Dychmygwch faint yn waeth yw hi os ydych chi yn eich arddegau, wedi cael bywyd heriol tu hwnt, y tu hwnt i'n dychymyg ni, ac yn ychwanegol i hynny yn ei chael hi'n anodd i fynegi eich hunan.
Fe weles i yn rhy aml fel bargyfreithiwr anghenion pobl ifanc yn cael eu disgrifio fel ymddygiad gwael, ynadon a barnwyr yn colli eu tymer mewn ymateb i ymddygiad gwael honedig, a hynny yn arwain at y bobl ifanc yn cael eu trin yn amhriodol, fel dihirod, a dim cymorth yn cael ei roi iddynt i adael y system gyfiawnder.
One of the first e-mails that I received as a Member of the Senedd was from the Royal College of Speech and Language Therapists, raising this important issue with me.
As someone who has seen a family member lose his ability to speak and express his feelings, I have seen the frustration that this creates—frustration that is so easy to misinterpret by people beyond the immediate family. I've also seen the great difference that the excellent work that the language therapists are doing is making to the lives and self-respect of individuals.
As Sioned Williams and Jane Dodds said very powerfully, any involvement with the justice system is a very challenging and difficult process. Imagine how much more difficult it is if you're in your teens and you've had a very challenging life, beyond our imagination, and in addition to that you find it difficult to express yourself.
I saw too often as a barrister the needs of young people being described as bad behaviour, magistrates and judges losing their tempers in response to alleged bad behaviour, and that then leading to those young people being treated inappropriately, as criminals, and no support being provided to them to leave the justice system.
No equitable access to justice, as Jenny Rathbone correctly highlighted, which is the cornerstone to a fair justice system. We've been moving in the right direction when it comes to youth justice in Wales for nearly 20 years, but there's more to be done. Simply, we should not be criminalising children—and that's what they are. As stated by Jane Dodds, they are children. We need to stop focusing on the deeds of these children, what they have done to get into trouble, and start addressing why they have done these things and what their needs as individuals are as members of society.
Finally—and I diverge slightly—I hope a devolved justice system in Wales would raise the age of criminal responsibility. That's the only real answer. The fact that it's currently at the age of 10 is scandalous. It's illogical. It goes against international good practice. It simply does not comply with the United Nations Convention on the Rights of the Child, and that is despite the fact that it's been partly incorporated into Welsh law under the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011. The criminal age of responsibility should be raised to a level consistent with our commonly held notions of when someone becomes a responsible adult. This would imply raising it to at least 16; I would argue even further to the age of 18.
Dim mynediad teg at gyfiawnder, fel yr amlygodd Jenny Rathbone, yn gywir ddigon, sef conglfaen system gyfiawnder deg. Rydym wedi bod yn symud i'r cyfeiriad cywir o ran cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru ers bron i 20 mlynedd, ond mae mwy i'w wneud. Yn syml, ni ddylem fod yn troseddoli plant—a dyna ydynt. Fel y dywed Jane Dodds, plant ydynt. Mae angen inni roi’r gorau i ganolbwyntio ar weithredoedd y plant hyn, yr hyn y maent wedi’i wneud i fynd i drwbl, a dechrau mynd i’r afael â pham eu bod wedi gwneud y pethau hyn a beth yw eu hanghenion fel unigolion fel aelodau o gymdeithas.
Yn olaf—ac rwy'n dargyfeirio ychydig—rwy'n gobeithio y byddai system gyfiawnder ddatganoledig yng Nghymru yn codi oedran cyfrifoldeb troseddol. Dyna'r unig ateb go iawn. Mae'r ffaith ei fod yn 10 oed ar hyn o bryd yn warthus. Mae'n afresymegol. Mae'n mynd yn groes i arferion da rhyngwladol. Yn syml, nid yw’n cydymffurfio â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, a hynny er ei fod wedi’i ymgorffori’n rhannol yng nghyfraith Cymru o dan Fesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Dylid codi'r oedran cyfrifoldeb troseddol i lefel sy’n gyson â’n syniadau cyffredin ynglŷn â pha bryd y daw rhywun yn oedolyn cyfrifol. Byddai hyn yn awgrymu ei godi i 16 o leiaf; byddwn i'n dadlau hyd yn oed yn uwch i 18 oed.
Diolch yn fawr i'r coleg brenhinol ac i'r pwyllgor am eu gwaith hollbwysig yn y maes yma, maes sydd yn aml yn cael ei anghofio oherwydd y jagged edge. Diolch yn fawr.
I thank the royal college and the committee for their important work in this area, an area that's often forgotten because of the jagged edge. Thank you very much.
Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.
I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol am yr adroddiad pwysig ac amserol yma.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I would like to thank the Equality and Social Justice Committee for this important and timely report.
The committee's work, I would say, has brought genuine and important focus to the needs of children that has been so eloquently expressed today by those who've contributed to the debate. It is the response of the Welsh Government, which interfaces with a number of portfolios—mine, but also, clearly, that of the Minister for Health and Social Services in terms of speech and language communication services, but also that of the Minister for Education and Welsh Language. But I do think this is an issue of social justice, and I'm very happy to respond on behalf of the Welsh Government in order to make sure that we work together, across Government, to fully address and deliver on your recommendations.
We recognise the vital importance of ensuring access to speech and language therapists for young people, and I want to outline the range of work being undertaken to address the substantive findings and specific recommendations from the report. In particular, we are making a wider investment in early intervention and prevention on speech and language communication across Wales, and I think this early intervention and prevention is so important—it features clearly in your inquiry, in your report. When I wrote to the Chair of the Equality and Social Justice Committee about my responsibilities, and updating on the youth justice blueprint, I did acknowledge the close ties to speech and language communication needs. I talked about enhancing prevention activity, particularly in view of the potential impact, at the time, of the ongoing COVID pandemic on children's health and well-being, and the importance of a development of a trauma-informed approach across youth justice services. Those were key points that I made in my response to the committee.
I think it is important in terms of that wider intervention and early intervention that we are already funding speech and language therapists in every Flying Start service in Wales, and that is consistent in every Flying Start service. With the expansion of Flying Start as a result of our co-operation agreement with Plaid Cymru, we've started to increase access to SLC support for those children, young people and families. We aim to identify and support children and young people earlier and more effectively, because early identification of those speech and language communication needs can reduce the risk. That's what we all want and what you're calling for in this report. We want to reduce the risk of these children becoming excluded from education, potentially entering the criminal justice system. By investing in identification and intervention at the earliest stage, we can support children ahead of any potential contact with criminal justice agencies and help them live the best lives possible.
The health and social services 'Talk With Me' delivery plan prioritises universal and targeted SLC support across the whole of the early years in Wales, and evidence-based identification and intervention will ensure that children are seen and supported by the right person in the right place at the right time. We're investing £1.5 million in the development of a bespoke bilingual SLC surveillance approach in Wales.
Moving on to the report recommendations, in response to recommendation 1, yes, we will hold a summit of key stakeholders to look at the impact of speech and language communication needs on children and young people, and that is so fundamental. As Jenny Rathbone called for, it's the first recommendation that we can address with our partners and stakeholders with a cross-Government approach. Welsh Government officials from across the Government are meeting tomorrow to discuss the report with youth offending services, the youth justice board and the Royal College of Speech and Language Therapists, bringing together those key stakeholders. Those who attend will use the meeting to agree the best way to deliver on the report findings, particularly recommendations 1 and 4.
Also, in support of those recommendations 1 and 4, work is progressing on the youth justice prevention framework to support children at risk of entering the criminal justice system, and the framework will assist devolved services to understand their role in the prevention of offending and supporting youth justice services to achieve this, ensuring we work together as effectively as possible to create the greatest preventative impact with our limited resources.
In line with recommendation 2, through the Curriculum for Wales, oracy will be taught across all subject areas as a key part of the mandatory literacy cross-curriculum skill, and all learners will also receive targeted support to improve these cross-curriculum skills as we deliver on our oracy and reading toolkit.
In response to recommendation 5, we are working with the Ministry of Justice to support the newly appointed neurodiversity support managers in Welsh prisons. These leads are responsible for ensuring improved physical environments, upskilling prison staff, ensuring there are processes to provide support based on presenting needs, including speech, language and communication needs. Additionally, the neurodivergence improvement programme is supporting the development of multidisciplinary teams for children and young people, and the programme has a clinical advisory group that can provide expert advice on meeting the speech, language and communication needs of neurodivergent people. We'll take into account the Welsh language needs of children and young people throughout all this work.
Regarding recommendations 3 and 6, there are significant workforce pressures facing the NHS in Wales, which is why the Minister for Health and Social Services published the national workforce implementation plan in January. Our health workforce is at record levels thanks to investments made in education and training, and organisations are working hard to innovate and support staff to meet extreme service delivery pressures. These pressures also impact on the work of speech and language therapists. There are only 800 registered speech and language therapists in Wales, and we currently educate around 50 a year. But they're dealing with both increased referrals and more complex needs, especially following the pandemic. And in relation to recommendations 3 and 6, additional demand for an already-stretched workforce would require more staff to be trained and employed.
I think recommendation 7 is important, because it is, and Jenny Rathbone—
Fe fyddwn yn dweud bod gwaith y pwyllgor wedi rhoi ffocws gwirioneddol a phwysig ar anghenion plant a fynegwyd mor huawdl heddiw gan y rhai sydd wedi cyfrannu at y ddadl. Ymateb Llywodraeth Cymru ydyw, sy'n croesi nifer o bortffolios—fy un i, ond hefyd, yn amlwg, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol o ran gwasanaethau cyfathrebu lleferydd ac iaith, ond hefyd, Gweinidog y Gymraeg ac Addysg. Ond credaf fod hyn yn fater o gyfiawnder cymdeithasol, ac rwy'n fwy na pharod i ymateb ar ran Llywodraeth Cymru er mwyn sicrhau ein bod yn gweithio gyda'n gilydd, ar draws y Llywodraeth, i roi sylw priodol i'ch argymhellion a'u rhoi ar waith.
Rydym yn cydnabod pwysigrwydd hanfodol sicrhau mynediad at therapyddion lleferydd ac iaith i bobl ifanc, a hoffwn amlinellu’r ystod o waith sy’n mynd rhagddo i fynd i’r afael â chanfyddiadau cyffredinol ac argymhellion penodol yr adroddiad. Yn fwyaf arbennig, rydym yn gwneud buddsoddiad ehangach mewn atal ac ymyrryd yn fuan mewn perthynas â lleferydd, iaith a chyfathrebu ledled Cymru, a chredaf fod atal ac ymyrryd yn fuan mor bwysig—mae’n rhan amlwg o'ch ymchwiliad, eich adroddiad. Pan ysgrifennais at Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ynglŷn â fy nghyfrifoldebau, ac i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y glasbrint ar gyfer cyfiawnder ieuenctid, fe wneuthum gydnabod y cysylltiadau agos ag anghenion cyfathrebu lleferydd ac iaith. Soniais am wella gweithgarwch atal, yn enwedig o ystyried effaith bosibl pandemig parhaus COVID ar y pryd ar iechyd a lles plant, a phwysigrwydd datblygu dull gweithredu sy’n ystyriol o drawma ar draws y gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid. Roedd y rheini’n bwyntiau allweddol a wneuthum yn fy ymateb i’r pwyllgor.
Credaf ei bod yn bwysig o ran yr ymyrraeth ehangach a’r ymyrraeth gynnar honno ein bod eisoes yn ariannu therapyddion lleferydd ac iaith ym mhob gwasanaeth Dechrau’n Deg yng Nghymru, ac mae hynny’n gyson ym mhob gwasanaeth Dechrau’n Deg. Wrth inni ehangu Dechrau’n Deg o ganlyniad i’n cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, rydym wedi dechrau cynyddu mynediad at gymorth lleferydd, iaith a chyfathrebu ar gyfer y plant, y bobl ifanc a’r teuluoedd hynny. Ein nod yw nodi a chefnogi plant a phobl ifanc yn gynt ac yn fwy effeithiol, gan y gall nodi’r anghenion cyfathrebu lleferydd ac iaith hynny’n gynnar leihau’r risg. Dyna mae pob un ohonom am ei weld a'r hyn rydych chi'n galw amdano yn yr adroddiad hwn. Rydym am leihau’r risg y bydd y plant hyn yn cael eu hallgáu o addysg, ac yn mynd i mewn i’r system cyfiawnder troseddol. Drwy fuddsoddi mewn nodi ac ymyrryd ar y cam cynharaf posibl, gallwn gefnogi plant cyn y dônt i unrhyw gysylltiad posibl ag asiantaethau cyfiawnder troseddol a'u helpu i fyw'r bywydau gorau posibl.
Mae cynllun cyflawni iechyd a gwasanaethau cymdeithasol 'Siarad Gyda Fi' yn blaenoriaethu cymorth lleferydd, iaith a chyfathrebu cyffredinol ac wedi'i dargedu ar draws y blynyddoedd cynnar yng Nghymru, a bydd nodi ac ymyrryd ar sail tystiolaeth yn sicrhau bod plant yn cael eu gweld a'u cefnogi gan yr unigolyn iawn yn y lle iawn ar yr adeg iawn. Rydym yn buddsoddi £1.5 miliwn ar gyfer datblygu dull gwyliadwriaeth ddwyieithog bwrpasol ar gyfer lleferydd, iaith a chyfathrebu yng Nghymru.
Gan symud ymlaen at argymhellion yr adroddiad, mewn ymateb i argymhelliad 1, byddwn yn cynnull uwchgynhadledd o randdeiliaid allweddol i edrych ar effaith anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu ar blant a phobl ifanc, ac mae hynny mor sylfaenol. Fel y galwodd Jenny Rathbone amdano, dyma’r argymhelliad cyntaf y gallwn fynd i’r afael ag ef gyda’n partneriaid a’n rhanddeiliaid drwy ddull trawslywodraethol o weithredu. Bydd swyddogion o bob rhan o Lywodraeth Cymru yn cyfarfod yfory i drafod yr adroddiad gyda gwasanaethau troseddau ieuenctid, y bwrdd cyfiawnder ieuenctid a Choleg Brenhinol y Therapyddion Lleferydd ac Iaith, gan ddod â’r rhanddeiliaid allweddol hynny ynghyd. Bydd y rheini sy’n mynychu yn defnyddio’r cyfarfod i gytuno ar y ffordd orau o roi canfyddiadau’r adroddiad ar waith, yn enwedig argymhellion 1 a 4.
Hefyd, i gefnogi argymhellion 1 a 4, mae gwaith yn mynd rhagddo ar y fframwaith atal cyfiawnder ieuenctid i gefnogi plant sydd mewn perygl o fynd yn rhan o'r system cyfiawnder troseddol, a bydd y fframwaith yn cynorthwyo gwasanaethau datganoledig i ddeall eu rôl yn atal troseddu a chefnogi gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid i gyflawni hyn, gan sicrhau ein bod yn gweithio gyda'n gilydd mor effeithiol â phosibl i greu'r effaith ataliol fwyaf gyda'n hadnoddau cyfyngedig.
Yn unol ag argymhelliad 2, drwy’r Cwricwlwm i Gymru, bydd llafaredd yn cael ei addysgu ar draws pob maes pwnc fel rhan allweddol o sgìl trawsgwricwlaidd llythrennedd gorfodol, a bydd pob dysgwr hefyd yn cael cymorth wedi’i dargedu i wella’r sgiliau trawsgwricwlaidd hyn wrth inni ddarparu ein pecyn cymorth llafaredd a darllen.
Mewn ymateb i argymhelliad 5, rydym yn gweithio gyda’r Weinyddiaeth Gyfiawnder i gefnogi’r rheolwyr cymorth niwroamrywiaeth sydd newydd eu penodi yng ngharchardai Cymru. Mae’r arweinwyr hyn yn gyfrifol am sicrhau amgylcheddau ffisegol gwell, uwchsgilio staff carchardai, sicrhau bod prosesau i ddarparu cymorth yn seiliedig ar anghenion, gan gynnwys anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu. Yn ogystal, mae’r rhaglen gwella niwrowahaniaeth yn cefnogi'r gwaith o ddatblygu timau amlddisgyblaethol ar gyfer plant a phobl ifanc, ac mae gan y rhaglen grŵp cynghori clinigol sy’n gallu darparu cyngor arbenigol ar ddiwallu anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu pobl niwrowahanol. Byddwn yn ystyried anghenion iaith Gymraeg plant a phobl ifanc drwy gydol yr holl waith hwn.
O ran argymhellion 3 a 6, mae pwysau sylweddol ar weithlu'r GIG yng Nghymru, a dyna pam y cyhoeddodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gynllun gweithredu cenedlaethol y gweithlu ym mis Ionawr. Mae ein gweithlu iechyd ar ei lefelau uchaf erioed diolch i fuddsoddiadau a wnaed mewn addysg a hyfforddiant, ac mae sefydliadau’n gweithio’n galed i arloesi a chefnogi staff i ymdopi â phwysau eithafol darparu gwasanaethau. Mae'r pwysau hwn hefyd yn effeithio ar waith therapyddion lleferydd ac iaith. Dim ond 800 o therapyddion lleferydd ac iaith cofrestredig sydd yng Nghymru, ac rydym yn addysgu oddeutu 50 y flwyddyn ar hyn o bryd. Ond maent yn ymdrin â mwy o atgyfeiriadau ac anghenion mwy cymhleth, yn enwedig ar ôl y pandemig. Ac mewn perthynas ag argymhellion 3 a 6, byddai galw ychwanegol am weithlu sydd eisoes o dan bwysau yn ei gwneud yn ofynnol i hyfforddi a chyflogi rhagor o staff.
Credaf fod argymhelliad 7 yn bwysig, am ei fod, a Jenny Rathbone—
Will the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Absolutely, Jane.
Yn sicr, Jane.
It's a quick one. You mentioned recommendations 3 and 6—thank you so much for referring to that. But we heard from a local authority where the youth justice team had managed to find the funding to employ speech and language therapists in their youth justice teams. So, they have succeeded to actually deliver what we would like to see across Wales. It is a postcode lottery. So, I wonder, would you be willing to consider, perhaps with the health Minister, how that local authority has managed to ring-fence that funding in order to deliver those services, and look at whether there is an option to roll that out across other local authorities in Wales? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Mae'n un cyflym. Fe sonioch chi am argymhellion 3 a 6—diolch yn fawr am gyfeirio at hynny. Ond clywsom gan awdurdod lleol lle roedd y tîm cyfiawnder ieuenctid wedi llwyddo i ddod o hyd i’r cyllid i gyflogi therapyddion lleferydd ac iaith yn eu timau cyfiawnder ieuenctid. Felly, maent wedi llwyddo i gyflawni'r hyn yr hoffem ei weld ledled Cymru. Mae'n loteri cod post. Felly, tybed a fyddech yn fodlon ystyried, gyda’r Gweinidog iechyd efallai, sut mae’r awdurdod lleol hwnnw wedi llwyddo i glustnodi'r cyllid er mwyn darparu’r gwasanaethau hynny, ac edrych i weld a oes opsiwn i gyflwyno hynny ar draws awdurdodau lleol eraill yng Nghymru? Diolch yn fawr iawn.
I certainly will follow that up, Jane Dodds, and thank you for drawing attention again to the lack of consistency across local authorities. This is the responsibility of the youth justice board for Wales, and recommendation 7—I was just going to come on to that—is important because it is, actually, an action in the national workforce implementation plan that Health Inspectorate Wales will review allied health professions across the board.
If you just give me a final moment because I responded to that intervention. I do think it is important that we look at the longer term as far as youth justice is concerned, so we can get that kind of consistency. It's only through devolution of youth justice that we can truly ensure children in contact with the justice system in Wales are properly supported. Until this happens, we will continue to use all the levers at our disposal and through our teamwork and engagement with partnerships to support Welsh children to help them live fulfilling, crime-free lives. We will look to the summit to help provide the opportunity to ensure that we are addressing the jagged edge, but that we move forward, as I said, in the longer term on those points in terms of devolving youth justice so we can be fully responsible and respond to this really important inquiry today. Diolch.
Byddaf yn sicr yn mynd ar drywydd hynny, Jane Dodds, a diolch am dynnu sylw eto at y diffyg cysondeb ar draws awdurdodau lleol. Cyfrifoldeb bwrdd cyfiawnder ieuenctid Cymru yw hyn, ac mae argymhelliad 7—roeddwn ar fin dod at hynny—yn bwysig am mai un o'r camau gweithredu yng nghynllun gweithredu cenedlaethol y gweithlu yw y bydd Arolygiaeth Iechyd Cymru yn adolygu proffesiynau perthynol i iechyd yn gyffredinol.
Os caf eiliad arall gan imi ymateb i'r ymyriad hwnnw. Credaf ei bod yn bwysig inni edrych ar y tymor hwy mewn perthynas â chyfiawnder ieuenctid, fel y gallwn gael y math hwnnw o gysondeb. Dim ond drwy ddatganoli cyfiawnder ieuenctid y gallwn sicrhau'n bendant fod plant sy'n dod i gysylltiad â'r system gyfiawnder yng Nghymru yn cael eu cefnogi'n briodol. Hyd nes y bydd hynny'n digwydd, byddwn yn parhau i ddefnyddio’r holl ddulliau sydd ar gael i ni a thrwy ein gwaith tîm a'n hymgysylltiad â phartneriaethau i gefnogi plant Cymru i’w helpu i fyw bywydau cyflawn, di-drosedd. Byddwn yn defnyddio'r uwchgynhadledd i helpu i ddarparu cyfle i sicrhau ein bod yn mynd i’r afael â’r ffin arw rhwng cyfrifoldebau, ond ein bod yn symud ymlaen yn fwy hirdymor, fel y dywedais, ar y pwyntiau hynny a datganoli cyfiawnder ieuenctid fel y gallwn fod yn gwbl gyfrifol ac ymateb i'r ymchwiliad hynod bwysig hwn heddiw. Diolch.
Galwaf ar Jenny Rathbone i ymateb i'r ddadl.
I call on Jenny Rathbone to reply to the debate.
Thank you very much. I think all the speakers emphasised the social justice issues around this particular issue, starting with Altaf Hussain, Sioned Williams and Jane Dodds in particular really emphasising the difficulties that young people have. If they can't communicate their emotions in any shape or form, how on earth are they going to be able to explain why they might have behaved badly in a way that brings them to the attention of the youth justice system? As Sioned Williams has said, these young people have no voice, and may have no idea what is being said about them when they appear before a magistrate, and little understanding of any sanctions the court may impose.
The opportunities for miscarriage of justice are legion. It is a postcode lottery, and as Sioned Williams explained, the Royal College of Speech and Language Therapists have been champions of addressing this issue for many years. In fact, they were the reason why we decided to undertake this inquiry.
I think Jane Dodds was obviously very powerful in explaining that these are children who’ve been given no chance of life and are unable to express themselves or explain what has happened to them, without any access to speech and language therapists, when they should have been picked up much, much earlier in their school journey. I have to give credit to the Welsh Government in that we hardly send anybody to youth offending institutions now, as a result of the youth justice blueprint. It is tiny, and that has been a huge reduction on the numbers that used to be locked up in the past. That is obviously something that we should acknowledge.
But we have to ensure that all young people are given the education that they need, and tailored support to get a job that goes with whatever communication difficulties they may have. I would echo what Ken Skates has said about the Minister for Social Justice’s commitment to this issue, but this really is something that straddles three different ministerial responsibilities. It’s great to see Eluned Morgan here to hear how important we feel it is that more speech and language therapists are required, not just for delivering on 'Talk With Me', but for improving the journey for all young people with speech and language difficulties—intervening at the very beginning, but also then tracking them through their education service. We cannot do it unless we have the trained professionals to train up the people who work in our schools to understand what they’ve got to do.
Rhys ab Owen, thank you very much for describing what it means when a child cannot express themselves. We all see this with very young children—they have a meltdown. But this will happen with much older children as well if they simply haven’t acquired the language skills to express themselves. And you reminded us that bad behaviour ends up in court for young people who simply can’t say, ‘I didn’t mean to do that. It’s just that I’m completely frustrated because something appalling has happened to me, and somebody’s done bad things to me’. We shouldn’t be criminalising children, of course not, and we need to raise the age of responsibility.
I think the vital importance of access to speech and language therapists is what we need to pursue. It can't just be a focusing on Flying Start; that's clearly the right place to start and, clearly, we need to have that in our nurseries and schools, but we really do need to have this throughout the children and young people's journeys through the educational system and into work. Yes, of course, oracy is mandatory across the curriculum, but we really do need to bring all of these people together to ensure that there aren't some other ways in which we hide the people who have persistent needs that need to be met.
It just remains the case that 10 local authorities don't think that there's any need for any local speech and language therapists in their youth justice teams, and that includes Cardiff, my own local authority. I don't know where these people have been, but it's extraordinary that this is still going on. We need to continue to champion these young people and we clearly are unable to tap the Ministry of Justice for more money unless we've got the speech and language therapists to do the job for these young people who are falling foul of the youth justice system. Thank you.
I'd just like to thank, lastly, the clerks and the research service for the great support that they have given, and we hope to continue to pursue this matter.
Diolch yn fawr iawn. Credaf fod yr holl siaradwyr wedi pwysleisio'r materion cyfiawnder cymdeithasol sy'n ymwneud â'r mater penodol hwn, gan ddechrau gydag Altaf Hussain, Sioned Williams, a Jane Dodds yn enwedig yn pwysleisio'r anawsterau sydd gan bobl ifanc. Os na allant gyfleu eu hemosiynau mewn unrhyw ffordd, sut ar y ddaear y gallant egluro pam y gallent fod wedi ymddwyn mewn ffordd sy’n dod â nhw i gysylltiad â'r system cyfiawnder ieuenctid? Fel y dywedodd Sioned Williams, nid oes llais gan y bobl ifanc hyn, ac efallai nad oes ganddynt unrhyw syniad beth sy'n cael ei ddweud amdanynt pan fyddant yn ymddangos ger bron ynadon, heb fawr ddim dealltwriaeth o unrhyw gosbau y gall y llys eu rhoi.
Ceir llu o ffyrdd y gallai hyn arwain at gamweinyddu cyfiawnder. Mae’n loteri cod post, ac fel yr eglurodd Sioned Williams, mae Coleg Brenhinol y Therapyddion Lleferydd ac Iaith wedi bod yn dadlau dros roi sylw i’r mater hwn ers blynyddoedd lawer. Mewn gwirionedd, nhw oedd y rheswm pam y gwnaethom benderfynu cynnal yr ymchwiliad hwn.
Credaf fod Jane Dodds yn amlwg yn bwerus iawn wrth egluro bod y rhain yn blant nad ydynt wedi cael unrhyw obaith mewn bywyd ac nad ydynt yn gallu mynegi eu hunain nac egluro beth sydd wedi digwydd iddynt, heb unrhyw fynediad at therapyddion lleferydd ac iaith, pan ddylent fod wedi'u nodi'n llawer iawn cynharach ar eu taith ysgol. Mae’n rhaid imi roi clod i Lywodraeth Cymru nad ydym yn anfon fawr neb i sefydliadau troseddwyr ifanc bellach, o ganlyniad i’r glasbrint ar gyfer cyfiawnder ieuenctid. Mae’r nifer yn fach iawn, ac mae wedi bod yn ostyngiad enfawr ar y niferoedd a arferai gael eu rhoi dan glo yn y gorffennol. Mae hynny’n amlwg yn rhywbeth y dylem ei gydnabod.
Ond mae’n rhaid inni sicrhau bod pob unigolyn ifanc yn cael yr addysg sydd ei hangen arnynt, a chymorth wedi’i deilwra i gael swydd sy’n cyd-fynd â pha bynnag anawsterau cyfathrebu a allai fod ganddynt. Carwn adleisio’r hyn y mae Ken Skates wedi’i ddweud am ymrwymiad y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i’r mater hwn, ond mewn gwirionedd, mae hyn yn rhywbeth sy’n pontio tri chyfrifoldeb gweinidogol gwahanol. Mae’n wych gweld Eluned Morgan yma i glywed pa mor bwysig, yn ein barn ni, yw’r angen am fwy o therapyddion lleferydd ac iaith, nid yn unig ar gyfer cyflawni cynllun ‘Siarad Gyda Fi’, ond ar gyfer gwella’r daith i bob unigolyn ifanc ag anawsterau lleferydd ac iaith—ymyrryd ar y cychwyn cyntaf, ond hefyd, eu holrhain wedyn drwy eu gwasanaeth addysg. Ni allwn wneud hynny oni bai fod gennym y gweithwyr proffesiynol hyfforddedig i hyfforddi'r bobl sy'n gweithio yn ein hysgolion i ddeall beth sy'n rhaid iddynt ei wneud.
Rhys ab Owen, diolch yn fawr iawn am ddisgrifio'r hyn y mae'n ei olygu pan na all plentyn fynegi eu hunain. Mae pob un ohonom yn gweld hyn gyda phlant ifanc iawn—maent yn cael pyliau o chwalfa. Ond bydd hyn yn digwydd gyda phlant llawer hŷn hefyd os nad ydynt wedi caffael y sgiliau iaith i fynegi eu hunain. Ac fe wnaethoch ein hatgoffa bod ymddygiad gwael yn arwain at achos llys i bobl ifanc na allant ddweud, 'Nid oeddwn yn bwriadu gwneud hynny. Rwy'n gwbl rwystredig am fod rhywbeth ofnadwy wedi digwydd i mi, ac mae rhywun wedi gwneud pethau drwg i mi'. Ni ddylem fod yn troseddoli plant, wrth gwrs na ddylem, ac mae angen inni godi oedran cyfrifoldeb.
Credaf mai pwysigrwydd hanfodol mynediad at therapyddion lleferydd ac iaith yw'r hyn sydd angen inni fynd ar ei drywydd. Ni all fod yn ffocws ar Dechrau'n Deg yn unig; mae'n amlwg mai dyna'r lle iawn i ddechrau, ac yn amlwg, mae angen i hynny fod ar waith yn ein meithrinfeydd a'n hysgolion, ond mae gwir angen inni ei gael drwy gydol teithiau plant a phobl ifanc drwy'r system addysg ac i mewn i waith. Ydy, mae llafaredd yn orfodol ar draws y cwricwlwm wrth gwrs, ond mae gwir angen inni ddod â’r holl bobl hyn ynghyd i sicrhau nad ydym, mewn ffyrdd eraill, yn cuddio'r bobl sydd ag anghenion parhaus y mae angen eu diwallu.
Mae'n dal i fod yn wir nad yw 10 awdurdod lleol o'r farn fod angen unrhyw therapyddion lleferydd ac iaith lleol yn eu timau cyfiawnder ieuenctid, ac mae hynny'n cynnwys Caerdydd, fy awdurdod lleol i. Nid wyf yn gwybod ble mae'r bobl hyn wedi bod, ond mae'n rhyfeddol fod hyn yn dal i ddigwydd. Mae angen inni barhau i gynorthwyo'r bobl ifanc hyn ac mae’n amlwg na allwn ddibynnu ar y Weinyddiaeth Gyfiawnder am fwy o arian oni bai fod gennym y therapyddion lleferydd ac iaith i wneud y gwaith dros y bobl ifanc hyn sy’n dod i gysylltiad â’r system cyfiawnder ieuenctid. Diolch.
Hoffwn ddiolch, yn olaf, i'r clercod a'r gwasanaeth ymchwil am y gefnogaeth wych y maent wedi'i rhoi, a gobeithiwn barhau i fynd ar drywydd y mater hwn.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 7 y prynhawn yma yw'r ddadl ar ddeiseb P-06-1340, 'Atal newid y terfynau cyflymder i 20mya ar 17eg Medi'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jack Sargeant.
Item 7 this afternoon is a debate on petition P-06-1340, 'Stop the change of speed limits to 20mph on 17th September'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Jack Sargeant.
Cynnig NDM8306 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb 'P-06-1340 Atal newid y terfynau cyflymder i 20mya ar 17eg Medi' a gasglodd 21,920 o lofnodion.
Motion NDM8306 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the petition 'P-06-1340 Stop the change of speed limits to 20mph on 17th September' which received 21,920 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank the Senedd's Business Committee for allowing us to schedule this debate? Today, we are debating the petition titled 'Stop the change of speed limits to 20mph on 17th September', submitted by Benjamin James Watkins. The petition was signed by more than 20,000 people, before the petitioner agreed, at my request, to close it early. I did this to allow the debate to take place before the change.
It's worth noting from the outset that the change to the default 20 mph limit has become one of the leading issues for petitions since I became Chair of the committee. Twenty-three petitions have been created with '20 mph' in the title during this Senedd term; 17 of those have received the three names they need to progress to collecting signatures. Some have been local petitions, objecting in a specific location. One petitioner in particular wanted a national referendum, and others wanted the change to be stopped altogether, just like this one. The clerking team rejected 11 petitions, unusually, and this was because they replicated a petition that was already collecting signatures.
Now, while this Senedd has debated this issue many times before, and considered it in different committees, it is clear that there remains a large and vocal section of the people of Wales who remain to be convinced by the arguments in favour of this policy change. The text of the petition we are debating today reads:
'Stop the change of speed limits to 20mph on 17th September. This decision is not representative of the broader public opinion and as such, it is not democratic to implement the changes. An alteration to road laws on this scale should be subject to much more extensive polling or possibly as part of a Welsh referendum on the matter'.
The petitioner warns that, whilst 20 mph zones have become generally accepted around schools, the change in September risks increasing road rage. He also questions whether this is a way to raise money by fining people going over the new limit. The petitioner also argues that the new speed limits will disproportionately affect the commute times of people travelling by road for work, particularly when there is no alternative route.
Deputy Presiding Officer, this Senedd has already voted on 20 mph speed limits, and today's debate is to note the petition. But, what it does do, and what it will do, is give the Deputy Minister responding a further opportunity to explain why this measure is so important, to tell people how to campaign for exemptions in their local communities, and to respond to some of the concerns voiced by thousands of people in Wales who remain sceptical about this change.
As you all will be aware, one of the pilot areas in this trial was Buckley in my own constituency, and in the Deputy Minister's own words, mistakes were made in that pilot. If you speak to residents in Buckley, this was largely due to the need to listen to locals and local residents on the need for exemptions. Some roads do not need to be 20 mph. It is absolutely vital that we get this exemptions process right and that local people can identify roads that will remain at 30 mph. Deputy Llywydd, I've recently been contacted by residents in Buckley making very reasonable requests about roads B5125 and A549 in particular. We need a process that allows local authorities to be responsive to such requests from local communities. I would encourage the Deputy Minister, between now and the introduction of this policy on 17 September, to work further with local authorities to ensure that they are confident with the exceptions process in place. And that he be willing to strengthen guidance if local government colleagues identify the need for further clarity to make sure that they have the confidence they require.
Deputy Llywydd, another suggestion, which has come from a constituent of mine, Martin Bailey, is to ensure that the term 'residentials', means just that and not main roads or thoroughfares. In Martin’s own words, I quote, 'this way, 95% of roads can switch to 20 mph as per nearly every other country that has adopted such a scheme'.
Deputy Presiding Officer, in closing my opening contribution, what today should teach us is the need to work together and the need to bring about change in a consensual and reasonable way. I am grateful to the petitioner for their work to enable this debate. As I said at the start, I am grateful to the Business Committee and the Llywydd for allowing the debate to take place before the change takes place in September. I look forward to hearing Members' contributions and the Minister's response in particular to the points about giving local authorities those assurances and that confidence they require to make the exceptions that local people and local residents want. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Bwyllgor Busnes y Senedd am ganiatáu i ni drefnu'r ddadl hon? Heddiw, rydym yn trafod deiseb o'r enw 'Atal newid y terfynau cyflymder i 20 mya ar 17eg Medi', a gyflwynwyd gan Benjamin James Watkins. Cafodd y ddeiseb ei llofnodi gan dros 20,000 o bobl, cyn i'r deisebydd gytuno, ar fy nghais i, i'w chau yn gynnar. Fe wneuthum hynny i ganiatáu i'r drafodaeth gael ei chynnal cyn y newid.
Mae'n werth nodi ar y cychwyn fod y newid i'r terfyn diofyn 20 mya yn un o'r prif faterion ar gyfer deisebau ers imi ddod yn Gadeirydd y pwyllgor. Mae 23 o ddeisebau wedi'u creu gydag '20 mya' yn y teitl yn ystod tymor y Senedd hon; mae 17 o'r rheini wedi cael y tri enw sydd eu hangen arnynt i symud ymlaen i gasglu llofnodion. Mae rhai wedi bod yn ddeisebau lleol, yn gwrthwynebu mewn lleoliad penodol. Roedd un deisebydd yn enwedig eisiau refferendwm cenedlaethol, ac roedd eraill eisiau i'r newid gael ei atal yn gyfan gwbl, yn union fel hwn. Fe wrthododd y tîm clercio 11 deiseb, sy'n anarferol, a'r rheswm oedd eu bod yn ailadrodd deiseb a oedd eisoes yn casglu llofnodion.
Nawr, er bod y Senedd wedi trafod y mater sawl gwaith o'r blaen, ac wedi ei ystyried mewn pwyllgorau gwahanol, mae'n amlwg fod rhan fawr a llafar o bobl Cymru yn parhau heb eu hargyhoeddi gan y dadleuon o blaid y newid polisi hwn. Mae testun y ddeiseb rydym yn ei thrafod heddiw yn dweud:
'Atal newid y terfynau cyflymder i 20 mya ar 17eg Medi. Nid yw'r penderfyniad hwn yn gynrychioliadol o'r farn gyhoeddus ehangach ac o'r herwydd, nid yw'n ddemocrataidd i weithredu'r newidiadau. Dylai newid i gyfreithiau ffyrdd ar y raddfa hon fod yn destun pleidlais lawer ehangach neu o bosibl fel rhan o refferendwm yng Nghymru ar y mater.'
Mae'r deisebydd yn rhybuddio, er bod parthau 20 mya wedi cael eu derbyn yn gyffredinol o amgylch ysgolion, mae'r newid ym mis Medi yn peryglu cynyddu 'cythraul gyrru'. Mae hefyd yn cwestiynu ai ffordd o godi arian yw hon drwy ddirwyo pobl sy'n mynd dros y terfyn newydd. Mae'r deisebydd hefyd yn dadlau y bydd y terfynau cyflymder newydd yn effeithio'n anghymesur ar amseroedd cymudo pobl sy'n teithio i'r gwaith ar y ffordd, yn enwedig pan nad oes llwybr arall.
Ddirprwy Lywydd, mae'r Senedd hon eisoes wedi pleidleisio ar derfynau cyflymder 20 mya, a'r ddadl heddiw yw nodi'r ddeiseb. Ond yr hyn y mae'n ei wneud, a'r hyn y bydd yn ei wneud, yw rhoi cyfle pellach i'r Dirprwy Weinidog egluro pam fod y mesur hwn mor bwysig, dweud wrth bobl sut i ymgyrchu dros eithriadau yn eu cymunedau lleol, ac ymateb i rai o'r pryderon a leisiwyd gan filoedd o bobl yng Nghymru sy'n parhau i fod yn amheus o'r newid hwn.
Fel y gwyddoch i gyd, un o'r ardaloedd peilot yn y treial hwn oedd Bwcle yn fy etholaeth fy hun, ac yng ngeiriau'r Dirprwy Weinidog ei hun, gwnaed camgymeriadau yn y cynllun peilot hwnnw. Os siaradwch â thrigolion ym Mwcle, roedd hyn yn bennaf oherwydd yr angen i wrando ar bobl leol a thrigolion lleol ar yr angen am eithriadau. Nid oes rhaid i rai ffyrdd fod yn 20 mya. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cael y broses eithriadau'n iawn a bod pobl leol yn gallu nodi ffyrdd a fydd yn aros ar 30 mya. Ddirprwy Lywydd, mae trigolion ym Mwcle wedi cysylltu â mi yn ddiweddar gyda cheisiadau rhesymol iawn ynglŷn ac eithrio ffyrdd B5125 a'r A549 yn enwedig. Mae angen proses arnom sy'n caniatáu i awdurdodau lleol ymateb i geisiadau o'r fath gan gymunedau lleol. Byddwn yn annog y Dirprwy Weinidog, rhwng nawr a chyflwyno'r polisi ar 17 Medi, i wneud mwy o waith gydag awdurdodau lleol i sicrhau eu bod yn hyderus ynghylch y broses eithriadau sydd ar waith. A'i fod yn barod i gryfhau canllawiau os yw cydweithwyr llywodraeth leol yn nodi'r angen am eglurder pellach i sicrhau bod ganddynt yr hyder sydd ei angen arnynt.
Ddirprwy Lywydd, awgrym arall, a ddaeth gan etholwr i mi, Martin Bailey, yw sicrhau bod y term 'preswyl', yn golygu hynny yn hytrach na phrif ffyrdd neu ffyrdd drwodd. Yng ngeiriau Martin ei hun, 'fel hyn, gall 95 y cant o ffyrdd newid i 20 mya yn unol â bron bob gwlad arall sydd wedi mabwysiadu cynllun o'r fath'.
Ddirprwy Lywydd, i gloi fy nghyfraniad agoriadol, yr hyn y dylai heddiw ei ddysgu i ni yw'r angen i weithio gyda'n gilydd a'r angen i sicrhau newid mewn ffordd gydsyniol a rhesymol. Rwy'n ddiolchgar i'r deisebydd am eu gwaith i alluogi'r ddadl hon. Fel y dywedais ar y dechrau, rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Busnes a'r Llywydd am ganiatáu i'r ddadl gael ei chynnal cyn i'r newid ddigwydd ym mis Medi. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau ac ymateb y Gweinidog yn arbennig i'r pwyntiau ynglŷn â rhoi'r sicrwydd hwnnw i awdurdodau lleol a'r hyder sydd ei angen arnynt i wneud yr eithriadau y mae pobl leol a thrigolion lleol eu heisiau. Diolch.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I'd like to start by thanking my committee Chair, Jack Sargeant for opening this important debate. In the first instance, I want to emphasise that 21,920 signatures on this petition shows the enormity of opposition to the blanket reduction in speed to 20 mph on all urban roads in Wales. It highlights in my mind how out of touch the Welsh Government really is in understanding the needs of communities across Wales.
I think I speak for the majority of this country when I recognise the benefits of having 20 mph speed limits in certain areas, such as around schools and in densely populated areas. I can fully appreciate that reduced speeds can have positive impacts in reducing the extent of casualties and improving air quality in localised areas, but I find myself at a loss to understand the overall point of introducing 20 mph limits on so many other urban roads, most notably because it's completely unenforceable.
Indeed, official UK Government statistics have shown that 87 per cent of drivers break the 20 mph speed limits when they're imposed. Evidence also shows that 20 mph speed limits do not significantly reduce speed. In Islington, one of the first places to introduce a borough-wide 20 mph speed limit, average speeds were reduced by only 1 mph, rather than the intended 10. A Department for Transport study in 2018 described at the time as the largest, most comprehensive and sophisticated study into the effects of 20 mph speed limits to be undertaken in the UK found that drivers' median speed fell by just 0.7 mph in residential areas and 0.9 mph in city centre areas, where limits had been dropped from 30 to 20. The same study also found that the introduction of 20 mph limits increased journey times by 3 per cent in residential areas, and 5 per cent in city centres. Whilst 3 and 5 per cent increases seem insignificant, I would argue that a 5 per cent increase in travel time is going to have many unintended consequences that are going to be more damaging in the longer term. Drivers will likely drive faster on the roads to make up perceived loss of time and this will undoubtedly increase the likelihood of collisions. I’d also argue that there would be a potential for a driver in frustration to increase incidences of road rage.
Moreover, councils across Wales will now have to spend huge sums of money re-marking roads, installing new signage, changing legal notices and have no actual way whatsoever of ensuring this new speed limit is adhered to. My home council of Rhondda Cynon Taff, for example, has ceased all traffic management programmes in order to divert funding to this roll-out, which means that newer much-needed and called-for safety improvements such as pedestrian crossings, speed indicator devices, safer walkways, or tactile crossings will just no longer be installed, and I’m sure that the Deputy Minister didn’t envisage this when these proposals were first put forward.
I believe that there is clearly a balance that needs to be struck between speed, convenience, safety and environmental impact, but blanket 20 mph limits on urban roads is not the answer. As I've mentioned previously in this Chamber, we need to look beyond forced behavioural change and become more innovative in our approach, rather than blanket speed limits, we could look at speed reduction zones that are designed around the needs of the community and tailored for maximum efficiency. We could even look at installing air filters on our public transport, and erecting smog towers to help tackle air quality. Not only do I think these will have better public support, but they’ll also deliver the improvements in air quality and safety that the Welsh Government are looking for. Thank you.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Gadeirydd fy mhwyllgor, Jack Sargeant, am agor y ddadl bwysig hon. I ddechrau, hoffwn bwysleisio bod 21,920 o lofnodion ar y ddeiseb hon yn dangos y gwrthwynebiad anferthol i'r gostyngiad cyffredinol mewn cyflymder i 20 mya ar bob ffordd drefol yng Nghymru. Yn fy meddwl i, mae'n tynnu sylw at sut mae Llywodraeth Cymru wedi colli golwg o ran deall anghenion cymunedau ledled Cymru.
Rwy'n credu fy mod yn siarad ar ran y rhan fwyaf o'r wlad wrth gydnabod y manteision o gael terfynau cyflymder o 20 mya mewn rhai ardaloedd, megis o amgylch ysgolion ac mewn ardaloedd poblog iawn. Gallaf dderbyn yn llwyr y gall cyflymderau is gael effeithiau cadarnhaol o ran cyfyngu ar anafiadau a gwella ansawdd aer mewn ardaloedd lleol, ond ni allaf ddeall y pwynt cyffredinol o gyflwyno terfynau 20 mya ar gynifer o ffyrdd trefol eraill, yn bennaf felly oherwydd nad oes posibl gorfodi rheol o'r fath.
Yn wir, mae ystadegau swyddogol Llywodraeth y DU wedi dangos bod 87 y cant o yrwyr yn torri'r terfynau cyflymder o 20 mya pan gânt eu gosod. Mae tystiolaeth hefyd yn dangos nad yw terfynau cyflymder 20 mya yn lleihau cyflymder yn sylweddol. Yn Islington, un o'r lleoedd cyntaf i gyflwyno terfyn cyflymder 20 mya ledled y fwrdeistref, dim ond o 1 mya y gostyngwyd cyflymderau ar gyfartaledd, yn hytrach na'r 10 mya a fwriadwyd. Canfu astudiaeth gan yr Adran Drafnidiaeth yn 2018, a ddisgrifiwyd ar y pryd fel yr astudiaeth fwyaf, a mwyaf cynhwysfawr a soffistigedig o effeithiau terfynau cyflymder 20 mya i gael ei chynnal yn y DU, mai 0.7 mya yn unig oedd y gostyngiad yng nghyflymder canolrifol gyrwyr mewn ardaloedd preswyl a 0.9 mya mewn ardaloedd canol y ddinas, lle roedd y terfynau wedi'u gostwng o 30 i 20. Canfu'r un astudiaeth hefyd fod cyflwyno terfynau o 20 mya wedi cynyddu amseroedd teithio 3 y cant mewn ardaloedd preswyl, a 5 y cant yng nghanol dinasoedd. Er bod cynnydd o 3 a 5 y cant yn ymddangos yn ddibwys, byddwn yn dadlau y bydd cynnydd o 5 y cant mewn amser teithio yn arwain at lawer o ganlyniadau anfwriadol a fydd yn fwy niweidiol yn y tymor hwy. Mae'n debygol y bydd gyrwyr yn gyrru'n gyflymach ar y ffyrdd i wneud iawn am yr amser coll canfyddedig a bydd hyn yn sicr yn cynyddu'r tebygolrwydd o wrthdrawiadau. Byddwn hefyd yn dadlau y byddai perygl o gynyddu achosion o 'gythraul gyrru' ymysg gyrwyr rhwystredig.
Ar ben hynny, bydd yn rhaid i gynghorau ledled Cymru wario symiau enfawr o arian yn ail-farcio ffyrdd, gosod arwyddion newydd, newid hysbysiadau cyfreithiol ac nid oes ganddynt unrhyw ffordd go iawn o sicrhau y cedwir at y terfyn cyflymder newydd hwn. Mae fy nghyngor i yn Rhondda Cynon Taf, er enghraifft, wedi rhoi'r gorau i bob rhaglen rheoli traffig er mwyn dargyfeirio cyllid i'r broses o gyflwyno hyn, sy'n golygu na fydd gwelliannau diogelwch mwy newydd mawr eu hangen ac y mae galw mawr amdanynt, fel croesfannau cerddwyr, dyfeisiau dangos cyflymder, llwybrau cerdded mwy diogel, neu groesfannau botymog yn cael eu gosod mwyach, ac rwy'n siŵr nad ystyriodd y Dirprwy Weinidog hyn pan gafodd y cynigion eu cyflwyno'n gyntaf.
Rwy'n credu ei bod yn amlwg fod angen taro cydbwysedd rhwng cyflymder, cyfleustra, diogelwch ac effaith amgylcheddol, ond nid terfynau cyffredinol o 20 mya ar ffyrdd trefol yw'r ateb. Fel rwyf wedi'i grybwyll yn flaenorol yn y Siambr hon, mae angen inni edrych y tu hwnt i newid ymddygiad gorfodol a dod yn fwy arloesol yn ein dull o weithredu; yn hytrach na chyflwyno terfynau cyflymder cyffredinol, gallem edrych ar barthau lleihau cyflymder sydd wedi'u cynllunio o amgylch anghenion y gymuned ac sydd wedi'u teilwra ar gyfer yr effeithlonrwydd mwyaf posibl. Gallem hyd yn oed edrych ar osod hidlwyr aer ar ein trafnidiaeth gyhoeddus, a chodi tyrau mwrllwch i helpu i wella ansawdd aer. Rwy'n credu y bydd mwy o gefnogaeth gyhoeddus i'r rhain, a byddant hefyd yn cyflawni'r gwelliannau diogelwch ac ansawdd aer y mae Llywodraeth Cymru yn ceisio'u cyflawni. Diolch.
Natasha Asghar. No, I'm sorry, Natasha.
Natasha Asghar. Na, mae'n ddrwg gennyf, Natasha.
I was going to say; I've got a—
Roeddwn ar fin dweud; mae gennyf—
Sorry. I need to call others, other than just from your group—sorry. I must remember that. Llyr Gruffydd.
Mae'n ddrwg gennyf. Mae angen imi alw ar eraill, ar wahân i'ch grŵp chi yn unig—mae'n ddrwg gennyf. Mae'n rhaid i mi gofio hynny. Llyr Gruffydd.
Diolch, Llywydd. Apologies, Natasha, for gazumping you, but there we are.
Can I first of all thank the petitioners for signing and introducing this petition? I think it does show the value, actually, of the petitions process here in the Senedd, that we can have these debates as a result of public demand, and I'd like to reiterate the Chair's point, actually, just to be clear that the motion before us isn't to rescind the proposals, or indeed to endorse the proposals; it’s to note the petition, but obviously, it is an opportunity for many of us to debate the issue further. But in reality, I don't expect it to lead to particular change in relation to what's being proposed, because that legislation has been passed, but certainly, I think there's an element of Government hearing some of the important messages that need to be heard in this debate. And I constantly, and consistently, supported the 20 mph default, on the basis, of course, that it will save lives, that it will reduce casualties, bringing not only less suffering, but obviously, savings to the public purse as a consequence. I've supported it on the basis that it will improve communities, it'll create a safer environment for elderly people, children, those who may wish to walk or cycle, where that's an option for them to do so. It'll improve air quality, it'll reduce noise pollution, et cetera, et cetera. We've rehearsed many of those arguments.
But I’ve also supported this legislation on the understanding, of course, that those roads that really don’t need to be 20 mph will revert to 30 mph, and my concern is that as we see the maps emerging from local authorities of which roads will revert to 30 mph hour, I’m slightly concerned that we will end up with roads—for example on the edge of towns, around villages—where, really, 20 mph isn’t necessary, and maybe isn’t necessarily the most sensible option either. Now I’ve driven some of the roads in the Buckley area, which, of course, has been an area that has piloted much of this, and some of the roads are absolutely justified in having 20 mph, there’s no question at all, but there are other roads away from built-up areas, fields on both sides of the road, touching again on the point made by the Chair of the committee, where I do question whether a 30 mph limit would be much more appropriate than a 20 mph zone.
So, clearly, my challenge, therefore, is to the Deputy Minister. It isn’t 'Scrap the proposals, it isn’t 'Let’s go back to the drawing board and let’s leave everything as it is and just accept the fatalities as a price we have to pay.' No. My challenge to the Deputy Minister is what is he and the Government doing to make sure that local authorities don’t just conclude that it’s easier just to make everything 20 mph, regardless of the reality on the ground. We know that resource and capacity is challenging for local councils at the moment, and for some local authorities to revert or to propose to revert to 30 mph in literally just a handful of roads throughout the whole local authority really isn't what I had expected or envisaged when I supported this legislation. Now, the Deputy Minister said on the radio this morning, in what I thought was an excellent interview and making a really strong case for the changes, he said that councils won't get it 100 per cent right on day one. And that's true, isn't it? But what is the Government doing to make sure that local councils get it 90 per cent right on day one, or 95 per cent right on day one? Because, as far as I can see, the numbers of roads that are actually reverting to 30 mph in the areas that I represent are much, much lower than I, and probably most other people, expected.
Diolch, Lywydd. Ymddiheuriadau, Natasha, am achub y blaen arnoch, ond dyna ni.
A gaf fi ddiolch yn gyntaf i'r deisebwyr am lofnodi a chyflwyno'r ddeiseb hon? Credaf ei bod yn dangos gwerth y broses ddeisebau yma yn y Senedd, y gallwn gael y dadleuon hyn o ganlyniad i alwadau gan y cyhoedd, a hoffwn ailadrodd pwynt y Cadeirydd, i fod yn glir nad yw'r cynnig sydd ger ein bron yn galw am ddiddymu'r cynigion, na chymeradwyo'r cynigion yn wir; ei ddiben yw nodi'r ddeiseb, ond yn amlwg, mae'n gyfle i lawer ohonom drafod y mater ymhellach. Ond mewn gwirionedd, nid wyf yn disgwyl iddo arwain at newid penodol mewn perthynas â'r hyn sy'n cael ei gynnig, oherwydd mae'r ddeddfwriaeth honno wedi'i derbyn, ond yn sicr, rwy'n credu bod cyfle i'r Llywodraeth glywed rhai o'r negeseuon pwysig y mae angen eu clywed yn y ddadl hon. Ac rwyf wedi cefnogi'r terfyn diofyn o 20 mya, yn rheolaidd ac yn gyson, ar y sail y bydd yn achub bywydau, wrth gwrs, y bydd yn lleihau anafiadau, yn arwain at lai o ddioddefaint, ac arbedion i'r pwrs cyhoeddus o ganlyniad. Rwyf wedi ei gefnogi ar y sail y bydd yn gwella cymunedau, bydd yn creu amgylchedd mwy diogel i bobl oedrannus, plant, y rhai a allai fod eisiau cerdded neu feicio, lle mae ganddynt opsiwn i wneud hynny. Fe fydd yn gwella ansawdd aer, fe fydd yn lleihau llygredd sŵn, ac ati. Rydym wedi trafod llawer o'r dadleuon hynny.
Ond rwyf hefyd wedi cefnogi'r ddeddfwriaeth hon ar y ddealltwriaeth, wrth gwrs, y bydd y ffyrdd hynny nad oes gwir angen iddynt fod yn 20 mya yn dychwelyd i 30 mya, ac wrth inni weld y mapiau'n ymddangos gan awdurdodau lleol o'r ffyrdd a fydd yn dychwelyd i 30 mya, rwy'n poeni braidd y bydd gennym ffyrdd—er enghraifft ar gyrion trefi, o amgylch pentrefi—lle nad oes angen 20 mya, ac efallai nad dyma'r opsiwn mwyaf synhwyrol ychwaith. Nawr rwyf wedi gyrru ar rai o'r ffyrdd yn ardal Bwcle, sydd wedi bod yn ardal sydd wedi treialu llawer o hyn, ac mae cyfiawnhad llwyr dros gael 20 mya ar rai o'r ffyrdd, nid oes dwywaith amdani, ond mae yna ffyrdd eraill i ffwrdd o ardaloedd adeiledig, sydd â chaeau ar bob ochr i'r ffordd, gan gyffwrdd eto ar y pwynt a wnaed gan Gadeirydd y pwyllgor, lle rwy'n cwestiynu a fyddai terfyn o 30 mya yn llawer mwy priodol na pharth 20 mya.
Felly, yn amlwg, dyma fy her i'r Dirprwy Weinidog. Nid yw'n ymwneud â chael gwared ar y cynigion, nid yw'n ymwneud â 'Gadewch inni ailfeddwl a gadewch inni adael popeth fel y mae a derbyn y marwolaethau fel pris y mae'n rhaid inni ei dalu.' Na. Fy her i'r Dirprwy Weinidog yw beth mae ef a'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau nad yw awdurdodau lleol yn dod i'r casgliad ei bod yn haws gosod terfyn o 20 mya ar bob ffordd, ni waeth beth yw'r realiti ar lawr gwlad. Rydym yn gwybod bod adnoddau a chapasiti'n heriol i gynghorau lleol ar hyn o bryd, ac nid gweld rhai awdurdodau lleol yn dychwelyd at, neu'n argymell dychwelyd at 30 mya mewn dim ond llond llaw o ffyrdd, yn llythrennol, drwy'r holl awdurdod lleol oedd yr hyn roeddwn yn ei ddisgwyl neu'n ei ragweld phan gefnogais y ddeddfwriaeth hon. Nawr, fe ddywedodd y Dirprwy Weinidog ar y radio y bore yma, mewn cyfweliad rhagorol yn fy marn i a oedd yn gwneud achos cryf iawn dros y newidiadau, fe ddywedodd na fydd cynghorau'n ei gael 100 y cant yn iawn ar y diwrnod cyntaf. Ac mae hynny'n wir, onid yw? Ond beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod cynghorau lleol yn ei gael 90 y cant yn iawn ar y diwrnod cyntaf, neu 95 y cant yn iawn ar y diwrnod cyntaf? Oherwydd, hyd y gwelaf, mae nifer y ffyrdd sy'n dychwelyd i 30 mya yn yr ardaloedd rwy'n eu cynrychioli yn llawer iawn is na'r hyn roeddwn i, a'r rhan fwyaf o bobl eraill yn ôl pob tebyg, wedi'i ddisgwyl.
I'm speaking today because I drive at 20 mph or less on residential roads. I say that, because twice in the last month I would have been in a serious accident if I had driven at 30 mph. The first was on Pleasant Street, where my office is situated. Pleasant Street, like lots of roads, is made up of terraced houses, with most properties having no off-street parking. It is essentially a one-lane road with passing places in between the parked cars. A car drove up at 30 mph, which was inside the current legal limit. I was travelling down at 15 mph, and we stopped about a metre apart. If we had both been doing 30 mph, a head-on collision would have been inevitable.
The second incident was when a car pulled out from a parking area near the Guildhall. Again travelling at less than 20 mph, I stopped without a collision. At 30 mph, I would have had a collision and probably another serious one. I think the general consensus is that 20 mph is a suitable speed limit on estate roads. I travel to my office in Morriston, which is almost exactly 1 mile, but the sat nav tells me it will take me five minutes, which is an average speed of 12 mph. There are motorways where the speed limit is either 50 mph or 70 mph, and these will not be altered. The problem with motorways in Wales is that they have too many junctions close together. The M4 has more junctions in Wales than there are in England, despite the English section being much longer.
The road system consists of A roads, which are major roads intended to provide large-scale transport links within or between areas; B roads, intended to connect different areas and to feed traffic between A roads and smaller roads; and unclassified or unnumbered smaller roads to connect together unclassified roads with A and B roads. And unclassified roads, which are the main ones, over 60 per cent of roads, are the roads we travel along in estates. These are the roads that desperately need 20 mph, and even those that are relatively wide need 20 mph, because you have parking on there.
I regularly drive around Swansea and find that you need to drive at no more than 20 mph on estate roads, where most are, effectively, single lane, with passing points in between parked cars due to cars parked on both sides of the road. Areas of older terraced housing and council estates where houses do not have drives mean that people cannot drive safely at 30 mph; there is parking at both sides of the road, as people seek to park near their home. Even on newer estates where there are drives, cars still park on the road, especially where drives are very steep and have a significant slope going up or down. Roads that are main roads, unless they pass directly in front of an entrance to a school or to a shopping area, I would want and expect to keep the current 30 mph speed limit. While individual councils will decide the speed limit of each road, I would expect the change to mainly affect unclassified roads.
I was actually contacted by a constituent who lives in Manselton on a road of 20 mph. They accepted 20 mph was needed for a residential area such as Manselton and do not want a 30 mph speed limit in their street, where they live, but do not wish the speed limit reduced elsewhere. I've also been told you should drive to road conditions, but, as the condition of the road is the same for everyone, why do vehicles travel at different speeds? I suggest that if people think that 30 mph is not appropriate for the road they live on—not the road they travel on, the road they live on—they should petition the council, and, if over half the houses on the street do not want the speed limit reduced, it is not. Because people always seem to want the next street over or the street they drive along, not where they live: my experience of discussing this with people objecting to 20 mph is that it is not the road they live on that matters—their road need to be 20 mph to keep them safe—but, for the road that they travel on, going past other people's houses, 30 mph is fine. Traffic movement at junctions should improve with 20 mph speed limits, but certainly in urban areas, outside A and B roads, exceeding 20 mph safely is currently, in my opinion, impossible.
Finally, the key to it working is enforcement. As long as the police and GoSafe enforce 20 mph like any other speed limit, it will work. But can I just come back to the point I really want to get across? A and B roads are different. A roads are different. They're major arterial roads. A roads need to stay at 30 mph. I hope the Minister is going to say that today.
Rwy'n siarad heddiw oherwydd fy mod i'n gyrru 20 mya neu lai ar ffyrdd preswyl. Rwy'n dweud hynny, oherwydd ddwywaith dros y mis diwethaf byddwn wedi bod mewn damwain ddifrifol pe bawn i wedi bod yn gyrru ar 30 mya. Roedd y cyntaf ar Stryd Pleasant, lle mae fy swyddfa wedi'i lleoli. Mae Stryd Pleasant, fel llawer o ffyrdd, yn cynnwys tai teras, gyda'r rhan fwyaf o eiddo heb lefydd parcio oddi ar y stryd. Yn ei hanfod, mae'n ffordd un lôn gyda lleoedd pasio rhwng y ceir sydd wedi'u parcio. Roedd car yn teithio ar gyflymder o 30 mya, a oedd o fewn y terfyn cyfreithiol presennol. Roeddwn i'n teithio ar gyflymder o 15 mya, ac fe wnaethom stopio gyda thua metr rhyngom. Pe byddai'r ddau ohonom wedi bod yn teithio ar gyflymder o 30 mya, byddai gwrthdrawiad wedi bod yn anochel.
Yr ail ddigwyddiad oedd pan dynnodd car allan o fan parcio ger Neuadd y Dref. Unwaith eto, a minnau'n teithio ar gyflymder o lai nag 20 mya, fe lwyddais i stopio heb wrthdrawiad. Ar 30 mya, byddwn wedi cael gwrthdrawiad ac un difrifol arall mae'n debyg. Rwy'n credu mai'r consensws cyffredinol yw bod 20 mya yn derfyn cyflymder addas ar ffyrdd ystadau. Rwy'n teithio i fy swyddfa yn Nhreforys, sydd bron yn filltir union, ond mae'r sat nav yn dweud wrthyf y bydd yn cymryd pum munud i mi, sy'n gyflymder cyfartalog o 12 mya. Mae yna draffyrdd lle mae'r terfyn cyflymder naill ai'n 50 mya neu'n 70 mya, ac ni fydd y rhain yn cael eu newid. Y broblem gyda thraffyrdd yng Nghymru yw bod ganddynt ormod o gyffyrdd yn agos at ei gilydd. Mae gan yr M4 fwy o gyffyrdd yng Nghymru nag a geir yn Lloegr, er bod y rhan o'r draffordd sydd yn Lloegr yn llawer hwy.
Mae'r system ffyrdd yn cynnwys ffyrdd A, sef prif ffyrdd sy'n darparu cysylltiadau trafnidiaeth ar raddfa fawr o fewn neu rhwng ardaloedd; ffyrdd B, sy'n cysylltu gwahanol ardaloedd ac yn bwydo traffig rhwng ffyrdd A a ffyrdd llai; a ffyrdd llai diddosbarth neu heb eu rhifo i gysylltu ffyrdd diddosbarth â ffyrdd A a B. A ffyrdd diddosbarth, sef y grŵp mwyaf, dros 60 y cant o ffyrdd, yw'r ffyrdd y teithiwn ar hyd-ddynt mewn ystadau. Dyma'r ffyrdd sydd angen terfyn 20 mya, ac mae hyd yn oed y rhai sy'n gymharol lydan angen terfyn 20 mya, oherwydd mae gennych chi geir yn parcio yno.
Rwy'n gyrru o amgylch Abertawe yn rheolaidd ac yn gweld nad oes angen i chi yrru ar derfyn uwch nag 20 mya ar ffyrdd ystad, lle mae'r rhan fwyaf, i bob pwrpas, yn ffyrdd un lôn, gyda mannau pasio rhwng ceir sydd wedi parcio oherwydd bod ceir wedi'u parcio ar y ddwy ochr i'r ffordd. Mae ardaloedd o dai teras hŷn ac ystadau cyngor lle nad oes gan dai dramwyfeydd yn golygu na all pobl yrru'n ddiogel ar 30 mya; mae ceir wedi parcio ar y ddwy ochr i'r ffordd, gan fod pobl yn ceisio parcio wrth ymyl eu cartref. Hyd yn oed ar ystadau mwy newydd lle ceir tramwyfeydd, mae ceir yn dal i barcio ar y ffordd, yn enwedig lle mae tramwyfeydd yn serth iawn a lle mae ganddynt lethr sylweddol yn mynd i fyny neu i lawr. Byddwn eisiau, ac yn disgwyl cadw'r terfyn cyflymder 30 mya presennol ar ffyrdd sy'n brif ffyrdd, oni bai eu bod yn pasio'n uniongyrchol o flaen mynedfa ysgol neu ardal siopa. Er mai cynghorau unigol fydd yn penderfynu ar derfyn cyflymder pob ffordd, byddwn yn disgwyl i'r newid effeithio'n bennaf ar ffyrdd diddosbarth.
Cysylltodd etholwr sy'n byw yn Nhrefansel ar ffordd 20 mya â mi. Roeddent yn derbyn bod angen 20 mya ar gyfer ardal breswyl fel Trefansel ac nid ydynt eisiau terfyn cyflymder o 30 mya ar eu stryd, lle maent yn byw, ond nid ydynt yn dymuno i'r terfyn cyflymder ostwng mewn mannau eraill. Dywedwyd wrthyf hefyd y dylech yrru yn ôl amodau'r ffordd, ond gan fod cyflwr y ffordd yr un peth i bawb, pam mae cerbydau'n teithio ar gyflymder gwahanol? Rwy'n awgrymu, os yw pobl yn meddwl nad yw 30 mya yn briodol ar gyfer y ffordd y maent yn byw arni—nid y ffordd y maent yn teithio arni, y ffordd y maent yn byw arni—dylent ddeisebu'r cyngor, ac os nad yw dros hanner y tai ar y stryd eisiau i'r terfyn cyflymder ostwng, ni ddylai wneud hynny. Oherwydd mae'n ymddangos bod pobl bob amser eisiau hyn ar y stryd nesaf neu'r stryd y maent yn gyrru ar hyd-ddi, nid lle maent yn byw: fy mhrofiad i o drafod hyn gyda phobl sy'n gwrthwynebu 20 mya yw nad y ffordd y maent yn byw arni sy'n bwysig—mae angen i'w ffordd nhw fod yn 20 mya i'w cadw'n ddiogel—ond ar gyfer y ffordd y maent yn teithio arni, wrth fynd heibio i dai pobl eraill, mae 30 mya yn iawn. Dylai symudiadau traffig ar gyffyrdd wella gyda therfynau cyflymder o 20 mya, ond yn sicr mewn ardaloedd trefol, y tu hwnt i ffyrdd A a B, mae ceisio teithio'n gynt nag 20 mya yn ddiogel yn amhosibl ar hyn o bryd, yn fy marn i.
Yn olaf, yr allwedd i sicrhau ei fod yn gweithio yw gorfodaeth. Cyn belled â bod yr heddlu a GanBwyll yn gorfodi 20 mya fel unrhyw derfyn cyflymder arall, fe fydd yn gweithio. Ond a gaf fi ddod yn ôl at y pwynt rwyf eisiau ei gyfleu mewn gwirionedd? Mae ffyrdd A a B yn wahanol. Mae ffyrdd A yn wahanol. Maent yn ffyrdd prifwythiennol mawr. Mae'n rhaid i ffyrdd A gadw at gyflymder o 30mya. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn dweud hynny heddiw.
Firstly, can I thank the Chair of the Petitions Committee, Jack Sargeant, alongside all the other members, for bringing this debate forward, as well as all those who've made it possible? Because, in a matter of months, this hugely damaging blanket 20 mph plan is set to come into force. Now, today marks Eid, as my colleague Altaf Hussain made a 90-second statement on earlier. For many people, it's a day of celebration, joy, colour, and, as I left home today, my own mother asked me, 'Why on earth are you wearing black?' To which I had to respond to say to her, 'Mum, today's the day that I'm more likely to be seeing the death of the 30 mph default speed limit here in Wales.'
Now, nearly 100,000 people have signed various petitions calling for the blanket roll-out of 20 mph speed limits to be scrapped. Let that resonate: 100,000 people, including 21,920 people who backed the petition, are those people we are talking about today. Based on the momentum these petitions have gained in such a short period of time, it's clear that there is no appetite for 20 mph limits being placed across the country. Businesses don't want them. Residents don't want them. We don't want them. But, of course, don't worry what people think, because the Deputy Minister here knows best. As I've said on countless occasions, there is absolutely a 100 per cent need for targeted action, such as outside schools, such as outside play areas, such as along high streets, but a blanket move of 20 mph covering all streets is just not the way forward.
Fewer than 6,000 individuals responded to the Welsh Government public consultation, which is just a drop in the ocean when you compare it to the vast numbers of people vocally opposing the plans. Even so, most people—53 per cent who took part in the consultation—were against the backwards plan, with 47 per cent of them being strongly against. I even took part and, frankly, the questions were phrased in such a way that, if you did not agree with the Welsh Government agenda, you'd feel like a psychopath if you opposed or were even against the 20 mph plans.
There is a series of reasons, and I totally accept what's been said, why people are against these plans, but the main two are the costs involved and the fact that many see this as nothing more than a money-making exercise. The costs involved, let me tell you all now, in this ridiculous scheme, are colossal, with £32.5 million being spent on just implementing it. And according to the Welsh Government's own figures, it will have a disbenefit of £6.4 billion due to the impact of journey times on businesses and households. Earlier today I asked the health Minister about funding for vital services. I totally accepted her answer, but, Presiding Officer, please tell me, for a Government that claims to be cash strapped, wasting this amount of money on yet another vanity project, while the people of Wales are facing cost-of-living pressures, will be a very bitter pill to swallow.
And let's just take a moment to look at the facts. I'd like you to all remember what I'm about to say today. In the last five years, including the time of COVID, road collisions have reduced—yes, reduced—on 30 mph roads, and increased on 20 mph roads. Between 2017 and 2022, collisions on 30 mph roads fell by 33 per cent, with 2,528 in 2017 and 1,691 in 2022. Yet, in the same period, incidents on 20 mph roads increased by a whopping 174 per cent, and that's not all. The number of reported casualties jumped on 20 mph roads and dropped on 30 mph roads during the same time. There was a 34 per cent drop in incidents on 30 mph roads, and a huge increase of 178 per cent on 20 mph roads.
The blanket 20 mph speed limit plan is something that my constituents regularly contact me about. And as shadow Minister for transport, from all corners of Wales I have received e-mails, phone calls, you name it, from all constituents, from all your various constituencies here. And I want to share something with you from one constituent from south-east Wales who recently told me, as I feel it pretty much sums up the general mood that's across Wales, she said, and I quote, 'This is just another way of raising costs for Welsh people who are trying to get by. I would prefer the Welsh Government to concentrate on sorting out the more pressing, urgent and important issues they are struggling with, such as health, education, rather than introducing half-thought-out schemes such as this. Or is it that they are trying to do something different from everybody else as though it's a good thing? I'm not impressed.' End quote.
Lee Waters recently admitted, and I quote,
'the 20 mph speed limit was applied to the whole area, rather than only some parts. Now, I think that was a mistake.'
End quote. Whilst I'm glad to see the Deputy Minister came round to the Welsh Conservatives way of thinking, if even he has admitted that this is already a failed policy, why on earth are we pushing ahead with this? So, please, consider this my eleventh-hour plea for the Welsh Government to act in the best interests of the people of Wales. I know that this may be an alien concept, but, please, stop the ludicrous blanket 20 mph speed limit roll-out, and please just stick to schools, play areas, places of worship and high streets going forward. Thank you so much.
Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau, Jack Sargeant, ynghyd â'r holl aelodau eraill, am gyflwyno'r ddadl hon, yn ogystal â phawb sydd wedi ei gwneud yn bosibl? Oherwydd, mewn mater o fisoedd, bydd y cynllun cyffredinol 20 mya hynod niweidiol hwn yn dod i rym. Nawr, mae heddiw yn nodi Eid, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Altaf Hussain yn ei ddatganiad 90 eiliad yn gynharach. I lawer o bobl, mae'n ddiwrnod o ddathlu, llawenydd, lliw, ac wrth imi adael fy nghartref heddiw, gofynnodd fy mam i mi, 'Pam ar y ddaear wyt ti'n gwisgo du?' Roedd yn rhaid i mi ymateb drwy ddweud, 'Mam, heddiw yw'r diwrnod rwy'n fwy tebygol o weld marwolaeth y terfyn cyflymder diofyn o 30 mya yma yng Nghymru.'
Nawr, mae bron i 100,000 o bobl wedi llofnodi deisebau amrywiol yn galw am gael gwared ar gyflwyno terfynau cyflymder cyffredinol o 20 mya. Ystyriwch hynny: 100,000 o bobl, gan gynnwys 21,920 o bobl a gefnogodd y ddeiseb, dyna'r bobl hynny rydym yn sôn amdanynt heddiw. O ystyried y momentwm y mae'r deisebau hyn wedi'i fagu mewn cyfnod mor fyr, mae'n amlwg nad oes unrhyw awydd i osod terfynau 20 mya ledled y wlad. Nid yw busnesau eu heisiau. Nid yw trigolion eu heisiau. Nid ydym ni eu heisiau. Ond wrth gwrs, peidiwch â phoeni beth mae pobl yn ei feddwl, oherwydd y Dirprwy Weinidog yma sy'n gwybod orau. Fel rwyf wedi'i ddweud ar sawl achlysur, mae angen 100 y cant am gamau wedi'u targedu, megis y tu allan i ysgolion, megis ardaloedd chwarae awyr agored, megis ar hyd y stryd fawr, ond nid cyflwyno terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya i gynnwys pob stryd yw'r ffordd ymlaen.
Ymatebodd llai na 6,000 o unigolion i ymgynghoriad cyhoeddus Llywodraeth Cymru, sy'n ddim mwy na diferyn bach yn y môr pan fyddwch yn ei gymharu â'r niferoedd enfawr o bobl sy'n lleisio eu gwrthwynebiad i'r cynlluniau. Er hynny, roedd y rhan fwyaf o bobl—53 y cant a gymerodd ran yn yr ymgynghoriad—yn erbyn y cynllun anflaengar, gyda 47 y cant ohonynt yn gryf yn erbyn. Fe gymerais innau ran, ac a dweud y gwir, roedd y cwestiynau wedi'u geirio yn y fath fodd fel y byddech chi'n teimlo fel seicopath os na fyddech chi'n cytuno ag agenda Llywodraeth Cymru, neu'n gwrthwynebu'r cynlluniau 20 mya.
Mae yna gyfres o resymau, ac rwy'n derbyn yr hyn a ddywedwyd yn llwyr, pam fod pobl yn erbyn y cynlluniau hyn, ond y prif rai yw'r costau sy'n gysylltiedig â'r ffaith bod llawer o bobl yn gweld hyn fel dim byd mwy na ffordd o wneud arian. Gadewch imi ddweud wrthych nawr, mae'r costau sy'n gysylltiedig â'r cynllun hurt hwn yn enfawr, gyda £32.5 miliwn yn cael ei wario ar ei weithredu'n unig. Ac yn ôl ffigurau Llywodraeth Cymru ei hun, bydd iddo gost anfantais o £6.4 biliwn oherwydd effaith amseroedd teithio ar fusnesau ac aelwydydd. Yn gynharach heddiw, gofynnais i'r Gweinidog iechyd ynglŷn â chyllid ar gyfer gwasanaethau hanfodol. Roeddwn yn derbyn ei hateb yn llwyr, ond Lywydd, am Lywodraeth sy'n honni ei bod yn brin o arian, bydd gwastraffu'r swm hwn o arian ar brosiect porthi balchder arall eto fyth, tra bod pobl Cymru yn wynebu pwysau costau byw, yn bilsen chwerw iawn i'w llyncu.
A gadewch inni roi eiliad i edrych ar y ffeithiau. Hoffwn i bawb ohonoch gofio'r hyn rwyf ar fin ei ddweud heddiw. Yn ystod y pum mlynedd diwethaf, gan gynnwys cyfnod COVID, mae gwrthdrawiadau ffyrdd wedi lleihau—ie, wedi lleihau—ar ffyrdd 30 mya, ac wedi cynyddu ar ffyrdd 20 mya. Rhwng 2017 a 2022, gostyngodd nifer y gwrthdrawiadau ar ffyrdd 30 mya 33 y cant, gyda 2,528 yn 2017 a 1,691 yn 2022. Ac eto, yn yr un cyfnod, cynyddodd nifer y digwyddiadau ar ffyrdd 20 mya 174 y cant, sy'n syfrdanol, ac nid dyna'r cyfan. Cafwyd cynnydd mawr yn nifer yr anafusion a gofnodwyd ar ffyrdd 20 mya a gostyngodd y nifer ar ffyrdd 30 mya yn yr un cyfnod. Cafwyd gostyngiad o 34 y cant mewn digwyddiadau ar ffyrdd 30 mya, a chynnydd enfawr o 178 y cant ar ffyrdd 20 mya.
Mae'r cynllun terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya yn rhywbeth y mae fy etholwyr yn cysylltu â mi yn rheolaidd yn ei gylch. Ac fel Gweinidog yr wrthblaid dros drafnidiaeth, rwyf wedi cael e-byst, galwadau ffôn, ni waeth beth, gan etholwyr o bob cwr o Gymru, o'ch holl etholaethau amrywiol yma. Ac rwyf am rannu rhywbeth a ddywedodd un etholwr o dde-ddwyrain Cymru wrthyf yn ddiweddar, oherwydd rwy'n teimlo ei fod yn crynhoi'r teimlad cyffredinol ar draws Cymru, fe ddywedodd, 'Dyma ffordd arall o godi costau i bobl Cymru sy'n ceisio cael dau ben llinyn ynghyd. Byddai'n well gennyf pe bai Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar ddatrys y problemau dybryd, difrifol a phwysig y maent yn ymgiprys â nhw, fel iechyd ac addysg yn hytrach na chyflwyno cynlluniau fel hyn sydd heb gael eu hystyried yn iawn. Neu a ydynt yn ceisio gwneud rhywbeth gwahanol i bawb arall fel pe bai hynny'n beth da? Nid oes gennyf ddim i'w ddweud wrth hyn.'
Cyfaddefodd Lee Waters yn ddiweddar,
'cafodd y terfyn cyflymder o 20 mya ei osod yn yr ardal gyfan, yn hytrach na dim ond rhai rhannau ohoni. Nawr, rwy'n credu mai camgymeriad oedd hynny.'
Er fy mod yn falch o weld bod y Dirprwy Weinidog wedi dod i gytuno â'r Ceidwadwyr Cymreig, os yw ef hyd yn oed wedi cyfaddef bod hwn eisoes yn bolisi aflwyddiannus, pam ar y ddaear ein bod yn bwrw ymlaen ag ef? Felly, os gwelwch yn dda, ystyriwch fy apêl munud olaf ar Lywodraeth Cymru i weithredu er budd pobl Cymru. Rwy'n gwybod y gallai hynny fod yn gysyniad dieithr, ond os gwelwch yn dda, rhowch y gorau i gyflwyno'r terfyn cyflymder cyffredinol hurt hwn o 20 mya, a chadwch at ysgolion, mannau chwarae, mannau addoli a'r stryd fawr wrth symud ymlaen. Diolch yn fawr iawn.
I'd like Natasha Asghar to head to Rudry, Machen, St Martin's Road and Gilfach in my constituency and in her region and make a version of that speech on the doorstep, because I guarantee that people who hear it will not be happy. There have been tragic accidents in those areas, and those areas are not high streets, they're not outside schools, they are people's residential areas, and they are having a huge welcome for the 20 mph limits there. So, on the whole, this is the right policy for those areas, and I would be doing a disservice to those people who live in this community if I were to oppose the principles of the rules that the Deputy Minister is introducing today.
The concern I have stems from, as Jack Sargeant has mentioned and Llyr has mentioned, the exemptions. The issue is with the power of the current exemption programme and the ability to manoeuvre around the Welsh Government rules to allow them. Now, I've spoken to councillors in Caerphilly, who've reported to me the views of officers in Caerphilly council, who've told me that, as far as they're concerned, the current exemptions, that's the end of it; they won't be revisiting further after the introduction. Now, that would be unfortunate, because there are a number of roads in my constituency that I can see that I travel every day that would not be appropriate for a 20 mph zone. Now, I can say that it's not appropriate for me to build that campaign now; I think it is right to wait for that to come in. But the problem will be, when people are raising concerns with me, and I'm raising with the council, I'll be coming up against a brick wall, because the exemptions will not be able to be applied because of Welsh Government rules. I think that is where this policy is in danger of becoming difficult to introduce and difficult to enforce, because you have to do this by consent and carry people with you.
I agree with Llyr Gruffydd that the Minister gave a good interview today, although I do disagree with the final—or have concerns about the final—line in what he said.
'I think in a year's time',
he said,
'we will look back at this and think it was a lot of fuss about nothing.'
I think that does a disservice to this petition, and I think it does a disservice to those of us who have concerns, and I feel that the Minister must answer that question, raised by Jack, raised by Llyr, that the exemptions process is currently not going to allow the exemptions to be applied post introduction, as we want them to. I don't want to be coming back to Welsh Government, standing up in this Chamber and saying that the Welsh Government has got this wrong; what I want is for them to get it right now. This is the Deputy Minister's opportunity to do so.
A number of people who've written to me, who are in opposition to the policy, often start their e-mails—nine times out of 10—with, 'I'm in favour of residential areas and schools being covered, but I feel I'm not being listened to.' What I've said to those people is, 'If you feel that there are areas that legitimately need to revert to 30, then I will visit them with you, after the introduction, and I will make a judgment myself as to whether they fit with the policy, and, if they don't, then I will make that campaign to the council for you.' I fear that I will be hamstrung by the Welsh Government's regulations at a later date. I need assurances from the Deputy Minister that that's not going to be the case.
Hoffwn i Natasha Asghar fynd i Rydri, Machen, Heol Sant Martin a Gilfach yn fy etholaeth ac yn ei rhanbarth hi a gwneud fersiwn o'r araith honno ar garreg y drws, oherwydd rwy'n gwarantu na fydd y bobl sy'n ei chlywed yn hapus. Mae damweiniau trasig wedi bod yn yr ardaloedd hynny, ac nid yw'r ardaloedd hynny y tu allan i ysgolion, yn ardaloedd preswyl pobl, neu'n ffyrdd stryd fawr, ac maent yn croesawu'r terfynau 20 mya yno'n fawr. Felly, ar y cyfan, dyma'r polisi cywir ar gyfer yr ardaloedd hynny, a byddwn yn gwneud anghymwynas â'r bobl sy'n byw yn y gymuned hon pe bawn i'n gwrthwynebu egwyddorion y rheolau y mae'r Dirprwy Weinidog yn eu cyflwyno heddiw.
Mae'r pryder sydd gennyf yn deillio o'r eithriadau, fel y mae Jack Sargeant a Llyr wedi'i grybwyll. Mae'n ymwneud â phŵer y rhaglen eithriadau bresennol a'r gallu i lywio o gwmpas rheolau Llywodraeth Cymru i'w caniatáu. Nawr, rwyf wedi siarad â chynghorwyr yng Nghaerffili, sydd wedi rhoi gwybod i mi am farn swyddogion yng nghyngor Caerffili, sydd wedi dweud wrthyf, o'u rhan nhw, yr eithriadau cyfredol, dyna ddiwedd y mater; ni fyddant yn edrych ar y mater eto ar ôl cyflwyno'r terfynau. Nawr, byddai hynny'n anffodus, oherwydd rwy'n gallu gweld bod nifer o ffyrdd yn fy etholaeth y teithiaf arnynt bob dydd na fyddent yn briodol ar gyfer parth 20 mya. Nawr, gallaf ddweud nad yw'n briodol i mi adeiladu'r ymgyrch honno nawr; rwy'n credu ei bod yn iawn i aros hyd nes y caiff ei gyflwyno. Ond y broblem fydd, pan fydd pobl yn mynegi pryderon wrthyf i, a phan fyddaf i'n eu codi gyda'r cyngor, ni fydd modd gwneud unrhyw beth, am na fydd modd cymhwyso eithriadau oherwydd rheolau Llywodraeth Cymru. Rwy'n credu mai dyna lle mae'r polisi hwn mewn perygl o fod yn anodd ei gyflwyno ac yn anodd ei orfodi, oherwydd mae'n rhaid i chi wneud hyn drwy gydsyniad a mynd â phobl gyda chi.
Rwy'n cytuno â Llyr Gruffydd fod y Gweinidog wedi rhoi cyfweliad da heddiw, er fy mod yn anghytuno â'r llinell olaf—neu mae gennyf bryderon am y llinell olaf—pan ddywedodd.
'Rwy'n credu, ymhen blwyddyn',
meddai
'byddwn yn edrych yn ôl ar hyn ac yn meddwl ei fod yn llawer o ffỳs am ddim byd.'
Rwy'n credu bod hynny'n gwneud anghymwynas â'r ddeiseb hon, ac rwy'n credu ei fod yn gwneud anghymwynas â'r rhai ohonom sydd â phryderon, ac rwy'n teimlo bod yn rhaid i'r Gweinidog ateb y cwestiwn a godwyd gan Jack, ac a godwyd gan Llyr, nad yw'r broses eithriadau ar hyn o bryd yn mynd i ganiatáu cymhwyso'r eithriadau ar ôl cyflwyno'r terfyn, fel y dymunwn iddynt ei wneud. Nid wyf eisiau dod yn ôl at Lywodraeth Cymru, codi yn y Siambr hon a dweud bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud hyn yn anghywir; rwyf eisiau iddynt wneud hyn yn iawn nawr. Dyma gyfle'r Dirprwy Weinidog i wneud hynny.
Mae nifer o bobl sydd wedi ysgrifennu ataf, sy'n gwrthwynebu'r polisi, yn aml yn dechrau eu he-byst—naw gwaith allan o 10—gyda, 'Rwyf o blaid cymhwyso'r newid i ardaloedd preswyl ac ysgolion, ond rwy'n teimlo nad oes neb yn gwrando arnaf.' Yr hyn rwyf wedi'i ddweud wrth y bobl hynny yw, 'Os ydych chi'n teimlo bod angen cyfiawn dros ddychwelyd at 30 mya mewn rhai ardaloedd, fe wnaf ymweld â nhw gyda chi, ar ôl cyflwyno'r terfyn, ac fe farnaf drosof fy hun a ydynt yn cyd-fynd â'r polisi, ac os nad ydynt, fe wnaf yr ymgyrch honno ar eich rhan i'r cyngor.' Rwy'n ofni y byddaf yn cael fy rhwystro gan reoliadau Llywodraeth Cymru yn ddiweddarach. Rwyf angen sicrwydd gan y Dirprwy Weinidog na fydd hynny'n digwydd.
I'd also like to put on record my thanks to the over 20,000 people who signed the petition, making their voices heard and making sure this Senedd seeks to debate their concerns today, and I share Hefin David's frustration with the Minister's comments, describing the fact that it's a fuss over nothing. It's a fuss over something, and it's something that concerns, clearly, tens of thousands of people in Wales. Because, as we know, this default change to 20 mph will be one of the most significant visual changes that has happened in the period of devolution. It will impact people across the whole of Wales on a daily basis, and, as the Chairman of the Petitions Committee pointed out, my region of North Wales has a particular interest, as Buckley was one of the guinea pigs for the Welsh Government trials. To get an idea of the public feeling on the matter, I conducted a survey amongst residents in Buckley, where 97 per cent of the respondents—so, 97 per cent of people who'd had this experience of this 20 mph across the whole area—said that the trial had been a failure and they wanted it ditched. Residents cited all sorts of reasons as to why that was the case, and I haven't got the time to go into all that this afternoon.
But it's not, of course, only residents that thought the trial was a complete flop. As we've heard already today, the Minister forcing those changes through seems to agree with them. And Minister, I have to say, you are getting quite a reputation for being one of the most honest men in the Welsh Labour Party, because you did say that you did get it wrong—got it completely wrong—when it come to the Buckley trial, and I couldn't agree more. I'd like to also add that the policy itself is wrong as well, not just the cackhanded nature of the trial that took place in Buckley.
Additionally, Llywydd, I think it's also important to consider the unintended consequences of this measure, the knock-on effects being taken into consideration, and I'd be grateful to hear from the Deputy Minister as to what consideration, again, has been taken. For example, domiciliary care workers who need to use vehicles in order to see vulnerable patients, from one home to the next, often travelling within villages or between small towns, either they're going to have to see fewer of those vulnerable people to be supported, or they're going to have to work longer hours to satisfy this requirement. Another group of people, I think, who'll be impacted of course are delivery drivers, often on perhaps minimum wage, taking those packages across towns and villages, who have to meet strict time deadlines in order to make a living. They're going to be significantly impacted by this change. Another group of people, I think, who'll be significantly impacted are retained firefighters. We know retained firefighters have to travel to a fire station within a few minutes. The amount of space in which they can recruit retained firefighters is clearly going to be reduced. [Interruption.] Is that an intervention there, Llywydd?
Hoffwn innau hefyd gofnodi fy niolch i'r dros 20,000 o bobl a lofnododd y ddeiseb, gan sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed a bod y Senedd hon yn trafod eu pryderon heddiw, ac rwy'n rhannu rhwystredigaeth Hefin David ynghylch sylwadau'r Gweinidog, a ddywedodd ei fod yn llawer o ffỳs am ddim byd. Mae'n ffỳs am rywbeth, ac mae'n rhywbeth sy'n amlwg yn poeni degau o filoedd o bobl yng Nghymru. Oherwydd, fel y gwyddom, bydd y newid diofyn hwn i 20 mya yn un o'r newidiadau gweledol mwyaf arwyddocaol sydd wedi digwydd yng nghyfnod datganoli. Bydd yn effeithio ar bobl ar draws Cymru gyfan yn ddyddiol, ac fel y nododd Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, mae gan fy rhanbarth yng Ngogledd Cymru ddiddordeb arbennig yn y mater, gan fod Bwcle yn un o'r mannau profi ar gyfer treialon Llywodraeth Cymru. Er mwyn cael syniad o'r teimlad cyhoeddus ar y mater, cynhaliais arolwg ymhlith trigolion Bwcle, lle dywedodd 97 y cant o'r ymatebwyr—felly, 97 y cant o bobl a oedd wedi cael profiad o'r terfyn cyflymder 20 mya ar draws yr ardal gyfan—fod y treial wedi bod yn fethiant a'u bod eisiau cael gwared arno. Cyfeiriodd trigolion at bob math o resymau pam fod hynny'n wir, ac nid oes gennyf amser i drafod hynny i gyd y prynhawn yma.
Ond nid trigolion yn unig oedd yn credu bod y treial yn fethiant llwyr. Fel y clywsom eisoes heddiw, mae'n ymddangos bod y Gweinidog sy'n gorfodi'r newidiadau'n cytuno â nhw. A Weinidog, mae'n rhaid imi ddweud, rydych chi'n magu enw am fod yn un o'r dynion mwyaf gonest yn y Blaid Lafur yng Nghymru, oherwydd fe wnaethoch chi ddweud ichi wneud pethau'n anghywir—yn hollol anghywir—mewn perthynas â threial Bwcle, ac rwy'n cytuno'n llwyr. Hoffwn ychwanegu hefyd nad natur fwngleraidd y treial a gynhaliwyd ym Mwcle yn unig oedd yn anghywir, ond y polisi ei hun.
Yn ogystal, Lywydd, credaf ei bod hefyd yn bwysig ystyried canlyniadau anfwriadol y mesur hwn, yn ogystal â'r effeithiau canlyniadol, a byddwn yn falch o glywed gan y Dirprwy Weinidog pa bethau, unwaith eto, sydd wedi cael eu hystyried. Er enghraifft, gweithwyr gofal cartref sydd angen defnyddio cerbydau er mwyn teithio i weld cleifion sy'n agored i niwed, o un cartref i'r llall, gan deithio o fewn pentrefi'n aml, neu rhwng trefi bach, naill ai bydd yn rhaid iddynt gefnogi llai o'r bobl agored i niwed hyn, neu bydd yn rhaid iddynt weithio oriau hwy i fodloni'r gofyniad. Grŵp arall o bobl, rwy'n credu, a fydd yn cael eu heffeithio wrth gwrs yw gyrwyr danfon nwyddau, sy'n aml ar yr isafswm cyflog, sy'n danfon pecynnau ar draws trefi a phentrefi, ac sy'n gorfod bodloni terfynau amser llym er mwyn gwneud bywoliaeth. Byddant yn cael eu heffeithio'n sylweddol gan y newid hwn. Mae diffoddwyr tân wrth gefn yn grŵp arall o bobl yr effeithir arnynt sylweddol. Rydym yn gwybod bod yn rhaid i ddiffoddwyr tân wrth gefn deithio i orsaf dân o fewn ychydig funudau. Bydd faint o le fydd ganddynt ar gyfer recriwtio diffoddwyr tân wrth gefn yn amlwg yn llai. [Torri ar draws.] Ai ymyriad oedd hwnnw, Lywydd?
Yes. Are you taking an intervention? Yes.
Ie. A ydych chi'n derbyn ymyriad? Iawn.
Choosing the firefighters as an example is really undermining your case, because, if somebody is having to attend to a fire, it's a 999 call; clearly, they are going to be travelling at a lot more than 30 mph. And as for the timed visits between delivery drivers, it's the company that needs to change, because we cannot have people saying, 'Well, I've got to deliver this parcel quicker or I'm going to lose my job', when they might actually be running down a child. This is the cart before the horse.
Mae dewis y diffoddwyr tân fel enghraifft yn tanseilio'ch dadl, oherwydd os oes rhywun yn gorfod diffodd tân, mae'n alwad 999; yn amlwg, maent yn mynd i fod yn teithio’n llawer cyflymach na 30 mya. Ac o ran yr ymweliadau wedi'u hamseru rhwng gyrwyr danfon nwyddau, y cwmni sydd angen newid, gan na allwn gael pobl yn dweud, 'Wel, mae'n rhaid imi ddanfon y parsel hwn yn gyflymach neu byddaf yn colli fy swydd', pan allent daro plentyn. Rhoi’r drol o flaen y ceffyl yw hyn.
Talk about scaremongering; accusing delivery drivers of running down children, I think, is the epitome of scaremongering. And we talk about retained firefighters—very careful to talk about retained firefighters; they're a group of people who have to travel to a fire station, not when they're undertaking the 999 call itself. They're only allowed to choose people from a certain proximity, and that proximity will be reduced. It will be harder for retained firefighters to satisfy the needs of the fire service.
So, if you've got people working hard, day in and day out, the policy—which is going to be implemented, let's face it—will make their lives more difficult, and, ultimately, slows Wales down. Being put bluntly, this blanket 20 mph is anti-growth, anti-jobs, and makes the lives of people in Wales even harder. It should be ditched. Thank you very much.
Sôn am godi bwganod; credaf fod cyhuddo gyrwyr danfon nwyddau o daro plant â’u cerbydau yn enghraifft berffaith o godi bwganod. Ac rydym yn sôn am ddiffoddwyr tân wrth gefn—roeddwn yn ofalus iawn i sôn am ddiffoddwyr tân wrth gefn; maent yn grŵp o bobl sy'n gorfod teithio i orsaf dân, nid pan fyddant yn mynychu’r alwad 999 ei hun. Dim ond pobl o bellter penodol y caniateir iddynt ddewis, a bydd y pellter hwnnw'n cael ei leihau. Bydd yn anoddach i ddiffoddwyr tân wrth gefn fodloni anghenion y gwasanaeth tân.
Felly, os oes gennych bobl yn gweithio'n galed bob dydd, bydd y polisi—sy'n mynd i gael ei roi ar waith, gadewch inni wynebu’r peth—yn gwneud eu bywydau'n anoddach, ac yn y pen draw, yn arafu Cymru. Yn blwmp ac yn blaen, mae’r terfyn 20 mya cyffredinol hwn yn wrth-dwf, yn wrth-swyddi, ac yn gwneud bywydau pobl Cymru hyd yn oed yn anoddach. Dylid cael gwared arno. Diolch yn fawr iawn.
Accidents don't have to happen. I support the 20 mph adoption, of course, but I do want to thank the petitioners. It's really, really important that we have this process, and it's important that this is transparent and that we address some of the issues, if we can, that they've raised. So, I just wanted to look at two or three of the issues that have been raised by the petitioners.
Firstly, there is a little bit of concern around the research and the evaluation of 20 mph zones and limits and what they actually do produce. Well, I did a very quick search myself. The first widespread evaluation of the 20 mph zone was carried out in 1996, and it found that injuries and accidents were reduced by 60 per cent for adults, and for children, were reduced by 67 per cent. So, that's 1996. And then, in 2007, a review of 20 mph zones implemented in London found that they reduced injuries by 42 per cent, and fatal or serious accidents by 53 per cent. So, the research has been done; it is unequivocal. It saves lives, and it actually—to go to Natasha's point—helps our health services, because our health services then don't have to respond to these tragic situations.
I wanted to address a second issue, which is why are we looking at this without a referendum. Well, it's because we have to focus in on safety. Let's look at the change in seatbelt laws. That wasn't introduced via a referendum. That was introduced in 1983—can you believe it—in 1989, and 1991; gradually, it increased the use of seatbelts in cars, for drivers, front-seat drivers, and then back-seat drivers, and it actually saves lives. We know that the Road Safety Observatory said that seatbelts are 50 per cent effective at preventing fatal injuries for drivers. So, that is an absolute safety—[Interruption.] Of course I'll take an intervention.
Nid oes rhaid i ddamweiniau ddigwydd. Rwy’n cefnogi mabwysiadu’r terfyn 20 mya, wrth gwrs, ond hoffwn ddiolch i’r deisebwyr. Mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn cael y broses hon, ac mae'n bwysig fod hyn yn dryloyw a'n bod yn mynd i'r afael â rhai o'r materion y maent wedi'u codi, os gallwn. Felly, hoffwn edrych ar ddau neu dri o’r materion sydd wedi’u codi gan y deisebwyr.
Yn gyntaf, mae rhywfaint o bryder ynghylch yr ymchwil a'r gwerthusiad o barthau a therfynau 20 mya a'r hyn y maent yn ei gynhyrchu mewn gwirionedd. Wel, fe wneuthum chwiliad cyflym iawn fy hun. Cynhaliwyd y gwerthusiad eang cyntaf o barthau 20 mya ym 1996, a chanfu fod nifer yr anafiadau a damweiniau 60 y cant yn is i oedolion, ac i blant, 67 y cant yn is. Felly, dyna 1996. Ac yna, yn 2007, canfu adolygiad o barthau 20 mya a roddwyd ar waith yn Llundain eu bod wedi lleihau anafiadau 42 y cant, a damweiniau angheuol neu ddifrifol 53 y cant. Felly, mae’r ymchwil wedi’i wneud; mae'n ddiamwys. Mae'n achub bywydau, ac mewn gwirionedd—i ateb pwynt Natasha—mae'n helpu ein gwasanaethau iechyd, gan oes rhaid i'n gwasanaethau iechyd ymateb i'r sefyllfaoedd trasig hyn wedyn.
Roeddwn am fynd i’r afael ag ail fater, sef pam ein bod yn edrych ar hyn heb refferendwm. Wel, y rheswm am hynny yw am fod yn rhaid inni ganolbwyntio ar ddiogelwch. Gadewch inni edrych ar y newid yn y deddfau gwregysau diogelwch. Ni chyflwynwyd hynny drwy refferendwm. Cyflwynwyd hynny ym 1983—a allwch gredu hynny—ym 1989, a 1991; yn raddol, cynyddodd y defnydd o wregysau diogelwch mewn ceir, ar gyfer gyrwyr, teithwyr yn y sedd flaen, ac yna teithwyr yn y sedd ôl, ac mae hynny'n achub bywydau. Gwyddom fod yr Arsyllfa Diogelwch ar y Ffyrdd wedi dweud bod gwregysau diogelwch yn 50 y cant effeithiol am atal anafiadau angheuol i yrwyr. Felly, mae hynny'n sicr—[Torri ar draws.] Fe wnaf dderbyn ymyriad, wrth gwrs.
Thank you, Jane Dodds, for taking an intervention. And of course, we all want to see lives being saved. If that's the complete goal of what you're looking to achieve, do you not think that cars should drive at 1 mph then? Because, therefore, all lives would be saved completely there.
Diolch am dderbyn ymyriad, Jane Dodds. Ac wrth gwrs, mae pob un ohonom am weld bywydau'n cael eu hachub. Os mai dyna unig nod yr hyn rydych am ei gyflawni, onid ydych yn meddwl y dylai ceir yrru ar gyflymder o 1 mya felly? O wneud hynny byddai pob bywyd yn cael ei achub.
I'm going to carry on and not address that, because I really feel it's important that we look at the evidence that's produced by people who are experts in this. And that's what I've been reading, and it shows that lives are saved. So, really, we have to acknowledge that slower speeds actually save lives. Collisions involving vulnerable road users have a 97 per cent chance of survival at 20 mph. At 30 mph, that drops by 5 per cent. That is actual lives. It is so important that we look at this. Public Health Wales, they say the lowering of the speed limit to 20 mph will save an estimated six to 10 lives and between 1,200 and 2,000 casualties every year, at a cost to the health service of between £58 million and £94 million. Now, that is going to mean more nurses, more doctors.
I just want to pay tribute to the Deputy Minister. About six months ago, I listened in to a 90-minute phone-in to Radio Wales. I don't know if you remember it, but you were on it, I was going somewhere, there was a whole 90 minutes around your portfolio. Around 70 per cent of those calls, if I remember correctly, were about people wanting to complain about the 20 mph proposal, and, I have to say, you answered each one really clearly. You had the evidence to hand, and almost all of them left the call understanding the situation better. They may not have agreed, but they understood the reasons why the Welsh Government were actually introducing this.
So, maybe there is something around communication that needs to happen; that we need to be clearer, perhaps, with the public why this is being introduced and to ensure that people know the exemptions, and make sure that people know that this is about having a safer, healthier and a more livable Wales that actually means that we save lives and reduce injuries. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n mynd i barhau ac anwybyddu hynny, gan y teimlaf ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn edrych ar y dystiolaeth a gynhyrchir gan bobl sy'n arbenigo ar hyn. A dyna rwyf wedi bod yn ei ddarllen, ac mae'n dangos bod bywydau'n cael eu hachub. Felly, mae'n rhaid inni gydnabod bod cyflymderau arafach yn achub bywydau. Mae gan ddefnyddwyr ffyrdd agored i niwed 97 y cant o obaith o oroesi gwrthdrawiad ar gyflymder o 20 mya. Ar 30 mya, mae hynny'n gostwng i 5 y cant. Mae'r rheini'n fywydau go iawn. Mae mor bwysig ein bod yn edrych ar hyn. Dywed Iechyd Cyhoeddus Cymru y bydd gostwng y terfyn cyflymder i 20 mya yn achub oddeutu chwech i 10 o fywydau a rhwng 1,200 a 2,000 o anafusion y flwyddyn, ar gost o rhwng £58 miliwn a £94 miliwn i’r gwasanaeth iechyd. Nawr, mae hynny'n mynd i olygu mwy o nyrsys, mwy o feddygon.
Hoffwn dalu teyrnged i’r Dirprwy Weinidog. Oddeutu chwe mis yn ôl, gwrandewais ar raglen alwadau ffôn 90 munud ar Radio Wales. Nid wyf yn gwybod a ydych yn cofio, ond roeddech ar y rhaglen, roeddwn i'n mynd i rywle, ac roedd 90 munud cyfan ar eich portffolio. Roedd oddeutu 70 y cant o’r galwadau hynny, os cofiaf, yn bobl a oedd eisiau cwyno am y cynnig 20 mya, ac mae’n rhaid imi ddweud, fe wnaethoch ateb pob un yn glir iawn. Roedd gennych y dystiolaeth wrth law, ac roedd bron i bob un ohonynt yn deall y sefyllfa'n well erbyn diwedd yr alwad. Efallai nad oeddent yn cytuno, ond roeddent yn deall y rhesymau pam fod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno hyn.
Felly, efallai fod angen i rywbeth ddigwydd mewn perthynas â chyfathrebu; fod angen inni fod yn gliriach, efallai, gyda’r cyhoedd ynghylch pam fod hyn yn cael ei gyflwyno a sicrhau bod pobl yn gwybod am yr eithriadau, a sicrhau bod pobl yn gwybod bod hyn yn ymwneud â chael Cymru fwy diogel, iachach a brafiach i fyw ynddi, sy'n golygu ein bod yn achub bywydau ac yn lleihau anafiadau. Diolch yn fawr iawn.
When I was a cabinet member for Flintshire County Council up to May 2021, areas lobbied for 20 mph zones after seeing them being introduced across the border in Chester, including Saltney following a terrible accident involving a young person, and Mynydd Isa, which has large residential estates. It was suggested that Buckley be a pilot area and I asked for it to be extended to include Mynydd Isa, and also suggested Saltney as a pilot area following the lobbying. I was told that Saltney was rejected but Buckley was agreed by Welsh Government, including neighbouring Mynydd Isa. When Buckley agreed to be a pilot, it was believed that certain arterial routes could be exempt. It would be introduced outside schools, dense residential areas such as housing estates, but not along the main arterial routes. However, Welsh Government officials were strict about the exceptions criteria, and that meant that all the arterial roads had to be included, and that's how it's interpreted. There was more or less a blanket reduction to 20 mph.
Local authority officers were told it was for consistency, which they understood because local authority officers like everything to be black and white, so they understand how criteria can be applied. There has been a shift now following the pilots, so there will not be a blanket 20 mph for all current 30 mph roads, and there is more flexibility for local authorities to make roads back up to 30 mph under a single traffic restriction Order if they can prove they are not used by pedestrians and cyclists. However, I'm told that the criteria are still too strict to permit flexibility, and many of the arterial routes have pavements and street lighting, so perhaps the criteria need to be changed. I think the issue also is that local authorities are worried about the liability falling to them as well if they increase a road back up to 30 mph against the criteria, and there's an accident. So, that needs to be dealt with.
I believe that we should have had better partnership working between Welsh Government and local government, as there has recently been during the current public bus transport emergency, which I do commend. Statutory consultations with the public do take a lot of resources and time, and when Flintshire did a county-wide speed limit review when I was a cabinet member, years ago, it took approximately two years just to consult, advertise and address all the objections, because some people wanted a 40 mph, where they didn't, et cetera, et cetera. And then they had to do some minor adjustments later, so it does take a lot of time to do.
I'm told that putting the signs up just for Buckley, the pilot area, took six weeks and a lot of overtime. Some roadworks and road markings may need to take place as well. Resources are so scarce in councils there's a lack of highway technical officers, experts who can draw up traffic regulation orders, do community consultations and respond to objections. There’s a lack of operatives, as many operate on a skeletal staff now following a decade of austerity and inflationary pressures, so agency staff have to be brought in. I believe that there is some funding to help with that, but I’m just not sure at the moment. But to do all the changes within the deadline of September across counties may be very difficult. The same technical teams delivering this are trying to apply for active travel funding, which is arduous, as well as deliver the schemes, so resource is stretched. I’ve noticed that the only exemptions already showing on the map in Flintshire are the Buckley ones, and Flintshire has got a lot more roads to look at before September.
I hope, going forward, the Deputy Minister recognises the need to listen to local government and work in partnership going forward on this issue and others, as he did with the current public bus transport. Thank you.
Pan oeddwn yn aelod o gabinet Cyngor Sir y Fflint hyd at fis Mai 2021, bu ardaloedd yn lobïo am barthau 20 mya ar ôl eu gweld yn cael eu cyflwyno dros y ffin yng Nghaer, gan gynnwys yn Saltney yn dilyn damwain ofnadwy, a Mynydd Isa, lle ceir ystadau preswyl mawr. Awgrymwyd y dylai Bwcle fod yn ardal beilot, a gofynnais am ymestyn yr ardal i gynnwys Mynydd Isa, ac awgrymais Saltney hefyd fel ardal beilot yn dilyn y lobïo. Dywedwyd wrthyf fod Saltney wedi'i wrthod, ond cytunodd Llywodraeth Cymru ar Fwcle, gan gynnwys ardal gyfagos Mynydd Isa. Pan gytunodd Bwcle i fod yn ardal beilot, y gred oedd y gellid eithrio rhai ffyrdd prifwythiennol. Byddai'r terfyn yn cael ei gyflwyno y tu allan i ysgolion, ardaloedd preswyl poblog fel ystadau tai, ond nid ar hyd y ffyrdd prifwythiennol. Fodd bynnag, roedd swyddogion Llywodraeth Cymru yn llym ynghylch y meini prawf ar gyfer eithriadau, a golygai hynny fod yn rhaid cynnwys yr holl ffyrdd prifwythiennol, a dyna sut y’i dehonglir. Cafwyd gostyngiad cyffredinol, fwy neu lai, i 20 mya.
Dywedwyd wrth swyddogion yr awdurdodau lleol fod hyn yn digwydd er cysondeb, ac roeddent yn deall hynny, gan fod swyddogion awdurdodau lleol yn hoffi i bopeth fod yn ddu a gwyn, fel eu bod yn deall sut y gellir cymhwyso'r meini prawf. Mae newid wedi bod bellach yn dilyn y cynlluniau peilot, felly ni fydd terfyn cyffredinol o 20 mya ar gyfer yr holl ffyrdd sy'n 30 mya ar hyn o bryd, ac mae mwy o hyblygrwydd i awdurdodau lleol godi ffyrdd yn ôl i 30 mya o dan un Gorchymyn cyfyngu traffig os gallant brofi nad ydynt yn cael eu defnyddio gan gerddwyr a beicwyr. Fodd bynnag, dywedir wrthyf fod y meini prawf yn dal yn rhy gaeth i ganiatáu hyblygrwydd, ac mae gan lawer o'r ffyrdd prifwythiennol balmentydd a goleuadau stryd, felly efallai fod angen newid y meini prawf. Credaf mai'r broblem hefyd yw bod awdurdodau lleol yn poeni am yr atebolrwydd pe byddent yn codi ffordd yn ôl i 30 mya yn erbyn y meini prawf, a bod damwain yn digwydd. Felly, mae angen mynd i'r afael â hynny.
Credaf y dylai Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol fod wedi gweithio'n well mewn partneriaeth yn well, fel y cafwyd yn ddiweddar yn ystod yr argyfwng trafnidiaeth bysiau cyhoeddus presennol, ac rwy'n canmol hynny. Mae ymgynghoriadau statudol â’r cyhoedd yn draul ar adnoddau ac amser, a phan gynhaliodd sir y Fflint adolygiad o derfynau cyflymder ar draws y sir gyfan pan oeddwn yn aelod cabinet, flynyddoedd yn ôl, cymerodd oddeutu dwy flynedd i ymgynghori, hysbysebu a mynd i’r afael â’r holl wrthwynebiadau, gan fod rhai pobl yn dymuno cael terfynau 40 mya, lle nad oeddent am eu cael, ac ati. Ac yna, bu'n rhaid iddynt wneud rhai mân addasiadau yn ddiweddarach, felly mae'n cymryd llawer o amser i'w wneud.
Dywedir wrthyf fod gosod yr arwyddion ar gyfer Bwcle yn unig, sef yr ardal beilot, wedi cymryd chwe wythnos a llawer o oramser. Efallai y bydd angen gwneud rhywfaint o waith ffordd a marciau ffordd hefyd. Mae adnoddau mor brin mewn cynghorau fel bod prinder swyddogion technegol priffyrdd, arbenigwyr sy'n gallu llunio gorchmynion rheoli traffig, cynnal ymgynghoriadau cymunedol ac ymateb i wrthwynebiadau. Mae diffyg gweithwyr, gan fod llawer yn gweithredu ar ychydig iawn o staff bellach, yn dilyn degawd o gyni a phwysau chwyddiant, felly mae'n rhaid dibynnu ar staff asiantaeth. Credaf fod rhywfaint o arian ar gael i helpu gyda hynny, ond nid wyf yn sicr ar hyn o bryd. Ond gallai fod yn anodd iawn gwneud yr holl newidiadau ar draws y siroedd cyn y terfyn amser ym mis Medi. Mae’r un timau technegol sy’n cyflawni hyn yn ceisio gwneud cais am gyllid teithio llesol, sy’n llafurus, yn ogystal â chyflawni’r cynlluniau, felly mae'r adnoddau o dan bwysau. Rwyf wedi sylwi mai'r unig eithriadau sydd eisoes ar y map yn sir y Fflint yw'r rhai ym Mwcle, ac mae gan sir y Fflint lawer mwy o ffyrdd i edrych arnynt cyn mis Medi.
Wrth symud ymlaen, rwy'n gobeithio bod y Dirprwy Weinidog yn cydnabod yr angen i wrando ar lywodraeth leol ac i weithio mewn partneriaeth wrth symud ymlaen ar y mater hwn ac eraill, fel y gwnaeth gyda’r mater trafnidiaeth bysiau cyhoeddus presennol. Diolch.
A number of us—I'm sure all of us—will have had quite a lot of correspondence from constituents, and people who are not our constituents in Wales, about the prospect of a default 20 mph speed limit, and in those e-mails will be thousands of reasons as to why this shouldn’t proceed, but I will condense it down in the short amount of time that I will take, Llywydd, down to 20—20 mph, 20 reasons.
First of all, the public don’t want it. As we heard from the Chair of the Petitions Committee, Jack Sargeant, more than 20,000 people signed this petition before it was agreed to be stopped, and we know that other—[Interruption.] Sorry, Jenny, let me make progress. And the second point I’d say is that we know that more than 58,000 people signed a change.org petition, and we know from Natasha Asghar there are other petitions as well. Thirdly, the Welsh Government’s own consultation on this showed that 53 per cent of people opposed these changes. And fourth: why? Why? Because we know one of the reasons is that people are worried about increased journey times, frustrating for road users, potentially dangerous, and damaging for our economy.
But we come back to cost. Fifth: £32 million will be spent on a scheme when the Government is failing to fund public transport and other areas. Six: we’ve seen the reduction in average speed could result in that positive financial return over 30 years of around £25 million, but that’s £7 million less than the £32 million being spent on the scheme in the first place. Jenny, did you want to come in.
Bydd sawl un ohonom—pob un ohonom, rwy’n siŵr—wedi cael cryn dipyn o ohebiaeth gan etholwyr, a phobl nad ydynt yn etholwyr i ni yng Nghymru, ynghylch y posibilrwydd o derfyn cyflymder diofyn o 20 mya, ac yn yr e-byst hynny, bydd miloedd o resymau pam na ddylai hyn ddigwydd, ond rwyf am eu crynhoi, yn yr amser byr sydd gennyf, Lywydd, i lawr i 20—20 mya, 20 rheswm.
Yn gyntaf oll, nid yw'r cyhoedd eisiau'r terfyn hwn. Fel y clywsom gan Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau, Jack Sargeant, llofnododd mwy na 20,000 o bobl y ddeiseb cyn y cytunwyd i'w chau, a gwyddom fod eraill—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, Jenny, gadewch imi wneud cynnydd. A'r ail bwynt yr hoffwn ei wneud yw y gwyddom fod mwy na 58,000 o bobl wedi llofnodi deiseb ar change.org, a gwyddom gan Natasha Asghar fod deisebau eraill hefyd. Yn drydydd, dangosodd ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ei hun ar hyn fod 53 y cant o bobl yn gwrthwynebu’r newidiadau hyn. Ac yn bedwerydd: pam? Pam? Oherwydd gwyddom mai un o'r rhesymau yw bod pobl yn poeni am amseroedd teithio cynyddol, rhwystredigaeth i ddefnyddwyr ffyrdd, gallai fod yn beryglus, ac mae'n niweidiol i'n heconomi.
Ond down yn ôl at y gost. Yn bumed: bydd £32 miliwn yn cael ei wario ar gynllun pan fo'r Llywodraeth yn methu ariannu trafnidiaeth gyhoeddus a meysydd eraill. Chwech: rydym wedi gweld y gallai’r gostyngiad mewn cyflymder cyfartalog arwain at enillion ariannol cadarnhaol o oddeutu £25 miliwn dros 30 mlynedd, ond mae hynny £7 miliwn yn llai na’r £32 miliwn sy’n cael ei wario ar y cynllun yn y lle cyntaf. Jenny, roeddech am wneud ymyriad.
Yes, I would just say, on the public not supporting this, certainly I can only represent my own constituents, but I can say there's overwhelming support in an urban place like Cardiff for increasing road safety by having a default 20 mph on most residential roads. Frankly, not many people are travelling more than 20 mph because that's the number of people who are congesting our roads. Therefore, you have to recognise that, in residential areas, there is a huge amount of support for making our roads safer.
Hoffwn ddweud, ar y syniad nad yw'r cyhoedd yn cefnogi hyn, yn sicr, ni allaf ond cynrychioli fy etholwyr fy hun, ond gallaf ddweud bod cefnogaeth aruthrol mewn lle trefol fel Caerdydd i gynyddu diogelwch ar y ffyrdd drwy gael terfyn diofyn o 20 mya ar y rhan fwyaf o ffyrdd preswyl. A dweud y gwir, nid oes llawer o bobl yn teithio'n gyflymach nag 20 mya, oherwydd y tagfeydd ar ein ffyrdd. Felly, mae’n rhaid ichi gydnabod, mewn ardaloedd preswyl, fod llawer iawn o gefnogaeth i wneud ein ffyrdd yn fwy diogel.
I understand your point, Jenny, and thank you for the intervention, but I would remind you, representing Cardiff Central, that your constituents may not represent the country as a whole. This is a Welsh Government with a one-size-fits-all approach of a default 20 mph scheme for the whole country, and that's why it's inappropriate.
We've heard from a number of Members about Buckley, and I had correspondence coming in from Buckley even though I obviously do not represent that area. I know that 46,000 signatures alone were collected in the separate petition in Buckley. And, eight: the Deputy Minister acknowledged that he made a mistake in Buckley. And, nine: there's a story in Buckley saying that 20 mph could lead to increased road rage incidents.
Point 10: somewhere else this was being trialled was in Belfast, and the Queen's University Belfast report suggested that there was no significant statistical difference one year on from the implementation of those 20 mph schemes. The Department for Transport—point 11—in 2011, said that there was an increase in road traffic accidents on 20 mph roads over time. Point 12: the UK Government public health summary of evidence said that
'Blanket 20 mph limits may contribute to dangerous driving on certain roads'.
We know, 13, a report from Cambridgeshire County Council said that a lower speed limit
'can lead to an increase in poorly judged overtaking',
which puts road users like cyclists at risk. Fourteen: 84 per cent of people in Welsh Government's summary of responses on the matter reported they feel safe in residential areas in terms of travelling under the status quo, so the change is not needed. Fifteen: in Islington council, as we've heard already, in places where it has been piloted, the average speed drops by just 1 mph. Sixteen: installing speed limit signs without traffic-calming features is likely to have a minimal impact, unless they are enforced; that, again, is from the public health summary of evidence by the UK Government. Seventeen: there's good evidence that 20 mph zones with traffic-calming measures reduce speed to an average above 20 mph.
And if we're worried about the environment, because that is what this is dressed up in, I'd direct you to point 18: there's no guarantee that speed reduction will reduce air pollution; that's the Department for Transport saying that. In point 19, the UK Government also say that particulate emission is likely to be reduced, while it's unlikely that nitrous oxide or carbon dioxide levels are affected either way by speed reduction. And finally, point 20: if the Welsh Government were serious about the environmental benefits of transport, they would've invested in electric vehicle charging points, but they've completely failed to do that. So, we know that Labour's one-size-fits-all policy is anti-car, anti-commuter and anti-economy.
Rwy’n deall eich pwynt, Jenny, a diolch am eich ymyriad, ond rwy'n eich atgoffa, a chithau'n cynrychioli Canol Caerdydd, efallai nad yw eich etholwyr yn cynrychioli’r wlad yn ei chyfanrwydd. Dyma Lywodraeth Cymru ag un dull addas i bawb, gyda chynllun ar gyfer terfyn diofyn o 20 mya ar gyfer y wlad gyfan, a dyna pam ei fod yn amhriodol.
Rydym wedi clywed gan nifer o Aelodau am Fwcle, a chefais ohebiaeth o Fwcle, er nad wyf yn cynrychioli’r ardal honno wrth gwrs. Gwn fod 46,000 o lofnodion wedi’u casglu yn y ddeiseb ar wahân ym Mwcle. Ac wyth: mae'r Dirprwy Weinidog wedi cydnabod ei fod wedi gwneud camgymeriad ym Mwcle. A naw: mae stori ym Mwcle sy'n dweud y gallai terfyn o 20 mya arwain at fwy o ddigwyddiadau cythraul gyrru.
Pwynt 10: man arall lle treialwyd hyn oedd Belfast, ac awgrymodd adroddiad Prifysgol y Frenhines, Belfast nad oedd unrhyw wahaniaeth ystadegol arwyddocaol flwyddyn ar ôl rhoi'r cynlluniau 20 mya hynny ar waith. Dywedodd yr Adran Drafnidiaeth—pwynt 11—yn 2011, fod cynnydd mewn damweiniau traffig ar ffyrdd 20 mya dros amser. Pwynt 12: dywedodd crynodeb o dystiolaeth iechyd y cyhoedd Llywodraeth y DU
'gall terfynau cyffredinol o 20 mya gyfrannu at yrru'n beryglus ar rai ffyrdd'.
Rhif 13, fe wyddom i adroddiad gan Gyngor Sir Swydd Gaergrawnt nodi bod terfynau cyflymder is
'yn gallu arwain at gynnydd mewn goddiweddyd byrbwyll',
sy'n peryglu defnyddwyr ffyrdd fel beicwyr. Rhif 14: dywedodd 84 y cant o’r bobl yng nghrynodeb Llywodraeth Cymru o ymatebion i’r mater eu bod yn teimlo’n ddiogel mewn ardaloedd preswyl yn teithio o dan y status quo, felly nid oes angen y newid. Rhif 15: yng nghyngor Islington, fel y clywsom eisoes, mewn mannau lle mae hyn wedi’i dreialu, mae’r cyflymder cyfartalog yn gostwng 1 mya yn unig. Rhif 16: mae gosod arwyddion terfynau cyflymder heb fesurau gostegu traffig yn debygol o gael effaith fach iawn, oni bai eu bod yn cael eu gorfodi; daw hynny, unwaith eto, o’r crynodeb o dystiolaeth iechyd y cyhoedd gan Lywodraeth y DU. Rhif 17: ceir tystiolaeth dda fod parthau 20 mya gyda mesurau gostegu traffig yn lleihau cyflymder i gyfartaledd o dros 20 mya.
Ac os ydym yn poeni am yr amgylchedd, gan mai dyna'r rheswm a roddir dros hyn, rwyf am eich cyfeirio at bwynt 18: nid oes unrhyw sicrwydd y bydd lleihau cyflymderau'n lleihau llygredd aer; mae'r Adran Drafnidiaeth wedi dweud hynny. Ym mhwynt 19, mae Llywodraeth y DU hefyd yn dweud bod lefel allyriadau gronynnol yn debygol o leihau, ond ei bod yn annhebygol y bydd lefelau ocsid nitrus neu garbon deuocsid yn cael eu heffeithio y naill ffordd na’r llall drwy leihau cyflymderau. Ac yn olaf, pwynt 20: pe bai Llywodraeth Cymru o ddifrif am fanteision amgylcheddol trafnidiaeth, byddent wedi buddsoddi mewn pwyntiau gwefru cerbydau trydan, ond maent wedi methu’n llwyr â gwneud hynny. Felly, gwyddom fod polisi un dull addas i bawb Llafur yn wrth-geir, yn wrth-gymudwyr ac yn wrth-economi.
As others have, I welcome our petitions system, Llywydd, and this debate today, which is important and should be happening, because, obviously, this is a very significant change. It is a change that I very much welcome and have long supported. I believe that the case for that change is very well made over a period of time, and this isn't something that's had a brief gestation period; it's something that's been worked up over quite an extended length of time, and rightly so.
Many have talked about the road safety benefits, and I do believe that they're beyond question, despite what others have said. The experience in Spain, for example, shows a 20 per cent reduction in deaths on urban roads since they've had their reduction in speeds similar, although a lower speed, to what we propose here in Wales. In London, there was 25 per cent reduction in deaths and serious injuries, as detailed by Transport for London. There are many other examples, which other Members have touched upon.
As other Members have mentioned, I've had experience of constituents who have lost children on urban roads supporting this policy with great passion and feeling, as you would expect given those family tragedies. We do not want to see any more of those deaths—preventable deaths—on our inner-urban roads. So, the road safety aspect is hugely important in driving this policy, but there are very many other benefits, Llywydd. It will allow our communities to reclaim our streets for active travel, for example, to allow elderly people, primary school-aged children and people with disabilities to get out and about more and make those communities much more living communities, with all of the benefits that that brings.
I think it is very disingenuous, Llywydd, to hear Natasha Asghar bandying about the term 'blanket ban', when we all know that that is not what is happening or what is proposed. [Interruption.] No, it's not. It's a default policy that's proposed, Llywydd, so that whereas previously there would be a default 30 mph speed limit and traffic orders could be taken forward to make it 20 mph, that will now be reversed. I'm sorry if Natasha Asghar can't accept that, because that is factual—that is factual.
In the Monmouthshire County Council area, within the area that Natasha Asghar represents, we've seen an example of the fact that it's not a blanket ban, because there was a pilot scheme and that pilot scheme was tweaked. There was local concern on a stretch of the B4245 in Caldicot, and in response to that the pilot was changed so that a length of that road was taken out of the pilot. Now, Monmouthshire County Council is proposing a further tweak, which they will take forward on that stretch of road. So, you know, I'm sorry if Natasha Asghar isn't up to speed with what's happening in her own area, but she is being very disingenuous, at the very least, Llywydd.
My experience is that it is perfectly possible for a local authority to tweak this policy and to respond to public concern. I accept what people have said—that sometimes, in some areas of Wales, obviously, the communication, perhaps, between the Welsh Government, local authorities and local communities hasn't been everything that it should be. When is a significant policy change ever implemented without the need to tweak and to learn lessons? That's why we had the pilots and, no doubt, even though we've had those pilots, there will be a need for further tweaks and further change as we implement this policy. We've heard the Deputy Minister accept that on numerous occasions in setting out the Welsh Government's thinking. So, yes, it's important to get it right, and we must ensure that those communications between the Welsh Government, local authorities and communities are everything that they need to be, but it's the right policy for the right reasons—road safety paramount amongst them—and it's going to be a hugely beneficial change for our communities here in Wales.
Fel y mae eraill wedi’i wneud, rwy'n croesawu ein system ddeisebau, Lywydd, a’r ddadl hon heddiw, sy’n bwysig, ac y dylid ei chael, oherwydd yn amlwg, mae hwn yn newid sylweddol iawn. Mae’n newid rwy'n ei groesawu’n fawr ac rwyf wedi’i gefnogi ers tro. Credaf fod yr achos dros y newid wedi’i ddadlau'n dda iawn dros gyfnod o amser, ac nid yw hyn yn rhywbeth sydd wedi'i gynllunio'n frysiog; mae'n rhywbeth sydd wedi'i ddatblygu dros gyfnod eithaf hir o amser, ac yn gwbl briodol felly.
Mae sawl un wedi sôn am fanteision diogelwch ar y ffyrdd, a chredaf eu bod y tu hwnt i amheuaeth, er gwaethaf yr hyn y mae eraill wedi’i ddweud. Mae'r profiad yn Sbaen, er enghraifft, yn dangos gostyngiad o 20 y cant mewn marwolaethau ar ffyrdd trefol ers iddynt gael gostyngiad tebyg, er i gyflymder is na'r hyn a gynigiwn yma yng Nghymru. Yn Llundain, bu gostyngiad o 25 y cant mewn marwolaethau ac anafiadau difrifol, fel y mae Transport for London yn manylu. Ceir llawer o enghreifftiau eraill y mae Aelodau eraill wedi eu crybwyll.
Fel y mae Aelodau eraill wedi sôn, rwyf wedi cael profiad o etholwyr sydd wedi colli plant ar ffyrdd trefol yn cefnogi’r polisi hwn gydag angerdd a theimlad, fel y byddech yn ei ddisgwyl o ystyried y trasiedïau teuluol hynny. Nid ydym am weld rhagor o’r marwolaethau hynny—marwolaethau y gellir eu hatal—ar ein ffyrdd trefol mewnol. Felly, mae’r agwedd diogelwch ar y ffyrdd yn hynod bwysig o ran llywio’r polisi hwn, ond mae llawer iawn o fanteision eraill, Lywydd. Bydd yn caniatáu i’n cymunedau adennill ein strydoedd ar gyfer teithio llesol, er enghraifft, i ganiatáu i’r henoed, plant ysgol gynradd a phobl ag anableddau fynd allan yn amlach a gwneud y cymunedau hynny’n gymunedau llawer mwy byw, gyda’r holl fanteision a ddaw yn sgil hynny.
Lywydd, credaf fod Natasha Asghar yn anonest yn defnyddio'r term ‘gwaharddiad cyffredinol’, a ninnau i gyd yn gwybod nad dyna sy’n digwydd ac nad dyna yw’r hyn a gynigir. [Torri ar draws.] Na, nid dyna ydyw. Polisi diofyn sy'n cael ei gynnig, Lywydd, lle, yn y gorffennol, byddai terfyn cyflymder diofyn o 30 mya, a gellid defnyddio gorchmynion traffig i'w newid i 20 mya, a bydd hynny bellach yn cael ei wrthdroi. Mae'n ddrwg gennyf os na all Natasha Asghar dderbyn hynny, gan fod hynny'n ffaith—mae'n ffaith.
Yn ardal Cyngor Sir Fynwy, yn yr ardal y mae Natasha Asghar yn ei chynrychioli, rydym wedi gweld enghraifft o’r ffaith nad yw’n waharddiad cyffredinol, gan y bu cynllun peilot yno, ac addaswyd y cynllun peilot hwnnw. Roedd pryder lleol ar ran o’r B4245 yng Nghil-y-coed, ac mewn ymateb i hynny, newidiwyd y cynllun peilot fel bod rhan o’r ffordd honno’n cael ei thynnu allan o’r cynllun peilot. Nawr, mae Cyngor Sir Fynwy yn cynnig newid pellach, y byddant yn ei wneud ar y rhan honno o'r ffordd. Felly, mae'n ddrwg gennyf os nad yw Natasha Asghar yn deall yr hyn sy'n digwydd yn ei hardal ei hun, ond mae'n bod yn anonest, a dweud y lleiaf, Lywydd.
Fy mhrofiad i yw ei bod yn gwbl bosibl i awdurdod lleol addasu’r polisi hwn ac ymateb i bryderon y cyhoedd. Rwy’n derbyn yr hyn y mae pobl wedi’i ddweud—efallai nad yw’r cyfathrebu, weithiau, mewn rhai ardaloedd o Gymru, rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a chymunedau lleol wedi bod cystal ag y gallai fod. Pryd mae newid polisi sylweddol fyth yn cael ei weithredu heb yr angen i addasu a dysgu gwersi? Dyna pam y cawsom y cynlluniau peilot, a heb os, er ein bod wedi cael y cynlluniau peilot hynny, bydd angen newidiadau pellach wrth inni roi’r polisi hwn ar waith. Rydym wedi clywed y Dirprwy Weinidog yn derbyn hynny ar sawl achlysur wrth nodi safbwynt Llywodraeth Cymru. Felly, mae'n bwysig gwneud pethau'n iawn, ac mae'n rhaid inni sicrhau bod y cyfathrebu rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a chymunedau cystal ag y gall fod, ond dyma'r polisi cywir am y rhesymau cywir—diogelwch ar y ffyrdd yw'r pwysicaf ohonynt—ac mae'n mynd i fod yn newid hynod fuddiol i'n cymunedau yma yng Nghymru.
This petition, as we've heard, was closed early. Its 21,920 signatures would otherwise have risen far higher. A better indication is provided by the petition to 'Stop the Welsh Govt imposing blanket 20mph speed limits', launched in Buckley, Flintshire, selected by the Welsh Government as one of eight pilot areas to trial a default 20 mph speed limit, which had reached 58,546 signatures by lunchtime today, including 84 added just this morning. This reflects the real lived experience of people living in the north Wales pilot area feeling sidestepped by the Deputy Minister who selected it.
The 60 per cent support claimed by the Deputy Minister, we understand, was polled before the pilots went live, and his fig leaf of an exceptions policy leaves councils with extremely limited discretion. Labour councillors have told me that. He ignored all research challenging his claim the default 20 mph speed limit will reduce casualties. In pursuit, as we've heard, of evidence-based road safety policies, the UK Department for Transport published an authoritative independent 20 mph research study in November 2018 that found no significant safety outcome in terms of collisions and casualties in residential areas. Following this, as we've heard, a 2022 study from Queen's University Belfast, Edinburgh university and the University of Cambridge found that reducing speed limits from 30 mph to 20 mph has had 'little impact' on road safety.
The Minister has previously quoted police records of road accidents for 2021 that showed that 53 per cent of all road accidents happened on 30 mph roads. The same figures show that 3 per cent of all road accidents occur on 20 mph roads. Transport for Wales data estimates that the change will increase 20 mph speed limits from 2.5 per cent to 36.9 per cent of roads in Wales, whilst reducing 30 mph speed limits from 37.4 per cent to 3 per cent. This would mean that the accident rate on 20 mph roads would approach 50 per cent whilst falling to 4.2 per cent on 30 mph roads.
The flood of e-mails I've received from residents of pilot town Buckley up to this morning has included, 'Many of these roads are busy access roads on steep hills. The lorries are struggling to get up the hills in such a low gear, and sticking to such a low speed downhill is hard on the brakes.' A cyclist wrote—one of many, actually—'Instead of overtaking and getting out of the way, these cars, vans and lorries will be driving close behind, in front or alongside me. This has not been thought through.' Another resident said, 'It's doing the opposite of what it's supposedly set out to do. There's more pollution with cars chugging around in lower gears, people pay less attention to the road, and more on the speedometer, leading to incidents on roads that previously had none.' And, as another said this weekend, 'The so-called default scheme is a mistake, resulting in bad driving, near misses and increased pollution.'
I speak as the father and grandfather of Buckley residents who accept the benefit of this on certain residential estates, but totally oppose what they perceive to be the quasi-blanket approach thus far adopted. Those people and their neighbours want to be heard. Diolch yn fawr.
Caewyd y ddeiseb hon yn gynnar, fel y clywsom. Byddai wedi cael llawer mwy na 21,920 o lofnodion fel arall. Ceir syniad gwell yn y ddeiseb 'Stop the Welsh Govt imposing blanket 20mph speed limits', a lansiwyd ym Mwcle, sir y Fflint, un o'r wyth ardal beilot a ddewiswyd gan Lywodraeth Cymru i dreialu terfyn cyflymder diofyn o 20 mya, a oedd wedi cyrraedd 58,546 o lofnodion erbyn amser cinio heddiw, gan gynnwys 84 a ychwanegwyd y bore yma. Mae hyn yn adlewyrchu profiadau bobl sy'n byw yn yr ardal beilot yng ngogledd Cymru, sy'n teimlo eu bod wedi cael eu diystyru gan y Dirprwy Weinidog a'i dewisodd.
Deallwn fod y gefnogaeth o 60 y cant y mae'r Dirprwy Weinidog yn ei chrybwyll yn dyddio o adeg cyn i’r cynlluniau peilot ddechrau, ac nid yw ei ffasâd o bolisi eithriadau yn rhoi fawr ddim disgresiwn i gynghorau. Mae cynghorwyr Llafur wedi dweud hynny wrthyf. Anwybyddodd yr holl waith ymchwil a oedd yn herio ei honiad y byddai'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yn lleihau'r nifer o anafusion. Wrth fynd ar drywydd polisïau diogelwch ar y ffyrdd sy’n seiliedig ar dystiolaeth, fel y clywsom, ym mis Tachwedd 2018, cyhoeddodd Adran Drafnidiaeth y DU astudiaeth ymchwil awdurdodol ac annibynnol o derfynau 20 mya na chanfu unrhyw ganlyniad diogelwch arwyddocaol mwn perthynas â gwrthdrawiadau ac anafiadau mewn ardaloedd preswyl. Yn dilyn hyn, fel y clywsom, canfu astudiaeth yn 2022 gan Brifysgol y Frenhines, Belfast, Prifysgol Caeredin a Phrifysgol Caergrawnt, mai 'ychydig o effaith' y mae gostwng terfynau cyflymder o 30 mya i 20 mya wedi'i chael ar ddiogelwch ffyrdd.
Mae’r Gweinidog wedi dyfynnu ffigurau'r heddlu ar gyfer damweiniau ar y ffyrdd yn 2021 a ddangosai fod 53 y cant o’r holl ddamweiniau ar y ffyrdd wedi digwydd ar ffyrdd 30 mya. Mae’r un ffigurau’n dangos bod 3 y cant o’r holl ddamweiniau ar y ffyrdd yn digwydd ar ffyrdd 20 mya. Mae data Trafnidiaeth Cymru yn amcangyfrif y bydd y newid yn cynyddu nifer y terfynau cyflymder 20 mya o 2.5 y cant i 36.9 y cant o ffyrdd Cymru, ac yn lleihau nifer y terfynau cyflymder 30 mya o 37.4 y cant i 3 y cant. Byddai hyn yn golygu y byddai’r gyfradd ddamweiniau ar ffyrdd 20 mya yn agosáu at 50 y cant, ac yn gostwng i 4.2 y cant ar ffyrdd 30 mya.
Mae'r llu o e-byst rwyf wedi'u derbyn gan drigolion tref beilot Bwcle hyd at y bore yma wedi cynnwys, 'Mae llawer o'r ffyrdd hyn yn ffyrdd mynediad prysur ar fryniau serth. Mae'r lorïau'n ei chael hi'n anodd mynd i fyny'r bryniau mewn gêr mor isel, ac mae cadw at gyflymder mor isel wrth fynd i lawr rhiwiau'n straen ar y breciau.' Ysgrifennodd beiciwr—un o lawer, a dweud y gwir—'Yn hytrach na goddiweddyd a mynd allan o'r ffordd, bydd y ceir, y faniau a'r lorïau hyn yn gyrru'n agos y tu ôl i mi, o fy mlaen neu ochr yn ochr â mi. Nid yw hyn wedi cael ei ystyried yn ddigon manwl.' Dywedodd un arall o'r trigolion, 'Mae'n gwneud y gwrthwyneb i'r hyn y bwriedir iddo'i wneud. Mae mwy o lygredd gyda cheir yn pwffian mynd mewn gerau is, mae pobl yn talu llai o sylw i'r ffordd, a mwy o sylw i'r cloc cyflymder, gan arwain at ddigwyddiadau ar ffyrdd lle nad oeddent yn arfer digwydd.' Ac fel y dywedodd un arall y penwythnos hwn, 'Camgymeriad yw'r cynllun diofyn, fel y'i gelwir, sy'n arwain at yrru gwael, damweiniau fu bron â digwydd a mwy o lygredd.'
Rwy'n siarad fel tad a thaid i drigolion Bwcle sy’n derbyn budd hyn ar rai ystadau preswyl, ond sy'n llwyr wrthwynebu’r dull lled-gyffredinol, yn eu barn nhw, a fabwysiadwyd hyd yma. Mae’r bobl hynny a’u cymdogion eisiau cael eu clywed. Diolch yn fawr.
Y Dirprwy Weinidog nawr i gyfrannu i'r ddadl. Lee Waters.
The Deputy Minister to contribute to the debate. Lee Waters.
Thank you to everybody who has contributed to the debate, and to the petitioners. I agree with the comments that it is very healthy that there is a mechanism where there is strong feeling for that to be brought to the Senedd for us to debate.
Let me just begin by addressing the petition head on. It said that this has not followed a democratic process. That is palpably not the case. There have been two votes in this Welsh Parliament on this matter, both passed with two-thirds majorities on a cross-party basis, as well as this featuring in the manifesto of the party that won the Senedd elections and formed the Government. By the tests of our democracy and our parliamentary system, that is the way that we seek consent for policies, and this policy has had that consent.
I would remind the Conservatives that when it was initially voted on in this Senedd, most of their group at the time voted in favour of it. In fact, Janet Finch-Saunders made a very strong speech in which she said:
'there is support on these benches for introducing 20 mph speed limits....It's a common sense and it's a safe move.'
Janet's saying from a sedentary position, 'In certain areas'. That’s not the case. If you read your own speech, Janet, which I did last night, you made clear you supported the report by our expert panel on a default approach. So, that was your position back then, and it was the—[Interruption.] Well, Janet, I encourage you to read what you said three years ago. [Interruption.]
Diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl, ac i’r deisebwyr. Cytunaf â’r sylwadau ei bod yn iach iawn, pan fo mater yn codi y ceir teimladau cryf yn ei gylch, fod yna fecanwaith yn bodoli ar gyfer dod â'r mater hwnnw gerbron y Senedd inni gael dadl arno.
Gadewch imi ddechrau drwy sôn yn uniongyrchol am y ddeiseb. Dywedai nad yw hyn wedi dilyn proses ddemocrataidd. Mae’n amlwg nad yw hynny’n wir. Cafwyd dwy bleidlais yn Senedd Cymru ar y mater hwn, a phasiwyd y ddwy gyda mwyafrif o ddwy ran o dair ar sail drawsbleidiol, ac roedd hyn hefyd yn rhan o faniffesto’r blaid a enillodd etholiadau’r Senedd ac a ffurfiodd y Llywodraeth. Drwy brofion ein democratiaeth a’n system seneddol, dyna’r ffordd rydym yn ceisio cydsyniad i bolisïau, ac mae’r polisi hwn wedi cael y cydsyniad hwnnw.
Carwn atgoffa’r Ceidwadwyr, pan bleidleisiwyd ar hyn gyntaf yn y Senedd, fod y rhan fwyaf o’u grŵp ar y pryd wedi pleidleisio o’i blaid. Yn wir, fe wnaeth Janet Finch-Saunders araith gref iawn, lle dywedodd:
'mae cefnogaeth ar y meinciau hyn i gyflwyno terfynau cyflymder 20 mya... Mae'n synnwyr cyffredin ac mae'n gam diogel.'
Dywed Janet o'i sedd, 'Mewn rhai ardaloedd'. Nid yw hynny'n wir. Pe baech yn darllen eich araith eich hun, Janet, fel y gwneuthum neithiwr, fe ddywedoch chi'n glir eich bod yn cefnogi adroddiad ein panel arbenigol ar ddull diofyn. Felly, dyna oedd eich safbwynt bryd hynny, a dyna oedd—[Torri ar draws.] Wel, Janet, rwy’n eich annog i ddarllen yr hyn a ddywedoch chi dair blynedd yn ôl. [Torri ar draws.]
If you want to clarify what you said, then you're perfectly entitled to try and intervene on the Deputy Minister.
Os hoffech egluro’r hyn a ddywedoch chi, mae gennych berffaith hawl i ofyn i'r Dirprwy Weinidog ildio.
Of course you can.
Wrth gwrs.
Thank you. If you actually read clearly, I actually showed examples of where in my constituency it had really been very helpful, the 20 mph, but not as a blanket approach at all.
Diolch. Os darllenwch yn glir, fe ddangosais enghreifftiau o ble yn fy etholaeth roedd hynny wedi bod yn ddefnyddiol iawn, y terfyn 20 mya, ond nid fel dull cyffredinol o gwbl.
Okay, well, I'd encourage you—
Iawn, wel, hoffwn eich annog—
It's that default position that needs clarification.
Y sefyllfa ddiofyn honno sydd angen ei hegluro.
Thank you. The Minister can respond.
Diolch. Gall y Gweinidog ymateb.
I'd encourage you to actually go back and read what you said, Janet, three years ago, because you did explicitly endorse the default recommendation of the Phil Jones report.
In fact, I've heard the claims of some of the benches that this is an anti-car, anti-growth policy, when Conservative-controlled Cornwall Council are bringing in a standard 20 mph for rural and urban areas where they are built up, in residential areas. That is a Conservative council in England pursuing this policy. So, this claim that this is an agenda different to theirs, again, is also false.
So, I can only conclude the Conservatives are being deeply opportunistic once again and deeply disingenuous. We all have seen the picture of Andrew R.T. Davies with Rod King, the lead campaigner of the 20’s Plenty campaign. [Interruption.] No, I won't give way. [Interruption.] So, we see them popping up in their constituencies—
Hoffwn eich annog i ddarllen yr hyn a ddywedoch chi dair blynedd yn ôl, Janet, gan ichi gymeradwyo, yn benodol, yr argymhelliad diofyn yn adroddiad Phil Jones.
A dweud y gwir, rwyf wedi clywed honiadau rhai o'r meinciau fod hwn yn bolisi gwrth-geir, gwrth-dwf, pan fo Cyngor Cernyw, a reolir gan y Ceidwadwyr, yn cyflwyno terfyn safonol o 20 mya ar gyfer ardaloedd gwledig ac ardaloedd trefol adeiledig, mewn ardaloedd preswyl. Dyna gyngor Ceidwadol yn Lloegr yn mynd ar drywydd y polisi hwn. Felly, unwaith eto, nid yw’r honiad fod hon yn agenda sy’n wahanol i’w hagenda nhw yn wir.
Felly, ni allaf ond dod i'r casgliad fod y Ceidwadwyr yn bod yn hynod fanteisgar unwaith eto, ac yn hynod anonest. Mae pob un ohonom wedi gweld y llun o Andrew R.T. Davies gyda Rod King, prif ymgyrchydd ymgyrch 20’s Plenty. [Torri ar draws.] Na, nid wyf am ildio. [Torri ar draws.] Felly, rydym yn eu gweld yn codi eu pennau yn eu hetholaethau—
Allow the Deputy Minister to carry on with his contribution.
Gadewch i’r Dirprwy Weinidog barhau â’i gyfraniad.
—when it suits them to support local campaigns, we see them in this Chamber supporting the principle of the measure, we see Conservative councils supporting this, and now they're coming out with a party line today where everybody is saying this is a blanket ban. It is not a blanket ban. That is palpably untrue. It is a false statement, it's a misleading statement, and it is deliberately so.
There are a number of concerns that have been expressed, and I completely understand them, on the exemptions process. Jack Sargeant, Hefin David and Llyr Gruffydd all expressed their concerns about the way the exemptions process was being applied in practice, and I completely understand those concerns. Carolyn Thomas talked us through the history of the Buckley pilot. The purpose of the Buckley pilot, as with the other pilots, was to trial different elements of this approach. So, some pilots trialled monitoring, some trialled community consultation, some trialled enforcement. We chose Buckley to trial the exceptions process.
Buckley—Liverpool Road for those of you who know it, and I, like many of you, have driven it—is a very difficult example to look at, because some sections clearly should be 20 mph, and some sections clearly should be 30 mph. We took an approach, as Carolyn said, for the purposes of testing the approach in a pilot, to take an area-wide approach and not to allow exemptions, and that clearly showed the case that exemptions were in fact the right way to go. We learnt enormous lessons from that; that's the point of a pilot. In fact, the exemptions criteria were amended in the light of that pilot. So, let me just read from the exemptions criteria:
'highway authorities continue to have the flexibility to set local speed limits that are right for individual roads, reflecting local needs and considerations.
'Where their decision deviates from this guidance highway authorities should have a clear and reasoned case.'
So, highway authorities can make exceptions if they have a clear and reasoned case. The guidance sets a set of criteria where we think 20 mph should apply. Because this is a national scheme, we need consistency. And that is based on the expert—[Interruption.] Can I just finish my point, please, Joyce? That is based on the expert advice we had, and we set out, as many of you will know, an expert task force four years ago—we’ve not rushed this—which was led by the highly respected Phil Jones, which included representation from the Federation of Small Businesses, the Road Haulage Association, the police and the WLGA. And we have worked on their 21 recommendations. This is an evidence-based approach, unlike the contributions from the Conservative benches this afternoon.
And we’ve decided to give local authorities that discretion. They came up with guidelines of 100m within a school, a community centre, a hospital, houses and shops. And the example that was given, I think by Llyr Gruffydd, of a stretch of road with fields either side, well, that clearly—I don’t know the circumstances he’s talking about—under the guidance would not be a 20 mph stretch of road. So, common sense needs to be applied, and I have written to local authorities on more than one occasion to urge them to apply common sense.
Now, I understand the point that’s been made by colleagues, and Hefin David in particular, that local authorities are often risk averse, they like black and white and they want to have the cover of the Welsh Government’s guidance, and some of them have been very conservative about applying exemptions. Rhondda Cynon Taf, for example, have applied many exemptions, as indeed they’re able to. John Griffiths pointed out that, in Monmouthshire, an exemption’s been applied, and, as we’ve shown, exemptions have been applied in Buckley. [Interruption.]
I said that I’d give way to Joyce Watson first, so I’ll do that, if you don’t mind.
—pan fydd cefnogi ymgyrchoedd lleol o fudd iddynt, rydym yn eu gweld yn y Siambr hon yn cefnogi egwyddor y mesur, rydym yn gweld cynghorau Ceidwadol yn cefnogi hyn, a nawr, maent yn nodi safbwynt eu plaid heddiw, gyda phawb yn dweud bod hwn yn waharddiad cyffredinol. Nid yw'n waharddiad cyffredinol. Mae hynny'n amlwg yn anwiredd. Mae'n ddatganiad ffug, mae'n ddatganiad camarweiniol, ac yn fwriadol felly.
Mae nifer o bryderon wedi’u mynegi ynglŷn â'r broses eithriadau, ac rwy’n eu deall yn llwyr. Mynegodd Jack Sargeant, Hefin David a Llyr Gruffydd eu pryderon am y ffordd roedd y broses eithriadau’n cael ei rhoi ar waith yn ymarferol, ac rwy’n deall y pryderon hynny’n llwyr. Aeth Carolyn Thomas â ni drwy hanes cynllun peilot Bwcle. Diben cynllun peilot Bwcle, fel gyda'r cynlluniau peilot eraill, oedd treialu gwahanol elfennau o'r dull hwn o weithredu. Felly, roedd rhai cynlluniau peilot yn treialu monitro, roedd rhai'n treialu ymgynghori cymunedol, roedd rhai'n treialu gorfodaeth. Fe wnaethom ddewis Bwcle i dreialu'r broses eithriadau.
Mae Bwcle—Ffordd Lerpwl i’r rhai ohonoch sy’n ei hadnabod, ac rwyf fi, fel llawer ohonoch, wedi gyrru ar hyd-ddi—yn enghraifft anodd iawn i edrych arni, gan ei bod yn amlwg y dylai rhai darnau fod yn 20 mya, ac mae’n amlwg y dylai rhai darnau fod yn 30 mya. At ddibenion profi’r dull mewn cynllun peilot, fel y dywedodd Carolyn, fe wnaethom fabwysiadu dull ardal gyfan a pheidio â chaniatáu eithriadau, a dangosodd hynny’n glir mai eithriadau oedd y peth cywir i'w wneud. Fe wnaethom ddysgu gwersi enfawr o hynny; dyna holl bwynt cynllun peilot. Mewn gwirionedd, diwygiwyd y meini prawf ar gyfer eithriadau yn sgil y cynllun peilot hwnnw. Felly, gadewch imi ddarllen o'r meini prawf ar gyfer eithriadau:
'mae gan awdurdodau priffyrdd yr hyblygrwydd o hyd i bennu terfynau cyflymder lleol sy’n gywir ar gyfer ffyrdd unigol, gan adlewyrchu anghenion ac ystyriaethau lleol.
'Pan fo’u penderfyniad yn gwyro o’r canllawiau hyn, dylai awdurdodau priffyrdd sicrhau bod ganddynt achos clir a chadarn sy’n seiliedig ar dystiolaeth i’w gyfiawnhau.'
Felly, gall awdurdodau priffyrdd wneud eithriadau os oes ganddynt achos clir a rhesymegol dros wneud hynny. Mae'r canllawiau'n nodi set o feini prawf lle credwn y dylai terfyn 20 mya fod ar waith. Gan fod hwn yn gynllun cenedlaethol, mae angen cysondeb arnom. Ac mae hynny'n seiliedig ar y cyngor arbenigol—[Torri ar draws.] A gaf fi orffen fy mhwynt, os gwelwch yn dda, Joyce? Mae hynny’n seiliedig ar y cyngor arbenigol a gawsom, ac fel y gŵyr llawer ohonoch, fe wnaethom sefydlu tasglu arbenigol bedair blynedd yn ôl—nid ydym wedi rhuthro hyn—dan arweiniad y cadeirydd uchel ei barch Phil Jones a oedd yn cynnwys cynrychiolwyr o'r Ffederasiwn Busnesau Bach, y Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd, yr heddlu a CLlLC. Ac rydym wedi gweithio ar eu 21 o argymhellion. Mae hwn yn ddull sy’n seiliedig ar dystiolaeth, yn wahanol i’r cyfraniadau gan feinciau’r Ceidwadwyr y prynhawn yma.
Ac rydym wedi penderfynu rhoi'r disgresiwn hwnnw i awdurdodau lleol. Fe wnaethant benderfynu ar ganllawiau o agosrwydd o 100m i ysgol, canolfan gymunedol, ysbyty, tai a siopau. Ac ni fyddai’r enghraifft a roddwyd, gan Llyr Gruffydd rwy’n credu, o ddarn o ffordd gyda chaeau ar y naill ochr a’r llall, wel, yn amlwg—nid wyf yn ymwybodol o'r amgylchiadau y mae'n siarad amdanynt—o dan y canllawiau, ni fyddai hwnnw'n ddarn 20 mya o ffordd. Felly, mae angen defnyddio synnwyr cyffredin, ac rwyf wedi ysgrifennu at awdurdodau lleol ar fwy nag un achlysur i’w hannog i ddefnyddio synnwyr cyffredin.
Nawr, rwy’n deall y pwynt a wnaed gan gyd-Aelodau, a Hefin David yn enwedig, fod awdurdodau lleol yn aml yn amharod i gymryd risg, maent yn hoffi pethau mewn du a gwyn, ac maent yn awyddus i gael sicrwydd canllawiau Llywodraeth Cymru, ac mae rhai ohonynt wedi bod yn geidwadol iawn ynglŷn â chyflwyno eithriadau. Mae Rhondda Cynon Taf, er enghraifft, wedi cyflwyno llawer o eithriadau, fel yn wir, y gallant ei wneud. Tynnodd John Griffiths sylw at y ffaith fod eithriad wedi'i roi ar waith yn sir Fynwy, ac fel y dangoswyd gennym, mae eithriadau wedi'u rhoi ar waith ym Mwcle. [Torri ar draws.]
Dywedais y byddwn yn ildio i Joyce Watson yn gyntaf, felly fe wnaf hynny, os nad oes ots gennych.
I want to give an example. I've campaigned for many, many years on 20's Plenty, and it is. And the reason that I first came into it, if you want any evidence, was talking to a bereaved family when a child had been killed in my area in a road traffic accident just after I was elected. If you want any evidence at all, I hope that you'll never have to face it in the way that I had to face it and in the way that that family had to face it. They also had to move because they lived right by the road. It was devastating, and I mean truly devastating. So, this is what we're really talking about. Let's bring it right back to the reasons that we are here today and the debate that's taking place, because it does and will save lives.
Rwyf eisiau rhoi enghraifft. Rwyf wedi ymgyrchu ers blynyddoedd lawer dros 20's Plenty, ac mae'n wir. A'r rheswm y dechreuais ymgyrchu, os ydych chi eisiau tystiolaeth, oedd oherwydd fy mod wedi siarad â theulu mewn profedigaeth ar ôl i blentyn gael ei ladd mewn damwain ffordd yn fy ardal ychydig ar ôl i mi gael fy ethol. Os ydych chi eisiau unrhyw dystiolaeth o gwbl, rwy'n gobeithio na fydd yn rhaid i chi ei hwynebu yn y ffordd y bu'n rhaid i mi ei hwynebu ac yn y ffordd y bu'n rhaid i'r teulu hwnnw ei hwynebu. Roedd yn rhaid iddynt symud hefyd oherwydd eu bod yn byw wrth ymyl y ffordd. Roedd yn drychinebus, yn wirioneddol drychinebus. Felly, am hynny rydym yn sôn mewn gwirionedd. Gadewch inni ddod â'r cyfan yn ôl at y rhesymau pam ein bod ni yma heddiw a'r ddadl sy'n digwydd, oherwydd mae'n achub bywydau, ac fe fydd yn achub bywydau.
Thank you very much, Joyce. I do acknowledge the leadership that you have shown and that John Griffiths has shown over many years on this issue.
But let me just quote one statistic to this Senedd: in the distance it takes for a car travelling at 20 mph to stop, a car travelling at 30 mph will still be moving at 24 mph in the same distance. And we know that someone is five times more likely to be killed if they're hit at 30 mph than they are at 20 mph. The evidence on road safety is unarguable. There's been a mix of cherry-picked reports quoted by various Members on the Conservative benches this afternoon, and I'm inclined to quote Alexander Pope, to say,
'A little learning is a dangerous thing.'
This has been combed over by multiple expert groups. This has been looked at by Public Health Wales. There are evidence studies published on the Welsh Government website. The evidence of experience in Edinburgh where, for four years, they've had properly evaluated studies, is showing a 25 per cent drop in casualties. In Spain, where there's a national default speed limit, there is a 20 per cent fall in deaths. In central London, we are seeing now—and right across England where they're trialling this—consistent falls in casualty numbers. And, as Jane Dodds pointed out, the saving that presents to the NHS over 10 years is £1 billion. It's going to cost £30 million to introduce. It'll pay that back in its first year alone three times over. So, let us not have crocodile tears from the party that's starving the NHS of money for the NHS. The NHS welcomes this—[Interruption.]
Diolch yn fawr iawn, Joyce. Rwy'n cydnabod yr arweinyddiaeth rydych wedi'i dangos ac y mae John Griffiths wedi'i dangos dros nifer o flynyddoedd ar y mater hwn.
Ond gadewch imi ddyfynnu un ystadegyn i'r Senedd: yn y pellter y mae'n ei gymryd i gar sy'n teithio 20 mya stopio, bydd car sy'n teithio 30 mya yn dal i symud ar 24 mya yn yr un pellter. Ac rydym yn gwybod bod rhywun bum gwaith yn fwy tebygol o gael eu lladd os cânt eu taro ar 30 mya nag y maent ar 20 mya. Ni ellir dadlau â'r dystiolaeth ar ddiogelwch ar y ffyrdd. Mae cymysgedd o adroddiadau wedi'u dewis a'u dethol ar gyfer eu dyfynnu gan wahanol Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr y prynhawn yma, ac rwyf am ddyfynnu Alexander Pope, drwy ddweud,
'Mae ychydig o ddysg yn beth peryglus.'
Mae'r mater hwn wedi cael ei ystyried yn fanwl gan nifer fawr o grwpiau arbenigol. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi edrych arno. Mae astudiaethau tystiolaeth wedi'u cyhoeddi ar wefan Llywodraeth Cymru. Mae'r dystiolaeth mewn perthynas â phrofiadau yng Nghaeredin, lle maent wedi cael astudiaethau wedi'u gwerthuso'n briodol dros bedair blynedd, yn dangos gostyngiad o 25 y cant yn nifer yr anafusion. Yn Sbaen, lle ceir terfyn cyflymder diofyn cenedlaethol, gwelwyd gostyngiad o 20 y cant yn nifer y marwolaethau. Yng nghanol Llundain, rydym bellach yn gweld—ac ar draws Lloegr lle maent yn treialu hyn—gostyngiad cyson yn nifer yr anafusion. Ac fel y nododd Jane Dodds, byddai hynny'n arbed £1 biliwn i'r GIG dros 10 mlynedd. Bydd yn costio £30 miliwn i'w gyflwyno. Bydd yr arian hwnnw'n cael ei ennill yn ôl dair gwaith drosodd yn y flwyddyn gyntaf yn unig. Felly, gadewch inni beidio â chael dagrau crocodeil gan y blaid sy'n amddifadu'r GIG o arian ar gyfer y GIG. Mae'r GIG yn croesawu hyn—[Torri ar draws.]
The Minister is well out of time. I don't think he has time to give way, but if you have any concluding comments, then, Minister, please.
Mae amser y Gweinidog wedi dirwyn i ben. Nid wyf yn credu bod ganddo amser i ildio, ond os oes gennych unrhyw sylwadau terfynol, Weinidog, os gwelwch yn dda.
This will be a difficult policy, there's no doubt about it. This is the biggest change in road safety and in public health in the history of the time the Senedd has been sitting. It's a major change in behaviour for people who have been trained and spent all their lives driving at 30 mph. Just as it took time to get used to seatbelts and smoking in public places, and paying for carrier bags, and breathalysers, it will take time. And I'm sure that councils and we haven't got it 100 per cent right the first time, and that's the joy of the default—it can be changed. And we will make funding available next financial year to assist with those changes. I expect them to be exceptions, not the rule. I think we will look back at this, Llywydd, in years to come and we'll be proud of the decision we've made, as the statistics will do in Wales what they've done everywhere else: save lives, cut noise, improve levels of active travel and strengthen our communities. Diolch.
Bydd hwn yn bolisi anodd, nid oes dwywaith amdani. Dyma'r newid mwyaf ym maes diogelwch ar y ffyrdd ac iechyd y cyhoedd ers i'r Senedd ddod i fodolaeth. Mae'n newid mawr mewn ymddygiad i bobl sydd wedi'u hyfforddi ac sydd wedi treulio'u bywydau'n gyrru ar gyflymder o 30 mya. Yn union fel y cymerodd amser i ddod i arfer â gwregysau diogelwch ac ysmygu mewn mannau cyhoeddus, a thalu am fagiau siopa, ac anadlenyddion, fe fydd hyn yn cymryd amser. Ac rwy'n siŵr nad ydym ni na'r cynghorau wedi'i gael 100 y cant yn iawn y tro cyntaf, a dyna'r peth da am y terfyn diofyn—mae modd ei newid. A byddwn yn sicrhau bod cyllid ar gael y flwyddyn ariannol nesaf i gynorthwyo gyda'r newidiadau hynny. Rwy'n disgwyl mai eithriadau fyddant, nid y rheol. Rwy'n credu y byddwn yn edrych yn ôl ar hyn mewn blynyddoedd i ddod, Lywydd, a byddwn yn falch o'r penderfyniad a wnaethom, gan y bydd yr ystadegau yng Nghymru yn gwneud yr hyn y maent wedi'i wneud ym mhobman arall: achub bywydau, lleihau sŵn, gwella lefelau teithio llesol a chryfhau ein cymunedau. Diolch.
Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl nawr.
Jack Sargeant to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. Can I thank all those who contributed today and the Minister for his response? Llywydd, you will be pleased that I'm not going to be able to go through all Members' contributions today. There was a significant number of people who spoke in the debate, and also, I know, a significant number of people who were unable to be called during today's debate. But I just will run through some things.
A number of Members referenced the importance of today's debate and the importance of the petitions process in hearing the concerns of the people of Wales, and I hope we have been able to do that today and amplify some of the voices. Mark Isherwood in his comments suggested, and was right to suggest, that this particular petition closed early in collecting signatures. What he failed to suggest in his contribution was that the reason it was closed early was to have this very debate, and you were able to voice the concerns of your residents because of that decision that was taken.
Llywydd, to run through a number of concerns from Members, Joel James, my colleague on the committee, talked about striking the right balance, which I think was a common theme. He also mentioned some of the unintended consequences, perhaps, that residents have raised as concerns, and I know a number of other people, Members of the Senedd, today have raised that particular point there.
Mike Hedges—general consensus, but there obviously needs to be exemptions within that. I, Hefin and Llyr—. Hefin David spoke very eloquently about the tragic accidents and the concerns he had and residents had in general about 30 mph speed limits. I think it's a credit to Hefin to speak in such a way while still raising the concerns about the exemptions process that local authorities have to go through.
Carolyn Thomas—the experience of her in cabinet as a local authority deputy leader at the time, and the criteria possibly is still too strict, but working in partnership I think was the key point there. I know John Griffiths and Jane Dodds have been supportive of this model.
Llywydd, I hope that the voices of the people of Wales were heard in their Senedd today. I do want to be clear, though, that there will be some opposition that remains to this policy, and I'm sure the petitioner will be doubtful of today's outcome. I know the Minister tried to address some of the key points in the petition, as did Jane Dodds. So, the challenge—and Llyr spoke about the challenge to the Deputy Minister—is to hear those voices from the people of Wales, to work with people and their concerns, in that partnership approach, as Carolyn Thomas said.
Communication will be key, I think, as Jane Dodds has said. I also hope we have pushed that message further forward where there is an exemptions process. So, if 30 mph would be more suitable for specific roads, then there is a way to make that happen. The Minister said he understood the concerns about the exemptions process from, particularly, Llyr, Hefin and I, and Carolyn as well. He went on to read the latest exemptions guidance that local authorities have in front of them, and urged local authorities to take a commonsense approach, perhaps, rather than being risk averse, which is their natural position.
But I want to come back to where I opened today's debate and encourage the Minister, again, if local authorities recognise that there needs to be more guidance, strengthened guidance, to make sure they have that confidence in making those exemptions, where local people and local communities have voiced concerns, to further work with them again before 17 September to ensure and give absolute assurances and clarity to them that they can make exemptions where the local communities have addressed.
Llywydd, on that, I'll say 'thank you' again to you and the Business Committee for making sure that we brought this forward early, ahead of the change, so that people could have their voices heard in their Parliament. Diolch.
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb a gyfrannodd heddiw a'r Gweinidog am ei ymateb? Lywydd, fe fyddwch yn falch o glywed na fyddaf yn gallu trafod holl gyfraniadau'r Aelodau heddiw. Fe siaradodd nifer sylweddol o bobl yn y ddadl, a nifer sylweddol o bobl hefyd y gwn amdanynt na allodd gael eu galw yn ystod y ddadl heddiw. Ond rwyf am grybwyll rhai pethau.
Cyfeiriodd nifer o Aelodau at bwysigrwydd y ddadl heddiw a phwysigrwydd y broses ddeisebau ar gyfer gwrando ar bryderon pobl Cymru, ac rwy'n gobeithio ein bod wedi gallu gwneud hynny heddiw a chwyddo rhai o'r lleisiau. Yn ei sylwadau, awgrymodd Mark Isherwood, ac roedd yn iawn i wneud hynny, fod y ddeiseb benodol hon wedi cau yn gynnar ar gyfer casglu llofnodion. Yr hyn na wnaeth ei awgrymu yn ei gyfraniad oedd mai'r rheswm pam y cafodd ei chau'n gynnar oedd er mwyn cael y ddadl hon, ac fe lwyddoch chi i leisio pryderon eich trigolion oherwydd bod y penderfyniad hwnnw wedi'i wneud.
Lywydd, os caf fynd drwy nifer o bryderon gan yr Aelodau, fe soniodd Joel James, fy nghyd-aelod ar y pwyllgor, am daro'r cydbwysedd cywir, a chredaf ei bod yn thema gyffredin. Soniodd hefyd am rai o'r canlyniadau anfwriadol, efallai, y mae trigolion wedi'u mynegi fel pryderon, a gwn fod nifer o bobl eraill, Aelodau o'r Senedd, wedi gwneud y pwynt hwnnw heddiw.
Mike Hedges—consensws cyffredinol, ond yn amlwg mae angen eithriadau o fewn hynny. Hefin a Llyr—. Siaradodd Hefin David yn huawdl iawn am y damweiniau trasig a'i bryderon ef a thrigolion yn gyffredinol ynglŷn â therfynau cyflymder 30 mya. Rwy'n credu ei fod yn glod i Hefin ei fod wedi siarad yn y fath fodd gan barhau i godi'r pryderon am y broses eithriadau y mae'n rhaid i awdurdodau lleol ei dilyn.
Carolyn Thomas—ei phrofiad yn y cabinet fel dirprwy arweinydd awdurdod lleol ar y pryd, a bod y meini prawf yn dal yn rhy llym o bosibl, ond gweithio mewn partneriaeth oedd y pwynt allweddol yno rwy'n credu. Rwy'n gwybod bod John Griffiths a Jane Dodds wedi bod yn gefnogol i'r model hwn.
Lywydd, rwy'n gobeithio bod lleisiau pobl Cymru wedi cael eu clywed yn eu Senedd heddiw. Rwyf eisiau bod yn glir, serch hynny, y bydd rhywfaint o wrthwynebiad yn parhau i'r polisi hwn, ac rwy'n siŵr y bydd y deisebydd yn amheus o ganlyniad heddiw. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi ceisio ateb rhai o'r pwyntiau allweddol yn y ddeiseb, fel y gwnaeth Jane Dodds. Felly, yr her—a siaradodd Llyr am yr her i'r Dirprwy Weinidog—yw gwrando ar leisiau pobl Cymru, i weithio gyda phobl a'u pryderon, yn y dull partneriaeth hwnnw, fel y dywedodd Carolyn Thomas.
Bydd cyfathrebu'n allweddol, rwy'n credu, fel mae Jane Dodds wedi'i ddweud. Gobeithio hefyd ein bod wedi gwthio'r neges honno ymhellach ymlaen o ran y broses eithriadau. Felly, os byddai 30 mya yn fwy addas ar gyfer ffyrdd penodol, mae yna ffordd o wneud i hynny ddigwydd. Dywedodd y Gweinidog ei fod yn deall y pryderon am y broses eithriadau, gan Llyr, Hefin a minnau yn arbennig, a Carolyn hefyd. Aeth ymlaen i ddarllen y canllawiau eithrio diweddaraf sydd gan awdurdodau lleol o'u blaenau, ac anogodd awdurdodau lleol i fabwysiadu ymagwedd synnwyr cyffredin, efallai, yn hytrach na bod yn wrth-risg, fel eu harfer.
Ond rwyf am ddychwelyd at lle yr agorais y ddadl heddiw ac annog y Gweinidog, unwaith eto, os yw awdurdodau lleol yn cydnabod bod angen mwy o ganllawiau, canllawiau cryfach, i sicrhau bod ganddynt hyder i wneud yr eithriadau hynny, lle mae pobl leol a chymunedau lleol wedi lleisio pryderon, i weithio ymhellach gyda nhw eto cyn 17 Medi i sicrhau a darparu eglurder a sicrwydd llwyr iddynt y gallant wneud eithriadau lle mae cymunedau lleol wedi galw am hynny.
Lywydd, gyda hynny, rwyf am ddweud 'diolch' unwaith eto wrthych chi a'r Pwyllgor Busnes am ganiatáu i ni drafod y mater hwn yn gynnar, cyn y newid, fel bod pobl yn gallu clywed eu lleisiau yn eu Senedd. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, mae'r ddeiseb wedi ei nodi a'r cynnig wedi ei dderbyn.
The proposal is to note the petition. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed and the petition is noted.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Yr eitem nesaf, felly, yw eitem 8, a dadl y Ceidwadwyr yw'r eitem yma ar gymunedau gwledig. Dwi'n galw ar Paul Davies i wneud y cynnig.
The next item is the Welsh Conservatives debate on rural communities. I call on Paul Davies to move the motion.
Cynnig NDM8307 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi pwysigrwydd yr economi wledig a'r rôl y mae busnesau bach yn ei chwarae mewn cymunedau gwledig ledled Cymru.
2. Yn cydnabod cyfraniad gwerthfawr ffermio Cymru i'r economi wledig.
3. Yn cydnabod manteision digwyddiadau fel Sioe Frenhinol Cymru, yr Eisteddfod Genedlaethol ac eraill o ran cefnogi cymunedau gwledig a hyrwyddo'r iaith Gymraeg a diwylliant Cymru.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) creu strategaeth seilwaith i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu cymunedau gwledig; a
b) ailddyblu ymdrechion i fynd i'r afael â chysylltedd trafnidiaeth gyhoeddus wael ar draws cefn gwlad Cymru.
Motion NDM8307 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes the importance of the rural economy and the role that small businesses play in rural communities across Wales.
2. Recognises the valuable contribution of Welsh farming to the rural economy.
3. Acknowledges the benefits of events such as the Royal Welsh Show, the National Eisteddfod and others in supporting rural communities and promoting the Welsh language and culture.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) create an infrastructure strategy to address the challenges facing rural communities; and
b) redouble efforts to tackle poor public transport connectivity across rural Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd, and it gives me great pleasure to lead this debate on the importance of the rural economy in Wales, and I move the motion tabled in the name of my colleague Darren Millar. One third of the Welsh population live in a rural area, and, according to the Country Land and Business Association in Wales, the rural economy supports around 459,000 people, and we on this side of the Chamber believe that more needs to be done to recognise the value and importance of the rural economy.
Now, earlier today, Members gathered in the Neuadd for the official launch of the Royal Welsh Show this year, and, in a few weeks' time, many Members will be visiting the Royal Welsh Show in Builth Wells—the pinnacle in the Welsh agricultural calendar—where we'll hear from those representing and working in the rural economy. And whilst there is a huge amount to celebrate in terms of our rural businesses, they are facing some enormous challenges too. In constituencies like my own, businesses are struggling with the increasing cost of doing business, connectivity challenges and poor transport links. Therefore, the Welsh Government needs to do more to recognise and respond to the challenges that rural businesses are facing.
Now, there has been some progress, and in this Senedd, the Welsh Government has moved to a much more regionally focused economic policy by introducing regional economic frameworks for each region of the country. That move is welcome, as it should provide an opportunity for local stakeholders to have a greater buy-in into economic development in each region. However, I remain concerned that there simply isn't enough feed-in from those at the front line of the rural economy.
Now, today's motion recognises the valuable contribution of Welsh farming to the rural economy, and I believe that the farming industry must have a voice in these regional economic frameworks, to ensure that decision makers can understand the economic needs of the industry, and create policy that better addresses the challenges the sector is facing. It's believed that 90 per cent of Wales's total land area is used for agriculture. Its contribution to Welsh gross value added is greater than the UK average, and yet the average farm income in Wales for 2020-21 was £34,300—the lowest of the four UK nations. So, it's crucial that the Welsh Government recognises the value of the sector and works with it to ensure its viability for the future.
Now, last week was Welsh Farming Week, and National Farmers Union Cymru launched their 'Framing the future for the next generation' report, which called on the Welsh Government to ensure that the sustainable farming scheme works for all types of farms, and is designed so all farm types can access it, including new and young entrants. That report also called on the Welsh Government to review the Farming Connect programme in conjunction with farming organisations, to ensure it's fit for future generations of farmers. Therefore, perhaps in responding to this afternoon's debate, the Minister will give a commitment to address the recommendations of that report, and tell us more about how it will ensure the farming sector can have a voice on Welsh Government economic policy development in the future.
Now, our motion also highlights the role that small businesses play in rural communities across Wales. The Federation of Small Businesses tell us that 80 per cent of small businesses contributed to the local community or charity in the past three years, with 38 per cent donating time and 32 per cent contributing skills. And of course, we know that for every £1 spent with small and medium-sized enterprises in the local community, 63p is re-spent in that local area, and so doing businesses locally often provides better value for money. Now, businesses have made it very clear that they are under pressure, and it's critical that governments at all levels work together to create conditions for growth and help small businesses to continue to stay afloat. The Welsh Government must ensure that business support is accessible to all small businesses that need it, not just high-growth, high-potential firms, and it must set out its long-term plans for business rates following last year's consultation. In the discussions that I have with businesses, business rates continue to be one of the most pressing issues facing them, and so it's important that we understand the Welsh Government's plans to reform the system ahead of the proposed local government finance Bill.
Businesses in rural areas continue to tell us that poor infrastructure is also holding back growth. It's a point that the regional economic frameworks all recognise, and given that these challenges are found in rural communities across Wales, we believe the Welsh Government should develop a specific infrastructure strategy for rural communities and businesses. The mid Wales regional economic framework accepts that poor ICT, transport connectivity and a lack of modern business infrastructure are particular weaknesses that need to be addressed. Similarly, the south-west Wales regional economic framework highlights poor digital and transport connectivity in parts of the region. Connecting rural businesses and communities is vital in terms of unlocking their economic potential. According to the Federation of Small Businesses, 32 per cent of rural small businesses reported issues with the reliability of their broadband, compared to 17 per cent of urban businesses, and only 58 per cent of rural small businesses state that the speed of their broadband is sufficient for their current and future business needs. And, given the infrastructure challenges facing rural businesses in all parts of the country, we believe that the Welsh Government should prioritise this issue by developing a specific strategy to support rural businesses.
Of course, infrastructure concerns are not solely about broadband and mobile connectivity, as highlighted in our motion; transport connectivity remains a huge problem area for businesses in rural areas. Wales's public transport system is woefully lacking and it requires urgent attention. Many communities are far less connected to towns and cities than they were 10 or 20 years ago, and that is not good enough. Indeed, the north Wales regional economic framework actually tells us that many parts of north Wales suffer from poor public transport connections, which impacts on residents' access to jobs, education and training. And I know that businesses in west Wales continue to be frustrated by the lack of public transport options for people in their surrounding communities. Therefore, there needs to be a concerted effort to work with local authorities, to develop sustainable transport solutions in these communities, so that people can access work, education and training.
Now, the Minister will know that we do not support the Welsh Government's freeze on building new roads. Businesses in rural areas often rely on the road network, and poorly maintained roads are a barrier to economic growth in rural areas. And we also reiterate the FSB's calls for Governments across the UK to publish a coherent set of target-based infrastructure strategies to deliver the necessary charging and rapid charging infrastructure for electric vehicles by 2030 for rural areas.
Finally, I want to take a moment to reflect on the economic benefits of summer shows and events here in Wales. I mentioned the importance of the Royal Welsh Show in my opening remarks, but the Royal Welsh is one of over 100 shows that showcase the very best of rural Wales and Welsh innovation and enterprise. Sadly, many of those shows are under threat, as organisers struggle with rising costs and fewer competitors, and yet, these shows have so much economic potential. They offer an opportunity for rural businesses to network and explore developing partnerships, as well as giving those businesses the opportunity to engage with local and national policy makers, in order to influence policy development. I, of course, will be at the Pembrokeshire County Show, where I will meet with businesses and business organisations from across the county to hear more about some of the acute challenges that they are facing. And, as well as providing economic benefits, they are strategically important in showcasing and promoting Welsh food and drink and also promoting Welsh culture. They are events that bind and connect our rural communities. Mared Rand Jones of the Association of Show and Agricultural Organisations is absolutely right to call them the 'heart of our communities', and so it's vital that, where it can, the Welsh Government supports these important shows and helps them stay on their feet to enable them to continue to provide opportunities for community cohesion and business.
So, Llywydd, our motion today seeks to recognise the importance of rural communities, our rural businesses and entrepreneurs, and calls on the Welsh Government to think more innovatively about how it can support and nurture the rural economy in the future. And I urge Members to support our motion. Let us discuss the challenges facing rural businesses and industries, and develop policies that work for them, not against them. Diolch.
Diolch, Lywydd, ac mae'n bleser mawr cael arwain y ddadl hon ar bwysigrwydd yr economi wledig yng Nghymru, ac rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Mae traean o boblogaeth Cymru'n byw mewn ardal wledig, ac yn ôl Cymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad Cymru, mae'r economi wledig yn cynnal tua 459,000 o bobl, ac rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn credu bod angen gwneud mwy i gydnabod gwerth a phwysigrwydd yr economi wledig.
Nawr, yn gynharach heddiw, ymgasglodd yr Aelodau yn y Neuadd ar gyfer lansiad swyddogol Sioe Frenhinol Cymru eleni, ac ymhen ychydig wythnosau, bydd llawer o Aelodau'n ymweld â Sioe Frenhinol Cymru yn Llanfair-ym-Muallt—pinacl calendr amaethyddol Cymru—lle byddwn yn clywed gan y rhai sy'n cynrychioli ac yn gweithio yn yr economi wledig. Ac er bod llawer iawn i'w ddathlu mewn perthynas â'n busnesau gwledig, maent yn wynebu heriau enfawr hefyd. Mewn etholaethau fel fy un i, mae busnesau'n cael trafferth gyda'r gost gynyddol o wneud busnes, heriau cysylltedd a chysylltiadau trafnidiaeth gwael. Felly, mae angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy i gydnabod ac ymateb i'r heriau y mae busnesau gwledig yn eu hwynebu.
Nawr, mae rhywfaint o gynnydd wedi bod, ac yn y Senedd hon, mae Llywodraeth Cymru wedi symud i bolisi economaidd gyda llawer mwy o ffocws rhanbarthol drwy gyflwyno fframweithiau economaidd rhanbarthol ar gyfer pob rhanbarth o'r wlad. Croesewir y cam hwnnw, gan y dylai roi cyfle i randdeiliaid lleol allu cymryd mwy o ran mewn datblygu economaidd ym mhob rhanbarth. Fodd bynnag, rwy'n dal i bryderu nad oes digon o adborth gan y rhai sydd ar reng flaen yr economi wledig.
Mae'r cynnig heddiw yn cydnabod cyfraniad gwerthfawr ffermwyr Cymru i'r economi wledig, ac rwy'n credu bod yn rhaid i'r diwydiant ffermio gael llais yn y fframweithiau economaidd rhanbarthol hyn, er mwyn sicrhau y gall y rhai sy'n gwneud penderfyniadau ddeall anghenion economaidd y diwydiant, a chreu polisi sy'n mynd i'r afael â'r heriau y mae'r sector yn eu hwynebu yn well. Credir bod 90 y cant o gyfanswm arwynebedd tir Cymru yn cael ei ddefnyddio ar gyfer amaethyddiaeth. Mae ei gyfraniad i werth ychwanegol gros Cymru yn fwy na chyfartaledd y DU, ac eto incwm fferm cyfartalog Cymru ar gyfer 2020-21 oedd £34,300—yr isaf o bedair gwlad y DU. Felly, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn cydnabod gwerth y sector ac yn gweithio gydag ef i sicrhau ei hyfywedd ar gyfer y dyfodol.
Roedd hi'n Wythnos Ffermio Cymru yr wythnos diwethaf, a lansiodd Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru eu hadroddiad 'Fframio’r dyfodol ar gyfer y genhedlaeth nesaf', a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn gweithio ar gyfer pob math o fferm, ac wedi'i gynllunio fel y gall pob math o fferm gael mynediad ato, gan gynnwys newydd-ddyfodiaid. Roedd yr adroddiad hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i adolygu'r rhaglen Cyswllt Ffermio ar y cyd â sefydliadau ffermio, er mwyn sicrhau ei bod yn addas ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol o ffermwyr. Felly, wrth ymateb i'r ddadl y prynhawn yma, efallai y gall y Gweinidog ymrwymo i fynd i'r afael ag argymhellion yr adroddiad hwnnw, a dweud mwy wrthym ynglŷn â sut y bydd yn sicrhau y gall y sector ffermio gael llais yn y broses o ddatblygu polisi economaidd Llywodraeth Cymru yn y dyfodol.
Mae ein cynnig hefyd yn tynnu sylw at y rôl y mae busnesau bach yn ei chwarae mewn cymunedau gwledig ledled Cymru. Dywed Ffederasiwn y Busnesau Bach wrthym fod 80 y cant o fusnesau bach wedi cyfrannu at y gymuned leol neu elusen yn ystod y tair blynedd diwethaf, gyda 38 y cant yn cyfrannu amser a 32 y cant yn cyfrannu sgiliau. Ac wrth gwrs, am bob £1 a werir mewn mentrau bach a chanolig yn y gymuned leol, fe wyddom fod 63c yn cael ei hail-wario yn yr ardal leol honno, ac felly mae busnesau lleol yn aml yn darparu gwell gwerth am arian. Nawr, mae busnesau wedi ei gwneud hi'n glir iawn eu bod dan bwysau, ac mae'n hanfodol fod llywodraethau ar bob lefel yn gweithio gyda'i gilydd i greu amodau ar gyfer twf a helpu busnesau bach i barhau i oroesi. Rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod cymorth busnes yn hygyrch i bob busnes bach sydd ei angen, nid cwmnïau twf uchel, potensial uchel yn unig, a rhaid iddi nodi ei chynlluniau hirdymor ar gyfer ardrethi busnes yn dilyn ymgynghoriad y llynedd. Yn y trafodaethau a gaf gyda busnesau, mae ardrethi busnes yn parhau i fod yn un o'r materion mwyaf anodd sy'n eu hwynebu, ac felly mae'n bwysig ein bod yn deall cynlluniau Llywodraeth Cymru i ddiwygio'r system cyn y Bil cyllid llywodraeth leol arfaethedig.
Mae busnesau mewn ardaloedd gwledig yn parhau i ddweud wrthym fod seilwaith gwael yn dal twf yn ôl hefyd. Mae'n bwynt y mae'r fframweithiau economaidd rhanbarthol i gyd yn ei gydnabod, ac o ystyried bod yr heriau hyn i'w gweld mewn cymunedau gwledig ledled Cymru, credwn y dylai Llywodraeth Cymru ddatblygu strategaeth seilwaith benodol ar gyfer cymunedau a busnesau gwledig. Mae fframwaith economaidd rhanbarthol canolbarth Cymru yn derbyn bod TGCh gwael, cysylltedd trafnidiaeth gwael a diffyg seilwaith busnes modern yn wendidau penodol y mae angen mynd i'r afael â nhw. Yn yr un modd, mae fframwaith economaidd rhanbarthol de-orllewin Cymru yn tynnu sylw at gysylltedd digidol a thrafnidiaeth gwael mewn rhannau o'r rhanbarth. Mae cysylltu busnesau a chymunedau gwledig yn hanfodol er mwyn datgloi eu potensial economaidd. Yn ôl Ffederasiwn y Busnesau Bach, nododd 32 y cant o fusnesau bach gwledig broblemau gyda dibynadwyedd eu band eang, o'i gymharu â 17 y cant o fusnesau trefol, a dim ond 58 y cant o fusnesau bach gwledig sy'n nodi bod cyflymder eu band eang yn ddigonol ar gyfer eu hanghenion busnes presennol ac yn y dyfodol. Ac o ystyried yr heriau seilwaith sy'n wynebu busnesau gwledig ym mhob rhan o'r wlad, credwn y dylai Llywodraeth Cymru flaenoriaethu'r mater hwn drwy ddatblygu strategaeth benodol i gefnogi busnesau gwledig.
Wrth gwrs, mae pryderon seilwaith yn ymwneud â mwy na chysylltedd dyfeisiau symudol a band eang yn unig, fel yr amlygwyd yn ein cynnig; mae cysylltedd trafnidiaeth yn parhau i fod yn broblem enfawr i fusnesau mewn ardaloedd gwledig. Mae yna ddiffygion enfawr yn system drafnidiaeth gyhoeddus Cymru ac mae angen sylw arni ar frys. Mae llawer o gymunedau yn llawer llai cysylltiedig â threfi a dinasoedd nag yr oeddent 10 neu 20 mlynedd yn ôl, ac nid yw hynny'n ddigon da. Yn wir, mae fframwaith economaidd rhanbarthol gogledd Cymru yn dweud wrthym fod sawl rhan o ogledd Cymru yn dioddef o gysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus gwael, sy'n effeithio ar fynediad trigolion at swyddi, addysg a hyfforddiant. Ac rwy'n gwybod bod busnesau yng ngorllewin Cymru yn parhau i fod yn rhwystredig oherwydd y diffyg opsiynau trafnidiaeth gyhoeddus i bobl yn eu cymunedau cyfagos. Felly, mae angen ymdrech ar y cyd i weithio gydag awdurdodau lleol, i ddatblygu atebion trafnidiaeth cynaliadwy yn y cymunedau hyn, fel y gall pobl gael mynediad at waith, addysg a hyfforddiant.
Nawr, bydd y Gweinidog yn gwybod nad ydym yn cefnogi'r modd y mae Llywodraeth Cymru wedi rhewi adeiladu ffyrdd newydd. Mae busnesau mewn ardaloedd gwledig yn aml yn dibynnu ar y rhwydwaith ffyrdd, ac mae ffyrdd nad ydynt yn cael eu cynnal yn briodol yn rhwystr i dwf economaidd mewn ardaloedd gwledig. Ac rydym hefyd yn ailadrodd galwadau Ffederasiwn y Busnesau Bach ar Lywodraethau ledled y DU i gyhoeddi cyfres gydlynol o strategaethau seilwaith sy'n seiliedig ar dargedau i ddarparu'r seilwaith gwefru a gwefru chwim angenrheidiol ar gyfer cerbydau trydan mewn ardaloedd gwledig erbyn 2030.
Yn olaf, hoffwn roi eiliad i fyfyrio ar fanteision economaidd sioeau a digwyddiadau yng Nghymru yr haf hwn. Soniais am bwysigrwydd Sioe Frenhinol Cymru yn fy sylwadau agoriadol, ond nid yw Sioe Frenhinol Cymru ond yn un o dros 100 o sioeau sy'n arddangos y gorau o'r Gymru wledig ac arloesedd a mentergarwch Cymru. Yn anffodus, mae llawer o'r sioeau hynny dan fygythiad, wrth i drefnwyr ymgiprys â chostau cynyddol a llai o gystadleuwyr, ac eto, mae gan y sioeau hyn gymaint o botensial economaidd. Maent yn cynnig cyfle i fusnesau gwledig rwydweithio ac edrych ar ddatblygu partneriaethau, yn ogystal â rhoi'r cyfle i'r busnesau hynny ymgysylltu â llunwyr polisi lleol a chenedlaethol, er mwyn dylanwadu ar ddatblygu polisi. Byddaf innau, wrth gwrs, yn Sioe Sir Benfro, lle byddaf yn cyfarfod â busnesau a sefydliadau busnes o bob rhan o'r sir i glywed mwy am rai o'r heriau difrifol y maent yn eu hwynebu. Ac yn ogystal â darparu buddion economaidd, maent yn strategol bwysig ar gyfer arddangos a hyrwyddo bwyd a diod o Gymru yn ogystal â hyrwyddo diwylliant Cymru. Maent yn ddigwyddiadau sy'n cysylltu ein cymunedau gwledig. Mae Mared Rand Jones o Gymdeithas y Sioeau a Sefydliadau Amaethyddol yn gwbl gywir i'w galw'n 'galon ein cymunedau', ac felly mae'n hanfodol, lle gall, fod Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sioeau pwysig hyn ac yn eu helpu i oroesi i'w galluogi i barhau i ddarparu cyfleoedd ar gyfer busnes a chydlyniant cymunedol.
Felly, Lywydd, nod ein cynnig heddiw yw cydnabod pwysigrwydd cymunedau gwledig, ein busnesau gwledig a'n hentrepreneuriaid, a galw ar Lywodraeth Cymru i feddwl yn fwy arloesol ynglŷn â sut y gall gefnogi a meithrin yr economi wledig yn y dyfodol. Ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig. Gadewch inni drafod yr heriau sy'n wynebu busnesau a diwydiannau gwledig, a datblygu polisïau sy'n gweithio drostynt, yn hytrach nag yn eu herbyn. Diolch.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Dwi'n galw ar y Gweinidog materion gwledig i gynnig y gwelliant yn ffurfiol.
I have selected the amendment to the motion. I call on the Minister for rural affairs to formally move the amendment.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu at y ffaith bod Llywodraeth Geidwadol y DU wedi tynnu gwerth cannoedd o filoedd o bunnau o gyllid oddi wrth economi wledig Cymru.
Yn gresynu at y diffyg sicrwydd ynghylch cyllid hirdymor i gynorthwyo ffermydd ers i’r DU ymadael â’r UE.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Add new points at the end of motion:
Regrets the removal of hundreds of millions of pounds of funding from the Welsh rural economy by the Conservative UK Government.
Regrets the lack of long-term funding certainty for farm support since the UK has left the European Union.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Felly, mae'r gwelliant wedi'i gynnig. Llyr Gruffydd.
The amendment is moved. Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac a gaf i ddiolch i'r rheini sydd wedi gosod y cynnig yma y prynhawn yma? Yn amlwg, dŷn ni'n cydsynio â chynnwys y cynnig; mi fyddwn ni hefyd yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth. Ac roedd hi'n dda cael ein hatgoffa bod yna dreian o boblogaeth Cymru o gwmpas hynny, yn byw mewn ardaloedd gwledig, achos er bod yna ddim dwysedd poblogaeth, pan ŷch chi'n dyfynnu ystadegyn fel yna, mae e yn ein hatgoffa ni o ba mor arwyddocaol yw'r cyfraniad y mae cefn gwlad yn ei wneud, a na ddylai fe fyth gael ei ymylu mewn unrhyw drafodaethau.
Ac, wrth gwrs, fel pawb arall, un o'r heriau mwyaf sy'n wynebu cymunedau gwledig heddiw yw'r argyfwng costau byw. Ond mae'r argyfwng yna, wrth gwrs, yn dod ar ben y premiwm, os liciwch chi, sydd yn aml ynghlwm â byw yng nghefn gwlad, oherwydd os dŷch chi'n byw yng nghefn gwlad, dŷch chi'n gorfod derbyn bod gwasanaethau yn aml iawn ymhellach i ffwrdd, bod gyda chi ymhellach i fynd i gael mynediad at rai gwasanaethau y mae pobl eraill yn eu cymryd yn ganiataol. Mae yna gost yn dod gyda hynny hefyd.
Ac o safbwynt amaethyddol, wrth gwrs, mae'r heriau yma wedi cael eu dwysau gan Brexit caled, sydd wedi gweld economi'r Deyrnas Unedig yn crebachu, ac sydd wedi arwain at gytundebau masnach sy'n tanseilio buddiannau amaethwyr Cymru. Mae asesiad effaith Llywodraeth y Deyrnas Unedig eu hunain ar y cytundeb masnach ag Awstralia a Seland Newydd yn amcangyfrif colled ar allbwn gros yn y sectorau bîff a defaid yng Nghymru o tua £29 miliwn. Does ryfedd bod hyd yn oed cyn Ysgrifennydd yr amgylchedd Llywodraeth San Steffan wedi cyfaddef bod y cytundeb ddim yn fargen dda iawn mewn gwirionedd. A phan mae’n dod i werth y cytundeb yna, yna cynnydd pitw o 0.08 y cant yn GDP y Deyrnas Unedig yw asesiad truenus y Llywodraeth eu hunain, a hynny wrth gwrs mewn cymhariaeth ag ergyd o 5.5 y cant i GDP y Deyrnas Unedig, a gostyngiad o 15 y cant yn lefelau dwyster masnach y Deyrnas Unedig o ganlyniad i Brexit.
Ond y flaenoriaeth gyntaf i fi, a'r flaenoriaeth gyntaf i Blaid Cymru, pan fo’n dod i’r economi wledig yw amddiffyn y fferm deuluol—dyna'r flaenoriaeth bob tro. Y fferm deuluol yw asgwrn cefn economaidd, amgylcheddol, cymdeithasol a diwylliannol cefn gwlad. Nawr, rŷn ni newydd, yn y dyddiau diwethaf, wrth gwrs, fod yn trafod y Bil Amaeth, a dwi'n falch iawn o'r rôl y mae Plaid Cymru wedi ei chwarae i gryfhau’r Bil yna, ac i sicrhau bod yna well gwerthfawrogiad o rôl amaethwyr, nid yn unig fel cynhyrchwyr bwyd yng Nghymru, ond fel cyflogwyr pwysig yn rhai o’n heconomïau mwyaf ymylol ni yng nghefn gwlad—yr ardaloedd anoddaf yna i'w cyrraedd pan fo'n dod i greu a chynnal swyddi. Ond hefyd, mae rôl amaethwyr fel darparwyr un o gadarnleoedd yr iaith Gymraeg, hefyd fel stiwardiaid ein hamgylcheddau a thirweddau naturiol yma yng Nghymru, a llawer mwy. Ac roedd medru sicrhau cynllun cymorth aml-flwyddyn o bum mlynedd yn y Bil Amaeth o leiaf yn mynd peth o'r ffordd i adfer yr hyn a gollwyd o ganlyniad i Brexit a’r sicrwydd ariannu saith mlynedd a oedd yn dod o fewn yr Undeb Ewropeaidd.
Nawr, mae’r sector bwyd a diod hefyd wrth gwrs yn sector nodweddiadol iawn a phwysig iawn—dros 200,000 o bobl yn gweithio yn y sector yna. Ond mae yna bron i 60,000 yn cael eu cyflogi’n llawn amser neu’n rhan amser ar ddaliadau fferm yng Nghymru. A rŷn ni'n aml yn clywed yn cael ei ddyfynnu yn fan hyn, onid ydym ni, yr ystadegyn bod pob punt sy’n cael ei buddsoddi mewn amaeth yn rhoi o leiaf £7 nôl i fewn i’r economi. Wel, pe baech chi’n cynnig y return on investment yna i unrhyw un, mi fydden nhw’n bachu ar hynny bob tro. Ac mae angen i hynny gael ei adlewyrchu ym mhob dim y mae’r Llywodraeth yma’n ei wneud, ac efallai fod e ddim yn digwydd i'r graddau y dylai fe ar hyn o bryd.
Mae angen i ni ein hatgoffa’n hunain yn gyson o hynny, dathlu hynny, adeiladu ar hynny, a chryfhau hynny trwy fuddsoddi yn y sector amaeth, a bod hynny wrth gwrs yn cael pob cymorth i dyfu ac i ddatblygu. Dyna pam mae digwyddiadau fel y Sioe Frenhinol yn bwysig, nid yn unig oherwydd y budd uniongyrchol sy’n dod yn sgil y digwyddiad, ond mae hwnnw, a’r Eisteddfod, a sioeau eraill yn llwyfan i amlygu a thanlinellu'r cyfraniad sylweddol y mae amaeth a chefn gwlad yn ei wneud i economi ehangach Cymru. Ac roeddwn innau hefyd yn falch gallu galw mewn i'r digwyddiad yn y Senedd heddiw. Mae dros 200,000 o ymwelwyr yn dod i'r sioe bob blwyddyn, a bron 40 y cant o’r rheini heb unrhyw gysylltiad â’r diwydiant amaeth, ac mae hynny yn ei hunan yn dweud llawer.
Oes, mae yna heriau unigryw yn wynebu cymunedau gwledig, o ran gwasanaethau a mynediad at wasanaethau, colli gwasanaethau allweddol—meddygfeydd, banciau, pethau mae pobl, fel roeddwn i'n ei ddweud, yn eu cymryd yn ganiataol. Ond dwi ddim yn teimlo bod y Llywodraeth yn cynnig gweledigaeth gyflawn sy’n cwmpasu cefn gwlad yn ddigonol. Lle mae’r weledigaeth genedlaethol o safbwynt amddiffyn gwasanaethau gwledig? Lle mae’r strategaeth economaidd wledig benodol sy'n cael ei gyrru gan y Llywodraeth hon? A phwy sy’n gyrru’r ffocws yna? Flynyddoedd nôl, roedd gyda ni Fwrdd Datblygu Cymru Wledig fel rhyw fath o focal point a oedd yn hyrwyddo llawer o'r gwaith yma. Nawr, mi fydden i’n dadlau efallai ei bod hi'n amser edrych ar greu corff tebyg unwaith eto. Ond beth bynnag am hynny, mi fyddwn ni, fel roeddwn i'n ei ddweud, yn cefnogi’r cynnig yma wedi ei wella. Ond un peth yw cynnig sy’n canmol yr hyn sydd gennym ni yng nghefn gwlad, mater arall, llawer pwysicach yw sicrhau bod Llywodraethau San Steffan a Chymru yn gweithredu i amddiffyn ac i wireddu'r potensial yna yn llawn.
Thank you very much, Llywydd, and could I thank those who have tabled this motion this afternoon? Evidently, we agree with the content of the motion; we will also be supporting the amendment of the Government. It was good to be reminded that there is a third of the people of Wales living in rural areas, because even though there isn't a density of population, when you do quote a stat like that, it does remind us how significant a contribution is made by rural Wales, and it shouldn't be marginalised in any discussions.
And, of course, as with everyone else, one of the biggest challenges facing rural communities today is the cost-of-living crisis. But that crisis does come on top of the premium, if you like, that often comes with living in the countryside, because if you live in the countryside, you have to accept that services are very often further away and that you need to travel further to get access to some services that other people take for granted. And there are costs associated with that as well.
And from an agricultural point of view, these challenges have been compounded by a hard Brexit, which has seen the UK economy shrink, and has led to trade agreements that undermine the interests of Welsh farmers. The UK Government's own impact assessment on the trade agreement with Australia and New Zealand estimates a loss on gross output in the beef and sheep sectors in Wales of about £29 million. It is no wonder that even the former Secretary for the environment in the Westminster Government has admitted that the agreement is not really a very good deal. And when it comes to the value of that agreement, a measly 0.08 per cent increase in UK GDP is the Government's own pitiful assessment, compared to a 5.5 per cent hit to UK GDP, and a 15 per cent reduction in UK trade intensity levels, as a result of Brexit.
But the first priority for me, and the first priority for Plaid Cymru, when it comes to the rural economy is to protect the family farm—that's the priority every time. The family farm is the economic, environmental, social and cultural backbone of the countryside. Now, we have just, in recent days of course, been discussing the Agriculture Bill, and I am very proud of the role that Plaid Cymru has played in strengthening that Bill, and to ensure that there is a better appreciation of the role of farmers, not only as food producers in Wales, but as important employers in some of our most marginalised economies in rural areas—those difficult areas to reach when it comes to creating and maintaining jobs. But also, there is the role of farmers as providers of one of the strongholds of the Welsh language, also as stewards of our environment and natural landscapes in Wales, and so much more. And being able to secure a five-year multi-year support plan in the Agriculture Bill went at least some of the way to restoring what was lost as a result of Brexit, and the seven-year funding security that came within the EU.
Now, the food and drink sector in Wales of course is a very notable sector and a very important sector—over 200,000 people work in that sector. But nearly 60,000 people are employed full-time or part-time on farm holdings in Wales. And we always hear the statistic, don't we, that, for every pound that is invested in agriculture, it puts at least £7 back into the economy. Well, if you offered that return on investment to anyone, they would grab that every time. And that needs to be reflected in everything that this Government does, and maybe it doesn't happen to the extent that it should at present.
We need to remind ourselves constantly of that, celebrate that, build on that, and strengthen that by investing in the agricultural sector, and that that then, of course, has all the support it needs to develop and grow. That is why events like the Royal Welsh Show are important, not only because of the direct benefit that comes from the event, but that, and the Eisteddfod, and also other shows are a platform to emphasise the great contribution that agriculture makes to the broader Welsh economy. And I was also pleased to be able to drop by the event in the Senedd today. More than 200,000 visitors attend the show each year, and almost 40 per cent of those have no connection with the agricultural industry, and that in itself does speak volumes.
Yes, there are unique challenges facing rural communities, in terms of services and access to services, losing key services—surgeries, banks, things that people, as I was saying, take for granted. But I don't feel that the Government is offering a full vision that encompasses the countryside sufficiently. Where is the national vision in terms of protecting rural services? Where is the strategy for the rural economy specifically that's being driven by the Government? And who is driving that focus? Years ago, we had the Development Board for Rural Wales as a focal point that promoted a lot of this work. Now, I would argue that perhaps it's time to look at creating a similar body once again. But in any case, as I said, we will be supporting the motion as amended. But it is one thing to have a motion that praises what we have in the countryside, it is another much more important matter to ensure that the Governments of Westminster and Wales act to protect it and to realise its full potential.
I would like to begin by declaring the fact that I am myself a farmer. And as we've heard from Paul, who opened the debate so well, last week was NFU Cymru's celebration of Welsh Food and Farming Week, a time when we came together to raise awareness and show our appreciation for all the hard work that our farmers and producers bring to Welsh society. Not only does the agricultural community provide economic, cultural and health benefits to Wales, but it also plays an important role in tackling climate change by reducing our carbon emissions, by ensuring that we as consumers have the option to buy locally sourced and climate-friendly food. The celebration of Welsh Food and Farming Week may have ended, but the hard work that the agriculture community does has not, and neither should our support.
As we've heard, major events in our rural communities are crucial as they bring significant economic benefit, including both immediate and secondary benefits to the rural economy and rural businesses. As we've heard, the Royal Welsh Show alone we know attracts almost a quarter of a million visitors each year. These visitors spend almost £10 million in those four days, with secondary sales being estimated to be over £6 million. On top of this, there is a further benefit of £3 million to the local economy as sales move down the supply chain. An estimated 3,000 businesses and organisations have trade stands at the Royal Welsh Show, of which 96 per cent of them would recommend the Royal Welsh Show to other businesses.
Whilst the Royal Welsh Show is the biggest event in the Welsh agricultural calendar, many of us in rural communities have our own shows that provide equally important benefits to the local rural and agricultural communities, as a result, to the economy. In the Monmouth constituency, we can boast some of the best agricultural shows in Wales. I'm pleased that the Monmouth show is back this year, after a couple of years out, on Sunday 20 August. It was the biggest one-day show in Wales. It attracted thousands and will attract thousands of visitors, both young and old, to the wonderful Wye Valley, as will the Chepstow show on Saturday 12 August, and we'll finish on 9 September with the fantastic Usk show—another brilliant opportunity to experience much of what the wonderful county of Monmouthshire and the wider region has to offer.
All of these important events provide a crucial shop window for our small and medium-sized enterprises, communities, group charities, clubs and associations. As we all know, SMEs are the beating heart of the Welsh economy, representing 99.4 per cent of businesses in Wales, which, in turn, accounts for 62.6 per cent of employment in Wales and 39.4 per cent of turnover. It must be noted that the overwhelming majority of businesses in rural communities are microbusinesses. SMEs in rural communities have been under immense pressure and continue to face barriers such as the lack of connectivity, as we've heard also, throughout Wales and the rest of the United Kingdom.
As we all know, people living in rural Wales have some of the lowest pay packets in the United Kingdom. Gwynedd, for instance, has the third lowest wages in the UK at £421 a week—considerably less than those in near urban areas. This is one of the main reasons that people living in rural areas face a greater chance of being in poverty. If the Welsh Government is serious about tackling poverty in rural communities, we need to see a redoubling of efforts to tackle poor transport connectivity across rural Wales, and we also need to see modern infrastructure that allows rural communities to further decarbonise. We must see an increase in the amount of investment in rural Wales, providing opportunities for businesses to grow and employees to earn more.
I encourage all my colleagues here today to support the recommendations that we've laid in the motion. Thank you.
Hoffwn ddechrau drwy ddatgan fy mod i fy hun yn ffermwr. Ac fel rydym wedi'i glywed gan Paul, a agorodd y ddadl mor dda, roedd Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru yn dathlu Wythnos Bwyd a Ffermio Cymru yr wythnos diwethaf, adeg pan ddaethom at ein gilydd i godi ymwybyddiaeth a dangos ein gwerthfawrogiad o'r holl waith caled y mae ein ffermwyr a'n cynhyrchwyr yn ei wneud dros y gymdeithas yng Nghymru. Nid yn unig y mae'r gymuned amaethyddol yn darparu buddion economaidd, diwylliannol ac iechyd i Gymru, mae hefyd yn chwarae rhan bwysig wrth fynd i'r afael â newid hinsawdd drwy leihau ein hallyriadau carbon, gan sicrhau bod gennym ni fel defnyddwyr ddewis i brynu bwyd lleol sy'n ystyriol o'r hinsawdd. Efallai fod dathliadau Wythnos Bwyd a Ffermio Cymru wedi gorffen, ond nid yw'r gwaith caled y mae'r gymuned amaethyddol yn ei wneud wedi dod i ben, ac ni ddylai ein cefnogaeth ni ychwaith.
Fel y clywsom, mae digwyddiadau mawr yn ein cymunedau gwledig yn hanfodol gan eu bod yn dod â budd economaidd sylweddol yn eu sgil, yn cynnwys manteision uniongyrchol ac eilaidd i'r economi wledig a busnesau gwledig. Fel y clywsom, gwyddom fod Sioe Frenhinol Cymru yn denu bron i chwarter miliwn o ymwelwyr bob blwyddyn. Mae'r ymwelwyr hyn yn gwario bron i £10 miliwn yn ystod y pedwar diwrnod hwnnw, ac amcangyfrifir bod gwerthiant eilaidd dros £6 miliwn. Ar ben hyn, mae budd pellach o £3 miliwn i'r economi leol wrth i werthiannau symud i lawr y gadwyn gyflenwi. Amcangyfrifir bod gan 3,000 o fusnesau a sefydliadau stondinau masnach yn Sioe Frenhinol Cymru, a byddai 96 y cant ohonynt yn argymell Sioe Frenhinol Cymru i fusnesau eraill.
Er mai Sioe Frenhinol Cymru yw'r digwyddiad mwyaf yng nghalendr amaethyddol Cymru, mae gan lawer ohonom mewn cymunedau gwledig ein sioeau ein hunain sy'n darparu buddion yr un mor bwysig i'r cymunedau gwledig ac amaethyddol lleol, ac o ganlyniad, i'r economi. Yn etholaeth Mynwy, gallwn frolio rhai o'r sioeau amaethyddol gorau yng Nghymru. Rwy'n falch fod sioe sir Fynwy yn ôl eleni ddydd Sul 20 Awst, ar ôl toriad o ychydig o flynyddoedd. Hon oedd y sioe undydd fwyaf yng Nghymru. Roedd yn denu miloedd a bydd yn denu miloedd o ymwelwyr, hen ac ifanc, i ryfeddod Dyffryn Gwy, fel y bydd sioe Cas-gwent yn ei wneud ddydd Sadwrn 12 Awst, ac fe orffennwn ar 9 Medi gyda sioe wych Brynbuga—cyfle gwych arall i brofi llawer o'r hyn sydd gan sir ryfeddol Mynwy a'r rhanbarth ehangach i'w gynnig.
Mae'r holl ddigwyddiadau pwysig hyn yn darparu ffenestr siop hanfodol ar gyfer ein cymunedau, elusennau, clybiau, cymdeithasau a'n busnesau bach a chanolig eu maint. Fel y gwyddom ni i gyd, busnesau bach a chanolig eu maint yw calon economi Cymru, a dyna yw 99.4 y cant o fusnesau Cymru, sy'n darparu 62.6 y cant o gyflogaeth Cymru a 39.4 y cant o'r trosiant. Rhaid nodi bod y mwyafrif llethol o fusnesau mewn cymunedau gwledig yn ficrofusnesau. Mae busnesau bach a chanolig eu maint mewn cymunedau gwledig wedi bod dan bwysau aruthrol ac yn parhau i wynebu rhwystrau fel diffyg cysylltedd ledled Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig, fel y clywsom.
Fel y gwyddom i gyd, pobl sy'n byw yng nghefn gwlad Cymru sy'n ennill rhai o'r cyflogau isaf yn y Deyrnas Unedig. Gwynedd, er enghraifft, sydd â'r cyflog isaf ond am ddau le arall yn y DU, sef £421 yr wythnos—gryn dipyn yn llai na'r cyflogau mewn ardaloedd trefol cyfagos. Dyma un o'r prif resymau pam fod pobl sy'n byw mewn ardaloedd gwledig yn fwy tebygol o fod yn byw mewn tlodi. Os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â threchu tlodi mewn cymunedau gwledig, mae angen inni ddyblu ymdrechion i fynd i'r afael â chysylltedd trafnidiaeth gwael ledled y Gymru wledig, ac mae angen inni hefyd weld seilwaith modern sy'n caniatáu i gymunedau gwledig ddatgarboneiddio ymhellach. Rhaid inni weld cynnydd yn y buddsoddiad yng nghefn gwlad Cymru, gan ddarparu cyfleoedd i fusnesau dyfu a chyfleoedd i weithwyr ennill cyflogau gwell.
Rwy'n annog fy nghyd-Aelodau yma heddiw i gefnogi'r argymhellion a gyflwynwyd gennym yn y cynnig. Diolch.
In this rural communities debate, I'd like to say that north Wales is largely rural and the economy is dominated by sectors such as agriculture, forestry and tourism. There are no large conurbations, which makes it an area of small and medium-sized enterprises that are found within the foundational economy. However, there is one important sector that's missed out from this debate, public services, which have been totally underfunded now for over a decade. You go to a rural community and you see, yes, family farms, but also teachers, carers, council operators, nurses and pensioners living there. You cannot have thriving local communities without public services employing Welsh-speaking local people, who spend in local communities and keep everyone safe, healthy, housed and protected.
Just one north Wales further education group, Grŵp Llandrillo Menai, employs around 2,000 staff supporting 20,000 students. The council is the largest employer in Anglesey; in Flintshire, the second-largest employer after Airbus, employing 5,500 people. Then there are those employed in the health service and social care. Public services are integral to the well-being of rural communities. If we invested in care, we could grow back the rural economy through people.
The motion’s called for a redoubling of the effort to tackle poor public transport in rural areas, and I agree the situation is dire. We are in a bus transport emergency, and just to keep existing routes open has meant intensive talks between councils, operators, the unions, Transport for Wales and Welsh Government over recent weeks. We need a reality check and a campaign as soon as possible to bring back our bus routes before they disappear. It's because passenger numbers have decreased over the last two decades. Those with concessionary passes have decreased the most in recent years, and not returned since COVID, and cuts to public service funding from the UK Conservative Government have meant cuts to bus subsidies. Add to that inflationary pressures and you will see bus transport procurement and the cost of running services has increased by 40 per cent, and that’s on top of driver shortages.
For almost 20 years I’ve represented rural areas as a community and county councillor and volunteer sitting on partnership organisations. I saw the amount of European funding that came into our rural communities, through the rural development plan, to fund projects that helped with diversification for farmers, bursaries for people looking to innovate and start up rural businesses, and funding for community events that showcased local produce, such as the Mold and Llangollen food festivals and the Clwydian range tourism and food groups. There was also funding for rural transport, including procurement of buses and trials of tourism services, funding for village halls, community centres and places of worship at the heart of rural communities.
They also wanted to become more sustainable, and there was renewable technology, such as the Corwen community hydro scheme, funded with European money. Wales’s net benefit from the EU budget was estimated at around £79 per head, and following Brexit the Conservative Government took replacement funding from Welsh Government to give direct to councils, although much less and through a very competitive, bureaucratic bidding process. If you want the rural economy to grow and thrive for everybody, then we need to see a return to investment in public services again, and the Conservative benches should be asking their colleagues in Westminster to fulfil their promise of not a penny less for Wales. Thank you.
Yn y ddadl hon ar gymunedau gwledig, hoffwn ddweud bod gogledd Cymru yn wledig i raddau helaeth a bod yr economi yn cael ei dominyddu gan sectorau fel amaethyddiaeth, coedwigaeth a thwristiaeth. Nid oes cytrefi mawr, sy'n ei gwneud yn ardal o fentrau bach a chanolig eu maint o fewn yr economi sylfaenol. Fodd bynnag, mae un sector pwysig sydd wedi cael i adael allan o'r ddadl hon, sef gwasanaethau cyhoeddus, sydd wedi cael eu tanariannu'n llwyr nawr ers dros ddegawd. Rydych chi'n mynd i gymuned wledig ac rydych chi'n gweld, ie, ffermydd teuluol, ond hefyd athrawon, gofalwyr, gweithwyr cynghorau, nyrsys a phensiynwyr yn byw yno. Ni allwch gael cymunedau lleol ffyniannus heb wasanaethau cyhoeddus sy'n cyflogi pobl leol sy'n siarad Cymraeg, sy'n gwario arian mewn cymunedau lleol ac sy'n sicrhau bod pawb yn ddiogel ac yn iach, ac yn sicrhau bod gan bawb do uwch eu pennau.
Mae un grŵp addysg bellach yng ngogledd Cymru, Grŵp Llandrillo Menai, yn cyflogi tua 2,000 o staff sy'n cefnogi 20,000 o fyfyrwyr. Y cyngor yw'r cyflogwr mwyaf yn Ynys Môn, a'r ail gyflogwr mwyaf yn sir y Fflint ar ôl Airbus, sy'n cyflogi 5,500 o bobl. Yna mae'r rhai sy'n cael eu cyflogi gan y gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol. Mae gwasanaethau cyhoeddus yn rhan annatod o lesiant cymunedau gwledig. Pe byddem yn buddsoddi mewn gofal, gallem aildyfu'r economi wledig drwy bobl.
Mae'r cynnig wedi galw am ddyblu ymdrechion i fynd i'r afael â thrafnidiaeth gyhoeddus wael mewn ardaloedd gwledig, ac rwy'n cytuno bod y sefyllfa'n enbyd. Rydym mewn argyfwng trafnidiaeth bysiau, ac mae cadw'r llwybrau presennol ar agor wedi golygu trafodaethau dwys rhwng cynghorau, gweithredwyr, yr undebau, Trafnidiaeth Cymru a Llywodraeth Cymru dros yr wythnosau diwethaf. Mae angen agor llygaid pobl ac ymgyrch cyn gynted â phosibl i ddod â'n llwybrau bysiau yn ôl cyn iddynt ddiflannu. Mae hyn oherwydd bod nifer y teithwyr wedi gostwng dros y ddau ddegawd diwethaf. Nifer y bobl sydd â chardiau teithio rhatach sydd wedi gostwng fwyaf yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac nid ydynt wedi dychwelyd ers COVID, ac mae toriadau i gyllid gwasanaethau cyhoeddus gan Lywodraeth Geidwadol y DU wedi golygu toriadau i gymorthdaliadau bysiau. Ychwanegwch bwysau chwyddiant at hynny ac fe welwch fod y gost o brynu trafnidiaeth bysiau a chynnal gwasanaethau wedi cynyddu 40 y cant, ac mae hynny ar ben prinder gyrwyr.
Ers bron i 20 mlynedd rwyf wedi cynrychioli ardaloedd gwledig fel cynghorydd cymuned a sir ac fel gwirfoddolwr gyda sefydliadau partneriaeth. Gwelais faint o arian Ewropeaidd a oedd yn dod i'n cymunedau gwledig, drwy'r cynllun datblygu gwledig, i ariannu prosiectau a oedd yn helpu ffermwyr i arallgyfeirio, bwrsariaethau i bobl a oedd yn awyddus i arloesi a dechrau busnesau gwledig, a chyllid ar gyfer digwyddiadau cymunedol a oedd yn arddangos cynnyrch lleol, fel gwyliau bwyd yr Wyddgrug a Llangollen a grwpiau twristiaeth a bwyd bryniau Clwyd. Roedd yna gyllid ar gyfer trafnidiaeth wledig hefyd, gan gynnwys ar gyfer caffael gwasanaethau bysiau a threialu twristiaeth, cyllid ar gyfer neuaddau pentref, canolfannau cymunedol a mannau addoli yng nghanol cymunedau gwledig.
Roeddent eisiau bod yn fwy cynaliadwy hefyd, ac roedd technoleg ynni adnewyddadwy, fel cynllun ynni dŵr cymunedol Corwen, yn cael ei ariannu gydag arian Ewropeaidd. Amcangyfrifwyd bod budd net Cymru o gyllideb yr UE oddeutu £79 y pen, ac yn dilyn Brexit cymerodd y Llywodraeth Geidwadol gyllid newydd oddi wrth Lywodraeth Cymru i'w roi'n uniongyrchol i gynghorau, er bod y symiau'n llawer llai a'n digwydd drwy broses ymgeisio fiwrocrataidd a chystadleuol iawn. Os ydych chi eisiau i'r economi wledig dyfu a ffynnu i bawb, mae angen inni ddychwelyd at fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus eto, a dylai'r meinciau Ceidwadol fod yn gofyn i'w cymheiriaid yn San Steffan gyflawni eu haddewid i sicrhau nad yw Cymru geiniog yn waeth ei byd. Diolch.
The rural and agricultural businesses in Wales are the lifeblood of our economy. As point 1 in our motion makes clear, the role of rural small businesses should not ever be underestimated. Each farm in Wales is estimated to be economically linked to around 40 to 80 other businesses. Farming is truly a foundation upon which the £6 billion Welsh food and drink supply chain is built. It employs 17 per cent of the Welsh workforce whilst managing 90 per cent of the Welsh land. The latest data from my own region shows that around 15,600 people from South Wales East are employed within the agricultural, forestry and fishing industry. South-east Wales has a rich history of successful rural enterprise, from the invention of Caerphilly cheese, thanks to a handful of local farmers dating back to 1830, to many different rural small businesses who support local farmers’ markets and food events. We in the Welsh Conservatives recognise the valuable contribution of Welsh farming to the rural economy, as point 2 of our motion notes.
This year’s Countryside Alliance Awards for Wales highlighted many incredible small businesses in my region, with three businesses making it to the final: the Queen Bee Honey Company in Torfaen, Nash and Sons butchers in Blackwood, and James Morris from Tŷ Poeth farm in Pontypool, who has diversified his 200-year family trade by planting sunflowers and pumpkins, alongside traditional meat and dairy farming.
However, we seem to have a Government that fails to understand the rural community and the value that it adds to Wales. They’re intent on harming the rural communities, whether it be forcing farms to plant trees on prime agricultural land, or still failing to use local produce in schools, which would truly enhance and benefit the rural community and the surrounding areas of those schools, or, like we see now with the new anti-shooting agenda, by wanting to change the regulations on the release of game birds. This divisive agenda is another example of large-scale state intervention, with increasing red tape around licensing. The Welsh Government is intent on using taxpayers’ money to restrict freedoms instead of using the legal framework that is already in place successfully across the UK. Because of this, licences—[Interruption.] Of course.
Busnesau gwledig ac amaethyddol Cymru yw asgwrn cefn ein heconomi. Fel y mae pwynt 1 yn ein cynnig yn ei wneud yn glir, ni ddylid byth ddiystyru rôl busnesau bach gwledig. Amcangyfrifir bod gan bob fferm yng Nghymru gysylltiad economaidd â thua 40 i 80 o fusnesau eraill. Mae ffermio yn sylfaen go iawn i gadwyn gyflenwi bwyd a diod Cymru, sy’n werth £6 biliwn. Mae'n cyflogi 17 y cant o weithlu Cymru ac yn rheoli 90 y cant o dir Cymru. Mae’r data diweddaraf ar gyfer fy rhanbarth i yn dangos bod tua 15,600 o bobl o Ddwyrain De Cymru yn cael eu cyflogi o fewn y diwydiant amaethyddol, coedwigaeth a physgota. Mae gan dde-ddwyrain Cymru hanes cyfoethog o fentergarwch gwledig llwyddiannus, o ddyfeisio caws Caerffili, diolch i lond llaw o ffermwyr lleol yn dyddio’n ôl i 1830, i lawer o wahanol fusnesau bach gwledig sy’n cefnogi marchnadoedd ffermwyr lleol a digwyddiadau bwyd. Rydym ni yn y Ceidwadwyr Cymreig yn cydnabod cyfraniad gwerthfawr ffermio Cymru i’r economi wledig, fel y mae pwynt 2 o’n cynnig yn ei nodi.
Tynnodd Gwobrau Cynghrair Cefn Gwlad Cymru eleni sylw at lawer o fusnesau bach anhygoel yn fy rhanbarth, gyda thri busnes yn cyrraedd y rownd derfynol: y Queen Bee Honey Company yn Nhorfaen, siop gigydd Nash and Sons yn y Coed Duon, a James Morris o fferm Tŷ Poeth ym Mhont-y-pŵl, sydd wedi arallgyfeirio ei fusnes teuluol 200 mlwydd oed trwy blannu blodau haul a phwmpenni ochr yn ochr â ffermio cig a chynnyrch llaeth traddodiadol.
Fodd bynnag, mae’n ymddangos bod gennym Lywodraeth sy’n methu deall y gymuned wledig a’r gwerth y mae’n ei ychwanegu yng Nghymru. Maent yn benderfynol o niweidio’r cymunedau gwledig, boed drwy orfodi ffermydd i blannu coed ar dir amaethyddol o’r radd flaenaf, neu drwy ddal i fethu defnyddio cynnyrch lleol mewn ysgolion, a fyddai’n gwella ac o fudd gwirioneddol i’r gymuned wledig ac ardaloedd cyfagos yr ysgolion hynny. neu fel y gwelwn nawr gyda’r agenda wrth-saethu newydd, drwy fod eisiau newid y rheoliadau ar ryddhau adar hela. Mae'r agenda ymrannol hon yn enghraifft arall o ymyrraeth ar raddfa fawr gan y wladwriaeth gyda biwrocratiaeth gynyddol yn gysylltiedig â thrwyddedu. Mae Llywodraeth Cymru'n benderfynol o ddefnyddio arian trethdalwyr i gyfyngu ar ryddid yn hytrach na defnyddio’r fframwaith cyfreithiol sydd eisoes ar waith yn llwyddiannus ledled y DU. Oherwydd hyn, mae trwyddedau—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.
Thank you, Laura Anne Jones. You've listed off a number of areas where Welsh Government aren't seemingly supporting our rural communities. Would you agree with me that another such measure is what we debated just a moment ago, which is forcing our rural communities to drive at 20 mph through villages and small towns and market towns, to follow the example of the city centre of Cardiff?
Diolch, Laura Anne Jones. Rydych chi wedi rhestru nifer o feysydd lle mae’n ymddangos nad yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi ein cymunedau gwledig. A fyddech chi'n cytuno mai mesur arall o'r fath yw'r hyn a drafodwyd gennym eiliad yn ôl, sef gorfodi ein cymunedau gwledig i yrru ar 20 mya trwy bentrefi a threfi bach a threfi marchnad, i ddilyn esiampl canol dinas Caerdydd?
Absolutely, I do agree with you. It is a shame. The Minister was listening, anyway, so maybe your point will be heard. [Interruption.] What did you say, sorry, Minister? What did you say? I think she wants to make an intervention. No. Oh, right, okay.
The Welsh Ministers are intent on using taxpayers' money to restrict freedoms, as I said, instead of using the legal framework that is being used successfully across the UK. Because of this, licences run the risk of being open to challenge by those who oppose shooting. All this will do is hurt the rural economy in Wales, showing once more that if you don't live in a city then this Government shows an unwillingness to understand your way of life.
This Government needs to do what our motion calls for and create a proper infrastructure strategy to address the real challenges facing rural communities, and redouble efforts on connectivity and tackle poor public transport across Wales. Wales cannot survive without our rural communities, but, if we carry on like this, our rural communities won't be able to survive in Wales.
Yn sicr, rwy'n cytuno â chi. Mae'n drueni. Roedd y Gweinidog yn gwrando, beth bynnag, felly efallai y caiff eich pwynt ei glywed. [Torri ar draws.] Beth ddywedoch chi, mae'n ddrwg gennyf, Weinidog? Beth oeddech chi'n ei ddweud? Rwy'n credu ei bod eisiau ymyrryd. Na, iawn, o'r gorau.
Mae Gweinidogion Cymru'n benderfynol o ddefnyddio arian trethdalwyr i gyfyngu ar ryddid, fel y dywedais, yn hytrach na defnyddio'r fframwaith cyfreithiol sy'n cael ei ddefnyddio'n llwyddiannus ar draws y DU. Oherwydd hyn, ceir risg y bydd trwyddedau'n agored i her gan y rhai sy'n gwrthwynebu saethu. Y cyfan y bydd hyn yn ei wneud yw taro'r economi wledig yng Nghymru, gan ddangos unwaith eto, os nad ydych yn byw mewn dinas, fod y Llywodraeth hon yn dangos amharodrwydd i ddeall eich ffordd o fyw.
Mae angen i'r Llywodraeth wneud yr hyn y mae ein cynnig yn galw amdano a chreu strategaeth seilwaith briodol i fynd i'r afael â'r heriau gwirioneddol sy'n wynebu cymunedau gwledig, a dyblu ymdrechion ar gysylltedd a mynd i'r afael â thrafnidiaeth gyhoeddus wael ledled Cymru. Nid yw Cymru'n gallu goroesi heb ein cymunedau gwledig, ond os parhawn fel hyn, ni fydd ein cymunedau gwledig yn gallu goroesi yng Nghymru.
Diolch i'r Ceidwadwyr am ddod â'r ddadl bwysig yma gerbron y prynhawn yma. Diolch i Paul Davies hefyd am amlinellu'r ffaith bod busnesau bach yn asgwrn cefn yr economi yng nghefn gwlad, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys ffermydd teuluol, a hefyd y ffaith bod y cyfraniad y mae sioeau yn ei wneud—sioe Llanelwedd a sioeau bach—yn gyfraniad economaidd pwysig iawn, iawn.
O ran bywyd cymdeithasol cefn gwlad, dwi eisiau jyst nodi hefyd cyfraniad clybiau ffermwyr ifanc, o ran y gweithgareddau y maen nhw'n eu cynnal drwy gydol y flwyddyn. Un o freintiau mwyaf fy rôl i fel Aelod o'r Senedd yw teithio ar hyd a lled y rhanbarth a gweld y cyfoeth o dalent a dyfeisgarwch sy'n diffinio ein hardaloedd gwledig a'n cymunedau amaeth ni. Mae'r cymunedau hyn yn rhyfeddol o hunan-ddibynnol. Mae hyn yn cael ei adlewyrchu, er enghraifft, yn y nifer fawr o fusnesau sy'n cael eu perchenogi gan gymunedau neu yn fentrau cymdeithasol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru.
Ond, yn aml, gall y diwylliant hwn o hunanddibyniaeth guddio'r heriau niferus y mae'r cymunedau hyn yn eu hwynebu, heriau sydd wedi eu creu neu eu dwysáu gan fwy na degawd o lymder—hynny yw, toriadau mewn gwariant cyhoeddus—yn ogystal â Brexit a chytundebau masnach ofnadwy o niweidiol, fel y cyfeiriodd Llyr ato yn gynharach, i'r sector amaeth, a'r argyfwng costau byw presennol, wrth gwrs.
Thank you to the Conservatives for bringing this important debate forward this afternoon. And thank you to Paul Davies for outlining the fact that small businesses are the backbone of the rural economy, and that, of course, includes family farms, and also the fact that the shows—the Royal Welsh and smaller shows—make a very important economic contribution.
In terms of social life in rural areas, I'd also like to note the contribution of the young farmers' clubs, in terms of the activities that they stage throughout of the year. One of the greatest privileges of my role as a Member of the Senedd is to travel the length and breadth of the region and see the wealth of talent and innovation that defines our rural areas and our agricultural communities. These communities are incredibly self-reliant. This is reflected, for example, in the large number of businesses that are owned by communities or are social enterprises in Mid and West Wales.
But, often, this culture of self-reliance can mask numerous challenges that these communities face, challenges that are created or intensified by more than a decade of austerity—that is, cuts in public spending—in addition to Brexit and the appallingly damaging trade deals, as Llyr mentioned earlier, for the agricultural sector, and the current cost-of-living crisis too.
There's a certain irony in the Conservatives bringing forward their motion this evening, given that so many of these current barriers to economic development in our rural communities are a direct product of Tory policies. Just to give you one example, the challenge of poor public transport, which many of you have mentioned already, and connectivity in rural areas, which, ironically, the Tories in this motion are calling to be improved, is exacerbated by their Government's denial of the £5 billion in Barnett consequentials owed to Wales from HS2.
This important caveat notwithstanding, I'd like to add my voice to calls for the Welsh Government to develop a strategy to address the challenges facing our rural communities. Indeed, I've called for such a strategy in this place before now. It needs to go beyond the issue of infrastructure, important as this is, and deal explicitly and holistically with the issue of rural poverty, which is both a cause and product of economic underdevelopment in our rural communities.
Masked by the outward appearance of affluence, poverty often lurks below the surface in rural areas. Let me give you one example. Ceredigion has amongst the highest average house prices in Wales, almost £40,000 higher than the Welsh average. But, at 30 per cent, according to the latest Bevan Foundation data, it also has the second highest rate of child poverty of any local authority area in Wales. And as research shows, rural poverty is a distinct phenomenon, with different causes and consequences to those of urban areas and urban poverty.
There is often a rural premium on key goods in rural areas, a cost of remoteness that can add about 15 per cent to 30 per cent more to the cost of basic goods and services. While costs are higher in rural areas, wages are lower. Median earnings in Wales are lowest in Pembrokeshire, Ceredigion, Conwy, Gwynedd and Powys. A typical worker in Pembrokeshire, for example, is £346 a month worse off than the typical UK worker. Accessing health, welfare, financial and childcare services is often more difficult in rural communities. According to research by the Bevan Foundation, poor rural households in Wales have faced a triple squeeze during the present cost-of-living crisis from high costs, low incomes and limited state support.
Mae yna eironi penodol yn y ffaith bod y Ceidwadwyr yn cyflwyno eu cynnig heno, o gofio bod cymaint o'r rhwystrau presennol hyn i ddatblygiad economaidd yn ein cymunedau gwledig yn gynnyrch uniongyrchol polisïau'r Torïaid. I roi un enghraifft i chi, mae her trafnidiaeth gyhoeddus wael, a grybwyllwyd gan lawer ohonoch eisoes, a chysylltedd mewn ardaloedd gwledig, y mae'r Torïaid yn eironig iawn yn galw yn y cynnig hwn am ei wella, yn cael ei waethygu gan y modd y mae eu Llywodraeth yn amddifadu Cymru o'r £5 biliwn mewn symiau canlyniadol Barnett sy'n ddyledus i ni o ganlyniad i HS2.
Er y cafeat pwysig hwn, hoffwn ychwanegu fy llais at alwadau ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu ein cymunedau gwledig. Yn wir, rwyf wedi galw am strategaeth o'r fath yn y lle hwn cyn hyn. Mae angen iddi fynd y tu hwnt i seilwaith, er mor bwysig yw hwnnw, ac ymdrin yn benodol ac yn gyfannol â mater tlodi gwledig, sy'n achos ac yn gynnyrch tanddatblygu economaidd yn ein cymunedau gwledig.
Ynghudd dan wedd allanol o ffyniant, mae tlodi'n aml yn llechu o dan yr wyneb mewn ardaloedd gwledig. Gadewch imi roi enghraifft i chi. Mae Ceredigion ymhlith y llefydd gyda'r prisiau tai cyfartalog uchaf yng Nghymru, bron i £40,000 yn uwch na chyfartaledd Cymru. Ond ar 30 y cant, yn ôl data diweddaraf Sefydliad Bevan, mae ganddi hefyd y gyfradd ail uchaf o dlodi plant mewn unrhyw ardal awdurdod lleol yng Nghymru. Ac fel y dengys ymchwil, mae tlodi gwledig yn ffenomen benodol, gydag achosion a chanlyniadau gwahanol i'r rhai sy'n gysylltiedig ag ardaloedd trefol a thlodi trefol.
Yn aml ceir premiwm gwledig ar nwyddau allweddol mewn ardaloedd gwledig, cost pellter a all ychwanegu tua 15 y cant i 30 y cant at gost nwyddau a gwasanaethau sylfaenol. Er bod costau'n uwch mewn ardaloedd gwledig, mae cyflogau'n is. Mae enillion canolrifol yng Nghymru ar eu hisaf yn sir Benfro, Ceredigion, Conwy, Gwynedd a Phowys. Mae gweithiwr nodweddiadol yn sir Benfro, er enghraifft, £346 y mis yn waeth ei fyd na'r gweithiwr nodweddiadol yn y DU. Mae cael mynediad at wasanaethau iechyd, lles, ariannol a gofal plant yn aml yn anos mewn cymunedau gwledig. Yn ôl ymchwil gan Sefydliad Bevan, mae aelwydydd gwledig tlawd yng Nghymru wedi wynebu gwasgfa driphlyg yn ystod yr argyfwng costau byw presennol yn sgil costau uchel, incwm isel a chymorth cyfyngedig gan y wladwriaeth.
Dwi'n gorffen gyda hyn: fel dwi wedi ei awgrymu lawer gwaith, mae gwreiddiau tlodi gwledig yng Nghymru yn deillio o bolisïau San Steffan, ond mae llawer o rai eraill hefyd yn nes adref. Felly, dwi wedi galw mwy nag unwaith am strategaeth gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thargedu’r materion sydd yn poeni ardaloedd gwledig. Felly, heno, rwyf i am ailadrodd yr alwad honno eto, gan obeithio gallwn ni symud ymlaen i fynd i'r afael ag adfywio gwledig mewn ffordd holistig, a hynny ar frys, oherwydd mae'r ardaloedd hynny yn haeddu hynny yn fawr. Diolch yn fawr.
I conclude with this: as I've suggested many times, the roots of rural poverty in Wales stem from policies emerging from Westminster, but many others are closer to home. So, I've called more than once for a Welsh Government strategy to tackle and to target those issues that concern rural areas. So, this evening, I'm going to repeat that demand, in the hope that we can move on and tackle rural regeneration in a holistic manner and do so as a matter of urgency, because those areas certainly deserve that. Thank you.
From north to south, east to west, a patchwork of farms characterise the constituency of Aberconwy that I have the honour to represent. Over my many years, I have been a solid supporter of our agricultural sector, and, whilst I've been in this place, I've led the opposition to the Wales-wide nitrate vulnerable zones, I've called out the unjustifiable difference between the TB testing charts used in Wales and those in England and Scotland, and I'm still awaiting a letter from the Minister on that. I've held you to account for stripping farmers of hydropower station business rates support, challenged your decision to allow farmers to be charged second home council tax on holiday lets on their farms, and I even launched the Welsh wool pledge.
In fact, this is a timely opportunity for me to remind you all of the scandal that is the price paid for wool, and I'm really pleased that Sam Kurtz my colleague is actually carrying on with this campaign. It's so important. British Wool has confirmed it will pay farmers just 30p a kilo for its core grade of 2022 wool. In fact, Welsh mountain will only be paid at 10p a kilo. Based on a 2.5 kg fleece, farmers would receive just 75p a fleece for core grade. Unsurprisingly, current wool prices are not even covering the cost of shearing. The National Association of Agricultural Contractors have put shearing prices at £1.65 a ewe. How ridiculous that a material that can be used in clothing, carpets and buildings is receiving such little support from our consumers. So, I would be pleased if the Minister would provide an update today on what steps you're taking to promote the use of Welsh wool.
Recently, I visited Trefriw woollen mill. It is run by the brother and sister duo Morgan and Elaine. Their great-grandfather took over the mill in 1859, and the family have now been producing high-quality wool products for over 150 years. We could learn from their example and make the public realise that it is environmentally responsible to be backing such businesses, to be backing Welsh agricultural businesses.
I know that there was a missed opportunity in the Agriculture (Wales) Bill—I would congratulate you, though, Minister, on the fact that we've now got that Bill—amendments that were tabled to explicitly include support for new and young entrants were unsuccessful, and economic viability of agricultural businesses has been omitted as a sustainable land management objective. My record and that of my Welsh Conservative colleagues prove beyond doubt that we want prosperous rural communities with active farming remaining firmly at their heart. We have not short-changed them. The Welsh Government's assertion that the UK Government is failing to keep its promise is simply not true. The UK SPF is, at a minimum, matching the size of the European regional development fund and the European social funding in Wales and will ramp up to £340 million in Wales by 2024-25. That, of course, is in addition to other UK Government funding, such as the levelling-up fund and the city and growth deals. Wales will also continue to benefit from a tail of EU funding over the coming years.
At its heart, we are back once again to the debate we had a few years ago. As I see it, the Welsh Labour Government should have spent its allocation of EU funding for 2014 to 2020 by the end of 2020, not drag it out into the authorised overlap. The reality is that Wales is receiving a record level of investment from our UK Government. In fact, the UK Government is also investing in a project that will help farmers. [Interruption.] Yes, if I must. [Interruption.] No, go on.
O'r gogledd i'r de, o'r dwyrain i'r gorllewin, mae clytwaith o ffermydd yn nodweddu etholaeth Aberconwy y mae'n anrhydedd gennyf ei chynrychioli. Dros fy mlynyddoedd lawer, rwyf wedi bod yn gefnogwr cadarn i'n sector amaethyddol, a thra bûm yn y lle hwn, rwyf wedi arwain y gwrthwynebiad i barthau perygl nitradau ledled Cymru, rwyf wedi tynnu sylw at y gwahaniaeth na ellir ei gyfiawnhau rhwng y siartiau profi TB a ddefnyddir yng Nghymru a'r rhai yn Lloegr a'r Alban, ac rwy'n dal i aros am lythyr gan y Gweinidog ar hynny. Rwyf wedi eich dwyn i gyfrif am gael gwared ar gymorth ardrethi busnes i ffermwyr ar gyfer gorsafoedd ynni dŵr, wedi herio eich penderfyniad i ganiatáu i ffermwyr wynebu cost treth gyngor ail gartref ar lety gwyliau ar eu ffermydd, a hyd yn oed wedi lansio addewid gwlân Cymru.
Mewn gwirionedd, mae hwn yn gyfle amserol i mi eich atgoffa chi i gyd o sgandal y pris a delir am wlân, ac rwy'n falch iawn fod Sam Kurtz fy nghyd-Aelod yn parhau â'r ymgyrch hon. Mae hi mor bwysig. Mae Gwlân Prydain wedi cadarnhau na fydd ond yn talu 30c y kilo i ffermwyr am ei radd graidd o wlân 2022. Mewn gwirionedd, dim ond 10c y kilo a delir am wlân defaid mynydd Cymreig. Yn seiliedig ar gnu sy'n pwyso 2.5 kg, ni fyddai ffermwyr ond yn derbyn 75c am gnu cyfan gradd graidd. Nid yw'n syndod nad yw'r prisiau gwlân presennol hyd yn oed yn ddigon i dalu am gost cneifio. Mae Cymdeithas Genedlaethol y Contractwyr Amaethyddol wedi nodi bod prisiau cneifio yn £1.65 y famog. Mae'n hurt fod deunydd y gellir ei ddefnyddio mewn dillad, carpedi ac adeiladau yn cael cyn lleied o gefnogaeth gan ein defnyddwyr. Felly, byddwn yn falch pe byddai'r Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni heddiw ar ba gamau rydych yn eu cymryd i hyrwyddo'r defnydd o wlân Cymru.
Yn ddiweddar, ymwelais â melin wlân Trefriw. Mae'n cael ei rhedeg gan frawd a chwaer, Morgan ac Elaine. Prynodd eu hen daid y felin ym 1859, ac mae'r teulu wedi bod yn cynhyrchu cynhyrchion gwlân o ansawdd uchel ers dros 150 mlynedd bellach. Gallem ddysgu o'u hesiampl a gwneud i'r cyhoedd sylweddoli bod cefnogi busnesau o'r fath yn rhywbeth amgylcheddol gyfrifol i'w wneud, a chefnogi busnesau amaethyddol Cymru.
Rwy'n gwybod bod Bil Amaethyddiaeth (Cymru) wedi colli cyfle—carwn eich llongyfarch, serch hynny, Weinidog, ar y ffaith bod gennym y Bil hwnnw bellach—roedd gwelliannau a gyflwynwyd i gynnwys cefnogaeth benodol i newydd-ddyfodiaid ifanc yn aflwyddiannus, ac mae hyfywedd economaidd busnesau amaethyddol wedi'i hepgor fel amcan rheoli tir cynaliadwy. Mae fy record i a record fy nghyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig yn profi y tu hwnt i amheuaeth ein bod am weld cymunedau gwledig llewyrchus gyda ffermio gweithredol yn parhau'n rhan ganolog ohonynt. Nid ydym wedi gwneud cam â nhw. Nid yw honiad Llywodraeth Cymru fod Llywodraeth y DU yn methu cadw ei haddewid yn wir. Mae cronfa ffyniant gyffredin y DU yn cyfateb, fan lleiaf, i faint cronfa datblygu rhanbarthol Ewrop a chyllid cymdeithasol Ewrop yng Nghymru a bydd yn cynyddu i hyd at £340 miliwn yng Nghymru erbyn 2024-25. Mae hynny, wrth gwrs, yn ychwanegol at gyllid arall Llywodraeth y DU, fel y gronfa ffyniant bro a'r bargeinion dinesig a thwf. Bydd Cymru hefyd yn parhau i elwa o weddill cyllid yr UE dros y blynyddoedd nesaf.
Yn y bôn, rydym yn ôl unwaith eto gyda'r ddadl a gawsom ychydig flynyddoedd yn ôl. Fel y'i gwelaf, dylai Llywodraeth Lafur Cymru fod wedi gwario ei dyraniad o gyllid yr UE ar gyfer 2014 i 2020 erbyn diwedd 2020, yn hytrach na'i lusgo allan i'r troslap awdurdodedig. Y gwir amdani yw bod Cymru'n cael y lefel uchaf erioed o fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU. Mewn gwirionedd, mae Llywodraeth y DU hefyd yn buddsoddi mewn prosiect a fydd yn helpu ffermwyr. [Torri ar draws.] Os oes rhaid. [Torri ar draws.] Na, parhewch.
I just wanted to ask you what the level of capital investment was to Wales.
Roeddwn eisiau gofyn i chi beth oedd lefel y buddsoddiad cyfalaf i Gymru.
Put it this way: with all the investment that is now coming in, all this crying about, 'There's not enough money coming from the UK Government', is absolute crocodile tears.
DEFRA is part funding a £1 million project run by grass and forage seed specialists and breeders, Germinal, in collaboration with the Institute of Biological, Environmental and Rural Sciences at Aberystwyth University. Part of this research will involve developing flavourless pea varieties in order for pea protein to be used to replace soya—you know, that awful thing that's imported far too often.
I will finish by highlighting another matter that I have long campaigned to see addressed: New Zealand lamb, having set the standard boasting 60 or more days of shelf life for vacuum-packed chilled lamb, and up to 110 days for carbon dioxide gas-flushed lamb. Welsh lamb has a shelf life of just up to 21 days. By boosting the competitiveness of Welsh produce, agricultural productivity, local demand for local products, and backing for diversification, we could all be supporting a sector that directly supports an agricultural workforce of 49,876. Support for that group has to be perfected if our rural communities are to have any real chance to thrive.
So, stop moaning about the UK Government; use the levers at your disposal to start making a positive difference. And I'll just add quickly—
Rhowch ef fel hyn: gyda'r holl fuddsoddiad sydd bellach yn dod i mewn, nid yw'r holl grio, 'Nid oes digon o arian yn dod gan Lywodraeth y DU', yn ddim mwy na dagrau crocodeil.
Mae DEFRA'n rhannol ariannu prosiect gwerth £1 filiwn sy'n cael ei redeg gan arbenigwyr a bridwyr hadau glaswellt a phorthiant, Germinal, mewn cydweithrediad â Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig ym Mhrifysgol Aberystwyth. Bydd rhan o'r ymchwil yn cynnwys datblygu mathau o bys di-flas er mwyn defnyddio protein pys yn lle soia—wyddoch chi, y peth ofnadwy hwnnw sy'n cael ei fewnforio'n llawer rhy aml.
Rwy'n mynd i orffen trwy dynnu sylw at fater arall rwyf wedi ymgyrchu ers tro i'w weld yn cael sylw: cig oen o Seland Newydd, ar ôl gosod y safon yn ymffrostio am 60 diwrnod neu fwy o fywyd silff ar gyfer cig oen wedi'i oeri ac wedi'i becynnu dan wactod, a hyd at 110 diwrnod ar gyfer cig oen wedi'i lanhau â nwy carbon deuocsid. Mae gan gig oen Cymru oes silff o hyd at 21 diwrnod yn unig. Drwy hybu cystadleurwydd cynnyrch Cymreig, cynhyrchiant amaethyddol, galw lleol am gynnyrch lleol, a chefnogaeth i arallgyfeirio, gallem i gyd gefnogi sector sy'n cefnogi gweithlu amaethyddol o 49,876 yn uniongyrchol. Mae'n rhaid perffeithio'r gefnogaeth i'r grŵp hwnnw os yw ein cymunedau gwledig am gael unrhyw gyfle gwirioneddol i ffynnu.
Felly, rhowch y gorau i gwyno am Lywodraeth y DU; defnyddiwch y dulliau sydd ar gael i chi i ddechrau gwneud gwahaniaeth cadarnhaol. Ac fe ychwanegaf yn gyflym—
No. Oh, you were doing so well, Janet. You were doing so well. End on a high note for yourself. [Laughter.] Jane Dodds.
Na wnewch. O, roeddech chi'n gwneud mor dda, Janet. Roeddech chi'n gwneud mor dda. Gorffennwch ar nodyn uchel i chi'ch hun. [Chwerthin.] Jane Dodds.
I just really want to concentrate on one part of this motion. I think we've heard lots about how important our rural economy is, and I don't think that's in dispute. I just want to look at part 4 of this particular motion, and to hear from the proposer as well, because it talks about connectivity and infrastructure, and of course, we know that digital connectivity, job opportunity, housing costs, health, transport, are especially challenging for us in rural areas, and for young people, who want to know what their future is, going forward.
So, I want to look at whether we can couple infrastructure, roads, homes, and those digital issues with what I take the motion, perhaps, to mean, with social infrastructure in our rural areas—childcare, community networks, good public services, which we've heard about, including our schools and our health and social care—and how this motion can address that as well. We need, as we've all heard, vibrant rural communities that create places where people can live and work, from cradle to grave.
Many people have spoken about a rural strategy, a rural economic development Bill, and there is something that we do need in order to bring all these issues together, focusing on the needs of our rural areas. For example, the proportion of micro-enterprises in mid Wales was the highest of the four regions. It also has a higher number of active businesses as a proportion of the population than anywhere else in Wales, and that's a good news story. But there isn't the digital connectivity. It's not just the transport connectivity to support growth, to support innovation and to support flexible rural working in mid Wales; we need that digital connectivity as well.
And we've heard that public transport is again a frustration. I met recently with residents in Borth in Ceredigion around bus services. And I think it's important that we remember that with the roads review, now that we're not committed to building new roads, which I totally support, surely the money from that, we need to think now about how that goes into public transport, particularly in our rural areas.
Finally, I have to be in agreement with many of our speakers, because the Conservatives in our Senedd need to take responsibility for what the Conservative Government has done in London. The UK Government stated that the levelling-up fund was specifically tilted towards the north, the midlands, Wales, Scotland and Northern Ireland, and yet, in 2022, Powys did not receive a single penny of levelling-up money. Instead—[Interruption.] No, I’m not taking an intervention. Instead, we saw some very wealthy parts of the UK receiving large amounts of money, including the Prime Minister’s own constituency, which received £19 million.
And Brexit, which everyone warned would affect our economy, particularly our rural economies, but don’t take my word for it, take the word of Ian Rickman, a farmer in Llandeilo, who talks about the trade deal. I quote:
'There’s no way you can dress those trade deals up as a good thing. I’ve heard farmers say the industry was more or less chucked under a bus.'
So, I do support calls for a long-term infrastructure strategy for our rural communities and I’m grateful that this has been brought forward to improve digital and transport connectivity to create a thriving economy. But I also think we need to remind ourselves that it is decisions made by successive Conservative Governments on Brexit, on trade agreements, on levelling up that have continually disadvantaged and undermined our rural communities. So, I hope, in the summing up, that the Conservatives will take responsibility for the role that they have had in piling on additional challenges for our farmers and our rural communities. And I will be supporting the Government amendment. Diolch yn fawr.
Rwyf eisiau canolbwyntio ar un rhan o'r cynnig hwn. Rwy'n credu ein bod wedi clywed llawer am ba mor bwysig yw ein heconomi wledig, ac nid wyf yn credu bod yna ddadl ynglŷn â hynny. Rwyf am edrych ar ran 4 y cynnig, a chlywed gan y cynigydd hefyd, oherwydd mae'n sôn am gysylltedd a seilwaith, ac wrth gwrs, rydym yn gwybod bod cysylltedd digidol, cyfleoedd gwaith, costau tai, iechyd, trafnidiaeth, yn arbennig o heriol i ni mewn ardaloedd gwledig, ac i bobl ifanc, sydd eisiau gwybod beth yw eu dyfodol, wrth symud ymlaen.
Felly, rwyf am edrych i weld a allwn gyplysu seilwaith, ffyrdd, cartrefi, a'r materion digidol hynny gyda'r hyn y cymeraf fod y cynnig yn ei olygu, gyda seilwaith cymdeithasol yn ein hardaloedd gwledig—gofal plant, rhwydweithiau cymunedol, gwasanaethau cyhoeddus da, y clywsom amdanynt, gan gynnwys ein hysgolion a'n hiechyd a'n gofal cymdeithasol—a sut y gall y cynnig hwn fynd i'r afael â hynny hefyd. Fel rydym i gyd wedi clywed, rydym angen cymunedau gwledig bywiog sy'n creu lleoedd lle gall pobl fyw a gweithio, o'r crud i'r bedd.
Mae llawer o bobl wedi siarad am strategaeth wledig, Bil datblygu economaidd gwledig, ac mae angen rhywbeth arnom i ddod â'r holl faterion hyn ynghyd, gan ganolbwyntio ar anghenion ein hardaloedd gwledig. Er enghraifft, cyfran y microfentrau yng nghanolbarth Cymru oedd yr uchaf yn y pedwar rhanbarth. Hefyd, mae gan yr ardal nifer uwch o fusnesau gweithredol fel cyfran o'r boblogaeth nag unrhyw le arall yng Nghymru, ac mae hynny'n newyddion da. Ond nid oes cysylltedd digidol. Nid cysylltedd trafnidiaeth yn unig sy'n cefnogi twf, yn cefnogi arloesedd ac yn cefnogi gweithio gwledig hyblyg yng nghanolbarth Cymru; rydym angen cysylltedd digidol hefyd.
Ac fe glywsom unwaith eto fod trafnidiaeth gyhoeddus yn peri rhwystredigaeth. Cyfarfûm â thrigolion Borth yng Ngheredigion yn ddiweddar ynglŷn â gwasanaethau bws. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn cofio, gyda'r adolygiad ffyrdd, gan nad ydym wedi ymrwymo nawr i adeiladu ffyrdd newydd, rhywbeth rwy'n ei gefnogi'n llwyr, mae'n sicr fod angen inni feddwl nawr sut y gall yr arian o hynny fynd tuag at drafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig yn ein hardaloedd gwledig.
Yn olaf, mae'n rhaid i mi gytuno â llawer o'n siaradwyr, oherwydd mae angen i'r Ceidwadwyr yn ein Senedd gymryd cyfrifoldeb am yr hyn y mae'r Llywodraeth Geidwadol wedi'i wneud yn Llundain. Dywedodd Llywodraeth y DU fod y gronfa ffyniant bro wedi'i gogwyddo'n benodol tuag at y gogledd, canolbarth Lloegr, Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac eto, yn 2022, ni chafodd Powys un geiniog o arian ffyniant bro. Yn hytrach—[Torri ar draws.] Na, nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriad. Yn hytrach, gwelsom rai rhannau cyfoethog iawn o'r DU yn derbyn symiau mawr o arian, gan gynnwys etholaeth y Prif Weinidog ei hun, a dderbyniodd £19 miliwn.
A Brexit, y gwnaeth pawb rybuddio y byddai'n effeithio ar ein heconomi, yn enwedig ein heconomïau gwledig, ond peidiwch â chymryd fy ngair amdano, cymerwch air Ian Rickman, ffermwr yn Llandeilo, sy'n siarad am y cytundeb masnach.
'Nid oes unrhyw ffordd y gallwch chi esgus bod y cytundebau masnach yn beth da. Clywais ffermwyr yn dweud bod y diwydiant wedi cael ei daflu dan fws i bob pwrpas.'
Felly, rwy'n cefnogi galwadau am strategaeth seilwaith hirdymor ar gyfer ein cymunedau gwledig ac rwy'n ddiolchgar fod hyn wedi'i gyflwyno i wella cysylltedd digidol a chysylltiadau thrafnidiaeth i greu economi ffyniannus. Ond rwyf hefyd yn credu bod angen inni atgoffa ein hunain mai penderfyniadau a wnaed gan Lywodraethau Ceidwadol olynol ynghylch Brexit, ynghylch cytundebau masnach, ynghylch codi'r gwastad sydd wedi tanseilio ac wedi creu anfanteision parhaus i'n cymunedau gwledig. Felly, rwy'n gobeithio, wrth gloi, y bydd y Ceidwadwyr yn cymryd cyfrifoldeb am y rhan y maent wedi'i chwarae yn pentyrru heriau ychwanegol i'n ffermwyr a'n cymunedau gwledig. Byddaf yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth. Diolch yn fawr.
I welcome this debate this afternoon. And I will just say, Jane Dodds wouldn't let me make an intervention, but I'd just like to say that the Lib Dems did throw farmers under the bus with the nitrate vulnerable zones vote in the last Senedd, so I'll take no lectures from Jane Dodds about taking responsibility.
Having lived in a rural community my whole life, I feel extremely privileged to have grown up in that environment, having the world on your doorstep, and it’s a fantastic part of the world. And now, I’m very lucky that I represent my home in the Senedd. The communities across the greatest constituency of Brecon and Radnorshire are unique. They’re not all the same, and in some corners, we have a vibrant Welsh language culture down in Sennybridge and different parts of the constituency; in others, we have thriving market towns in Hay-on-Wye, Builth Wells and others. And our communities in rural areas are all brought together by that sense of community and that everybody is there to support their neighbour, and that is something that we should all be very proud of in our rural communities—that everyone can come together and support each other.
The backbone of my constituency and many rural constituencies is agriculture and our small businesses. Agriculture provides jobs and opportunities, and more importantly, the food that we all need to survive. And that is why it’s vitally important that, when the Government comes forward with a new sustainable farming scheme, food production is put at the heart of that to make sure that all our farmers are producing food for our nation and to make sure they have a very profitable future.
One thing that is also very close to my heart, and it was raised by Cefin Campbell, is our young farmers movement. As a proud member of Rhosgoch Young Farmers Club and Radnor YFC, I do say that it is the best youth movement that we have in the entire world. It pulls so many young people together, pulls everyone together from different communities, and actually teaches those skills that many people in rural areas need. And it also helps tackle that rural isolation that many people face and is a great way of actually addressing the mental health concerns of young people in rural areas.
Others have mentioned it in the Chamber, but I feel very proud that my constituency is the home of many agricultural shows: Brecon, Sennybridge, but more importantly, the jewel in the crown, as I call it, the Royal Welsh Show. And I personally have had many good days there and have also had some very good nights, mostly in the National Sheep Association bar, or in the young members' pavilion. It's a very, very good place to be, and I encourage everybody to go to the NSA bar if you get a chance. The Royal Welsh Show attracts so many visitors to our rural communities, and those people who come there spend over £10 million in our local economy, and that's huge to my constituency and it's huge to Wales. As others have said, with over 200,000 people descending on Llanelwedd, it's really something that I think the Government should be investing in further, and I'm very pleased that at the launch of the Royal Welsh Show today, the Minister gave her commitment to actually supporting the Royal Welsh Show going forward.
One issue that I find very important to me, and to my residents, is the lack of—. I see the Minister shaking her head. It's very important to my communities, the Royal Welsh Show. You may not like it, but I certainly do. One of the issues that many of my residents are concerned about is the lack of broadband and infrastructure in rural Wales, and that isn't a responsibility—[Interruption.] Yes, I can hear you muttering on, Rhianon; I agree. Listen to what I'm going to say. It's not a responsibility, I understand, of the Welsh Government, and I do want the UK Government to do more. I want them to go further in rural communities, to actually make sure we get rid of those notspots, because it is an area that does hold businesses back, but there are other areas of infrastructure, like our roads, which are the responsibility of the Welsh Government, and they need to be upgraded and the Government need to take that extremely seriously. I'm just checking the time, Llywydd, don't worry.
Shooting is also something that is really important to my communities, and the consultation that has now ended on controlling the release of game birds across Wales, if that comes into force, we are going to see jobs and businesses lost across Wales. I think the Government need to take every response to that consultation very, very seriously, because I don't want to see people in my constituency losing their jobs because of this Government's attitude towards shooting in Wales.
As I said, I love the great outdoors, and I'd just like to finish with this: one of my personal highlights of the week is when I get to leave this place and actually travel back to my constituency of Brecon and Radnorshire and the place I call home. Diolch.
Rwy'n croesawu'r ddadl y prynhawn yma. Ac rwyf am ddweud, ni adawodd Jane Dodds imi ymyrryd, ond hoffwn ddweud bod y Democratiaid Rhyddfrydol wedi gwneud cam mawr â ffermwyr gyda'r bleidlais parthau perygl nitradau yn y Senedd ddiwethaf, felly nid wyf am dderbyn unrhyw bregeth gan Jane Dodds ynglŷn â chymryd cyfrifoldeb.
Ar ôl byw mewn cymuned wledig drwy gydol fy mywyd, rwy'n teimlo'n freintiedig iawn o fod wedi tyfu i fyny yn yr amgylchedd hwnnw, cael y byd ar garreg eich drws, ac mae'n rhan wych o'r byd. A nawr, rwy'n ffodus iawn fy mod yn cynrychioli fy nghartref yn y Senedd. Mae'r cymunedau ar draws etholaeth wych Brycheiniog a Sir Faesyfed yn unigryw. Nid ydynt i gyd yr un fath, ac mewn rhai corneli, mae gennym ddiwylliant Cymraeg bywiog i lawr ym Mhontsenni a gwahanol rannau o'r etholaeth; mewn eraill, mae gennym drefi marchnad ffyniannus y Gelli Gandryll, Llanfair-ym-Muallt ac eraill. Ac mae ein cymunedau mewn ardaloedd gwledig yn cael eu dwyn ynghyd gan yr ymdeimlad o gymuned a bod pawb yno i gefnogi eu cymydog, ac mae hynny'n rhywbeth y dylem i gyd fod yn falch iawn ohono yn ein cymunedau gwledig—y gall pawb ddod at ei gilydd a chefnogi ei gilydd.
Asgwrn cefn fy etholaeth i a nifer o etholaethau gwledig yw amaethyddiaeth a'n busnesau bach. Mae amaethyddiaeth yn darparu swyddi a chyfleoedd, ac yn bwysicach fyth, y bwyd sydd ei angen arnom i gyd i oroesi. A dyna pam ei bod yn hanfodol bwysig, pan fydd y Llywodraeth yn cyflwyno cynllun ffermio cynaliadwy newydd, fod cynhyrchu bwyd yn ganolog yn hwnnw i sicrhau bod ein ffermwyr i gyd yn cynhyrchu bwyd i'n cenedl ac i sicrhau bod ganddynt ddyfodol proffidiol iawn.
Un peth sydd hefyd yn agos iawn at fy nghalon, ac fe'i crybwyllwyd gan Cefin Campbell, yw ein mudiad ffermwyr ifanc. Fel aelod balch o Glwb Ffermwyr Ifanc Rhosgoch a CFfI Maesyfed, rwy'n dweud mai dyma'r mudiad ieuenctid gorau sydd gennym yn y byd i gyd. Mae'n tynnu cymaint o bobl ifanc at ei gilydd, yn tynnu pawb at ei gilydd o wahanol gymunedau, ac yn dysgu'r sgiliau y mae llawer o bobl mewn ardaloedd gwledig eu hangen. Ac mae hefyd yn helpu i fynd i'r afael â'r ynysigrwydd gwledig y mae llawer o bobl yn ei wynebu ac yn ffordd wych o fynd i'r afael â phryderon iechyd meddwl pobl ifanc mewn ardaloedd gwledig.
Mae eraill wedi sôn am hyn yn y Siambr, ond rwy'n teimlo'n falch iawn mai fy etholaeth i yw cartref llawer o sioeau amaethyddol: Aberhonddu, Pontsenni, ond yn bwysicach fyth, yn goron ar y cyfan, Sioe Frenhinol Cymru. Ac rwyf i'n bersonol wedi cael sawl diwrnod da yno, a hefyd wedi cael ambell noson dda iawn, yn bennaf ym mar y Gymdeithas Ddefaid Genedlaethol, neu ym mhafiliwn yr aelodau ifanc. Mae'n lle da iawn i fod, ac rwy'n annog pawb i fynd i far y Gymdeithas Ddefaid Genedlaethol os cewch chi gyfle. Mae Sioe Frenhinol Cymru yn denu cymaint o ymwelwyr i’n cymunedau gwledig, ac mae’r bobl sy’n dod yno’n gwario dros £10 miliwn yn ein heconomi leol, ac mae hwnnw’n swm enfawr i fy etholaeth ac mae’n swm enfawr i Gymru. Fel y mae eraill wedi’i ddweud, gyda dros 200,000 o bobl yn dod i Lanelwedd, mae’n rhywbeth y credaf y dylai’r Llywodraeth fuddsoddi ymhellach ynddo mewn gwirionedd, ac rwy’n falch iawn fod y Gweinidog, yn lansiad Sioe Frenhinol Cymru heddiw, wedi rhoi ei hymrwymiad i gefnogi'r Sioe wrth symud ymlaen.
Un mater sy’n bwysig iawn i mi, ac i fy nhrigolion, yw’r diffyg—. Gwelaf y Gweinidog yn ysgwyd ei phen. Mae Sioe Frenhinol Cymru’n bwysig iawn i fy nghymunedau. Efallai nad ydych chi’n ei hoffi, ond rwy'n sicr yn ei hoffi. Un o’r problemau y mae llawer o fy nhrigolion yn pryderu yn eu cylch yw’r diffyg band eang a seilwaith yng nghefn gwlad Cymru, ac nid cyfrifoldeb—[Torri ar draws.] Ie, gallaf eich clywed yn mwmian, Rhianon; rwy'n cytuno. Gwrandewch ar yr hyn rwy'n mynd i'w ddweud. Rwy’n deall nad yw’n gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru, ac rwyf am i Lywodraeth y DU wneud mwy. Rwyf am iddynt fynd ymhellach mewn cymunedau gwledig, i wneud yn siŵr ein bod yn cael gwared ar y mannau gwan, oherwydd mae’n faes sy’n dal busnesau yn ôl, ond ceir meysydd seilwaith eraill, fel ein ffyrdd, sy’n gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru, ac mae angen eu huwchraddio ac mae angen i’r Llywodraeth fod o ddifrif ynglŷn â hynny. Rwy'n cadw llygad ar yr amser, Lywydd, peidiwch â phoeni.
Mae saethu hefyd yn rhywbeth sy’n wirioneddol bwysig i fy nghymunedau, a’r ymgynghoriad sydd bellach wedi dod i ben ar reoli rhyddhau adar hela ledled Cymru, os daw hwnnw i rym, rydym yn mynd i weld swyddi a busnesau’n cael eu colli ledled Cymru. Rwy’n meddwl bod angen i’r Llywodraeth fod o ddifrif ynghylch pob ymateb i’r ymgynghoriad hwnnw, oherwydd nid wyf am weld pobl yn fy etholaeth yn colli eu swyddi oherwydd agwedd y Llywodraeth hon tuag at saethu yng Nghymru.
Fel y dywedais, rwyf wrth fy modd gyda'r awyr agored, ac rwyf am orffen gyda hyn: un o uchafbwyntiau personol fy wythnos yw pan fyddaf yn cael gadael y lle hwn a theithio’n ôl i fy etholaeth ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed a’r lle rwy’n ei alw’n gartref. Diolch.
I'm going to remind us about the rural communities and the investment that the EU funds have contributed to that rural economy. In mid Wales, the current round has created more than 2,750 jobs and 655 new businesses. More than 1,900 businesses received funding or business support. Almost 1,300 people have been helped into employment and nearly 7,000 qualifications have been achieved. Aberystwyth University has benefited from more than £45 million to develop new facilities like VetHub1 and AberInnovation.
Brexit means, of course, that we've lost access to new EU funds, and because of decisions taken by the UK Government, your Government, Wales is losing £1.1 billion compared to the EU structural and rural funds, despite promises—Janet Finch-Saunders, perhaps you weren't listening—that we wouldn't lose a single penny. Now, let's look at that £1.1 billion loss and that wishing list and shopping list that you bring here every single week, and you can start to tick off and cost some of those things that might have happened, but won't happen, because your Government made a promise that they knew was no promise at all. They never ever intended to keep it.
So, I'm giving you an opportunity today, and I hope that you will take it. It's an opportunity to apologise to the rural communities for the broken promises about Brexit, to apologise to the farmers too, for their lack of long-term funding certainty since we've left the European Union. And I have no doubt that you want to stand up and say 'sorry'. That's what you're going to say.
Rwy’n mynd i’n hatgoffa am y cymunedau gwledig a’r buddsoddiad y mae cronfeydd yr UE wedi’i gyfrannu at yr economi wledig honno. Yng nghanolbarth Cymru, mae'r rownd bresennol wedi creu mwy na 2,750 o swyddi a 655 o fusnesau newydd. Derbyniodd mwy na 1,900 o fusnesau gyllid neu gymorth busnes. Mae bron i 1,300 o bobl wedi cael cymorth i gael gwaith ac mae bron i 7,000 o gymwysterau wedi'u hennill. Mae Prifysgol Aberystwyth wedi elwa o fwy na £45 miliwn i ddatblygu cyfleusterau newydd fel Canolfan a Labordai Milfeddygol 1 ac ArloesiAber.
Mae Brexit yn golygu, wrth gwrs, ein bod wedi colli mynediad at gronfeydd newydd yr UE, ac oherwydd penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth y DU, eich Llywodraeth chi, mae Cymru'n colli £1.1 biliwn o gymharu â chronfeydd strwythurol a gwledig yr UE, er gwaethaf addewidion—Janet Finch-Saunders, efallai nad oeddech yn gwrando—na fyddem yn colli’r un geiniog. Nawr, gadewch inni edrych ar y golled o £1.1 biliwn a'r rhestr ddymuniadau a'r rhestr siopa rydych chi'n dod â hi yma bob wythnos. a gallwch ddechrau costio a rhoi llinell drwy rai o'r pethau a allai fod wedi digwydd, ond na fydd yn digwydd, oherwydd bod eich Llywodraeth wedi gwneud addewid y gwyddent nad oedd yn addewid o gwbl. Nid oeddent erioed wedi bwriadu ei gadw.
Felly, rwy’n rhoi cyfle i chi heddiw, ac yn gobeithio y gwnewch chi fanteisio arno. Mae’n gyfle i ymddiheuro i’r cymunedau gwledig am yr addewidion toredig am Brexit, i ymddiheuro i’r ffermwyr hefyd, am y diffyg sicrwydd cyllidol hirdymor ers inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth eich bod am godi a dweud 'mae’n ddrwg gennym'. Dyna beth rydych chi'n mynd i'w ddweud.
Would you take an intervention, Joyce? Actually, when it comes to Brexit, I voted 'remain', of course, but I'm democratic, so I want to respect the result of people in Powys, and people across Wales. But when it comes to Brexit, I heard Jane Dodds earlier talking about how Powys had done so badly. Powys did badly under EU structural funds; they did much better when it came to the UK Government shared prosperity fund: £15 million that Jane Dodds has forgotten about for the Montgomery canal, and a whole raft of other projects that I could also name, Joyce Watson.
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Joyce? A dweud y gwir, pan ddaw'n fater o Brexit fe wneuthum bleidleisio dros aros, wrth gwrs, ond rwy'n credu mewn democratiaeth, felly rwyf am barchu canlyniad pobl ym Mhowys, a phobl ledled Cymru. Ond o ran Brexit, clywais Jane Dodds yn gynharach yn sôn sut roedd Powys wedi gwneud mor wael. Fe wnaeth Powys yn wael o dan gronfeydd strwythurol yr UE; fe wnaethant yn llawer gwell drwy gronfa ffyniant gyffredin Llywodraeth y DU: £15 miliwn y mae Jane Dodds wedi anghofio amdano ar gyfer camlas Maldwyn, a llu o brosiectau eraill y gallwn eu henwi hefyd, Joyce Watson.
Well, I don't know how you were taught maths in school, but I do know how I was taught maths in school, and what I know about maths is that £1 billion less can't possibly be more. A minus is a minus; a minus doesn't become a plus just because you get up and say it. That's how I was taught maths, anyway. So, after you failing to apologise for that deficit, I shall move on.
Just to let you know what the Welsh Government has done investing in rural Wales, we've secured 100 good manufacturing jobs in Llanfyllin, a new HQ and IT infrastructure for LEB Construction in Aberystwyth, growth and new markets for Atherton Bikes in Machynlleth and Airflo Fishing Products in Brecon—didn't hear those mentioned. Pembrokeshire Food Park in Withybush has been a big success story, attracting Pembrokeshire Creamery's £17 million investment and the creation of 80 new jobs—didn't hear about those. More than £7.8 million has been invested in the mid Wales food sector, helping companies like Hilltop Honey and Radnor Hills to partner with leading UK retailers, and the Dyfi bridge scheme, the Bow Street railway station and the Newtown bypass have all helped connect communities—didn't hear anything about those. The mid Wales growth deal is making great progress, and the £110 million committed by the Welsh Government, and the UK Government, will lever in investment of up to £400 million. But it still won't make up for the £1.1 billion loss.
Our rural communities offer exceptional quality of life. There are new opportunities with more people working from home. But as someone who grew up in Mid and West Wales, went to school, worked in hospitality and retail jobs, raised my family, I don't have a sentimental view about rural communities; they have to thrive, they must be places where young people feel confident and excited about planning their futures. Farming and tourism are important, but I wanted to highlight the manufacturing and the green technology, and that is why the Welsh Government is focused on delivering better jobs, better skills and better connected communities, as I demonstrated.
Wel, nid wyf yn gwybod sut y dysgwyd mathemateg i chi yn yr ysgol, ond gwn sut y dysgwyd mathemateg i mi yn yr ysgol, a'r hyn rwy’n ei wybod am fathemateg yw na all £1 biliwn yn llai byth fod yn fwy. Minws yw minws; nid yw minws yn troi'n plws oherwydd eich bod chi’n codi a'i ddweud. Dyna sut y dysgwyd mathemateg i mi beth bynnag. Felly gan ichi fethu ymddiheuro am y diffyg hwnnw, fe symudaf ymlaen.
I roi gwybod i chi beth mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i fuddsoddi yng nghefn gwlad Cymru, rydym wedi sicrhau 100 o swyddi gweithgynhyrchu da yn Llanfyllin, pencadlys a seilwaith TG newydd ar gyfer LEB Construction yn Aberystwyth, twf a marchnadoedd newydd ar gyfer Atherton Bikes ym Machynlleth, a chynhyrchion pysgota Airflo yn Aberhonddu—ni chlywais y rheini’n cael eu crybwyll. Mae Parc Bwyd Sir Benfro yn Llwynhelyg wedi bod yn llwyddiant mawr, gan ddenu buddsoddiad o £17 miliwn Pembrokeshire Creamery a chreu 80 o swyddi newydd—ni chlywsom am y rheini. Mae mwy na £7.8 miliwn wedi’i fuddsoddi yn sector bwyd canolbarth Cymru, gan helpu cwmnïau fel Hilltop Honey a Radnor Hills i weithio mewn partneriaeth gyda manwerthwyr blaenllaw yn y DU, ac mae cynllun Pont ar Ddyfi, gorsaf reilffordd Bow Street, a ffordd osgoi y Drenewydd, oll wedi helpu i gysylltu cymunedau—ni chlywais unrhyw beth am y rheini. Ac mae bargen twf canolbarth Cymru yn gwneud cynnydd mawr, a bydd y £110 miliwn a ymrwymwyd gan Lywodraeth Cymru, a Llywodraeth y DU, yn ysgogi buddsoddiad o hyd at £400 miliwn. Ond ni fydd yn gwneud iawn am y golled o £1.1 biliwn.
Mae ein cymunedau gwledig yn cynnig ansawdd bywyd eithriadol. Ceir cyfleoedd newydd gyda mwy o bobl yn gweithio gartref. Ond fel rhywun a gafodd ei fagu yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, a aeth i’r ysgol, a weithiodd mewn swyddi lletygarwch a manwerthu, a magu fy nheulu, nid oes gennyf farn sentimental am gymunedau gwledig; mae'n rhaid iddynt ffynnu, rhaid iddynt fod yn lleoedd lle mae pobl ifanc yn teimlo'n hyderus ac yn gyffrous am gynllunio eu dyfodol. Mae ffermio a thwristiaeth yn bwysig, ond roeddwn am dynnu sylw at y gweithgynhyrchu a’r dechnoleg werdd, a dyna pam mae Llywodraeth Cymru’n canolbwyntio ar sicrhau gwell swyddi, gwell sgiliau, a chymunedau sydd wedi’u cysylltu’n well, fel y dangosais.
Y Gweinidog materion gwledig nawr i gyfrannu—Lesley Griffiths.
The Minister for rural affairs to contribute—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to reply to this debate. I endorse the points made in the motion about the fantastic businesses that exist across rural Wales and the importance of summer shows in promoting those businesses and the wider well-being of rural communities. I also agree we need to continue to improve the transport and other critical infrastructure on which people and businesses in rural areas rely. Many businesses in rural Wales already show what the rural economy of the future can look like—businesses giving back to the environment, more than they take out in natural resources; employers who see social partnership and fair work as core to their corporate values; innovative businesses applying cutting-edge science to global challenges; and cultural businesses bringing the Welsh language and our heritage into more people's lives. Indeed, some businesses represent many of these characteristics all at once.
Our role as the Welsh Government is to work with these businesses alongside other public bodies to proactively promote an economy focused on well-being. We do not believe the best economic outcomes are delivered simply by letting the free market decide. We believe Government intervention whereby public support for economic activity comes in exchange for securing wider public benefits represents a better future not just for our rural economy but for the whole of Wales. We want more Welsh businesses to deliver the wider benefits so many already do.
Our infrastructure policies are set out in our strategic plans, including 'Llwybr Newydd' and the Wales infrastructure investment strategy. Our approach to rural connectivity has been shaped by a series of round-tables conducted by the Deputy Minister for Climate Change with local authority leaders and transport experts from across Wales. Our rural pathway takes a hub-and-spoke approach, helping those in the most isolated communities better access their local village or town, and from there, a wider range of onward transport choices.
The North Wales Transport Commission identified the need to prioritise schemes that enable better rural-to-rural connections, and proposed car clubs, car sharing and e-cycles, as well as highlighting the role of workplace travel planning to support people to access the options available to them. Projects like the Sustrans E-Move pilot and the Sherpa service in Snowdonia are just two examples of transport policies that have demonstrated success in improving rural connectivity and that provide models that can be adopted more widely.
But I cannot emphasise enough that Welsh Government support for our rural communities takes place in the context of severe economic headwinds, amplified by a whole series of damaging policy decisions taken by the UK Government, out of a uniquely Conservative blend of ideology and incompetence that the Welsh Conservatives choose to conveniently ignore. In the time I've got available, it's a challenge to actually summarise the very long list of appalling decisions, but decisions that have had particularly detrimental impacts on the rural economy of Wales include their total lack of preparation for securing a deal with the EU, where the shambolic and, as yet, unresolved approach—I've had a meeting this afternoon about this—to facilitating the movement of goods across our borders is only the most visible manifestation. They have created chronic—[Interruption.] No—labour shortages and supply chain disruption with their chaotic immigration and labour market policies in the wake of EU exit.
They have set us back compared to our European neighbours by failing over more than a decade to invest in the critical infrastructure for which they are responsible, including our energy system, our digital connectivity and our railways. And, of course, there's the acute disaster that was the brief premiership of Liz Truss, who enjoyed the fulsome support of the Welsh Conservatives as she cast aside the UK's international reputation for economic competence and inflicted a colossal—colossal—burden of debt on both the public finances and the budgets of every household in the land. In the hope that it will stop the leader of the opposition chuntering, I will take an intervention.
Diolch, Lywydd. Rwy’n croesawu’r cyfle i ymateb i’r ddadl hon. Rwy’n ategu’r pwyntiau a wnaed yn y cynnig am y busnesau gwych sy’n bodoli ledled y Gymru wledig a phwysigrwydd sioeau’r haf i hyrwyddo’r busnesau hynny a lles ehangach cymunedau gwledig. Cytunaf hefyd fod angen inni barhau i wella’r seilwaith trafnidiaeth a seilwaith hollbwysig arall y mae pobl a busnesau mewn ardaloedd gwledig yn dibynnu arnynt. Mae llawer o fusnesau yng nghefn gwlad Cymru eisoes yn dangos sut y gallai’r economi wledig edrych yn y dyfodol—busnesau’n rhoi mwy yn ôl i’r amgylchedd nag y maent yn ei gymryd mewn adnoddau naturiol; cyflogwyr sy'n gweld partneriaeth gymdeithasol a gwaith teg fel pethau creiddiol i'w gwerthoedd corfforaethol; busnesau arloesol sy'n cymhwyso gwyddoniaeth flaengar i oresgyn heriau byd-eang; busnesau diwylliannol sy’n dod â’r iaith Gymraeg a’n treftadaeth i fywydau mwy o bobl. Yn wir, mae rhai busnesau'n ymgorffori llawer o'r nodweddion hyn i gyd ar unwaith.
Ein rôl ni fel Llywodraeth Cymru yw gweithio gyda’r busnesau hyn ochr yn ochr â chyrff cyhoeddus eraill, i fynd ati’n rhagweithiol i hyrwyddo economi sy’n canolbwyntio ar les. Nid ydym yn credu mai dim ond drwy adael i’r farchnad rydd benderfynu y cyflawnir y canlyniadau economaidd gorau. Credwn fod ymyrraeth y Llywodraeth, lle daw cefnogaeth y cyhoedd i weithgarwch economaidd yn gyfnewid am sicrhau buddion cyhoeddus ehangach, yn cynnig dyfodol gwell, nid yn unig i’n heconomi wledig, ond i Gymru gyfan. Rydym am i fwy o fusnesau Cymru ddarparu’r manteision ehangach y mae cymaint yn eu darparu eisoes.
Mae ein polisïau seilwaith wedi’u nodi yn ein cynlluniau strategol, gan gynnwys 'Llwybr Newydd' a strategaeth buddsoddi yn seilwaith Cymru. Mae ein hymagwedd at gysylltedd gwledig wedi’i ffurfio gan gyfres o fyrddau crwn a gynhaliwyd gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd gydag arweinwyr awdurdodau lleol ac arbenigwyr trafnidiaeth o bob rhan o Gymru. Mae ein llwybr gwledig yn defnyddio dull prif ganolfan a lloerennau, gan helpu’r rheini yn y cymunedau mwyaf ynysig i gael mynediad gwell at eu pentref neu dref leol, ac oddi yno, at ystod ehangach o ddewisiadau trafnidiaeth pellach.
Nododd Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru yr angen i flaenoriaethu cynlluniau sy'n galluogi gwell cysylltiadau rhwng ardaloedd gwledig, a chlybiau ceir arfaethedig, rhannu ceir ac e-feiciau, yn ogystal â thynnu sylw at rôl cynllunio teithio yn y gweithle i gynorthwyo pobl i gael mynediad at yr opsiynau sydd ar gael iddynt. Dwy enghraifft yn unig yw prosiectau fel peilot E-Symud Sustrans a gwasanaeth Sherpa yn Eryri o bolisïau trafnidiaeth sydd wedi dangos llwyddiant yn gwella cysylltedd gwledig ac sy'n darparu modelau y gellir eu mabwysiadu'n ehangach.
Ond ni allaf bwysleisio digon fod cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'n cymunedau gwledig yn digwydd yng nghyd-destun amgylchiadau economaidd difrifol, wedi'u chwyddo gan gyfres gyfan o benderfyniadau polisi niweidiol gan Lywodraeth y DU, o gyfuniad unigryw Ceidwadol o ideoleg ac anallu y mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn dewis ei anwybyddu yn gyfleus iawn. Yn yr amser sydd gennyf ar gael, mae'n her crynhoi'r rhestr hir iawn o benderfyniadau echrydus, ond mae penderfyniadau sydd wedi cael effeithiau arbennig o niweidiol ar economi wledig Cymru yn cynnwys diffyg unrhyw baratoi ar eu rhan ar gyfer sicrhau cytundeb â'r UE, gyda'r dull anniben, a heb ei ddatrys hyd yma—cefais gyfarfod y prynhawn yma am hyn—o hwyluso symud nwyddau ar draws ein ffiniau yn brawf mwyaf amlwg o hyn. Maent wedi creu prinder difrifol—[Torri ar draws.] Na—prinder llafur difrifol a tharfu ar y gadwyn gyflenwi gyda'u polisïau anhrefnus ar fewnfudo a'r farchnad lafur yn sgil gadael yr UE.
Maent wedi ein gosod dan anfantais o gymharu â'n cymdogion Ewropeaidd drwy fethu buddsoddi am fwy na degawd yn y seilwaith allweddol y maent yn gyfrifol amdano, gan gynnwys ein system ynni, ein cysylltedd digidol a'n rheilffyrdd. Ac wrth gwrs, cafwyd trychineb difrifol prif weinidogaeth Liz Truss, a fwynhaodd gefnogaeth lawn y Ceidwadwyr Cymreig wrth iddi sathru ar enw da rhyngwladol y DU am gymhwysedd economaidd a chreu baich anferthol o ddyled ar gyllid cyhoeddus a chyllidebau pob cartref yn y wlad. Yn y gobaith y bydd yn atal arweinydd yr wrthblaid rhag mwmian, rwyf am dderbyn ymyriad.
I'm grateful to you for taking the intervention. Going back to your point about the so-called collapse in produce from Welsh farms, can you name me a better time to be selling lamb and beef over the last six years, where beef has been £5 a kilo, lamb is £7 a kilo dead weight? I actually practise every day in the agricultural world; I know what's going on. We haven't seen the collapse of the agricultural industry, like you prophesied, from leaving the European Union—
Rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad. I fynd yn ôl at eich pwynt am y cwymp honedig mewn cynnyrch o ffermydd Cymru, a allwch chi enwi amser gwell i fod yn gwerthu cig oen a chig eidion dros y chwe blynedd diwethaf, lle mae cig eidion wedi bod yn £5 y kilo, mae cig oen yn £7 y kilo ar y bach? Rwy'n gweithredu bob dydd yn y byd amaethyddol; rwy'n gwybod beth sy'n digwydd. Nid ydym wedi gweld cwymp y diwydiant amaethyddol, fel roeddech chi'n proffwydo, yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd—
I'd like you to stop pointing, please.
Hoffwn i chi roi'r gorau i bwyntio, os gwelwch yn dda.
We've seen a better place for us—
Rydym wedi gweld lle gwell i ni—
Llywydd—
Lywydd—
—to trade our commodities.
—fasnachu ein nwyddau.
Okay. Fine. Yes, pointing is not becoming of any Member. The Minister to respond.
Iawn. O'r gorau. Nid yw pwyntio'n ffordd weddus i unrhyw Aelod ymddwyn. Y Gweinidog i ymateb.
I also want to remind the Tories that no section of the Welsh economy has felt the brunt of Conservative management more than our farmers and fishers, so that addresses your point. We heard from Jane Dodds quoting Ian Rickman, the vice-president of the farming union—you ask the farming unions what they think about the UK Government's policies.
We've also seen the UK Government barter away farmers' interests in pursuit of trade deals that add to the bureaucracy of doing business, increase trade friction and threaten to undermine standards, and not just for farmers. Just last week, one of the leading lights in Welsh fisheries was quoted in the press describing the Tory handling of Brexit as absolutely, fundamentally, profoundly devastating. The same could be said of the betrayal of rural Wales in the failure to honour the commitment made by UK Ministers, which other speakers have referred to, to ensure that not a penny less—not a penny less—would be provided in replacement EU funding.
I would like to give credit to the leader of the Welsh Conservatives for rightly pointing out the gross iniquity of the decision to class HS2 as an England-and-Wales project. It does serve, I think—and I'm being positive now—as a very powerful message that this Senedd can speak with one voice, across party lines, to point out that this denies Wales the ability to improve rural connectivity at the scale and pace we all agree is needed. The leader of the Welsh Conservatives has said that his party should stand strong and tall in the Welsh wheat field and not be bending in the wind to the whim of Westminster. So, for the sake of rural Wales, I would call on the Welsh Conservatives to really heed their advice and lend their voice to the calls for full replacement of EU funding for rural development, along with a commitment to a long-term planning horizon that we know is needed for economic development generally and land-based enterprises like farming especially.
I do hope the Welsh Conservatives will decide to put country before party today and urge their UK counterparts to reverse their decision to remove hundreds of millions of pounds in funding from not only transport infrastructure investment in Wales but also from the rural economy too, by supporting the Government amendment to the motion. Diolch.
Rwyf am atgoffa'r Torïaid hefyd nad oes unrhyw ran o economi Cymru wedi teimlo baich rheolaeth y Ceidwadwyr yn fwy na'n ffermwyr a'n pysgotwyr, felly mae hynny'n ateb eich pwynt. Clywsom gan Jane Dodds yn dyfynnu Ian Rickman, is-lywydd yr undeb ffermio—rydych chi'n gofyn i'r undebau ffermio beth maent yn ei feddwl o bolisïau Llywodraeth y DU.
Rydym hefyd wedi gweld Llywodraeth y DU yn ffeirio buddiannau ffermwyr i fynd ar drywydd cytundebau masnach sy'n ychwanegu at fiwrocratiaeth gwneud busnes, yn cynyddu gwrthdaro wrth fasnachu ac yn bygwth tanseilio safonau, ac nid i ffermwyr yn unig. Yr wythnos diwethaf, cafodd un o'r bobl fwyaf blaenllaw ym maes pysgodfeydd Cymru ei ddyfynnu yn y wasg yn disgrifio'r modd y gwnaeth y Torïaid ymdrin â Brexit fel un cwbl sylfaenol ddinistriol. Gellid dweud yr un peth am y modd y bradychwyd y Gymru wledig gan y methiant i anrhydeddu'r ymrwymiad a wnaed gan Weinidogion y DU, y cyfeiriodd siaradwyr eraill ato, i sicrhau na fyddai yr un geiniog yn llai—yr un geiniog yn llai—yn cael ei darparu yn lle cyllid yr UE.
Hoffwn roi clod i arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig am dynnu sylw yn briodol at annhegwch dybryd y penderfyniad i gategoreiddio HS2 fel prosiect Cymru a Lloegr. Rwy'n credu ei bod yn neges bwerus iawn—ac rwy'n bod yn gadarnhaol nawr—fod y Senedd hon yn gallu siarad ag un llais, ar draws llinellau plaid, i dynnu sylw at y ffaith bod hyn yn amddifadu Cymru o'r gallu i wella cysylltedd gwledig ar y raddfa a'r cyflymder rydym i gyd yn cytuno bod ei angen. Mae arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig wedi dweud y dylai ei blaid sefyll yn gryf a thal yng nghae gwenith Cymru a pheidio â phlygu yn y gwynt yn ôl mympwy San Steffan. Felly, er mwyn y Gymru wledig, carwn alw ar y Ceidwadwyr Cymreig i wrando ar eu cyngor ac ychwanegu eu llais at y galwadau am arian yn lle arian yr UE yn llawn ar gyfer datblygu gwledig, ynghyd ag ymrwymiad i orwel cynllunio hirdymor y gwyddom fod ei angen ar gyfer datblygu economaidd yn gyffredinol a chynlluniau tir fel ffermio yn enwedig.
Rwy'n gobeithio y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn penderfynu rhoi gwlad o flaen plaid heddiw ac yn annog eu cymheiriaid yn y DU i wrthdroi eu penderfyniad i ddal cannoedd o filiynau o bunnoedd o gyllid yn ôl rhag ei fuddsoddi mewn seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru ac yn yr economi wledig, drwy gefnogi gwelliant y Llywodraeth i'r cynnig. Diolch.
Samuel Kurtz nawr i ymateb i'r ddadl.
Samuel Kurtz now to respond to the debate.
Diolch, Llywydd. It's a pleasure, it really is, to close today's debate. I've listened to it intently, because it's something that's incredibly important to me, the rural economy, as the shadow rural affairs Minister. It's incredibly important that we do note the importance of the rural economy, that we do note the role that small businesses play in our rural communities, and recognise the valuable contributions from our agricultural community, from agricultural shows and events such as the National Eisteddfod as well. I think that's incredibly important.
Paul Davies opened the debate, talking about the nearly 0.5 million people supported in the rural economy and the importance around the Royal Welsh Show and the event that was there to launch that today, and the importance that we'll need to see in the sustainable farming scheme. I'm keen to listen to the Minister's statement on the sustainable farming scheme in only two weeks' time; I think that will be an incredibly interesting period for the agricultural community. Paul also mentioned business rates reform. I think that is something that we really do need to take heed of, and the Welsh Government really do need to have a look at that as a matter of urgency. And at this point, I'd just like to say that my cross-party group on rural growth is doing an inquiry into the rural economy and rural productivity at this time, taking evidence from those in the sectors, right across the rural economy, to try and give some tangible policies—not party political policies, tangible policies—to the Government, to try and lever some investment into our rural economies. Because the clue's in the name—it's a cross-party group.
Llyr Gruffydd mentioned the importance of rural contributions, but actually mentioned the rural premiums as well—that's something that really needs to be understood, having to travel further for services—and the family farms being the backbone of the rural economy. And the agri Bill amendments, which were first tabled by Mr S. Kurtz from the Welsh Conservatives, picked up by Plaid Cymru and the Government—I'm pleased that those have come forward. But he also mentioned that shop window that the Royal Welsh Show gives, and all shows and eisteddfodau give, for our rural communities, especially those who don't come from a rural background—going to those events, potentially for the first time, being able to have a taste and visualisation of what rural Wales really is about.
Peter Fox, I have to give you credit for putting food on the agenda, really, with your food Bill, and that's something that you've played an integral part in. I know the Minister is very keen on Wales's food and drink sector. I think that's an important part, where we have potential exponential growth in it. Because let's not forget, for the first time in 20 years, we've had Welsh lamb, Welsh sheep meat, going across to America—the fifth largest importers of sheep meat, a fantastic new market that we're able to access. That's the positivity that we want to be seeing.
But I have to come back to some of the negativity that's been mentioned here today with regard to some of these elements around UK Government funding. Obviously, everybody here will have read the transcript from the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, which Paul Davies eloquently chairs. We took evidence from Professor Steve Fothergill. So, when the Labour benches and Plaid Cymru want to dispute, and say that we're £1 billion short-changed, we're not. I quote Professor Steve Fothergill:
'The SPF is ramping up, and the SPF does get to the level, in real terms, of roughly what the European funds originally were. So, in that sense, the UK Government's correct.'
That is Professor Steve Fothergill. And it's not just Professor Steve Fothergill. David Phillips, associate director of the Institute for Fiscal Studies, said:
'So I think it makes sense to ramp up the amount being spent by the UK SPF',
because EU funds are tailing off and SPF funding is ramping up. But that's not a new phenomenon; that's exactly what happened under EU funding previously—that it tailed off and ramped up over specific periods. So, that's something that we really need to get to grips with.
Carolyn Thomas—[Interruption.] I'll take a quick intervention.
Diolch, Lywydd. Mae'n bleser gwirioneddol cael cloi'r ddadl heddiw. Rwyf wedi gwrando arni'n astud, oherwydd mae'r economi wledig yn rhywbeth sy'n hynod bwysig i mi, fel Gweinidog yr wrthblaid ar faterion gwledig. Mae'n hynod bwysig ein bod yn nodi pwysigrwydd yr economi wledig, ein bod yn nodi'r rôl y mae busnesau bach yn ei chwarae yn ein cymunedau gwledig, ac yn cydnabod cyfraniadau gwerthfawr ein cymuned amaethyddol, sioeau amaethyddol a digwyddiadau fel yr Eisteddfod Genedlaethol hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n hynod o bwysig.
Agorodd Paul Davies y ddadl drwy siarad am y bron i 0.5 miliwn o bobl a gefnogir yn yr economi wledig a phwysigrwydd Sioe Frenhinol Cymru a'r digwyddiad a oedd yno i lansio hynny heddiw, a'r pwysigrwydd y bydd angen inni ei weld yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Rwy'n awyddus i wrando ar ddatganiad y Gweinidog ar y cynllun ffermio cynaliadwy ymhen pythefnos; rwy'n credu y bydd hwnnw'n gyfnod hynod ddiddorol i'r gymuned amaethyddol. Soniodd Paul hefyd am ddiwygio ardrethi busnes. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae gwir angen inni ei ystyried, ac mae gwir angen i Lywodraeth Cymru edrych ar hynny ar frys. Ac ar y pwynt hwn, hoffwn ddweud bod fy ngrŵp trawsbleidiol ar dwf gwledig yn cynnal ymchwiliad i'r economi wledig a chynhyrchiant gwledig ar hyn o bryd, gan gymryd tystiolaeth gan y rhai yn y sectorau, ar draws yr economi wledig, i geisio rhoi polisïau diriaethol—nid polisïau gwleidyddol, polisïau diriaethol—i'r Llywodraeth, i geisio ysgogi rhywfaint o fuddsoddiad i mewn i'n heconomïau gwledig. Oherwydd mae'r cliw yn yr enw—mae'n grŵp trawsbleidiol.
Soniodd Llyr Gruffydd am bwysigrwydd cyfraniadau gwledig, ond mewn gwirionedd soniodd am y premiymau gwledig hefyd—mae hynny'n rhywbeth y mae gwir angen ei ddeall, gorfod teithio ymhellach am wasanaethau—a'r ffermydd teuluol yw asgwrn cefn yr economi wledig. A'r gwelliannau i'r Bil amaeth, a gyflwynwyd gyntaf gan Mr S. Kurtz o'r Ceidwadwyr Cymreig, yr aethpwyd ar eu trywydd wedyn gan Blaid Cymru a'r Llywodraeth—rwy'n falch fod y rheini wedi'u cyflwyno. Ond soniodd hefyd am y ffenest siop y mae'r Sioe Frenhinol yn ei chynnig, ac y mae pob sioe ac eisteddfod yn ei chynnig, i'n cymunedau gwledig, yn enwedig i bobl nad ydynt yn dod o gefndir gwledig—sy'n mynd i'r digwyddiadau hynny, am y tro cyntaf o bosibl, a gallu cael blas a golwg ar yr hyn yw'r Gymru wledig mewn gwirionedd.
Peter Fox, mae'n rhaid imi eich canmol am roi bwyd ar yr agenda gyda'ch Bil bwyd, ac mae hynny'n rhywbeth rydych chi wedi chwarae rhan ganolog ynddo. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn frwd iawn ynglŷn â sector bwyd a diod Cymru. Rwy'n credu bod hynny'n rhan bwysig, lle mae gennym dwf esbonyddol posibl ynddo. Oherwydd gadewch inni beidio ag anghofio, am y tro cyntaf mewn 20 mlynedd, rydym wedi cael cig oen Cymreig, cig defaid o Gymru, yn mynd drosodd i America—pumed mewnforiwr mwyaf cig defaid, marchnad newydd wych y gallwn ei chyrchu. Dyna'r ymagwedd gadarnhaol rydym am ei gweld.
Ond mae'n rhaid imi ddod yn ôl at rai o'r agweddau negyddol a grybwyllwyd yma heddiw o ran rhai o'r elfennau ynglŷn â chyllid Llywodraeth y DU. Yn amlwg, bydd pawb yma wedi darllen y trawsgrifiad gan Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig a gadeirir yn fedrus gan Paul Davies. Cawsom dystiolaeth gan yr Athro Steve Fothergill. Felly, pan fo meinciau Llafur a Phlaid Cymru eisiau dadlau, ac yn dweud ein bod wedi cael ein hamddifadu o £1 biliwn, nid yw hynny'n wir. Dyma sydd gan yr Athro Steve Fothergill i'w ddweud:
'Mae'r gronfa ffyniant gyffredin yn cynyddu, ac mae'n cyrraedd y lefel yn fras, mewn termau real, lle'r oedd y cronfeydd Ewropeaidd yn wreiddiol. Felly, yn yr ystyr honno, mae Llywodraeth y DU yn gywir.'
Yr Athro Steve Fothergill sy'n dweud hynny. Ac nid yr Athro Steve Fothergill yn unig. Dywedodd David Phillips, cyfarwyddwr cyswllt y Sefydliad Astudiaethau Cyllid:
'Felly rwy'n credu ei bod yn gwneud synnwyr i gynyddu'r swm sy'n cael ei wario gan gronfa ffyniant gyffredin y DU',
oherwydd bod cronfeydd yr UE yn lleihau ac mae cyllid y gronfa ffyniant gyffredin yn cynyddu. Ond nid yw honno'n ffenomen newydd; dyna'n union a ddigwyddodd o dan gyllid yr UE o'r blaen—ei fod wedi lleihau a chynyddu dros gyfnodau penodol. Felly, mae hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid inni ei ddeall mewn gwirionedd.
Carolyn Thomas—[Torri ar draws.] Fe wnaf dderbyn ymyriad cyflym.
Thanks, Sam. I think there's one thing I would like to clear up, and I'd also like to give Jane Dodds the opportunity to correct the record. Jane in her contribution said that Powys had not received a single penny of levelling-up money in 2022. The truth is that Powys received £27 million of UK levelling-up funding in 2022. So, I wonder if Jane Dodds would be willing to correct the record in that regard and perhaps make an intervention in your closing-up contribution, Sam.
Diolch, Sam. Rwy'n meddwl bod un peth y byddwn i'n hoffi ei glirio, a hoffwn hefyd roi cyfle i Jane Dodds gywiro'r cofnod. Dywedodd Jane yn ei chyfraniad nad oedd Powys wedi cael yr un geiniog o arian ffyniant bro yn 2022. Y gwir amdani yw bod Powys wedi derbyn £27 miliwn o gyllid ffyniant bro y DU yn 2022. Felly, tybed a fyddai Jane Dodds yn fodlon cywiro'r cofnod ar hynny a gwneud ymyriad yn eich cyfraniad clo, Sam.
Thank you, Russell. I'll give way to Jane, should she so wish, but—
Diolch, Russell. Fe ildiaf i Jane, os yw hi'n dymuno, ond—
I'm happy to correct the record, Llywydd.
Rwy'n hapus i gywiro'r cofnod, Lywydd.
I'm also pleased that the people of Powys—
Rwy'n falch hefyd fod gan bobl Powys—
Can I thank Jane Dodds for correcting the Record?
A gaf fi ddiolch i Jane Dodds am gywiro'r Cofnod?
Yes, I thank Jane Dodds for that contribution. I'm pleased that the residents of Powys have advocates such as Russell George and James Evans as well.
Going back to Carolyn Thomas's point around the public sector being the largest employer, who pays those taxes? We need a big strong private sector to pay the taxes to pay for those public services. That's really important. The point that Carolyn made around the bidding process for EU funds as well, I take Carolyn back to the evidence we took at the Economy, Trade and Rural Affairs Committee from a host of applicants to both EU funding and new shared prosperity funding, who have complimented the simplicity of the shared prosperity funding application process. There in black and white is evidence. You shake your head, Carolyn—that is the evidence we've gathered from independent organisations, third-party sectors, who have absolutely welcomed the simplicity of the shared prosperity funding.
One thing—I'm conscious of the time, and I hope the Llywydd is kind given that I've taken an intervention—I want to compliment Cefin Campbell on mentioning the YFC, as James Evans has as well, and others. It's a cause very close to my heart as a former chair of Pembrokeshire YFC. I think if you could bottle up what the YFC is and sell that, you'd be a very wealthy person because of the skills it gives to individuals. But in the five minutes and 42 seconds that Cefin contributed, I think four minutes were spent on criticising the Westminster Government, so maybe—[Interruption.] Potentially, it's a bid for the general election's Carmarthen new seat. So, maybe there's a candidacy from Cefin Campbell there for the general election, and maybe I've broken a news embargo there. Apologies if I have.
Llywydd, I'm conscious of the time and I really have paid attention to everybody that's debated today. All I can say is it's really important that we have these debates and flesh it out, but let's remember where we are and why we're here. We're here to ensure that we get the best for the people of Wales, and that means scrutinising the Welsh Government as well. We are willing to look at ourselves and say, yes, Barnett consequentials, which the Minister raised—we are willing to say, 'Yes, Wales deserves those Barnett consequentials.' It's about time that backbenchers on the Labour benches and the co-operation agreement partners in Plaid Cymru put as much pressure on the Labour Government here in Wales as they seem to spend as much time focusing on the Westminster Government. I urge everybody to vote for the motion today.
Ie, diolch i Jane Dodds am y cyfraniad hwnnw. Rwy'n falch fod gan drigolion Powys eiriolwyr fel Russell George a James Evans hefyd.
I fynd yn ôl at bwynt Carolyn Thomas am y sector cyhoeddus yn gyflogwr mwyaf, pwy sy'n talu'r trethi hynny? Mae angen sector preifat cryf iawn arnom i dalu'r trethi i dalu am y gwasanaethau cyhoeddus hynny. Mae hynny'n bwysig iawn. Y pwynt a wnaeth Carolyn ynghylch y broses o ymgeisio am arian yr UE hefyd, fe af â Carolyn yn ôl at y dystiolaeth a gawsom ym Mhwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig gan lu o ymgeiswyr am gyllid yr UE a chyllid y gronfa ffyniant gyffredin newydd, sydd wedi canmol symlrwydd y broses ymgeisio am gyllid y gronfa ffyniant gyffredin. Mae'r dystiolaeth yno mewn du a gwyn. Rydych chi'n ysgwyd eich pen, Carolyn—dyna'r dystiolaeth rydym wedi'i chasglu gan sefydliadau annibynnol, sectorau trydydd parti, sydd wedi croesawu symlrwydd y gronfa ffyniant gyffredin yn llwyr.
Un peth—rwy'n ymwybodol o'r amser, ac rwy'n gobeithio bod y Llywydd yn garedig o gofio fy mod wedi derbyn ymyriad—rwyf am ganmol Cefin Campbell am grybwyll y CFfI, fel y mae James Evans wedi'i wneud hefyd, ac eraill. Mae'n achos sy'n agos iawn at fy nghalon fel cyn-gadeirydd CFfI sir Benfro. Pe gallech botelu beth yw'r CFfI a gwerthu hwnnw, rwy'n credu y byddech yn berson cyfoethog iawn oherwydd y sgiliau y mae'n eu rhoi i unigolion. Ond yn y pum munud a 42 eiliad y parhaodd cyfraniad Cefin, rwy'n credu bod pedair munud wedi'u treulio ar feirniadu Llywodraeth San Steffan, felly efallai—[Torri ar draws.] Efallai mai cais am sedd newydd Caerfyrddin yn yr etholiad cyffredinol ydoedd. Felly, efallai fod Cefin Campbell am sefyll yno yn yr etholiad cyffredinol, ac efallai fy mod wedi torri embargo newyddion yno. Ymddiheuriadau os wyf i wedi gwneud hynny.
Lywydd, rwy'n ymwybodol o'r amser ac rwyf wedi rhoi sylw i bawb a gymerodd ran yn y ddadl heddiw. Y cyfan y gallaf ei ddweud yw ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael y dadleuon hyn ac yn rhoi cnawd ar yr esgyrn, ond gadewch inni gofio ble rydym a pham ein bod ni yma. Rydym ni yma i sicrhau ein bod yn cael y gorau i bobl Cymru, ac mae hynny'n golygu craffu ar Lywodraeth Cymru hefyd. Rydym yn fodlon edrych arnom ein hunain a dweud, ie, symiau canlyniadol Barnett, y cyfeiriodd y Gweinidog atynt—rydym yn barod i ddweud, 'Ydy, mae Cymru'n haeddu'r symiau canlyniadol Barnett hynny.' Mae'n hen bryd i aelodau meinciau cefn Llafur a phartneriaid y cytundeb cydweithio ym Mhlaid Cymru roi'r un faint o bwysau ar y Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru ag y maent i'w gweld yn treulio cymaint o amser yn canolbwyntio ar Lywodraeth San Steffan. Rwy'n annog pawb i bleidleisio dros y cynnig heddiw.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad, felly fe wnawn ni ohirio tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections, so I will defer voting on this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr ac, oni bai bod tri Aelod eisiau i fi ganu'r gloch, rydw i'n symud yn syth i'r bleidlais. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar eitem 5, a hon yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod ar Fil dyletswydd ddinesig i bleidleisio. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Adam Price. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 20, 20 yn ymatal ac 12 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
That now brings us to voting time and, unless three Members wish for the bell to be rung, I will move directly to the first vote. The first vote this afternoon is on item 5, and that was the debate on the Member's legislative proposal on a civic duty to vote Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Adam Price. Open the vote. Close the vote. In favour of the motion 20, 20 abstentions and 12 against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 5: Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod—Bil dyletswydd ddinesig i bleidleisio: O blaid: 20, Yn erbyn: 12, Ymatal: 20
Derbyniwyd y cynnig
Item 5: Debate on a Member's Legislative Proposal—A civic duty to vote Bill: For: 20, Against: 12, Abstain: 20
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr ar y cymunedau gwledig, ac yn gyntaf dwi'n cymryd pleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.
The next vote is on the Welsh Conservatives debate on rural communities, and I call for a vote first on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 38 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 8: Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Cymunedau gwledig. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8: Welsh Conservatives Debate—Rural communities. Motion without amendment: For: 14, Against: 38, Abstain: 0
Motion has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf, felly, ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Mae'r gwelliant yna wedi'i dderbyn.
The next vote is on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 14 against. The amendment is agreed.
Eitem 8: Welsh Conservatives Debate—Rural communities. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 38, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8: Welsh Conservatives Debate—Rural communities. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 38, Against: 14, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Mae'r bleidlais olaf, felly, ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
The final vote is on the motion as amended.
NDM8307 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi pwysigrwydd yr economi wledig a'r rôl y mae busnesau bach yn ei chwarae mewn cymunedau gwledig ledled Cymru.
2. Yn cydnabod cyfraniad gwerthfawr ffermio Cymru i'r economi wledig.
3. Yn cydnabod manteision digwyddiadau fel Sioe Frenhinol Cymru, yr Eisteddfod Genedlaethol ac eraill o ran cefnogi cymunedau gwledig a hyrwyddo'r iaith Gymraeg a diwylliant Cymru.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) creu strategaeth seilwaith i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu cymunedau gwledig; a
b) ailddyblu ymdrechion i fynd i'r afael â chysylltedd trafnidiaeth gyhoeddus wael ar draws cefn gwlad Cymru.
5. Yn gresynu at y ffaith bod Llywodraeth Geidwadol y DU wedi tynnu gwerth cannoedd o filoedd o bunnau o gyllid oddi wrth economi wledig Cymru.
6. Yn gresynu at y diffyg sicrwydd ynghylch cyllid hirdymor i gynorthwyo ffermydd ers i’r DU ymadael â’r UE.
NDM8307 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes the importance of the rural economy and the role that small businesses play in rural communities across Wales.
2. Recognises the valuable contribution of Welsh farming to the rural economy.
3. Acknowledges the benefits of events such as the Royal Welsh Show, the National Eisteddfod and others in supporting rural communities and promoting the Welsh language and culture.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) create an infrastructure strategy to address the challenges facing rural communities; and
b) redouble efforts to tackle poor public transport connectivity across rural Wales.
5. Regrets the removal of hundreds of millions of pounds of funding from the Welsh rural economy by the Conservative UK Government.
6. Regrets the lack of long-term funding certainty for farm support since the UK has left the European Union.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio hefyd wedi'i dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion as amended is also agreed.
Eitem 8: Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Cymunedau gwledig. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 38, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 8: Welsh Conservatives Debate—Rural communities. Motion as amended: For: 38, Against: 14, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dyna ddiwedd ar y pleidleisiau am heddiw.
That's the end of voting time for today.
Byddwn ni nawr yn symud ymlaen at y ddadl fer. Mae'r ddadl fer y prynhawn yma yn cael ei chyflwyno gan Mabon ap Gwynfor.
We'll move on to the short debate. The short debate this afternoon is being presented by Mabon ap Gwynfor.
And if Members can leave the Chamber quietly—quietly—we've still got one short debate to conduct.
Ac os gall Aelodau adael y Siambr yn dawel—yn dawel—mae gennym un ddadl fer i'w chynnal o hyd.
Felly, Mabon ap Gwynfor.
So, Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am yr amser i gael cyflwyno'r ddadl fer yma heno. Dwi am roi munud o fy amser i Peredur Owen Griffiths, Huw Irranca-Davies, Mike Hedges, Jane Dodds a Mark Isherwood.
Thank you very much, Llywydd, and thank you for providing time for this short debate this evening. I want to give a minute of my time to Peredur Owen Griffiths, Huw Irranca-Davies, Mike Hedges, Jane Dodds and Mark Isherwood.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thanks for the opportunity to speak to you this afternoon on the experiences of older Welsh home owners living in homes unfit for human habitation. As chair of the cross-party group for housing, we invited Care & Repair to give a presentation on their report, 'The State of Older People's Housing in Wales', in March. The report sheds light on the thousands of low-income vulnerable older home owners in Wales who are living in homes that are hazardous to their health, with no way of improving their situation. I look forward to hearing the views of the Minister and Members throughout the Senedd on this very important topic, and it’s good to see so many people having put their names forward to contribute, showing cross-party support.
Over 62,000 people turned to Care & Repair for help last year, an increase of 6,000 on the previous year, and with increasingly complex housing and support needs. Supporting older people to stay in their own homes, to live safely and independently, is in the best interests of all of us—for the individual, for the health service, for the social care service, for the housing sector. But, to do that, we must be proactive and we must support older people to live in good-quality homes. Social isolation over the past several years thanks to COVID-19 lockdowns meant that informal support from friends or family or neighbours ceased almost overnight. During this time, deteriorating housing conditions went unnoticed, unchecked and unresolved. Take a service request in north Wales, for an enquiry about a front door from a client with a terminal cancer. When Care & Repair got to the property, they found several other urgent problems, including a leaking toilet directly above the kitchen, which had, in turn, left the suspended wooden floor in the kitchen springy, rotten and structurally unsafe. With the floor at risk of collapse into the cellar below, the agency moved essential items out of the kitchen. No help was available from the insurance or the local council. Unable to leave a client with an unsafe home, Care & Repair arranged temporary props to support the timber beams and make the property safe from collapse. The floor structure repair cost was estimated at around £1,000, raised from hours of applications by Care & Repair to small funding pots to make up the money, leaving none left over for the original service request.
Many older people simply don’t have enough money to repair their home. We must dispel the myth that older people who live in their own homes are all well-off, are able to afford extensions or garden renovations or anything else. An older person on the basic state pension will receive just £156.20 a week to live on. To reach the minimum income standard researched by the Joseph Rowntree Foundation in 2022, a single pensioner would need to have an income of £17,900 per year. The full state pension provides £9,627 per year, leaving a shortfall of over £8,000; the basic state pension, an even bigger shortfall.
And Wales has the oldest housing stock in western Europe. Around one in five homes have a category 1 hazard present. Older people can’t afford to keep their homes free from hazards, and these additional pressures are falling at the door of organisations like Care & Repair. The number of privately funded works Care & Repair completed last year was down by 11 per cent to just over 1,300, whereas the number of charitable works completed increased by 130 per cent. This points to fewer older people being able to afford work independently, and more needing financial support. Obviously, benefits are a reserved matter, so it's even more important that the Welsh Government steps in and does what it can to support older people.
Care & Repair regularly see clients having no choice but to turn their heating off. A case, for instance, this year from June in Bridgend of an 85-year-old man with dementia living with his son, who himself has a heart condition, shows how devastating the impact of this can be. The family are risk of neglecting their daily needs due to not having access to hot running water, to central heating and gas to use the oven. The property has electrics to only half of the house and, due to no central heating and a broken boiler, the water runs cold, leaving the individual and his son to boil the kettle every time he or his father needs to access hot water. Due to the roof needing repairs, rain ingresses into different rooms in the house. This has caused large amounts of damage to walls, electrics and furniture, and there is mould and damp throughout the property. The toilet is located upstairs. However, due to a lack of funds to make repairs to the structure of the property, it's unsafe to use the stairs. As Mr Williams is without adequate heating, his son ensured last winter his father had additional blankets and the three small electric heaters needed during the cold winter months. His son went without to ensure his father had warmth.
Some of the poorest housing conditions are found in the owner-occupied stock. Home owners don't have the same support policy that the Welsh housing quality standard provides for social homes, or the Renting Homes (Wales) Act 2016 provides for private tenants, for example, to ensure that they're not living in hazardous conditions or without risks to their health. They're simply left to fend for themselves and look after themselves, which, for many older people, becomes increasingly challenging with age.
What we need, I think, is to really look at what we can do to support low-income home owners with urgent repairs, and Care & Repair, as a trusted partner, would be well placed to provide this efficiently while they're tackling other issues, such as adaptations and energy efficiency. So, I'd like to hear the Minister's thoughts on establishing a safety-net grant that low-income home owners can access to allow them to make essential repairs to their homes so that they can live in safety, comfort and with dignity. We don't want to see a situation where homes are left to crumble around them, risking their health and also the longevity and lifespan of their home for future generations. Diolch.
Diolch am y cyfle i siarad â chi y prynhawn yma am brofiadau pobl hŷn Cymru sy'n berchen ar dai ac yn byw mewn cartrefi sy'n anaddas i bobl fyw ynddynt. Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dai, fe wnaethom wahodd Gofal a Thrwsio i roi cyflwyniad ar eu hadroddiad, 'Cyflwr Tai Pobl Hŷn yng Nghymru', ym mis Mawrth. Mae'r adroddiad yn taflu goleuni ar y miloedd o bobl hŷn, agored i niwed, ar incwm isel yng Nghymru sy'n berchen ar dai ac yn byw mewn cartrefi sy'n beryglus i'w hiechyd, heb unrhyw ffordd o wella eu sefyllfa. Edrychaf ymlaen at glywed barn y Gweinidog a'r Aelodau ym mhob rhan o'r Senedd ar y pwnc pwysig hwn, ac mae'n dda gweld bod cymaint o bobl wedi cyflwyno eu henwau i gyfrannu, gan ddangos cefnogaeth drawsbleidiol.
Trodd dros 62,000 o bobl at Gofal a Thrwsio am help y llynedd, cynnydd o 6,000 ar y flwyddyn flaenorol, a chydag anghenion tai a chymorth cynyddol gymhleth. Mae cynorthwyo pobl hŷn i aros yn eu cartrefi eu hunain, i fyw'n ddiogel ac yn annibynnol, er budd gorau pob un ohonom—i'r unigolyn, i'r gwasanaeth iechyd, i'r gwasanaeth gofal cymdeithasol, i'r sector tai. Ond er mwyn gwneud hynny, mae'n rhaid inni fod yn rhagweithiol a rhaid inni gynorthwyo pobl hŷn i fyw mewn cartrefi o ansawdd da. Roedd unigedd cymdeithasol dros y blynyddoedd diwethaf diolch i gyfyngiadau symud COVID-19 yn golygu bod cefnogaeth anffurfiol gan ffrindiau neu deulu neu gymdogion wedi dod i ben bron dros nos. Yn ystod y cyfnod hwn, parhaodd cyflwr tai i ddirywio heb i neb allu nodi, archwilio na gwneud gwaith i'w cyweirio. Un enghraifft oedd cais am wasanaeth yng ngogledd Cymru, ymholiad am ddrws blaen gan gleient â chanser angheuol. Pan gyrhaeddodd Gofal a Thrwsio yr eiddo, fe ddaethant o hyd i nifer o broblemau difrifol eraill, gan gynnwys toiled yn gollwng yn union uwchben y gegin, a oedd, yn ei dro, wedi peri i'r llawr pren crog yn y gegin bydru a'i wneud yn anniogel yn strwythurol. Gyda'r llawr mewn perygl o gwympo i'r seler islaw, symudodd yr asiantaeth eitemau hanfodol allan o'r gegin. Nid oedd unrhyw help ar gael gan y cwmni yswiriant na'r cyngor lleol. Am na allent adael cleient mewn cartref anniogel, trefnodd Gofal a Thrwsio bropiau dros dro i gynnal y trawstiau pren a gwneud yr eiddo'n ddiogel rhag cwympo. Amcangyfrifwyd bod y gost o atgyweirio'r llawr oddeutu £1,000, a godwyd yn sgil oriau o wneud ceisiadau gan Gofal a Thrwsio i botiau cyllido bach i sicrhau'r arian, gan adael dim ar ôl ar gyfer y cais gwreiddiol am wasanaeth.
Mae llawer o bobl hŷn heb ddigon o arian i atgyweirio eu cartrefi. Rhaid inni chwalu'r myth fod pobl hŷn sy'n byw yn eu cartrefi eu hunain i gyd yn gefnog, yn gallu fforddio estyniadau neu ailwampio eu gerddi neu unrhyw beth arall. Dim ond £156.20 yr wythnos o bensiwn sylfaenol y wladwriaeth y bydd person hŷn yn ei gael. Er mwyn cyrraedd y safon isafswm incwm a ymchwiliwyd gan Sefydliad Joseph Rowntree yn 2022, byddai angen i un pensiynwr gael incwm o £17,900 y flwyddyn. Mae pensiwn llawn y wladwriaeth yn darparu £9,627 y flwyddyn, gan adael diffyg o dros £8,000; mae pensiwn sylfaenol y wladwriaeth yn gadael diffyg hyd yn oed yn fwy.
A Chymru sydd â'r stoc dai hynaf yng ngorllewin Ewrop. Mae perygl categori 1 yn bresennol mewn oddeutu un o bob pump cartref. Ni all pobl hŷn fforddio cadw eu cartrefi'n rhydd rhag peryglon, ac mae'r pwysau ychwanegol hyn yn disgyn ar sefydliadau fel Gofal a Thrwsio. Roedd nifer y gweithredoedd Gofal a Thrwsio a gwblhawyd yn breifat y llynedd wedi gostwng 11 y cant i ychydig dros 1,300, tra bod nifer y gweithredoedd elusennol a gwblhawyd wedi cynyddu 130 y cant. Mae hyn yn awgrymu bod llai o bobl hŷn yn gallu fforddio gwaith yn annibynnol, a bod mwy ohonynt angen cymorth ariannol. Yn amlwg, mae budd-daliadau'n fater a gadwyd yn ôl, felly mae'n bwysicach fyth fod Llywodraeth Cymru'n camu i mewn ac yn gwneud yr hyn a all i gefnogi pobl hŷn.
Mae Gofal a Thrwsio yn aml yn gweld cleientiaid heb unrhyw ddewis ond diffodd eu gwres. Ceir enghraifft ym mis Mehefin eleni ym Mhen-y-bont ar Ogwr lle mae achos dyn 85 oed sydd â dementia ac yn byw gyda'i fab, sydd â chyflwr ar y galon, yn dangos pa mor ddinistriol y gall effaith hyn fod. Mae'r teulu mewn perygl o esgeuluso eu hanghenion dyddiol am nad oes ganddynt ddŵr poeth at eu defnydd, na gwres canolog na nwy i ddefnyddio'r ffwrn. I hanner y tŷ yn unig y ceir cyflenwad trydan ac oherwydd nad oes gwres canolog, ac am fod y boeler wedi torri, mae'r dŵr yn oer, sy'n golygu bod yr unigolyn a'i fab yn gorfod berwi'r tegell bob tro y bydd angen iddo ef neu ei dad gael dŵr poeth. Oherwydd bod angen atgyweirio'r to, mae glaw'n mynd i mewn i wahanol ystafelloedd yn y tŷ. Mae hyn wedi achosi llawer iawn o ddifrod i waliau, trydan a dodrefn, ac mae llwydni a lleithder yn yr eiddo drwyddo draw. Mae'r toiled i fyny'r grisiau. Fodd bynnag, oherwydd diffyg arian i wneud atgyweiriadau i strwythur yr eiddo, nid yw'n ddiogel defnyddio'r grisiau. Gan fod Mr Williams heb wres digonol, y gaeaf diwethaf sicrhaodd ei fab fod gan ei dad flancedi ychwanegol a'r tri gwresogydd trydan bach oedd eu hangen yn ystod misoedd oer y gaeaf. Aeth ei fab heb gynhesrwydd er mwyn gwneud yn siŵr fod ei dad yn gynnes.
Yn y stoc dai sy'n eiddo i berchen-feddianwyr y mae rhai o'r tai gwaethaf eu cyflwr i'w canfod. Nid oes gan berchnogion tai yr un polisi cymorth ag y mae safon ansawdd tai Cymru yn ei ddarparu ar gyfer cartrefi cymdeithasol, neu y mae Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yn ei ddarparu ar gyfer tenantiaid preifat, er enghraifft, i sicrhau nad ydynt yn byw mewn tai y mae eu cyflwr yn beryglus neu lle ceir risgiau i'w hiechyd. Cânt eu gadael i ofalu amdanynt eu hunain ac i edrych ar ôl eu hunain, sydd, i lawer o bobl hŷn, yn dod yn fwyfwy heriol gydag oedran.
Yr hyn sydd angen inni ei wneud, rwy'n credu, yw edrych yn iawn ar yr hyn y gallwn ei wneud i gefnogi perchnogion cartrefi incwm isel gydag atgyweiriadau brys, a byddai Gofal a Thrwsio, fel partner dibynadwy, mewn sefyllfa dda i ddarparu hyn yn effeithlon wrth iddynt fynd i'r afael â materion eraill, megis addasiadau a defnydd effeithlon o ynni. Felly, hoffwn glywed barn y Gweinidog ar sefydlu grant rhwyd ddiogelwch y gall perchnogion tai incwm isel ei gael i'w galluogi i wneud atgyweiriadau hanfodol i'w cartrefi fel y gallant fyw'n ddiogel, yn gysurus a chydag urddas. Nid ydym am weld sefyllfa lle caiff cartrefi eu gadael i ddadfeilio o'u cwmpas, gan beryglu eu hiechyd, a hirhoedledd a hyd oes eu cartref hefyd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Diolch.
Diolch i Mabon am gael y cyfle i siarad yn y ddadl yma.
Thank you to Mabon for the opportunity to contribute to this debate.
I'm grateful to be speaking about this and to bring to light a hidden issue. As Mabon rightly said, this is an issue where people in need to seem to be falling through the cracks, affecting their health and adding to increasing demand and pressure on our NHS. The impact of poor housing on health and physical health is one thing, but it's on the well-being, the confidence, the mental health of an older person that makes it so tragic. Imagine living with cancer and having to wash in the sink because your stairs are in such a poor condition that you're frightened of going upstairs, or using battery-powered fairy lights to light the room because your electrics are faulty and are an electrical hazard, or your floor threatening to cave in but the insurance company won't help you. These are examples from older people in Wales, and it can't be right that anyone is forced to live in that way in 2023. Minister, what solutions can the Welsh Government put in place to support those that have no other recourse? Diolch.
Rwy'n ddiolchgar am gael siarad am hyn ac i ddod â mater cudd i'r amlwg. Fel y dywedodd Mabon yn briodol, mae hwn yn fater lle mae'n ymddangos bod pobl mewn angen yn cwympo drwy'r craciau, gan effeithio ar eu hiechyd ac ychwanegu at alw cynyddol a phwysau ar ein GIG. Mae effaith tai gwael ar iechyd ac iechyd corfforol yn un peth, ond mae eu heffaith ar lesiant, hyder, iechyd meddwl person hŷn yn ei wneud yn fwy trasig byth. Dychmygwch fyw gyda chanser a gorfod ymolchi yn y sinc oherwydd bod eich grisiau mewn cyflwr mor wael fel eich bod yn ofni eu dringo, neu ddefnyddio goleuadau tylwyth teg wedi'u pweru gan fatri i oleuo'r ystafell am fod eich trydan yn ddiffygiol ac yn beryglus, neu fod eich llawr yn bygwth disgyn ond nad yw'r cwmni yswiriant yn mynd i'ch helpu. Dyma enghreifftiau o bobl hŷn yng Nghymru, ac ni all fod yn iawn fod unrhyw un yn cael eu gorfodi i fyw yn y ffordd honno yn 2023. Weinidog, pa atebion y gall Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith i gefnogi'r rhai nad oes ganddynt unrhyw le arall i droi? Diolch.
Thank you very much, Mabon, for giving me a minute of your time here today. I've spoken about the work of Care & Repair in this Chamber many times before, and I'm glad to do so again today in relation to Bridgend County care and repair. They received over 9,000 service requests last year, Minister. They completed over 8,000 works in people's homes to improve their condition and accessibility, and the value of that work came in at just over £2.3 million. In my constituency, as I've said here before, Bridgend care and repair is so effective in supporting the Princess of Wales Hospital with patient flow. It saved over 7,300 bed days last year, tackling housing and environmental issues that were preventing hospital discharge. But this serious issue of disrepair of older people's homes on low incomes doesn't seem to be going away, and, if anything, we can see it's getting worse. So, Minister, what support can we give to individuals, but also to organisations like Care & Repair, to fill those gaps in provision that are so evident at the moment? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Mabon, am roi munud o'ch amser i mi yma heddiw. Rwyf wedi siarad am waith Gofal a Thrwsio yn y Siambr hon lawer gwaith o'r blaen, ac rwy'n falch o wneud hynny eto heddiw mewn perthynas â gofal a thrwsio Sir Pen-y-bont ar Ogwr. Fe gawsant dros 9,000 o geisiadau am wasanaeth y llynedd, Weinidog. Cwblhawyd dros 8,000 o weithredoedd yng nghartrefi pobl i wella eu cyflwr a'u hygyrchedd, ac fe gostiodd y gwaith hwnnw ychydig dros £2.3 miliwn. Yn fy etholaeth i, fel rwyf wedi dweud yma o'r blaen, mae gofal a thrwsio Pen-y-bont ar Ogwr mor effeithiol yn cefnogi Ysbyty Tywysoges Cymru gyda llif cleifion. Fe arbedodd dros 7,300 o ddiwrnodau gwely y llynedd, drwy fynd i'r afael â phroblemau tai a'r amgylchedd a oedd yn atal cleifion rhag cael eu rhyddhau o ysbytai. Ond nid yw'n ymddangos bod problem ddifrifol cyflwr cartrefi pobl hŷn ar incwm isel yn un sy'n mynd i ddiflannu, ac os rhywbeth, gallwn weld ei bod yn gwaethygu. Felly, Weinidog, pa gymorth y gallwn ei roi i unigolion, ond hefyd i sefydliadau fel Gofal a Thrwsio, i lenwi'r bylchau yn y ddarpariaeth sydd mor amlwg ar hyn o bryd? Diolch yn fawr iawn.
Thank you, again, Mabon, for giving me a minute in this debate. There are one-point-two million pensioners living in poverty. When the choice is between eating, heating or house repairs, is there any wonder house repairs lose out? Many older house owners live in older properties, which, as we know, cost more to repair and maintain. As the value of personal pensions fail to keep up with inflation, the repairs get postponed. We also know that cold and damp houses make health conditions worse. We also know that people in houses in poor repair are more likely to have accidents, and older people are more prone to hypothermia. Like Mabon ap Gwynfor, I would like to compliment Care & Repair for the work they do helping vulnerable older householders keep their property in good repair. No-one should have to live in a property unfit for human habitation. It's up to us to stop this happening.
Diolch unwaith eto, Mabon, am roi munud i mi yn y ddadl hon. Mae 1.2 miliwn o bensiynwyr yn byw mewn tlodi. Pan fydd y dewis rhwng bwyta, gwresogi neu atgyweirio tŷ, a oes unrhyw ryfedd nad yw atgyweirio tŷ ar ben y rhestr? Mae llawer o bobl hŷn sy'n berchen ar dai yn byw mewn eiddo hŷn, sydd, fel y gwyddom, yn costio mwy i'w atgyweirio a'i gynnal. Wrth i werth pensiynau personol fethu cadw i fyny â chwyddiant, mae'r atgyweiriadau'n cael eu gohirio. Gwyddom hefyd fod tai oer a llaith yn gwaethygu cyflyrau iechyd. Gwyddom hefyd fod pobl mewn tai sydd mewn cyflwr gwael yn fwy tebygol o gael damweiniau, ac mae pobl hŷn yn fwy agored i hypothermia. Fel Mabon ap Gwynfor, hoffwn ganmol Gofal a Thrwsio am y gwaith y maent yn ei wneud i helpu deiliaid tai hŷn bregus i gadw eu heiddo mewn cyflwr da. Ni ddylai unrhyw un orfod byw mewn eiddo sy'n anaddas i bobl fyw ynddo. Mater i ni yw atal hyn rhag digwydd.
Diolch i Mabon.
Thank you to Mabon.
A number of people in my region, particularly, live in older properties, and rural areas have far more older properties that are poorly insulated, and have poor repair. Wales has the oldest housing stock in western Europe, which is more susceptible to the effects of the climate crisis and poverty, both of which I see in my region.
Not only that, but for older home owners, getting the support they need locally is a huge challenge, not only in terms of the location, because of the rurality, but the effects of a skills gap as well. Older people usually have a fixed income, which is unlikely to increase, so they have diminishing financial resources in order to make those repairs. Just finishing, older people in rural communities feel that they have been left. We need to make sure that they feel safe, supported and able to continue living in the place they call home, wherever in Wales they are and for however long they choose. Diolch yn fawr iawn.
Mae nifer o bobl yn fy rhanbarth i, yn enwedig, yn byw mewn eiddo hŷn, ac mae gan ardaloedd gwledig lawer mwy o eiddo hŷn heb ei inswleiddio'n dda, ac sydd mewn cyflwr gwael. Cymru sydd â'r stoc dai hynaf yng ngorllewin Ewrop, sy'n fwy agored i effeithiau'r argyfwng hinsawdd a thlodi, ac rwy'n gweld effeithiau'r ddau yn fy rhanbarth i.
Nid yn unig hynny, ond i bobl hŷn sy'n berchen ar dai, mae cael y cymorth sydd ei angen arnynt yn lleol yn her enfawr, o ran y lleoliad, oherwydd natur wledig yr ardal, ac o ran effeithiau bwlch sgiliau hefyd. Fel arfer, mae gan bobl hŷn incwm sefydlog, sy'n annhebygol o gynyddu, felly mae ganddynt lai a llai o adnoddau ariannol i wneud gwaith atgyweirio o'r fath. I orffen, mae pobl hŷn mewn cymunedau gwledig yn teimlo'u bod wedi cael eu gadael ar ôl. Mae angen inni sicrhau eu bod yn teimlo'n ddiogel, yn cael eu cefnogi ac yn gallu parhau i fyw yn y man lle maent yn ei alw'n gartref, lle bynnag yng Nghymru y maent ac am gyn hired ag y maent yn dewis. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Mabon, for the opportunity to speak on this again. The report published by Care & Repair tells us that four in five of their clients identify as disabled. North-east Wales care and repair have shared a case study of a Wrexham client living with Korsakoff dementia and other complex health conditions, who contacted them about a roof leak. However, the roof needed full replacement. Mr Jones's wife is a full-time carer; neither are able to work. There are no current or planned home repair grants available in Wrexham or nationally. Although the care and repair caseworker is applying for small funding pots, this would not be enough. The mould is increasing, affecting the breathing of both Mrs Jones and Mr Jones, who has fits that reduce his breathing.
The effects of disrepair are having a disproportionate impact on disabled people and those with health conditions less able to pay for their necessary repairs, or identify them as a hazard. We must ensure that disabled people are living in homes fit for both human habitation and individual needs.
Diolch am y cyfle i siarad ar hyn eto, Mabon. Mae'r adroddiad a gyhoeddwyd gan Gofal a Thrwsio yn dweud wrthym fod pedwar o bob pump o'u cleientiaid yn nodi eu bod yn anabl. Mae gofal a thrwsio Gogledd-ddwyrain Cymru wedi rhannu astudiaeth achos cleient yn Wrecsam sy'n byw gyda dementia Korsakoff a chyflyrau iechyd cymhleth eraill a gysylltodd â nhw ynglŷn â tho'n gollwng. Fodd bynnag, roedd angen ailosod y to'n llawn. Mae gwraig Mr Jones yn ofalwr llawn amser; nid yw'r naill na'r llall yn gallu gweithio. Nid oes grantiau atgyweirio cartrefi ar gael ar hyn o bryd nac ar y gorwel yn Wrecsam nac yn genedlaethol. Er bod y gweithiwr achos gofal a thrwsio yn gwneud cais am botiau cyllido bach, ni fyddai hyn yn ddigon. Mae'r llwydni'n cynyddu, gan effeithio ar anadlu Mrs Jones a Mr Jones, sy'n cael ffitiau sy'n cyfyngu ar ei anadlu.
Mae effeithiau cyflwr gwael eu cartrefi'n cael effaith anghymesur ar bobl anabl a phobl â chyflyrau iechyd sy'n llai abl i dalu am eu hatgyweiriadau angenrheidiol, neu i nodi eu bod yn beryglus. Mae'n rhaid inni sicrhau bod pobl anabl yn byw mewn cartrefi sy'n addas i bobl fyw ynddynt ac ar gyfer anghenion unigol.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters.
I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I thank all Members who have contributed, and Mabon ap Gwynfor for bringing this forward to the Senedd to debate this important topic, because the safety, the dignity, and independence of old people in their own homes is a matter of huge importance to all of us here, as we've just heard. And I'd like to take this opportunity to join others in thanking and highlighting the work of Care & Repair and for their report on the state of older people's housing in Wales, and their exceptional work across the country. They completed over 30,000 adaptations in the year 2021-22, with funding from the Welsh Government, and as home improvement agencies, they also do healthy-home checks which give housing advice and maximise older people's benefits, crucially.
We've increased the core revenue grant for Care & Repair by 18 per cent over the last two years, recognising their vital work, and it now stands at just over £5 million, and their capital grant increased by 83 per cent to £3 million. We also provide capital funding for adaptations to local authorities through the local government settlement, and our £6 million ENABLE grant scheme, and of course, we are funding housing associations to provide physical adaptations grants of £12 million a year.
Now, last week, my colleague, the Minister for Climate Change, set out our plans for the next phase of the Warm Homes programme. And that will balance the two objectives of tackling fuel poverty and reducing the climate impacts of our housing stock. All households in Wales will have access to the Warm Homes programme for advice and support. And in relation to practical measures, we are focused on households that are least able to pay for improvements in the owner-occupier, private rented and housing co-operative sectors. And, addressing a point that Mabon ap Gwynfor made, we will set a low-income threshold, rather than basing eligibility solely on means-tested benefits. This will makes sure that we target the poorest in society.
In terms of eligible homes, we will treat dwellings with an energy performance certificate rating of E and below. This will be extended to EPC D for households where there are people with a recognised health condition, such as chronic respiratory, circulatory or mental health conditions. This means that our help will target older people on low incomes who live in housing that is in poor condition—the very same people identified in the Care & Repair report.
We are taking other measures as well, for example, the optimised retrofit programme and the Welsh housing quality standard, both referenced already, to drive up energy efficiency in social housing. And in relation to the private rented sector, Part 4 of the Renting Homes (Wales) Act 2016, which came into force in December, sets out the obligations on a landlord to ensure that rented properties are in good repair and fit for human habitation.
So, taken together, Dirprwy Lywydd, these measures demonstrate the wide range of actions that the Welsh Government is taking to improve the quality, energy efficiency and safety of homes in Wales so that older people in Wales can live with dignity and independence in their own homes. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu, a Mabon ap Gwynfor am gyflwyno hyn i'r Senedd allu trafod y pwnc pwysig hwn, oherwydd mae diogelwch, urddas, ac annibyniaeth hen bobl yn eu cartrefi eu hunain yn fater o bwys enfawr i bob un ohonom yma, fel rydym newydd ei glywed. A hoffwn fanteisio ar y cyfle i ymuno ag eraill i ddiolch a thynnu sylw at waith Gofal a Thrwsio ac am eu hadroddiad ar gyflwr tai pobl hŷn yng Nghymru, a'u gwaith eithriadol ledled y wlad. Fe wnaethant gwblhau dros 30,000 o addasiadau yn y flwyddyn 2021-22, gyda chyllid gan Lywodraeth Cymru, ac fel asiantaethau gwella cartrefi, maent hefyd yn gwneud archwiliadau cartrefi iach sy'n rhoi cyngor ac yn sicrhau bod pobl hŷn yn cael yr holl fudd-daliadau y mae ganddynt hawl iddynt, sy'n hollbwysig.
Rydym wedi cynyddu'r grant refeniw craidd ar gyfer Gofal a Thrwsio 18 y cant dros y ddwy flynedd ddiwethaf, i gydnabod eu gwaith hanfodol, ac mae bellach ychydig dros £5 miliwn, ac mae eu grant cyfalaf wedi cynyddu 83 y cant i £3 miliwn. Rydym hefyd yn darparu cyllid cyfalaf ar gyfer addasiadau i awdurdodau lleol drwy'r setliad llywodraeth leol, a'n cynllun grant Hwyluso gwerth £6 miliwn, ac wrth gwrs, rydym yn ariannu cymdeithasau tai i ddarparu grantiau addasiadau ffisegol o £12 miliwn y flwyddyn.
Nawr, yr wythnos diwethaf, nododd fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd, ein cynlluniau ar gyfer cam nesaf y rhaglen Cartrefi Clyd. A bydd honno'n cydbwyso'r ddau amcan sef mynd i'r afael â thlodi tanwydd a lleihau effeithiau hinsawdd ein stoc dai. Bydd gan bob cartref yng Nghymru fynediad at y rhaglen Cartrefi Clyd i gael cyngor a chymorth. Ac o ran mesurau ymarferol, rydym yn canolbwyntio ar aelwydydd sydd leiaf abl i dalu am welliannau yn y sector tai sy'n eiddo i berchen-feddianwyr, y sector rhent preifat a'r sector tai cydweithredol. Ac i ateb pwynt a wnaeth Mabon ap Gwynfor, byddwn yn gosod trothwy incwm isel, yn hytrach na seilio cymhwysedd ar fudd-daliadau prawf modd yn unig. Bydd hyn yn sicrhau ein bod yn targedu'r bobl dlotaf mewn cymdeithas.
O ran cartrefi cymwys, byddwn yn trin anheddau sydd â sgôr tystysgrif perfformiad ynni o E ac is. Bydd hyn yn cael ei ymestyn i gynnwys EPC D ar gyfer aelwydydd lle mae pobl â chyflwr iechyd cydnabyddedig yn byw, fel clefydau anadlol cronig, cyflyrau cylchrediad gwaed neu iechyd meddwl. Mae hyn yn golygu y bydd ein help yn targedu pobl hŷn ar incwm isel sy'n byw mewn tai sydd mewn cyflwr gwael—yr union bobl a nodwyd yn yr adroddiad Gofal a Thrwsio.
Rydym yn gweithredu mesurau eraill hefyd, er enghraifft y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a safon ansawdd tai Cymru, y cyfeiriwyd atynt eisoes, er mwyn cynyddu effeithlonrwydd ynni mewn tai cymdeithasol. Ac mewn perthynas â'r sector rhentu preifat, mae Rhan 4 o Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, a ddaeth i rym ym mis Rhagfyr, yn nodi'r rhwymedigaethau ar landlord i sicrhau bod eiddo rhent mewn cyflwr da ac yn addas i bobl fyw ynddo.
Felly, gyda'i gilydd, Ddirprwy Lywydd, mae'r mesurau hyn yn dangos yr ystod eang o gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella ansawdd, effeithlonrwydd ynni a diogelwch cartrefi yng Nghymru fel y gall pobl hŷn yng Nghymru fyw'n annibynnol gydag urddas yn eu cartrefi eu hunain. Diolch.
Diolch, bawb. Cyn inni gau busnes am heddiw—
Thank you, all. Before I conclude business for today—
I did take a point of order earlier today. I have reviewed the transcript. I have had a discussion with the Member who raised the point of order. I haven't yet had a discussion with the two other Members identified in the point of order, so, I do not intend to make any further comments today, but I will write to both of them so that it's clear on the record.
Derbyniais bwynt o drefn yn gynharach heddiw. Rwyf wedi adolygu'r trawsgrifiad. Rwyf wedi cael trafodaeth gyda'r Aelod a gododd y pwynt o drefn. Nid wyf eto wedi cael trafodaeth gyda'r ddau Aelod arall a nodwyd yn y pwynt o drefn, felly nid wyf yn bwriadu gwneud unrhyw sylwadau pellach heddiw, ond fe ysgrifennaf at y ddau fel ei fod wedi'i gofnodi'n glir.
A daw hynny â busnes heddiw i ben.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:37.
The meeting ended at 19:37.