Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Good afternoon, and welcome, all, to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question this afternoon is from Siân Gwenllian.

Croesawaf y camau sy’n cael eu cymryd ledled Cymru i annog unigolion i ymgeisio am swyddi etholedig. Mae amrywiaeth yn sicrhau penderfyniadau gwell a mwy cynhwysol. Cyn etholiadau lleol 2027, mae'r gwaith i annog amrywiaeth yn cynnwys ymrwymiad y rhaglen lywodraethu i ymestyn y gronfa mynediad i swyddi etholedig.

Since the county council elections a year ago, around 35 per cent of councillors in Wales are women. In Arfon, we succeeded in increasing the number of women standing for Plaid Cymru by 21 per cent. This was the result of intentional work by some of us, a great many encouraging conversations, training, mentoring, and the support has continued over the past year for them since the election. But do you agree that we need statutory measures to create the genuine change across Wales's councils to reach a position of equality? And what work is ongoing to create that statutory change that is needed?

Mae ystod o waith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd i geisio sicrhau bod gennym grŵp mwy amrywiol o bobl yn sefyll etholiadau, i gynghorau tref a chymuned, a chynghorau sir a chynghorau bwrdeistref sirol yn y dyfodol. Ac mae’r gwaith hwnnw'n cynnwys adolygu’r gronfa mynediad i swyddi etholedig, a fu’n llwyddiannus iawn yn cefnogi nifer o ymgeiswyr i ddod yn gynghorwyr tref a chymuned yn yr etholiadau diwethaf, ond yn edrych hefyd i weld sut y gellir ymestyn trefniadau rhannu swyddi, er enghraifft, i fwy o rolau o fewn cynghorau, i gydnabod pa mor bwysig yw hynny i ddod yn opsiwn mwy deniadol ar gyfer ystod ehangach o bobl. Gwyddom fod hynny’n arbennig o ddeniadol i fenywod a phobl a chanddynt gyfrifoldebau gofalu. Ac rydym hefyd wedi bod yn archwilio beth arall y gallwn ei wneud i ehangu mynediad at gyfarfodydd hybrid fel ffordd o weithio, sydd, unwaith eto, yn cefnogi grŵp mwy amrywiol o bobl. Ond o ran gwneud y pethau hynny'n statudol—mae'n debyg ein bod yn sôn am gwotâu rhywedd yma—credaf fod sgwrs i'w chael ynglŷn â hynny, ond nid yw'n un o'n cynigion allweddol ar hyn o bryd o ran diwygiadau, ond yn sicr, mae'n rhywbeth y dylem fod yn ei drafod. Rwy’n awyddus iawn i gael mwy o drafodaethau gyda Siân Gwenllian ynglŷn â'i syniadau yn y cyswllt hwnnw.

Rwyf wedi bod yn falch o gynnal a siarad yn nigwyddiadau Pŵer Cyfartal, Llais Cyfartal y Senedd yn 2022 a 2023, i ddathlu prosiect Pŵer Cyfartal, Llais Cyfartal, rhaglen fentora sy’n ceisio cynyddu amrywiaeth o gynrychiolaeth mewn bywyd cyhoeddus a gwleidyddol yng Nghymru. Partneriaeth yw Pŵer Cyfartal, Llais Cyfartal rhwng Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, Stonewall Cymru, Anabledd Cymru, a Thîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid Cymru. Ac roeddwn yn falch o gymryd rhan hefyd yng nghyfarfod rhanbarthol gogledd Cymru o raglen Pŵer Cyfartal, Llais Cyfartal y mis diwethaf, yn swyddfa Autistic UK yn Llandudno, a chyfarfod a dod i wybod mwy am y rheini sy'n cael eu mentora yn y gogledd. Er mai menywod oedd y rhan fwyaf o’r rhai a fynychodd, roedd dynion a menywod hefyd yn nodi materion croestoriadol, gan gynnwys anabledd a rhywioldeb, a oedd yn cyfuno i greu rhwystrau iddynt. Pa gamau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd gyda phobl i fynd i’r afael â hyn, felly, er mwyn cynyddu amrywiaeth cynrychiolaeth ym mywyd cyhoeddus a gwleidyddol Cymru?

Hoffwn ddechrau, mewn gwirionedd, drwy ymuno â Mark Isherwood i gydnabod pwysigrwydd cynlluniau mentora. Rwyf wedi bod yn fentor fy hun yn un o’r cynlluniau, a chanfûm fod hynny yr un mor werthfawr i mi ag i’r unigolyn y bûm yn eu mentora, felly byddwn yn sicr yn annog pob un o'm cyd-Aelodau i edrych ar gyfleoedd i gefnogi’r mathau hynny o gynlluniau. Un o'r pethau y buom yn eu gwneud yw ceisio ehangu ein sylfaen dystiolaeth, gan edrych ar nodweddion gwarchodedig, a gwnaethom gynnal arolwg o farn aelodau'r cyhoedd ynglŷn â'u canfyddiadau o'u cynghorwyr lleol, ond wedyn, hefyd, ein harolygon o'r ymgeiswyr. Ac mae'r arolygon hynny'n dangos bod diffyg amrywiaeth difrifol, ac yn rhoi rhyw fath o fewnwelediad i ni, mewn gwirionedd, ynglŷn â beth yw'r rhwystrau o ran caniatáu i bobl â nodweddion gwarchodedig—yn aml, un neu fwy o'r nodweddion gwarchodedig hynny—gymryd rhan lawn mewn democratiaeth leol. Felly, gan adeiladu ar y gwaith ymchwil hwnnw, rydym wedi gallu cynnal amrywiaeth o weithdai, lle gwnaethom wahodd aelodau etholedig, a chynrychiolwyr o ystod o sefydliadau sy'n cynrychioli nodweddion amrywiol, gwarchodedig, i sôn mewn mwy o fanylder am y rhwystrau sy'n atal pobl rhag cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth etholedig. A chredaf fod y gweithdai hynny wedi bod yn ddefnyddiol iawn. Daethant i ben yn ddiweddar, felly rydym yn edrych bellach ar yr holl bethau a ddysgwyd o'r gweithdai hynny, er mwyn ceisio ein helpu i nodi'r camau nesaf yn yr agenda bwysig hon.

Mae awdurdodau lleol yn awdurdodau claddedigaethau ac yn gyfrifol am eu mynwentydd a'u hamlosgfeydd eu hunain. Mater i awdurdodau cynllunio lleol yw nodi safleoedd addas ar gyfer amlosgfeydd newydd. Byddai cynigion ar gyfer amlosgfeydd newydd yn destun cyfraith cynllunio a chyfraith amgylcheddol.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Nid oes unrhyw amlosgfa ym Mhowys. Mae llawer o fy etholwyr yn gorfod teithio i Loegr, ac mae rhan helaeth o fy etholwyr yn gorfod teithio dros awr i’r amlosgfa agosaf. Felly, yn amlwg, nid yw hyn yn ddelfrydol i deuluoedd neu ffrindiau sy’n galaru, nac yn gynaliadwy iawn, yn wir. Mae’r rhan fwyaf o amlosgfeydd yng Nghymru, wrth gwrs, yn eiddo i awdurdodau lleol ac yn cael eu rheoli ganddynt, ond rwy’n awyddus i wybod sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi naill ai awdurdod lleol neu fusnes preifat i adeiladu a darparu gwasanaethau amlosgi yn fy etholaeth. Ac rwy’n gofyn y cwestiwn yng nghyd-destun y ffaith y gwnaed cais yn fy etholaeth i yng ngogledd Powys gan ddatblygwr preifat i adeiladu amlosgfa. Fe’i cefnogwyd gan yr awdurdod lleol mewn egwyddor, a thrwy’r broses gynllunio hefyd, ond fe’i gwrthodwyd gan Lywodraeth Cymru ar ôl galwad i mewn. Felly, yr hyn rwy'n awyddus iawn i'w ddeall gennych chi, Weinidog, yw sut y gallwch gefnogi, a sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi, naill ai awdurdod lleol neu ddatblygwr preifat i adeiladu amlosgfa a darparu'r gwasanaethau hynny yn fy etholaeth i, gan nad yw datblygwr preifat yn mynd i wneud hynny oni bai eu bod yn fodlon eu bod yn agored i gyn lleied o risg â phosibl a bod ganddynt gefnogaeth Llywodraeth Cymru. Felly, a wnewch chi roi cyngor i mi, efallai, ac i unrhyw ddatblygwr preifat sy'n awyddus i adeiladu amlosgfa yng ngogledd Powys, er mwyn cefnogi fy etholwyr?

Diolch i Russell George am godi’r mater hwn y prynhawn yma. Rwy'n ymwybodol o’r cais penodol y cyfeiria ato, a alwyd i mewn, ac a gafodd ei wrthod wedi hynny. Mae'r rhesymau am hynny wedi'u nodi yn y llythyr penderfyniad, a chan fod hawl gan yr ymgeisydd i herio’r penderfyniad yn yr Uchel Lys, ni ddywedaf fwy am y cais hwnnw heddiw. Ond rwy’n deall y cais mwy cyffredinol am wybodaeth, ac am wn i, y cyngor fyddai i’r busnes preifat sydd â diddordeb gael trafodaethau gyda’r awdurdod lleol yn y lle cyntaf, gan fod yr asesiad ar gyfer yr angen am amlosgfeydd yn cael ei arwain yn lleol, a bydd angen i awdurdodau cynllunio lleol ystyried amrywiaeth o ffactorau, megis amser gyrru, dalgylch y ddarpariaeth bresennol—mae Russell George wedi nodi rhai o’r heriau yn hynny o beth—capasiti’r ddarpariaeth bresennol, a phoblogaeth a demograffeg, ynghyd â datblygiadau tai a gynlluniwyd yn yr ardal. Ac yn amlwg, byddai'r awdurdod am ystyried safbwyntiau'r trigolion lleol hefyd. Mae canllawiau ar sefydlu amlosgfeydd, gan gynnwys bodloni’r gofynion o dan y ddeddfwriaeth, ar gael gan Ffederasiwn yr Awdurdodau Claddu ac Amlosgi, a gallai honno fod yn ffynhonnell arall o wybodaeth ddefnyddiol i’r unigolyn dan sylw, ac i Russell George.

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Sam Rowlands. 

Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Weinidog. Fel rwy’n siŵr y byddwch yn ei gofio, yn gynharach y mis hwn, ysgrifennais lythyr atoch ynghylch eithriadau i’r dreth gyngor, yn benodol mewn perthynas â’r rheoliadau 182 diwrnod ar gyfer busnesau llety hunanddarpar yng Nghymru. Yn y llythyr hwn, gofynnais am yr wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â pha eithriadau a wneir mewn perthynas â’r rheoliadau hynny, ac roeddwn yn falch o gael eich ymateb yn dilyn y memorandwm esboniadol a gyhoeddwyd ar 6 Mawrth. Weinidog, fe fyddwch yn gwybod y bydd y rheoliadau newydd hyn, gydag eithriadau mor gyfyngedig, yn golygu y bydd llawer o fusnesau hirsefydlog dilys yng Nghymru bellach yn talu miloedd o bunnoedd mewn trethi nad oeddent yn arfer gorfod eu talu, neu na fu'n rhaid iddynt gynllunio ar eu cyfer, gyda rhywfaint o hynny'n ôl-weithredol, gan wneud rhai o'r busnesau hyn yn anhyfyw. Felly, Weinidog, beth yw eich asesiad o hyn?

Mae Llywodraeth Cymru wedi ceisio nodi safbwynt lle rydym yn cydnabod y pwysau ar fusnesau, ond hefyd yn credu y dylai perchnogion eiddo fod yn gwneud cyfraniad rhesymol i’r cymunedau y mae’r eiddo hynny wedi’u lleoli ynddynt. Rydym wedi cydnabod bod peth eiddo hunanddarpar wedi'i gyfyngu gan amodau cynllunio, sy’n ei atal rhag cael ei feddiannu'n barhaol fel prif breswylfa, ac yn y rheoliadau, a osodwyd gennym ar 6 Mawrth ac a ddaw i rym ar 1 Ebrill 2023, rydym yn cydnabod hynny o ran y meini prawf ar gyfer gosod ac uchafswm premiwm y dreth gyngor. Fodd bynnag, pan fo eithriadau statudol yn ddiffiniadwy mewn deddfwriaeth a lle byddent yn briodol yn yr holl amgylchiadau lle maent yn berthnasol, mae'n bwysig ein bod yn defnyddio hynny fel y fformat a’r sail ar gyfer gwneud ein penderfyniadau, gan fod yn credu bod amodau cynllunio yn bodloni’r gofynion hynny yn glir ac yn barhaol ac mae ganddynt eu sail ddeddfwriaethol eu hunain, a lle maent yn berthnasol, maent yn berthnasol mewn ffordd gyson. Felly, credaf fod honno'n sail briodol ar gyfer gwneud penderfyniadau. Gwn fod cyd-Aelodau wedi darparu rhestr hir o feysydd posibl eraill ar gyfer eithriadau, ac rydym wedi edrych ar bob un o’r rheini’n fanwl, ond credaf fod y rheoliadau fel y’u gosodwyd yn gosod ffordd rhesymol o symud ymlaen.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Fel rydych wedi'i amlinellu, mae'r prif eithriad a roddwyd ar waith mewn perthynas ag amodau cynllunio yn nodi mai dim ond fel llety gwyliau ac ati y gellir defnyddio eiddo. Ond rydych newydd nodi hefyd, yn eich ymateb, yr eithriadau eraill a geisiwyd gan y busnesau hyn yng Nghymru, ac yn benodol, roedd hyn yn cynnwys eithriad ar gyfer elusennau cofrestredig sy'n darparu seibiant i ofalwyr ac eiddo sy'n darparu ar gyfer pobl ag anghenion arbennig. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, a wnewch chi ailasesu premiymau'r dreth gyngor ac ystyried cyflwyno eithriad i’r rheini sy’n darparu gofal seibiant yng Nghymru?

Rydym wedi edrych ar yr achos a wnaed gennych chi a chan eraill o ran lle mae eiddo’n cael ei redeg gan elusen, a chredaf y bydd yr amgylchiadau’n dibynnu ar y sefyllfa benodol mewn perthynas â’r eiddo hwnnw. Bydd yr eithriad presennol neu'r eithriad newydd eisoes yn gymwys i rai, ac mewn achosion lle nad yw hynny'n wir, mae gan awdurdodau bwerau disgresiwn y gallant eu defnyddio. Gall natur llety elusennol amrywio, a byddai’n anodd diffinio categori penodol ar gyfer hyn, ond credaf fod yna achosion lle bydd awdurdodau lleol yn defnyddio'r canllawiau diwygiedig newydd y mae Llywodraeth Cymru yn eu darparu i’w helpu i wneud y penderfyniadau hynny, pan fyddant yn credu bod yna achos gwirioneddol dros eithrio eiddo unigol, neu grŵp o eiddo neu gategori o eiddo yn lleol.

Diolch am eich ymateb unwaith eto, Weinidog. Rwy’n siŵr mai chi fyddai’r cyntaf i gydnabod pwysigrwydd y busnesau llety hunanddarpar hyn yn cefnogi ein cymunedau, o ran y swyddi y maent yn eu creu ac yn eu cynnal a’r gwahaniaeth y maent yn ei wneud i’w cymunedau, ac rwy’n siŵr y byddech hefyd yn cydnabod ac yn derbyn rhywfaint o’u pryderon ynglŷn â'r rheoliadau 182 diwrnod hyn y maent yn eu hwynebu ar hyn o bryd, ac roedd nifer wedi gobeithio y byddai rhai eithriadau synhwyrol i’r premiymau, ond yn amlwg, nid yw hyn wedi digwydd, a chredaf fod angen ailadrodd hynny yma heddiw. Ond yng ngoleuni hyn, Weinidog, a wnewch chi ymrwymo heddiw i weithio'n agos gyda'r sector hynod bwysig hwn i sicrhau na fydd y busnesau dilys a gweithgar hyn yn cau, a fyddai o ganlyniad yn arwain at golli swyddi, ac felly'n effeithio ar ein cymunedau yma yng Nghymru?

Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda'r sector twristiaeth, ac rydym yn gwrando'n ofalus iawn ar y sylwadau a wnânt ar ran eu haelodau. Credaf y bydd Sam Rowlands yn cydnabod ein bod yn ceisio sicrhau cydbwysedd yma rhwng cefnogi’r diwydiant twristiaeth a chaniatáu iddo ffynnu a'i gefnogi i ffynnu, ond gan gydnabod hefyd ar yr un pryd fod yna fater pwysig yn codi o ran eiddo sy’n cael ei danddefnyddio, yn enwedig yn rhai o’n cymunedau mwy gwledig ac arfordirol, lle mae llawer iawn o dwristiaeth ond diffyg cyfleoedd i unigolion lleol rentu neu brynu cartrefi. Felly, credaf ein bod yn ceisio sicrhau cydbwysedd mewn sefyllfa eithaf heriol.

The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd. 

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Weinidog, mae fformiwla Barnett, yn rhy aml o lawer, yn cael ei defnyddio fel rheswm eithaf cyfleus, byddai rhai’n dweud, i Lywodraeth Cymru ohirio rhoi polisïau trawsnewidiol ar waith. Mae’r achos diweddaraf o hyn, efallai, yn ymwneud â chyflogau’r sector cyhoeddus yma yng Nghymru. Oherwydd gwyddom, yn aml iawn, fod y diffyg gweithredu yn Lloegr yn golygu bod Gweinidogion Cymru yn eistedd ar eu dwylo—byddwn yn dychmygu y byddech yn dweud eich bod, 'yn gorfod eistedd ar eich dwylo'. A ydych chi'n cytuno bod cyllideb ddiweddar Llywodraeth y DU a’r ffiasgo parhaus ynghylch cyllid HS2, a bellach, y penderfyniad hyd yn oed yn fwy hurt ar ddim cyllid canlyniadol i Gymru yn sgil y gwaith Northern Powerhouse Rail, unwaith eto wedi tanlinellu’r hyn y mae Plaid Cymru wedi dadlau drosto ers tro—fod angen inni newid o'r trefniadau presennol i fformiwla ariannu sy’n seiliedig ar anghenion, a ddarperir drwy swyddfa gyllid teg annibynnol, a fyddai â rhwymedigaeth gyfreithiol i sicrhau cydbwysedd economaidd tecach ar draws gwledydd a rhanbarthau’r DU, ac wedi'i rhwymo'n gyfreithiol i sicrhau bod arian cyhoeddus yn arwain at ganlyniadau cyfartal ledled y Deyrnas Unedig?

Byddwn yn dweud bod fformiwla Barnett a’r fframwaith cyllidol y cytunwyd arno gan y Prif Weinidog pan oedd yn y rôl hon gyda Llywodraeth y DU yn darparu rhai manteision i Gymru o ran y ffaith bod fformiwla Barnett yn cydnabod angen cymharol. Credaf fod hynny'n bwysig, ac mae'n sicr yn rhywbeth na fyddem am ymbellhau oddi wrtho. Lle ceir heriau—fel y nodwyd gan y Prif Weinidog yng nghwestiynau’r Prif Weinidog ddoe—credaf mai Llywodraeth y DU yw’r barnwr a’r rheithgor ar ddefnyddio fformiwla Barnett. Credaf mai dyna lle mae rhai o’r heriau gwirioneddol hynny’n codi, er enghraifft, dosbarthu HS2 yn brosiect Cymru a Lloegr pan fo'n amlwg nad yw hynny'n wir. Mae dadansoddiad Trysorlys EF ei hun yn awgrymu y bydd yn arwain at anfantais i dde-orllewin Cymru. Credaf fod yr holl bethau hynny'n ein harwain at y pwynt lle credaf ei bod yn bwysig edrych yn fwy annibynnol ar fformiwla Barnett a sut y caiff ei defnyddio. Rwy'n credu bod y gwaith rydym wedi'i wneud ar gysylltiadau rhynglywodraethol yn bwysig hefyd. Pan fydd yn bryd inni brofi rhywfaint o hyn drwy’r mecanwaith anghydfodau, rwy'n credu y bydd yn foment bwysig inni gyflwyno’r dadleuon hynny’n gwbl glir i Lywodraeth y DU, gan ddefnyddio’r broses rydym wedi cytuno arni.

Nid wyf yn siŵr a fyddai unrhyw un ohonom wrth ein boddau'n gorfod rhedeg drwy’r prosesau hynny a dweud y gwir, gan fod arnaf ofn ein bod yn gwybod efallai beth allai’r canlyniad fod. Ond dyna ni; nid awn i sôn am hynny.

A dweud y gwir, roedd yn swnio braidd fel pe baech yn gwneud esgusodion dros Barnett yn gynharach yn eich ateb, ond drwy sicrhau mai angen cymharol yw'r peth pwysicaf un yn y trefniant, fe wyddom y byddem wedyn yn gallu cyfeirio mwy o arian cyhoeddus i fynd i'r afael â rhai o’r heriau economaidd-gymdeithasol ac amgylcheddol sy’n ein hwynebu yma yng Nghymru. Byddai anghenion sy’n deillio o’n demograffeg sy’n heneiddio, er enghraifft, yn trosi wedyn yn gyllid cynyddol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Byddai cyfraddau cyflogaeth isel yn cymell mwy o wariant ar addysg a hyfforddiant. Byddai addasu i'r hinsawdd yn golygu y byddai angen cyllid wedyn ar gyfer mwy o fuddsoddiad mewn ynni gwyrdd. Heb ddiwygio o’r fath, bydd Cymru wedi'i chloi yn y cylch presennol lle rydym yn dibynnu ar Ganghellor y DU i wneud ymrwymiadau gwariant ar gyfer Lloegr cyn y gallwn weithredu wedyn yma yng Nghymru.

Pa ymrwymiad y gallwch chi ei roi, Weinidog, fel Gweinidog Llafur yma yng Nghymru, y byddai unrhyw Lywodraeth Lafur newydd yn y DU yn ailwampio setliad cyllid Cymru i sicrhau cydbwysedd economaidd tecach ar draws rhanbarthau a gwledydd y DU—rhywbeth, wrth gwrs, a fyddai'n eich grymuso’n ariannol fel Gweinidog cyllid Cymru i gyflawni ein blaenoriaethau yma yng Nghymru, yn hytrach, wrth gwrs, na gorfod aros, fel y mae'n rhaid inni wneud ar hyn o bryd, i Loegr weithredu cyn y gallwn wneud y buddsoddiad y mae cymaint o'i angen arnom yma yng Nghymru?

Rwy’n awyddus iawn i bwysleisio'r un ddadl i Lafur y DU ag y buom yn ei gwneud i Drysorlys EF o ran yr hyblygrwydd ariannol sydd ei angen ar Gymru. Nid yw ein pwerau benthyca yn addas i'r diben, mewn gwirionedd, yn yr ystyr fod gennym allu blynyddol mor gyfyngedig i fenthyca. Credaf fod angen mynd i’r afael â hynny, yn amlwg. Mae gwir angen mynd i’r afael â’r materion diwedd blwyddyn yn yr ystyr fod ein cyllideb yn aml yn newid yn hwyr iawn yn y flwyddyn a bod cyfyngiadau gwirioneddol ar gario drosodd, felly mae’n bosibl y gall hynny eich gorfodi i wneud penderfyniadau gwariant ar ddiwedd y flwyddyn sy'n wahanol i'r penderfyniadau y byddech yn eu gwneud, efallai, pe bai’r gallu gennych i gario’r cyllid hwnnw drosodd i’r flwyddyn ariannol nesaf. Unwaith eto, mae hwnnw'n beth syml y credaf y gallai Llywodraeth y DU ei wneud, a fyddai'n ddull synnwyr cyffredin o ymdrin â'r materion sy'n ein hwynebu. Yn amlwg, rydym yn cael cyfleoedd i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU. Ni chredaf y bydd yn gwneud cyhoeddiadau tameidiog. Fel y dywedodd Prif Weinidog Cymru ddoe, byddant yn amlwg yn ystyried llunio'r maniffesto ar gyfer yr etholiad nesaf. Yn sicr, ni chredaf mai dyma fyddai’r lle priodol imi wneud cyhoeddiadau ar ran Llafur y DU ynghylch yr hyn y byddent yn bwriadu ei wneud yn y dyfodol fel Llywodraeth y DU.

Mae awdurdodau lleol yn darparu eu gwasanaethau hanfodol drwy eu staff dawnus. Er bod pob awdurdod lleol yn gyfrifol am eu recriwtio eu hunain, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu cymorth drwy raglenni arweinyddiaeth Academi Wales gan gynnwys rhaglen graddedigion gwasanaeth cyhoeddus Cymru, cyfrifon dysgu personol a’n rhaglen brentisiaethau ehangach.

Diolch, Weinidog. Rwyf bob amser yn falch o weld y gwaith y mae fy nghyngor lleol, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, yn ei wneud i wella'r gymuned. Gyda chymhlethdodau Brexit yn achosi llwyth gwaith cynyddol, i'r gwaith o adfywio ein cymuned, i wrthsefyll yr argyfwng hinsawdd a natur, mae staff llywodraeth leol yn chwarae rhan hanfodol ym mywydau bob dydd pawb. Fodd bynnag, yn ôl ymchwil a wnaed gan yr Institute for Government, oedran cyfartalog gweision sifil ar draws y DU yw 44, ac er bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi lansio cynllun graddedigion—y mae rhai aelodau ohono yn yr oriel yma heddiw—Weinidog, mae hon yn broblem wirioneddol. Felly, o ystyried y llwyth gwaith cynyddol i lywodraeth leol, pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog pobl ifanc i lenwi swyddi gwag mewn llywodraeth leol, ac a wnaiff annog cynlluniau fel hyn ledled Cymru? Diolch.

Diolch yn fawr iawn am godi’r mater pwysig hwn y prynhawn yma. Rwy'n sicr yn ymuno â chi i gydnabod y rôl hanfodol y mae ein staff llywodraeth leol yn ei chwarae yn gwasanaethu eu cymunedau. Mae'n ddrwg iawn gennyf nad wyf yn gallu cyfarfod â graddedigion Pen-y-bont ar Ogwr yn bersonol y prynhawn yma, ond mae'n wych eu gweld yn y Senedd.

Credaf fod rhai pethau gwirioneddol bwysig y mae Pen-y-bont ar Ogwr yn eu gwneud gyda'r defnydd sylweddol o brentisiaethau. Gwn fod 144 ohonynt, ac mae hynny wedi bod yn arbennig o ddefnyddiol ym maes TGCh, gofal cymdeithasol a rheoli adeiladu. Mae’r rheini i gyd yn feysydd lle mae angen inni fod yn annog pobl ddawnus i ddilyn gyrfa mewn llywodraeth leol. Fel y mae Pen-y-bont ar Ogwr yn ei wneud, credaf fod angen i bob awdurdod lleol feddwl sut y gallwn hyrwyddo manteision gweithio yn y sector cyhoeddus. Yn ogystal â chael cyfle i wneud cyfraniad cryf i'ch ardal leol, ceir cyfleoedd gwych hefyd o fewn awdurdodau lleol i gamu ymlaen yn eich gyrfa. Yn fy marn i, gorau po fwyaf y gallwn ei wneud i ddechrau cael pobl ifanc yn yr ysgol a’r coleg i ddechrau meddwl am yrfaoedd mewn llywodraeth leol, oherwydd fel y dywedwch, mae yna gyfleoedd gwych i'w cael, ac mae’n swydd lle gallwch wneud gwahaniaeth enfawr.

Ceir llawer o bobl mewn cymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol sydd ag ystod o sgiliau a fydd o fudd wrth ddarparu gwasanaethau awdurdodau lleol, megis sgiliau iaith a gwybodaeth helaeth am wahanol gymunedau diwylliannol. Weinidog, beth ddylai awdurdodau lleol ei wneud i wella cyfraddau cyflogaeth ymhlith y cymunedau hyn er mwyn adlewyrchu'r bobl y maent yn eu gwasanaethu yn well?

Credaf ei bod yn bwysig iawn fod awdurdodau lleol—a'r sector cyhoeddus yn fwy cyffredinol—yn manteisio ar gyfleoedd i geisio denu ystod lawer ehangach a mwy amrywiol o bobl i weithio yn eu sectorau. Gallant wneud hynny drwy, er enghraifft, sicrhau bod yr hysbysebion ar gyfer rolau yn cael eu gosod yn briodol mewn mannau lle mae pobl â nodweddion mwy amrywiol yn debygol o’u gweld, a dod o hyd i ffyrdd hefyd o wneud y broses gyfweld yn ffordd fwy croesawgar a chynhwysol o ddod o hyd i'ch staff newydd. Ac unwaith eto, rwy'n credu bod y cynlluniau mentora, y buom yn sôn amdanynt yn gynharach yng nghyd-destun rolau gwleidyddol, yn gyffrous a phwysig yng nghyd-destun y sector cyhoeddus hefyd. Dylai llawer mwy ddigwydd yn y gofod hwnnw, ond mae llawer y gallwn ei ddysgu o’r gwaith a wnawn ar wella amrywiaeth mewn democratiaeth, oherwydd mewn sawl ffordd, rwy'n credu mai dwy ochr i'r un geiniog ydynt.

Rydym yn gweithio'n agos gyda chydweithwyr. Bu partneriaeth pensiwn Cymru yn trafod datgarboneiddio pensiynau llywodraeth leol yng Nghyngor Partneriaeth Cymru ym mis Tachwedd. Yn dilyn eich cyfarfod gyda’r Prif Weinidog ym mis Ionawr, mae CLlLC wedi cytuno i gynnal digwyddiad ym mis Mai gydag arweinwyr a darparwyr pensiynau i drafod y camau nesaf.

Rwy’n ddiolchgar iawn i’r Gweinidog am gadarnhad o’r cyfarfod hwnnw a’r sesiwn gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Bydd y Gweinidog yn gwybod bod Llywodraeth Cymru, yn 2021, wedi llunio’r cynllun ar gyfer datgarboneiddio ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru erbyn 2030, ac mae’n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni os bydd y sector cyhoeddus yn cydweithio ar allyriadau hinsawdd. Mewn ysbryd cydweithredol ac yn ysbryd y sesiwn ddatgarboneiddio gyda CLlLC, tybed a yw’r Gweinidog yn cytuno â mi fod cyfle yma i lunio strategaeth newydd ar y cyd i ddatgarboneiddio cronfa bensiwn sector cyhoeddus Cymru erbyn 2030.

Rwy'n cytuno'n llwyr mai cydweithio i ymateb i’r argyfwng hinsawdd a natur yw’r unig ffordd y gallwn wneud y gwelliannau y mae’n rhaid eu gwneud. Mae gwir angen i’r system bensiwn gyfan ymateb i’r agenda hon. Mae’n wir, wrth gwrs, y gall awdurdodau pensiwn llywodraeth leol ddysgu oddi wrth ei gilydd ac ar draws y sector cyhoeddus yn fwy cyffredinol. Credaf y bydd y cyfarfod y gwn iddo gael ei gynnal, Jack, o ganlyniad i’r gwaith rydych chi wedi bod yn ei wneud yn bwysig ar gyfer rhannu’r wybodaeth honno.

Mae hefyd yn bwysig cydnabod bod perchnogion pensiynau eisoes wedi rhoi rhai camau ar waith i ddatgarboneiddio. Felly, mae'n bwysig cydnabod arferion da lle maent yn digwydd. Cyhoeddodd partneriaeth pensiwn llywodraeth leol Cymru fenter ddatgarboneiddio newydd ar draws £2.5 biliwn o’i buddsoddiadau ym mis Ebrill y llynedd. Ac unwaith eto, credaf fod cyfleoedd yno i archwilio’r arferion da hynny a gweld sut y gellir eu hehangu hyd yn oed ymhellach.

Rwy’n falch fod y pwnc hwn wedi’i godi'r prynhawn yma. Mae gennyf bryderon dybryd ynghylch datgarboneiddio cronfeydd pensiwn a sut y bydd hynny'n digwydd dros gyfnod parhaus o amser, gan fod llawer o bensiynau’r sector cyhoeddus yn dibynnu ar fuddsoddiadau mewn tanwydd ffosil. Os ydych yn chwilio am ddatganiad o ffaith, yn etholaeth yr Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy ei hun, yn sir y Fflint, fe wnaethant fuddsoddi mewn ynni adnewyddadwy a thechnoleg lân yn ôl yn 2008 a 2009. Felly, fe welsoch enghraifft berffaith yn ei etholaeth ei hun o sut mae cyngor yn gallu gweithio’n rhagweithiol i ddatgarboneiddio’r pensiynau eu hunain heb fod y fframwaith deddfwriaethol o reidrwydd ar waith i gefnogi hynny.

Ond mae’r cwestiwn penodol yr hoffwn ei ofyn ynglŷn â hyn, Weinidog, yn ymwneud â’r gweithwyr ar y cyflogau isaf, y mae rhai ohonynt yn cyfrannu i gronfa bensiwn Clwyd, sy’n berthnasol i fy etholaeth yn sir Ddinbych. Mewn perthynas â gweithredu, sut olwg fyddai ar hynny o ran amddiffyn y gweithwyr ar y cyflogau isaf fel nad ydym yn creu tlodi ymhlith y gweithwyr ar y cyflogau isaf sydd wedi cyfrannu'n ymroddedig i gronfeydd pensiwn ar hyd eu gyrfa waith ac sydd am gael eu gwobrwyo pan fyddant yn penderfynu ymddeol? Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi’r gweithwyr ar y cyflogau isaf yn sir Ddinbych yn hynny o beth? Diolch.

Byddai’r rhain yn faterion i aelodau’r bwrdd pensiynau a’r gronfa bensiwn eu hystyried mewn gwirionedd, o ran y buddsoddiadau y mae’r gronfa’n eu gwneud. Ond wedi dweud hynny, credaf y gall buddsoddiadau pensiwn gwyrdd fod yn fuddsoddiadau da iawn o ystyried y ffordd y mae’r farchnad ynni bresennol yn symud tuag at ffordd wyrddach a mwy cynaliadwy o ddarparu ynni ar gyfer y dyfodol. Gwn y bydd pob un o’r pethau hyn yn bethau y mae rheolwyr cynlluniau pensiwn ac yn y blaen yn eu trafod gyda’r bwrdd pensiynau. Nid penderfyniadau i Lywodraeth Cymru yw'r penderfyniadau buddsoddi penodol hynny, ond penderfyniadau i’r byrddau pensiynau eu hunain.

Bellach, mae 20 o gontractau mentrau cyllid preifat hanesyddol yn weddill yng Nghymru. Yn 2019, dechreuodd y Prif Weinidog adolygiad o gontractau mentrau cyllid preifat, gan annog awdurdodau contractio i ail-drafod neu derfynu contractau mentrau cyllid preifat lle roedd achos gwerth am arian dros wneud hynny. Mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo.

Diolch. Mae hynny'n ddefnyddiol iawn. Mae dau o'r achosion rydych wedi'u nodi ym mwrdeistref Caerffili. Mae un yn gyfan gwbl o fewn fy etholaeth i, Ysgol Lewis Pengam, ac mae gan y llall gampws yn fy etholaeth i, sef Ysgol Gyfun Cwm Rhymni, ac mae naw mlynedd ar ôl ar y contractau mentrau cyllid preifat 30 mlynedd gwreiddiol. Nid wyf yn credu y byddem wedi cael yr ysgolion hebddynt, ac maent yn ysgolion penigamp, ond mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn credu y gellid sicrhau manteision allweddol pe bai’r contract, sy’n ymwneud â darparu gwaith cynnal a chadw adeiladau, glanhau, arlwyo a gwasanaethau cynnal a chadw tiroedd yn cael ei derfynu'n gynnar, a disgwylir iddo gael ei drafod yng nghyfarfod llawn y cyngor ar 19 Ebrill. Felly, cyn hynny, roeddwn am ofyn i'r Gweinidog: pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, pe baent yn penderfynu terfynu'r contract menter cyllid preifat hwnnw'n gynnar?

Wel, mae'r awdurdodau'n parhau i adolygu eu contractau i benderfynu ar werth am arian, ac nid yw awdurdodau contractio sy'n cynnal adolygiadau i ail-drafod neu i derfynu contract angen cymeradwyaeth Llywodraeth Cymru i ail-drafod na therfynu'r contract hwnnw. Ond mae Llywodraeth Cymru yn adolygu'r achos busnes, gan ein bod yn darparu rhywfaint o gost cymorth refeniw ar gyfer mentrau cyllid preifat. Ystyrir y ffrwd hon o gyllid fel rhan o'r achos gwerth am arian ar gyfer pwrs y wlad yn gyffredinol. Felly, yn achos Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, maent wedi cyflwyno achos busnes yn cynnig terfynu eu contract menter cyllid preifat yn wirfoddol ar gyfer y ddwy ysgol, fel y disgrifiwyd gennych, ac rwyf wedi cymeradwyo parhau â rhywfaint o gymorth refeniw ar gyfer gweddill cyfnod y byddai'r contract wedi bod yn weithredol pe bai'r fenter cyllid preifat yn parhau. Mater i Gaerffili nawr wrth gwrs yw gwneud y penderfyniad a yw'n dymuno terfynu'n wirfoddol ai peidio.

Weinidog, fel y gwyddoch, mae'r defnydd o fentrau cyllid preifat wedi bod yn ddadleuol a dweud y lleiaf. Fe fyddwch yn gwybod bod llawer o gynghorau wedi'u dal yng ngafael cynlluniau mentrau cyllid preifat gwenwynig, ac fel y gwyddom, Weinidog, yn ôl y cyfrif diwethaf, credaf fod 23 o brosiectau menter cyllid preifat gyda gwerth cyfalaf o £701 miliwn wedi'u noddi gan Lywodraeth Cymru, a bod pum prosiect wedi'u noddi gan Lywodraeth y DU. Weinidog, bydd yna adegau pan fydd mynediad at gyfalaf preifat yn hanfodol. Fodd bynnag, yn aml, gwerth gwael am arian a gynigir ganddynt ac maent yn creu baich o ddyled i sawl cenhedlaeth i ddod. Roeddwn i'n meddwl tybed pa wersi mae Llywodraeth Cymru wedi'u dysgu o brofiad o fentrau cyllid preifat. Pa waith mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu tryloywder a sicrhau bod trethdalwyr yn cael y gwerth gorau am arian wrth ymgysylltu â'r sector preifat?

Wel, fe ddywedaf fod Llywodraethau olynol yng Nghymru wedi osgoi peryglon contractau mentrau cyllid preifat yn gyson, ac o ganlyniad i'n dull o weithredu, mae'r rhwymedigaethau sy'n gysylltiedig â'r math hwn o gynllun yng Nghymru yn llai o lawer nag mewn rhannau eraill o'r DU. Er enghraifft, tua £40 y pen yw cost cynlluniau mentrau cyllid preifat yng Nghymru ar gyfartaledd, ac mae hynny oddeutu un rhan o bump o'r gost y pen drwy'r DU gyfan.

Yng Nghymru, rydym wedi ceisio datblygu math gwahanol o fodel, sef ein model buddsoddi cydfuddiannol wrth gwrs. Mae'n wahanol i'r mentrau cyllid preifat traddodiadol mewn nifer o ffyrdd. Er enghraifft, mae'n sicrhau bod rhaid i'r busnesau sy'n rhan o'r cynllun helpu Llywodraeth Cymru i gyflawni amcanion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015; byddant angen darparu manteision cymunedol ymestynnol iawn, a cheir rhwymedïau am fethu cyflawni; bydd angen iddynt ymrwymo i god cyflogaeth moesegol Llywodraeth Cymru, a hefyd adeiladu gyda chynaliadwyedd hirdymor ac effeithlonrwydd amgylcheddol mewn cof hefyd.

Felly, rwy'n credu ein bod ni wedi gweld rhai enghreifftiau da iawn—yn ystod adeiladu'r A465, er enghraifft, lle gwelsom lawer o swyddi lleol newydd yn cael eu creu, llawer o gyflogaeth i bobl sydd wedi profi diweithdra hirdymor, neu sydd heb fod mewn gwaith, addysg neu hyfforddiant, er enghraifft, ac wrth gwrs, cafodd nifer o fentrau cymunedol eu cefnogi drwy'r rhaglen mentrau cymunedol a sefydlwyd yn rhan o hynny hefyd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod ein bod wedi datblygu'r model buddsoddi cydfuddiannol, ond mae'n wahanol iawn i gynlluniau menter preifat traddodiadol.

Mae Gweinidog yr Economi, gan weithio gyda'r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, yn ymgysylltu ar draws y Llywodraeth ac yn gweithio mewn partneriaeth â chyngor Ynys Môn drwy dasglu 2 Sisters. Mae ein ffocws cyfunol hyd yma wedi bod ar gefnogi gweithwyr yr effeithir arnynt a'r gymuned yn Llangefni a thu hwnt.

Thank you for that response. There does need to be a response in terms of additional funding on many levels. This is a huge blow to us on Anglesey. I, of course, am in contact with many of those who are losing their jobs as they face an uncertain future, and I am asking for an assurance today that the Minister will look favourably at any applications for support for workers and their families, both directly and by creating employment and training opportunities and so on too.

In terms of the county council, work is currently ongoing to identify the areas that will place most demand on them. They're looking at well-being and social needs, housing, the resilience of families, and so on and so forth. And the great concern at this point is that it won't be apparent what the impact will be until after the plant closes. So can I ask, once again today, the Government to work very closely with the community. and the council particularly, to secure sufficient funding to face the challenges that arise?

Hoffwn ddechrau drwy dawelu meddwl Rhun ap Iorwerth fod Gweinidog yr Economi yn gweithio'n agos iawn wir gyda'r cyngor ar y mater hwn, ac mae'r tasglu hefyd yn parhau i gyfarfod yn rheolaidd i sefydlu ffordd ymlaen a hefyd i ddeall y goblygiadau ehangach y mae'r Aelod wedi cyfeirio atynt. Mae Gweinidog yr Economi wedi cymeradwyo cyllid ychwanegol drwy raglen Cymunedau am Waith a Mwy Llywodraeth Cymru i Gyngor Sir Ynys Môn a Chyngor Gwynedd yn 2023-24 i ehangu gallu eu timau Cymunedau am Waith lleol, i gefnogi'r rhai sydd wedi colli eu gwaith o ganlyniad i gau'r ffatri yn Llangefni. Ac mae'r ddau dîm eisoes ar y safle, ochr yn ochr â Gyrfa Cymru a Chanolfan Byd Gwaith, i sicrhau bod staff 2 Sisters yn cael yr ystod lawn o gefnogaeth sydd ei angen arnynt i ddod o hyd i waith arall.

Gyda'r broses o gau'r ffatri wedi dechrau ar y cam nesaf erbyn hyn, mae ystyriaeth yn cael ei rhoi i opsiynau ar gyfer y safle yn y dyfodol, sy'n parhau gyda'i berchennog. Ochr yn ochr â'r awdurdod lleol, rydym yn ymgysylltu â hwy i sicrhau bod y safle pwysig a blaenllaw hwn yn gallu darparu cyfleoedd cyflogaeth lleol unwaith eto cyn gynted â phosibl. Hyd y gwn i, ni ddaeth cais i law am gyllid ar gyfer y safle hyd yma i Weinidog yr Economi, ac o ystyried bod ffocws y tasglu hyd yn hyn wedi bod ar yr unigolion yr effeithiwyd arnynt, ni wnaed cais ychwanegol am arian gan y cyngor ar hyn o bryd. Ond rwy'n derbyn ei bod yn ddyddiau cynnar o ran deall effaith lawn y cau.

A gaf fi gefnogi Rhun ap Iorwerth yn ei alwad am ddarparu'r cymorth priodol i'r awdurdod lleol yn Ynys Môn? Nodais yn eich ymateb yno, Weinidog, eich bod wedi nodi'n briodol yr amcan pwysig o ddarparu cefnogaeth i weithwyr safle 2 Sisters a hefyd i ail-sefydlu'r safle ar gyfer ei ddefnyddio rywbryd yn y dyfodol. Nodais hefyd, tua'r diwedd yno, eich bod wedi dweud nad oeddech wedi gweld unrhyw geisiadau pellach am gymorth gan yr awdurdod lleol. Ond tybed a wnewch chi ehangu ar unrhyw fathau eraill o gefnogaeth y gofynnwyd amdanynt gennych, a ydych chi wedi gweld y rheini, a beth allai'r opsiynau fod ar gyfer cefnogi'r gymuned o lefydd eraill, nid gan yr awdurdod lleol yn unig.

Cafodd y cais am gymorth ychwanegol, er enghraifft yr arian ychwanegol sydd wedi mynd drwy Cymunedau am Waith, ei wneud i Weinidog yr Economi. Felly, nid wyf wedi cael unrhyw geisiadau penodol am gyllid ychwanegol. Ond rwy'n gwybod bod cyfarfod wedi'i gynnal ar 15 Mawrth rhwng cyngor Môn, Swyddfa Cymru, Llywodraeth Cymru ac Amber Holdings sy'n berchen ar y safle, a bod y cyfarfod hwnnw wedi sicrhau cytundeb i ymgysylltu â rhanddeiliaid i gytuno ar ddefnydd o'r safle yn y dyfodol yn unol ag anghenion lleol, a hefyd i ymwneud â busnesau lleol i benderfynu ar y math o eiddo sydd ei angen yn y farchnad bresennol. Ac unwaith eto, byddai honno'n drafodaeth dan arweiniad Gweinidog yr Economi. Ond roeddwn i'n meddwl y gallai rhannu hynny fod o ddiddordeb i gyd-Aelodau y prynhawn yma hefyd.

Materion i bob awdurdod lleol a'u haelodau etholedig yw'r cyfrifoldeb dros bennu cyllideb flynyddol y cyngor, a phenderfyniadau am dreth gyngor yn rhan o hynny.

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n cydnabod mai aelodau awdurdodau lleol eu hunain sy'n gyfrifol am osod y dreth gyngor, ond fel y gwyddoch yng Nghonwy, mae trigolion lleol yno'n wynebu cynnydd aruthrol o 9.9 y cant yn eu biliau treth gyngor eleni, sef y cynnydd mwyaf yng Nghymru, ac un o'r mwyaf yng Nghymru a Lloegr gyfan. Ni fyddai cynnydd o'r fath yn cael ei ganiatáu pe bai'r awdurdod lleol hwnnw wedi cael yr un cyfle i gael cap wedi'i osod gennych chi yn rhan o'ch cyfrifoldeb fel Gweinidog llywodraeth leol. Ac wrth gwrs, yn Lloegr, ni allai trigolion yno sy'n wynebu cynnydd gormodol yn y dreth gyngor fod wedi gorfod eu hwynebu heb bleidlais 'ie' mewn refferendwm. A gaf fi ofyn i chi ystyried cyflwyno deddfwriaeth debyg yma yng Nghymru, fel bod modd i bobl, pan fydd pethau'n mynd o chwith gyda chynnydd sylweddol fel hyn ar adeg pan fo costau byw'n pwyso, gael cyfle i ddweud eu barn am eu treth gyngor yn lleol?

Nid yw Llywodraeth Cymru'n bwriadu cyflwyno unrhyw ddeddfwriaeth o'r fath, oherwydd credwn y byddai capio cyllideb awdurdod yn llyffethair difrifol ar gyfrifoldebau'r aelodau a etholir yn lleol. Rydym yn darparu hyblygrwydd i awdurdodau lleol, wrth gwrs, wrth osod eu cyllidebau a phenderfynu ar eu lefelau treth gyngor, ac mae hynny'n caniatáu iddynt ymateb i flaenoriaethau a phwysau lleol. Credwn fod honno'n nodwedd bwysig o ddemocratiaeth leol ac yn galluogi awdurdodau i fod yn atebol i'w trigolion. Yn amlwg, mae'r refferenda lleol hynny yn Lloegr yn gostus. Yn hytrach, rydym yn sianelu ein cyllid i reng flaen llywodraeth leol drwy'r setliad llywodraeth leol fel bod gan yr awdurdodau hyblygrwydd pellach i ddyrannu'r cyllid yn ôl eu blaenoriaethau lleol.

Roedd cefnogi gwasanaethau cyhoeddus hanfodol drwy'r amseroedd caled hyn yn flaenoriaeth allweddol yng nghyllideb 2023-24. Rwyf wedi darparu £227 miliwn ychwanegol ar gyfer llywodraeth leol, gan gynnwys cyllid ar gyfer ysgolion a gofal cymdeithasol, ochr yn ochr ag ymyriadau cymorth costau byw eraill a ariennir yn uniongyrchol, gan gynnwys £18.8 miliwn ar gyfer y gronfa cymorth dewisol.

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn o weld y byddai'r gyllideb ar gyfer y gronfa cymorth dewisol yn cynyddu bron £19 miliwn, ac y byddai gwerth arian parod y taliadau'n codi 11 y cant yn unol â chwyddiant. Mae'r newyddion wedi cael croeso cynnes iawn gan Sefydliad Bevan, er enghraifft, gan ein bod yn gwybod bod y gronfa cymorth dewisol yn cael ei defnyddio gan gynghorau fel achubiaeth i deuluoedd sy'n wynebu argyfwng. Gyda'n prif awdurdodau ar y rheng flaen yn ystod yr argyfwng costau byw, sut arall mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cynghorau fel eu bod hwythau yn eu tro yn gallu cefnogi eu cymunedau lleol?

Mae Llywodraeth Cymru'n gweld mai'r peth pwysicaf y gallwn ei wneud i helpu awdurdodau lleol i gefnogi eu cymunedau drwy'r cyfnod anodd hwn yw darparu cymaint o gefnogaeth ag y gallwn drwy'r grant cymorth refeniw. Mae ein setliad ar gyfer 2023-24 yn gynnydd o £227 miliwn i'r dyraniadau dangosol a gyhoeddwyd yn y gyllideb ddiwethaf. Mae hynny, yn rhannol, yn deillio o'r ffaith ein bod wedi darparu mwy na'r cyllid canlyniadol a gawsom ar gyfer addysg a gofal cymdeithasol yn y datganiad blaenorol gan Lywodraeth y DU. Ac o ganlyniad i'r ymarfer ail-flaenoriaethu a gyflawnwyd gennym ar draws y Llywodraeth, llwyddwyd i ddarparu'r setliad mwy hael hwnnw. Rydym yn credu mai blaenoriaethu llywodraeth leol a sicrhau'r setliad gorau posibl yw'r ffordd orau o helpu awdurdodau lleol i helpu eu cymunedau lleol.

Question 9 [OQ59298] has been withdrawn, and Jayne Bryant isn't here to ask question 10 [OQ59321], so we'll move on to question 11 from Mike Hedges.

Ers ei chyflwyno yn 2009, mae'r rhaglen buddsoddi i arbed wedi cefnogi tua 200 o brosiectau gyda gwerth cyfanredol o oddeutu £200 miliwn. Yn fwyaf diweddar, mae wedi darparu cyllid ar gyfer tri phrosiect newydd, gan ein helpu i gyflawni ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu mewn perthynas â phlant sy'n derbyn gofal. 

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw? Rwy'n gwybod, ar un adeg, ei fod yn cael ei ddefnyddio gan Cyfoeth Naturiol Cymru i lenwi bylchau oherwydd cost yr uno. Ond yn gyffredinol, rwy'n credu bod buddsoddi i arbed yn beth da iawn, ac mae'n gyfle i helpu'r sector cyhoeddus yng Nghymru a chael cymaint ag y gallwn am yr hyn a wariwn. Y cwestiwn sydd gennyf yw hwn: sut mae sicrhau bod yr hyn sy'n gweithio ac sy'n cael ei weld yn gweithio mewn un lle yn cael ei rannu a'i ddilyn gan rannau eraill o'r sector cyhoeddus yng Nghymru, fel y gallwn i gyd elwa yn hytrach na chael rhai llwyddiannau achlysurol yn unig yn lle cael llwyddiannau ar draws y sector cyfan?

Gwnaeth Prifysgol Caerdydd waith gyda ni i geisio cael trafodaethau ledled y sector cyhoeddus lle defnyddiwyd y rhaglen buddsoddi i arbed, ac mae wedi'i defnyddio ledled Cymru mewn ystod o ffyrdd i ddeall beth oedd y rhwystrau i weithredu ac ehangu'r prosiectau da hynny a'r dysgu ledled Cymru fel y gellid gwneud y mathau hyn o ymyriadau heb fod angen y cyllid buddsoddi i arbed. Felly, rydym yn dal i ystyried y gwersi o hynny mewn gwirionedd, ac roedd yn ymwneud i raddau helaeth â sicrhau bod yna gyfleoedd i gydweithio a rhannu'r wybodaeth honno. Ond ar hyn o bryd rydym yn archwilio ac yn ystyried sut fydd y gronfa'n gweithredu yn y dyfodol, pa weithgareddau y dylai ganolbwyntio arnynt, a rhan o hynny fydd ystyried y gwersi am y rhwystrau i ehangu arferion da.

Thank you very much to the Minister.

The next item, therefore, is the questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, and the first question today is from Janet Finch-Saunders.

Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda Gweinidog yr Economi am amrywiaeth o faterion yn ymwneud â gogledd Cymru, gan gynnwys bargen twf y gogledd. Yn is-bwyllgor diwethaf y Cabinet ar gyfer gogledd Cymru, rhoddodd Gweinidog yr Economi ddiweddariad economaidd ar gyfer y rhanbarth, gan gynnwys cynnydd y fargen twf.

Diolch. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno fod bargen twf y gogledd, a wnaed yn bosibl drwy gyllid gan Lywodraeth y DU, yn gyfle gwych ar gyfer buddsoddi a swyddi yng ngogledd Cymru. Gobeithio hefyd y byddwch yn cytuno y dylid annog busnesau lleol i wneud popeth yn eu gallu i wneud cais am gyllid yn rhan o'r fargen hon. Mae hyn yn cynnwys ein sector gwledig ac amaethyddol, sydd hefyd yn chwarae rôl yr un mor bwysig yn ysgogi twf economaidd. Mae Hedd Vaughan-Evans, pennaeth gweithrediadau Uchelgais Gogledd Cymru yn esbonio, 'Rydym eisiau clywed gan fusnesau a sefydliadau a all fodloni ein meini prawf cyllido a gweithio gyda ni i sicrhau'r manteision i'r rhanbarth o'r fargen twf. Mae ein gwefan yn cynnwys yr holl wybodaeth berthnasol am gyllid a sut i ymgeisio.'

Nawr, y dyddiad cau ar gyfer cyflwyno ceisiadau yw 27 Mawrth 2023, ond nid oes gan lawer o fusnesau gwledig yr un faint o amser ac adnoddau ar gael i'w roi tuag at ddatblygu'r ceisiadau hyn, ac maent yn achosion busnes braidd yn gymhleth, sy'n hawdd i fusnesau llawer mwy o faint eu gwneud. Felly, beth allwch chi ei wneud, fel y Gweinidog, i gynyddu ymwybyddiaeth ymhlith busnesau gwledig o'r cyfleoedd ariannu hyn, a pha help sy'n cael ei ddarparu i fusnesau gwledig llai o faint i wneud y broses ymgeisio mor hawdd â phosibl? Diolch.

Rwy'n credu ei bod yn amlwg yn bwysig iawn fod y broses ymgeisio mor syml ac mor hawdd â phosibl, fel y dywedwch. Roeddwn yn ymwybodol fod y cyfnod ymgeisio ar gyfer cyfanswm o £30 miliwn i brosiectau newydd y fargen twf wedi agor ar 13 Chwefror am chwe wythnos, sy'n mynd â ni hyd at 27 Mawrth, rwy'n credu. Ac rwy'n gwybod bod gan Uchelgais Gogledd Cymru ddiddordeb arbennig mewn prosiectau trawsnewidiol sydd â buddsoddiad yn barod ac sy'n ategu amcanion y rhaglen ar gyfer bwyd-amaeth a thwristiaeth, ynghyd ag ynni carbon isel yn ogystal, a thir ac eiddo. Rwy'n credu bod y broses yn gadarn iawn, rwy'n credu ei bod yn deg iawn ac mae'n dryloyw iawn; rwy'n credu bod hynny'n hynod o bwysig. Rwy'n deall yr hyn a ddywedwch am yr amserlen, ond rwy'n credu bod y broses yn bwysig i'w gael yn iawn. Yn amlwg, Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, nid Llywodraeth Cymru, sydd â'r cyfrifoldeb dros gyflawni'r cytundeb twf, ond rwy'n gwybod bod fy swyddogion yn cael cyfarfodydd â'r bwrdd, a byddaf yn bendant yn sicrhau bod y pwynt rydych chi'n ei wneud am yr amserlen fer i fusnesau bach yn cael ei godi.

Just a few minutes ago I was asking the Minister for finance for support for Anglesey as a result of the closure of the 2 Sisters Food Group works. Additional funding that is becoming available now through the growth deal could be a way to provide support to the food sector in Anglesey as well. I'm eager to see whether that funding could be delivered to provide the food park that I've been pushing for for several years, and whether, against the clock, we can put together a bid for establishing a food village on Anglesey. The demand is there, Coleg Menai say that they are ready to support that, working with their food technology centre, and the development that's going to be happening in Glynllifon too, which includes a food element. It would be good to have the Minister's support in principle to proceed with those plans, and any support that she and her officials could provide. But also I would appreciate a pledge that she will do everything that she can do to ensure, as a result of the closure of 2 Sisters, that the growth of food employment in Anglesey is a priority. 

Diolch. Yn amlwg, rydym wedi cyfarfod o'r blaen ynglŷn â'ch cais am barc bwyd. Rwy'n ymweld â'r ganolfan technoleg bwyd yn Llangefni mewn gwirionedd—yn ystod toriad y Pasg, rwy'n credu—felly byddaf yn sicr yn gweld lle rydym arni mewn perthynas â hynny. 

O ran 2 Sisters, fel y dywedodd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, rwy'n gweithio'n agos iawn gyda Gweinidog yr Economi. Rwy'n meddwl mai—. Yn anffodus, rwy'n credu y gallem weld beth oedd i ddod pan gyhoeddwyd yr ymgynghoriad, ond mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth a allwn. Efallai eich bod yn ymwybodol fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi ymweld yn ddiweddar, ac fel y dywedaf, rwy'n ymweld â'r ganolfan dechnoleg ac ardaloedd eraill yn Llangefni yn ystod toriad y Pasg, felly byddaf yn sicr yn hapus i gael trafodaethau pellach gyda chi ynglŷn â hynny. 

Weinidog, un o'r prosiectau allweddol ym margen twf gogledd Cymru yw cefnogi'r gwaith yn y ganolfan brosesu signalau digidol ym Mhrifysgol Bangor, lle maent yn datblygu technoleg y genhedlaeth nesaf mewn cysylltedd digidol. Lywydd, ar y pwynt hwn fe wnaf ddatgan buddiant fel aelod di-dâl o fwrdd y prosiect yn y ganolfan brosesu signalau digidol. Weinidog, fe fyddwch yn gwybod fy mod am weld gogledd Cymru yn dod yn arloeswr byd-eang ym maes technoleg ddigidol, ac i wneud hyn, mae angen cydweithio da gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, yn ogystal â phartneriaid academaidd a diwydiannol. Weinidog, a wnewch chi roi diweddariad i'r Siambr heddiw ar y sgyrsiau mae swyddogion Llywodraeth Cymru, yn eich adran chi ac adran Gweinidog yr Economi, wedi'u cael gyda swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU am bwysigrwydd buddsoddi mewn prosiectau digidol yng ngogledd Cymru?  

Diolch. Felly, hwn mewn gwirionedd oedd y prosiect cyntaf i gael ei gyflawni o dan gytundeb twf y gogledd, fel y gwyddoch, felly rwy'n credu ei fod yn dangos yn glir y gwahaniaeth y gall buddsoddiad y fargen ei wneud yn yr ardal. Ac yn sicr, rwy'n rhannu eich uchelgais i weld gogledd Cymru—a phob rhan o Gymru mewn gwirionedd—yn dod yn arloeswr byd-eang ym maes technoleg ddigidol, ac rwy'n hapus iawn i hyrwyddo'r uchelgais hwnnw mewn unrhyw ymwneud rhyngof a Llywodraeth y DU. Ond rwy'n gwybod bod Gweinidog yr Economi, sy'n amlwg yn arwain ar hyn—. Cafwyd cyfarfod rhyngddo a Gweinidogion y DU a oedd yn canolbwyntio ar gysylltedd digidol, yn enwedig mewn perthynas â'r modd y mae Llywodraeth y DU yn darparu'r Prosiect Gigabit yng Nghymru. Felly, mae'r Gweinidog wedi gofyn am i'w swyddogion gael yr wybodaeth ddiweddaraf ar hynny. 

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau mynediad i bawb at fannau gwyrdd yn agos at eu cartrefi. Rydym yn darparu hyn drwy raglenni, gan gynnwys Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, cyfleusterau cymunedol, cynllun cymunedau y dreth gwarediadau tirlenwi a grantiau gwella mynediad. Mae dros 1,400 o fannau gwyrdd wedi'u creu gan Lleoedd Lleol ar gyfer Natur yn unig.

Diolch. Weinidog, bron i dair blynedd yn ôl, fe wnaethoch sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen adferiad gwyrdd dan arweiniad cadeirydd Cyfoeth Naturiol Cymru. Yn eu hadroddiad i chi, un o'u prif argymhellion oedd ail-ddychmygu ardaloedd trefol a mannau gwyrdd, gan greu mannau ar gyfer natur wrth gynllunio tirweddau trefol. Ceir llawer o enghreifftiau erchyll o ddatblygiad trefol heb fawr o feddwl am fannau gwyrdd ar gyfer hamdden a llesiant. Pa gamau penodol fyddwch chi'n eu cymryd yn ystod tymor y Senedd hon i fynd i'r afael â hyn yn eich polisïau cynllunio a datblygu? Mae pobl eisiau llefydd i fyw a mannau gwyrdd i'w mwynhau, ac nid dim ond adeiladau i eistedd ynddynt. 

Diolch. Rydym yn datblygu sawl prosiect yn ystod tymor y Llywodraeth hon. Soniais am un neu ddau ohonynt yn fy ateb agoriadol i chi; yn sicr, mae Llefydd Lleol ar gyfer Natur wedi bod yn hynod lwyddiannus, ac mae wedi cael derbyniad da iawn gan ein hetholwyr ledled Cymru. Ac rydym yn parhau i gefnogi ac ehangu gwaith gwerthfawr y rhaglen benodol honno, ac yn adeiladu ar ei llwyddiant. Rydym wedi dyrannu tua £10 miliwn i bob un o'r 22 awdurdod lleol a'r tri pharc cenedlaethol; mae £1.4 miliwn—rwy'n gwybod fod gennych ddiddordeb arbennig ym Mhen-y-bont ar Ogwr—wedi'i ddyrannu i brosiectau yn ardaloedd awdurdodau lleol Pen-y-bont ar Ogwr, Rhondda Cynon Taf, Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot i gefnogi'r gwaith o wella natur mannau gwyrdd cymunedol yma yng Nghymru. Mae yna gynlluniau eraill, yn amlwg—rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol iawn o'r rhaglen cyfleusterau cymunedol—ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig iawn yw bod cymunedau eu hunain yn perchnogi mannau gwyrdd.

Rwy'n cymeradwyo eich uchelgais yn llwyr, a hefyd uchelgais CNC, i ail-ddychmygu gofodau trefol. Mewn cyfnod lle mae iechyd meddwl pobl yn eithaf bregus, mae hyn yn bwysig iawn. Yn fy mhrofiad i, nid fandaliaid lleol yw'r broblem, ond pobl sy'n gweithredu ar gontractau torri gwair sydd, yn y bôn, yn torri coed a blodau y mae pobl wedi'u plannu i wneud i'w hardal eu hunain edrych yn brafiach. Tybed sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau bod pawb yn ymgysylltu â hyn, â phwysigrwydd ail-ddychmygu ein mannau gwyrdd trefol. Nid oes angen inni chwistrellu chwynladdwyr i ladd chwyn oherwydd mae hefyd yn lladd planhigion ac yn ychwanegu at y broblem ffosfforws. Felly, sut rydych chi'n meddwl y gallech chi sicrhau bod gennym ddull partneriaeth cyflawn mewn ardaloedd trefol gyda'n cymunedau a chyda'r holl wasanaethau sy'n cael eu darparu, fel ein bod i gyd yn teithio i'r un cyfeiriad ar hyn?

Diolch. Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac fe fyddwch yn ymwybodol o rai o'r ymgyrchoedd a gyflwynwyd gennym fel Llywodraeth. Felly, un ohonynt yw—. Mae Carolyn Thomas, ein cyd-Aelod, wedi bod yn gweithio i ddatblygu a hyrwyddo ymgyrch 'Iddyn Nhw', sy'n ymwneud â helpu cymunedau lleol i ddeall pwysigrwydd ymylon ffyrdd a mannau gwyrdd ar gyfer bywyd gwyllt, er enghraifft, yn ogystal â phlannu blodau gwyllt hefyd, yn amlwg. Felly, mae yna amrywiaeth o gynlluniau'n cael eu cyflwyno gennym. Mae gennym y cynllun 'Natur Wyllt', sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn hefyd yn fy marn i.

Weinidog, fel y dywedwch, mae grwpiau cymunedol yn gwneud gwaith da iawn yn gwyrddu ein cymunedau lleol, ac mae hyn yn hanfodol, onid yw, wrth fynd i'r afael â heriau newid hinsawdd, cysylltu pobl yn agosach â natur, a chael cefnogaeth boblogaidd i'r newid sydd ei angen arnom os ydym yn mynd i ymateb o ddifrif i heriau amgylcheddol y dyfodol? Rwy'n credu bod un enghraifft o hynny i'w gweld yn ardal Maendy yn Nwyrain Casnewydd. Ddydd Sadwrn, bydd y Prif Weinidog yn dod draw i agor safle Triongl, sy'n ymwneud â gwyrddu'r gymuned leol—mae yna gaffi cymunedol, mae yna le perfformio; mae gwaith da dros ben wedi'i wneud. Felly, Weinidog, a fyddwch chi'n parhau i edrych ar sut y gallwch chi gefnogi'r grwpiau cymunedol hyn ledled Cymru, gyda chasglu sbwriel, gyda phlannu, a chyda'u gweithgarwch gwyrdd?

Ie, diolch, ac yn sicr mae'n swnio'n brosiect gwych ym Maendy ac os yw'r Prif Weinidog yn mynychu ddydd Sadwrn, rwy'n siŵr y bydd y digwyddiad yn llwyddiannus iawn. Ond rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn eich bod chi'n gweithio gyda chymunedau ynglŷn â'r hyn y maent ei eisiau yn eu mannau agored a'u mannau gwyrdd, oherwydd wedyn rwy'n meddwl y cânt eu gwerthfawrogi fwy, a chânt eu parchu fwy hefyd. Felly, yn sicr, drwy weithio'n agos gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd, byddwn yn bendant yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud ledled Cymru.

Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Darren Millar.

Diolch, Lywydd. Fel Gweinidog gogledd Cymru, a wnewch chi ddweud wrthym sut mae Llywodraeth Cymru'n sicrhau y bydd pobl ar draws rhanbarth y gogledd yn elwa o'r arian ychwanegol a gafodd ei gyhoeddi yng nghyllideb y Canghellor ar gyfer twf yr wythnos diwethaf?

Yn amlwg, bydd y penderfyniadau hynny'n cael eu gwneud ar draws y Cabinet, gyda'r Gweinidog cyllid. Fe fyddwch yn ymwybodol na chawsom gymaint o arian ag yr oeddem wedi'i obeithio efallai, ond mae'r penderfyniadau hynny'n cael eu gwneud ar sail drawslywodraethol. Yn amlwg, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am ogledd Cymru, byddaf yn sicrhau bod y gogledd yn parhau i gael ei chyfran deg.

Wel, mae arnaf ofn na roddodd yr ateb hwnnw lawer iawn o obaith i mi, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae £180 miliwn ychwanegol yn dod i Gymru, a hynny ar ben—ar ben—y £600 miliwn a gyhoeddwyd yn natganiad yr hydref y llynedd. Felly, dyna £780 miliwn, £0.75 biliwn ychwanegol, sydd gennych i'w wario yn y flwyddyn ariannol 2023-24. Ac mae gennym sefyllfa lle mae Llywodraeth y DU yn benderfynol o fuddsoddi ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, gan godi'r gwastad ym mhob cwr o'r wlad. Hoffwn pe bai gennym Lywodraeth Cymru sy'n benderfynol o godi'r gwastad ledled Cymru, oherwydd, yn anffodus, nid yw gogledd Cymru'n cael ei gyfran deg a chaiff ei adael ar ôl yn gyson.

Nawr, gwyddom nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i fuddsoddi'r arian ychwanegol er mwyn ymestyn y cynnig gofal plant am ddim i bob plentyn dan dair oed. Felly, a gaf fi ofyn i chi eto: beth ydych chi'n dadlau drosto yn y trafodaethau a gewch gyda chyd-Weinidogion o ran buddsoddi yng ngogledd Cymru? Rhowch eich rhestr siopa i mi.

Na. Byddaf yn trafod hynny gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet, nid gydag Aelod o'r wrthblaid yma yn y Siambr. Fe welwch, os edrychwch, fod gogledd Cymru yn sicr yn cael cyfran deg, a byddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud dro ar ôl tro ddoe ein bod eisoes yn darparu llawer o'r cyfleusterau gofal plant a'r gofal a'r ddarpariaeth y mae Llywodraeth y DU ond yn siarad amdanynt ac yn gohirio gweithredu arnynt. Yn amlwg nid ydynt yn hyderus y byddant yno ar ôl yr etholiad cyffredinol nesaf, a dyna pam eu bod wedi dweud y byddant yn ei wneud yn 2025. Ac mewn perthynas â chodi'r gwastad, edrychwch ar draws y gogledd i weld faint o geisiadau aflwyddiannus a gafwyd i'r gronfa ffyniant bro. Felly, peidiwch â siarad am Lywodraeth y DU a'r gronfa ffyniant bro mewn perthynas â gogledd Cymru.

Beth am edrych ar y dystiolaeth? Gadewch inni edrych ar drafnidiaeth—gadewch inni edrych ar drafnidiaeth: rydych yn buddsoddi £800 miliwn mewn system metro yn ne Cymru; a £50 miliwn pitw ar gyfer metro gogledd Cymru. Beth am gael golwg ar y maes awyr rydych yn buddsoddi £250 miliwn ynddo, yn ne Cymru; hyd yn hyn—hyd yn hyn—nid yw gogledd Cymru wedi cael dim. Yr adolygiad ffyrdd: fe wnaethoch ganslo prosiectau ledled rhanbarth gogledd Cymru, ac yn dal ati i adeiladu ffordd ddeuol newydd sbon yn y de. Mae'r dystiolaeth yn siarad drosti ei hun, Weinidog. A'r hyn y mae pobl y gogledd yn ei ddisgwyl gan Weinidog gogledd Cymru yw rhywun sy'n fodlon brwydro am fuddsoddiad, datrys yr argyfwng ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, datrys yr argyfwng ym maes deintyddiaeth y GIG, helpu pobl i gael troed ar yr ysgol dai, rhewi eu trethi cyngor, lle maent yn cynyddu y tu hwnt i gyfraddau afresymol, a chyflwyno'r cynlluniau gwella ffyrdd y mae pobl eisiau eu gweld. Dyma'r math o flaenoriaethau y byddwn yn disgwyl eu gweld ar eich rhestr siopa. Felly, a wnewch chi eu mabwysiadu?

Felly, fel rydych wedi'i ddweud eich hun, cawsom £180 miliwn ychwanegol. Roeddwn yn ceisio adio'r holl arian y credwch y dylid ei wario yng ngogledd Cymru yn fy mhen, a chredwch fi, mae'r cyfanswm yn llawer mwy na £180 miliwn. Rydym yn cael £1 filiwn o gyllid cyfalaf y flwyddyn nesaf—[Torri ar draws.]—£1 filiwn. Os edrychwch—[Torri ar draws.] A ydych chi eisiau gwrando?

Gadewch i'r Gweinidog ateb y cwestiynau, os gwelwch yn dda.

Rydych yn gwybod cystal â minnau faint o arian fyddai ei angen i godi ein hystad yn Betsi Cadwaladr i'r safon rydym i gyd ei heisiau. Nid wyf yn gwybod amdanoch chi, ond rwy'n defnyddio'r GIG, ac rwy'n cael gofal iechyd rhagorol gan Betsi Cadwaladr. Os ydych chi'n defnyddio gofal iechyd preifat, eich dewis chi yw hynny. [Torri ar draws.]

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Thank you very much, Llywydd. Welsh wool is a sustainable product, it's multipurpose, and it's environmentally beneficial. There's increasing demand for eco-friendly produce, and Welsh wool is perfect for this end. As the Minister knows, Welsh farmers have an unswerving commitment to secure sustainable farming, and, of course, Welsh wool could play an important role as the sector tries to live up to its ambitious environmental commitment. But despite these positives, international wool prices have come under pressures, as high energy prices lead to loss of business, and buyers' confidence falling, which, in turn, cause problems for the providers of core materials such as wool. Will the Minister therefore commit to doing everything she can to assist the sector, and for the Government to show leadership, including by using procurement powers, noting the need to use Welsh wool in Government projects, such as using Welsh wool carpets in building and transport schemes? For example, how much Welsh wool is used in Transport for Wales vehicles? Thank you very much.

Diolch. Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac rwy'n sicr wedi ymrwymo i wneud popeth a allaf. Rwy'n credu fy mod yn cyfarfod yn flynyddol, mae'n debyg, gyda phrif weithredwr cyngor Gwlân Prydain, a byddaf yn cyfarfod â hwy eto yn ystod yr wythnosau nesaf, rwy'n credu. Ac yn sicr, mae'n dda iawn clywed eu syniadau ar gyfer defnyddio gwlân. Felly, er enghraifft, un o'r syniadau a godwyd gyda mi oedd y gellid ei ddefnyddio i insiwleiddio, ond mewn gwirionedd, pan siaradwch â chyngor Gwlân Prydain, roeddent yn dweud nad yw hynny'n ddefnydd gorau ohono. Ond y pwynt a wnaethoch ynglŷn â thrafnidiaeth—felly, mewn seddi ar drafnidiaeth—yn sicr cefais drafodaethau gyda'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, gan ein bod yn caffael y trenau newydd, i weld faint o wlân y gellid ei ddefnyddio ar gyfer y seddi. Yn amlwg, cefais drafodaethau gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd hefyd, ac mae hi'n awyddus iawn i ddefnyddio mwy o wlân. Felly, byddaf yn sicr yn parhau â'r sgyrsiau hynny, a byddaf yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod.

Thank you very much to the Minister for that response. I want to move on now, if I may, to forestry. Around 15 per cent of Wales is covered with forestry of different sorts—around 316,000 hectares here. The trees are different, with various different species and different kinds of cover, individual trees, small woodlands or large forests. But the one thing that is common is that managed woodland does better than unmanaged woodland. Whether that management is for construction timber or fibre, biodiversity or habitats, flood management or leisure, you will need a timber permit in order to ensure that the woodland is managed at some point or another. 

The new agriculture Bill, as it currently stands, is going to significantly change the licensing system in this area. I would therefore invite the Minister to set out her vision for woodland and forest management in Wales. 

Diolch. Rydych yn llygad eich lle, mae rhan o'r Bil amaethyddol—ac yn amlwg, mae gennym Gyfnod 2 yfory—yn cynnwys pwerau newydd i ganiatáu i amodau amgylcheddol gael eu hychwanegu at drwyddedau torri coed, ac i ddiwygio, atal neu ddirymu unrhyw drwyddedau sydd eisoes wedi'u caniatáu. Mae'n rhaid imi edrych yn ofalus iawn ar yr elfen goedwigaeth, fel sy'n aml yn digwydd pan fyddwch yn dechrau deddfwriaeth. Wrth ichi fynd drwy'r gwahanol gyfnodau, efallai y bydd angen ichi edrych ar ddarparu mwy o eglurder yn y ddeddfwriaeth wrth symud ymlaen. Ac yn sicr byddaf yn ceisio cael darpariaeth fanylach yng Nghyfnod 3.

Mae blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer lles anifeiliaid wedi'u nodi yng nghynllun lles anifeiliaid Cymru. Mae'r cynllun yn cynnwys amserlen ar gyfer cyflawni camau allweddol pedwar ymrwymiad lles anifeiliaid ein rhaglen lywodraethu, ochr yn ochr â'n gwaith arfaethedig arall.

Diolch, Weinidog. Mae bron i ddwy flynedd wedi bod ers i ni gyflwyno rheoliadau cyfraith Lucy, sef y gwaharddiad ar werthu cathod a chŵn gan drydydd partïon yma yng Nghymru. Roedd hwn yn gam mor bwysig ymlaen o ran lles anifeiliaid domestig. Felly, hoffwn ofyn: sut mae Llywodraeth Cymru'n gweithio i fonitro'r rheoliadau hynny, ac i sicrhau bod eu darpariaethau'n cael eu gorfodi, a sut mae'n cynnwys hyn yn ei gwaith ehangach ar les anifeiliaid?

Diolch. Rwy'n ymwybodol, yn amlwg, fod cyfraith Lucy yn cyrraedd pen-blwydd pwysig fis nesaf, ac roedd Lucy, y tarfgi yr enwyd y ddeddfwriaeth ar ei hôl, yn dod o fferm yma yng Nghymru. Ond nid yw'r ddeddfwriaeth honno ond yn berthnasol i Loegr. Fel y gwyddoch, mae ein deddfwriaeth ni, sef Rheoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy’n Ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021, yn mynd gam ymhellach, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n dangos ac yn adlewyrchu fy ymrwymiad cryf i les cŵn—pob anifail yma yng Nghymru mewn gwirionedd—ac mae fy swyddogion yn monitro'r rheoliadau hynny'n ofalus iawn. 

Rwy'n derbyn, wrth gwrs, nad yw'r rheoliadau hynny'n mynd i'r afael â'r holl broblemau sydd gennym yn gysylltiedig â masnachu cŵn bach, a dyna pam ein bod yn cyflwyno mesurau pellach. Wrth inni edrych ar y ddeddfwriaeth honno, ac wrth inni ei monitro, rydym yn edrych ar fesurau eraill i'w cyflwyno er mwyn sicrhau bod gennym safonau lles uchel ar gyfer ein bridwyr cŵn yma yng Nghymru. 

Weinidog, fel y byddwch yn gwybod, mae prynu anifeiliaid domestig fel anifeiliaid anwes ar-lein yn beryglus iawn, ac yn anffodus, nid oes llawer o fesurau diogelu ar waith a all atal prynwyr rhag prynu, yn ddiarwybod iddynt, anifeiliaid sydd wedi eu bridio mewn ffermydd cŵn bach, a'u cadw mewn amodau erchyll. Yn ogystal, ceir problem gyda chŵn peryglus, sydd â hanes hysbys o ymosod ar bobl, yn cael eu hysbysebu a'u gwerthu ar-lein, sydd wedi arwain, yn drasig, at ymosodiadau erchyll, ac angheuol mewn rhai achosion. 

Weinidog, ffaith arall drist yw bod rhai cŵn yn cael eu hysbysebu fel rhai sydd 'am ddim i gartref da', ac mae'n bosibl y bydd y cŵn hyn, sy'n cael eu rhoi i bobl sydd i'w gweld yn bobl dda, yn mynd i ddwylo ymladdwyr cŵn anghyfreithlon, sy'n defnyddio'r cŵn hyn a gafwyd am ddim fel abwyd i hyfforddi cŵn ymladd. Rwy'n credu—ac rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yma yn cytuno â mi—na allwn barhau fel hyn a chaniatáu i anifeiliaid sy'n cael eu cam-drin gael eu masnachu mor hawdd. Mae angen mesurau llawer llymach arnom mewn perthynas â gwerthu a hysbysebu ar-lein.

Yn ystod ein toriad ym mis Ebrill, bydd Justice for Reggie, elusen a sefydlwyd i ymgyrchu dros reoliadau llawer llymach ar gyfer gwerthu ar-lein a bridio anifeiliaid domestig, yn cynnal eu Hwythnos Ymwybyddiaeth o Werthu Anifeiliaid Anwes Ar-lein. A chyda hyn mewn golwg, Weinidog—ac rwy'n ymwybodol o'ch sylwadau i fy nghyd-Aelod Vikki—pa ymrwymiadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i dynhau'r rheoliadau mewn perthynas â unigolion a busnesau sy'n gwerthu anifeiliaid domestig ar-lein yng Nghymru? Diolch. 

Diolch. Wel, fel y dywedais wrth Vikki Howells, mae ein deddfwriaeth yn mynd gam ymhellach na'r ddeddfwriaeth yn Lloegr. Er hynny, rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, oherwydd rydym yn gwybod, yn anffodus, fod pobl yn dal i brynu eu hanifeiliaid anwes ar-lein, ac mae ein deddfwriaeth yn golygu na ddylai rhywun brynu anifail anwes yn unman heblaw lle cafodd yr anifail anwes hwnnw ei fridio. Felly, mae'n rhywbeth rydym yn parhau i'w fonitro ac rydym yn gwneud popeth a allwn o fewn y pwerau sydd gennym. Rwyf hefyd yn galw ar Lywodraeth y DU i gryfhau ei deddfwriaeth mewn perthynas â chŵn, yn enwedig cŵn peryglus, oherwydd nid wyf yn credu ei bod yn addas i'r diben, ond nid ydynt wedi bod yn hapus i wneud hynny hyd yma. 

Rydym yn cydnabod y gostyngiad pryderus mewn peillwyr. Nod ein cynllun gweithredu ar gyfer pryfed peillio, y cyntaf o'i fath yn y byd, yw darparu cynefinoedd amrywiol, cysylltiedig gyda llawer o flodau er mwyn sicrhau poblogaethau iach o beillwyr. Yng Ngwent, mae Natur Wyllt yn newid y ffordd y caiff ymylon ffyrdd a pharciau eu cynnal a'u cadw er mwyn sicrhau eu bod o fudd i beillwyr.

Diolch. Weinidog, gofynnais pa gamau sy'n cael eu cymryd i ddiogelu ein peillwyr hollbwysig oherwydd ymddangosiad bygythiad newydd, ac rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol ohono, sef cacynen Asia. Mae'r rhywogaeth oresgynnol hon yn ysglyfaethu gwenyn mêl brodorol ac o ganlyniad, mae'n achosi pryder difrifol, gan fod nifer o achosion wedi'u cofnodi yn ne Lloegr. Gydag adroddiadau'n cofnodi dirywiad amcangyfrifedig o 23 y cant yn niferoedd gwenyn mêl yng Nghymru, mae angen inni fod yn wyliadwrus o'r bygythiad newydd hwn. Mae Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig wedi dweud ei bod yn gwbl hanfodol fod unrhyw un sy'n gweld cacynen Asia yn rhoi gwybod cyn gynted â phosibl er mwyn gallu gweithredu'n gyflym. Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn cydweithio'n agos â Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r bygythiad hwn. A wnewch chi amlinellu pa gamau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i atal y bygythiad hwn rhag gwaethygu?

Yn sicr, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda DEFRA. Nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw un wedi gweld cacynen Asia yng Nghymru, ac nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw un wedi gweld un yn Lloegr ers cryn dipyn o amser mewn gwirionedd—yn sicr, nid eleni. Ond pan fo rhywun yn gweld un, yn amlwg mae ein swyddogion yn gweithio'n agos iawn ac maent yn mynd i'r afael â'r mater yn gyflym iawn hefyd, ac nid yw'n rhywbeth rydym eisiau ei weld yng Nghymru. Nid yw'n rhywbeth rwy'n ei drafod yn aml gyda DEFRA, ond fel rwy'n dweud mae swyddogion yn gweithio'n agos iawn i sicrhau, os oes rhywun yn gweld un, fod camau gweithredu'n cael eu cymryd.

Diolch. Fel y nodwyd yn fanwl yn y ddadl ar 8 Mawrth, byddaf yn lansio ymgynghoriad cyhoeddus ar rasio milgwn yn ddiweddarach eleni. Bydd yr ymgynghoriad yn casglu tystiolaeth ar fanteision ac effeithiau deddfu a gwahardd rasio milgwn yng Nghymru.

O sgyrsiau preifat a chyhoeddus, bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod yn llwyr gefnogi ymgynghoriad Llywodraeth Cymru. Yng nghyfarfod Pwyllgor yr Economi, Masnach, a Materion Gwledig yr wythnos diwethaf, gofynnais i chi am ymrwymiad, pe bai'r ymgynghoriad sydd ar y ffordd gan Lywodraeth Cymru yn argymell unrhyw beth sy'n achosi cyfyngu ar rasio milgwn yng Nghymru, y byddai stadiwm milgwn Valley yn fy etholaeth yn Ystrad Mynach yn cael ei ystyried, ac y byddech yn cael sgyrsiau gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ar sut fyddai llifogydd, o ganlyniad i'r penderfyniad i gau'r trac, yn cael eu lliniaru. Rydym yn poeni am ganlyniad llifogydd yno, pe bai hynny'n digwydd. Felly, a fyddech chi'n barod i gael y sgyrsiau hynny gyda'ch cyd-Weinidogion a nodi cymorth posibl gan Lywodraeth Cymru drwy Cyfoeth Naturiol Cymru, ac wrth i bethau fynd rhagddynt, i gyfarfod â mi, ar y safle o bosibl, i drafod rhai o'r pryderon sydd gennyf ar ran y bobl sy'n byw yn Ystrad Mynach? 

Diolch. Wel, fel y dywedais yr wythnos diwethaf yn ystod y sesiwn graffu yn y pwyllgor, rwy'n hapus iawn i siarad â'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac rwy'n siŵr y byddai hi'n hapus iawn i siarad â chi hefyd, pe bai unrhyw newidiadau i ddefnydd tir yn y dyfodol yn debygol o waethygu risg llifogydd i unrhyw gartrefi neu fusnesau sy'n bodoli eisoes yn eich etholaeth. Rwy'n credu y gallai fod ychydig yn gynamserol ar hyn o bryd, ond rwy'n siŵr, maes o law, pe bai'n angenrheidiol, byddai'n hapus i wneud hynny hefyd. Rwy'n credu bod llawer o ystyriaethau gwahanol ar waith yma. Nid wyf am achub y blaen ar unrhyw ganlyniad i'r ymgynghoriad na dyfodol y trac rasio.

Weinidog, mae trac rasio Valley yn fy etholaeth wedi nodi'n glir y bydd yn gwneud cais am drwydded Bwrdd Milgwn Prydain. Nawr, efallai eich bod eisiau gwahardd rasio milgwn, efallai ddim, ond dyma'r broblem. Rydym i gyd eisiau safon uwch o les anifeiliaid, ond rhaid gofyn y cwestiwn: sut y gallwn weithio gyda'r diwydiant wrth symud ymlaen? Mae gan Fwrdd Milgwn Prydain nifer o ofynion llym o ran lles anifeiliaid, gan gynnwys monitro milgwn o'r adeg pan fyddant yn gŵn bach, i'r adeg pan fyddant yn cael eu cludo i rasys, i'r adeg ar ôl iddynt orffen rasio. Rwy'n falch iawn o glywed am y miliynau o bunnoedd y mae Bwrdd Milgwn Prydain wedi'u darparu i elusennau lles anifeiliaid er mwyn sicrhau bod milgwn sydd wedi gorffen rasio yn cael eu gosod mewn cartrefi cariadus.

Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol o ddeddfwriaeth wael ym maes lles anifeiliaid, felly ni fydd yn syndod i chi fod bwlch mawr arall yng nghyfraith lles anifeiliaid Cymru. Yn y bôn, nid ydym wedi mabwysiadu Rheoliadau Lles Milgwn Rasio 2010. Nawr, mae'r rheoliadau hyn yn helpu awdurdodau lleol i ddiddymu neu atal trwyddedau rasio milgwn, ac maent hefyd yn nodi'r amodau ar gyfer anghymhwyso trwyddedau. Ar ben hynny, er mwyn cael trwydded, rhaid i filfeddyg fod yn bresennol cyn a thrwy gydol y ras, rhaid i amodau cytiau fod o safon uchel, mae'n ofynnol i osod microsglodion mewn cŵn, yn ogystal â chadw cofnodion am filgwn sy'n cymryd rhan mewn rasys a chofnodi anafiadau. Rwy'n credu y byddai'n gam hawdd iawn i Lywodraeth Cymru fabwysiadu a gweithredu'r rheoliadau hyn yma yng Nghymru. Felly, Weinidog, a ydych chi'n barod i weithio gyda Bwrdd Milgwn Prydain i sicrhau bod lles anifeiliaid yn brif flaenoriaeth, neu, yn anffodus, a fydd hon yn sefyllfa, i bob pwrpas, lle bydd gennym forthwyl i dorri cneuen yn y maes sensitif hwn wrth symud ymlaen?

Wel, fel rwy'n dweud, nid wyf am achub y blaen ar yr ymgynghoriad y byddaf yn ei lansio yn ddiweddarach eleni. Rwyf wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o Fwrdd Milgwn Prydain. Rwyf wedi cyfarfod â sefydliadau lles eraill, ac rwyf wedi cyfarfod â pherchennog stadiwm Valley i drafod materion lles a chynlluniau ar gyfer safle Valley. Fel y dywedwch, nid yw'r safle ar hyn o bryd yn cyrraedd safonau Bwrdd Milgwn Prydain. 

Rwy'n falch fy mod wedi dilyn fy nghyd-Aelod Natasha Asghar oherwydd rwyf eisiau ei gwneud yn glir fy mod innau hefyd wedi cyfarfod â Bwrdd Milgwn Prydain. Gadewch imi ddweud dau beth wrthych y mae Bwrdd Milgwn Prydain wedi cadarnhau iddynt eu gwneud, ac nid wyf yn credu y byddech yn eu hystyried yn safonau lles anifeiliaid uchel. Yn gyntaf, ar drac Bwrdd Milgwn Prydain yn Harlow y llynedd, gwyddom fod milgwn wedi cael eu rasio mewn tymheredd o 32 gradd canradd, pan oedd yr RSPCA wedi dweud wrth berchnogion anifeiliaid anwes domestig gadw eu cŵn dan do. Ac eto roedd rasio milgwn yn parhau ar drac Bwrdd Milgwn Prydain.

Yr ail broblem yw nad yw Bwrdd Milgwn Prydain ond yn cynnig bond ailgartrefu i'r cartrefi cŵn nad ydynt yn gwneud sylw ar rasio milgwn. Felly, maent yn cyfyngu eu cyllid i gartrefi cŵn—ac rwy'n eu galw'n gartrefi cŵn. Nid canolfannau ailgartrefu mohonynt. Rhaid iddynt fynd oddi yno i gartref. Mae 67 y cant o'r cartrefi o dan Fwrdd Milgwn Prydain—. Mae'n ddrwg gennyf, nid yw Bwrdd Milgwn Prydain ond yn ailgartrefu 67 y cant o'u cŵn drwy gartrefi cŵn. Felly, mewn gwirionedd, mae gan Fwrdd Milgwn Prydain lawer o gwestiynau i'w hateb, a byddwn wrth fy modd yn cael sgwrs gyda chi, Natasha. Ond fy mhwynt i yw—

Rwy'n credu bod y Gweinidog yn cael ei anwybyddu'n llwyr yn y drafodaeth hon. [Chwerthin.]

Rwy'n gwybod. Mae'n ddrwg gennyf. Ni allwn ymwrthod, Lywydd.

Na, rwy'n gwrando'n astud.

Os gallech chi ganolbwyntio ar eich cwestiwn nawr.

Fy mhwynt i chi, Weinidog, yw: gan droi'n ôl at drac rasio Valley, y mae Hefin wedi tynnu sylw ato, rwy'n deall—ac rwy'n gobeithio y byddech chi'n cytuno â hyn—pe bai rasio milgwn yn cael ei wahardd ar drac rasio Valley, ni fyddem ond yn edrych ar gyfnod o 9-12 mis lle byddai angen symud cŵn oddi yno i gael eu hailgartrefu. Felly, ni fyddai'r cau posibl—ac rwy'n gwybod na allwch chi wneud sylw ar y gwaharddiad—yn cael effaith hirdymor ar y cŵn o'r cartref hwnnw. Rwy'n gwybod na allwch wneud sylw ar y mater, ond rwy'n siŵr y byddech yn ystyried hynny.

Diolch. Wel, fel rwy'n dweud, ni allaf achub y blaen ar unrhyw ymgynghoriad, ond yn sicr, o'r trafodaethau a gefais—. Soniais yn fy ateb i Natasha Asghar fy mod wedi cyfarfod â chynrychiolwyr nifer o sefydliadau lles ar ystod o faterion. Yn amlwg, mae cartrefu cŵn yn rhywbeth y mae gennyf ddiddordeb arbennig ynddo. Yn amlwg, nid yw 9-12 mis yn llawer iawn o amser. Rwy'n ddiolchgar iawn am yr holl waith y mae ein sefydliadau lles anifeiliaid yn ei wneud yng Nghymru.

Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn ag uned mamau a babanod i bobl Arfon. Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o'r cynlluniau i wella mynediad at ddarpariaeth arbenigol uned mamau a babanod i'r bobl sy'n byw yng ngogledd Cymru.

According to a recent statement by the local health board, they are working with NHS England to provide a unit in Chester, with two beds in that unit for mothers from all parts of the north. I understand that it is in the Countess of Chester Hospital that this unit will be based. Could you confirm that?

In a report that was published last year by the Care Quality Commission, it was noted that maternity services at the Countess of Chester Hospital were inadequate, and that a lack of staff and equipment were problems that needed attention, as well as problems in terms of leadership at the particular trust. Do you think that establishing two beds over the border in England for mothers who would need to travel a long distance, and in a hospital that has a poor track record in terms of maternity care, is a wise and sensible plan in your view as Minister for north Wales?

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod yna fynediad i'r babanod hyn at y gofal gorau sydd ar gael, a fy nealltwriaeth i yw bod Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru wedi cynnal asesiad o'r galw yn y gogledd ac wedi dod i'r casgliad fod angen ariannu dau wely mewn uned mamau a babanod, ac o fewn eu cynlluniau, daethant i'r casgliad mai'r dull mwyaf priodol o ddarparu hyn oedd drwy weithio ar y cyd â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a GIG Lloegr er mwyn datblygu cynlluniau ar gyfer yr uned a rennir.

A gaf fi groesawu'r cwestiwn gan Siân Gwenllian a rhoi clod iddi hefyd am ei dyfalbarhad ar y mater hynod bwysig hwn i bobl y gogledd? Hoffwn ehangu ar y cwestiwn a ofynnwyd eisoes, Weinidog, fel Gweinidog gogledd Cymru ac fel Aelod yn y rhanbarth hefyd wrth gwrs, tybed pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd anghenion penodol pobl gogledd Cymru, boed yn ymwneud ag iaith neu'n ymwneud â'r pellter y mae'n rhaid ei deithio i gael mynediad at y gwasanaethau hyn, yn enwedig o ystyried breuder posibl y bobl sydd angen cael mynediad at y gwasanaethau hyn—. Tybed pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y bydd y ddarpariaeth arfaethedig yn addas ar gyfer pobl gogledd Cymru.

Mae'n hanfodol fod y ddarpariaeth arfaethedig yn cyd-fynd â'r hyn y byddem ei eisiau ar gyfer ein hetholwyr ar draws gogledd Cymru. Fy nealltwriaeth i o'r gwaith a gyflawnodd Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru yw mai dyma'r ffordd orau o gynnig darpariaeth. Rwy'n cytuno â'r hyn rydych yn ei ddweud am yr iaith; mae'n bwysig iawn fod hynny'n rhan o'r ystyriaeth. Ond rwy'n credu bod rhaid i ni fod yn bragmatig iawn yma a dweud na allwn gael unedau mamau a babanod ym mhob ysbyty, yn anffodus. Nid oes gennym gapasiti na gallu i wneud hynny. Yr hyn rwyf ei eisiau i fy etholwyr, gan eich bod wedi gofyn i mi'n benodol, ac fel Gweinidog gogledd Cymru, yw i'n babanod gael y mynediad gorau yn y ffordd orau sy'n bosibl, ac rwy'n credu mai'r ffordd o sicrhau hynny yw drwy gael uned arbenigol.

Diolch. Mae disgwyl i brosiect Down to Earth, sy'n cael ei ariannu drwy'r rhaglen datblygu gwledig, gyflwyno'r cais terfynol ym mis Mehefin 2023. Mae gofyn i'r prosiect benodi asesydd annibynnol i adrodd ar yr effaith a'r canlyniadau a gyflawnwyd, a fydd yn cael eu hasesu cyn i'r hawliad terfynol gael ei dalu a chyn i'r prosiect ddod i ben.

Thank you very much, Trefnydd. A number of constituents in the Whitchurch area of Cardiff have contacted me on the Down to Earth project. What they want to know and what I also want to know too is whether the Minister can explain why rural development funding is being used to build on one of the green sites in the north of the capital city, and how an urban area such as our capital qualifies for funding from the rural development programme. Thank you very much.

Fe fyddwch yn ymwybodol fod meini prawf llym iawn o gwmpas yr arian hwn. Mae'r prosiect Down to Earth yn cael ei ariannu drwy gydweithrediad cynlluniau LEADER a rhaglen datblygu gwledig yr UE, ac yn sicr mae'n gallu gwneud hynny. Rydych yn ymwybodol iawn, rwy'n siŵr, o'r hyn y bydd y prosiect yn gweithio arno—dau gynllun penodol. Mae prosiectau'r rhaglen datblygu gwledig yn ddarostyngedig i amodau arbennig, ac fel y dywedais, bydd hyn yn cael ei asesu. Mae'n rhaid iddo gael ei asesu gan asesydd allanol annibynnol o fewn chwe mis i ddyddiad cychwyn y prosiect. Nid oes unrhyw bryderon wedi cael eu dwyn i fy sylw. Os oes gennych unrhyw beth yr hoffech ei godi gyda mi, ysgrifennwch ataf os gwelwch yn dda.

Weinidog, mae sicrhau bod gwariant y rhaglen datblygu gwledig yn cael ei ddyrannu a'i ddarparu'n effeithiol yn allweddol i sicrhau ei fod yn cynnig gwerth am arian, gan gefnogi datblygiad cymunedau gwledig ar yr un pryd. Yng nghyfarfod diweddaraf y Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig, fe ddywedoch chi na fyddwch chi'n sefydlu bwrdd cynghori ar ddatblygu gwledig mwyach i gynghori ar gynnwys a darpariaeth y rhaglen cymorth gwledig ddomestig. Rwyf am bwysleisio pwysigrwydd trefniadau adrodd ar gyfer cyllid datblygu gwledig newydd i sicrhau tryloywder ac atebolrwydd er mwyn sicrhau monitro effeithiol, yn enwedig o gofio adroddiad damniol Archwilydd Cyffredinol Cymru fod cyllid y rhaglen datblygu gwledig wedi'i ddyrannu gan Lywodraeth Cymru drwy daliadau uniongyrchol heb unrhyw gystadleuaeth. Felly, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gyhoeddi'r ymrwymiadau, dyraniadau cyllidebol, a'r mesurau arfaethedig, a gwariant ar gyfer pob un o'r blynyddoedd ariannol yn y cyfnod pontio? Diolch.

Wel, cafodd yr adroddiad y cyfeiriwch ato ei gyflawni flynyddoedd lawer yn ôl, ac rydym yn sicr wedi dysgu gwersi, ac nid oes unrhyw feirniadaeth wedi bod ers hynny, a gallaf eich sicrhau y bydd hynny'n cael ei roi ar waith. Y rheswm pam y dywedais nad wyf am sefydlu bwrdd mwyach yw oherwydd nad ydym yn ceisio disodli'r rhaglen datblygu gwledig yn y ffordd y mae'n gweithredu ar hyn o bryd, ac rydym yn canolbwyntio'n helaeth ar gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy.

Mae ein cynllun lles anifeiliaid i Gymru yn manylu ar sut y byddwn yn cyflawni ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu. Rydym yn bwriadu cynnal adolygiad o Reoliadau Lles Anifeiliaid (Bridio Cŵn) (Cymru) 2014 a bydd hynny'n cynnwys ystyriaeth i ehangu'r cwmpas i gynnwys cathod.

Bendigedig. Yn ddiweddar, cyfarfu fy nghyd-Aelod, Huw Irranca-Davies, yr Aelod o'r Senedd dros Ogwr, a minnau â Cats Protection yn eu canolfan fabwysiadu ym Mhen-y-bont ar Ogwr i drafod y gwaith a wnânt ar wella lles cathod yng Nghymru a ledled y DU. Yn ôl adroddiad diweddaraf Cats Protection sef 'Cats and Their Stats', mae perchnogaeth cathod pedigri yng Nghymru ar gynnydd, gyda 25 y cant o'r cathod a gafodd eu prynu y llynedd yn fridiau pedigri. Er y gall llawer o fridiau cathod pedigri fyw bywydau iach, mae na rai bridiau eithafol gyda diffygion geni genetig sy'n gallu arwain at fywyd poenus iawn i'r gath. Er enghraifft, bydd cathod sydd â wynebau gwastad iawn, fel cathod Persia, yn cael trafferth gyda phroblemau anadlu drwy gydol eu bywydau, neu gathod Scottish Fold, y mae eu gwerthiant bellach wedi'i wahardd yn yr Alban, sy'n dioddef o ddiffygion cartilag difrifol. Yn wahanol i gŵn, nid yw bridio cathod yn cael ei reoleiddio ar hyn o bryd, felly a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad yn y cyfamser i reoleiddio cathod yn yr un modd ag y mae'n rheoleiddio cŵn yng Nghymru? Diolch.

Diolch. Wel, fel y soniais, bydd yr adolygiad o'r rheoliadau bridio cŵn yn cael ei ehangu i weld a oes unrhyw rywogaethau eraill—ac yn sicr byddai cathod yn rhan o hynny—a fyddai'n elwa o gael eu cynnwys yn y rheoliadau, oherwydd rwy'n credu ein bod wedi'i weld gyda chŵn, onid ydym? Fe gyfeirioch chi at y bridiau eithafol, ac yn anffodus, fel y dywedwch, rydym yn ei weld gyda chathod hefyd. Roeddwn yn ymwybodol o'ch ymweliad; fe welais eich lluniau ar y cyfryngau cymdeithasol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i wella lles cathod yng Nghymru.

Fel perchennog cathod fy hun, rwy'n falch iawn fod Sarah Murphy wedi cyflwyno'r cwestiwn hwn, ac fe groesewais y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno cyfraith Lucy 18 mis yn ôl i geisio gwahardd gwerthiant cathod a chŵn o dan chwe mis oed gan drydydd partïon. Ar ôl darllen eich memorandwm esboniadol i Reoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy'n Ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021—teitl bachog—roedd yn ddiddorol gweld eich bod wedi dweud bod y rheoliadau wedi'u drafftio fel cam cyntaf i sicrhau bod lles cŵn bach a chathod bach yng Nghymru sy'n cael eu bridio a'u gwerthu i drydydd partïon ar hyn o bryd yn cael ei wella'n sylweddol. Fodd bynnag, fel y byddwch yn ymwybodol, Weinidog, mae bridwyr cathod a chŵn yn ddarostyngedig i gynllun trwyddedu sy'n cael ei orfodi drwy awdurdodau lleol. Nodaf hefyd eich bod wedi darparu canllawiau statudol i awdurdodau lleol ar y rheoliadau ochr yn ochr â chreu system Cymru gyfan ar gyfer hyfforddi swyddogion gorfodi awdurdodau lleol. Felly, faint o waith rydych wedi'i wneud ar asesu effeithiolrwydd cyfraith Lucy yng Nghymru, ac i ba raddau y mae swyddogion gorfodi a thrwyddedu yn ei chymhwyso ar lefel awdurdod lleol, a beth yw'r cam nesaf i amddiffyn lles cathod?

Diolch. Yn amlwg, ni chlywodd yr Aelod fy ateb i Vikki Howells—ni wnaethom gyflwyno cyfraith Lucy yma yng Nghymru; deddfwriaeth Lloegr yn unig yw honno. Aethom y tu hwnt i hynny; fe wnaethom gyflwyno Rheoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy'n Ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021, ac fel y dywedais, maent yn mynd ymhellach na chyfraith Lucy.

Mae'r pwynt rydych yn ei wneud ynglŷn â phrosiect gorfodi yr awdurdodau lleol yn un perthnasol iawn yn fy marn i. Yr hyn a wnaethom fel Llywodraeth oedd neilltuo cyllid ar gyfer prosiect tair blynedd i sicrhau bod gan arolygwyr ein hawdurdodau lleol yr holl offer angenrheidiol i allu cynnal ymweliadau â safleoedd bridio cŵn a sicrhau eu bod yn gwybod yn iawn am beth y chwilient a sicrhau y gallent fwrw ymlaen â'r newidiadau sylweddol. Ac yn sicr mae'r prosiect wedi cael cryn dipyn o gydnabyddiaeth, ac rwyf newydd ymestyn y prosiect am dair blynedd arall.

Finally, question 9, Llyr Gruffydd.

Mae cymorth datblygu gwledig yn y dyfodol yn canolbwyntio ar gyflawni ymrwymiadau craidd ein rhaglen lywodraethu. Rwyf eisoes wedi cyhoeddi pecyn cymorth drwy fy nghynlluniau buddsoddi gwledig, sy'n werth dros £200 miliwn, i gefnogi'r economi wledig a'n hamgylchedd naturiol. 

Thank you very much for that. The question that I'm asking here is who is driving that work of reviving the economy. What is the focal point that draws together what feels like a plethora of bodies and projects and programmes and strategies into one strategic, co-ordinated package. Where's the wider strategy and who is responsible for that? In the past, the Development Board for Rural Wales would have filled some of that vacuum that I feel exists. The question I want to ask is whether you think that the time has come for us to look at creating some kind of entity or some kind of medium that will be responsible for driving that agenda forward, because at the moment it just feels like a series of disconnected programmes that don't pull in the same direction.

Ni chredaf eu bod yn ddigyswllt o gwbl. Gyda’r cynlluniau buddsoddi gwledig, rwyf wedi bod yn awyddus iawn i’n rhanddeiliaid weithio’n agos iawn gyda ni, a’u bod yn dweud wrthym beth maent ei eisiau. Er enghraifft, credaf fod gennym dri chynllun a oedd yn ymwneud yn benodol â garddwriaeth, gan mai dyna'r hyn y dywedwyd wrthyf roedd pobl ei eisiau. Wrth gwrs, gallwch ddweud yn ôl nifer y cynigion a gewch gyda chynlluniau penodol pa mor boblogaidd ydynt ac a oes angen ichi roi rhagor o arian tuag at hynny. Fel y dywedais yn fy ateb i Sam Kurtz, nid oes gennym fwrdd datblygu gwledig mwyach. Roedd yn rhywbeth roeddwn wedi’i ystyried, ond mae fy ffocws bellach ar gyflwyno’r cynllun ffermio cynaliadwy a’r newid i’r cynllun ffermio cynaliadwy yn 2025.

Thank you, Minister.

The next item will be the topical questions. There is one question this afternoon, to be answered by the Deputy Minister for Climate Change. The question will be asked by Jack Sargeant. 

Diolch am eich cwestiwn. Dylai Llywodraeth y DU gategoreiddio Northern Powerhouse Rail fel prosiect i Loegr yn unig, gyda Chymru’n cael cyfran sy'n cyfateb i'r boblogaeth o’r cyllid hwn. Byddai’n gwbl annerbyniol pe bai Llywodraeth y DU yn trin y cyllid ar gyfer y prosiect hwn yn yr un modd ag y mae’n trin cyllid ar gyfer HS2.

Rwy’n ddiolchgar i’r Dirprwy Weinidog am ei ateb, ac rwy’n cytuno â’r hyn a ddywedodd. Fel pe na bai’n ddigon drwg eisoes i Gymru fod Cymru wedi cael ei hamddifadu o'r £5 biliwn o gyllid canlyniadol y mae gennym hawl iddo yn sgil HS2, awgrymir bellach fod Torïaid y DU yn ein hamddifadu o £1 biliwn o gyllid canlyniadol pellach yn sgil rhaglen Northern Powerhouse Rail, gan ei labelu'n brosiect Cymru a Lloegr. Dyna i chi £6 biliwn o bunnoedd sy'n ddyledus i ni bellach. Lywydd, nid wyf yn siŵr a hoffai Aelodau o’r wrthblaid yma yn y Senedd ddarparu map i Brif Weinidog y DU, gan ei bod yn amlwg nad yw’r Torïaid yn San Steffan hyd yn oed yn deall ble mae Cymru, heb sôn am ddeall anghenion pobl Cymru. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi ei bod yn bryd cael gwared ar y Llywodraeth Dorïaidd ddiffygiol hon, mae’n bryd cael etholiad cyffredinol yn y DU, ac mae’n bryd ethol Llywodraeth Lafur ar gyfer y DU, a fydd yn gweithio ar y cyd â Llywodraeth Lafur Cymru i ddarparu’r cyllid seilwaith sydd ei angen arnom ac sy'n ddyledus i ni?

Diolch. Rwy’n cytuno â’r dadansoddiad, yn amlwg. I’r rhai sy’n gwrando sydd heb mor gyfarwydd â fy nghyd-Aelodau ynghylch y ffordd y mae hyn yn gweithio, pan gyhoeddir prosiect mewn maes sydd wedi'i ddatganoli'n llwyr yn Lloegr, byddem yn disgwyl cael cyfran sy'n cyfateb i'r boblogaeth o’r cyllid hwnnw. Felly, pan gyhoeddir prosiect gwerth £100 biliwn fel HS2, byddem yn disgwyl cael cyfran o 5 y cant o hynny, sef oddeutu £5 biliwn, pe bai ond yn gymwys yn Lloegr. Os caiff ei gategoreiddio fel prosiect sydd o fudd i Gymru a Lloegr, ni fyddwn yn cael unrhyw gyllid. Mae'r Trysorlys yn ymestyn pob hygrededd drwy ddweud bod HS2 o fudd i Gymru, er nad oes ganddo un filltir o drac yng Nghymru ac y mae ei achos busnes ei hun yn dangos ei fod yn mynd â channoedd o filiynau allan o economi de Cymru. Mae'n amlwg nad yw hynny'n wir, ac yn sicr, ar ôl torri'r cysylltiad â Crewe, mae unrhyw achos tila a oedd ganddynt wedi dymchwel. Mae'n ddiarhebol. Fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, mae’r ffaith y gall y Trysorlys, yn fympwyol, ar chwiw, benderfynu sut y caiff y cyllid hwn ei ddyrannu yn dangos bod y ffordd rydym yn ymdrin â chyllid o fewn y setliad datganoli yn amlwg ddiffygiol.

Cafwyd awgrymiadau y bydd prosiect Northern Powerhouse Rail yn cael ei gategoreiddio yn yr un modd. Nid yw hynny’n gwbl glir eto. Mae dau opsiwn ar gael i Lywodraeth y DU: gallent ei gategoreiddio fel prosiect Northern Powerhouse Rail, ac os felly, byddem yn disgwyl cael cyfran Barnett am ei fod yn gynllun i Loegr yn unig; neu gallent ei ddosbarthu fel prosiect Network Rail, a fyddai y tu hwnt i'r cyllid canlyniadol Barnett ac ni fyddem yn cael ceiniog. Nid ydym wedi gallu sefydlu pa un o’r rhain sy’n mynd i ddigwydd. Ond mae'r ffaith ei fod yn niwlog ac yn aneglur ynddi ei hun yn rhan o'r broblem. Cyfarfûm â’r rheoleiddiwr y bore yma, Swyddfa'r Rheilffyrdd a'r Ffyrdd, ac mae’n amlwg ym mhob rhan o’r setliad rheilffyrdd fod y penderfyniadau’n cael eu gwneud drwy ganolbwyntio ar Loegr, a ninnau wedyn yn cael y briwsion o’r penderfyniad hwnnw. Nid yw ein hanghenion na’n dyheadau na’n targedau i newid dulliau teithio'n cael eu hystyried pan wneir penderfyniadau ar wariant rheilffyrdd ledled y DU. Felly, dyma enghraifft arall eto o system ddiffygiol y mae angen ei diwygio. Ac os yw'r Trysorlys yn ddigon ffôl i wneud yr un peth gyda phrosiect Northern Powerhouse Rail ag y maent wedi'i wneud gyda phrosiect HS2, byddant yn parhau i wanhau'r achos dros Deyrnas Unedig sy'n rhannu, oherwydd yn amlwg, nid ydynt yn rhannu, ac mae cyfle ganddynt i unioni'r sefyllfa nawr.

Ar yr ochr hon i'r meinciau, ein dealltwriaeth ni yw nad oes penderfyniad wedi'i wneud eto ynghylch categoreiddio Northern Powerhouse Rail yn brosiect Cymru a Lloegr. Mae cwestiwn amserol heddiw'n cyfeirio at y rheilffyrdd, ond mae'r stori fwyaf ynglŷn â rheilffyrdd yn y newyddion heddiw yn ymwneud â chyhoeddiad Trafnidiaeth Cymru y bydd yn rhaid i gymudwyr sy’n teithio rhwng Pontypridd a Threherbert yn Rhondda Cynon Taf ddefnyddio gwasanaeth bws yn lle trenau o ddiwedd mis Ebrill tan ddechrau 2024. Bydd hyn yn achosi problemau enfawr i bobl sy'n ceisio byw eu bywydau bob dydd a chyrraedd y gwaith. Mae hyn oll yn digwydd tra bo Llywodraeth Cymru yn ceisio dod â cheir oddi ar y ffordd gyda'r adolygiad ffyrdd ac yn torri cymorth i fysiau. [Torri ar draws.] Mae ganddo bwynt. Wrth gwrs ein bod yn cefnogi gwelliannau i'r seilwaith rheilffyrdd, ond hoffwn ofyn i chi heddiw, Weinidog, pam y gwnaed y cyhoeddiad hwn ar fyr rybudd—[Torri ar draws.]

A all y rheini ar y meinciau cefn roi cyfle i'r siaradwr? Ni allaf ei chlywed. Rwy'n siŵr y bydd y siaradwr yn sicrhau y bydd yn canolbwyntio ar Northern Powerhouse Rail.

Diolch. Hoffwn ofyn i chi heddiw, Weinidog, pam y gwnaed y cyhoeddiad hwn ar fyr rybudd, a pha asesiad rydych chi a Trafnidiaeth Cymru wedi’i wneud o’r tarfu a’r anghyfleustra y bydd hyn yn ei achosi? Rydych yn sôn am y berthynas rhwng San Steffan, ond hoffwn wybod beth yn union rydych chi'n ei wneud i adeiladu’r berthynas â San Steffan os ydych am weld newid. Ni allwch feio San Steffan am bopeth, Weinidog. Rydych yn mynd i orfod gwneud rhywbeth eich hun i geisio sicrhau bod anghenion pobl Cymru yn cael eu cyfleu i'n swyddogion cyfatebol yn San Steffan hefyd.

Ddirprwy Lywydd, mae hwnnw'n ymateb gwael. Cyfarfûm â’r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth yn ystod yr wythnosau diwethaf, a dweud y gwir, ac rwyf wedi ymrwymo i berthynas adeiladol ag ef, fel y mae ein swyddogion. Nid oes a wnelo hyn ag adeiladu perthynas adeiladol â San Steffan. Mae a wnelo â’r DU yn cydnabod anghenion Cymru ac anghenion seilwaith Cymru. Roeddwn yn credu bod ei phlaid wedi newid ei meddwl a’u bod yn ein cefnogi mewn achos trawsbleidiol i sicrhau cyllid i Gymru yn sgil HS2. Yn anffodus, mae Natasha Asghar fel pe bai’n methu peidio ceisio sgorio pwyntiau pitw yn hytrach na chanolbwyntio ar y darlun mawr.

Ar y pwynt y gwrthodwyd ei chwestiwn amserol yn ei gylch ond y mae hi wedi ceisio'i ofyn beth bynnag, ar y penderfyniad i gau’r rheilffordd ar gyfer uwchraddio’r metro, mae hon yn enghraifft o fuddsoddiad gan Lywodraeth Lafur Cymru o seilwaith modern o'n cyllid ni ein hunain i greu system fetro fodern ar gyfer Caerdydd a’r Cymoedd. Mae’n mynd i olygu newid seilwaith trawsnewidiol ar ben uchaf y Cymoedd, a fydd, er mawr anghyfleustra i’r cwsmeriaid, yn golygu cau dros dro, er mwyn darparu gwasanaeth llawer gwell. Os oes ganddi gyngor peirianyddol ar sut y gallwn drawsnewid rheilffordd yn llwyr gan ei chadw ar agor ar yr un pryd, rwy’n glustiau i gyd.

Thank you, Jack, for asking this question.

Roeddem yn gwybod nad oedd gan Lywodraeth y DU gwmpawd moesol, ond ymddengys bod yr ychydig ddyddiau diwethaf yn awgrymu nad ydynt hyd yn oed yn berchen ar gwmpawd. Nid ydynt yn talu sylw i ffiniau moesegol; mae'r un peth yn wir, ymddengys, am wirioneddau daearyddol hefyd. Ni ellir categoreiddio Northern Powerhouse Rail fel prosiect i Gymru a Lloegr. Byddai'n ychwanegu sarhad ar anaf ariannol ffiasgo HS2. Byddai’n costio £1 biliwn amcangyfrifedig i Gymru, fel y clywsom, yn ychwanegol at y siec o £5 biliwn sy’n ddyledus i ni yn sgil HS2. Ni fydd Cymru’n elwa o’r prosiectau hyn; celwydd yw awgrymu fel arall. A gaf fi ofyn i chi, Weinidog—ac rwy'n derbyn yr hyn rydych eisoes wedi'i ddweud yma—pa sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael hyd yma gyda Llywodraeth y DU ynghylch y posibilrwydd o gategoreiddio'r prosiect hwn yn brosiect Cymru a Lloegr? Ac os nad ydynt yn barod i ymateb, a fyddech cystal â'u hatgoffa, os gwelwch yn dda, lle mae ffiniau Cymru yn dechrau ac yn gorffen?

Diolch. Fel y soniais, rydym wedi bod mewn cysylltiad â’r Trysorlys, sy’n dweud wrthym fod hyn yn rhan o’r cynllun rheilffyrdd integredig a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd 2021. Mae’n parhau i fod yn aneglur a fydd hwnnw’n cael ei weinyddu drwy Network Rail neu brosiect Northern Powerhouse Rail. Fel y soniais, mae'r canlyniadau i ni yn dibynnu ar y diffiniad mympwyol hwnnw, nad ydynt yn teimlo bod angen ei egluro nac ymhelaethu arno. Credaf fod hynny’n rhan o’r broblem sydd gennym; nid oes gennym system ddatganoli cyllidol ac eglurder a thryloywder ynglŷn â sut y gwneir penderfyniadau sy’n effeithio ar y DU. Fel y mae’r Prif Weinidog wedi'i nodi dro ar ôl tro, dylai Trysorlys y DU fod ar gyfer y DU, ond mewn gwirionedd, mae’n cael ei drin gan y Llywodraeth yn Llundain fel Trysorlys i Loegr, ac mae’n rhaid inni fodloni ar hynny. Mae'n amlwg nad yw'n sefyllfa gynaliadwy nac yn un y gellir ei hamddiffyn. Rwy'n drist iawn nad yw'r Ceidwadwyr yng Nghymru yn gweld hynny, a'u bod yn hytrach, yn ceisio amddiffyn yr anamddiffynadwy unwaith eto.

Finally, Alun Davies.

Rwy’n ddiolchgar, Ddirprwy Lywydd. Eironi aruthrol safbwynt y Ceidwadwyr ar hyn, wrth gwrs, yw mai’r rheswm pam fod rheilffordd y Rhondda yn cael ei chau yw am ei bod yn ddarn o seilwaith o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg y mae angen ei newid yn yr unfed ganrif ar hugain. Ers canrif, nid yw’r rheilffordd honno wedi cael y buddsoddiad sydd ei angen arni. Os rhywbeth, mae’n gondemniad o bolisi Llywodraeth y DU mewn perthynas â Chymru. Mae'r ffaith bod y rheilffordd wedi'i chau yn ymateb i'r ffordd y caiff y materion hyn eu trin ar hyn o bryd. Mae’r Gweinidog yn llygad ei le yn ei ddadansoddiad a’i ddull o weithredu. [Torri ar draws.] Rwy'n croesawu tröedigaeth yr Aelod dros Orllewin Clwyd i’r materion hyn hefyd. Fe'i croesawn yn fawr. Rwy'n gobeithio y bydd yn fwy perswadiol gydag aelodau ei blaid yn Llundain nag y bu gyda’i gyd-Aelodau ar y meinciau cefn. Edrychwn ymlaen at weld hynny.

Ond a gaf fi ofyn i chi, Weinidog, wrth fwrw ymlaen â hyn—? Oherwydd gallwn ailadrodd y dadleuon. Mae pob un ohonom yn deall y dadleuon. Mae Llywodraeth anonest y DU yn rhoi ei dwylo ym mhocedi pobl Cymru er mwyn ariannu prosiectau hoff eu Gweinidogion eu hunain a’u gerddi cefn eu hunain. Nid dyma'r ffordd i lywodraethu'r wlad. A wnaiff y Gweinidog geisio mynd â’r mater drwy’r weithdrefn anghydfodau yn y trefniadau rhynglywodraethol i sicrhau bod hyn yn digwydd yn gyhoeddus fel y gall Gweinidogion y DU gyfiawnhau pam fod Cymru bellach yn rhan o Swydd Efrog, a chyfiawnhau pam nad yw Cymru'n cael y buddsoddiad sydd ei angen arni? A gallwn weld a yw'r weithdrefn anghydfodau hon yn gweithio er budd Cymru, neu a yw wedi'i gogwyddo er budd prosiectau hoff yn Lloegr.

Credaf fod cyfle i Lywodraeth y DU bwyso a mesur y dadleuon yma. Yn sicr, mae rôl i'r ASau Ceidwadol a etholwyd yng Nghymru gyflwyno'r achos yn y Trysorlys er mwyn sicrhau nad yw'r byddardod yn parhau. Oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, nid ymddengys bod y penderfyniad wedi'i wneud yn derfynol. Os ydyw, yna'n sicr, nid ydynt yn dweud wrthym. Ond gadewch inni gymryd eu gair nad oes penderfyniad terfynol wedi'i wneud eto. Dyma gyfle i unioni'r sefyllfa, i beidio ag ailadrodd camgymeriadau HS2, ac i sicrhau ein bod yn cael cyllid canlyniadol Barnett ar gyfer y buddsoddiad rhwng dinasoedd a threfi yng ngogledd Lloegr. Ni all unrhyw un ddadlau o ddifrif fod hyn o unrhyw fudd i Gymru. Mae’r penderfyniad i atal HS2 hyd at Crewe yn dirymu safbwynt Ysgrifennydd Gwladol Cymru, sy’n dadlau bod HS2 o fudd i Gymru oherwydd y cysylltedd rhwng gogledd Cymru a Crewe. Nid yw hwnnw bellach yn safbwynt y gellir ei ddadlau'n gredadwy, ac nid oes dadl gredadwy i amddiffyn yr adroddiadau eu bod yn mynd i wneud yr un camgymeriad ddwywaith. Dyma gyfle i ASau Ceidwadol Cymru ddangos eu bod yn poeni am fuddiannau Cymru, i sicrhau nad yw’r Trysorlys yn ailadrodd eu camgymeriad.

Rwyf wedi derbyn cais munud olaf i ofyn cwestiwn atodol ar y cwestiwn amserol. Darren Millar.

Mae gennych gefnogaeth lwyr ar y meinciau hyn i gyllid canlyniadol ddod i Gymru yn sgil prosiect HS2 a phrosiect Northern Powerhouse. Dyna ein safbwynt ni, ac mae hynny’n glir iawn. A gaf fi ofyn beth a wnewch chi i sicrhau cyfran deg o fuddsoddiad ledled Cymru, ac nid yn y de yn unig, o'ch cyllideb drafnidiaeth? Cawsom drafodaeth yn gynharach yn y Siambr am y ffaith bod £800 miliwn yn cael ei wario yn y de ar fetro de Cymru o gymharu â £50 miliwn yn y gogledd. Gwyddom eich bod yn gwario ffortiwn ar ffordd Blaenau’r Cymoedd, yn gwbl briodol, gan fod angen gwneud, ac eto, rydych yn gohirio ac yn dileu prosiectau yn y gogledd. Pryd y cawn ni y cyllid canlyniadol y mae cymaint o'i angen arnom yn y gogledd?

Rwy'n derbyn bod Darren Millar wedi ymrwymo i’w naratif ymrannol o geisio gosod gwahanol rannau o Gymru yn erbyn ei gilydd. Mae arnaf ofn nad yw'r ffeithiau'n cefnogi ei safbwynt. Rydym yn gwario buddsoddiad sy'n cyfateb yn fras i gyfrannau poblogaeth ledled Cymru. Fe wnaethom ddadansoddiad o hyn rai blynyddoedd yn ôl, a chanfod bod y gogledd yn cael cyfran deg.

O ran yr adolygiad ffyrdd, gŵyr hefyd fod cynlluniau wedi eu haddasu neu eu gohirio ledled Cymru, ac mae’n anghofio sôn am y ffaith bod prosiect yr M4 yn y de wedi’i ganslo cyn i’r adolygiad ffyrdd ddechrau. Gwn na fydd hynny'n ei atal rhag canu ei gân, gan ei fod yn credu ei bod yn swnio'n dda i'w etholwyr, ond mae arnaf ofn nad yw'n seiliedig ar realiti. Mae ganddo gyfle i ymgysylltu, fel y credaf ei fod wedi dechrau gwneud, â chomisiwn Burns ar gyfer y gogledd, a fydd yn nodi rhaglen waith a rhaglen fuddsoddi y bydd angen iddi ddod gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ar y cyd i sicrhau bod gan ogledd Cymru system drafnidiaeth gyhoeddus fodern sydd cystal â’r gorau yn y wlad. Rhaid i hynny ddod gan y ddwy Lywodraeth, ac rwy'n gobeithio y bydd yn cefnogi hynny hefyd.

Thank you, Deputy Minister.

Item 4 is the 90-second statements, and the first statement this afternoon is from Luke Fletcher.

'Un Fodrwy i'w rheoli nhw i gyd / Un Fodrwy i ddod o hyd iddyn nhw / Un Fodrwy i ddod â nhw ynghyd ac yn y tywyllwch yn eu rhwymo / Yn Nhir Mordor lle mae'r Cysgodion yn gorwedd.'

Ddirprwy Lywydd, er nad wyf wedi darllen yr adnod lawn, bydd adnod y Fodrwy yn cael ei darllen gan lawer o bobl, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y byd ddydd Sadwrn wrth i bobl ddathlu Diwrnod Darllen Tolkien. Pam 25 Mawrth? Dyma'r dyddiad a ddewiswyd ar gyfer dinistrio'r fodrwy, gan gwblhau taith Frodo. Mae Diwrnod Darllen Tolkien wedi’i drefnu gan Gymdeithas Tolkien ers 2003 fel ffordd o ddathlu a hyrwyddo bywyd a gwaith J.R.R. Tolkien drwy ddarllen hoff ddarnau.

Roedd gan Tolkien ddealltwriaeth ddofn a chariad at y Gymraeg, a chwaraeodd yr iaith ran allweddol yn dylanwadu ar enwau pobl a lleoedd yn y canol-fyd. Un o'r enghreifftiau mwyaf adnabyddus o ddylanwad yr iaith, gellir dadlau, oedd ar un o ieithoedd yr Ellyllon, Sindarin, yn arbennig ei system rifo ramadegol a'i threigladau.

Dywedodd Tolkien,

'Cyfansoddwyd enwau pobl a lleoedd yn y stori hon yn bennaf ar batrymau a fodelwyd yn fwriadol ar rai'r Gymraeg…. Efallai fod yr elfen hon yn y chwedl wedi rhoi mwy o bleser i fwy o ddarllenwyr nag unrhyw beth arall ynddi.'

Felly, boed ein bod yn teithio o Bag End i Erebor neu o Hobbiton i Mordor a'r Cracks of Doom—

—this Saturday, we should remember our language's influence on some of the world's most famous stories.

Rwyf am gloi drwy rannu fy hoff ddarn. Daw ar ôl i Gandalf a Frodo ddod o hyd i'r fodrwy.

'"Well gen i na fyddai'n rhaid iddo ddigwydd yn fy amser i," meddai Frodo. "A finnau," meddai Gandalf, "a phawb sy'n byw i weld y fath adegau. Ond nid yw iddyn nhw ei benderfynu. Y cyfan sydd gennym ni i'w benderfynu yw beth i wneud gyda'r amser a roddwyd i ni."'

And second this afternoon, Altaf Hussain.

Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Ddoe oedd Diwrnod Syndrom Down y Byd, diwrnod a ddewiswyd i dynnu sylw at yr heriau y mae pobl sy'n byw gyda syndrom Down yn dal i'w hwynebu. Dewiswyd yr unfed ar hugain o Fawrth yn benodol i ddangos pa mor unigryw yw trisomedd yr unfed cromosom ar hugain, sy'n achosi syndrom Down.

Mae Diwrnod Syndrom Down y Byd yn codi ymwybyddiaeth fyd-eang, ac wedi'i gydnabod yn swyddogol gan y Cenhedloedd Unedig am yr 11 mlynedd diwethaf i dynnu sylw at y ffaith bod pobl â syndrom Down, ledled y byd, yn cael eu trin yn wael; gwrthodir addysg o safon iddynt; gwrthodir gofal iechyd da iddynt; nid ydynt yn cael cyfle i weithio ac i ennill eu harian eu hunain; nid ydynt yn cael gwneud penderfyniadau am eu bywydau eu hunain; nid yw eu lleisiau'n cael eu clywed.

Rydym yn gwneud cynnydd yma yn y DU, ond nid yw lleisiau’r oddeutu 42,000 o bobl sy’n byw gyda syndrom Down yng Nghymru a Lloegr yn cael eu clywed yn ddigon uchel. Thema ymwybyddiaeth eleni yw 'gyda ni, nid ar ein cyfer'. Mae Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau yn galw am gyfranogiad llawn ac effeithiol i bobl ag anableddau, ond mae llawer o sefydliadau yn eithrio pobl â syndrom Down rhag cymryd rhan yn eu gwaith. Maent yn gwneud penderfyniadau ar eu cyfer, nid gyda hwy. Yma yng Nghymru, rwy'n gobeithio y gallwn wneud yn well. Diolch yn fawr.

Thank you.

Item 5 is next, a Member debate under Standing Order 11.21: prepayment meters and energy advice services. I call on Jack Sargeant to move the motion.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.

Mae’r cynnig hwn yn benllanw misoedd o ymgyrchu. Ers yr hydref y llynedd, rwyf wedi bod yn galw am waharddiad ar osod mesuryddion rhagdalu gorfodol. Roedd hyn am fod cwsmeriaid ar fesuryddion rhagdalu yn cael eu gorfodi i dalu mwy am eu trydan, ond hefyd oherwydd y dystiolaeth gynyddol drwy gydol y flwyddyn fod pobl yn cael eu gorfodi i newid i fesuryddion rhagdalu ar raddfa ddigynsail.

Yn hwyr y llynedd, ysgrifennodd y newyddiadurwr a'r ymgyrchydd, Dean Kirby, o bapur newydd The i stori yn disgrifio eistedd mewn llys lle cyhoeddwyd bron i 400 o warantau i osod mesuryddion rhagdalu gorfodol mewn llai na thri munud—400 o warantau mewn llai na thri munud. Ddirprwy Lywydd, yn sydyn, roedd popeth yn gwneud synnwyr: cafodd mesuryddion 600,000 o bobl eu newid y llynedd yn unig, gyda dim ond 72 o'r gwarantau hyn yn cael eu gwrthod, a'r cynnydd o fis i fis yn nifer y bobl a oedd cael eu gorfodi i newid. Datgelodd stori Dean y rheswm y tu ôl i'r niferoedd hyn. Nid oedd unrhyw archwiliadau o gwbl yn cael eu cynnal i weld a oedd unrhyw un o'r bobl hyn yn agored i niwed. Fel yr eglurodd Dean, ni ddarllenwyd eu henwau hyd yn oed ar y diwrnod hwnnw yn y llys.

Ddirprwy Lywydd, gadewch inni fod yn glir ynghylch yr hyn sydd i fod i ddigwydd: dylai cyflenwyr ynni roi cyfle i unrhyw un sy'n ystyried eu hunain yn agored i niwed wrthod mesurydd rhagdalu. Yn lle hynny, roedd Ofgem yn caniatáu i'r cyflenwyr ynni eu hunain ddiffinio’r hyn yw unigolyn agored i niwed, a manteisiwyd ar hyn gyda chanlyniadau trychinebus. Roedd Llywodraeth y DU ac Ofgem yn cysgu wrth y llyw, ac er bod yr ystadegau rwyf wedi’u nodi eisoes wedi'u gwneud yn gyhoeddus, ni wnaethant unrhyw beth. Nid nes i The Times ddatgelu asiantau a oedd yn gweithio ar ran Nwy Prydain yn torri'r rheolau ar gamera y gwnaeth y rheolydd, Ofgem, gyfaddef unrhyw gamweddau. Dylai unrhyw reoleiddiwr a welodd y cynnydd aruthrol hwn yn nifer y gwarantau a gyhoeddwyd y llynedd, gan gynnwys dros 20,000 ohonynt mewn un llys yn Abertawe, fod wedi gweithredu. Ac mae hyd yn oed y moratoriwm presennol ar osod mesuryddion rhagdalu yn digwydd yn wirfoddol, yn syml oherwydd y fideos Nwy Prydain hynny.

Nawr, Ddirprwy Lywydd, nodaf alwad genedlaethol ddiweddar Ofgem am dystiolaeth ar fesuryddion rhagdalu, ond mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn rhannu pryder gwirioneddol ynglŷn ag a fydd y rheini sydd eisoes wedi cael cymaint o gam gan y rheoleiddiwr yn ymgysylltu â'r broses honno. Ym mis Chwefror, lansiais fy arolwg fy hun i gasglu tystiolaeth, ac roedd hyn oherwydd, ar y pryd, dywedodd Ofgem wrthyf yn y cyfarfod a gefais gyda hwy nad oedd unrhyw dystiolaeth i'w chael o gamweddau y tu allan i Nwy Prydain, er bod yr ystadegau’n profi fel arall. Ac roedd yr ymatebion a gefais, Ddirprwy Lywydd, yn fy adroddiad, 'A National Scandal: The true cost of pre-pay meters' yn anodd iawn i'w darllen. Maent yn darlunio'n glir pa mor anodd yw bywyd ar fesurydd rhagdalu i gynifer o deuluoedd. Dywedodd un ymateb, a dyfynnaf,

'Mae fy ngŵr yn gyn-filwr yn y fyddin gyda fferau wedi'u hadlunio, anhwylder straen wedi trawma a llawer mwy o broblemau iechyd'.

Aethant ymlaen i ychwanegu,

'Ar un achlysur, roeddwn yn teimlo cymaint o gywilydd yn gorfod ffonio i ofyn a allent roi credyd ar fy mesuryddion, y gwnaethant ei gymryd yn ôl cyn gynted ag yr oedd gennyf arian i'w roi ar y mesuryddion, gan fy rhoi yn ôl yn y man cychwyn yn y bôn. Ni wneuthum eu ffonio wedyn, ac yn lle hynny, bu'n rhaid imi wneud heb'.

Ddirprwy Lywydd, ym Mhrydain yn yr unfed ganrif ar hugain, sut rydym yn gwneud y fath gam â'r rheini sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog i'r fath raddau nes eu bod yn cael eu gadael yn y tywyllwch ac yn yr oerfel yn eu cartrefi eu hunain? Mae'r gŵr hwn yn arwr rhyfel. Peryglodd ei fywyd dros bob un ohonom, ac eto, yn ei awr gyfyng, mae'r system wedi gwneud cam mawr ag ef.

Cafodd mesurydd pâr arall, ill dau'n derbyn taliadau annibyniaeth personol, a chanddynt dri o blant ifanc, ei newid gan eu cwmni ynni ym mis Ionawr. Roeddent yn dweud hyn,

'Roeddem yn teimlo ein bod wedi cael ein bwlio i gael mesurydd rhagdalu gan eu bod wedi rhoi llawer o ddyled i ni allan o unman na allem fforddio'i thalu. Ar hyn o bryd, rydym yn talu £10 y dydd am drydan yn unig, ac rydym yn ei chael hi'n anodd yn ariannol'.

Mae eu sefyllfa, Ddirprwy Lywydd, mor anodd bellach fel eu bod wedi cael eu gorfodi i fenthyg arian gan deulu i ychwanegu at eu mesurydd. Yn drist iawn, mynegodd nifer o ymatebwyr eraill eu bod hwythau hefyd wedi gorfod benthyca arian er mwyn cadw'r golau ymlaen. Mae’r effaith y mae mesuryddion rhagdalu yn ei chael ar iechyd y rheini sy’n cael eu gorfodi i fyw gyda hwy mor syfrdanol o glir yn yr adroddiad hwn. Gosodwyd mesurydd rhagdalu gorfodol yng nghartref un unigolyn sydd ag arthritis difrifol ddiwedd y llynedd. Esboniodd unigolyn arall sut maent yn rhedeg allan o gredyd yn rheolaidd ar eu mesurydd nwy, a bod y cyfnodau estynedig o oerfel wedi gwaethygu eu hasthma yn sylweddol.

Fel rwyf wedi'i ddweud yn y Siambr hon ar sawl achlysur, Ddirprwy Lywydd, mae hwn yn fater o fywyd a marwolaeth. Dywedodd un ymatebydd i’r arolwg, er eu bod yn ddibynnol ar ddyfais feddygol sy’n rhaid ei chysylltu ynglŷn â’r prif gyflenwad, eu bod wedi’u rhoi ar fesurydd rhagdalu. Bob dydd, maent yn gorfod gwneud y dewis i gyfyngu ar eu defnydd o ynni fel y gallant fod yn sicr y gallant ddefnyddio eu dyfais feddygol. A allwch chi ddychmygu'r straen a'r pryder y mae'n rhaid bod hyn yn ei achosi i'r teulu hwn? Mae’n wirioneddol dorcalonnus fod teuluoedd ledled y Deyrnas Unedig yn gorfod byw fel hyn.

Ddirprwy Lywydd, yn anffodus, nid yw'n syndod fod llawer o'r rheini a ymatebodd i fy arolwg wedi mynegi sut mae eu hiechyd meddwl wedi dioddef o ganlyniad uniongyrchol i'w mesurydd rhagdalu. Mae'r gorbryder hwn wedi'i waethygu gan y ffordd y cawsant eu trin gan eu cyflenwyr ynni. Bydd y Gweinidog yn cofio imi dynnu sylw yn ddiweddar at achos mam a fu'n aros ar y ffôn am dros awr, yn eistedd yn y tywyllwch, yn eistedd yn yr oerfel, ar ôl i’w mesurydd rhagdalu roi’r gorau i weithio. Pan gafodd ei chysylltu o’r diwedd ac esbonio bod angen cymorth arnynt, a bod eu mab chwech oed yn amlwg yn ofidus iawn, yn bryderus iawn, yn crio gartref yn y tywyllwch, yn yr oerfel, yr unig beth a wnaeth yr unigolyn ar ben arall y ffôn oedd chwerthin, a rhoi'r ffôn i lawr. Mae'r peth yn gwbl warthus, Ddirprwy Lywydd.

Mae pob un o'r bobl hyn sydd wedi ymateb i fy arolwg, pob un o'r bobl hyn rydym wedi'u disgrifio yn yr ystadegau hyn, wedi cael cam gan eu cyflenwr ynni. Maent wedi cael cam gan Ofgem, ac maent wedi cael cam gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Hoffwn ddweud yn gwbl glir, Ddirprwy Lywydd, nad oes gennyf unrhyw ffydd yn Ofgem o gwbl, ond mae rôl glir i Lywodraeth y DU ddeddfu. Bydd fy nghyd-Aelodau’n cofio, ar ddiwedd y 1990au, y cydnabuwyd na ddylid caniatáu i gwmnïau preifat dorri cyflenwad dŵr pobl. Mae ynni, hefyd, Ddirprwy Lywydd, yn fater o fywyd neu farwolaeth. Dylem wneud yr un peth a deddfu i atal cwmnïau rhag torri cyflenwadau ynni pobl, ac mae hyn yn cynnwys torri cyflenwadau ynni pobl am fod eu mesurydd rhagdalu wedi rhedeg allan o gredyd.

Ddirprwy Lywydd, yn y cyfamser yma yng Nghymru, mae angen inni edrych ar gyflwyno'r cynllun peilot cyngor ynni domestig yn y cartref ar raddfa fwy i sicrhau bod pobl yn cael eu grymuso â mynediad at y cyngor gorau posibl. Ac mae angen inni edrych ar ba bwerau sydd gennym i atal landlordiaid rhag gallu gorfodi tenantiaid i ddefnyddio mesuryddion rhagdalu hefyd. Ddirprwy Lywydd, i gloi, hoffwn ddweud hyn: mae pobl wedi cael cam mawr gan y rhai sydd i fod i’w hamddiffyn yn y farchnad ynni. Rwy'n gobeithio y gwelwn ddiwedd ar y sgandal genedlaethol hon, ac rwy'n gobeithio y daw i ben cyn bo hir. Diolch.

Yn ôl yr amcangyfrifon diweddaraf sydd ar gael gan y rheolydd ynni, Ofgem, roedd oddeutu 4.1 miliwn o gwsmeriaid trydan a 3.3 miliwn o gwsmeriaid nwy ar fesurydd rhagdalu ym Mhrydain yn 2020, gyda nifer gyfrannol fwy o aelwydydd yng Nghymru yn defnyddio mesuryddion rhagdalu nag yn Lloegr. Cymru sydd â’r gyfran uchaf o fesuryddion rhagdalu nwy o gymharu â gwledydd eraill Prydain, ac maent yn aml yn cael eu defnyddio gan rai o’r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, fel y clywsom, pobl sydd ar incwm isel ac sydd eisoes mewn dyled i’w cyflenwyr. Ynys Môn sydd â'r lefel uchaf o fesuryddion rhagdalu yng Nghymru, gyda bron i 29 y cant, ac yna Gwynedd, gyda bron i 22 y cant.

Er gwaethaf ymdrech unedig gan Ofgem yn 2020, gan gynnwys cyflwyno amodau trwydded newydd i gyflenwyr ar gyfer nodi cwsmeriaid agored i niwed, cynnig credyd brys a chredyd oriau cyfeillgar, ac ystyried gallu cwsmeriaid i dalu wrth sefydlu cynlluniau ad-dalu dyledion, gwaethygodd yr argyfwng prisiau ynni byd-eang ddifrifoldeb y sefyllfa, gyda nifer y mesuryddion rhagdalu sydd ar waith ledled y DU yn cynyddu. Ym mis Ionawr, cyn i ymchwiliad The Times ddatgelu bod Nwy Prydain yn anfon casglwyr dyledion fel mater o drefn i dorri i mewn i gartrefi cwsmeriaid a gosod mesuryddion rhagdalu gorfodol, hyd yn oed pan oeddent yn gwybod eu bod yn eithriadol o agored i niwed, ysgrifennodd Ysgrifennydd busnes y DU ar y pryd at y cyflenwyr ynni, gan nodi y dylent roi'r gorau i orfodi cwsmeriaid sy'n agored i niwed i ddefnyddio mesuryddion rhagdalu, ac y dylent wneud mwy o ymdrech i helpu'r rheini sy'n ei chael hi'n anodd talu eu biliau. Galwodd am gyhoeddi ymchwiliad diweddar y cyflenwyr ynni i gwsmeriaid agored i niwed ar unwaith, a rhyddhau data ar geisiadau roedd cyflenwyr wedi eu gwneud i osod mesuryddion gorfodol.

Ym mis Chwefror, gofynnodd Ofgem i gwmnïau ynni roi'r gorau i osod mesuryddion rhagdalu gorfodol, a gorchmynnodd yr Arglwydd Ustus Edis i lysoedd ynadon yng Nghymru a Lloegr roi'r gorau ar unwaith i awdurdodi gwarantau i gwmnïau ynni osod mesuryddion rhagdalu gorfodol. Ar yr un diwrnod, cyfarfu Gweinidog ynni’r DU ar y pryd â phennaeth Ofgem a dweud wrtho fod Llywodraeth y DU yn disgwyl camau gweithredu cryf ar unwaith pan na fydd cyflenwyr yn cyflawni eu rhwymedigaethau. Mae gwaharddiad dros dro Ofgem ar osod mesuryddion rhagdalu gorfodol yn cynnwys atal gosod mesuryddion drwy warant, atal newid mesuryddion clyfar i fesuryddion rhagdalu o bell heb gytundeb penodol y cwsmer, a rhoi’r gorau i geisiadau newydd i’r llys am warantau gosod oni bai bod amheuaeth o ddwyn.

Yn ystod cyllideb Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Canghellor, o 1 Gorffennaf, y bydd taliadau ynni rhagdalu'n cael eu cysoni ar gyfer cwsmeriaid sy’n talu drwy ddebyd uniongyrchol ar sail barhaol. Mae Climate Cymru wedi mynegi pryder nad yw hyn yn effeithio ar y taliadau sefydlog, sef yr hyn sy'n gyfrifol am y rhan fwyaf o gost uwch mesuryddion rhagdalu. Yn y cyd-destun hwn, mae Llywodraeth y DU wedi gofyn i Ofgem adrodd yn ôl ar opsiynau ar gyfer atal y taliadau sefydlog uwch y mae defnyddwyr mesuryddion rhagdalu yn eu talu. Ym Mhwyllgor Dethol Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol Senedd y DU ar 14 Mawrth, cadarnhaodd Ofgem fod pob cyflenwr bellach yn ymestyn yr ataliad ar osod mesuryddion rhagdalu gorfodol y tu hwnt i 1 Ebrill, ac na fydd yn cael ei godi hyd nes bod Ofgem yn fodlon fod cyflenwyr yn gweithredu'n unol â chod ymarfer newydd.

Mae National Energy Action, NEA, o’r farn fod angen sicrhau ar unwaith hefyd fod y camau gorfodi'n gryf, gan gynnwys gwrthdroi gosodiadau na ddylid bod wedi'u gwneud a digolledu’r aelwydydd yr effeithir arnynt, er mwyn cryfhau amddiffyniadau ac amodau trwyddedau, a chael adolygiad sylfaenol o fesuryddion rhagdalu, lleihau nifer y mesuryddion rhagdalu traddodiadol a ddefnyddir a mynd i'r afael â dyledion. Cred NEA y dylid hyrwyddo a darparu mesurau effeithlonrwydd ynni ochr yn ochr â chyngor a chymorth uniongyrchol annibynnol i aelwydydd agored i niwed sydd mewn tlodi tanwydd neu sydd mewn perygl o fod mewn tlodi tanwydd ar wella effeithlonrwydd ynni'r cartref, gwneud y gorau o incwm a rheoli neu leihau costau ynni a chael mynediad at y cymorth ehangach sydd ar gael yn y farchnad ynni.

Mae blwyddyn wedi bod ers i Lywodraeth Cymru ymgynghori ar iteriad nesaf ei rhaglen Cartrefi Clyd, ac mae angen inni gyflymu’r gwaith o wella effeithlonrwydd ynni cartrefi sydd mewn tlodi tanwydd ar fyrder. Hoffai NEA a Chynghrair Tlodi Tanwydd Cymru weld Llywodraeth Cymru yn nodi amserlen ar gyfer sicrhau bod y cynllun nesaf sy’n cael ei arwain gan y galw yn weithredol cyn y gaeaf, gan ganolbwyntio ar y rhai gwaethaf yn gyntaf—y rheini ar yr incwm isaf, sy’n byw yn y cartrefi lleiaf effeithlon—a defnyddio dull priodol aml-fesur, 'ffabrig yn gyntaf'. Anfonodd etholwr e-bost ataf, yn dweud mai bwriad mesuryddion rhagdalu oedd atal pobl rhag mynd i ôl-ddyledion, ac mai’r broblem yma yw bod y cwmnïau cyfleustodau’n codi cyfradd uwch ar y bobl sy’n defnyddio mesuryddion rhagdalu, a bod angen i hynny newid. Ni ellir cyfiawnhau cosbi rhywun am dalu ymlaen llaw a chosbi rhywun am fod ar incwm isel. Byddwn yn falch o gefnogi’r cynnig hwn yn unol â hynny.

Rwy'n croesawu'r ddadl hon. Rwy'n llwyr gefnogi dadl y cynnig ei bod yn sgandal genedlaethol fod 600,000 o bobl wedi cael eu gorfodi ar fesuryddion rhagdalu oherwydd na allent fforddio eu biliau ynni, ond tra bo dosbarthu a chyflenwi nwy a thrydan a diogelu defnyddwyr yn faterion a gadwyd yn ôl, rwyf am nodi hefyd na fyddwn byth yn gallu bod yn gwbl hyderus y gallwn amddiffyn ein dinasyddion rhag y math hwn o weithredu niweidiol a chywilyddus hyd nes bod pwerau dros y materion hyn wedi'u datganoli i Gymru. Nid yw'r gwaharddiad dros dro presennol ar osod mesuryddion rhagdalu yn ddiwedd ar bethau, a hyd yma, nid yw'r cod ymarfer y siaradodd Mark Isherwood amdano i gyflenwyr yn orfodol yn gyfreithiol.

Fel mae'r cynnig yn gwneud yn glir, mae tlodi tanwydd ar lefelau difrifol yng Nghymru, a gallai ddyfnhau ymhellach byth. Mae'r rhai sydd wedi cael eu gorfodi i fynd ar fesuryddion rhagdalu fel arfer yn ei chael hi'n anodd nid yn unig gyda chostau byw, ond hefyd gyda dyledion. Yr ymchwiliad pwyllgor cyntaf yr oeddwn yn rhan ohono ar ôl cael fy ethol oedd yr un a gynhaliwyd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn hydref 2021 ar ddyled a'r pandemig. Fel yn achos argyfwng COVID, bydd dyled lethol yn sicr yn un o ganlyniadau erchyll yr argyfwng costau byw hwn, gan ddwysáu canfyddiadau pryderus yr adroddiad hwnnw, a gyhoeddwyd fel yr oedd prisiau ynni'n dechrau codi. 

Yn ogystal â sicrhau iawndal priodol gan gyflenwyr ynni i'r rhai a orfodwyd i fynd ar fesuryddion rhagdalu, mae National Energy Action yn iawn i alw ar Lywodraeth y DU hefyd i ariannu amnest dyledion, gan ddefnyddio'r cyllid a ddaeth ar gael efallai yn sgil y cwymp diweddar mewn prisiau cyfanwerthu. Mae'r cynnig hefyd yn nodi'r angen i sicrhau cyngor a chymorth i'r rhai sydd mewn perygl o wynebu tlodi tanwydd, ac mae croeso mawr i hynny, ond mae'n rhaid cael mesurau effeithlonrwydd ynni i gyd-fynd â hynny i helpu i atal tlodi tanwydd yn y lle cyntaf. Drwy gwestiwn ysgrifenedig yn y Siambr hon, a chyda fy nghyd-aelodau o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, ceisiais gael eglurder ynghylch y llinell amser ar gyfer pryd y bydd yr iteriad nesaf o raglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru yn weithredol—nid wedi'i gaffael, ond yn weithredol. Fel y dywedodd Mark Isherwood, rhaid inni gyflymu'r gwaith o wella effeithlonrwydd ynni mewn cartrefi lle mae pobl yn byw mewn tlodi tanwydd yng Nghymru. Yr hyn a gawsom hyd yma, gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yw ymrwymiad y bydd cynllun newydd, cenedlaethol sy'n cael ei arwain gan y galw, ac sy'n canolbwyntio ar gartrefi mewn tlodi tanwydd, yn cael ei gaffael erbyn diwedd y flwyddyn, ac na fyddai bwlch yn y ddarpariaeth rhwng y rhaglenni newydd a'r rhaglenni presennol. 

Felly, hoffwn ofyn eto, Weinidog: pryd fydd y cynllun sy'n cael ei arwain gan y galw, sy'n canolbwyntio ar y rhai ar yr incwm isaf, sy'n byw yn y cartrefi lleiaf effeithlon, yn weithredol? Atebwch yn glir, gan fy mod yn gobeithio y bydd pob Aelod a'r Gweinidog yn cytuno ei bod yn hanfodol fod y rhai sy'n wynebu'r caledi mwyaf yn cael eu helpu cyn gynted â phosibl i fyw mewn cartrefi cynhesach ac iachach cyn i'r gaeaf nesaf wthio pobl i ddyled fwy niweidiol byth a nosweithiau hyd yn oed yn dywyllach ac oerach. 

Mae'n ddrud iawn i fod yn dlawd; mae bron bopeth yn costio mwy. Pe bawn i wedi bod yn cael y drafodaeth hon tua 20 mlynedd yn ôl, byddwn wedi dweud bod popeth yn costio mwy, ond cyrhaeddodd y siopau disgownt Almaenig, felly nid yw popeth yn costio mwy, ond ychydig iawn o bethau sydd heb fod yn costio mwy i bobl dlawd. Mae'n gwneud synnwyr busnes da i'r cyflenwyr ynni gael mesuryddion rhagdalu. Maent yn cael incwm gwarantedig am yr ynni sy'n cael ei ddefnyddio. Nid ydynt yn datgysylltu pobl, oherwydd maent yn datgysylltu eu hunain. Mae Cyngor ar Bopeth wedi darganfod yn y DU bod dros 2 filiwn o bobl yn cael eu datgysylltu o leiaf unwaith y mis, a bod tua un o bob pum cwsmer ar fesurydd rhagdalu a ddatgysylltwyd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf wedi treulio o leiaf 24 awr heb nwy na thrydan. Dim ystyriaeth i'r rhai sydd heb ynni.

Mae'n amlwg fod datgysylltu o ganlyniad i brinder credyd yn effeithio'n rheolaidd ar fywydau'r rhai sy'n byw gyda mesuryddion rhagdalu. Ni allwn ganiatáu i system barhau os yw'n arwain at beryglu bywydau pobl fregus am eu bod yn wynebu cael eu datgysylltu'n gyson. Mae'n effeithio'n anghymesur ar yr henoed, y rhai sy'n agored i niwed a phobl â phlant ifanc. Gall oedolion hŷn golli gwres y corff yn gyflym, yn llawer cyflymach na phan oeddent yn ifanc. Gall newidiadau yn eich corff sy'n dod gyda heneiddio ei gwneud hi'n anodd ichi fod yn ymwybodol eich bod yn mynd yn oer. Gall oerfel mawr droi'n broblem beryglus—cyn i berson hŷn wybod beth sy'n digwydd hyd yn oed, mae hypothermia'n dechrau. 

I blant sy'n byw mewn cartref oer, maent mewn mwy o berygl o asthma, heintiau anadlol, datblygiad arafach a risg uwch o anabledd, problemau iechyd meddwl, yn ogystal â lefelau isel o hunan-barch a hyder, cyrhaeddiad addysgol gwael, maeth gwael ac anafiadau. Rydym yn gwneud llawer o bethau yn siarad am blant a rhoi cyfle iddynt mewn bywyd—mae dechrau bywyd mewn cartref oer yn eich rhoi dan anfantais enfawr. 

Os ydych chi ar dariff sy'n cynnwys taliadau sefydlog, bydd yn rhaid i chi eu talu bob amser, ni waeth a ydych chi'n defnyddio ynni ai peidio mewn gwirionedd. Mae bod heb arian ar gyfer y mesurydd rhagdalu yn golygu bod heb ynni. Beth mae bod heb ynni'n ei olygu mewn gwirionedd? Mae'n golygu bod heb olau. Mae'n golygu bod heb wres. Mae'n golygu bod heb deledu. Mae'n golygu bod heb ddŵr poeth i ymolchi neu olchi eich dillad, dim peiriant golchi, dim bwyd na diod poeth, dim cwcer na meicrodon, dim oergell na rhewgell, a dychwelyd i godi a mynd i'r gwely yn dibynnu ar y golau y tu allan. Mae hwn yn fyd ymhell y tu hwnt i fywyd Aelodau'r Senedd, ond dyma fywyd llawer o'n hetholwyr. 

Yna ceir creulondeb ychwanegol taliadau sefydlog. Rhaid talu taliad ar ddiwrnodau pan na allwch fforddio defnyddio unrhyw ynni, ffioedd sy'n cael eu codi os nad ydych wedi defnyddio unrhyw ynni o gwbl. O fis Ebrill 2023, bydd cwsmeriaid yn y DU yn talu tâl sefydlog cyfartalog o tua 53c y dydd am drydan, a 29c y dydd am nwy. Felly, os yw rhywun heb nwy, mae hynny'n golygu, os nad ydynt yn defnyddio unrhyw ynni am dridiau, sefyllfa nad yw'n anarferol, byddant yn gwneud taliad ar eu mesurydd rhagdalu ac yn syth mae'r arian sydd ar gael yn gostwng dros £1.50 cyn iddynt dalu tâl am eu defnydd. 

Dywedodd etholwr wrthyf ei bod yn costio dros £2.50 i wresogi dysglaid o gawl. Roedd yn rhaid imi egluro bod hynny'n cynnwys y taliadau sefydlog yn bennaf. Yn yr enghraifft hon, mae rhagdaliad o £10 yn gweld dros ei chwarter yn mynd ar daliadau sefydlog ar ddiwrnodau pan na ddefnyddir unrhyw ynni. Rwy'n credu bod hynny'n hollol anghywir, ac mae'n brifo'r bobl dlotaf yn fawr. Rwy'n gwybod fy mod yn rhygnu ymlaen am hyn, ac rwy'n siŵr fod pobl yn cael llond bol arnaf yn rhygnu ymlaen am y peth, ond mae gwir angen gwneud rhywbeth amdano. Pe baent ond wedi cynnau'r golau, byddent yn dal i fod wedi defnyddio eu £1.50. Hefyd, pan fydd wedi rhedeg allan, mae'n rhaid i chi ailosod y boeler, sydd, gyda boeler hŷn, yn gallu cymryd sawl ymgais i'w ailosod. Hoffwn ychwanegu y dylid diddymu taliadau sefydlog. Os nad oes modd eu diddymu, dylid eu hychwanegu at y tariff. Os na fydd cwmnïau ynni'n diddymu ac yn talu'r gost o'u helw hwy, dylid ei ychwanegu at y costau, fel nad yw'r rhai ohonom sydd ag ynni bob dydd, sef pawb yn yr ystafell hon, yn cael eu sybsideiddio i bob pwrpas gan bobl na allant fforddio ynni bob dydd. Mae'n rhaid inni roi'r gorau i daliadau sefydlog ar ddiwrnodau pan nad oes unrhyw ynni'n cael ei ddefnyddio ac mae'n rhaid i honno fod yn flaenoriaeth gyntaf. Mae'n brifo pobl, mae'n niweidio cynnydd plant, mae'n peryglu bywydau pobl oedrannus. 

Gyda'r cyflenwad ynni, rydym wedi symud o fonopoli gwladol i oligopoli, lle mae'r elw'n fawr a'r defnyddiwr yn talu. Er y byddwn yn hoffi gweld ynni'n cael ei gymryd yn ôl i ddwylo cyhoeddus, i'r rhai sy'n cofio'r hysbysebion, 'It is now—tell Sid', dylai fod bellach yn, 'Dywedwch wrth Sid ei fod yn mynd i gael ei orfodi ar fesurydd rhagdalu ac fe fydd yn mynd heb ynni am ddyddiau.'  

Os ydych chi'n dlawd, mae bywyd yn eich erbyn yn llwyr. Nid oes gennych unrhyw obaith o gael debyd uniongyrchol i dalu'ch biliau, mae'n rhaid ichi ddioddef tâl sefydlog uwch, a nawr fe wyddom am sgandal y mesuryddion rhagdalu. Rydym yn defnyddio'r gair 'sgandal' yma gryn dipyn, ond mae'n sgandal go iawn, yn sgandal gywilyddus, sydd ond wedi dod i'r amlwg yn ddiweddar, a dim ond nawr y gweithredwyd yn ei chylch. Os ydych chi'n gyfranddaliwr Centrica, perchennog Nwy Prydain, nid oes gennych unrhyw broblem gyda thalu eich bil nwy nac unrhyw filiau o gwbl. Gadewch inni atgoffa ein hunain ynglŷn â'r hyn a wnaeth Centrica y llynedd. Fe wnaethant £3.3 biliwn o elw, deirgwaith y £1 biliwn a wnaethant y flwyddyn flaenorol, ac fe wyddom beth a wnaethant. Fe wnaethant orfodi eu ffordd i mewn i gartrefi pobl er mwyn gosod mesuryddion rhagdalu. Rydym yn gwybod hefyd y gallai Llywodraeth y DU fod wedi gwneud mwy yn gynt, ac rwy'n falch eu bod wedi dod allan o'r diwedd, ond fel y gwyddom, mae hyn yn mynd i gymryd peth amser.

Bydd y cynlluniau rheibus hyn yn parhau, ac rwy'n falch iawn o allu cefnogi'r cynnig hwn heddiw a chlywed gan Lywodraeth Cymru beth maent yn mynd i'w wneud. Mae'n iawn fod cwmnïau ynni sydd wedi cronni biliynau dros y flwyddyn ddiwethaf, tra bod llawer o bobl wedi wynebu diflastod llwyr wrth orfod datgysylltu gwres o'u cartrefi, peidio â chael oergelloedd, peidio â chael unrhyw beth i gynhesu eu cartrefi—. Dyna'r bobl sydd angen iawndal ac ad-daliad nawr.

Mae ffigyrau'r swyddfa ystadegau gwladol yn dangos bod 41 y cant o bobl ar fesuryddion rhagdalu wedi'i chael hi'n anodd aros yn gyfforddus gynnes. Felly, mae angen inni wneud mwy am hynny hefyd, ac rwy'n dilyn yr hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod Sioned Williams wrth ofyn y cwestiwn i'r Gweinidog, os caf, ynghylch effeithlonrwydd ynni a phryd y cawn weld dechrau gweithredu rhaglen Cartrefi Clyd yng Nghymru. Rydym wedi bod yn aros ers peth amser, ac ni allwn fforddio aros mwy. Bydd y gaeaf nesaf gyda ni heb fod yn hir, a'r ddealltwriaeth yw—nid wyf yn economegydd, ond y ddealltwriaeth yw—y bydd sefyllfa ariannol pobl dlawd y flwyddyn nesaf hyd yn oed yn waeth—allwch chi ddychmygu—nag y mae eleni. Mae'n rhaid inni gyflymu datblygiad y rhaglen Cartrefi Clyd. Yn ôl fy nghyfrifiadau fy hun, os edrychwn ar insiwleiddio, byddai'n cymryd 135 o flynyddoedd i insiwleiddio holl gartrefi Cymru sy'n dlawd o ran tanwydd, ar sail perfformiad y cynllun yn 2020-21. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn glywed yn fuan iawn y bydd y rhaglen yn cyflymu, ond hefyd y byddwn yn dysgu o'r rhaglen flaenorol ynglŷn â sut y gallwn gyrraedd a thargedu'r cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd. Byddai buddsoddi cyflym yn ein cartrefi o fudd i bawb sy'n dlawd o ran tanwydd yn ogystal â sicrhau ein bod yn mynd i'r afael, yn rhannol, â'r argyfwng hinsawdd.

Rwy'n croesawu'r cyfle i gefnogi'r cynllun hwn a gyflwynwyd gan Jack Sargeant. Diolch yn fawr, Jack, rydych chi'n dadlau dros bobl sydd mewn amgylchiadau anodd, ac rwy'n falch o allu cefnogi'r cynnig hwn. Rwy'n gobeithio y cawn glywed gan y Gweinidog pa gamau y byddwn yn eu cymryd er mwyn mynd i'r afael, nid yn unig â'r mater y mae Jack wedi'i godi yn ei gynnig, ond â mater y rhaglen Cartrefi Clyd hefyd. Diolch yn fawr iawn.

Mae llawer o bwyntiau gwych wedi'u gwneud yn y ddadl hon yn barod. Mae natur wrthnysig mesuryddion rhagdalu mewn sawl ffordd yn ddangoseb berffaith o wleidyddiaeth ddideimlad San Steffan a'r farchnad ynni anonest y cawn ein llethu ganddi yn y DU. Sut y cyraeddasom y sefyllfa hon, lle eid i mewn i gartrefi pobl heb ganiatâd ar raddfa ddiwydiannol i osod mesuryddion rhagdalu yn erbyn eu dymuniadau? I ychwanegu at y sarhad, byddai'r rhai ar fesuryddion rhagdalu yn talu llawer mwy am eu nwy a'u trydan yn y pen draw na rhywun sy'n talu drwy ddebyd uniongyrchol. Mae hyn yn golygu y byddai miliwnydd yn talu llai fesul uned o nwy a thrydan nag y mae rhywun sy'n cael budd-daliadau, sy'n ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd. Sut yn y byd oedd hynny'n gyfreithlon?

Mae teuluoedd wedi bod yn oer y gaeaf hwn oherwydd y sgandal yma. Mae pobl hŷn wedi eistedd yn y tywyllwch oherwydd y sgandal yma. Mae pobl wedi marw oherwydd y sgandal yma. Mae hyn i gyd wedi bod yn digwydd tra bo'r cwmnïau ynni wedi bod yn gwneud elw digynsail, elw a wnaed ar draul pobl mewn gofid. Dyma un o'r enghreifftiau mwyaf brawychus o annhegwch o blith nifer y gallwn eu gweld yn y DU heddiw. Mae'n iawn ein bod yn trafod y mater hwn yn y Senedd heddiw, ac rwy'n canmol Jack am ddod â'r ddadl hon i'r Siambr ac am ei waith ymgyrchu diflino ar y pwnc. Mae Plaid Cymru yn ei gefnogi'n llwyr wrth iddo roi sylw i'r anghyfiawnder y caniatawyd iddo barhau yn llawer rhy hir yn y sector ynni.

Er fy mod yn cefnogi cynigion Jack, rwy'n credu bod yna ddadl ehangach i'w chael am y ffordd y caiff pobl mewn dyled eu trin. Yn gynharach eleni, cyfarfûm â'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi, sy'n darparu goruchwyliaeth annibynnol ar feilïaid, ac fe wnaethant rannu straeon arswyd am y taliadau a godir ar bobl mewn dyled. Rwyf wedi sôn am yr achos hwn o'r blaen, ond mae'n werth ei ailadrodd. Cefais enghraifft o fenyw sy'n byw mewn tŷ cymdeithasol yng Nghasnewydd ac sy'n derbyn credyd cynhwysol a thaliadau annibyniaeth personol. Bu'n destun achos gorfodi yn yr Uchel Lys ar ran credydwr cyfleustodau. Gofynnodd i'r cwmni casglu dyledion a gâi drefnu cynllun rhandaliad, ond gwrthododd y cwmni gan fynnu eu bod yn ymweld â hi i weld a oedd ganddi unrhyw asedau y gallent eu hadfeddiannu. Yn ogystal â'r tâl o £75 a ychwanegwyd at ei dyled oherwydd y cam o'r orfodaeth a gynhaliwyd dros y ffôn, golygai hyn fod £190 arall wedi ei ychwanegu at ei dyled am yr ymweliad. Pe na bai wedi bod gartref adeg yr ymweliad cyntaf, byddai ail ymweliad wedi arwain at ychwanegu ffi gorfodi cam 2 yr Uchel Lys o £495.

Mae'r ffordd y mae pobl mewn dyled yn cael eu trin gan gwmnïau beilïaid yn ymdebygu i'r ffordd y mae pobl yn cael eu trin drwy gael mesuryddion rhagdalu wedi'u gorfodi arnynt gan gwmnïau ynni. Rwy'n falch o glywed bod Llywodraeth Cymru bellach yn ymgysylltu â'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi, a byddwn yn croesawu'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny. Gobeithio y gall y cyfarfodydd hyn arwain at fwy o reoleiddio er mwyn gwahardd cwmnïau diegwyddor rhag manteisio ar bobl mewn tlodi a pheri iddynt fynd i fwy fyth o dlodi. Diolch yn fawr.

Mae'n sgandal lwyr, onid yw, fod dros hanner ein hynni bellach yn cael ei gynhyrchu gan ynni adnewyddadwy, ond eto rydym yn dal i drin pobl dlawd yn y ffordd hon? Mae'r system ynni wedi torri'n llwyr.

Roeddwn eisiau canolbwyntio ar ba mor effeithiol yw'r dull o gael taliadau i bobl. Felly, siaradais ag Ofgem, a wnaeth fy sicrhau bod cwmnïau'n ychwanegu credyd yn awtomatig, lle bo'n bosibl, os oes gan gwsmeriaid fesurydd rhagdalu clyfar—os yw'n gweithio'n iawn. Dylai ychwanegu'r £45 yr wythnos yn awtomatig at falans credyd yr aelwyd. Os yw'r mesurydd yn ddiffygiol, dywedir wrthyf fod aelwydydd yn cael cod drwy neges destun neu e-bost, fel y gallant ei ddefnyddio i ychwanegu at eu credyd ar-lein. Fel dewis olaf, caiff taleb ei hanfon at y cwsmer drwy'r post, ac fe ddof yn ôl at pam mai dewis olaf yw hynny.

Os oes gan aelwyd fesurydd rhagdalu traddodiadol, maent naill ai'n cael credyd pan fyddant yn gwneud taliad atodol yn eu man talu arferol—ac mae'n dda gweld faint yn union o wybodaeth mae cwmnïau ynni'n ei gadw am unigolion; nid yw Sarah Murphy yn yr ystafell ar hyn o bryd, ond mae hwn yn fater diogelu data pwysig—neu byddant yn cael taleb drwy'r post fel dewis olaf. A'r rheswm pam rwy'n disgrifio hyn fel dewis olaf yw bod gennym lawer iawn o dystiolaeth fod pobl sy'n ei chael hi'n anodd yn ariannol yn rhoi'r gorau i agor y post—dyna'r ffordd y maent yn ymdopi. Felly, maent yn meddwl fod pob llythyr nad yw'n dod gan eu hwyres yn mynd i fod yn fil arall am arian nad oes ganddynt. Felly, ni fyddant byth yn cael gwybod am y daleb y mae ei gwir angen arnynt i'w helpu i dalu am wres.

Nawr, nid oes gwybodaeth ar gael hyd yma am y dadansoddiad cost a budd o wahanol ddulliau o ddarparu cymorth, ond mae'n amlwg fod llawer o waith i'w wneud. Felly, er enghraifft, yng Nghanol Caerdydd, rhwng mis Hydref a mis Rhagfyr y llynedd, dylai bron i 105,000 o aelwydydd fod wedi cael eu harian, ond i 2,000 ohonynt, ni chafodd ei ddarparu. Felly, ni chafodd 2,000 y taliadau yr oedd ganddynt hawl i'w cael, a dyna'r taliad a gafodd Boris Johnson a phawb arall yn yr ystafell hon—ni chafodd 2,000 o'r bobl dlotaf mo'r arian hwnnw. Beth yw'r esboniad am hynny? Ac yn yr un modd, er bod talebau wedi'u rhoi i 6,800 o aelwydydd, ychydig dros 4,000 o aelwydydd a ddefnyddiodd y talebau hynny; ni wnaeth 1,600 o bobl mo'u cael. Ni wnaeth neb guro ar y drws a dweud, 'A gawsoch chi'r daleb, neu a ddylem roi un newydd i chi?'

Mae'r rhain yn faterion pwysig iawn, a diolch byth, ar ben hynny, mae gennym ystadegau talebau tanwydd Llywodraeth Cymru yn ogystal i'w hystyried, oherwydd cafodd y £200 a roddwyd gan Lywodraeth Cymru ei dargedu at y rhai a oedd ei angen yn hytrach nag i rai a allai fforddio talu. Ac mae'r Sefydliad Banc Tanwydd wedi gweld cynnydd enfawr yn nifer y sefydliadau sydd bellach yn cysylltu â hwy. Fe wnaethant gyhoeddi dros 17,000 o dalebau i gefnogi pobl nad oeddent yn gallu fforddio ychwanegu at eu mesurydd rhagdalu; 44,000 o bobl, gyda dros 40 y cant yn blant—y plant na allai fforddio cael bath neu bryd poeth neu ddarllen llyfr cyn iddynt fynd i'r gwely. Rwy'n credu mai'r ystadegyn pryderus i mi yw mai dim ond 148 o aelwydydd a gafodd help i brynu tanwydd oddi ar y grid. Beth mae awdurdodau lleol mewn ardaloedd lle mae llawer o'r anheddau oddi ar y grid yn ei wneud i sicrhau bod pobl, a ddylai fod yn cael yr help hwnnw, yn ei gael?

Felly, rwy'n credu bod hyn i gyd yn dweud wrthym fod angen inni—. Yn union fel y mae angen inni reoleiddio awdurdodau lleol sy'n defnyddio beilïaid heb eu rheoleiddio i gasglu dyledion treth gyngor, mae'n amlwg fod angen inni reoleiddio cyflenwyr ynni sy'n defnyddio beilïaid heb drwydded i dorri i mewn i gartrefi pobl. Mae'n rhaid rhoi dannedd rheoleiddiol i'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi i orfodi hynny ac a dweud y gwir, mae angen gosod mesurau rheoli ar y cwmnïau ynni yn yr un ffordd ag y gwaherddir cwmnïau dŵr rhag torri cyflenwad dŵr pobl. Mae angen inni sicrhau bod lleiafswm o ynni'n cael ei ddarparu i bob cartref yn y wlad hon—fel y dywedaf, y pumed neu'r chweched economi fwyaf yn y byd.

Diolch, Jack, am gynnig y ddadl bwysig hon sy'n ymwneud â mater sy'n effeithio ar gymaint o bobl yn ein hetholaethau a'n rhanbarthau bob dydd o'r flwyddyn. Ac nid wyf am ailadrodd y pwyntiau a godwyd, ond rwy'n credu ei fod yn ymwneud â'r cysylltiad personol hwnnw: rydym i gyd wedi cael pobl yn dod atom sy'n ei chael hi'n anodd; rydym i gyd yn gwybod am sefydliadau sy'n ceisio darparu cymorth ac nad ydynt yn gallu ateb y galw. Ac rwy'n credu yn y cyfnod cynt, lle'r oedd Cyngor ar Bopeth ac yn y blaen yn gallu cynnig atebion ynglŷn â sut y gallech leihau eich costau ynni ac yn y blaen, rydym ar bwynt nawr lle nad yw hanfodion yn fforddiadwy mwyach, ac nid mater o allu addasu mymryn yma ac acw yn unig ydyw. Fel y clywsom eisoes mewn cyfraniadau eraill, mae prisiau ynni wedi codi allan o reolaeth, a sgandal lwyr yw gweld y cwmnïau hyn yn gwneud symiau enfawr o elw, tra gwyddom—fel y mae eraill wedi sôn—fod pobl yn marw oherwydd nad ydynt yn gallu fforddio cynhesu eu cartrefi. Dyna'r realiti yma yng Nghymru heddiw.

Mae'n hawdd inni ddod i arfer â rhai o'r ystadegau hyn, ond mae'n rhaid inni ofyn i'n hunain: pam fod gennym gyfraddau marwolaeth uwch yma yng Nghymru ar hyn o bryd? Beth yw'r rhesymau am hynny? Pam ein bod yn gweld cynnydd mewn tlodi plant? Mae'r rhain i gyd yn gysylltiedig. Felly, rwy'n credu, i ni—. Rwy'n cofio gwneud fy TGAU hanes, ac edrych yn ôl ar pan glywoch chi mor ofnadwy oedd pethau yn Oes Fictoria ac yn y blaen. Wel, mae'r straeon a glywn nawr yr un mor ddrwg. Mae pobl yn marw oherwydd na allant fforddio hanfodion. Mae hyn, i mi, yn rhywbeth y mae angen inni edrych arno fel cymdeithas.

Yn amlwg, mae yna broblem benodol gyda mesuryddion rhagdalu, a'r ffaith eu bod wedi'u gosod drwy orfodaeth, a bod pobl yn cael eu datgysylltu. Ond yn y bôn, mae prisiau ynni'n rhy uchel, ac nid yw pobl yn gallu fforddio'r pethau sylfaenol, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef. Rwy'n meddwl bod Sioned Williams yn berffaith gywir i ddweud bod angen inni gael pŵer dros bŵer yma yng Nghymru. Mae angen inni allu sicrhau bod hanfodion yn fforddiadwy. Mae yna bethau y gallwn alw amdanynt gan Lywodraeth y DU, ond yn y pen draw, mae yna atebion yma yng Nghymru, ac ar hynny y dylem ganolbwyntio yn y tymor hir.

Rwy'n credu bod mater cynlluniau Cartrefi Clyd—rwy'n sicr yn adleisio'r galwadau hynny. Ond roeddwn eisiau rhannu gyda chi beth mae hyn yn ei olygu ar hyn o bryd i bobl sy'n byw yng Nghanol De Cymru. Ym mis Ionawr, cynhaliais ddigwyddiad costau byw, lle roedd sefydliadau'n dweud wrthyf am y rhai y maent wedi gallu eu helpu—unigolion—drwy dalebau banc tanwydd, ond bod y galw'n eithriadol, ac roedd sut roeddent yn mynd i barhau i ateb y galw hwnnw yn destun pryder.

Roeddent yn dweud wrthyf am bobl a oedd yn dod atynt a oedd wedi bod yn dwyn, a hynny er mwyn gallu talu costau ynni; pobl a oedd wedi dychwelyd at ddelio cyffuriau er mwyn gallu talu am ynni. Dyma'r realiti yn ein cymunedau nawr, fod pobl yn gorfod gwneud pethau eithafol, a bod pobl yn dewis gwneud pethau eithafol ddim ond er mwyn cynhesu eu cartrefi. Rwy'n pryderu'n fawr am y bobl fwyaf bregus yn ein cymdeithas sy'n mynd heb—y rhai sy'n penderfynu, 'Nid wyf yn mynd i allu fforddio unrhyw beth. Nid wyf am ofyn i unrhyw un am help.' Felly, nid ydynt yn cael y cymorth sydd ar gael hyd yn oed.

Mater arall yr hoffwn ganolbwyntio arno, yng nghyd-destun mesuryddion rhagdalu, yw pa mor anodd y gall fod i brynu ynni, hyd yn oed os oes gennych arian. Rydym wedi cael enghreifftiau o swyddfeydd post yn cau mewn cymunedau, llefydd sy'n aml yn cael eu defnyddio fel mannau ar gyfer prynu ynni, sy'n golygu bod rhaid i bobl deithio ymhellach, ychydig filltiroedd weithiau efallai, i allu prynu ynni. Fe wyddom pa mor aml y mae'n rhaid ichi brynu ynni oherwydd y costau. Nid yw rhai siopau wedyn ond yn cymryd arian parod, ond ni cheir peiriant arian, neu nid yw'n gweithio. Golyga hynny wedyn fod rhaid ichi gerdded, milltiroedd efallai, yn ôl i'ch cartref, ar ôl methu prynu ynni. Byddwn yn trafod bysiau yn nes ymlaen. Mewn rhai cymunedau, os nad oes gennych fynediad at fysiau, ac os nad ydynt yn rhedeg yn aml neu'n dod o gwbl, sut mae prynu ynni wedyn? Felly, rwy'n credu bod yna broblem sylfaenol gyda hygyrchedd hefyd.

Mae credyd brys yn amrywio o gwmni i gwmni. Weithiau, mater i landlord i raddau helaeth yw a ydynt yn gosod mesurydd clyfar, sy'n golygu nad yw credyd brys ar gael bob amser os nad oes gennych fesurydd clyfar. Mae cymaint o anawsterau pan fyddwch chi'n cael eich datgysylltu yn ystod y nos neu ar benwythnosau, pan fydd siopau ar gau, ac nid ydych yn gallu cael y cymorth brys y dywedir wrthym ei fod ar gael, ond nad ydyw ar gael mewn gwirionedd.

Hoffwn sôn yn fyr am urddas mislif hefyd. Rwy'n meddwl am y ffaith ein bod yn ymdrechu fel cenedl i fod yn genedl urddas mislif, ond mae methu defnyddio dŵr cynnes a methu ymolchi yn cael effaith anghymesur. Ac rwyf wedi clywed rhai cyd-Aelodau'n sôn am amser bath—fod rhieni'n gorfod dogni amser bath, ac yn y blaen. Mae'r rhain yn broblemau real iawn, ac mae angen atebion brys arnom. Felly, diolch i chi am godi hyn, Jack, ond nawr mae angen inni weithredu fel Senedd a sicrhau bod y newidiadau hynny'n digwydd, fel nad yw pobl yn dioddef, yn marw neu'n methu gwneud y pethau sylfaenol rydym ni'n eu cymryd yn ganiataol.

Fel un sy'n cael ei enwi fel cefnogwr yn y ddadl Aelodau hon, rwyf am gofnodi gwaith Jack Sargeant yn codi'r mater allweddol hwn, fel y dywedodd nifer, yn y lle hwn a thu hwnt. Ac fel y mae llawer wedi dweud heddiw, y sâl a'r anabl a'r henoed a'r ifanc sy'n cael eu heffeithio fwyaf gan y mater hwn. Dyma yw canlyniad gosod elw'n uwch na phobl, a dyma wyneb afiach preifateiddio heb ei reoleiddio, gyda pherchnogion ynni sy'n biliwnyddion yn sathru ar y rhai mwyaf bregus ac agored i niwed. Mae amcangyfrifon yn awgrymu y gallai hyd at 45 y cant o holl aelwydydd Cymru fod mewn tlodi tanwydd nawr yn sgil prisiau ynni uwch ac effeithiau cyllidebol o ganlyniad i hynny.

Fe wnaeth y datguddiadau brawychus yn The Times fis diwethaf ddatgelu hinsawdd o ofn, fel y nododd llawer o Aelodau'r Senedd hon heddiw, gyda phobl yn methu talu eu biliau tanwydd, casglwyr dyledion yn cael eu gollwng yn rhydd, fel y dywedodd Jane Dodds ac eraill, a mesuryddion rhagdalu'n cael eu gosod drwy orfodaeth. Ond mae graddau'r broblem hon a'i hanfoesoldeb—fe ddefnyddiaf y gair cryf hwnnw, oherwydd mae'n anfoesoldeb—mor ddwfn. Mae fy etholwyr, fel y dywedodd Sioned hefyd, yn dweud hyn wrthyf yn wythnosol. Mae tua 200,000 o aelwydydd yng Nghymru yn defnyddio mesuryddion rhagdalu ar gyfer eu prif gyflenwad nwy a thrydan, ac mae 45 y cant o denantiaid tai cymdeithasol yn defnyddio mesuryddion rhagdalu.

Rwyf am ddiolch i Jack yma am yr ymgyrch hon, ac rwyf hefyd yn croesawu gwaith Jane Hutt, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sydd wedi galw'n gyhoeddus ar Ofgem i ymestyn y gwaharddiad ar osod mesuryddion rhagdalu yn orfodol y tu hwnt i ddiwedd mis Mawrth. Mae'n rhaid i ni, fel y dywed Mike Hedges, roi'r gorau i daliadau sefydlog. Yn wir, gyda'i gilydd, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithredu'n gryf yn ei hymateb unedig, gyda £90 miliwn i ddarparu cymorth i aelwydydd sy'n agored i niwed i dalu costau ynni cynyddol, gan gynnwys cynllun cymorth tanwydd gwerth £200 ar ben taliadau cymorth tanwydd Llywodraeth y DU. Daeth yr arian o feysydd blaenoriaeth eraill Llywodraeth Cymru. Ac ymhellach, er mwyn diwallu'r angen, mae Gweinidogion cyfiawnder cymdeithasol wedi sicrhau £18.8 miliwn ychwanegol yn y gyllideb ddrafft, gan gynyddu cyfanswm y gronfa cymorth dewisol ar gyfer y flwyddyn ariannol hon i £38.5 miliwn.

Ond mae'n destun tristwch fod angen hyn heddiw, fel y mae eraill wedi sôn, mewn gwlad G7 lle rydym ni, y DU, ar y gwaelod. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth y DU bellach yn camu i'r adwy a defnyddio'r adnoddau sydd ar gael iddynt ar gyfer pobl mewn tlodi tanwydd yng Nghymru sydd oll wedi'u gwneud yn dlotach gan bob un o weithredoedd canlyniadol y Llywodraeth ddideimlad hon yn y DU. Gwn y bydd y Gweinidog yn parhau i lobïo Llywodraeth y DU, Ofgem a chyflenwyr ynni i wneud eu dyletswydd o'r diwedd a chyflawni eu rhwymedigaethau moesol i'r tlotaf mewn cymdeithas, ond yn anffodus, hyd nes y cawn Lywodraeth Lafur yn San Steffan, i weithio gyda ni, Senedd Cymru, bydd hon yn alwad sy'n parhau i ddisgyn ar glustiau byddar wrth i bobl gyffredin barhau i rewi. 'Cywilydd ar Ofgem', meddaf, a 'Chywilydd ar Lywodraeth y DU.'

I now call on the Minister for Social Justice. Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl heddiw ar fesuryddion rhagdalu. Mae'r ffordd y mae defnyddwyr, yn aml y rhai tlotaf yn ein cymunedau, wedi cael eu trin yn sgandal genedlaethol. Mae Jack Sargeant wedi bod ar flaen y gad yn yr ymgyrch i ddatgelu'r sgandal hon, ac mae Llywodraeth Cymru nid yn unig yn croesawu ond yn cefnogi'r cynnig hwn heddiw. Diolch i'r holl Aelodau sydd wedi siarad ac sydd wedi cyfrannu heddiw. Mae'n dda gweld y Senedd i gyd—rydych chi wedi ein huno ni i gyd yn ein cefnogaeth i'ch cynnig gydag areithiau mor bwerus.

Mae'r argyfwng costau byw yn cael effaith andwyol ar ein holl safonau byw, ond mae'n cael effaith fwy dinistriol ar yr aelwydydd lleiaf abl i dalu. Ac eto mae'r farchnad cyflenwi ynni, sy'n darparu gwasanaeth hanfodol, yn gweithredu yn y fath fodd fel bod aelwydydd agored i niwed, sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd talu eu biliau, yn wynebu'r bygythiad o gael mesuryddion rhagdalu wedi'u gorfodi arnynt. Yn 2022, roedd tua 200,000 o aelwydydd yng Nghymru yn dibynnu ar fesuryddion rhagdalu ar gyfer eu prif gyflenwad nwy a thrydan, ac mae hyn yn 15 y cant o'r holl aelwydydd. Mae 24 y cant o denantiaid yn y sector rhentu preifat yn defnyddio mesuryddion rhagdalu, ac mae bron i hanner tenantiaid tai cymdeithasol yn dibynnu ar fesuryddion rhagdalu. Ddirprwy Lywydd, cawsom oll ein brawychu, onid chawsom, a'n harswydo wrth weld aelwydydd, gan gynnwys y rhai sy'n amlwg yn agored i niwed, yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu yn erbyn eu hewyllys. 

Gyda sylwadau Jack Sargeant ac ymgyrchwyr eraill, mae'n destun pryder pellach mai newyddiadurwr a dynnodd sylw at y mater, fel y dywedodd Jack, er mai'r rheoleiddiwr, Ofgem, sy'n gyfrifol am reoleiddio i atal hyn rhag digwydd. Mae'n amlwg nad yw'r rheolau presennol, a sut y cânt eu gorfodi, yn gweithio. Cafodd hyn ei adlewyrchu mewn cyfraniadau y prynhawn yma. Nid ydynt yn amddiffyn y rhai mwyaf bregus mewn cymdeithas. Rwy'n cyfarfod ag Ofgem ddydd Llun, a byddaf yn adrodd yn ôl yn llawn ar y cyfraniadau a wneir mewn perthynas â'r cynnig hwn heddiw. Rwyf wedi bod yn gyson glir: mae'n hanfodol fod deiliaid aelwydydd sydd wedi cael eu gorfodi i ddefnyddio mesuryddion rhagdalu—naill ai drwy'r broses warant gwbl ddiffygiol, neu oherwydd eu bod wedi cael eu hannog i wneud hynny, heb ddeall y dewisiadau amgen sydd ar gael iddynt efallai—yn cael cynnig dychwelyd at eu mesurydd blaenorol heb unrhyw gost. Rwy'n credu bod cefnogaeth i'r alwad honno y prynhawn yma hefyd.

O ganlyniad i'r sgandal hon, ataliwyd yr arfer o osod mesuryddion rhagdalu, ond dim ond dros dro. Cafodd ei atal ac fe wnaethom groesawu hynny, ond dros dro yn unig ydoedd. Rwyf wedi gwneud y pwynt yn rheolaidd i Lywodraeth y DU ac i Ofgem ei bod yn rhy gynnar i ganiatáu i'r broses warant barhau o ddiwedd y mis hwn ymlaen. Os cofiwch, cafodd ei atal hyd at ddiwedd mis Mawrth yn unig, gan roi rhagor o aelwydydd agored i niwed mewn perygl o gael eu gorfodi i ddefnyddio mesuryddion yn erbyn eu hewyllys tra bod ymchwiliad Ofgem yn parhau. Felly, gyd-Aelodau, rwy'n credu ei bod yn bwysig cofnodi heddiw fod prif weithredwr Ofgem wedi cyhoeddi ar 14 Mawrth y byddant yn parhau â'r gwaharddiad hwnnw ac na fyddant yn ei godi hyd nes bod, a dim ond os yw cwmnïau'n dilyn cod ymarfer newydd Ofgem. Byddaf yn pwyso am barhau'r gwaharddiad hwnnw am gyfnod amhenodol. Mae sylwadau wedi cael eu gwneud am y cod ymarfer—rwy'n credu bod rhaid i'r gwaharddiad hwnnw barhau am gyfnod amhenodol, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n fy nghefnogi yn hynny o beth.

Mae'n hanfodol bwysig fod Ofgem yn rheoleiddio'r diwydiant yn effeithiol. Rwyf wedi gofyn am sicrwydd ar lefel bwrdd ac rwyf wedi dweud, os nad oes ganddynt ddigon o bwerau ac ymyriadau ar gael iddynt, hoffem eu helpu i bwyso am y pwerau hynny. 

Yn eich cyfarfodydd gydag Ofgem ac yn wir gyda Llywodraeth y DU, a wnewch chi gadarnhau y bydd y sgandal arall mewn perthynas â mesuryddion rhagdalu, sef y premiwm rhagdalu fel y'i gelwir, sy'n gorfodi pobl i dalu hyd yn oed mwy, yn dod i ben ym mis Gorffennaf mewn gwirionedd? A allwch chi gael sicrwydd pendant ynglŷn â hynny, os nad ydych wedi'i gael yn barod?

Diolch yn fawr, Jenny Rathbone. Yn amlwg, bu newid yn y gyllideb yr wythnos diwethaf o ran y premiwm. Rwy'n ceisio eglurder ynglŷn â beth yn union mae hynny'n ei olygu, oherwydd nid ydym eisiau dychwelyd i'r sefyllfa dalebau, a godwyd gennych mor briodol yn gynharach. Oni bai bod y premiwm hwnnw'n cael ei wastatáu a'i adlewyrchu yn y gost mewn gwirionedd, ni fydd hynny'n ddigon da, a byddaf yn codi'r pwynt hwnnw ddydd Llun.

A gaf fi ddweud hefyd fy mod yn falch fod pobl wedi codi mater taliadau sefydlog? Rydych chi wedi codi hyn ar sawl achlysur, Mike Hedges. Mae'n anghyfiawnder go iawn i gwsmeriaid sy'n rhagdalu. Fe wnaethant barhau â'r taliadau sefydlog a rhoi pobl mewn sefyllfa fwy bregus. Yn dilyn cyfnod o hunan-ddatgysylltu, pan fo'n amhosibl sicrhau credyd pellach, mae deiliaid aelwydydd yn gweld bod disgwyl iddynt dalu am yr holl ddyddiau pan nad oedd modd cael cyflenwad. Unwaith eto, diolch am ymuno â'm galwad i ddiddymu'r taliadau sefydlog hyn ar gyfer cwsmeriaid sy'n rhagdalu.

Ddirprwy Lywydd, mae'n rhaid inni edrych ar ffyrdd y gallwn wella pethau. Llywodraeth y DU sydd â'r ysgogiadau at ei defnydd yn y farchnad cyflenwi ynni ac mae ganddynt bŵer i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i aelwydydd agored i niwed. Rydym wedi galw ar Lywodraeth y DU ac Ofgem i gyflwyno tariff cymdeithasol i warchod aelwydydd agored i niwed. Mae'n bwysig eu bod bellach wedi cytuno i archwilio hyn. Mae'n rhaid inni bwyso am y newid hwnnw oherwydd gallem ariannu ynni mewn ffordd fwy blaengar wedyn. Mae tariffau cymdeithasol wedi cael cefnogaeth gadarnhaol ac eang.

Mae deddfwriaeth yn y diwydiant dŵr—ac mae'r pwynt hwn wedi cael ei wneud—yn atal cwsmeriaid rhag cael eu datgysylltu, hyd yn oed os oes ganddynt ôl-ddyledion. Rwyf wedi annog newid yn y farchnad i atal datgysylltu; rwyf wedi cynnig argymhellion ar unwaith yn dilyn cyngor National Energy Action Cymru a Cyngor ar Bopeth. Rwyf hefyd wedi bod yn galw ar y Canghellor i fanteisio ar y cyfle yn y gyllideb hon i beidio â chynyddu'r gwarant pris ynni, ac rwy'n croesawu'r ffaith ei fod bellach yn aros ar £2,500 ar gyfer aelwyd nodweddiadol tan fis Gorffennaf.

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, mae'n bwysig fy mod yn crybwyll rhai o'r pwyntiau eraill sy'n codi yn y cynnig. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod gwasanaethau cyngor dibynadwy yn bwysig iawn, ac mae mwy na 176,500 o bobl wedi cael cyngor ar effeithlonrwydd ynni drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd ers ei lansio yn 2011. Mae'r cynllun peilot cyngor ynni hwnnw hefyd yn profi ac yn mesur effeithiolrwydd darparu cyngor yn y cartref hefyd. A gaf fi ddweud bod y Gweinidog Newid Hinsawdd, mewn perthynas â'r rhaglen Cartrefi Clyd, yn disgwyl caffael cynllun newydd sy'n cael ei arwain gan y galw ac sy'n mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a thlodi tanwydd? Mae iteriad nesaf y rhaglen Cartrefi Clyd yn hollbwysig. Ni fydd unrhyw fwlch yn y ddarpariaeth rhwng y rhaglen newydd a'r rhaglen sy'n bodoli eisoes, a bydd yn mabwysiadu dull carbon isel 'ffabrig yn gyntaf', Cymru'n gyntaf.

Ac yn olaf, diolch i chi, Ddirprwy Lywydd, am ein galluogi ni i gyd i gyfrannu. Cyfarfûm â Jack Sargeant yr wythnos diwethaf i drafod canfyddiadau ei arolwg a'r adborth brawychus gan ei etholwyr, ac rwyf wedi rhannu'r arolwg hwnnw gydag Ofgem. Rwy'n cyfarfod â phrif weithredwr Ofgem ddydd Llun, a byddaf yn adrodd nid yn unig ar ei arolwg a'i ganlyniadau ond hefyd ar y cyfraniadau a wnaed yn y ddadl hynod bwysig hon heddiw. Diolch yn fawr i chi i gyd. 

I call on Jack Sargeant to reply to the debate.

Rwy'n ddiolchgar, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch yn gyntaf i'r Gweinidog, Jane Hutt, am ei hymroddiad i'r mater hwn, ac ymroddiad Cwnsler Cyffredinol Llywodraeth Cymru hefyd? Mae'r ddau ohonoch wedi amgyffred ac wedi deall difrifoldeb y sefyllfa sydd o'n blaenau o'r cychwyn cyntaf. Mae eich ymateb heddiw yn pwysleisio hynny, ac mae eich llythyr at Grant Shapps, yr Ysgrifennydd Gwladol, ar 14 Mawrth, yn pwysleisio hynny eto. 

Rwyf am geisio trafod rhai o'r cyfraniadau'n gyflym cyn ystyried un pwynt olaf. Diolch i chi, Mark Isherwood, oherwydd nid oeddwn yn gwybod beth oedd safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig ar hyn tan heddiw mewn gwirionedd. Diolch iddo am ei gyfraniad heddiw ac am gadarnhau cefnogaeth y Ceidwadwyr Cymreig i'r cynnig hwn. Mae'r cyfraniadau a'r gefnogaeth gan Blaid Cymru, y Democratiaid Rhyddfrydol a fy nghyd-Aelodau ar y meinciau cefn yma, ac wrth gwrs y Gweinidog, yn profi bod hyn yn fwy na gwleidyddiaeth, mae'n fwy na gwleidyddiaeth bleidiol; mae'n fater o fywyd neu marwolaeth. A Mike Hedges, dyna pam na fyddaf byth yn diflasu arnoch yn gweithio'n ddiflino ac yn barhaus i godi'r mater, gan siarad yn erbyn anghyfiawnder pan fyddwch yn ei weld a sefyll dros y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Mike Hedges, ni fyddaf byth yn diflasu ar eich gweld yn sefyll dros y bobl hynny ac yn siarad yn erbyn taliadau sefydlog; a hynny'n briodol. 

Cyfeiriodd Jane Dodds at elw anhygoel cyflenwyr a'r gwahaniaeth amlwg a'r gwrthgyferbyniad llwyr rhyngddynt hwy â'r bobl nad oes ganddynt arian i brynu ynni ar eu mesuryddion rhagdalu. Clywsom gan Sioned Williams a Heledd Fychan am realiti byw heb ynni, yr angen am ddigolledu, ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gaffael y rhaglen Cartrefi Clyd, fel y crybwyllodd Jenny Rathbone ac eraill hefyd. Rhianon, rydych yn hollol iawn; mae maint y rhaglen yn haeddu ymateb gan Lywodraeth y DU. Rwyf am gloi, Ddirprwy Lywydd, drwy ystyried ambell sylw terfynol, er mwyn dangos i chi, fel y dywedodd Peredur Owen Griffiths, pa mor anonest yw'r farchnad.

Gadewch i mi egluro i chi pa mor doredig yw'r system. Yn yr un cyfarfod hwnnw, yr un cyfarfod ag Ofgem lle dywedasant wrthyf nad oes problem ac nad oes unrhyw dystiolaeth i awgrymu unrhyw ddrwgweithredu—ar wahân i Nwy Prydain oherwydd iddynt gael eu dal ar gamera—dywedais stori fach wrthynt a gofynnais iddynt beth y dylwn ei ddweud wrth fy mhreswylydd a ddaeth i fy nghymhorthfa leol a oedd yn eu dagrau oherwydd eu bod wedi cael eu trosglwyddo i fesurydd rhagdalu. Rydym i gyd wedi clywed straeon tebyg i hynny. Rydym wedi eu clywed o bob un o'r meinciau heddiw. Dywedodd Ofgem wrthyf y dylent gwyno. Wel, rydych chi'n gwybod, rydym i gyd yn gwybod, rwy'n gwybod, maent hwy'n gwybod bod y broses gwynion yn hurt. Rhaid i chi ysgrifennu at eich cyflenwr gyda'ch cwyn, rhaid i chi roi wyth wythnos iddynt ymateb, ac yna efallai y cewch ymateb, ond mae'n debyg na fydd o unrhyw werth. Yna rhaid i chi fynd â'r gŵyn at yr ombwdsmon ynni, heb unrhyw gyfnod diffiniedig ar gyfer ei datrys. Pa mor hurt yw hynny? Dyna pam nad yw Ofgem yn addas i'r diben. Sut y gall fod mai dim ond hyn sydd gan y rheoleiddiwr i'w ddweud wrth berson agored i niwed sydd wedi cael ei orfodi'n anghywir i newid, ac sydd, ar yr union ddiwrnod hwnnw, mewn perygl o orfod mynd heb wres na golau? Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi ymateb gyd chyflwyno'r gwasanaeth ynni. Dyma'r cyngor gorau y gallwn ei gynnig i bobl a fydd yn atal pobl rhag wynebu argyfwng.

Lywydd, rwyf am ddirwyn i ben gydag un sylw olaf. Rydym ni yma yn y Senedd, ond mae hyn yn ymwneud â llawer mwy na'r Senedd; mae'n fater o fywyd a marwolaeth—mae hynny'n sicr. Ac mae'n dda gweld yr holl bleidiau gwleidyddol yng Nghymru yma heddiw a Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r cynnig hwn, oherwydd mae yna un peth yn bendant na allwn ei wneud: ni allwn adael i'r sgandal genedlaethol hon barhau. Diolch yn fawr iawn.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, and the motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Item 6 is next, and it's the Welsh Conservatives debate. I call on Sam Rowlands to move the motion. Sam Rowlands.

Diolch, Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig heddiw yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Fel y mae ein cynnig yn ei amlinellu heddiw, ar yr ochr hon i'r meinciau, rydym yn cynnig bod y Senedd hon yn datgan nad oes ganddi hyder yng Ngweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Llywodraeth Cymru.

Fel arfer, ar y pwynt hwn mewn cyfraniad i ddadl, byddwn yn dweud rhywbeth tebyg i, 'Mae'n rhoi pleser mawr imi wneud y cynnig hwn heddiw', ond mewn gwirionedd, heddiw, nid wyf yn llawenhau wrth sefyll yma i wneud y cynnig hwn. Mae hyn oherwydd ein bod ni, unwaith eto, yn gorfod tynnu sylw at fethiannau, ac yn enwedig methiant i gymryd cyfrifoldeb am berfformiad gwael a chanlyniadau gwael i bobl Cymru, yn enwedig mewn perthynas â'u hiechyd a'u llesiant. Dyma beth yw pwrpas cynnig heddiw yn y pen draw. Mae'n ymwneud ag atebolrwydd a rôl cynrychiolwyr etholedig unigol i gymryd cyfrifoldeb pan fo'n cyfrif. Rwy'n dweud hyn oherwydd, hyd yn hyn drwy dymor y Senedd hon, rydym wedi gweld patrwm rheolaidd o bryderon yn cael eu codi gan Aelodau o bob rhan o'r Siambr ynglŷn â pherfformiad ein gwasanaeth iechyd a gallu ein staff GIG gweithgar i gyflawni'r hyn sydd ei angen oherwydd penderfyniadau'r Llywodraeth hon.

Nid yw'r pryderon hyn wedi'u codi yn y Siambr yn ddifeddwl, mae pobl wedi rhannu'r pryderon hyn gyda'u cynrychiolwyr a etholwyd yn ddemocrataidd, eu Haelodau o'r Senedd, ac maent yn disgwyl, yn briodol, i'r pryderon hyn gael eu rhannu gyda'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau i sicrhau newid. Ond mae'r pryderon hyn, yn llawer rhy aml, wedi cael eu hanwybyddu, eu diystyru, neu mae'r Llywodraeth a'i Gweinidog wedi ymateb yn ddi-hid iddynt. Yn anffodus, yn enwedig i fy nhrigolion yng ngogledd Cymru, mae'r pryderon hyn wedi'u profi'n wir, dro ar ôl tro. Yn y gogledd, mae'r bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig unwaith eto; mae gennym ymchwiliad £122 miliwn i dwyll; ystyrir mai 62 y cant yn unig o adeiladau'r gwasanaeth iechyd sy'n ddiogel yn y rhanbarth; mae yna bryderon mawr ynglŷn â gwasanaethau fasgwlaidd; mae yna risgiau i gleifion, a phryderon sylweddol yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Glan Clwyd. Yn wir, ledled Cymru, gwelwn ganlyniadau methiant i fynd i'r afael â'r sefyllfa, gydag un o bob pedwar o bobl ar restr aros am driniaeth ar hyn o bryd, o'i gymharu ag un o bob wyth yn Lloegr. Mae un o bob wyth o bobl yn aros dros 52 wythnos rhwng atgyfeirio a thriniaeth, o'i gymharu ag un o bob 18 o bobl yn Lloegr ac un o bob 14 yn yr Alban.

Ond dyma'r darn pwysig mewn perthynas â'r ddadl heddiw. Pwy sy'n cael ei ystyried yn gyfrifol am y methiannau hyn? Pwy y gall trigolion Cymru ei ddwyn i gyfrif pan gânt eu siomi? Fel rhai sy'n credu mewn pŵer a'r hawl i ddemocratiaeth, mae'n amlwg mai'r rhai a etholwyd i ysgwyddo'r cyfrifoldeb sydd hefyd yn atebol pan fyddant yn methu cyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw. Yn yr achos hwn, mae'n glir mai'r Gweinidog iechyd sy'n gyfrifol am fynd i'r afael â darparu gwasanaethau iechyd yng Nghymru—[Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriadau wrth agor dadl. [Torri ar draws.] Nid wrth agor dadl. Ond yr hyn rydym wedi'i weld yn ystod yr wythnosau diwethaf—[Torri ar draws.] Yr hyn rydym wedi'i weld yn ystod yr wythnosau diwethaf yw safbwynt anghydlynol—

Nid yw'r Aelod yn derbyn ymyriadau, felly gadewch iddo barhau. Gadewch iddo barhau.

Lywydd, rwy'n credu y gallai fod yn ddefnyddiol i'r Aelodau glywed agoriad y ddadl.

Ni allaf glywed yr Aelod. Penderfyniad yr Aelod yw derbyn ymyriadau neu beidio. Mae wedi dweud nad yw'n derbyn ymyriadau, felly a gawn ni ganiatáu iddo barhau a chwblhau?

Diolch, Lywydd. Yr hyn rydym wedi'i weld yn ystod yr wythnosau diwethaf yw safbwynt anghydlynol mewn perthynas ag atebolrwydd, oherwydd mae'r Gweinidog wedi cydnabod y problemau yn y gwasanaeth iechyd, ond wedi dewis peidio â bod yn atebol amdanynt. Ac yn ngogledd Cymru, aelodau'r bwrdd annibynnol, y rhai sydd wedi bod yn tynnu sylw at y methiannau, sydd wedi bod yn dwyn y weithrediaeth i gyfrif—hwy y mae'r Gweinidog wedi dewis eu dal yn atebol am y methiannau, nid hi ei hun. Yn wir, heddiw darllenwn yn y Daily Post fod cyn-gadeirydd y bwrdd, yr un a oedd yn ceisio datrys pethau ar lawr gwlad, hefyd wedi cael ei anwybyddu, a dyfynnaf,

'Cafodd ystod o ddiffygion a phryderon hirsefydlog eu huwchgyfeirio'n ffurfiol...nid yn unig i'r prif swyddog gweithredol ar y pryd ond hefyd i'r Gweinidog a'r Cyfarwyddwr Cyffredinol. Cafodd yr uwchgyfeiriadau hynny ynghyd â'r sail drostynt eu hanwybyddu gan y llywodraeth.'

Lywydd, rwy'n credu bod hyn i gyd yn gwneud inni ddechrau cwestiynu pa mor ddifrifol y mae'r rhai sy'n ein hethol yn ystyried y lle hwn, oherwydd rydym yn gwybod yr ymadrodd, 'gyda grym, daw cyfrifoldeb'. Wrth i fwy o bwerau gael eu rhoi i'r Senedd dros y blynyddoedd, a chyda nifer yn ceisio rhagor o bwerau, mae'r cyfrifoldeb ar gynrychiolwyr etholedig a'r parodrwydd i gael eu dwyn i gyfrif hefyd yn cynyddu. Yn sicr, nid wyf eisiau gwanhau'r ymddiriedaeth gynhenid y mae ein hetholwyr yn ei gosod ynom drwy ein hethol i'r lle hwn i gyflawni'r hyn sydd ei angen arnynt. Dyna pam mae'n rhaid inni ddangos parch at y rhai sy'n ein hethol, a chymryd cyfrifoldeb pan fo pethau'n mynd o chwith. Dyna'r rheswm pam, unwaith eto, rwy'n gwneud y cynnig hwn sydd ger ein bron heddiw. Diolch yn fawr iawn.

Mike Hedges.

O, diolch, Lywydd. Rydych wedi fy nal allan.

Nid wyf yn eich dal chi allan yn aml iawn, Mike Hedges.

Cafodd Russell George a minnau ein hethol yn 2011. Eluned Morgan yw'r Gweinidog iechyd gorau rydym wedi'i gael yn y cyfnod hwnnw. Dyma'r swydd anoddaf yn y Llywodraeth. Y strwythur sydd gennym nawr yw'r un a etifeddodd hi. Wrth i'r duedd i uno daro'r Senedd ar draws pleidiau, mae mawr bob amser yn well, onid yw? Rwyf wedi cael Ceidwadwyr yn dweud wrthyf na ddylem ond gael dau fwrdd iechyd yng Nghymru, ac fe wnaeth cyn-lefarydd iechyd Plaid Cymru ddadlau dros un. Yn ffodus, nid yw'r safbwyntiau a fynegwyd ynglŷn â rhoi gofal cymdeithasol i mewn i iechyd wedi digwydd—byddai wedi gwneud pethau'n llawer gwaeth. Mae gormod o Aelodau yn nodi problemau heb atebion ymarferol. Ni allaf ddeall pam roedd bron bawb yn credu y byddai uno gofal sylfaenol a gofal eilaidd yn gweithio. A ydych chi mewn gwirionedd yn credu ei fod wedi gweithio? Rwy'n cymryd bod hynny'n golygu 'na'. Er bod y mwyafrif helaeth ar draws y pleidiau wedi cefnogi uno gofal sylfaenol ac eilaidd—ni waeth beth sy'n mynd o'i le, gadewch inni wneud sefydliadau mwy a mwy. Yn olaf, mae angen y sefydliadau iechyd maint cywir arnom. Sut mae uno gofal sylfaenol ac eilaidd wedi bod o fudd i gleifion, sef y rhai allweddol?

Mae problemau yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Mae strwythur Betsi Cadwaladr yn anymarferol yn fy marn i. Mae cadeiryddion a phrif weithredwyr newydd yn cael eu penodi'n rheolaidd, ond nid yw'r problemau'n cael eu datrys. Mae'r bwlch rhwng y bwrdd a'r ward yn rhy fawr. Ysgrifennais hynny sawl blwyddyn yn ôl pan nad oedd neb arall yn cytuno â mi o gwbl mewn gwirionedd. Jenny.

Rwyf am gwestiynu eich argymhelliad, Mike, oherwydd yr hyn rydych chi'n ei ddweud yw, os ydych eisiau rhannu gofal sylfaenol a gofal eilaidd, byddai angen ichi sefydlu 22 o sefydliadau gofal sylfaenol lleol. Ni fyddai hynny ond yn gwneud y broblem yn llawer gwaeth. Mae gennym eisoes lawer gormod o sefydliadau yn y wlad hon, felly mae'n rhaid inni weithio gyda'r system integredig sydd gennym a sicrhau bod y byrddau iechyd yn gwthio'r arian i lawr i ofal sylfaenol.

Wel, yn gyntaf oll, rwy'n anghytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedoch chi, Jenny. Ni ddywedais unrhyw beth am gael 22 o fyrddau unigol; yr hyn a ddywedais yw nad yw gofal sylfaenol a gofal eilaidd yn gweithio'n dda gyda'i gilydd, ac rydym wedi cael problem ddifrifol gyda hynny, ac nid yw'r bwrdd mawr iawn yng ngogledd Cymru wedi gweithio. Fy nghyngor i yw cadw Betsi Cadwaladr ar gyfer swyddogaethau cefn swyddfa a gofal sylfaenol, nid y 22, a chyflwyno trefniadau newydd ar gyfer gofal eilaidd yn seiliedig ar y tri phrif ysbyty. Bydd angen i'r ysbytai gydweithio, gyda'u bwrdd a'u strwythur rheoli eu hunain, gan leihau'r bwlch rhwng y bwrdd a'r ward.

Rwyf am ddarllen e-bost a gefais ddydd Gwener, sy'n dangos bod y problemau ym maes iechyd ymhell y tu hwnt i reolaeth y Gweinidog:

'Rydym wedi ffonio doctoriaid Llansamlet i geisio cael apwyntiad i fy nhad-cu bob dydd, ddwywaith y dydd, ers 27 Chwefror yn sgil haint ar y frest gan fod ganddo glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint (COPD). Ni lwyddasom i fynd drwodd i gael apwyntiad o gwbl, er inni ffonio ddwywaith y dydd. Roedd ei anadlu'n dirywio, a chan nad oedd yn cael y meddyginiaethau roedd eu hangen, am ei fod yn ddioddefwr COPD, roedd yn rhaid inni fenthyg nebiwleiddiwr a meddyginiaeth i'w helpu. Roedd yn anghyfforddus ac yn bryderus ynglŷn â mynd i’r adran ddamweiniau ac achosion brys. O'r diwedd, llwyddasom i siarad â rhywun ar 6 Mawrth. Cafodd wybod, oherwydd ei fod yn ysmygwr, na fyddent yn rhoi gwrthfiotigau.

'Yn hwyrach y noson honno, roedd mor sâl, bu'n rhaid inni ddeialu 111. Yna daeth parafeddyg i'r tŷ i'w asesu, darparu pecyn achub o wrthfiotigau a steroidau. Cawsom ein cynghori gan y parafeddyg i ffonio'r feddygfa y diwrnod canlynol i ofyn i feddyg ddod draw i'w archwilio a rhagnodi rhagor o wrthfiotigau a steroidau. Fel y cynghorwyd, fe wnaethom ffonio'r meddygon, ond ni lwyddasom i fynd ymhellach nag ymholiadau cyffredinol, lle gwnaethom anfon adroddiad y parafeddyg gan nad yw'r feddygfa'n defnyddio system ar-lein, felly dyna oedd y ffordd gyflymaf o gael yr adroddiad i'r feddygfa. Fe ddywedodd ymholiadau cyffredinol wrthym y byddai meddyg yn ffonio'n ôl. Fe wnaethom roi gwybod iddynt ei fod angen mwy o feddyginiaethau at yr hyn a gafodd yn ei becyn achub, a gofyn i feddyg alw'n ôl cyn gynted a phosibl i ragnodi hynny. Yn anffodus, ni ffoniodd yr un meddyg yn ôl. Fe wnaethom ffonio eto yn y prynhawn i weld a oedd y doctor yn mynd i ffonio'n ôl. Dywedwyd wrthym am aros. Ni chawsom alwad yn ôl. Fe wnaethom ffonio eto ar 8 Mawrth—unwaith eto ni chawsom alwad yn ôl. Fe wnaethom alw eto ar 9 Mawrth, bore a phrynhawn—

a dim ond hanner diwrnod o'i steroidau oedd ganddo ar ôl—

'fe wnaethom ofyn yn y fferyllfa, ond nid oeddent wedi cael gwybod bod ei bresgripsiwn wedi cyrraedd.

'Ar 10 Mawrth, fe wnaethom ffonio'r doctor eto ac o'r diwedd fe gawsom afael ar rywun a oedd yn fodlon gwrando arnom. Anfonwyd meddyg allan i'w asesu. Rhoddodd y meddyg bresgripsiwn i ni ar gyfer ei wrthfiotigau a'i steroidau, ynghyd â meddyginiaeth nebiwleiddiwr. Dywedodd y meddyg ei fod angen mynd i'r ysbyty y diwrnod hwnnw. Cafodd ei dderbyn i'r ysbyty, ac erbyn 2 p.m. cafodd wybod bod hanner ei ysgyfaint wedi ymgwympo. Cafodd hylif ei ddraenio ohono. Roeddwn yn gynddeiriog oherwydd gellid bod wedi osgoi'r cyfan pe bai meddyg, ar 27 Chwefror, wedi bod yn barod i siarad ag ef. I ychwanegu at hyn, pan ddaeth y meddyg allan, ni allent ddweud pryd oedd ei feddyginiaeth wedi'i hadolygu ddiwethaf. Fe wnaeth y meddyg fynd â thabledi dŵr ganddo, gan na ddylai fod wedi bod yn eu cymryd, ond roedd wedi bod yn gwneud hynny ers blynyddoedd.'

Dyma sy'n digwydd. Nid bai'r Gweinidog yw hyn. Mae yna broblemau gweinyddol o fewn y gwasanaeth iechyd. Mae'r syniad y bydd creu sefydliadau mwy yn gwella'r sefyllfa, mae'n anodd credu bod pobl yn dal i ddweud hynny, gyda'r holl brofiad rydym wedi'i gael yn dangos nad yw'r sefydliadau mwy hyn yn gweithio. Ond byddwn yn dal ati i greu rhai mwy, oherwydd fe fyddant yn gweithio yn y pen draw. 

Yn olaf, rwy'n credu bod angen inni gael sefydliadau iechyd o'r maint cywir a chefnogi'r Gweinidog, sydd, yn fy marn i, yn gwneud gwaith da iawn. Gofynnaf i'r Ceidwadwyr dynnu'r cynnig hwn yn ôl. Ni fydd yn cyflawni unrhyw beth, ac rydym yn gweithio gyda'r Gweinidog iechyd, sy'n ceisio gweithio gyda ni.

Wrth gwrs, mae Gweinidog iechyd Llywodraeth Cymru yn gyfrifol am ddwyn byrddau iechyd i gyfrif, ac mae'n rhaid iddi ddatgan ei barn, fel y mae hi wedi'i wneud—[Torri ar draws.] ac mae hi'n gwneud hynny, rwy'n cytuno, Jenny; mae'n gwneud ei barn yn hysbys—pan nad oes ganddi hyder ynddynt. Ac yn yr un modd, i'r rhai ohonom yn y Siambr hon nad ydym yn y Llywodraeth, ein gwaith ni yw dwyn y Llywodraeth i gyfrif a lleisio ein pryderon pan nad oes gennym hyder mewn penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Weinidogion.

Ni ellir gwadu bod y pandemig wedi ail-addasu’r hyn y gallwn ei ddisgwyl gan y GIG, ond nid yw'n gyd-ddigwyddiad nac yn ffaith y gellir ei hanwybyddu—ac mae'n ffaith—fod Cymru ymhell y tu ôl i Loegr a'r Alban gyda'r adferiad mewn amseroedd aros—[Torri ar draws.] Mae'n wir; gallaf glywed rhywun yn sibrwd 'Nid yw'n wir' y tu ôl i mi. Mae hyn hefyd yng nghyd-destun y ffaith bod Cymru wedi mynd i mewn i'r pandemig mewn cyflwr llawer gwaeth na gwledydd eraill y DU.

Nawr, rydym yn aros am ffigurau yfory ar gyfer mis Ionawr, ac rwyf am gymharu Cymru a Lloegr i ddangos i ba raddau y mae cleifion yng Nghymru yn cael cam. Rwy'n gwneud hynny—[Torri ar draws.] Wrth gwrs, Jenny.

Nid yw Caerdydd a'r Fro wedi gorfod canslo un llawdriniaeth drwy gydol y gaeaf hwn, er gwaetha'r streiciau, er gwaetha'r ffaith bod COVID yn parhau, ac nid wyf yn deall sut y gallwch ddweud felly fod hwn yn fwrdd iechyd sy'n tangyflawni. Mae'n llawer gwell na llawer o'r sefydliadau rydych—[Anghlywadwy.]

Wel, efallai y dylid archwilio'r ystadegyn y cyfeiriwch chi ato, Jenny; efallai y gall bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ddysgu o ardaloedd yn y bwrdd iechyd penodol hwnnw. 

Ond rwy'n credu mai'r hyn rwyf am ei ddangos i chi—rwyf am godi rhai ystadegau rhwng Cymru a Lloegr, ac rwy'n gwneud hynny yng nghyd-destun y ffaith bod yna rwystredigaeth fawr ymhlith cleifion ar hyd a lled Cymru—mae hynny'n wir ledled y DU. Mae anawsterau yn y gwasanaeth iechyd hwn ledled y DU, ond maent yn fwy cyffredin yng Nghymru, ac mae cleifion ledled Cymru yn teimlo'n rhwystredig ac yn ofidus. Rydym yn clywed—rwy'n ei weld yn fy mlwch post. Ond mae Aelodau yn y Siambr hon yn teimlo'n rhwystredig hefyd, oherwydd rydym yn mynd yn rhwystredig pan fydd ein hetholwyr yn lleisio pryderon wrthym am y byrddau iechyd yn eu hardaloedd—[Torri ar draws.] Wel, gadewch imi—. Iawn, Jenny, rwy'n fodlon derbyn ymyriad arall.

Felly, beth fyddech chi'n ei wneud yn wahanol? Oherwydd chi yw'r wrthblaid swyddogol i fod. Beth fyddech chi'n ei wneud yn wahanol?

Diolch, Jenny. Byddaf yn dod at hynny yn fy nghyfraniad. Byddaf yn dod at hynny yn fy nghyfraniad.

Felly, gadewch inni gael golwg ar rai o'r ystadegau: mae 24 y cant o boblogaeth Cymru ar restr aros y GIG, ddwywaith y gyfran yn Lloegr. Mae un o bob pump o'r cleifion hynny'n aros dros flwyddyn am driniaeth, o'i gymharu ag un o bob 18 yn Lloegr. Mae dros 45,000 o gleifion yng Nghymru yn aros dros ddwy flynedd; yn Lloegr a'r Alban, mae'r rhain wedi cael eu dileu i bob pwrpas. Wedyn, mae gennych amseroedd aros adrannau damweiniau ac achosion brys, ac mae wedi bod yn gyfnod hir iawn ers i Gymru weld canran uwch o gleifion o fewn y targed pedair awr na Lloegr. Ac wrth gwrs, nid yw targed Cymru i sicrhau bod 95 y cant o dderbyniadau yn cael eu gweld o fewn pedair awr erioed wedi'i gyrraedd ers i'r targed hwnnw gael ei osod 13 mlynedd yn ôl.

Ac amseroedd ambiwlans—ac i fod yn deg, nid yw'n ddrwg i gyd. Dywedwyd bod cyfartaledd galwadau coch Cymru ym mis Ionawr 19 eiliad yn gynt na'r alwad categori 9 ar gyfartaledd yn Lloegr. Ond roedd galwadau oren yn cymryd dros 20 munud yn hwy i gyrraedd claf yng Nghymru na chategori 2 yn Lloegr—mae categori 2, wrth gwrs, yn cynnwys strôc. Ac mae hyn, rwy'n credu, yn dweud cyfrolau am y diffyg hyder sydd gennym yn Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r problemau, oherwydd mae yna bobl yn y Deyrnas Unedig sy'n profi lefel israddol o ofal iechyd oherwydd eu bod yn byw yng Nghymru, yn hytrach na Lloegr neu'r Alban, ac mae hynny'n anghywir. Mae'n wrthwyneb i'r hyn yr oedd datganoli i fod i'w gyflawni. Roeddem i fod yn well ein byd, ond rydym yn waeth ein byd, ac rwyf wedi colli cyfrif sawl gwaith y darllenais y geiriau 'gwaethaf erioed'. Gwrandewais ar gyfraniad Mike Hedges—rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd Mike, nid yn unig y ffaith i ni'n dau gael ein hethol yn 2011—ond rwy'n cytuno ag ef mai swydd y Gweinidog iechyd yw'r swydd anoddaf yn y Llywodraeth. Rwy'n cytuno â hynny, ac rwy'n credu, er tegwch—ni wnaeth Mike ddweud hyn; nid wyf yn cyfeirio at Mike nawr, ond—rwy'n credu y dylai rhagflaenydd y Gweinidog hefyd ysgwyddo rhywfaint o'r cyfrifoldeb am gyflwr ein gwasanaethau iechyd heddiw.

Ac i ateb pwynt Jenny, hyd yn oed pan fyddwn ni fel Ceidwadwyr Cymreig wedi cynnig ein datrysiadau—y cynllun mynediad at feddygon teulu, bwndel technoleg y GIG, hybiau llawfeddygol—ni chawsant eu derbyn, a hynny ar draul cleifion a staff ar draws ein gwlad, er bod hybiau llawfeddygol, yn enwedig, yn allweddol wrth fynd i'r afael â'r arosiadau hynny yn Lloegr.

Nawr, nid oeddwn eisiau'r ddadl hon heddiw, a phan agorodd Sam Rowlands y ddadl heddiw, clywais rai Aelodau'n gwatwar am ddagrau crocodeil. Nid wyf eisiau'r ddadl hon heddiw o gwbl. Nid wyf yn cael unrhyw fwynhad ohoni. Credwch fi, rwy'n edrych ymlaen at y diwrnod—[Torri ar draws.] Mae pobl yn sôn am 'gyllido Cymru'n briodol'. Mae Cymru'n cael £1.20 am bob £1 a gaiff ei gwario yn Lloegr. [Torri ar draws.] Iawn? Nawr, os—

A wnewch chi dderbyn ymyriad cyflym? Yn gyflym iawn.

Ni chredaf y gallaf dderbyn rhagor. Ni chredaf y gallaf. A gaf fi dderbyn ymyriad?

Cewch.

Iawn. Janet ac yna Alun.

Iawn, o'r gorau. Cefais wybod yr wythnos hon am wraig 82 oed a gafodd ddiagnosis o ganser y stumog, cam hwyr iawn, ym mis Rhagfyr—nid yw wedi clywed unrhyw beth, ac mae hi bellach bron yn ddiwedd mis Mawrth. A ydych o'r farn fod hynny’n gynnyrch bwrdd iechyd sy’n gweithredu’n dda? Rwyf wedi codi'r pryderon hyn dro ar ôl tro gyda chi, gyda'r Gweinidog, yma yn y lle hwn. Onid ydych yn cytuno â mi, pan ofynnir i ni beth y dylem fod yn ei wneud, y byddem yn gwario'r £1.20 cyfan, y byddem yn rhoi gofal cleifion uwchlaw gofalu am aelodau'r bwrdd gweithredol, oni fyddem, Russell?

Ie. Iawn. Er cydbwysedd, ie, un ymyriad arall.

Russell, diolch—diolch am dderbyn yr ymyriad. Rwy'n eich cymryd ar eich gair, a dweud y gwir. Rwy'n derbyn nad oeddech yn dymuno cyflwyno'r cynnig hwn gerbron y Siambr heddiw. Ond mae'r pwynt ynghylch cyllid yn fater hollbwysig, ac rydych yn dyfynnu'r £1.20—ac nid wyf am ddadlau ynglŷn â hynny—ond fe wyddoch chi a minnau, a'r gyfrinach o amgylch y Siambr yw, y byddai fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion yn darparu’r adnoddau sydd eu hangen ar Gymru i ddiwallu anghenion y bobl. Byddwn yn barod i weithio gyda chi i gyflawni hynny. A fyddech chi'n gweithio gyda mi?

Byddwn, Alun. O ddifrif, byddwn. Gadewch inni wneud hynny. Gadewch inni gyfarfod yn nes ymlaen a thrafod hynny.

Rwyf am gloi fy nghyfraniad, Lywydd, drwy ddweud fy mod yn edrych ymlaen at y diwrnod y gallaf sefyll yma mewn dadl a siarad am lwyddiant ein GIG yng Nghymru a sut mae’n perfformio’n llawer gwell nag unrhyw wlad arall yn y DU. Edrychaf ymlaen yn fawr at y diwrnod hwnnw.

Now, it's no small thing to ask a Minister to step down or to be dismissed, but, having seriously considered the issue, that's what I and Plaid Cymru did some three weeks ago, because we were convinced that the time had come for a new start. 

Gallwn gyfeirio y prynhawn yma at gatalog o fethiannau yn y GIG o dan oruchwyliaeth y Llywodraeth hon, y Gweinidog presennol a’i rhagflaenwyr: yr amseroedd aros gwaethaf erioed; y methiant ystyfnig i wneud rhywbeth gwahanol pan fu'n amlwg nad oedd yr ymdrechion i dorri'r amseroedd aros hynny'n mynd i lwyddo, a hynny o bell ffordd; argyfwng amseroedd aros ambiwlans; prinder staff; agweddau tuag at bobl sy'n gweithredu'n ddiwydiannol; llanast y gwasanaeth deintyddol, a drafodwyd yn y Senedd eto yr wythnos diwethaf. Ond y ffordd y gwnaeth y Gweinidog ymdrin â mater Betsi Cadwaladr ddiwedd y mis diwethaf oedd ei diwedd hi i ni ar y meinciau hyn, a dyna a wnaeth inni alw arni i ystyried ei swydd neu i’r Prif Weinidog ei diswyddo, galwadau na chafodd eu gwneud ar chwarae bach. Yn y cyd-destun hwnnw, ac er ei bod ychydig wythnosau yn ddiweddarach bellach, byddwn yn cefnogi’r cynnig hwn yma heddiw.

Ond yr hyn sydd bwysicaf i mi y prynhawn yma yw'r cyfle i bwysleisio'r hyn sydd yn y fantol yma, yr hyn rydym yn ymladd amdano mewn perthynas â dyfodol y GIG. Joyce Watson.

Diolch am dderbyn ymyriad. Rwyf braidd yn ddryslyd ynghylch yr hyn rydych yn gobeithio'i gyflawni yma, felly efallai y gallwch ei egluro. A allech egluro i mi sut y credwch y bydd y gwasanaethau iechyd yn y gogledd yn cael eu gwella dros nos drwy gael gwared ar y Gweinidog iechyd? Nid ydych yn egluro hynny. Neu ai brygowthan gwleidyddol yn unig yw hyn?

Ni fydd y Gweinidog yn cael ei diswyddo heddiw gan y bydd Llafur yn ennill y bleidlais hon. Yr hyn rwyf wedi’i ddweud yw fy mod i heddiw yn gweld pwysigrwydd cael y cyfle i bwysleisio’r hyn rydym yn ymladd drosto. Ac i mi, mae'n ymwneud ag atebolrwydd. A byddwn yn gobeithio y byddai’r Llywodraeth a’r rheini ar y meinciau Llafur yn croesawu’r cyfle i ddangos eu bod am fod yn atebol. Mae angen inni wybod bod gennym Lywodraeth, fod gennym Weinidogion, sy’n atebol ac sy’n dymuno bod yn atebol. Mae gwasanaethu mewn Llywodraeth yn anrhydedd. Mae'n gyfrifoldeb enfawr hefyd, a heb os, mae'n swydd anodd. Ond ni ellir osgoi cyfrifoldeb am ei bod yn swydd anodd, ac mae cyfaddef pan fyddwch yn gwneud pethau'n anghywir yn rhan bwysig o'r broses o geisio atebolrwydd.

Nawr, nodaf fod ymateb Llafur i’r bleidlais y prynhawn yma wedi'i ddyfynnu ar wefan newyddion y BBC heddiw: dywedodd Llafur Cymru fod Ms Morgan yn gwneud gwaith gwych. Nawr, gwn mai dim ond gwleidyddiaeth yw hynny, a dyna'r perygl pan fydd cynnig o ddiffyg hyder fel hwn yn cael ei gyflwyno, neu'n wir, pan gafwyd galwad braidd yn ddidaro gan Aelod Ceidwadol arall ddoe am ddiswyddo Gweinidog arall: rydym yn encilio i'n ffosydd gwleidyddol. Ond mae'n rhaid inni geisio codi ohonynt rywsut. Felly, pam y dywedais—[Torri ar draws.] Felly, pam y dywedais rai wythnosau yn ôl fod angen dechrau newydd ym maes iechyd? Dyma fy nghyfle i egluro.

Rwy’n mynd i droi at eiriau cyn-gadeirydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, Mark Polin, sy'n ysgrifennu yn y Daily Post heddiw. Dywedais fy mod am bwysleisio'r hyn sydd yn y fantol, a chredaf ei fod yn gwneud hynny'n anhygoel o rymus heddiw. 'Yn ôl unrhyw fesur', meddai,

'mae cleifion ledled Cymru, ac yn enwedig yn y gogledd, yn cael eu peryglu gan system GIG sy'n ddiffygiol dros ben, ac sydd, gellir dadlau, wedi torri.'

Ac ar fater allweddol atebolrwydd, cyfeiria’n benodol at y datganiad yn y Senedd gan y Gweinidog iechyd ar 28 Chwefror, ac mae'n dweud,

'cymerodd y Gweinidog Iechyd ran yn yr hyn na ellir ond ei ddisgrifio fel ymarfer i geisio ymbellhau ei hun, ei llywodraeth a'i swyddogion oddi wrth unrhyw gyfrifoldeb am unrhyw beth i'w wneud â gwella gofal iechyd ledled Cymru, yn ôl pob tebyg, ac yn enwedig yma yn y gogledd.'

A dyma sydd wrth wraidd y mater. Cofiwch eiriau'r Gweinidog ei hun yn y cyfweliad gyda'r BBC am fwrdd Betsi Cadwaladr: 'Nid fy ngwaith i yw cael gafael ar y sefyllfa.' Mae Mark Polin yn mynd rhagddo:

'Mae angen i'r llywodraeth a'r gweinidog iechyd hefyd roi'r gorau i feio eraill am fethiannau a dechrau derbyn ac arddangos cyfrifoldeb yn hytrach nag esgusodion.'

Geiriau damniol, ond rhai sy’n adleisio sylwadau rwyf fi ac eraill wedi’u gwneud yn y Siambr hon droeon, gan fod patrwm yma. Mae hon yn Weinidog ac mae hon yn Llywodraeth sydd efallai'n credu bod ganddynt weledigaeth ar gyfer dyfodol y GIG yng Nghymru, ond os felly, mae bellach yn weledigaeth anobeithiol o aneglur, wedi’i phylu gan y gwaith diddiwedd o orfod ymdrin ag un broblem ar ôl y llall, ac yn amddifad o syniadau newydd i'w gwireddu. Iawn.

Diolch am dderbyn yr ymyriad. Sut y byddech yn ymateb i'r sylw hwn gennyf fi—nad ydych, drwy wneud hyn heddiw a chefnogi'r cynnig hwn, yn chwarae dwy ochr y ffens yma? Ar y naill law, rydych yn llwyr gydnabod yr anawsterau o ran y diffyg buddsoddiad yng Nghymru, amhosibilrwydd yr hyn y ceisir ei wneud yma yn eich barn chi, ond nawr, heddiw, rydych yn cefnogi agenda sy’n bersonol ac yn wleidyddol.

Rwyf am sôn am un gair: 'amhosibilrwydd'. Ni chredaf ei bod yn amhosibl i ni yng Nghymru redeg gwasanaethau cyhoeddus yn well nag y gwnawn ar hyn o bryd. Ni chredaf ei bod yn amhosibl inni lunio gweledigaeth a chyflawni’r weledigaeth honno mewn ffordd sy’n darparu gofal iechyd gwell na'r hyn sy'n cael ei ddarparu yma yng Nghymru heddiw, er gwaethaf holl ymdrechion ein gweithwyr iechyd a gofal. Felly, mae angen inni weld y syniadau a'r grym y tu ôl iddynt er mwyn ei gwireddu—o ran bwrdd Betsi Cadwaladr, y syniad fod angen Gweinidog dewr arnom i wthio i gael gwared ar y strwythur iechyd presennol, dechrau eto. Rydym yn glir ynglŷn â hynny, ac rydym yn ddiolchgar i Mike Hedges am ei gefnogaeth i hynny heddiw. Ond mewn cymaint o ffyrdd, mae penderfyniadau gwael wedi'u gwneud. Yn syml, mae angen rhai gwell arnom. Fel y dywedaf, mae’n rhaid mai cymryd cyfrifoldeb am y pethau nad ydynt wedi mynd yn dda o dan oruchwyliaeth y Llywodraeth hon yw’r cam cyntaf i drawsnewid pethau.

Yn olaf, Lywydd, dywed Mark Polin:

'Rydym wedi hen fynd heibio i'r pwynt lle mae gan gleifion a'u teuluoedd hawl i ddisgwyl i ymchwiliad cyhoeddus neu ryw adolygiad annibynnol sylfaenol arall gael ei gynnal.'

Wfftiodd y Gweinidog iechyd fy ngalwadau am ymchwiliad, ac unwaith eto, y casgliad y daw llawer iddo yw bod y Llywodraeth hon yn gwneud popeth yn ei gallu i osgoi craffu. Mae’n rhaid i hynny newid.

Dylai'r ddadl hon nodi diwedd cyfnod. Rydym wedi cael nifer o ddadleuon dros y blynyddoedd am berfformiad gwael gan Lywodraeth Cymru ar y GIG. Ni chredaf mai dyma'r tro cyntaf, ac mae'n ddrwg gennyf ddweud nad dyma'r olaf, yn sicr. Ers degawdau—ie, degawdau—mae'r Llywodraeth Lafur wedi bod yn gyfrifol am y GIG, ac mae wedi bod yn dirywio'n raddol ers hynny.

Rwyf am fod yn onest gyda’r Gweinidog iechyd: mae hi wedi ymgymryd â briff a ddinistriwyd yn llwyr gan Weinidog yr economi bellach, a fu'n llywyddu dros bump o’r saith bwrdd iechyd pan oeddent yn destun mesurau arbennig ac ymyrraeth wedi’i thargedu, a dynnodd fwrdd Betsi Cadwaladr allan o fesurau arbennig yn rhy gynnar er mwyn sgorio pwyntiau gwleidyddol cyn etholiadau 2021, a welodd chwarter y marwolaethau COVID yn digwydd o ganlyniad i drosglwyddiad rhwng wardiau, ac a agorodd ysbyty'r Faenor yn rhy gynnar, gan ei adael yn boenus o brin o staff.

Cymerodd ef yr awenau gan y Prif Weinidog bellach, a oedd yn y swydd pan roddwyd Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig am y tro cyntaf yn 2015, ar ôl canlyniadau brawychus gofal iechyd meddwl gwael yn uned Tawel Fan. Yn anffodus, mae’r sefyllfa’n dal i fodoli mewn byrddau iechyd eraill, megis bwrdd Cwm Taf, a feirniadwyd yn ddiweddar gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru am ryddhau cleifion iechyd meddwl heb hyd yn oed drafferthu cysylltu â’r tîm iechyd meddwl cymunedol lleol.

Weinidog, rwy'n cydymdeimlo'n fawr â chi. Nid ydych wedi gallu mynd i’r afael â rhestrau aros cynyddol dros y ddwy flynedd ddiwethaf ac rydych wedi methu cyrraedd eich targedau. Gallaf weld y panig yn gafael ynoch, Weinidog. Rydych yn poeni, yn gwbl briodol, am restrau aros ystyfnig sy'n gwrthod lleihau'n sylweddol, yn wahanol i Loegr. Yn fy etholaeth i yn ne-ddwyrain Cymru, rydym yn edrych ar bron i 5,000 o lwybrau gofal i gleifion yn aros dros ddwy flynedd am driniaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan. Yng Nghwm Taf, mae’r nifer hwn yn dyblu i dros 10,000. Cleifion yw'r rhain sy'n aros mewn poen, mewn trallod a rhwystredigaeth am dros 105 wythnos, 735 diwrnod, 17,520 o oriau. Ac nid yn unig yr amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth sydd allan o reolaeth. Ychydig dros hanner—56 y cant—y cleifion yn adran damweiniau ac achosion brys ysbyty'r Faenor a welwyd o fewn pedair awr. Mae un o bob pump o gleifion yr ysbyty yn aros dros 12 awr i gael eu gweld. Ym mis Tachwedd 2022, datganodd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru fod taer angen gwella’r adran ddamweiniau ac achosion brys yn ysbyty'r Faenor. Mae hyn er mai dim ond dwy flwydd oed oedd yr ysbyty ar y pryd. A yw hyn yn dderbyniol mewn ysbyty blaenllaw?

Mae gennyf etholwr sydd wedi datgelu'r problemau gydag ad-drefnu gwasanaethau damweiniau ac achosion brys eich Llywodraeth yn Aneurin Bevan, gan ddibynnu ar un ysbyty yn unig, a leolir ymhell o bobman, i leddfu'r straen ar wasanaethau iechyd yn ne-ddwyrain Cymru. Rhoesant wybod i mi fod angen i’w partner fynd i’r ysbyty, a chan nad oedd ambiwlansys ar gael, er gwaethaf yr argyfwng, fe wnaethant yrru i ysbyty'r Faenor. Ar ôl cyrraedd, gwelsant fod yr ystafell aros yn orlawn, gyda pherthnasau'n gorfod aros y tu allan. Yn ystod eu harhosiad hir, gwelsant gleifion yn cael trwythau ym mhob twll a chornel sbâr a dywedwyd wrthynt na ellid rhyddhau eu partner oherwydd prinder gwelyau mewn ysbytai eraill. Ai dyma yw gofal gydag urddas? Ai dyma yw GIG sy’n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain? Nid wyf yn credu hynny.

Weinidog, rydym wedi rhoi mantais yr amheuaeth i chi ers dwy flynedd, ac ydw, rwy'n credu'n wirioneddol eich bod wedi etifeddu portffolio gwirioneddol wael gan eich rhagflaenwyr, sef Mr Gething a Mr Drakeford. Ond rydych wedi cymryd cymaint o amser i wneud unrhyw benderfyniad: er enghraifft, fe wnaethoch chi fygwth bwrdd Betsi Cadwaladr â mesurau arbennig ym mis Chwefror 2022 pe bai'n parhau i fethu, a beth ddigwyddodd? Gwelsoch wasanaethau'n dirywio, ac ni wnaethoch unrhyw beth, hyd yn oed ar ôl cyfres o adroddiadau gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a ddangosai nad oedd y bwrdd yn ymdopi. Yng Nghwm Taf, mae pethau'n mynd o chwith—mae gennym wasanaethau iechyd meddwl mewn argyfwng ar ben yr ymdrechion i wella ar ôl sgandal y gwasanaethau mamolaeth; dim targed anhwylderau bwyta o hyd; diffyg gwasanaethau cymorth profedigaeth o hyd a dim cymorth i oedolion sydd wedi cael diagnosis o ADHD o hyd. Efallai mai dim ond diferion yn y môr yw’r rhain i chi, Weinidog, a llawer o bobl eraill, ond rydym yn gweld drwy’r geiriau cynnes o gefnogaeth a'r diffyg gweithredu, ac felly hefyd y meddygon a'r nyrsys sydd o dan bwysau, a chleifion hefyd. Mae hyn yn digwydd ledled Cymru ac nid yw’n ddigon da, Weinidog. Digon yw digon.

Wel, mae’r cynnig ger ein bron heddiw, yn fy marn i, yn gwbl ddiangen, ac mae’n rhaid imi ddweud, yn ymyrraeth ddialgar. Arwydd arall eto o wrthblaid nad oes diddordeb ganddi mewn unrhyw beth, yn anffodus, ond bachu pennawd hawdd. Yn y broses, yr hyn a wnânt mewn gwirionedd yw gwneud cam â'n gwasanaethau cyhoeddus a'r bobl sy'n dibynnu arnynt oherwydd eu methiant i ymgysylltu â'r heriau gwirioneddol y gwyddom ein bod yn eu hwynebu. Er enghraifft, gwyddom fod ein poblogaeth yn hŷn yng Nghymru; gwyddom fod ein hetifeddiaeth ddiwydiannol yn dod â gwaddol o salwch ac afiechyd yn ei sgil. Gwyddom fod ymateb i bandemig y coronafeirws a 13 mlynedd o bolisïau aflwyddiannus gan Lywodraeth y DU, sydd wedi cynyddu tlodi ac wedi cynyddu anghydraddoldebau iechyd, wedi rhoi pwysau digynsail yn sgil hynny ar ein GIG yng Nghymru.

Gwyddom fod hyn yn arwain at bobl yn gorfod aros am gyfnod hirach i gael triniaeth nag y mae unrhyw un ohonom yn gyfforddus ag ef. Ond gwyddom hefyd fod y Gweinidog iechyd a Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda’r cyrff sy’n gyfrifol am ddarparu gofal iechyd, yn gwneud popeth a allant i leihau amseroedd aros. Gwyddom fod hyn yn dwyn ffrwyth: mae rhestrau aros yng Nghymru wedi lleihau am yr ail fis yn olynol.

Mae ymyriadau uchelgeisiol newydd wedi'u cynllunio i annog y cynnydd hwn ymhellach, megis y ganolfan diagnosteg a thriniaeth newydd a gyhoeddwyd gan y Gweinidog y mis diwethaf. Wedi'i hariannu gan Lywodraeth Cymru, a'i datblygu gan dri bwrdd iechyd yn gweithio ar y cyd ac wedi'i lleoli yn Llantrisant yn Rhondda Cynon Taf, gyda dull sy'n canolbwyntio ar gynnwys clinigwyr a chleifion, mae gan y ganolfan honno gapasiti i ddarparu gwasanaethau arloesol i filoedd o gleifion bob blwyddyn, a gallai hyn nid yn unig leihau, ond mewn gwirionedd gallai ddileu ôl-groniadau i gael mynediad at driniaeth i bobl yng Nghwm Cynon ac ardaloedd cyfagos. Ac os yw'n llwyddo i wneud hynny, mae'n fodel y gellir ei gyflwyno ledled Cymru.

Roeddwn yn ddigon ffodus i ymweld â phrosiect arall yn fy etholaeth ar ddechrau’r flwyddyn i weld menter arloesol arall yn cael ei rhoi ar waith gan y Gweinidog. Ymwelais â Gwynns Opticians yn Aberdâr i gael gwybod am newidiadau i'r gwasanaethau y maent yn eu darparu. Mae optegwyr lleol yn cael eu hyfforddi i ddod yn bresgripsiynwyr annibynnol, sy’n gallu gwneud diagnosis a thrin cyflyrau difrifol iawn, fel glawcoma a dirywiad macwlaidd, ac mae hyn yn dileu’r angen i gleifion gael eu hychwanegu at restrau aros ysbytai ac yn hytrach, yn caniatáu triniaeth mewn lleoliad lleol. Mae’r diwygiad hwn i’r GIG, sy'n lleddfu’r pwysau ar wasanaethau, yn grymuso ymarferwyr ac yn sicrhau bod cleifion yn gallu cael mynediad at ofal cyflym, diogel ac arbenigol yn flaenoriaeth i’r Gweinidog iechyd, yn ogystal â chydnabod gwerth y gweithwyr proffesiynol sy’n gyfrifol am ddarparu’r gwasanaethau hyn.

Rwy'n falch fod gennym nifer gyfrannol fwy o feddygon a nyrsys yng Nghymru nag sydd ganddynt yn Lloegr; ein bod yn hyfforddi mwy o feddygon a nyrsys; ein bod yn talu’r cyflog byw gwirioneddol i holl weithwyr y GIG. A rhag inni anghofio, mae’r Gweinidog iechyd hefyd yn gyfrifol am wasanaethau cymdeithasol. Gyda’i thîm, mae’r Gweinidog wedi cyflawni ein haddewid maniffesto ar gyfer etholiad y Senedd yn 2021 i dalu’r cyflog byw gwirioneddol i bob gweithiwr gofal yng Nghymru. Ac mae hwn yn gyflawniad aruthrol, yn newid yn sylweddol ein canfyddiad o'r hyn sy'n rôl hanfodol gyda'n poblogaeth sy'n heneiddio, a sicrhau bod gwaith gofal cymdeithasol a gweithwyr gofal cymdeithasol yn cael y cyflog teg y dylent allu ei ddisgwyl. Felly, ar ran fy etholwyr sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol, ar ran pob un o'r menywod yng Nghymru sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol, ac ar ran fy etholwyr sy'n dibynnu ar ofal cymdeithasol, hoffwn ddweud, 'Diolch, Weinidog.'

Am weddill fy amser, hoffwn newid ffocws a chynnig persbectif amgen. Mae ein Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi bod yn ei swydd ers etholiad mis Mai 2021. Yn y cyfnod hwnnw, mewn cyferbyniad, mae pedwar unigolyn gwahanol wedi bod yn Ysgrifenyddion iechyd yng Nghabinet y DU.

Yn gyntaf, wrth gwrs, roedd Matt Hancock, a ymddiswyddodd am iddo anwybyddu'n drahaus y rheoliadau coronafeirws yr oedd yn gyfrifol amdanynt; llywyddu dros gyfundrefn a roddodd biliynau i'w ffrindiau mewn contractau cyfarpar diogelu personol amheus; cyfnewid gwasanaeth cyhoeddus am gyfle i fod yn seren teledu realiti; ac ennill drwg-enwogrwydd pellach drwy ei negeseuon WhatsApp cywilyddus a ddatgelwyd yn answyddogol. Yna, mae gennym Sajid Javid. Mae'n debyg mai'r peth gorau a wnaeth fel Ysgrifennydd iechyd oedd cyfrannu at gael gwared ar Boris Johnson—cael gwared ar Boris Johnson am anwybyddu'n drahaus y rheoliadau coronafeirws yr oedd yn gyfrifol amdanynt. Yna, cawsom Therese Coffey, a'i chyfraniad hi oedd nodi ar goedd ei hymrwymiad i rannu meddyginiaeth bresgripsiwn yn anghyfreithlon. A bellach, mae gennym Stephen Barclay, a ddisgrifir mewn cyfnodolyn gwasanaeth iechyd fel:

'Hunllef wirioneddol, dialgar, haerllug, bwli, gelyniaethus i'r GIG a'i holl waith, micro-reolwr ar y pethau anghywir'.

Dyna sydd gan yr wrthblaid hon i’w gynnig. Dyna pam na fydd pobl Cymru byth yn ymddiried ynddynt i redeg y GIG, a dyna pam y byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cynnig hwn heddiw.

Yn debyg iawn i Russell George a Sam Rowlands, nid yw hon yn ddadl sy'n rhoi pleser mawr imi gymryd rhan ynddi, ac mae’n un rwyf wedi bod yn ymrafael â hi'n fewnol drwy'r dydd. [Torri ar draws.]

I'm not going to sit down, as the Deputy Minister suggested. I'm not going to sit down because I need to contribute on behalf of my constituents in Carmarthen West and South Pembrokeshire.

Fel y mae rhai o fy nghyd-Aelodau wedi nodi, Lywydd, mae mater mynediad da, dibynadwy a diogel at ofal iechyd yn parhau i fod yn un o’r pynciau diffiniol yn yr ohebiaeth yn fy mewnflwch gan etholwyr Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Felly, gyda’r fraint aruthrol o gynrychioli’r bobl hynny, teimlwn fod angen imi gyfrannu heddiw.

Hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad ar ofal iechyd yng ngorllewin Cymru, ac yn benodol ar ddau fater: lefel y gwasanaeth a dderbynnir yn ein hysbytai a’r brwydrau sy’n wynebu dyfodol deintyddiaeth y GIG. Yr hyn a glwyfodd i'r byw ddiwedd yr wythnos diwethaf oedd adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ar lefel y gwasanaeth a gynigir gan yr adran ddamweiniau ac achosion brys yn ysbyty Glangwili.

Canfu'r adroddiad, er gwaethaf ymdrechion y staff, fod y corff annibynnol wedi dweud nad oedd cleifion bob amser yn cael gofal diogel yn gyson. Aeth ymlaen i ddweud bod cleifion yn wynebu arosiadau hir yn yr uned frys oherwydd problemau gyda llif cleifion drwy'r ysbyty. Ac yn fwyaf pryderus yn fy marn i, dywedodd fod tystiolaeth o orlenwi a diffyg cyfleusterau ymolchi a thoiledau. Gwelodd yr arolygwyr gleifion yn cysgu ar gadeiriau neu ar lawr.

Pa fath o wasanaeth iechyd sy'n cael ei ddarparu os mai dyna gasgliad yr arolygiaeth? Pwysleisiaf nad ein staff gofal iechyd gweithgar sydd ar fai am unrhyw un o'r canfyddiadau hyn. Mae’r cyfrifoldeb yn y pen draw gyda Llywodraeth Cymru a’i Gweinidog iechyd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Yn sicr, fe wnaf dderbyn ymyriad.

Diolch yn fawr. O gofio’r heriau eithafol y mae gwasanaethau’r GIG yn eu hwynebu ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, pam nad oedd cyllideb y gwanwyn yn cynnwys unrhyw gyllid ychwanegol ar gyfer y GIG?

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am ymyrryd. Gallaf ddychmygu bod cyllideb yr hydref wedi rhyddhau cyllid ychwanegol ar gyfer addysg a’r gwasanaeth iechyd, gan y Canghellor Jeremy Hunt, fis Hydref diwethaf. Ond rydym yma i drafod gwasanaethau iechyd yma yng Nghymru. Cawn ein hethol gan y bobl yma yng Nghymru i eistedd yn Senedd Cymru.

Siaradais yn ddiweddar—[Torri ar draws.] Wel, rwy’n fwy na pharod i ymuno â’r cyfarfod hwnnw y byddwch chi a Russell George yn ei gael, Alun Davies.

Os caf symud ymlaen, siaradais yn ddiweddar â deintydd sy’n aelod o bwyllgor deintyddol lleol Dyfed-Powys. Dywedodd wrthyf fod deintyddion y GIG yn wynebu cosbau ariannol mawr os ydynt yn methu cyrraedd targedau diwygio contractau nad oes tystiolaeth ar eu cyfer ac nad oes modd eu cyflawni, ac fe'i disgrifiodd fel ymyl y dibyn ar ddeintyddiaeth y GIG yng Nghymru. Mae dyfyniad pellach gan bwyllgor deintyddol lleol Dyfed-Powys yn nodi: ‘A dweud y gwir, sylwadau Eluned Morgan ym mis Ionawr, a oedd yn dangos diffyg dealltwriaeth llwyr o’r sefyllfa, a’i hamharodrwydd i wrando, oedd ei diwedd hi i lawer o fy nghydweithwyr, a fydd nawr yn pleidleisio â'u traed ac yn mynd i ymarfer yn y sector preifat yn unig.'

Lywydd, rwyf am gloi fy nghyfraniad yn yr un modd ag y’i hagorais. Yn wleidyddol, mae Russell George yn Aelod rwy'n ei edmygu'n aruthrol. Yn wir, ef oedd yr Aelod cyntaf a ddaeth i fy swyddfa ar ôl imi gael fy ethol i ofyn am fy nghyngor ar rywbeth, gan roi cryn dipyn o gryfder i mi, ac rwy’n ddiolchgar iawn i Russell am hynny. Fel Cymro balch a Phrydeiniwr balch, ni fyddai unrhyw beth yn rhoi mwy o falchder i mi nag edrych dros Glawdd Offa a meddwl, 'Yma yng Nghymru, mae gennym y GIG gorau oll.' Yn anffodus, ar hyn o bryd, ni allaf ddweud y gallwn wneud hynny. Diolch, Lywydd.

Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad gyda’r sylw hwn ar y ddadl: teimlaf fod hon yn ffordd wirioneddol wael o gyflawni gwleidyddiaeth. Mae'r lle hwn, yn fy marn i, yn llawer gwell na hynny. Nid wyf yn gweld sut y bydd treulio 60 munud, fel y byddwn yn ei wneud heddiw, ynghyd â'r amser y mae pob un ohonom wedi'i dreulio, y rhai ohonom sy'n siarad, i baratoi ar gyfer y ddadl hon, yn datrys unrhyw beth i staff y GIG a chleifion nad ydynt wedi cael y gofal sydd ei angen arnynt.

Rwyf fi, fel yr etholwyr sy’n ysgrifennu ataf, ac at lawer ohonoch chi wythnos ar ôl wythnos, rwy'n gwybod, yn awyddus i ganolbwyntio ar atebion a’r hyn a wnawn nesaf. Beth rydym yn ei wneud i fynd i’r afael ag amseroedd aros ambiwlansys? Beth rydym yn ei wneud i fynd i'r afael ag amseroedd aros hir mewn deintyddiaeth? A beth rydym yn ei wneud i recriwtio a chadw mwy o nyrsys a gweithwyr cymdeithasol? Nid wyf yn gweld sut y bydd cael gwared ar y Gweinidog yn gwneud unrhyw beth ynghylch y materion hynny mewn gwirionedd.

Rwyf wedi bod yn feirniadol, fel y gŵyr llawer ohonoch, o’r penderfyniad—[Torri ar draws.] Na, mae’n ddrwg gennyf. Nid wyf am dderbyn unrhyw ymyriadau, gadewch imi ddweud hynny'n glir. Rwyf wedi bod yn feirniadol, fel llawer o bobl eraill, rwy'n gwybod, o’r penderfyniadau a wnaed ynghylch bwrdd Betsi Cadwaladr. Ymddengys bod y Gweinidog wedi dewis agweddau technegol y gyfraith a pha awdurdod sydd ganddi ai peidio er mwyn ymyrryd ym mwrdd Betsi Cadwaladr, yn hytrach na chydnabod mai arni hi y mae staff a chleifion yn dibynnu i ysgogi gwelliannau. Roedd yn anghywir diswyddo aelodau annibynnol y bwrdd, gan yr ymddengys mai hwy oedd yr unig rai a oedd yn mynd ati i leisio pryderon. Mae angen cydnabod hyn, a'r anhrefn a achoswyd gan y penderfyniad hwnnw hefyd.

Rwyf wedi bod yn feirniadol o berfformiad gwael ar draws ein holl wasanaethau iechyd, boed yn blant a phobl ifanc yn aros misoedd am gymorth iechyd meddwl, pobl yn aros misoedd, a blynyddoedd weithiau, am driniaeth ddeintyddol, amseroedd ymateb ambiwlansys, targedau’n cael eu methu dro ar ôl tro. Rwyf hefyd wedi anghytuno â’r Gweinidog ac aelodau eraill y Cabinet sy’n gwadu bod ein gwasanaeth iechyd mewn argyfwng. Mae angen i bobl yn y gogledd weld newid sylfaenol o ran gwella gwasanaethau iechyd ym mwrdd Betsi Cadwaladr, ac mae angen i bob un ohonom weld a chlywed cydnabyddiaeth o raddfa’r argyfwng yn ein gwasanaeth iechyd ledled Cymru.

Un mater rwyf wedi’i godi dro ar ôl tro yw deintyddiaeth y GIG, a gwn fod rhai ohonoch wedi crybwyll hynny hefyd. Mae arnaf ofn fod y ffaith bod y Gweinidog wedi gwadu bodolaeth gwahanol haenau o fynediad at wasanaethau deintyddiaeth yn y datganiad yr wythnos diwethaf yn syfrdanol. Unwaith eto, nid yw hynny’n dangos i ni, na’r bobl a gynrychiolwn, fod y problemau gyda deintyddiaeth y GIG wedi'u deall yn iawn. Mae’r ffigurau’n glir: nid yw 93 y cant o bractisau deintyddol yn derbyn cleifion GIG newydd sy'n oedolion. Mewn arolwg diweddar o 250 o ddeintyddion stryd fawr, dywedodd mwy na thraean y byddent yn lleihau eu contractau GIG eleni. Roedd 90 y cant o ddeintyddion yn anghytuno â’r mesurau diwygio presennol, ac ni ellir anwybyddu'r rhwyg yn y berthynas rhwng deintyddion a Llywodraeth Cymru. Rwy’n parhau i fod yn bryderus iawn am yr agwedd tuag at y proffesiwn.

Ond unwaith eto, rwy'n dweud, 'A fydd newid y rhai sy'n eistedd wrth y bwrdd yn datrys y problemau ym maes deintyddiaeth, gyda rhestrau aros, diwygio contractau a buddsoddi?' Yn fy marn i, mae’r ddadl hon yn ymgais i fachu penawdau yn hytrach na datrys y problemau dan sylw, a chredaf ei bod yn anonest ac y bydd y cyhoedd yn gweld drwyddi. I gloi, nid wyf yn gwneud unrhyw gyfrinach o fy mhryderon sylweddol ynglŷn â'r GIG yng Nghymru, ond ni chredaf y bydd cael un Gweinidog ar ôl y llall wrth fwrdd y Cabinet yn cyflawni'r newidiadau systemig sydd eu hangen arnom.

Felly, beth y gallem fod wedi treulio’r 60 munud diwethaf yn ei drafod? Ymestyn lefelau staffio nyrsys i fwy o rannau o’n GIG, bwrw ymlaen â chynlluniau ar gyfer gwasanaeth gofal cenedlaethol, neu a ddylem ystyried cael gweithrediaeth y GIG yn annibynnol ar y Llywodraeth er mwyn sicrhau craffu ac atebolrwydd. Ni fyddaf yn cefnogi’r cynnig heddiw, ond hoffwn ddatgan yn glir nad wyf yn fodlon ar berfformiad y gwasanaeth iechyd. Byddaf yn parhau i sicrhau fy mod yn cyflwyno'r heriau hynny. Rwy'n gobeithio bod hwn yn gyfle i ni ailosod, ac i symud ymlaen i wneud yr hyn y mae pobl yn dymuno'i weld ac yn ei ddisgwyl gan y Senedd hon—i gyflawni gwleidyddiaeth mewn ffordd wahanol a gwell, a llunio syniadau i fynd i’r afael â’r heriau y mae pobl yn eu hwynebu. Diolch yn fawr iawn.

Fel arfer rwy'n dechrau fy nghyfraniadau i ddadleuon drwy ddweud, 'Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma', ond heddiw, nid yw hynny'n wir, a chyda chalon drom y cefnogaf y cynnig hwn. Fe rannaf un neu ddau o resymau pam rwy'n dewis pleidleisio dros y cynnig hwn y prynhawn yma.

Roeddwn i'n gweithio yn Betsi Cadwaladr fy hun am 11 mlynedd ar y rheng flaen, a gwelais drosof fy hun rai o'r methiannau ar y rheng flaen o bersbectif mewnol. Dyna beth wnaeth fy nhemtio i fynd i fyd gwleidyddiaeth a sefyll etholiad dros Ddyffryn Clwyd, oherwydd fel y gwyddoch, mae Ysbyty Glan Clwyd yn yr etholaeth, ac ar ôl gweithio yno ac yng ngogledd Cymru ar hyd fy oes, roeddwn eisiau sefyll etholiad i wneud pethau'n well. Meddyliais, 'Wel, fe wnaf sefyll etholiad i'r Cynulliad', fel yr oedd ar y pryd, a'r Senedd nawr, oherwydd meddyliais, 'Yr hyn a wnaf yw mynd â fy sgiliau trosglwyddadwy a ddysgais yn fy swydd yn y GIG a'u trosglwyddo i'r bobl sy'n gwneud y penderfyniadau ym Mae Caerdydd.' Dyna rwyf wedi ceisio ei wneud hyd yma yn yr amser byr y bûm yma yn cynrychioli fy nghartref, sef Dyffryn Clwyd. Mae bob amser wedi bod yn gartref i mi. Mae pobl yn dweud mai etholaeth yn unig yw hi, ond mae'n fwy na hynny i mi oherwydd rwyf bob amser wedi byw yn y Rhyl, Prestatyn, Dinbych, a chefais fy ngeni yn Llanelwy, felly mae'n fwy na dim ond etholaeth i mi, ac rwy'n malio'n fawr am y materion sy'n effeithio ar fy mhobl.

Mae llawer o fy mewnflwch a phethau rwy'n ymdrin â hwy o ddydd i ddydd yn gwynion am berfformiad y bwrdd iechyd ac amseroedd aros Ysbyty Glan Clwyd, cleifion sydd efallai wedi marw oherwydd esgeulustod meddygol, a'r methiant i godi ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn y Rhyl ar ôl 10 mlynedd o dorri addewidion. Ond mae hyn i gyd—[Torri ar draws.] Yn sicr.

Gan eich bod wedi gweithio yn yr ysbyty, mae'n rhaid eich bod wedi dod ar draws pobl yn dweud wrthych eu bod wedi'u hamddifadu o arian gan eich Llywodraeth, y Llywodraeth rydych chi'n ei chefnogi. Beth a ddywedoch chi wrth y bobl hynny pan oeddech chi'n dweud pam nad ydym ni wedi ariannu pethau? A wnaethoch chi ddweud wrthynt mai'r rheswm am hynny oedd mai eich Llywodraeth chi, y Llywodraeth rydych chi'n ei chefnogi, oedd ddim yn darparu digon o arian i ddiwallu eu hanghenion?

Nid wyf yn derbyn hynny, gan fod iechyd wedi ei ddatganoli i Gymru ers 25 mlynedd. Efallai eich bod wedi sylwi mai fi yw'r Ceidwadwr cyntaf erioed i gynrychioli Dyffryn Clwyd, ac rwy'n credu mai'r unig reswm am hynny yw oherwydd i mi ddosbarthu taflenni etholiad ac ymgyrchu, a fy mhrif flaenoriaeth yn yr ymgyrch honno oedd fy mod i'n mynd i ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif am rai o'r methiannau yn Betsi Cadwaladr. Dyna rwyf wedi ceisio ei wneud hyd yma yn fy nghyfnod byr yn Siambr y Senedd hon. Rwy'n credu bod y rhan fwyaf o'r pethau a ddywedais yn y Siambr hyd yn hyn wrth y Gweinidog iechyd bob amser â thystiolaeth dda yn sail iddynt ac maent bob amser yn adlewyrchiad o'r hyn y mae etholwyr yn ei ddweud wrthyf yn ddyddiol. Rwy'n ceisio adlewyrchu hynny hyd eithaf fy ngallu a'r hyn a welais yn y cyfnod hwn yw bod y materion y ceisiais eu cyflwyno yma ar adegau wedi cael eu trin yn nawddoglyd ac wedi'u bychanu. Rwy'n derbyn eich bod chi'n Weinidog Llafur ac rwy'n aelod o feinciau cefn y Ceidwadwyr, ac rwy'n gwybod am y rhwystrau gwleidyddol naturiol sy'n deillio o hynny, ond cefais fy ethol ar yr addewidion hynny, a fy swydd i yn y Senedd hon yw cynrychioli fy etholwyr. Nid wyf yn credu bod y Gweinidog iechyd wedi fy helpu o gwbl yn y broses honno.

Ydw, rwyf wedi gadael i fy emosiynau ferwi drosodd un neu ddwy o weithiau yn y Senedd; rwy'n cyfaddef hynny'n llwyr. Ond yr unig reswm am hynny oedd oherwydd y rhwystredigaeth a'r angerdd sydd gennyf dros gynrychioli fy ardal enedigol. Nid wyf yn esgusodi'r math hwnnw o ymddygiad, ond mae'n gyfan gwbl ar y sail nad wyf yn teimlo bod yr hyn sy'n cael ei ddweud wrthyf gan etholwyr yn cael ei drin yn barchus gan y Gweinidog. Fe waethygodd hynny—dair neu bedair wythnos yn ôl rwy'n credu—pan gyhoeddwyd bod Betsi Cadwaladr i'w wneud yn destun mesurau arbennig eto. Codais ar fy nhraed a gofynnais gwestiwn a chwarddodd y Gweinidog iechyd ar fy mhen. Am ba reswm bynnag, fe chwarddoch chi ar fy mhen ac mae hynny'n annerbyniol. Mae'r ffaith bod Betsi Cadwaladr wedi cael cymaint o broblemau a bod y Gweinidog yn gweld hynny fel mater i chwerthin yn ei gylch—[Torri ar draws.]

Nid yw'n derbyn ymyriadau.

Nid oes gennyf amser. Rwyf am ddod i ben drwy ddweud nad wyf yn credu bod y Gweinidog wedi cymryd y rôl hon o ddifrif hyd yma. Rwy'n credu y gwnewch chi oroesi'r bleidlais, Weinidog, os yw fy nghyfrifiadau'n gywir, ond yr hyn rwy'n gobeithio amdano, fel rhywbeth bach cadarnhaol at hynny, yw y byddwch chi'n gweld hon fel neges fod angen ichi wella eich gêm, yn y bôn, a'n cymryd ni ar yr ochr hon i'r tŷ o ddifrif. Diolch yn fawr iawn. 

Clywais un o'r Aelodau Llafur yn cyfeirio at y cynnig hwn i gael gwared ar Weinidog oherwydd methiannau i gyflawni fel un dialgar. Wel, os yw cael gwared ar Weinidog am resymau'n ymwneud â methiant i gyflawni'n ddialgar, sut fyddech chi'n disgrifio cael gwared ar fwrdd annibynnol cyfan? Ni fyddwn yn defnyddio'r gair 'dialgar' mewn gwirionedd, ond byddwn yn dweud ei fod yn peri gofid, ac rwy'n credu y dylai beri gofid i bob un ohonom. Ceir pryderon wrth wraidd yr hyn sydd wedi digwydd yma sy'n rhaid i ni, bawb ohonom gyda'n gilydd, yn Aelodau o'r Llywodraeth ac Aelodau'r gwrthbleidiau, fynd i'r afael â hwy. 

Yn sicr, mae'n wir fod y Gweinidog a'r Llywodraeth, ar ôl derbyn adroddiad yr archwilydd cyffredinol—adroddiad damniol a sobreiddiol—wedi gorfod gwneud rhywbeth. Yn wir, rwy'n siŵr y byddem wedi beirniadu'r Gweinidog pe na baent wedi gweithredu. Yr hyn sy'n hynod ddryslyd a phroblematig yw ei fod yn ymateb sydd, er nad yw'n ymatal yn llwyr rhag beirniadu aelodau'r bwrdd annibynnol, yn pwyntio at y mwyafrif o'r methiannau fel rhai sydd ar ochr y tîm gweithredol, ond wedyn mae'r Gweinidog yn penderfynu eu gadael yn eu lle a diswyddo aelodaeth anweithredol gyfan y bwrdd. Mae'n ymddangos i mi ei bod yn groes i gyfiawnder naturiol i ddiswyddo'r bwrdd anweithredol yn ei gyfanrwydd pan mai'r aelodau hynny o'r bwrdd, fel y nododd Mark Polin yn ei ddatganiad heddiw, a gomisiynodd yr adolygiadau allanol mewn ystod o feysydd, fel wroleg, gwasanaethau fasgwlaidd, cyllid, a oedd wedi ategu'r hyn yr oeddent yn ei ddweud ac a brofodd mewn gwirionedd eu bod yn cael gwybodaeth anghywir. [Torri ar draws.] Ac eto—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

—hwy a gafodd eu diswyddo. Iawn, fe wnaf dderbyn ymyriad.

Roedd yna dwll yn eich dadl, sef nad oes gan y Gweinidog hawl i ddiswyddo aelodau'r bwrdd gweithredol. Dyna'r broblem. Gwaith y bwrdd iechyd yw trefnu eu gweithlu eu hunain. 

Mae eich ymyriad yn haeddu ymateb da, oherwydd nid yw hynny'n wir. Mae gan y Gweinidog bŵer i gael gwared ar aelodau cyflogedig y bwrdd. Ie, nid i derfynu eu cyflogaeth, ond yr hyn sydd dan sylw yma yw eu rôl arweinyddiaeth weithredol, ac mae Deddf Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, adran 27, yn nodi'n gwbl glir fod gan y Gweinidog hawl i ddiswyddo pob aelod o'r bwrdd, gan gynnwys aelodau cyflogedig y bwrdd. Felly, mae arnaf ofn ein bod yn cael darlun anghyflawn gan y Gweinidog.

Gadewch imi droi at y modd y cafodd yr aelodau annibynnol eu diswyddo. Dywedwyd wrthym yn y gwahanol gyfrifon a glywsom, nad yw'r Llywodraeth wedi herio'r un ohonynt, eu bod wedi cael eu galw i gyfarfod ben bore, a chyflwynwyd wltimatwm iddynt, sef yn y bôn, 'Naill ai ymddiswyddwch neu fe gewch eich diswyddo', a chawsant 30 munud i benderfynu, cyfnod byr iawn o amser, gyda'r holl oblygiadau i'w henw da proffesiynol. Mae GIG Cymru wedi cefnogi egwyddorion yr hyn y maent yn ei alw'n 'arweinyddiaeth dosturiol', ac eto yma mae gennym enghraifft lle roedd yr archwilydd cyffredinol, mewn adroddiad a gyhoeddwyd ychydig wythnosau ynghynt yn unig, wedi cyfeirio at y ffaith bod sawl aelod o'r bwrdd yn dangos

'arwyddion amlwg o drallod emosiynol, gan beri pryder i ni ynghylch eu llesiant.'

Mae'r archwilydd cyffredinol yn mynd rhagddo i ddweud:

'Mae angen cymryd camau brys i fynd i’r afael a’r sefyllfa hon.'

Rwy'n awgrymu mai'r camau brys nad oedd yn eu hawgrymu oedd eich bod yn cael y bobl hynny i mewn i ystafell, rydych chi'n rhoi pwysau enfawr arnynt, ac yn cyflwyno wltimatwm iddynt. Dyna wrthwyneb llwyr arweinyddiaeth dosturiol. Nid dyma'r ffordd i ymddwyn ac nid yw'n dderbyniol. Mae'n gwbl amddifad o empathi. 'Fy ffordd i neu allan â chi'—nid dyna'r ffordd y dylem fod yn rhedeg gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.

Rwyf am droi at y drefn mesurau arbennig. Nid yw'n gweithio—y fframwaith uwchgyfeirio ac ymyrryd yn ei gyfanrwydd. Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig ers pum mlynedd, cânt eu tynnu allan, nid yw hynny'n gweithio a chânt eu rhoi yn ôl i mewn. Mae'n system sy'n methu yn ei chyfanrwydd, a dylem dderbyn a chydnabod hynny mewn gwirionedd. 

Mewn ymateb i gwestiynau gennyf fi ychydig wythnosau'n ôl, dywedodd y Prif Weinidog fod Betsi Cadwaladr wedi eu tynnu allan o fesurau arbennig ym mis Tachwedd 2020 am fod yr archwilydd cyffredinol wedi dweud y dylent wneud hynny. Wel, fy nealltwriaeth i—ac rwy'n ddigon hapus i weld y dystiolaeth ddogfennol—yw nad dyna yw rôl yr archwilydd cyffredinol. Maent yn darparu'r wybodaeth a'r dystiolaeth i Weinidogion benderfynu, oherwydd Gweinidogion, yn y pen draw, a ddylai fod yn atebol.

The Minister for health to contribute to the debate. Eluned Morgan.

Lywydd, nid yw'n waith hawdd bod yn Weinidog iechyd ar ôl pandemig pan aeth y rhestrau aros i fyny'n aruthrol ym mhobman a gadawodd cyni'r Torïaid ein gwasanaethau cyhoeddus yn fregus a gadawyd ein poblogaeth hŷn, salach a thlotach yn fwy diobaith nag erioed. Ond rwyf wedi ymrwymo i ddarparu'r gwasanaeth iechyd gorau posibl i bobl Cymru, ac rwy'n benderfynol o gefnogi ein staff iechyd a gofal, sydd dan gymaint o bwysau wrth iddynt ddarparu gofal a thriniaeth sy'n achub bywydau ac sy'n newid bywydau.

Rwy'n deffro bob bore yn poeni am y dyn sydd wedi bod yn aros am lawdriniaeth ar ei glun, y fenyw sydd angen triniaeth asthma, y plentyn sydd angen llawdriniaeth adluniol. Rwy'n gweithio'n ddiflino gyda fy nghydweithwyr i sicrhau bod GIG Cymru yn darparu gofal diogel ac effeithiol o ansawdd uchel pryd bynnag y bo modd. Ond mae tanariannu cronig y sefydliad gwerthfawr hwn, a achoswyd gan gamreolaeth Dorïaidd ar ein cyllid cyhoeddus, yn gwneud hyn yn anodd iawn. Rwy'n siomedig fod y gwasanaeth iechyd unwaith eto'n cael ei ddefnyddio fel pêl-droed wleidyddol yn y Siambr hon; yn siomedig ynglŷn ag ymdrechion i wneud elw gwleidyddol o faterion difrifol yn ymwneud â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr; yn siomedig ond heb fy synnu fod y Torïaid wedi dewis cyflawni'r ymosodiad hwn arnaf heddiw, er imi gael sicrwydd gan y Ceidwadwyr ar y diwrnod y rhoddais Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig na fyddent yn galw am fy ymddiswyddiad.

Ond mae amseriad y bleidlais hon heddiw yn gyfleus, onid yw? Ar y diwrnod pan fo gwaredwr honedig y blaid Dorïaidd, Boris Johnson, y dyn roeddent i gyd yn ei glodfori, y—sut y gallaf ddweud hyn—celwyddgi digyfaddawd, a addawodd £350 miliwn yr wythnos i'r GIG pe baem yn pleidleisio dros Brexit, y dyn a ddywedodd wrthym i gyd aros gartref pan oedd ef wrthi'n cael partïon, gan amddifadu pobl o'u cyfle i ddweud eu ffarwel olaf wrth eu hanwyliaid—[Torri ar draws.]  

Os yw'r meinciau Torïaidd yn disgwyl imi farnu ar y pwynt hwn a yw Boris Johnson yn gelwyddgi ai peidio, nid wyf yn bwriadu gwneud hynny. Fe adawaf hynny i fod, ac fe alwaf ar y Gweinidog iechyd i barhau.

Heddiw, mae'n gwneud ei orau glas i'n perswadio na wnaeth gamarwain ASau yn fwriadol ynghylch yr holl bartïon yn Rhif 10 yn ystod y cyfyngiadau symud. Mae'r dechneg hon, galw am bleidlais o ddiffyg hyder, wedi dod yn weithred ddiobaith i dynnu sylw gan wrthbleidiau nad ydynt yn gallu sefyll dros bobl Cymru. Rydych yn gofyn am atebolrwydd; dyma fi heddiw, fel rwy'n ei wneud bob wythnos. A gadewch imi fod yn glir: ni welwch yr un tryloywder ac atebolrwydd yn Lloegr, lle mae 18 o ymddiriedolaethau ysbyty yn yr hyn sy'n cyfateb i fesurau arbennig, ond o'r hyn y gallaf ei weld, nid yw Llywodraeth y DU byth yn dod â datganiad i'r Senedd.

Mewn perthynas â Betsi Cadwaladr, mae'n ymddangos bod y gwrthbleidiau'n ein beio am weithredu eu gofynion. Dywedwyd wrthym, 'Mae angen newid ar fyrder ar y brig.' Roeddech chi'n galw am ddechrau o'r newydd. Wel, dyma fe. Dyma'r dechrau newydd. Cafodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ei roi yn ôl dan drefn mesurau arbennig. Cafodd y cadeirydd a'r aelodau annibynnol eu newid. Rhoddais gamau cyflym a phendant ar waith i fynd i'r afael â'r pryderon sylweddol a ddaeth i'r amlwg o gyfres o adroddiadau annibynnol.

Ond mae'n rhaid imi ddweud fod y gri o 'awyrgylch wenwynig', 'anhrefn' a 'chamweithrediad' ar frig sefydliad yn syndod gan Blaid Cymru wedi'r hyn a glywn am eu plaid hwy. Byddai hyder pobl leol yn eu gwasanaeth iechyd yn cael ei helpu'n aruthrol pe bai'r Siambr hon yn cefnogi ein huchelgais i ddatrys problemau'r bwrdd iechyd yn y gorffennol yng ngogledd Cymru. A pheidiwch â chymryd fy ngair i am hynny, am ba mor bwysig fydd ffrynt unedig; cysylltodd nyrs flaenllaw yn y bwrdd â mi yn ddiweddar gan ddweud,

'Diolch am sefyll drosof fi a fy nghydweithwyr. Mae'r ffocws cyson ar y negyddol a'r diffyg cydnabyddiaeth i'r gwaith caled yn cael effaith sylweddol ar ysbryd staff a recriwtio'.

Felly, a gawn ni wneud hynny? A gawn ni gyd-dynnu? A gawn ni sefyll gyda'n gweithlu yng ngogledd Cymru? Nid ydynt eisiau brygowthan gwleidyddol na gweithredoedd gwag—maent eisiau ein cefnogaeth. A hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn—

A wnewch chi ildio, Weinidog?

Na, nid wyf yn ildio.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i fynd i'r afael â pheth o'r rhethreg ffug sy'n cael ei thaflu o gwmpas gan y Ceidwadwyr heddiw—ein bod wedi pleidleisio i dorri gwariant ar y GIG. Flynyddoedd lawer yn ôl, do, fe wnaethom ailddosbarthu cyllid iechyd i ofal cymdeithasol, ac mae unrhyw un sy'n gwybod unrhyw beth am iechyd yn gwybod pa mor gwbl angenrheidiol yw ystyried y ddau wasanaeth gyda'i gilydd.

Ac mae angen imi eu goleuo ynghylch rhywbeth arall. Mae ein rhestrau aros ni yma yng Nghymru yn dod i lawr tra maent yn cynyddu yn Lloegr, ac mae'r Torïaid yn gwybod yn iawn ein bod ni'n cyfrif llawer mwy o gyflyrau nag a wnânt yn Lloegr. Dyma rai o'r honiadau sy'n cael eu pedlera gan blaid sydd â pherthynas ryfedd â'r gwir.

Rydym yn ceisio mynd i'r afael â heriau difrifol yn y GIG, ond pe bai ein cyllideb wedi cyfateb i'r twf yn yr economi ers 2010, byddai wedi bod £2 biliwn yn fwy y flwyddyn nesaf, a gallai peth ohoni fod wedi ein helpu gyda'r GIG yng Nghymru. Byddwn wrth fy modd yn cael mwy o hybiau llawfeddygol, ond sut y gallaf dalu amdanynt a ninnau ond yn cael £1 filiwn o gyfalaf eleni? Ni allwn wneud gwyrthiau.

Y gaeaf hwn fu'r anoddaf yn hanes y GIG, nid dim ond yng Nghymru ond ar draws y DU gyfan. Mae'r system wedi ymdrin â lefelau eithriadol o uchel o alw brys, lefelau uchel o COVID, ffliw, a chynnydd mawr mewn achosion o'r dwymyn goch. Ac eto, er gwaethaf y pwysau dwys, mae ein prif adrannau brys wedi bod yn gwneud yn well ar y targed pedair awr na'r rhai yn Lloegr ers pedwar mis yn olynol. Ac rydym wedi lleihau'r ôl-groniad o bobl sydd wedi bod yn aros hiraf. Rydym yn cyflogi mwy o bobl nag erioed yn y GIG. Bob mis, mae'r GIG yn cael 2 filiwn o gysylltiadau â phoblogaeth Cymru. I wlad sydd â phoblogaeth o 3 miliwn, go brin fod hwnnw'n berfformiad gwael. Fe wnaethom lwyddo i wneud hyn i gyd ar ôl degawd o gyni ac esgeulustod Torïaidd gan Lywodraeth y DU, gan arwain at weithredu diwydiannol eang ar gyflogau ac amodau. Rydym wedi gweithio'n ddiflino gyda'r undebau iechyd i ddod o hyd i ddatrysiad i anghydfod y GIG ond, yn wahanol i fy swyddogion cyfatebol yn Lloegr, ni wneuthum aros tan yr unfed awr ar ddeg i ddechrau trafodaethau ar ôl cyflwyno Bil gwrth-streic cynhennus, ac nid oedd gennyf £4 biliwn wedi'i guddio i lawr ochr soffa enfawr y gallwn ddibynnu arno i helpu i setlo'r streiciau.

Being Minister for health after a pandemic is very difficult work, particularly when the resources aren't available after years of austerity as a result of the actions of the Conservatives. I have taken decisive action in terms of intervening in Betsi Cadwaladr health board, and I'm not going to follow the Plaid Cymru suggestion to restructure and to hold a public inquiry that will cost millions of pounds, will take years, and won't help a single patient in north Wales to be treated more effectively or more quickly.

I ask myself on a daily basis: can I do this thankless job? My response is: 'I have to, because I'm determined to see our NHS working effectively.'

Bob dydd, rwy'n gofyn i mi fy hun a allaf fi barhau i wneud y swydd ddi-ddiolch hon. Ond bob dydd, rwy'n sylweddoli bod gennyf rywbeth i'w gynnig, sef fy mod i'n malio. Rwyf am ddarparu'r gwasanaeth iechyd a gofal gorau posibl i bobl Cymru. Rwyf eisiau i'n GIG yng Nghymru lwyddo. Lywydd, fy mraint fydd aros yn Weinidog iechyd cyhyd â bod gennyf gefnogaeth a hyder y Prif Weinidog. Mae'n ddyletswydd arnaf i gefnogi pobl Cymru, i gefnogi gweithlu'r GIG, ac fe wnaf fy ngorau glas i gyflawni'r ddyletswydd honno. Diolch. 

I call on Darren Millar to reply to the debate. Darren Millar.

Diolch, Lywydd. Rhaid i mi ddweud, rwy'n siomedig braidd gyda'r ffordd y mae'r ddadl hon wedi mynd ar adegau, oherwydd fe wnaethom gyflwyno'r cynnig o ddiffyg hyder heddiw gyda chalon drom iawn, nid oherwydd gwleidyddiaeth ond oherwydd diffyg crebwyll a bod yn onest. Ac rydym newydd weld rhai enghreifftiau o'r diffyg crebwyll hwnnw'n cael ei arfer, yn anffodus, o flaen ein llygaid y prynhawn yma yng nghywair ymateb y Gweinidog iechyd.

Mae'n rhaid imi ddweud, roedd gennyf obeithion mawr pan gawsoch eich penodi'n Weinidog iechyd gan y Prif Weinidog. Roeddwn yn teimlo y byddai wedi rhoi cyfle inni newid cyfeiriad yn y ffordd y câi'r gwasanaeth iechyd ei redeg, cyfle i ailosod, yn enwedig yng ngogledd Cymru, ac i gael dull newydd o weithredu pethau. Ond mae arnaf ofn inni weld yn fuan na wireddid y gobeithion hynny. Dros y cyfnod ers mis Mai 2021, pan gawsoch eich penodi, mae'n peri gofid nad ydych wedi gwrando ar gyfraniadau synhwyrol o bob ochr i'r Siambr hon, gan gynnwys eich meinciau eich hun, y credwn y byddent wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i ansawdd bywyd staff a chleifion y gwasanaeth iechyd ledled Cymru.

Rydym yn dal i fod heb gael ymddiheuriad gan y Gweinidog iechyd—gwrandewais yn ofalus i weld a gaem un heddiw—yn enwedig i'r bobl yng ngogledd Cymru sydd wedi cael eu siomi'n wael ers 2015, fan lleiaf, pan gafodd y bwrdd iechyd yno ei wneud yn destun mesurau arbennig. Rydych chi'n Weinidog sydd wedi gwadu bod y GIG yng Nghymru mewn argyfwng, pan fo'n amlwg i bawb ei fod. Mae 'argyfwng' yn air rydych chi wedi dweud na fyddwch yn ei ddefnyddio yng nghyd-destun y gwasanaeth iechyd gwladol. Nawr, os na allwch adnabod argyfwng, nid ydych chi byth yn mynd i'w ddatrys, a'r math hwnnw o ddiffyg crebwyll sy'n peri pryder i ni, a dyna pam ein bod wedi teimlo ei bod yn ddyletswydd arnom i gyflwyno'r cynnig heddiw—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Na wnaf, Joyce.

Mae hynny'n drueni. [Chwerthin.]

Felly, nid ydym wedi cael unrhyw ymddiheuriad, ni chafwyd cyfaddefiad ei bod yn argyfwng, ac rydym wedi gweld crebwyll gwael yn cael ei arfer yn eich gwrthodiad i ymgysylltu'n gadarnhaol â phleidiau gwleidyddol eraill, a rhai ar eich meinciau cefn eich hun, i geisio datrys sefyllfaoedd sydd wedi ein hwynebu ers i chi gael eich penodi'n Weinidog iechyd. Ac fe welsom y weithred fwyaf gwrthun, yn fy marn i, a welsom gan Weinidog iechyd yng Nghymru yn y blynyddoedd y bûm yn Aelod o'r Senedd hon, pan wnaethoch droi eich cefn ar bobl weddus a oedd yn gweithio'n galed fel aelodau annibynnol o Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, pobl a geisiai ysgogi newid heb eich cymorth chi a heb gefnogaeth rhai o'ch swyddogion—a geisiai ysgogi newid—ac eto i gyd, cawsant eu gwneud yn fychod dihangol—yn fychod dihangol—am y methiannau yn y bwrdd iechyd hwnnw, pan ydych chi'n gwybod a minnau'n gwybod, a phawb yn gwybod, mai'r broblem go iawn yw'r uwch weithredwyr yn y bwrdd iechyd hwnnw fel sefydliad. Rydych wedi cwestiynu uniondeb yr aelodau annibynnol hynny, a cheisio pardduo eu henw da drwy wneud hynny o ran y ffordd y galwyd arnynt i ymddiswyddo.

Efallai y bydd rhai ar y meinciau Llafur yn ei hystyried yn sarhad ein bod yn gofyn i chi i gyd bleidleisio i gefnogi ein cynnig o ddiffyg hyder heddiw. A phan ddywedaf nad ydym yn ei gyflwyno'n ysgafn, mae 11 mlynedd wedi mynd heibio ers y tro diwethaf i ni gyflwyno cynnig o ddiffyg hyder yn y Senedd hon. Dyna'r tro diwethaf i ni gyflwyno cynnig o ddiffyg hyder yn y Senedd hon—11 mlynedd yn ôl. Dyna'r tro olaf i ni ei wneud, oherwydd nid ydym yn ei wneud yn ysgafn; nid gêm mo hon. Nid ydym yn chwarae gwleidyddiaeth. Nid ydym yn chwarae gwleidyddiaeth. Yr hyn y ceisiwn ei wneud yw cael gwell gwasanaethau a rhoi rhywun wrth y llyw sy'n dwyn eu hunain i gyfrif am y cyfrifoldebau sydd ganddynt pan fydd ganddynt eu dwylo ar awenau grym gyda'n gwasanaeth iechyd gwladol. Rydych chi wedi methu gwrando, mae arnaf ofn, ac rydych chi wedi ceisio rhoi'r bai ar bawb arall heblaw derbyn rhywfaint o'ch cyfrifoldeb eich hun.

Clywais y sylwadau am gyllid, gyda llaw, ond nid wyf yn eu derbyn. Am bob £1 a werir ar y GIG yn Lloegr, mae Cymru'n cael £1.20—[Torri ar draws.] Rydych chi'n hollol gywir: mae angen fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion. Y tro diwethaf i fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion gael ei hystyried gan gomisiwn annibynnol yng Nghymru, comisiwn Holtham, fe ddywedasant y dylai'r ffi honno fod yn £1.15 am bob £1 a werir yn Lloegr. Felly, rydym yn cael mwy yn ôl cyfran mewn gwirionedd.

Felly, beth fyddem ni'n ei wneud yn wahanol? Beth rydym wedi galw arnoch chi i'w wneud yn wahanol yn eich cyfnod nad ydych chi wedi ei wneud? Wel, yn sicr fe fyddem wedi cael gwared ar y swyddogion gweithredol o'r bwrdd. Mae gennych y pwerau, fel sydd wedi'i nodi'n barod heddiw, i gael gwared ar unrhyw weithiwr oddi ar fwrdd sefydliad gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru. Ni wnaethoch ddefnyddio'r pwerau hynny, er eu bod gennych chi. Rydym wedi galw arnoch nifer o weithiau i sefydlu cofrestr arweinyddiaeth y GIG, sy'n ei gwneud yn ofynnol i bawb sydd mewn swydd arweinyddiaeth uwch yn y gwasanaeth iechyd gwladol gael eu cofrestru gyda'r gwasanaeth hwnnw er mwyn gweithio yn y GIG, yn yr un modd ag y mae angen i glinigwyr a nyrsys ei wneud; roeddech chi'n gwrthod gwneud hynny. Fe wnaethom ofyn i chi roi Betsi Cadwaladr, nid yn yr un mesurau arbennig ag o'r blaen, sef yr hyn sydd gennym i bob pwrpas, ond set o fesurau arbennig diwygiedig i geisio newid y sefydliad. Ni wnaethoch wrando arnom ac yna, fisoedd yn ddiweddarach, cafodd ei roi mewn mesurau arbennig. Fe wnaethom ofyn i chi hefyd—ac rydym wedi gwneud y pwynt hwn ar sawl achlysur—i hollti rôl prif weithredwr y GIG a chyfarwyddwr cyffredinol yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, oherwydd credwn y byddai hynny hefyd yn ysgogi atebolrwydd gwell yn y system, ond ni wnaethoch chi wrando arnom.

A phan fo gennym Weinidog nad yw'n gwrando, nad yw'n derbyn cyfrifoldeb, sy'n ceisio ochr-gamu o gwmpas pawb sy'n dod ati i ddweud, 'Wel, onid chi sy'n gyfrifol?', mae arnaf ofn fod eich amser ar ben ac mae'n bryd mynd. Ac felly, am y rheswm hwnnw, oherwydd y diffyg atebolrwydd yn ein gwasanaeth iechyd, oherwydd eich methiannau i wrando, oherwydd eich methiannau i ymgysylltu'n gadarnhaol, oherwydd eich crebwyll gwael yn ystod eich cyfnod, mae arnaf ofn fod yr amser ar ben. Dyma'r pen draw i chi ac mae arnaf ofn fod rhaid i chi fynd. Ac fe glywais yr hyn a ddywedoch chi ynglŷn â thra bo gennych chi hyder y Prif Weinidog—beth am y 3 miliwn o bobl eraill allan yno yn y wlad? Beth am eu hyder hwy? Oherwydd rwy'n ofni, os dewch chi gyda mi i ogledd Cymru i gyfarfod â fy etholwyr—a hoffwn wahodd unrhyw un i wneud hynny—fe welwch lawer o bobl sydd wedi colli anwyliaid, sydd wedi profi trawma a phoen ofnadwy o ganlyniad i'r methiannau yn ein GIG. A phe baech chi'n siarad â hwy, fe sylweddolech nad oes ganddynt hwy hyder ynoch chi ychwaith. Rwy'n annog pobl i gefnogi ein cynnig.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting until voting time.

We move now to item 7, the Plaid Cymru debate on the bus emergency scheme, and I call on Delyth Jewell to move the motion.

I believe it was Gustavo Petro who said that the way to identify a developed country is not by finding a place where the poor have cars, but finding a place where the wealthy use public transport. And that is the crux of our debate this afternoon, in a way. It isn't just a debate raising urgent questions about funding public transport; it also raises related questions—fundamental questions about the level of respect that our society shows public transport. We as a nation are on a journey towards net zero by 2035. We need to be on that journey, but we can only cross that bridge if the use of public transport becomes the norm in our daily lives. So, that's the context in which we have to place our debate this afternoon.

But, to turn to the specific points in our motion, Llywydd, because we couldn't have this wider discussion without the bus industry existing, and this about the existence and survival of this industry. Our motion focuses on the need for certainty for the industry in Wales—certainty that will be particularly important for small operators, those without reserves, the family-run operators, and those on which their communities depend. We're asking for certainty about how much additional funding will be available to assist the industry, and for how long any additional funding will be provided. Our motion calls on the Government to extend the emergency scheme for at least 18 months, because there isn’t a great deal of certainty at the moment, and the providers cannot plan further ahead than the month we’re currently in. Since we heard that the future of the emergency scheme, the BES, was under threat, at the time of the budget, an extension of just three months has been offered. Now, of course, that extension is to be welcomed, but the time provided isn't sufficient to provide the certainty that is needed. Now, of course, we do need a debate on a sustainable future for the industry, an assurance that funding won’t merely be considered as an emergency measure, and our motion refers to those needs too. But it’s the current situation that is the cause of greatest concern.

As many of us who have heard directly from the bus industry in our areas will know, this exceptionally short period of time—three months—is not sufficient to enable bus operators to sustain their services in the long term. And the danger, of course, is that providers will decide to discontinue those routes that aren’t commercially viable, despite these being routes that many residents are dependent on to live full lives—to attend college, the workplace, or hospital appointments, or to see family and friends. 

And this is the thing, Llywydd: this isn’t just a debate about saving the bus industry. It is a debate that focuses on the need to safeguard and guarantee the way of life for many people in Wales. Almost 80 per cent of journeys by public transport are made using buses. The future of our bus services is a matter of social justice. This isn’t an academic debate about structures, funding and infrastructure, but an urgent debate about delivering fairness for our communities.

A hoffech ildio ar y pwynt hwnnw?

Yn sicr. O, mawredd—pwy gyntaf? Huw. Huw, ie.

Diolch, Delyth. Mae gennyf lawer o gydymdeimlad â’ch dadl, gan fod hyn yn ymwneud â chyfiawnder cymdeithasol a chyfiawnder amgylcheddol ac ati. Yr her sy'n ein hwynebu, fodd bynnag, yw nad oedd unrhyw beth—unrhyw beth, yr un geiniog—yn y gyllideb sydd newydd ei chyhoeddi am unrhyw gynnydd ar gyfer gwasanaethau bysiau. Mae grant bysiau Lloegr eisoes wedi mynd. Rydym wedi gweld effeithiau hynny. Mae gennym rywbeth yma yn y tymor byr o leiaf. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn i chi yw hwn: o ble y daw'r arian ar gyfer ei ymestyn am 18 mis, a faint fydd hynny'n ei gostio?

Diolch, Huw. O ran—. Wel, dyma pam fod gennym y ddau safbwynt gwahanol hyn, bron—wel, nid dau safbwynt gwahanol, ond dau wahanol—. Y cwestiynau uniongyrchol ac yna'r cwestiynau mwy sylfaenol ar yr un pryd. O ran y cwestiwn uniongyrchol, rydym yn amlwg yn gofyn i'r Llywodraeth edrych eto nid yn unig ar y gyllideb drafnidiaeth sy'n cael ei rhoi i fysiau. Mae’r Dirprwy Weinidog wedi bod yn onest gyda’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith yn y gorffennol ynglŷn â sut y mae cymaint mwy, yn gyfrannol, o’r gyllideb drafnidiaeth yn cael ei rhoi i drenau. Rwy’n derbyn y ffaith bod y prosiectau hyn ar gyfer trenau'n ddrud iawn, ond ar hyn o bryd, gan fod niferoedd gwirioneddol y teithwyr wedi'u gogwyddo i'r fath raddau o blaid bysiau a’r teithiau hynny ar hyn o bryd, credaf fod angen edrych ar hynny.

Ond credaf fod angen inni gael sgwrs lawer mwy sylfaenol hefyd ynglŷn â sut rydym yn dysgu gan leoedd fel Llundain, lle'r ymddengys eu bod yn deall hyn. Nid yn aml y byddaf yn dweud bod angen inni ddysgu gan Lundain, ond yn hyn, credaf fod angen inni edrych ar sut mae’r cydbwysedd yn gweithio. Nid wyf yn esgus bod hyn yn hawdd, ond rwy'n poeni am yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar ein cymunedau oni bai bod rhywbeth radical yn cael ei wneud.

Rhun, roeddech chi hefyd eisiau ymyrryd.

Just very briefly. On that very point, we are acting for the benefit of our communities here. I have a letter from the O.R. Jones company from Anglesey. Yes, they are calling for an extension of this funding, and for a longer-term investment in bus services, they're concerned about the jobs that would be lost if that didn't happen, but, at heart, they are concerned about the impact on communities. Does the Member agree that the bus companies themselves are truly worried about the communities that they serve? 

Yes, and I think that that—. I think both of you perhaps would want to see the same thing here, and the bus operators, particularly those small operators, the family-owned operators, they see that passengers are at the heart of this industry, and that's why I say that it's not just a discussion that's an academic one about structures; it's about maintaining people's ways of life. And I think we need to look again at our trends as a society, our attitudes towards public transport, and that dovetails with what Huw has asked for as well. But thank you for both of those interventions.

Now, the large-scale cancellation of services, as we’ve just heard, particularly those services that aren’t commercially viable, will leave communities across Wales isolated. That’s what we’re really concerned about here. It will leave people isolated, particularly in parts of the Valleys or in rural areas, places where people don’t have as many options in terms of different ways of getting from A to B. The point has been made previously that buses aren’t just vehicles; they're a lifeline for people and they bring our communities together. This is a wider question, which goes beyond transport alone.

Research by First Bus suggests that people choose buses for a number of different reasons, including awareness of the environmental crisis and the impact of the cost-of-living crisis. Thirty-six per cent use buses to save money, and a similar percentage feel that travelling by bus is beneficial to their mental health. And there is an appetite for even more. A recent YouGov survey found that 90 per cent of the population of these islands want to live within a 15-minute walk of a bus stop.

Now, buses do have the potential to play an even more prominent role in our daily lives, as we’ve just been discussing with Huw and with Rhun. But, without financial security for the industry in the long term, the impacts will be felt by the workforce, there will be impacts on education provision and, of course, in terms of how polluted the air that surrounds us is, because more people will opt to use their cars. And that will be a failure—not only a failure of policy, but a moral failure on the part of all of us. 

As I've said, travellers are at the heart of the bus industry, and how we do this in Wales. And of course the network isn’t perfect—the Government must have in-depth discussions with local government, with passenger groups, with TfW and other partners about the future of the current franchising model to ensure that the voice of our smallest operators is heard, and that the voice of the travellers and passengers is heard.

I'll conclude, Llywydd, with a list of questions for the Government. If the emergency funding scheme comes to an end in June, what additional support will be available to sustain those routes that aren’t commercially viable? Is sufficient funding available through the BES—or different sources of funding, as Huw perhaps was referring to—to create a new funding mechanism that is more sustainable? And does the Government believe that a deadline of the end of June gives the industry, local government and others—all of the partners—enough time to plan for the future? Because that’s the challenge.

I’m sorry, Mabon, that I’ve gone over time and you’ll have less time to respond to the debate, I’m afraid. But I do look forward to hearing the rest of the debate. Thank you.

I have selected the amendment to the motion and I call on the Deputy Minister for Climate Change to formally move.

Formally.

Diolch. Jenny Rathbone.

Diolch yn fawr iawn. Rydym mewn sefyllfa anodd iawn yma, a chredaf ei bod yn gwbl briodol ein bod yn cynnal dadl ar y mater hwn, felly diolch i Blaid Cymru am hynny. Mae hon yn mynd i fod yn ddadl lawer mwy cynhyrchiol na’r un rydym newydd ei chael.

Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi dros £150 miliwn o gymorthdaliadau i’r diwydiant bysiau ers y pandemig, ac nid oes unrhyw amheuaeth nad yw nifer y bobl a arferai ddefnyddio’r gwasanaethau bysiau wedi dychwelyd o hyd. Hyd yn oed yng Nghaerdydd, lle mae'r nifer sydd wedi dychwelyd wedi bod yn well na'r cyfartaledd, dim ond 75 y cant i 80 y cant o'r bobl a oedd yn defnyddio'r bysiau cyn y pandemig sy'n eu defnyddio nawr. Felly, mae rhai pobl wedi newid y ffordd y maent yn byw eu bywydau yn llwyr, naill ai oherwydd eu bod yn rhy ofnus i adael eu cartrefi am amrywiaeth o resymau, neu am eu bod naill ai wedi prynu beic—sy'n annhebygol; hoffem obeithio hynny—neu mae ganddynt gar preifat. Wrth gwrs, dyma'r cyfeiriad cwbl anghywir i'r un rydym am i bobl fynd iddo, yn enwedig gan fod llawer o bobl yn ceisio cadw car preifat pan nad oes ganddynt arian i wneud hynny; maent yn byw mewn tlodi trafnidiaeth.

Rwy’n llongyfarch y Dirprwy Weinidog am y pethau arwrol y mae wedi bod yn ceisio’u gwneud i gynnal y gwasanaethau bysiau, gan ein bod ar ymyl y dibyn ac yn wynebu argyfwng gyda hyn. Ond rydym wedi clywed ddoe mai £1 filiwn o gyfalaf yn unig sydd yn y gyllideb gan Lywodraeth y DU ar gyfer popeth, ar gyfer yr holl wasanaethau a'r pethau y mae'n rhaid i ni eu hariannu. Felly, nid oes rhagor o arian ar hyn o bryd, a sut rydym yn mynd i lwyddo i ymdopi â hyn a pharhau i gael y gwasanaethau bysiau sydd eu hangen arnom i newid o'r car preifat—mae'n anodd iawn gweld sut y gwnawn hynny.

Rydym mewn sefyllfa amhosibl, gan fod y rhan fwyaf o’r bysiau sy’n cael eu defnyddio yn defnyddio petrol a disel, felly mae pris y tanwyddau hyn wedi codi’n esbonyddol. Ychydig iawn o awdurdodau lleol sydd wedi llwyddo i gael y grantiau i drydaneiddio eu bysiau. Gwn fod Caerdydd a Chasnewydd wedi llwyddo i wneud hynny. Mae awdurdodau lleol eraill naill ai heb wneud cais neu wedi cael eu gwrthod, ac ni allaf ddweud pa un ydyw, ond yn amlwg, mae hwnnw'n gwestiwn da iawn.

Nid oes gennym unrhyw gyfarwyddyd canolog o ran ble mae ein bysiau'n mynd. Bydd cwmnïau preifat yn dewis y llwybrau y maent am eu cynnig er mwyn gwneud cymaint o arian ag y gallant o x neu y. Golyga hynny eu bod yn tanseilio hyfywedd gwasanaethau bysiau’r sector cyhoeddus, a oedd mewn sefyllfa i groes-sybsideiddio, os mynnwch, y gwasanaethau a oedd yn cael llawer o ddefnydd gyda’r rheini a oedd yn gymdeithasol bwysig ond nad oeddent yn cael llawer o ddefnydd.

Rydym wedi cael blynyddoedd lawer o danfuddsoddi mewn rheilffyrdd, sy’n ei gwneud yn anodd ofnadwy inni ddatblygu’r math o system drafnidiaeth gyhoeddus integredig anhygoel sydd gan Lundain. Ond y rheswm am hynny yw bod gennym system lywodraethol sy'n gwbl annheg. Mae llawer mwy o arian wedi’i fuddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus yn Llundain a de-ddwyrain Lloegr nag a gawsom yng Nghymru. Ar hyn o bryd, mae gennym Lywodraeth sy’n darparu ffuglen i ni sy'n dweud, rywsut, fod HS2, sy’n rhedeg rhwng Old Oak Common a Birmingham, o fudd i Gymru. Fe’ch gwahoddaf i edrych ar y ddaearyddiaeth.

Felly, hyd nes y cawn Lywodraeth newydd ag ychydig mwy o synnwyr cyffredin yn y trefniadau ynghylch ariannu teg, mae gennym y sefyllfa a ganlyn: mae gennym gwmni preifat yn gweithredu'r C8 o Heol Eglwys Fair yng nghanol Caerdydd, ac maent wedi cyhoeddi'n sydyn na fydd y gwasanaeth hwnnw'n weithredol ar ôl 4 Ebrill. Mae hyn yn bwysig i chi, oherwydd mae'n rhaid i rai o'r bobl sy'n darparu'r gwasanaethau i ni yn y Senedd ddechrau am 7 o'r gloch y bore. Ar ôl i’r gwasanaeth bws hwnnw gael ei ddiddymu, nid oes ganddynt unrhyw ffordd o gyrraedd yma erbyn 7 o’r gloch y bore, gan nad oes gwasanaeth bws arall. Oni bai eu bod, yn sydyn, ar ôl 40 mlynedd, yn prynu beic, ni fyddant yn gallu cyrraedd mewn pryd. Bydd yn rhaid i'w rotâu newid i gyd-fynd ag unrhyw wasanaethau bysiau sy'n dal i fodoli.

Yn yr un modd, y mater enfawr arall yn fy etholaeth yw cost cludiant i'r ysgol. Nid yw plant yn mynychu’r ysgol am fod hyd yn oed y rheini sy’n cael prydau ysgol am ddim yn gorfod talu £400 am y fraint o fynd i’r ysgol os ydynt yn byw'n rhy bell i allu cerdded, ac yn syml iawn, nid oes gennym ddewisiadau eraill eto o ran teithio llesol, gan y dylai'r rhan fwyaf o fyfyrwyr ysgol uwchradd allu teithio ar feic. Felly, mae gennym sefyllfa anodd iawn, ac nid wyf yn gwybod sut gallwn ei datrys, a hoffwn wybod gan bwy mae'r atebion.

Rwy'n credu ei bod yn amlwg fod pob un ohonom am sicrhau bod gennym rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus da yma yng Nghymru. Nid wyf yn amau y bydd y Dirprwy Weinidog yn gwadu hyn, er ein bod yn gwybod ei bod yn well ganddo ddefnyddio'i gar preifat, hyd at 12,000 o filltiroedd dros y pedair blynedd diwethaf. Ond yn anffodus, rydym yn wynebu argyfwng trafnidiaeth gyhoeddus. O’r negeseuon y mae Llywodraeth Cymru wedi’u rhoi i ni yn ystod y pandemig, sydd wedi dychryn y cyhoedd rhag defnyddio’r gwasanaeth hanfodol hwn, i’r diffyg cyllid y mae’n ei gael i adfer wedi COVID-19, yr hyn a welwn yw Llywodraeth Cymru yn methu cymell pobl i ddefnyddio bysiau lleol.

Ar ochr draw y Siambr, Weinidog, mae'n amlwg ein bod yn gweld y Gweinidog yn dweud rhywbeth ac yn golygu rhywbeth arall, a hynny'n rheolaidd. Mae’r rheng flaen yn stori gwbl wahanol i’r darlun rydym yn aml yn ei weld wedi’i beintio yma o rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus Cymru, gan gynnwys yr adolygiad ffyrdd ffaeledig yma, lle mae’r Dirprwy Weinidog yn aml yn dweud wrth y cyhoedd yng Nghymru am beidio â gyrru ar ffyrdd a dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus, ac eto, mae’r Llywodraeth wedi methu’n llwyr â buddsoddi mewn bysiau na’r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yma yng Nghymru. [Torri ar draws.] Mae’r defnydd o fysiau lleol bellach ar oddeutu 75 i 80 y cant o'r lefelau cyn y pandemig, ac ni ddisgwylir iddynt godi tan oddeutu 2030. Ac nid fi sy'n dweud hyn—

A wnewch chi ildio?

—daw hynny gan y Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr.

Na.

Ddirprwy Weinidog, eich problem chi i’w datrys yw hon, ac nid yw'n ymddangos eich bod wedi bod yn ei datrys. Ydy, mae'r cyllid brys ychwanegol a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau bysiau i'w groesawu, ond ymddengys mai ymateb a wnaed mewn panig oedd hwn—ateb tymor byr arall i broblem hirdymor. A hynny er bod y Dirprwy Weinidog wedi rhybuddio fis diwethaf nad oedd unrhyw arian i helpu.

Gwrandewais yn ofalus hefyd ar ymateb y Prif Weinidog ar y pwnc yr wythnos o’r blaen, a theimlais, unwaith eto, ei fod yn rhywbeth nad oedd efallai wedi'i drafod gyda'r Dirprwy Weinidog, yn debyg iawn i bleidlais Llafur yn erbyn yr adolygiad ffyrdd ychydig wythnosau yn ôl. Mae'r pellteroedd a deithir gan fysiau yng Nghymru wedi gostwng yn sylweddol dros y 10 mlynedd diwethaf, ac ydy, mae hynny'n cynnwys blynyddoedd o dan oruchwyliaeth y Dirprwy Weinidog. Efallai ei fod yn eistedd yma, efallai ei fod yn ysgwyd ei ben, wrth symud ymlaen, yn tynnu wynebau arnaf ac yn parhau i wadu'r sefyllfa, ond eich cyfrifoldeb chi yw hyn, Ddirprwy Weinidog, a neb arall. Er bod bysiau wedi teithio 123 miliwn km yn 2010, hanerodd hyn i 64.2 miliwn km yn 2021. Beth rydych chi'n mynd i'w wneud am y dirywiad cywilyddus hwn wrth symud ymlaen, Ddirprwy Weinidog? I lawer o ddefnyddwyr gwasanaethau bysiau, mae dibynadwyedd a phrydlondeb yn brif flaenoriaethau—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Na wnaf. Nid ydych am ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus i gyrraedd yn hwyr i'r gwaith neu orfod codi'n gynnar iawn i gymudo.

Yn fy rhanbarth i yn ne-ddwyrain Cymru, ni fydd mwy nag un o bob 10 taith bws yn cyrraedd ar amser yn ôl defnyddwyr bysiau, a bydd hyn, heb os, yn cynyddu gyda chyflwyno’r terfynau cyflymder 20 mya. O ganlyniad i’r ffigurau cywilyddus hyn, a ydym yn gweld buddsoddiadau enfawr yn y rhwydwaith gwasanaethau bysiau? Na, dim byd. Yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru yn credu mai’r ateb fydd gwneud bysiau’n gyhoeddus eto. Ond a ydym yn ymddiried yn Llywodraeth Cymru i allu cyflawni'r gwaith? Nid ar yr ochr hon i’r Siambr, yn anffodus. Rydym wedi gweld y smonach rydych wedi'i wneud o'r GIG, yr economi, felly beth sy'n mynd i fod yn wahanol am wasanaethau bysiau, wrth symud ymlaen?

Mae'r terfynau cyflymder 20 mya hefyd yn chwerthinllyd gan y byddant yn costio oddeutu £30 miliwn, pan allai'r arian hwnnw gael ei fuddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Fel bob amser, ymddengys eich bod yn llywyddu dros wastraffu arian yn warthus ar fater nad oes unrhyw un o’i blaid.

Rydych hefyd yn sôn am ddatgarboneiddio trafnidiaeth, ac eto, mae’r ffigurau’n adrodd stori wahanol. Beth sy'n newydd yma? Cyflwynwyd bysiau trydan gyda chryn dipyn o sioe gan y Dirprwy Weinidog yng Nghaerfyrddin, ond rydym yn dal i aros yma am gynllun a ariennir gan y Llywodraeth ar hyn, yn wahanol i’r Alban a Lloegr, lle mae eu cynghorau a’u gweithredwyr wedi cael cymorth gyda chostau seilwaith a cherbydau gwyrdd. Fel y soniodd fy nghyd-Aelod, dim ond dau awdurdod lleol yng Nghymru, Caerdydd a Chasnewydd, sydd wedi gwneud cynnydd sylweddol yn y maes hwn, ac er ein bod yn gweld cynlluniau ar gyfer bysiau ychwanegol sy’n bodloni meini prawf eich Llywodraeth eich hun, nid ydym yn gweld unrhyw gymorth diriaethol.

Felly, mae’n bleser gennyf gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw. Mae llawer o bethau o’i le ar safbwynt y Dirprwy Weinidog ar drafnidiaeth gyhoeddus. Ar y naill law, dywed wrthym ei fod yn amlwg yn mynd i gynyddu ein defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus, ac ar y llaw arall, mae'n codi rhwystrau yn ein ffordd. Diolch, Lywydd.

Mae cael gwasanaethau bysiau'n iawn yn rhywbeth a fydd yn drawsnewidiol i Gymru, ac yn sicr, yn y tymor hir, gwn fod y Dirprwy Weinidog yn rhannu’r angerdd sydd gan lawer ohonom i sicrhau bod gennym rwydwaith bysiau sy’n gweithio i Gymru. Bydd hynny’n cymryd amser, bydd angen buddsoddi, ond yr hyn y soniwn amdano ar hyn o bryd yw’r gwasanaethau y mae pobl yn ein cymunedau’n eu defnyddio ac yn dibynnu arnynt ar hyn o bryd, a’r risg i ddyfodol y gwasanaeth hwnnw. Dyna pam ein bod yn cyflwyno’r ddadl hon, oherwydd sylwadau gan y rhai yr effeithir yn uniongyrchol arnynt gan y toriadau arfaethedig i wasanaethau.

O edrych ar ddata cyfrifiad, sy'n ddiddorol iawn, pan fyddwch yn ymchwilio i berchnogaeth ceir, rydych yn cael darlun o'r cymunedau ynysig lle mae perchnogaeth ceir—. Wyddoch chi, nid yw'n rhywbeth y mae pobl yn dewis ei ddefnyddio bob hyn a hyn. Nid oes unrhyw opsiynau eraill. Nid ydynt yn agos at orsafoedd trenau; teithio ar fws yw'r unig deithio. Mae cyfraddau perchnogaeth ceir yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn amrywio’n fawr. Os edrychwch ar Fro Morgannwg, mae lefelau perchnogaeth ceir yn uchel iawn mewn llawer o leoedd; mae Caerdydd yn amrywio. Fel y byddech yn ei ddisgwyl, yng nghanol y ddinas ei hun, nid oes ceir gan oddeutu 90 y cant mewn rhai wardiau, ond yn amlwg, mae hynny yng nghanol y ddinas—nid yw'n syndod.

Ond rydych yn edrych ar gymunedau fel Glyn-coch, y tu allan i Bontypridd, lle nad oes penderfyniad wedi'i wneud i ymestyn y llinell fetro, er gwaethaf galwadau lleol ynglŷn â'r terfyn yno, ond mae lefelau perchnogaeth ceir ymhlith yr isaf yng Nghymru. I bobl yno, yr hyn y mae’n ei olygu pan nad oes ganddynt wasanaeth bysiau neu os yw bysiau’n dod yn llai aml neu ddim yn dod o gwbl, sy’n broblem enfawr ar hyn o bryd, oherwydd prinder gyrwyr bysiau, yw apwyntiadau ysbyty neu feddyg yn cael eu methu; pobl yn hwyr i'r ysgol neu goleg; yn hwyr i'r gwaith, neu ddim yn cyrraedd y gwaith; llai o gyflog; colli gwaith; casglu plant yn hwyr o'r ysgol; aros yn y glaw am fws nad yw byth yn dod; teimlo'n ynysig, wedi'u datgysylltu, yn gaeth i'w cartrefi; methu bod yn annibynnol.

I blant, mae bysiau'n darparu mynediad cwbl hanfodol at addysg, ond hefyd at glybiau brecwast, clybiau ar ôl ysgol a gweithgareddau allgyrsiol. Mae bysiau'n caniatáu i'w rhieni fyw eu bywydau hefyd. Ond rydym yn gweld, yn gynyddol felly, fod pobl yn colli ysgol, fel y dangosodd Jenny Rathbone, am na allant fforddio cludiant os nad ydynt yn bodloni'r meini prawf i gael cludiant i'r ysgol am ddim, neu am nad oes gwasanaethau bws ar gael.

Felly, os edrychwch ar beth o’r buddsoddiad mewn trenau ar hyn o bryd, fe’i crybwyllwyd yn gynharach yng nghyd-destun rheilffordd Treherbert, sydd hefyd yn fy rhanbarth i. Os edrychwch ar yr ymatebion gan bobl leol i’r cyhoeddiad ar y cynllun a fydd yn cau’r rheilffordd am o leiaf wyth mis—cyfnod sylweddol o amser—wel, i lawer o bobl sy'n byw ger y rheilffordd honno, maent yn gwybod bod y gwasanaethau bysiau naill ai ddim yn bodoli ac yn bryderus iawn am eu bod hefyd wedi gweld, pan fydd gwasanaethau bysiau yn lle trenau yn cael eu defnyddio, fod y galw wedi cynyddu ar fysiau eraill, gan fod pobl yn gwybod nad yw’r cynlluniau bysiau yn lle trenau wedi bod yn gweithio. Mewn egwyddor, maent i fod i weithio, ond nid dyna'r realiti, gan fod pobl wedi bod yn aros am awr, efallai, awr a hanner, i geisio mynd ar fws a ddarparwyd yn lle trên, ac yna mae'r daith yn cymryd cymaint mwy o amser na'r hyn y mae'n ei ddweud ar bapur.

Felly, rydym wedi gweld cynnydd yn y galw am fysiau lleol ar lawer o’r gwasanaethau sydd mewn perygl oni bai bod y cynllun yn cael ei ymestyn. Felly, rydym yn sôn am sicrhau mynediad cyfartal. Gwn fod llawer ohonom yn gweld, o ran ein hymateb i’r argyfwng hinsawdd, fod angen inni annog pobl i geisio newid o ddefnyddio ceir i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Ond rhaid derbyn y realiti fod y rhan fwyaf o bobl mewn llawer o'r cymunedau hynny yn defnyddio bysiau'n ddyddiol.

Mater arall sydd wedi’i godi gyda mi yng Nghanol De Cymru yw bod llawer o beiriannau wedi'u torri ar fysiau, ac y gall fod yn ddrud iawn gosod rhai yn eu lle, ac mae’n aml yn cymryd wythnosau i’r peiriannau gyrraedd, os ydynt yn gallu eu cael o Ewrop. Golyga hynny nad oes gennym ddarlun cywir o niferoedd y teithwyr ar rai llwybrau bysiau, a tybed a yw hyn hefyd yn rhywbeth a gafodd ei ddwyn i sylw’r Dirprwy Weinidog, gan ein bod yn dweud nad yw'r niferoedd yno ar gyfer rhai llwybrau, ond mewn gwirionedd, nid oes darlun cywir ar gyfer rhai llwybrau bysiau sy'n allweddol ar gyfer cysylltu ardaloedd fel Pontypridd â rhannau eraill o RhCT.

Rwy’n falch ein bod wedi gallu cytuno, drwy’r cytundeb cydweithio, ar rai meysydd blaenoriaeth allweddol lle hoffem weld mwy o fuddsoddiad, ac mae hwn yn un ohonynt, ond yn hollbwysig, credaf fod rhaid inni feddwl am yr holl ffyrdd y gallwn fynd i'r afael â'r materion uniongyrchol yma, a'r hyn y gofynnwn amdano yw estyniad, fel y gallwn sicrhau'r gwasanaethau y mae pobl yn dibynnu arnynt ar hyn o bryd am y rhesymau a amlinellwyd, wrth inni weithio ar atebion hirdymor. Diolch.

A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl hon, fel y gwnaeth Jenny, yn wir, a hefyd drwy gytuno â llawer o’r sylwadau a wnaed, gan Delyth yn ei sylwadau agoriadol, a hefyd gan Heledd? Roeddent yn pwysleisio’n fawr iawn mai mater o gyfiawnder cymdeithasol ac amgylcheddol yw hwn, neu os ydych am roi hynny mewn termau lleyg, yr unigolyn ar ben uchaf cwm Garw sy’n gweithio mewn swydd gofal cymdeithasol, sydd angen cyrraedd yno ar gyfer ei shifft hwyr gyda'r nos a dychwelyd yn gynnar iawn yn y bore at eu teulu a mynd i'r gwely, fel y gallant fynd yn ôl i'r shifft nesaf. Felly, rwy’n cytuno â hynny oll.

Y cwestiynau y maent yn eu gofyn yw'r cwestiynau cywir. Y broblem yw—gan edrych ar y Gweinidog—nid wyf yn siŵr a ydym wedi clywed yr atebion. Oherwydd y cwestiwn a ofynnais i Delyth, ac mae'n gwestiwn dilys—a daliais rhag ymyrryd, os caf ofyn yn union yr un peth i chi, Delyth—yw i gydnabod bod y gronfa frys eisoes wedi'i thynnu'n ôl yn Lloegr ac rydym eisoes wedi gweld yr effaith yno ar wasanaethau yn Lloegr. Roedd yn drueni na allwn wneud ymyriad i ofyn hynny i'r siaradwr Ceidwadol, gan nad oedd yn derbyn ymyriadau. Rwy'n croesawu ymyriadau, gyda llaw, os oes unrhyw un yn dymuno gwneud un.

Y broblem yw nad oedd unrhyw gynnydd o gwbl ar gyfer gwasanaethau bysiau neu drafnidiaeth wedi'i ddarparu yn y gyllideb rydym newydd ei chlywed. Dylai fod wedi bod. Dylai fod wedi bod, yn sicr, i roi cyfnod pontio hirach i ni, fel y gallem gael y trafodaethau hyn, ond ni roddwyd unrhyw gynnydd. Felly, 18 mis, y cwestiwn yw: faint yn ychwanegol fydd hynny'n ei gostio i Lywodraeth Cymru ei wneud, ac o ble mae Plaid Cymru'n credu y dylai'r arian hwnnw ddod? Oherwydd dyna'r dewis gwirioneddol anodd. Felly, rwy'n cytuno â’r cwestiynau a ofynnwyd gennych. Yn anffodus, nid yw’r atebion mor syml â hynny.

Mae’n wir, heb os—fel unrhyw un sydd wedi ymdrin â’r cwmnïau bysiau dros y ddwy a thair blynedd diwethaf mewn trafodaethau llawn tensiwn, fel a gefais yn Rhondda Cynon Taf a Phen-y-bont ar Ogwr gyda First Cymru a darparwyr eraill, wrth inni weld gwasanaethau’n mynd, gyda llaw—ond a bod yn onest, ni fyddai unrhyw wasanaethau yno ar hyn o bryd oni bai am y £150 miliwn o gymorth ychwanegol a roddwyd gan Lywodraeth Cymru. Mae hynny'n ffaith. Byddent wedi mynd i'r wal. Ni fyddai neb o’r bobl hynny, hyd yn oed gyda’r gwasanaeth cyfyngedig, yn mynd i'w swyddi, yn cyrraedd eu hapwyntiadau gyda'r meddyg, yn gallu cymdeithasu, i ymdopi â’r ynysigrwydd rydym yn sôn amdano'n aml yn y Siambr. Mae wedi'i gadw i fynd, ac mae i’w groesawu ac nid yw’n cael ei adlewyrchu, yn rhyfedd ddigon, yng nghynnig Plaid Cymru. Cafodd ei adlewyrchu yn sylwadau Delyth, ond nid yn y cynnig, fod Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, wedi mynd ymhellach ac wedi'i ymestyn i gael y sgyrsiau pellach hynny. [Torri ar draws.]

Fe wnaf ildio i’r Aelod, er fy mod yn nodi nad oedd yn awyddus i gael dadl yn gynharach, ond rwy’n fwy na pharod i gael dadl.

Diolch yn fawr iawn am y cyfle i ymyrryd. Nid wyf yn hoffi ymyrryd, gan fy mod am roi cyfle i bawb siarad. Dyna pam na dderbyniais yr ymyriad fy hun—dyna'r unig reswm pam. Fy newis personol i yw hynny, Lywydd. Mae hynny'n gwbl iawn; dyna fy newis personol. Mae gennyf hawl i'w wneud, fel chithau—

Ie, ie, parhewch â’ch ymyriad ar y pwnc.

Ond i ddod yn ôl at y pwynt, roeddech am ofyn y cwestiwn i mi ynglŷn â'r cyllid ar gyfer hyn. Nawr, rwy'n ddigon ffodus, ac rwyf wedi dweud hyn droeon. Rydych yn sôn am £150 miliwn, ond fe ddywedaf wrthych ble'n union y gallech fod wedi arbed £155 miliwn: pe bai’r Llywodraeth hon, Llywodraeth Lafur Cymru, wedi trafferthu codi’r ffôn a ffonio San Steffan i egluro ble y gallent fod wedi gwario'r £155 miliwn yn ychwanegol a roddwyd iddynt gan San Steffan yn y lle cyntaf, ni fyddech wedi colli'r arian hwnnw yn ôl i San Steffan, arian a oedd yma i bobl Cymru, ond ni chyrhaeddodd. Felly, diolch yn fawr iawn.

Credaf fy mod wedi clywed yr ymyriad nawr, Lywydd. Roedd yn ymyriad hir. Efallai nad oedd yr Aelod yma ddoe yn y ddadl a gawsom yng nghwestiynau’r Prif Weinidog, lle mai’r realiti anodd yw ein bod, ar hyn o bryd, mewn termau real, £900 miliwn ar ein colled—£900 miliwn ar ein colled—ac o ran datblygu fflyd newydd o fysiau trydan ac ati, rydym wedi cael ychwanegiad o £1 filiwn. Mae hyn yn warthus. Felly, diolch am eich ymyriad, gan ei fod dangos pa mor wan yw dadl y Ceidwadwyr ar gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus.

Rhaid imi ddweud—gwn nad wyf yn edrych yn ddigon hen, Lywydd—ond yn ddiweddar, cefais fy mhàs bws—

Na. [Chwerthin.]

Diolch. [Chwerthin.] Rwyf o ddifrif yn teimlo’n fwy fel dinesydd o Gymru oherwydd y ddarpariaeth gyffredinol honno, ond yr her sydd gan y Gweinidog yw gweithio dros yr ychydig fisoedd nesaf—ac mae’n gweithio’n galed gyda’r cwmnïau bysiau a chydag awdurdodau lleol—i ddefnyddio’r seibiant byr iawn hwn i ddod o hyd i ffordd ymlaen sy’n gynaliadwy. Nid wyf yn eiddigeddus o'i orchwyl yn hynny o beth.

Gadewch imi wneud un neu ddau o bwyntiau, gan inni gael ymyriad hir, gyda'ch disgresiwn chi, Lywydd. Yn y tymor hir, rhaid inni fwrw ymlaen â'r gwaith o wrthdroi’r dadreoleiddio trychinebus hwn, oherwydd wedyn, gallwn o leiaf gael y ddadl ddemocrataidd gyda'r bobl sydd â buddiant uniongyrchol wrth benderfynu ble mae gwasanaethau’n mynd. Yn y tymor hir, mae’n rhaid inni wneud hynny.

Yn y tymor hir, rhaid inni ddod o hyd i becyn ariannu mwy cynaliadwy hefyd. Ond wyddoch chi beth arall sydd angen i ni ei wneud? Defnyddio'r bysiau. Oherwydd dyna'r her fwyaf un, ac nid yn unig ar gyfer y cyhoedd, oherwydd os ydych yn mynnu gwasanaeth cyhoeddus a bysiau er mwyn i bobl dlawd eu defnyddio'n unig, bydd gennych wasanaeth gwael yn y pen draw. Mater i bob un ohonom—pob un ohonom, gan gynnwys fi fy hun gyda fy mhàs bws—yw mynd ar y bysiau hynny nawr a'u defnyddio, gan mai'r ffordd i dyfodol diogel iawn i fysiau—nid trenau'n unig, ond bysiau—yw os yw pob un ohonom yn mynd arnynt, neu fel arall, os na fyddwn yn eu defnyddio, byddwn yn eu colli.

Yng nghwm Tawe, lle rwy'n byw, nid oes unrhyw drenau—dim o gwbl. Mae'r un peth yn wir am gymoedd cyfagos cwm Dulais, cwm Nedd a chwm Afan. Ac er bod rhai llwybrau beicio gwych, mae daearyddiaeth a thirwedd y cymoedd hyn yn gwneud teithio llesol yn fwy heriol nag mewn ardaloedd trefol eraill yng Nghymru. Maent yn ardaloedd sy’n gwbl ddibynnol ar fysiau ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus. A hoffwn wneud y pwynt hwn yn gwbl glir, oherwydd weithiau, mae'r ddadl hon wedi'i fframio o amgylch poblogaethau gwledig yn erbyn poblogaethau trefol neu'r defnydd o drafnidiaeth reilffordd yn erbyn bysiau.

A ffactor arall yr hoffwn ei ychwanegu i'r gymysgedd, fel y gwnaeth Heledd Fychan yma, yw perchnogaeth ceir, neu'n hytrach, diffyg perchnogaeth ceir. Mae bysiau’n gwasanaethu pobl heb geir, ac mae gan gymunedau’r Cymoedd rwy'n eu cynrychioli yng Ngorllewin De Cymru lefelau perchnogaeth ceir sy’n is na’r cyfartaledd cenedlaethol. Yn syml, mae prynu a rhedeg car yn anfforddiadwy, ac felly, y bws yw’r unig ddewis—yr unig ffordd y gall llawer o bobl o bob oed gael mynediad at waith, addysg, gofal iechyd, siopau, gweithgareddau hamdden a chymdeithasol. Felly, os ydych yn byw yn yr ardaloedd hyn a heb fod yn berchen ar gar, mae sut y gallwch symud o le i le eisoes yn gyfyngedig. Ac mae nifer y cwynion a gaf am doriadau i wasanaethau sydd eisoes yn wasanaethau sgerbwd yn enfawr, a hoffwn rannu rhai ohonynt gyda chi, gan mai'r ddadl hon yw'r lle priodol i'r bobl hyn leisio'u barn, fel y mae llawer o Aelodau wedi'i ddweud.

Dywedodd un fenyw 37 oed wrthyf ei bod yn dibynnu’n llwyr ar wasanaethau bws. Roedd yn arfer defnyddio’r bws i fynd i’r gwaith bob dydd: un bws o’i phentref yng nghwm Nedd i Gastell-nedd ac yna un o Gastell-nedd i’w gweithle ychydig y tu allan i Bort Talbot. Ond arweiniodd oedi cyson at golli ei chysylltiad, a chyrraedd y gwaith yn hwyr. Nid yw'n gweithio yno mwyach. Mae toriadau diweddar i fysiau a llai o wasanaethau yn y Cymoedd wedi golygu, pe bai’n dal i gael ei chyflogi yno, y byddai taith a oedd eisoes yn cymryd dros awr yn cymryd mwy fyth, a hynny os yw'r bws yn dod o gwbl. Gan ei bod yn chwilio am waith ar hyn o bryd, dywed fod rhaid iddi ystyried lefelau presennol o wasanaeth wrth ystyried cyfleoedd, sy'n cyfyngu ar y swyddi y gall ymgeisio amdanynt.

Mae menyw arall, y mae ei hiechyd yn dirywio, yn defnyddio car ar hyn o bryd, ond yn poeni na fydd yn gallu gyrru cyn bo hir, a dywed ei bod yn poeni'n fawr am heneiddio yn ei chymuned. Dywedodd gwraig sy'n byw yng Ngodre'r-graig wrthyf fod y gwasanaeth eisoes yn wael. Mae'n teimlo y byddai'n cael ei thorri i ffwrdd yn llwyr pe bai unrhyw doriadau pellach i wasanaethau. Mae'n bryderus iawn am ei mab, sydd i fod i ddechrau yng ngholeg Castell-nedd ym mis Medi. Byddai colli gwasanaeth yn golygu na fyddai'n gallu mynychu. Mae ei chwaer yn gweithio yn Ysbyty Treforys. Nid yw'n gyrru, ac mae gwasanaethau bws rheolaidd a dibynadwy yn hanfodol i'w gwaith.

Ac nid cymunedau’r Cymoedd yng Ngorllewin De Cymru yn unig mo hyn. Cymuned yng Nghastell-nedd yw Dyffryn Clydach, ond mae ar fryn hir, serth—hir iawn. Mae llawer o drigolion wedi dweud wrthyf yno eu bod yn teimlo eu bod wedi'u torri i ffwrdd yn llwyr ar y penwythnos am nad oes bws ar ddydd Sadwrn, ac felly ni allant fynd i ganol y dref yng Nghastell-nedd hyd yn oed, i fynd i siopa neu i gyfarfod â phobl oherwydd diffyg bysiau.

Ond os yw bysiau'n achubiaeth, mae cost tocynnau hefyd yn rhwystr yn aml, a chredaf fod hyn hefyd yn rhywbeth y mae'n rhaid inni ei ystyried. Dywed mam o Gastell-nedd ei bod yn cael trafferth gyda chost y tocyn os oes angen iddi fynd i hebrwng ei phlentyn o'r ysgol os yw'n sâl neu os oes ganddynt ymarfer ar ôl ysgol.

Felly, nid yw cyflwr echrydus gwasanaethau bysiau mewn ardaloedd fel fy un i yn ddim byd newydd. Gwasanaethir Gorllewin De Cymru yn bennaf gan First Cymru, gyda nifer o lwybrau'n cael eu gwasanaethu gan South Wales Transport, Adventure Travel a Stagecoach. Er bod llawer o'r gwasanaethau rhwng y prif ardaloedd trefol, Pen-y-bont ar Ogwr, Port Talbot, Castell-nedd ac Abertawe, yn cael eu rhedeg ar sail fasnachol ac yn cael llawer o ddefnydd, mae gan lawer o ardaloedd y Cymoedd lai o wasanaethau, fel y nodais. Ac yng nghwm Tawe a chwm Aman yn enwedig, mae gwasanaethau’n hynod dameidiog ac anfynych. Gall taith 15 munud mewn car gymryd ymhell dros awr ar fws, a hyd yn oed yn fwy ar brydiau. Ac fel y dywedais, ceir llawer o leoedd lle nad oes unrhyw wasanaethau ar y penwythnos, neu wasanaethau penwythnos cyfyngedig iawn. A gall argaeledd bysiau gyda'r nos olygu na fydd pobl yn gallu mynychu digwyddiadau ar ôl 6 p.m. neu gyrraedd adref, fel y soniodd Huw, ar ôl gwaith shifft. Bydd unrhyw doriadau i wasanaethau bysiau yn gwaethygu'r anawsterau hyn, gan gyfyngu ar symudedd mwy fyth o bobl.

Yn ystod gwyliau haf 2021, lansiodd Cyngor Abertawe eu menter bysiau am ddim. Ers y treial cychwynnol hwnnw, mae wedi cael ei ailadrodd sawl gwaith yn ystod gwyliau ysgol. Mewn gohebiaeth â’r cyngor, yn gofyn a oeddent wedi gwerthuso hyn a’i effaith, dywedwyd wrthyf fod tystiolaeth anecdotaidd o arolwg cwsmeriaid a gynhaliwyd ym mis Rhagfyr y llynedd yn nodi na fyddai 25 y cant o’r bobl sydd wedi defnyddio’r cynllun wedi teithio fel arall. Er ei bod yn amlwg fod y cynllun yn boblogaidd ac wedi arbed arian i bobl pan oedd yn weithredol, dywedodd Cyngor Abertawe fod natur y fenter wedi'i gwneud yn anodd asesu'r effeithiau mwy hirdymor. Gyda chynlluniau tebyg yn cael eu gweithredu neu eu harchwilio mewn rhannau eraill o’r wlad, pa ymdrechion y mae’r Llywodraeth yn eu gwneud, ar y cyd â gweithredwyr gwasanaethau ac awdurdodau lleol, i fonitro a dadansoddi effaith fwy hirdymor y cynlluniau hyn ar niferoedd teithwyr? O ystyried mai un o’r problemau sy’n wynebu’r sector bysiau yw llai o deithwyr, oni ddylem edrych ar yr effaith y gall ymyriadau fel hyn ei chael ar nifer y bobl sy’n defnyddio bysiau, ac archwilio ffyrdd y gellir eu cyflwyno ar raddfa fwy os ceir tystiolaeth eu bod yn llwyddiannus wrth annog pobl i newid dulliau teithio?

Yn y cyfamser, mae pobl fel y rheini sy'n byw yng Nghwmtawe, Cwmnedd, Cwmdulais a Chwmafan yn teimlo bod pawb wedi anghofio amdanynt, yn ddiwerth ac yn bryderus. Nid ydynt yn deall pam fod rhai ardaloedd yn cael bysiau a threnau newydd sgleiniog, a'r sôn cyson am Gymru wyrddach, lanach yn y lle hwn, pan fydd y cymunedau y maent yn byw ynddynt yn cael eu gadael ar ôl. Lywydd, mae'n rhaid dod o hyd i ateb, ac rwy'n awyddus iawn i glywed pa gamau y gall y Llywodraeth eu cymryd i fynd i'r afael â hyn, gan fod angen iddynt fynd i'r afael â hyn.

Diolch i Blaid Cymru am y ddadl hon heddiw. Byddaf yn cefnogi'r cynnig heb ei ddiwygio sy'n nodi'n briodol y pryder difrifol a wynebwn yng Nghymru, gyda chanslo gwasanaethau trafnidiaeth ar raddfa fawr gan adael cymunedau ledled Cymru yn teimlo'n ynysig iawn. Mae'r argyfwng trafnidiaeth gyhoeddus eisoes wedi ein taro yn Aberconwy, ac rydym ni, fy etholwyr, wedi cael ein gadael heb fodd o gyrraedd y gwaith, ysgolion, prifysgol, y doctor, i brynu bwyd, ac ati, a hynny heb fawr o rybudd. Ac mae'n rhaid imi fod yn onest, nid wyf yn hoffi pwyntio bys, ond rwy'n eich beio chi, Lee Waters, oherwydd rydych chi wedi cael pob cyfle i fynd i'r afael â'r mater brys hwn ac rydych wedi anwybyddu pawb yn llwyr.

A wnewch chi ildio?

Gwnaf, wrth gwrs.

Tybed a allech chi ddweud wrthyf sut mae Llywodraeth y DU—mae'n ddrwg gennyf, Llywodraeth Lloegr—wedi mynd i'r afael â hyn, gyda chanslo'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau a'r toriad o 10 y cant nawr yn y gwasanaethau sy'n cael eu darparu ar unwaith?

Iawn. Fel cyd-Aelod yma, cawn ein hethol yn Aelodau o Senedd Cymru yma, felly fy mhryder i yw—. Byddwn yn dychmygu y bydd ASau draw yn Lloegr yn dal Llywodraeth y DU yn atebol, os oes angen iddynt, ond fy ngwaith i yw craffu ar y Llywodraeth hon a Lee Waters yn benodol.

Nawr, rwy'n siomedig, Ddirprwy Weinidog, eich bod chi, gyda Trafnidiaeth Cymru, Cyngor Gwynedd—Plaid Cymru—Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, wedi caniatáu i'r T19 rhwng Blaenau Ffestiniog a Llandudno gael ei ddirwyn i ben heb fawr o rybudd. Tair wythnos—tair wythnos—sydd wedi mynd heibio ers i'ch swyddogion Trafnidiaeth Cymru wneud addewid, yn fy nghyfarfod rhithiol o randdeiliaid, i edrych ar wasanaeth fflecsi dyffryn Conwy a'r 19X fel atebion posib. Mae'r gweithredwyr bysiau hyn wedi cynnig atebion ond wedi cael eu hanwybyddu. Mae'n frawychus. I ddyfynnu cwmni bysiau yn Aberconwy, 'Nid yw Trafnidiaeth Cymru yn cyfathrebu nac yn gohebu ac nid oes ganddynt arbenigedd yn y farchnad. O draciau i darmac, mae Trafnidiaeth Cymru wedi'u llethu'n ddifrifol.' Eu geiriau hwy, nid fy ngeiriau i. Mae hyn yn effeithio ar y bobl fwyaf bregus yn y gymdeithas, ac mae Trafnidiaeth Cymru'n gwybod hynny. Maent hwy eu hunain wedi dweud nad oes gan 13 y cant o gartrefi Cymru gar at eu defnydd. Mae gan 25% o ddefnyddwyr bysiau anabledd neu salwch hirdymor. Ac mae Sustrans Cymru—fe fyddwch chi'n cofio Sustrans Cymru, Lee—wedi dweud bod tlodi trafnidiaeth yn brofiad cyffredin yma yng Nghymru. Byrdwn Plaid Cymru yw'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau, ac rwy'n cefnogi hynny—wrth gwrs fy mod—ond nid yw'n ddigon. Nid oes gennyf unrhyw wrthwynebiad i ymestyn cyllid y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau am o leiaf 18 mis, ond gadewch inni fod yn glir, ni fyddai camau o'r fath yn darparu sicrwydd ariannol mwy hirdymor i weithredwyr bysiau ledled Cymru. I ddyfynnu rhanddeiliad, 'Ateb ariannol dros dro yw'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau, wedi'i gynllunio i wneud iawn am golledion i fusnesau sy'n gwneud fawr ddim, os rhywbeth, i ddenu cwsmeriaid yn ôl ar eu bysiau mewn gwirionedd'.

Nawr, rwy'n gwybod ei fod yn eithaf tebyg i'r swyddfeydd post gyda bysiau. Os nad ydych chi'n ei ddefnyddio, rydych chi'n mynd i'w golli, ac nid wyf yn meddwl eich bod chi'n cael y neges honno allan ddigon. Fel arfer mae'n llawer rhy hwyr ac mae pobl yn teimlo wedi'u gadael ar ôl ac yn ynysig. Nid yw lefelau defnydd lleol o fysiau ond tua 75 y cant i 80 y cant o'r lefelau cyn y pandemig, felly dywedwch wrthyf heddiw beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud am hynny? Mae angen ymgyrch fawr arnom sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru, Trafnidiaeth Cymru, awdurdodau lleol a phob gweithredwr i farchnata gwasanaethau, nid yn unig er mwyn cael penolau ar seddi bysiau, ond i argyhoeddi'r cyhoedd mai defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yw'r ffordd orau o gael mynediad at siopau, gweithgaredd cymdeithasol a gwaith. Dylai'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau fod yn ddibynnol ar allu i brofi twf, buddsoddiad, gwelliant yn ansawdd y gwasanaeth a marchnata mawr. Fodd bynnag, mae gweithredwyr bysiau y siaradais i â hwy wedi rhybuddio ynglŷn â phroblem enfawr sydd ond ychydig o arosfannau i ffwrdd, sef y syniad hwn o fasnachfreinio. Mae un cwmni bysiau wedi ysgrifennu ataf i ddweud, 'Nid oes gennym unrhyw ddealltwriaeth o'r hyn y mae masnachfreinio yn ei olygu i'r sector'—[Torri ar draws.] A ydych chi eisiau ymyrryd? [Torri ar draws.] Popeth yn iawn.

'Mae bod yn gyfan gwbl yn y tywyllwch yn golygu na allwn gynllunio na buddsoddi yn ein busnesau nac mewn cynnal gwasanaethau allweddol'. Nawr, fel rhywun sy'n dod o'r sector preifat fy hun, mae nifer y bobl yn y sector preifat sy'n gofidio am y diffyg crebwyll busnes yn eich adran—. Yn fwy pryderus fyth, mae yna bryder yn y sector nad ydych chi, hyd yn oed chi, y Dirprwy Weinidog, a Trafnidiaeth Cymru, yn gwybod ychwaith. Mae unigolion sy'n gweithio yn y sector wedi awgrymu wrthyf y bydd gweithredu model masnachfreinio tebyg i un Llundain—dewch, Blaid Cymru, ni fyddwch yn hoffi hyn—ledled Cymru'n costio o leiaf £300 miliwn y flwyddyn. Nid yw'n syndod, felly, fod y sector yn galw'n briodol am esboniad clir pam eich bod yn credu bod masnachfreinio yn hynod o hyfyw. [Torri ar draws.] Fe dderbyniais ymyriad.

Ar draws y diwydiant bysiau a choetsys, mae yna amheuaeth enfawr a yw Llywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru â gallu mewn gwirionedd i lunio, contractio a rheoli fframwaith masnachfraint ar gyfer Cymru gyfan. Lywydd, mae angen inni glywed gan y Dirprwy Weinidog heddiw nid yn unig sut y bydd yn cefnogi cwmnïau bysiau yn y tymor byr, ond sicrwydd bod y cynllun mwy hirdymor i fasnachfreinio yn fforddiadwy ac yn ymarferol hyd yn oed. Nid oes angen i mi eich atgoffa sut mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â'i pherchnogaeth ar faes awyr. Diolch, Lywydd.

Most of us here will know someone who is entirely dependent on buses to get around—be they members of our families or constituents, people need buses to get to work, to go to the shops, to attend school and medical appointments, or to access leisure opportunities. It is certainly true of my region—communities that are underserved by the rail network, for example—that people are dependent on buses to live their lives, and to live them well. As has already been mentioned, access to bus services is just as much a matter of social justice as it is a matter related to climate change, but, on top of this, it is a matter of vital economic importance. It affects people’s ability to access employment opportunities and the kinds of opportunities that people can reach, but it also dictates what services are available to people. With the increase in online shopping and the slow decline of our high streets, buses are going to be crucial to enable customers to support businesses in town centres.

Rwyf fi a chyd-Aelodau wedi codi'r mater hwn dro ar ôl tro. Nid yw cymunedau yn fy rhanbarth i'n cael eu gwasanaethu'n llawn gan drafnidiaeth gyhoeddus. Nid yw'n help fod yna ddiffyg buddsoddiad mewn rheilffyrdd gan Lywodraeth y DU, er enghraifft. Os edrychwn ar Ogwr, nid yw mwyafrif llethol yr etholaeth yn cael ei gwasanaethu gan y rheilffyrdd. Ac nid yw hon yn nodwedd sy'n perthyn i Ogwr yn unig; mae'n rhywbeth sydd i'w weld ledled Cymru. Fel y dywedais o'r blaen, mae cymoedd yn fy rhanbarth yn dibynnu'n llwyr ar wasanaethau bws ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus—o gymoedd Ogwr i gymoedd Nedd a Thawe. Mae llawer o'r ardaloedd hyn yn ddibynnol ar y gwasanaethau hyn ac er hynny, mae gwasanaethau dan fygythiad cyson o gael eu torri neu gael eu newid oherwydd nad ydynt yn broffidiol mwyach.

Nawr, y gwir amdani yw, cyn belled â bod gwasanaethau bws yn nwylo cwmnïau sy'n cael eu cymell gan elw, ni fyddant byth yn cael eu hysgogi gan anghenion ein cymunedau. Dyna'r gwir sylfaenol. Methiant arall polisi Thatcheraidd ac un y mae angen i ni ymrafael ag ef. Lle mae angen gwasanaethau, yn bennaf mewn cymunedau incwm isel, fe wyddom eu bod fwy neu lai'n absennol ac o ansawdd gwael, ond lle gall pobl fforddio talu mwy am y gwasanaethau hyn, mae ansawdd y gwasanaeth yn wych. Mae Huw wedi gwneud y pwynt yn barod—ac mae Huw a minnau'n aml yn taro ar ein gilydd ar drafnidiaeth gyhoeddus—ond mae angen inni flaenoriaethu ei ddefnydd. Mae angen inni annog eraill i'w ddefnyddio. Rydym ar fin gwneud y broblem yn waeth, ac yn y pen draw, os ydym am wireddu gweledigaeth o Gymru werdd gyda thrafnidiaeth gyhoeddus yn brif ddull o deithio, mae angen inni gael bysiau'n iawn, ac mae angen inni annog eu defnydd uwchlaw popeth arall. Mae hynny'n golygu bod mewn dwylo cyhoeddus, sy'n golygu ymwneud y gymuned wrth fapio llwybrau—pŵer yn unrhyw fan lle ceir pobl.

Rwyf hefyd yn falch o glywed cludiant ysgol yn cael ei godi, mater y mae gwir angen inni ei ddatrys. Y glaw rydym wedi'i gael dros y dyddiau diwethaf, ac mae plant wedi bod yn cerdded yn y glaw hwnnw, dros awr, yn cyrraedd yr ysgol yn wlyb diferol. Ar drafnidiaeth ysgol, byddwn yn gwerthfawrogi eglurder ar ddau bwynt. Yn gyntaf, a oes gan Lywodraeth Cymru rôl yma? Yn dibynnu ar bwy y byddwch chi'n gofyn iddynt, fe gewch chi ymatebion gwahanol. Yn ail, fel arfer, sut y telir am gontractau? A wneir hynny yn ôl llwybr neu yn ôl y nifer o blant? Mae gennym enghreifftiau o fysiau hanner gwag yn mynd heibio i blant, er enghraifft, ac mae gennym enghreifftiau o fysiau'n stopio ar strydoedd gyda rhai plant ar y stryd honno yn cael mynd ar y bws ac eraill nad ydynt yn cael gwneud hynny oherwydd rheol brodyr a chwiorydd y gwn ei bod yn weithredol ym Mhen-y-bont ar Ogwr; mae'n bosibl fod awdurdodau lleol eraill yn ei defnyddio. Ni chânt ddefnyddio'r gwasanaeth, yn y bôn, ac mae rhieni'n awyddus iawn i weld eu plant yn cyrraedd yr ysgol yn ddiogel ac yn sych, a hoffwn gael rhywfaint o eglurder ar y mater hwnnw gan y Gweinidog.