Y Cyfarfod Llawn

Plenary

22/03/2023

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol
1. Questions to the Minister for Finance and Local Government

Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Siân Gwenllian.

Good afternoon, and welcome, all, to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question this afternoon is from Siân Gwenllian.

Merched yn Gynghorwyr Sir
Women County Councillors

1. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi’r ymdrechion llwyddiannus sy'n mynd ymlaen yn Arfon a mannau eraill i ddenu mwy o ferched i fod yn gynghorwyr sir? OQ59302

1. How will the Welsh Government support the successful efforts taking place in Arfon and elsewhere to attract more women to be county councillors? OQ59302

I welcome the actions being taken across Wales to encourage individuals to put themselves forward for elected office. Diversity delivers better, more inclusive decision making. In advance of the 2027 local elections, work to encourage diversity includes the programme for government commitment to extend the access to elected office fund.

Croesawaf y camau sy’n cael eu cymryd ledled Cymru i annog unigolion i ymgeisio am swyddi etholedig. Mae amrywiaeth yn sicrhau penderfyniadau gwell a mwy cynhwysol. Cyn etholiadau lleol 2027, mae'r gwaith i annog amrywiaeth yn cynnwys ymrwymiad y rhaglen lywodraethu i ymestyn y gronfa mynediad i swyddi etholedig.

Ers yr etholiad cyngor sir flwyddyn yn ôl, tua 35 y cant o gynghorwyr Cymru sy'n ferched. Yn Arfon, fe lwyddon ni i gynyddu nifer y merched a oedd yn sefyll dros Blaid Cymru o 21 y cant. Roedd hyn yn ganlyniad gwaith cwbl fwriadus gan rai ohonom ni, llawer o sgyrsiau o anogaeth, hyfforddiant, mentora, ac mae'r gefnogaeth wedi parhau dros y flwyddyn ddiwethaf iddyn nhw ers yr etholiad. Ond ydych chi'n cytuno bod angen mesurau statudol i greu'r gwir newid ar draws cynghorau Cymru er mwyn cyrraedd sefyllfa hafal? A pha waith sy'n mynd rhagddo o ran creu'r newid statudol sydd ei angen?

Since the county council elections a year ago, around 35 per cent of councillors in Wales are women. In Arfon, we succeeded in increasing the number of women standing for Plaid Cymru by 21 per cent. This was the result of intentional work by some of us, a great many encouraging conversations, training, mentoring, and the support has continued over the past year for them since the election. But do you agree that we need statutory measures to create the genuine change across Wales's councils to reach a position of equality? And what work is ongoing to create that statutory change that is needed?

A range of work is ongoing at the moment in order to try and ensure that we have a more diverse group of people putting themselves forward for election, for both town and community councils, and county and country borough councils, in future. And those include the reviewing of the access to elected office fund, which was very successful in supporting a number of candidates to become town and community councillors at the last elections, but also looking to see how job sharing, for example, can be extended to more roles within councils, to recognise how important that is for becoming a more attractive option for a wider range of people. We know that women, in particular, and those with caring responsibilities, find that particularly attractive. And we've also been exploring what more we can do in terms of widening the access to hybrid meetings as a way of working, which, again, supports a more diverse group of people. But in terms of making those things statutory—I suppose we're talking about gender quotas here—I think there is a conversation to be had about that, but it's not one of our key proposals at the moment in terms of reforms, but, certainly, something that we should be having a discussion about. I'm very keen to have more of a discussion with Siân Gwenllian about her ideas in that space.

Mae ystod o waith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd i geisio sicrhau bod gennym grŵp mwy amrywiol o bobl yn sefyll etholiadau, i gynghorau tref a chymuned, a chynghorau sir a chynghorau bwrdeistref sirol yn y dyfodol. Ac mae’r gwaith hwnnw'n cynnwys adolygu’r gronfa mynediad i swyddi etholedig, a fu’n llwyddiannus iawn yn cefnogi nifer o ymgeiswyr i ddod yn gynghorwyr tref a chymuned yn yr etholiadau diwethaf, ond yn edrych hefyd i weld sut y gellir ymestyn trefniadau rhannu swyddi, er enghraifft, i fwy o rolau o fewn cynghorau, i gydnabod pa mor bwysig yw hynny i ddod yn opsiwn mwy deniadol ar gyfer ystod ehangach o bobl. Gwyddom fod hynny’n arbennig o ddeniadol i fenywod a phobl a chanddynt gyfrifoldebau gofalu. Ac rydym hefyd wedi bod yn archwilio beth arall y gallwn ei wneud i ehangu mynediad at gyfarfodydd hybrid fel ffordd o weithio, sydd, unwaith eto, yn cefnogi grŵp mwy amrywiol o bobl. Ond o ran gwneud y pethau hynny'n statudol—mae'n debyg ein bod yn sôn am gwotâu rhywedd yma—credaf fod sgwrs i'w chael ynglŷn â hynny, ond nid yw'n un o'n cynigion allweddol ar hyn o bryd o ran diwygiadau, ond yn sicr, mae'n rhywbeth y dylem fod yn ei drafod. Rwy’n awyddus iawn i gael mwy o drafodaethau gyda Siân Gwenllian ynglŷn â'i syniadau yn y cyswllt hwnnw.

I've been proud to host and speak at both the 2022 and 2023 Equal Power Equal Voice Senedd events, celebrating the Equal Power Equal Voice project, a mentoring programme aiming to increase diversity of representation in public and political life in Wales. Equal Power Equal Voice, or EPEV, is a partnership between Women's Equality Network Wales, Stonewall Cymru, Disability Wales, and Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales. And I was also pleased to participate in last month's north Wales regional meet-up for the EPEV programme, at the Autistic UK office in Llandudno, meeting and getting to know more about the mentees in north Wales. Although most of those attending were women, both men and women also identified inter-sectional issues, including disability and sexuality, which combined to create barriers for them. What positive action is the Welsh Government therefore taking with people to address this, in order to increase diversity of representation in public and political life in Wales?

Rwyf wedi bod yn falch o gynnal a siarad yn nigwyddiadau Pŵer Cyfartal, Llais Cyfartal y Senedd yn 2022 a 2023, i ddathlu prosiect Pŵer Cyfartal, Llais Cyfartal, rhaglen fentora sy’n ceisio cynyddu amrywiaeth o gynrychiolaeth mewn bywyd cyhoeddus a gwleidyddol yng Nghymru. Partneriaeth yw Pŵer Cyfartal, Llais Cyfartal rhwng Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, Stonewall Cymru, Anabledd Cymru, a Thîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid Cymru. Ac roeddwn yn falch o gymryd rhan hefyd yng nghyfarfod rhanbarthol gogledd Cymru o raglen Pŵer Cyfartal, Llais Cyfartal y mis diwethaf, yn swyddfa Autistic UK yn Llandudno, a chyfarfod a dod i wybod mwy am y rheini sy'n cael eu mentora yn y gogledd. Er mai menywod oedd y rhan fwyaf o’r rhai a fynychodd, roedd dynion a menywod hefyd yn nodi materion croestoriadol, gan gynnwys anabledd a rhywioldeb, a oedd yn cyfuno i greu rhwystrau iddynt. Pa gamau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd gyda phobl i fynd i’r afael â hyn, felly, er mwyn cynyddu amrywiaeth cynrychiolaeth ym mywyd cyhoeddus a gwleidyddol Cymru?

I'd like to begin, really, by joining Mark Isherwood in recognising the importance of mentoring schemes. I've been a mentor myself in one of the schemes, and I found that probably as valuable to me as to the mentee, so I would absolutely encourage all colleagues to look at opportunities to support those kinds of schemes. One of the things that we have been doing is trying to widen our evidence base, looking at protected characteristics, and we undertook a survey of members of the public about their perceptions of local councillors, but then, also, our candidates surveys. And those surveys do show that there is a real lack of diversity, and they did give us some kind of insight, really, as to what the barriers are, in terms of allowing people with protected characteristics—often, one or more of those protected characteristics—being able to participate fully in local democracy. So, building on that suite of research, we've been able to hold a range of workshops, whereby we invited elected members, but also representatives of a range of organisations representing diverse, protected characteristics, to talk in a bit more depth about the barriers that there are to people becoming involved in elected politics. And I think that those workshops have been really helpful. They've recently concluded, so now we're looking at all of the learning that we had from those workshops in order to try and help us set out the next steps in this important agenda.

Hoffwn ddechrau, mewn gwirionedd, drwy ymuno â Mark Isherwood i gydnabod pwysigrwydd cynlluniau mentora. Rwyf wedi bod yn fentor fy hun yn un o’r cynlluniau, a chanfûm fod hynny yr un mor werthfawr i mi ag i’r unigolyn y bûm yn eu mentora, felly byddwn yn sicr yn annog pob un o'm cyd-Aelodau i edrych ar gyfleoedd i gefnogi’r mathau hynny o gynlluniau. Un o'r pethau y buom yn eu gwneud yw ceisio ehangu ein sylfaen dystiolaeth, gan edrych ar nodweddion gwarchodedig, a gwnaethom gynnal arolwg o farn aelodau'r cyhoedd ynglŷn â'u canfyddiadau o'u cynghorwyr lleol, ond wedyn, hefyd, ein harolygon o'r ymgeiswyr. Ac mae'r arolygon hynny'n dangos bod diffyg amrywiaeth difrifol, ac yn rhoi rhyw fath o fewnwelediad i ni, mewn gwirionedd, ynglŷn â beth yw'r rhwystrau o ran caniatáu i bobl â nodweddion gwarchodedig—yn aml, un neu fwy o'r nodweddion gwarchodedig hynny—gymryd rhan lawn mewn democratiaeth leol. Felly, gan adeiladu ar y gwaith ymchwil hwnnw, rydym wedi gallu cynnal amrywiaeth o weithdai, lle gwnaethom wahodd aelodau etholedig, a chynrychiolwyr o ystod o sefydliadau sy'n cynrychioli nodweddion amrywiol, gwarchodedig, i sôn mewn mwy o fanylder am y rhwystrau sy'n atal pobl rhag cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth etholedig. A chredaf fod y gweithdai hynny wedi bod yn ddefnyddiol iawn. Daethant i ben yn ddiweddar, felly rydym yn edrych bellach ar yr holl bethau a ddysgwyd o'r gweithdai hynny, er mwyn ceisio ein helpu i nodi'r camau nesaf yn yr agenda bwysig hon.

13:35
Amlosgfeydd
Crematoriums

2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi awdurdodau lleol i roi mynediad i amlosgfeydd lleol? OQ59305

2. How is the Welsh Government supporting local authorities to provide access to local crematoriums? OQ59305

Local authorities are burial authorities and responsible for their own cemeteries and crematoriums. It is for local planning authorities to identify suitable sites for new crematoriums. Proposals for new crematoriums would be subject to planning and environmental law.

Mae awdurdodau lleol yn awdurdodau claddedigaethau ac yn gyfrifol am eu mynwentydd a'u hamlosgfeydd eu hunain. Mater i awdurdodau cynllunio lleol yw nodi safleoedd addas ar gyfer amlosgfeydd newydd. Byddai cynigion ar gyfer amlosgfeydd newydd yn destun cyfraith cynllunio a chyfraith amgylcheddol.

Thank you, Minister, for your answer. There is no crematorium in Powys. Many of my constituents have to travel into England, and the vast majority of my constituents have to travel over an hour to the nearest crematorium. So, clearly, this is not ideal for grieving families or friends, or, indeed, very sustainable at all either. Most crematoriums, of course, in Wales are owned and managed by local authorities, but I'm keen to know how the Welsh Government can support either a local authority or a private business to build and provide crematorium services in my constituency. And I ask the question in the context that there was an application in my constituency in north Powys from a private developer to build a crematorium. It was supported by the local authority in principle, and through the planning process as well, but it was rejected by Welsh Government after a call-in. So, what I'm very keen to understand from you, Minister, is how you can support, and Welsh Government can support, either a local authority or a private developer to build a crematorium and provide those services in my constituency, because a private developer isn't going to do that unless they know that their risk is minimalised and they have the support of the Welsh Government. So, can you perhaps give advice to me, and any private developer that wants to build a crematorium in north Powys, to support my constituents?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Nid oes unrhyw amlosgfa ym Mhowys. Mae llawer o fy etholwyr yn gorfod teithio i Loegr, ac mae rhan helaeth o fy etholwyr yn gorfod teithio dros awr i’r amlosgfa agosaf. Felly, yn amlwg, nid yw hyn yn ddelfrydol i deuluoedd neu ffrindiau sy’n galaru, nac yn gynaliadwy iawn, yn wir. Mae’r rhan fwyaf o amlosgfeydd yng Nghymru, wrth gwrs, yn eiddo i awdurdodau lleol ac yn cael eu rheoli ganddynt, ond rwy’n awyddus i wybod sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi naill ai awdurdod lleol neu fusnes preifat i adeiladu a darparu gwasanaethau amlosgi yn fy etholaeth. Ac rwy’n gofyn y cwestiwn yng nghyd-destun y ffaith y gwnaed cais yn fy etholaeth i yng ngogledd Powys gan ddatblygwr preifat i adeiladu amlosgfa. Fe’i cefnogwyd gan yr awdurdod lleol mewn egwyddor, a thrwy’r broses gynllunio hefyd, ond fe’i gwrthodwyd gan Lywodraeth Cymru ar ôl galwad i mewn. Felly, yr hyn rwy'n awyddus iawn i'w ddeall gennych chi, Weinidog, yw sut y gallwch gefnogi, a sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi, naill ai awdurdod lleol neu ddatblygwr preifat i adeiladu amlosgfa a darparu'r gwasanaethau hynny yn fy etholaeth i, gan nad yw datblygwr preifat yn mynd i wneud hynny oni bai eu bod yn fodlon eu bod yn agored i gyn lleied o risg â phosibl a bod ganddynt gefnogaeth Llywodraeth Cymru. Felly, a wnewch chi roi cyngor i mi, efallai, ac i unrhyw ddatblygwr preifat sy'n awyddus i adeiladu amlosgfa yng ngogledd Powys, er mwyn cefnogi fy etholwyr?

Thank you to Russell George for raising this issue this afternoon. I am aware of the particular application to which he refers, which was called in and then subsequently refused. The reasons for that are set out in the decision letter, and, because it is open to the applicant to challenge the decision in the High Court, I won't say any more about that application today. But I understand the more general request for information, and, I suppose, the advice would be for the interested private business to have discussions with the local authority in the first instance, because assessment for the need for crematoriums is locally led, and local planning authorities will need to take into account a range of factors, such as drive time, catchment for the existing provision—Russell George has set out some of the challenges there—the capacity of existing provision, and population and demographics, as well as planned housing developments in the area. And, obviously, the authority would want to take into account the views of the local residents as well. Guidance on the establishment of crematoria, including meeting the requirements under the legislation, is available from the Federation of Burial and Cremation Authorities, and that might be another source of useful information for the individual concerned, and for Russell George. 

Diolch i Russell George am godi’r mater hwn y prynhawn yma. Rwy'n ymwybodol o’r cais penodol y cyfeiria ato, a alwyd i mewn, ac a gafodd ei wrthod wedi hynny. Mae'r rhesymau am hynny wedi'u nodi yn y llythyr penderfyniad, a chan fod hawl gan yr ymgeisydd i herio’r penderfyniad yn yr Uchel Lys, ni ddywedaf fwy am y cais hwnnw heddiw. Ond rwy’n deall y cais mwy cyffredinol am wybodaeth, ac am wn i, y cyngor fyddai i’r busnes preifat sydd â diddordeb gael trafodaethau gyda’r awdurdod lleol yn y lle cyntaf, gan fod yr asesiad ar gyfer yr angen am amlosgfeydd yn cael ei arwain yn lleol, a bydd angen i awdurdodau cynllunio lleol ystyried amrywiaeth o ffactorau, megis amser gyrru, dalgylch y ddarpariaeth bresennol—mae Russell George wedi nodi rhai o’r heriau yn hynny o beth—capasiti’r ddarpariaeth bresennol, a phoblogaeth a demograffeg, ynghyd â datblygiadau tai a gynlluniwyd yn yr ardal. Ac yn amlwg, byddai'r awdurdod am ystyried safbwyntiau'r trigolion lleol hefyd. Mae canllawiau ar sefydlu amlosgfeydd, gan gynnwys bodloni’r gofynion o dan y ddeddfwriaeth, ar gael gan Ffederasiwn yr Awdurdodau Claddu ac Amlosgi, a gallai honno fod yn ffynhonnell arall o wybodaeth ddefnyddiol i’r unigolyn dan sylw, ac i Russell George.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands. 

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Sam Rowlands. 

Diolch, Llywydd, and good afternoon, Minister. As I'm sure you'll gladly recall, earlier this month I wrote a letter to you regarding council tax exemptions, in particular relating to the 182-day regulations for self-catering businesses in Wales. In this letter, I asked for an update on what exemptions will be made in relation to those regulations, and I was grateful to receive your response following the explanatory memorandum published on 6 March. Minister, you will know that these new regulations, with such limited exemptions, will mean that many genuine, well-established businesses in Wales will now pay thousands of pounds in tax that they previously had not done, or had not had to plan for, some of that being retrospective, therefore making some of these businesses unviable. So, Minister, what is your assessment of this? 

Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Weinidog. Fel rwy’n siŵr y byddwch yn ei gofio, yn gynharach y mis hwn, ysgrifennais lythyr atoch ynghylch eithriadau i’r dreth gyngor, yn benodol mewn perthynas â’r rheoliadau 182 diwrnod ar gyfer busnesau llety hunanddarpar yng Nghymru. Yn y llythyr hwn, gofynnais am yr wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â pha eithriadau a wneir mewn perthynas â’r rheoliadau hynny, ac roeddwn yn falch o gael eich ymateb yn dilyn y memorandwm esboniadol a gyhoeddwyd ar 6 Mawrth. Weinidog, fe fyddwch yn gwybod y bydd y rheoliadau newydd hyn, gydag eithriadau mor gyfyngedig, yn golygu y bydd llawer o fusnesau hirsefydlog dilys yng Nghymru bellach yn talu miloedd o bunnoedd mewn trethi nad oeddent yn arfer gorfod eu talu, neu na fu'n rhaid iddynt gynllunio ar eu cyfer, gyda rhywfaint o hynny'n ôl-weithredol, gan wneud rhai o'r busnesau hyn yn anhyfyw. Felly, Weinidog, beth yw eich asesiad o hyn?

13:40

The Welsh Government has tried to set out a position where we recognise the pressures on businesses, but also believe that the owners of properties should be making a reasonable contribution to the communities in which those properties are situated. We have recognised that some self-catering properties are restricted by planning conditions, preventing permanent occupation as somebody's main residence, and, in the regulations, which we laid on 6 March and which come into force on 1 April 2023, we recognise that in terms of the letting criteria and the maximum council tax premium. It is important, though, that where statutory exemptions are clearly definable in legislation and would be appropriate in all circumstances where they apply, that we use that as the format and the basis for taking our decisions, because planning conditions, I think, do satisfy those requirements as being clear and permanent and having their own legislative basis, and, where they apply, they apply in a consistent way. So that, I think, is an appropriate basis upon which to take decisions. I know that colleagues have provided a long list of other potential areas for exemptions, and we have looked at all of those in detail, but the regulations as laid, I think, set out a reasonable approach to move forward. 

Mae Llywodraeth Cymru wedi ceisio nodi safbwynt lle rydym yn cydnabod y pwysau ar fusnesau, ond hefyd yn credu y dylai perchnogion eiddo fod yn gwneud cyfraniad rhesymol i’r cymunedau y mae’r eiddo hynny wedi’u lleoli ynddynt. Rydym wedi cydnabod bod peth eiddo hunanddarpar wedi'i gyfyngu gan amodau cynllunio, sy’n ei atal rhag cael ei feddiannu'n barhaol fel prif breswylfa, ac yn y rheoliadau, a osodwyd gennym ar 6 Mawrth ac a ddaw i rym ar 1 Ebrill 2023, rydym yn cydnabod hynny o ran y meini prawf ar gyfer gosod ac uchafswm premiwm y dreth gyngor. Fodd bynnag, pan fo eithriadau statudol yn ddiffiniadwy mewn deddfwriaeth a lle byddent yn briodol yn yr holl amgylchiadau lle maent yn berthnasol, mae'n bwysig ein bod yn defnyddio hynny fel y fformat a’r sail ar gyfer gwneud ein penderfyniadau, gan fod yn credu bod amodau cynllunio yn bodloni’r gofynion hynny yn glir ac yn barhaol ac mae ganddynt eu sail ddeddfwriaethol eu hunain, a lle maent yn berthnasol, maent yn berthnasol mewn ffordd gyson. Felly, credaf fod honno'n sail briodol ar gyfer gwneud penderfyniadau. Gwn fod cyd-Aelodau wedi darparu rhestr hir o feysydd posibl eraill ar gyfer eithriadau, ac rydym wedi edrych ar bob un o’r rheini’n fanwl, ond credaf fod y rheoliadau fel y’u gosodwyd yn gosod ffordd rhesymol o symud ymlaen.

Thank you for that answer, Minister. As you've outlined, the main exemption put in place in relation to planning conditions specifies properties may only be used for holiday lets et cetera. But you also noted in your response just then the other exemptions that were sought by these businesses in Wales, and, in particular, this included an exemption for registered charities that provide respite for carers and properties that cater for those people with special needs. So, in light of this, Minister, will you reassess your council tax premiums and look at introducing an exemption for those who provide respite care in Wales? 

Diolch am eich ateb, Weinidog. Fel rydych wedi'i amlinellu, mae'r prif eithriad a roddwyd ar waith mewn perthynas ag amodau cynllunio yn nodi mai dim ond fel llety gwyliau ac ati y gellir defnyddio eiddo. Ond rydych newydd nodi hefyd, yn eich ymateb, yr eithriadau eraill a geisiwyd gan y busnesau hyn yng Nghymru, ac yn benodol, roedd hyn yn cynnwys eithriad ar gyfer elusennau cofrestredig sy'n darparu seibiant i ofalwyr ac eiddo sy'n darparu ar gyfer pobl ag anghenion arbennig. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, a wnewch chi ailasesu premiymau'r dreth gyngor ac ystyried cyflwyno eithriad i’r rheini sy’n darparu gofal seibiant yng Nghymru?

We have looked at the case made by you and by others in respect of where a property is run by a charity, and I think that the circumstances will depend on the particular situation relating to that property. Some will already be covered by an existing exemption or by the new exemption, and, in cases where that's not so, authorities do have discretionary powers that they can use. The nature of charitable lettings can vary, and it would be difficult to define a specific category for this, but I think that there are cases where local authorities will be looking to the revised and refreshed guidance, which the Welsh Government is providing to help them take those decisions, when they believe that there is a real case for a individual property or a group of properties or a category of properties locally to be exempted. 

Rydym wedi edrych ar yr achos a wnaed gennych chi a chan eraill o ran lle mae eiddo’n cael ei redeg gan elusen, a chredaf y bydd yr amgylchiadau’n dibynnu ar y sefyllfa benodol mewn perthynas â’r eiddo hwnnw. Bydd yr eithriad presennol neu'r eithriad newydd eisoes yn gymwys i rai, ac mewn achosion lle nad yw hynny'n wir, mae gan awdurdodau bwerau disgresiwn y gallant eu defnyddio. Gall natur llety elusennol amrywio, a byddai’n anodd diffinio categori penodol ar gyfer hyn, ond credaf fod yna achosion lle bydd awdurdodau lleol yn defnyddio'r canllawiau diwygiedig newydd y mae Llywodraeth Cymru yn eu darparu i’w helpu i wneud y penderfyniadau hynny, pan fyddant yn credu bod yna achos gwirioneddol dros eithrio eiddo unigol, neu grŵp o eiddo neu gategori o eiddo yn lleol.

I thank you, again, for that response, Minister. I'm sure you would be the first to acknowledge the importance of these self-catering businesses in supporting our communities, both in the jobs that they create and sustain and the difference that they make to their communities, and I'm sure you'd also acknowledge and accept some of their anxiety and worry due to these 182-day regulations that they're facing at the moment, and many hoped that there would be some sensible exemptions to the premiums, but, clearly, this hasn't been delivered, and I think this needs to be reiterated here today. But, in light of this, Minister, will you today commit to working closely with this really important sector to ensure that we don't see these legitimate, hard-working businesses close, which would consequently result in loss of jobs and, therefore, an impact on our communities here in Wales? 

Diolch am eich ymateb unwaith eto, Weinidog. Rwy’n siŵr mai chi fyddai’r cyntaf i gydnabod pwysigrwydd y busnesau llety hunanddarpar hyn yn cefnogi ein cymunedau, o ran y swyddi y maent yn eu creu ac yn eu cynnal a’r gwahaniaeth y maent yn ei wneud i’w cymunedau, ac rwy’n siŵr y byddech hefyd yn cydnabod ac yn derbyn rhywfaint o’u pryderon ynglŷn â'r rheoliadau 182 diwrnod hyn y maent yn eu hwynebu ar hyn o bryd, ac roedd nifer wedi gobeithio y byddai rhai eithriadau synhwyrol i’r premiymau, ond yn amlwg, nid yw hyn wedi digwydd, a chredaf fod angen ailadrodd hynny yma heddiw. Ond yng ngoleuni hyn, Weinidog, a wnewch chi ymrwymo heddiw i weithio'n agos gyda'r sector hynod bwysig hwn i sicrhau na fydd y busnesau dilys a gweithgar hyn yn cau, a fyddai o ganlyniad yn arwain at golli swyddi, ac felly'n effeithio ar ein cymunedau yma yng Nghymru?

The Welsh Government does work very, very closely with the tourism sector, and we do listen very carefully to the representations that they make on behalf of their members. I think that Sam Rowlands will recognise that we are trying to strike a balance here between supporting the tourism industry and allowing that to thrive and supporting that to thrive, but at the same time recognising that there is an important issue in terms of underused properties, particularly in some of our more rural and coastal communities, where there's a great deal of tourism but not opportunities for local individuals to rent or buy a home. So, I do think that we are trying to strike a balance in what is quite a challenging situation. 

Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda'r sector twristiaeth, ac rydym yn gwrando'n ofalus iawn ar y sylwadau a wnânt ar ran eu haelodau. Credaf y bydd Sam Rowlands yn cydnabod ein bod yn ceisio sicrhau cydbwysedd yma rhwng cefnogi’r diwydiant twristiaeth a chaniatáu iddo ffynnu a'i gefnogi i ffynnu, ond gan gydnabod hefyd ar yr un pryd fod yna fater pwysig yn codi o ran eiddo sy’n cael ei danddefnyddio, yn enwedig yn rhai o’n cymunedau mwy gwledig ac arfordirol, lle mae llawer iawn o dwristiaeth ond diffyg cyfleoedd i unigolion lleol rentu neu brynu cartrefi. Felly, credaf ein bod yn ceisio sicrhau cydbwysedd mewn sefyllfa eithaf heriol.

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd. 

The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Minister, the Barnett formula all too often ends up being a rather convenient reason, some would say, for the Welsh Government to delay implementing transformative policies. The most recent case in point, maybe, relates to public sector pay here in Wales. Because we do know that, very often, the lack of action in England leaves Welsh Ministers sitting on their hands—you would say, 'having to sit on our hands', I'd imagine. Do you agree that the recent UK Government budget and the continued fiasco around HS2 funding, and now the even more absurd decision on no consequential funding to Wales from the Northern Powerhouse Rail work, has again underlined what Plaid Cymru has long advocated—that we need to move away from the current arrangement to a needs-based funding formula, delivered through an independent office of fair funding, which would have a legal obligation to deliver a fairer economic balance across the nations and regions of the UK, legally bound to ensure that public money delivers equality of outcomes right across the United Kingdom?

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Weinidog, mae fformiwla Barnett, yn rhy aml o lawer, yn cael ei defnyddio fel rheswm eithaf cyfleus, byddai rhai’n dweud, i Lywodraeth Cymru ohirio rhoi polisïau trawsnewidiol ar waith. Mae’r achos diweddaraf o hyn, efallai, yn ymwneud â chyflogau’r sector cyhoeddus yma yng Nghymru. Oherwydd gwyddom, yn aml iawn, fod y diffyg gweithredu yn Lloegr yn golygu bod Gweinidogion Cymru yn eistedd ar eu dwylo—byddwn yn dychmygu y byddech yn dweud eich bod, 'yn gorfod eistedd ar eich dwylo'. A ydych chi'n cytuno bod cyllideb ddiweddar Llywodraeth y DU a’r ffiasgo parhaus ynghylch cyllid HS2, a bellach, y penderfyniad hyd yn oed yn fwy hurt ar ddim cyllid canlyniadol i Gymru yn sgil y gwaith Northern Powerhouse Rail, unwaith eto wedi tanlinellu’r hyn y mae Plaid Cymru wedi dadlau drosto ers tro—fod angen inni newid o'r trefniadau presennol i fformiwla ariannu sy’n seiliedig ar anghenion, a ddarperir drwy swyddfa gyllid teg annibynnol, a fyddai â rhwymedigaeth gyfreithiol i sicrhau cydbwysedd economaidd tecach ar draws gwledydd a rhanbarthau’r DU, ac wedi'i rhwymo'n gyfreithiol i sicrhau bod arian cyhoeddus yn arwain at ganlyniadau cyfartal ledled y Deyrnas Unedig?

13:45

I would say that the Barnett formula and the fiscal framework that was agreed by the First Minister when he was in this role with the UK Government actually does provide some advantages to Wales in terms of the fact that the Barnett formula does recognise relative need. I think that's important and that's certainly something that we wouldn't want to move away from. I think that, where there are challenges—as the First Minister, I think, set out in First Minister's questions yesterday—is where the UK Government is the judge and jury in terms of the application of the Barnett formula. I think that that is where some of those real challenges arise, for example the classification of HS2 as an England-and-Wales project when it self-evidently isn't. HM Treasury's own analysis suggests that it will have a disbenefit to south-west Wales. I think that all of those things do lead us to the point where I think a more independent look at the Barnett formula and how it's applied is important. I think that the work that we've done in terms of inter-governmental relations is important as well. When we get to the point of testing some of this through the disputes mechanism, I think it will be an important moment for us to make those arguments quite clearly to the UK Government, using the process that we've agreed.

Byddwn yn dweud bod fformiwla Barnett a’r fframwaith cyllidol y cytunwyd arno gan y Prif Weinidog pan oedd yn y rôl hon gyda Llywodraeth y DU yn darparu rhai manteision i Gymru o ran y ffaith bod fformiwla Barnett yn cydnabod angen cymharol. Credaf fod hynny'n bwysig, ac mae'n sicr yn rhywbeth na fyddem am ymbellhau oddi wrtho. Lle ceir heriau—fel y nodwyd gan y Prif Weinidog yng nghwestiynau’r Prif Weinidog ddoe—credaf mai Llywodraeth y DU yw’r barnwr a’r rheithgor ar ddefnyddio fformiwla Barnett. Credaf mai dyna lle mae rhai o’r heriau gwirioneddol hynny’n codi, er enghraifft, dosbarthu HS2 yn brosiect Cymru a Lloegr pan fo'n amlwg nad yw hynny'n wir. Mae dadansoddiad Trysorlys EF ei hun yn awgrymu y bydd yn arwain at anfantais i dde-orllewin Cymru. Credaf fod yr holl bethau hynny'n ein harwain at y pwynt lle credaf ei bod yn bwysig edrych yn fwy annibynnol ar fformiwla Barnett a sut y caiff ei defnyddio. Rwy'n credu bod y gwaith rydym wedi'i wneud ar gysylltiadau rhynglywodraethol yn bwysig hefyd. Pan fydd yn bryd inni brofi rhywfaint o hyn drwy’r mecanwaith anghydfodau, rwy'n credu y bydd yn foment bwysig inni gyflwyno’r dadleuon hynny’n gwbl glir i Lywodraeth y DU, gan ddefnyddio’r broses rydym wedi cytuno arni.

I'm not sure any of us would relish having to run through those processes, to be honest, because I fear that we maybe know what the outcome might be. But there we are; we won't go there.

Really, it sounded a little bit as if you were making excuses for Barnett earlier on in your answer, but we know that by placing relative need first and foremost within the arrangement, we'd then be able to direct more public finances to address some of the socioeconomic and environmental challenges that we face here in Wales. Needs arising from our ageing demographics, for example, would then translate into increased funding for health and social care. Low employment would incentivise increased spending on education and training. Climate adaptation would necessitate funding then for more green energy investment. Without such reform, Wales is just going to be locked into the current cycle where we depend on a UK Chancellor making spending commitments for England before we can then subsequently act here in Wales.

What commitment can you give, Minister, as a Labour Minister here in Wales, that any incoming UK Labour Government would actually overhaul Wales's funding settlement to achieve that fairer, economic balance across the regions and nations of the UK—something, of course, that would fiscally empower you as a Welsh finance Minister to deliver on our priorities here in Wales, rather, of course, than having to wait, as we do currently, for England to act before we can make the investment that we so desperately need here in Wales?

Nid wyf yn siŵr a fyddai unrhyw un ohonom wrth ein boddau'n gorfod rhedeg drwy’r prosesau hynny a dweud y gwir, gan fod arnaf ofn ein bod yn gwybod efallai beth allai’r canlyniad fod. Ond dyna ni; nid awn i sôn am hynny.

A dweud y gwir, roedd yn swnio braidd fel pe baech yn gwneud esgusodion dros Barnett yn gynharach yn eich ateb, ond drwy sicrhau mai angen cymharol yw'r peth pwysicaf un yn y trefniant, fe wyddom y byddem wedyn yn gallu cyfeirio mwy o arian cyhoeddus i fynd i'r afael â rhai o’r heriau economaidd-gymdeithasol ac amgylcheddol sy’n ein hwynebu yma yng Nghymru. Byddai anghenion sy’n deillio o’n demograffeg sy’n heneiddio, er enghraifft, yn trosi wedyn yn gyllid cynyddol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Byddai cyfraddau cyflogaeth isel yn cymell mwy o wariant ar addysg a hyfforddiant. Byddai addasu i'r hinsawdd yn golygu y byddai angen cyllid wedyn ar gyfer mwy o fuddsoddiad mewn ynni gwyrdd. Heb ddiwygio o’r fath, bydd Cymru wedi'i chloi yn y cylch presennol lle rydym yn dibynnu ar Ganghellor y DU i wneud ymrwymiadau gwariant ar gyfer Lloegr cyn y gallwn weithredu wedyn yma yng Nghymru.

Pa ymrwymiad y gallwch chi ei roi, Weinidog, fel Gweinidog Llafur yma yng Nghymru, y byddai unrhyw Lywodraeth Lafur newydd yn y DU yn ailwampio setliad cyllid Cymru i sicrhau cydbwysedd economaidd tecach ar draws rhanbarthau a gwledydd y DU—rhywbeth, wrth gwrs, a fyddai'n eich grymuso’n ariannol fel Gweinidog cyllid Cymru i gyflawni ein blaenoriaethau yma yng Nghymru, yn hytrach, wrth gwrs, na gorfod aros, fel y mae'n rhaid inni wneud ar hyn o bryd, i Loegr weithredu cyn y gallwn wneud y buddsoddiad y mae cymaint o'i angen arnom yma yng Nghymru?

I'm really keen to impress upon UK Labour the same argument that we've been making to HM Treasury in terms of the fiscal flexibilities that Wales needs. Our borrowing powers are not fit for purpose, really, in the sense that we have such a limited annual ability to borrow. I think that that obviously needs to be addressed. The year-end issues really need to be addressed in the sense that our budget often changes very late on in the year and there are some real limitations on carry-over, so it does potentially lead you to taking spending decisions at the end of the year that might not be the decisions that you would make if you had the ability to carry that funding over into the next financial year. Again, that's just a simple thing I think that the UK Government could do, which would be a common-sense approach to the issues that we're facing. Obviously, we're having the opportunities to make representations to the UK Government. I don't think it's going to be making piecemeal announcements. As the First Minister said yesterday, they will obviously be considering the production of the manifesto for the next election. Certainly, I don't think that this would be the appropriate place for me to be making announcements on behalf of UK Labour in terms of what they would intend to do for a future UK Government.

Rwy’n awyddus iawn i bwysleisio'r un ddadl i Lafur y DU ag y buom yn ei gwneud i Drysorlys EF o ran yr hyblygrwydd ariannol sydd ei angen ar Gymru. Nid yw ein pwerau benthyca yn addas i'r diben, mewn gwirionedd, yn yr ystyr fod gennym allu blynyddol mor gyfyngedig i fenthyca. Credaf fod angen mynd i’r afael â hynny, yn amlwg. Mae gwir angen mynd i’r afael â’r materion diwedd blwyddyn yn yr ystyr fod ein cyllideb yn aml yn newid yn hwyr iawn yn y flwyddyn a bod cyfyngiadau gwirioneddol ar gario drosodd, felly mae’n bosibl y gall hynny eich gorfodi i wneud penderfyniadau gwariant ar ddiwedd y flwyddyn sy'n wahanol i'r penderfyniadau y byddech yn eu gwneud, efallai, pe bai’r gallu gennych i gario’r cyllid hwnnw drosodd i’r flwyddyn ariannol nesaf. Unwaith eto, mae hwnnw'n beth syml y credaf y gallai Llywodraeth y DU ei wneud, a fyddai'n ddull synnwyr cyffredin o ymdrin â'r materion sy'n ein hwynebu. Yn amlwg, rydym yn cael cyfleoedd i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU. Ni chredaf y bydd yn gwneud cyhoeddiadau tameidiog. Fel y dywedodd Prif Weinidog Cymru ddoe, byddant yn amlwg yn ystyried llunio'r maniffesto ar gyfer yr etholiad nesaf. Yn sicr, ni chredaf mai dyma fyddai’r lle priodol imi wneud cyhoeddiadau ar ran Llafur y DU ynghylch yr hyn y byddent yn bwriadu ei wneud yn y dyfodol fel Llywodraeth y DU.

13:50
Staff Llywodraeth Leol
Local Government Staff

3. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog pobl dalentog i weithio mewn llywodraeth leol o ystyried effaith yr argyfwng costau byw? OQ59301

3. What steps is the Welsh Government taking to encourage talented people to work in local government given the impact of the cost-of-living crisis? OQ59301

Local authorities deliver their essential services through their talented staff. While each local authority is responsible for its own recruitment, the Welsh Government continues to provide support through Academi Wales leadership programmes including the all-Wales public service graduate programme, personal learning accounts and our wider apprenticeship programme.

Mae awdurdodau lleol yn darparu eu gwasanaethau hanfodol drwy eu staff dawnus. Er bod pob awdurdod lleol yn gyfrifol am eu recriwtio eu hunain, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu cymorth drwy raglenni arweinyddiaeth Academi Wales gan gynnwys rhaglen graddedigion gwasanaeth cyhoeddus Cymru, cyfrifon dysgu personol a’n rhaglen brentisiaethau ehangach.

Diolch, Minister. I'm always pleased to see the work that my local Bridgend County Borough Council do to improve community. With Brexit's complexities causing an increased workload, to the regeneration of our community, to combating the climate and nature emergency, local government staff play a vital role in the day-to-day lives of everyone. However, according to research conducted by the Institute for Government, the average age of civil servants across the UK is 44, and whilst Bridgend County Borough Council has launched a graduate scheme—some members of which are in the gallery here today—Minister, this is a real issue. Therefore, considering the increased workload for local government, what work is the Welsh Government doing to encourage young people to fill vacant posts in local government, and will they encourage schemes like this across Wales? Diolch.

Diolch, Weinidog. Rwyf bob amser yn falch o weld y gwaith y mae fy nghyngor lleol, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, yn ei wneud i wella'r gymuned. Gyda chymhlethdodau Brexit yn achosi llwyth gwaith cynyddol, i'r gwaith o adfywio ein cymuned, i wrthsefyll yr argyfwng hinsawdd a natur, mae staff llywodraeth leol yn chwarae rhan hanfodol ym mywydau bob dydd pawb. Fodd bynnag, yn ôl ymchwil a wnaed gan yr Institute for Government, oedran cyfartalog gweision sifil ar draws y DU yw 44, ac er bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi lansio cynllun graddedigion—y mae rhai aelodau ohono yn yr oriel yma heddiw—Weinidog, mae hon yn broblem wirioneddol. Felly, o ystyried y llwyth gwaith cynyddol i lywodraeth leol, pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog pobl ifanc i lenwi swyddi gwag mewn llywodraeth leol, ac a wnaiff annog cynlluniau fel hyn ledled Cymru? Diolch.

Thank you very much for raising this important issue this afternoon. I absolutely join you in recognising the vital role that our local government staff play in terms of serving their communities. I'm very sorry I'm not able to meet the Bridgend graduates in person myself this afternoon, but it's wonderful to see them at the Senedd.

I think that there are some really important things that Bridgend is doing in terms of the significant use of apprenticeships. I know there are 144 of them, and that's been particularly useful in ICT, social care and building control. Those are all areas where we need to be encouraging talented people to make a career in local government. I think that, as Bridgend is doing, really, all local authorities need to be thinking about how we can promote the benefits of working in the public sector. As well as having the opportunity to really make a strong contribution to your local area, there are also fantastic opportunities within local authorities to progress within your career. I think that the more we can do to start getting young people at school and college to start thinking about careers in local government, the better, because as you say, there are great opportunities, and it really is a job where you can make a huge difference.

Diolch yn fawr iawn am godi’r mater pwysig hwn y prynhawn yma. Rwy'n sicr yn ymuno â chi i gydnabod y rôl hanfodol y mae ein staff llywodraeth leol yn ei chwarae yn gwasanaethu eu cymunedau. Mae'n ddrwg iawn gennyf nad wyf yn gallu cyfarfod â graddedigion Pen-y-bont ar Ogwr yn bersonol y prynhawn yma, ond mae'n wych eu gweld yn y Senedd.

Credaf fod rhai pethau gwirioneddol bwysig y mae Pen-y-bont ar Ogwr yn eu gwneud gyda'r defnydd sylweddol o brentisiaethau. Gwn fod 144 ohonynt, ac mae hynny wedi bod yn arbennig o ddefnyddiol ym maes TGCh, gofal cymdeithasol a rheoli adeiladu. Mae’r rheini i gyd yn feysydd lle mae angen inni fod yn annog pobl ddawnus i ddilyn gyrfa mewn llywodraeth leol. Fel y mae Pen-y-bont ar Ogwr yn ei wneud, credaf fod angen i bob awdurdod lleol feddwl sut y gallwn hyrwyddo manteision gweithio yn y sector cyhoeddus. Yn ogystal â chael cyfle i wneud cyfraniad cryf i'ch ardal leol, ceir cyfleoedd gwych hefyd o fewn awdurdodau lleol i gamu ymlaen yn eich gyrfa. Yn fy marn i, gorau po fwyaf y gallwn ei wneud i ddechrau cael pobl ifanc yn yr ysgol a’r coleg i ddechrau meddwl am yrfaoedd mewn llywodraeth leol, oherwydd fel y dywedwch, mae yna gyfleoedd gwych i'w cael, ac mae’n swydd lle gallwch wneud gwahaniaeth enfawr.

There are many people in black, Asian and minority ethnic communities who have a range of skills that will benefit the delivery of local authority services, such as language skills and a deep knowledge of different cultural communities. Minister, what should local authorities do to improve the rate of employment amongst these communities to better reflect the people they serve?

Ceir llawer o bobl mewn cymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol sydd ag ystod o sgiliau a fydd o fudd wrth ddarparu gwasanaethau awdurdodau lleol, megis sgiliau iaith a gwybodaeth helaeth am wahanol gymunedau diwylliannol. Weinidog, beth ddylai awdurdodau lleol ei wneud i wella cyfraddau cyflogaeth ymhlith y cymunedau hyn er mwyn adlewyrchu'r bobl y maent yn eu gwasanaethu yn well?

I think it's really important that local authorities—and the public sector more widely—takes opportunities to look to attract a much wider and more diverse range of people to work in their sectors. They can do that by, for example, ensuring that the advertisements for roles are appropriately placed in places where people with more diverse characteristics are likely to see them, and also finding ways to make the interview process a more welcoming and inclusive way in which to find your new staff. And again, those mentoring schemes, which we were talking about earlier in terms of political roles, I think are really quite exciting and important within the context of the public sector as well. There is absolutely more that should be happening in that space, but lots we can learn, I think, from the work that we're doing to improve diversity in democracy, because I think that in many ways they're two sides of the same coin.

Credaf ei bod yn bwysig iawn fod awdurdodau lleol—a'r sector cyhoeddus yn fwy cyffredinol—yn manteisio ar gyfleoedd i geisio denu ystod lawer ehangach a mwy amrywiol o bobl i weithio yn eu sectorau. Gallant wneud hynny drwy, er enghraifft, sicrhau bod yr hysbysebion ar gyfer rolau yn cael eu gosod yn briodol mewn mannau lle mae pobl â nodweddion mwy amrywiol yn debygol o’u gweld, a dod o hyd i ffyrdd hefyd o wneud y broses gyfweld yn ffordd fwy croesawgar a chynhwysol o ddod o hyd i'ch staff newydd. Ac unwaith eto, rwy'n credu bod y cynlluniau mentora, y buom yn sôn amdanynt yn gynharach yng nghyd-destun rolau gwleidyddol, yn gyffrous a phwysig yng nghyd-destun y sector cyhoeddus hefyd. Dylai llawer mwy ddigwydd yn y gofod hwnnw, ond mae llawer y gallwn ei ddysgu o’r gwaith a wnawn ar wella amrywiaeth mewn democratiaeth, oherwydd mewn sawl ffordd, rwy'n credu mai dwy ochr i'r un geiniog ydynt.

Buddsoddiadau Tanwydd Ffosil
Fossil Fuel Investments

4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chydweithwyr llywodraeth leol i symud cronfeydd pensiwn y sector cyhoeddus oddi wrth fuddsoddiadau tanwydd ffosil? OQ59293

4. How is the Welsh Government working with local government colleagues to divest public sector pension funds from fossil fuel investments? OQ59293

We are working closely with colleagues. The Wales pension partnership discussed decarbonising local government pensions at the Partnership Council for Wales in November. Following your meeting with the First Minister in January, the WLGA has agreed to run an event in May with leaders and pension providers to discuss the next steps.  

Rydym yn gweithio'n agos gyda chydweithwyr. Bu partneriaeth pensiwn Cymru yn trafod datgarboneiddio pensiynau llywodraeth leol yng Nghyngor Partneriaeth Cymru ym mis Tachwedd. Yn dilyn eich cyfarfod gyda’r Prif Weinidog ym mis Ionawr, mae CLlLC wedi cytuno i gynnal digwyddiad ym mis Mai gydag arweinwyr a darparwyr pensiynau i drafod y camau nesaf.

13:55

I'm very grateful to the Minister for confirmation of that meeting and the session with the Welsh Local Government Association. The Minister will know that, in 2021, the Welsh Government produced the route-map for decarbonisation across the Welsh public sector by 2030, and it shows what can be achieved if the public sector works together on climate emissions. In the spirit of collaboration and in the spirit of the decarbonisation session with the WLGA, I wonder if the Minister agrees with me that that, there, is an opportunity where we can come up together with a new strategy to decarbonise the Welsh public sector pension fund by 2030.

Rwy’n ddiolchgar iawn i’r Gweinidog am gadarnhad o’r cyfarfod hwnnw a’r sesiwn gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Bydd y Gweinidog yn gwybod bod Llywodraeth Cymru, yn 2021, wedi llunio’r cynllun ar gyfer datgarboneiddio ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru erbyn 2030, ac mae’n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni os bydd y sector cyhoeddus yn cydweithio ar allyriadau hinsawdd. Mewn ysbryd cydweithredol ac yn ysbryd y sesiwn ddatgarboneiddio gyda CLlLC, tybed a yw’r Gweinidog yn cytuno â mi fod cyfle yma i lunio strategaeth newydd ar y cyd i ddatgarboneiddio cronfa bensiwn sector cyhoeddus Cymru erbyn 2030.

I absolutely agree that working together to respond to the climate and nature crisis is the only way that we are really, really going to be able to make the improvements that have to be made. The whole pension system really needs to be responding to this agenda. It is true, of course, that local government pension authorities can be learning from each other and from across the public sector more widely. The meeting that I know, Jack, came about as a result of the work that you've been doing I think will be important in sharing that information. 

It's also important to recognise that pension owners are already taking some steps to decarbonise. So, it's important to recognise good practice where it is taking place. The local government Wales pension partnership announced a new decarbonisation initiative across £2.5 billion of its investments in April of last year. And again, I think that there are opportunities there to explore that good practice and see how it can be widened even further. 

Rwy'n cytuno'n llwyr mai cydweithio i ymateb i’r argyfwng hinsawdd a natur yw’r unig ffordd y gallwn wneud y gwelliannau y mae’n rhaid eu gwneud. Mae gwir angen i’r system bensiwn gyfan ymateb i’r agenda hon. Mae’n wir, wrth gwrs, y gall awdurdodau pensiwn llywodraeth leol ddysgu oddi wrth ei gilydd ac ar draws y sector cyhoeddus yn fwy cyffredinol. Credaf y bydd y cyfarfod y gwn iddo gael ei gynnal, Jack, o ganlyniad i’r gwaith rydych chi wedi bod yn ei wneud yn bwysig ar gyfer rhannu’r wybodaeth honno.

Mae hefyd yn bwysig cydnabod bod perchnogion pensiynau eisoes wedi rhoi rhai camau ar waith i ddatgarboneiddio. Felly, mae'n bwysig cydnabod arferion da lle maent yn digwydd. Cyhoeddodd partneriaeth pensiwn llywodraeth leol Cymru fenter ddatgarboneiddio newydd ar draws £2.5 biliwn o’i buddsoddiadau ym mis Ebrill y llynedd. Ac unwaith eto, credaf fod cyfleoedd yno i archwilio’r arferion da hynny a gweld sut y gellir eu hehangu hyd yn oed ymhellach.

I'm pleased this subject has been raised this afternoon. I have grave concerns over the decarbonisation of pension funds and how that will be implemented over a sustained period of time as a lot of public sector pensions rely on investments in fossil fuels. If you want a statement of fact, in the Member for Alyn and Deeside's own constituency, in Flintshire, they invested in renewables and clean tech way back in 2008 and 2009. So, you saw the perfect example in his own constituency of how a council can work proactively in decarbonising the pensions themselves without necessarily having the legislative framework in place to support that. 

But the question I want to ask, Minister, particularly around this is around the lowest-paid workers, some of whom fall within the Clwyd pension fund, which covers my constituency in Denbighshire. In terms of implementation, what would that look like in terms of protecting the lowest-paid workers so that we don't impoverish the lowest-paid workers who very committedly engaged in pension funds all their working career and want a reward when they do decide to retire? What steps is the Welsh Government taking to support the lowest-paid workers in Denbighshire in that sense? Thank you.

Rwy’n falch fod y pwnc hwn wedi’i godi'r prynhawn yma. Mae gennyf bryderon dybryd ynghylch datgarboneiddio cronfeydd pensiwn a sut y bydd hynny'n digwydd dros gyfnod parhaus o amser, gan fod llawer o bensiynau’r sector cyhoeddus yn dibynnu ar fuddsoddiadau mewn tanwydd ffosil. Os ydych yn chwilio am ddatganiad o ffaith, yn etholaeth yr Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy ei hun, yn sir y Fflint, fe wnaethant fuddsoddi mewn ynni adnewyddadwy a thechnoleg lân yn ôl yn 2008 a 2009. Felly, fe welsoch enghraifft berffaith yn ei etholaeth ei hun o sut mae cyngor yn gallu gweithio’n rhagweithiol i ddatgarboneiddio’r pensiynau eu hunain heb fod y fframwaith deddfwriaethol o reidrwydd ar waith i gefnogi hynny.

Ond mae’r cwestiwn penodol yr hoffwn ei ofyn ynglŷn â hyn, Weinidog, yn ymwneud â’r gweithwyr ar y cyflogau isaf, y mae rhai ohonynt yn cyfrannu i gronfa bensiwn Clwyd, sy’n berthnasol i fy etholaeth yn sir Ddinbych. Mewn perthynas â gweithredu, sut olwg fyddai ar hynny o ran amddiffyn y gweithwyr ar y cyflogau isaf fel nad ydym yn creu tlodi ymhlith y gweithwyr ar y cyflogau isaf sydd wedi cyfrannu'n ymroddedig i gronfeydd pensiwn ar hyd eu gyrfa waith ac sydd am gael eu gwobrwyo pan fyddant yn penderfynu ymddeol? Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi’r gweithwyr ar y cyflogau isaf yn sir Ddinbych yn hynny o beth? Diolch.

These would be matters, really, for the members of the pension board and the pension fund to be considering in terms of the investments that the fund makes. But that said, I think that green pension investments can be very good investments in terms of the way in which the current energy market is moving towards a greener and more sustainable way of delivering energy for the future. I know all of these things will be things that the pension scheme managers and so on are discussing with the pension board. Those specific investment decisions are really not for the Welsh Government, but for the pension boards themselves. 

Byddai’r rhain yn faterion i aelodau’r bwrdd pensiynau a’r gronfa bensiwn eu hystyried mewn gwirionedd, o ran y buddsoddiadau y mae’r gronfa’n eu gwneud. Ond wedi dweud hynny, credaf y gall buddsoddiadau pensiwn gwyrdd fod yn fuddsoddiadau da iawn o ystyried y ffordd y mae’r farchnad ynni bresennol yn symud tuag at ffordd wyrddach a mwy cynaliadwy o ddarparu ynni ar gyfer y dyfodol. Gwn y bydd pob un o’r pethau hyn yn bethau y mae rheolwyr cynlluniau pensiwn ac yn y blaen yn eu trafod gyda’r bwrdd pensiynau. Nid penderfyniadau i Lywodraeth Cymru yw'r penderfyniadau buddsoddi penodol hynny, ond penderfyniadau i’r byrddau pensiynau eu hunain.

Y Fenter Cyllid Preifat
The Private Finance Initiative

5. Pa asesiad mae'r Gweinidog wedi ei wneud o waddol ariannol y fenter cyllid preifat yng Nghymru? OQ59320

5. What assessment has the Minister made of the financial legacy of the use of the private finance initiative in Wales? OQ59320

There are now 20 remaining historic private finance initiative contracts in Wales. In 2019, the First Minister instigated a review of PFI contracts, encouraging contracting authorities to renegotiate or terminate PFI contracts where there was a value-for-money case for doing so. This work is ongoing.

Bellach, mae 20 o gontractau mentrau cyllid preifat hanesyddol yn weddill yng Nghymru. Yn 2019, dechreuodd y Prif Weinidog adolygiad o gontractau mentrau cyllid preifat, gan annog awdurdodau contractio i ail-drafod neu derfynu contractau mentrau cyllid preifat lle roedd achos gwerth am arian dros wneud hynny. Mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo.

Thank you for that. That's very helpful. Two of those cases that you've identified are in the Caerphilly borough. One is fully in my constituency, Lewis School Pengam, and the other has a campus in my constituency, which is Ysgol Gyfun Cwm Rhymni, and there are nine years left to run on the original 30-year PFI contracts. I don't think we would have had the schools without them, and they are very impressive schools, but Caerphilly County Borough Council believes that key benefits could be gained if the contract, which relates to the provision of building maintenance, cleaning, catering and grounds maintenance services is terminated early, and it's due to be discussed at full council on 19 April. So, in advance of that, I just wanted to ask the Minister: what support can the Welsh Government provide to Caerphilly County Borough Council, if they did decide to exit that PFI contract early?

Diolch. Mae hynny'n ddefnyddiol iawn. Mae dau o'r achosion rydych wedi'u nodi ym mwrdeistref Caerffili. Mae un yn gyfan gwbl o fewn fy etholaeth i, Ysgol Lewis Pengam, ac mae gan y llall gampws yn fy etholaeth i, sef Ysgol Gyfun Cwm Rhymni, ac mae naw mlynedd ar ôl ar y contractau mentrau cyllid preifat 30 mlynedd gwreiddiol. Nid wyf yn credu y byddem wedi cael yr ysgolion hebddynt, ac maent yn ysgolion penigamp, ond mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn credu y gellid sicrhau manteision allweddol pe bai’r contract, sy’n ymwneud â darparu gwaith cynnal a chadw adeiladau, glanhau, arlwyo a gwasanaethau cynnal a chadw tiroedd yn cael ei derfynu'n gynnar, a disgwylir iddo gael ei drafod yng nghyfarfod llawn y cyngor ar 19 Ebrill. Felly, cyn hynny, roeddwn am ofyn i'r Gweinidog: pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, pe baent yn penderfynu terfynu'r contract menter cyllid preifat hwnnw'n gynnar?

14:00

Well, authorities are continuing to review their contracts to determine value for money, and contracting authorities that are undertaking reviews to renegotiate or to terminate a contract don't need Welsh Government approval to renegotiate or terminate that contract. Welsh Government does, however, review the business case, as we provide some revenue support cost for PFI initiatives. This stream of funding is considered as part of the value-for-money case for the overall public purse. So, in terms of Caerphilly County Borough Council, they have submitted a business case proposing the voluntary termination of their PFI contract for the two schools, as you just described, and I've approved the continuation of some revenue support for the remaining period that the contract would have run if the PFI continued. It is now for Caerphilly, of course, to make the decision as to whether or not it wants to voluntarily terminate.

Wel, mae'r awdurdodau'n parhau i adolygu eu contractau i benderfynu ar werth am arian, ac nid yw awdurdodau contractio sy'n cynnal adolygiadau i ail-drafod neu i derfynu contract angen cymeradwyaeth Llywodraeth Cymru i ail-drafod na therfynu'r contract hwnnw. Ond mae Llywodraeth Cymru yn adolygu'r achos busnes, gan ein bod yn darparu rhywfaint o gost cymorth refeniw ar gyfer mentrau cyllid preifat. Ystyrir y ffrwd hon o gyllid fel rhan o'r achos gwerth am arian ar gyfer pwrs y wlad yn gyffredinol. Felly, yn achos Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, maent wedi cyflwyno achos busnes yn cynnig terfynu eu contract menter cyllid preifat yn wirfoddol ar gyfer y ddwy ysgol, fel y disgrifiwyd gennych, ac rwyf wedi cymeradwyo parhau â rhywfaint o gymorth refeniw ar gyfer gweddill cyfnod y byddai'r contract wedi bod yn weithredol pe bai'r fenter cyllid preifat yn parhau. Mater i Gaerffili nawr wrth gwrs yw gwneud y penderfyniad a yw'n dymuno terfynu'n wirfoddol ai peidio.

Minister, as you know, the use of PFI has been calamitous, to say the least. You will know that many councils were caught in the grip of toxic PFI schemes, and as we know, Minister, at last count, I believe there were 23 PFI projects with a capital value of £701 million, which was sponsored by Welsh Government, and there were five projects sponsored by the UK Government. Minister, there will be times when access to private capital is essential. However, often, they've offered poor value for money and merely place a burden of debt on many generations to come. I just wondered what lessons has the Welsh Government learned from the experience of PFIs. What work is the Welsh Government doing in order to increase transparency and to ensure that taxpayers get the best value for money when engaging with the private sector?

Weinidog, fel y gwyddoch, mae'r defnydd o fentrau cyllid preifat wedi bod yn ddadleuol a dweud y lleiaf. Fe fyddwch yn gwybod bod llawer o gynghorau wedi'u dal yng ngafael cynlluniau mentrau cyllid preifat gwenwynig, ac fel y gwyddom, Weinidog, yn ôl y cyfrif diwethaf, credaf fod 23 o brosiectau menter cyllid preifat gyda gwerth cyfalaf o £701 miliwn wedi'u noddi gan Lywodraeth Cymru, a bod pum prosiect wedi'u noddi gan Lywodraeth y DU. Weinidog, bydd yna adegau pan fydd mynediad at gyfalaf preifat yn hanfodol. Fodd bynnag, yn aml, gwerth gwael am arian a gynigir ganddynt ac maent yn creu baich o ddyled i sawl cenhedlaeth i ddod. Roeddwn i'n meddwl tybed pa wersi mae Llywodraeth Cymru wedi'u dysgu o brofiad o fentrau cyllid preifat. Pa waith mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu tryloywder a sicrhau bod trethdalwyr yn cael y gwerth gorau am arian wrth ymgysylltu â'r sector preifat?

Well, I will say that successive Welsh Governments have consistently avoided the pitfalls of PFI contracts, and as a result of our approach, liabilities relating to this type of scheme in Wales are much lower than in other parts of the UK. For example, the average cost per head of PFI schemes in Wales is around £40, and that's approximately a fifth of the cost per head across the UK as a whole.

In Wales, we've looked to develop a different kind of model, which is of course our mutual investment model. It does differ from traditional PFI in a number of ways. For example, it ensures that the businesses involved have to help the Welsh Government deliver on the objectives of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015; they will, for example, need to deliver very stretching community benefits, and there are remedies for non-delivery; they will need to commit to the Welsh Government's ethical employment code, and also build with long-term sustainability and environmental efficiency in mind as well.

So, I think we've seen some very good examples—during the construction of the A465, for example, where we've seen lots of new local jobs being created, lots of employment for people who have experienced long-term unemployment, or who are not in employment, education or training, for example, and, of course, a number of community initiatives have been supported through the community initiatives programme, which was set up as part of that as well. So, I think it's important to recognise that we have developed the MIM model, but it does differ significantly from traditional PFI.

Wel, fe ddywedaf fod Llywodraethau olynol yng Nghymru wedi osgoi peryglon contractau mentrau cyllid preifat yn gyson, ac o ganlyniad i'n dull o weithredu, mae'r rhwymedigaethau sy'n gysylltiedig â'r math hwn o gynllun yng Nghymru yn llai o lawer nag mewn rhannau eraill o'r DU. Er enghraifft, tua £40 y pen yw cost cynlluniau mentrau cyllid preifat yng Nghymru ar gyfartaledd, ac mae hynny oddeutu un rhan o bump o'r gost y pen drwy'r DU gyfan.

Yng Nghymru, rydym wedi ceisio datblygu math gwahanol o fodel, sef ein model buddsoddi cydfuddiannol wrth gwrs. Mae'n wahanol i'r mentrau cyllid preifat traddodiadol mewn nifer o ffyrdd. Er enghraifft, mae'n sicrhau bod rhaid i'r busnesau sy'n rhan o'r cynllun helpu Llywodraeth Cymru i gyflawni amcanion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015; byddant angen darparu manteision cymunedol ymestynnol iawn, a cheir rhwymedïau am fethu cyflawni; bydd angen iddynt ymrwymo i god cyflogaeth moesegol Llywodraeth Cymru, a hefyd adeiladu gyda chynaliadwyedd hirdymor ac effeithlonrwydd amgylcheddol mewn cof hefyd.

Felly, rwy'n credu ein bod ni wedi gweld rhai enghreifftiau da iawn—yn ystod adeiladu'r A465, er enghraifft, lle gwelsom lawer o swyddi lleol newydd yn cael eu creu, llawer o gyflogaeth i bobl sydd wedi profi diweithdra hirdymor, neu sydd heb fod mewn gwaith, addysg neu hyfforddiant, er enghraifft, ac wrth gwrs, cafodd nifer o fentrau cymunedol eu cefnogi drwy'r rhaglen mentrau cymunedol a sefydlwyd yn rhan o hynny hefyd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod ein bod wedi datblygu'r model buddsoddi cydfuddiannol, ond mae'n wahanol iawn i gynlluniau menter preifat traddodiadol.

Safle'r 2 Sisters Food Group
The 2 Sisters Food Group Site

6. Pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog yr Economi am gymorth ariannol ychwanegol i Gyngor Sir Ynys Môn yn sgil cyhoeddiad y 2 Sisters Food Group am gau ei safle yn Llangefni? OQ59316

6. What discussions has the Minister had with the Minister for Economy about additional financial support for Isle of Anglesey County Council following the announcement by the 2 Sisters Food Group regarding the closure of its site in Llangefni? OQ59316

The Minister for Economy, working with the Minister for Rural Affairs and North Wales, is engaging across Government and working in partnership with Anglesey council through the 2 Sisters taskforce. Our collective focus to date has been on supporting affected workers and the community in Llangefni and beyond.

Mae Gweinidog yr Economi, gan weithio gyda'r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, yn ymgysylltu ar draws y Llywodraeth ac yn gweithio mewn partneriaeth â chyngor Ynys Môn drwy dasglu 2 Sisters. Mae ein ffocws cyfunol hyd yma wedi bod ar gefnogi gweithwyr yr effeithir arnynt a'r gymuned yn Llangefni a thu hwnt.

14:05

Diolch am yr ymateb yna. Mae angen ymateb o ran cyllid ychwanegol ar sawl lefel, wrth gwrs. Mae hon yn anferth o ergyd i ni yn Ynys Môn. Dwi, wrth gwrs, mewn cyswllt efo llawer o'r rheini sy'n colli eu gwaith wrth iddyn nhw wynebu dyfodol o ansicrwydd, a dwi'n gofyn am sicrwydd heddiw y bydd y Gweinidog yn edrych yn ffafriol ar unrhyw geisiadau am gefnogaeth i weithwyr a'u teuluoedd yn uniongyrchol, ac i greu cyfleon hyfforddiant a swyddi, ac yn y blaen.

Ac o ran y cyngor sir wedyn, mae gwaith yn cael ei wneud ar hyn o bryd i adnabod y meysydd fydd yn rhoi y mwyaf o alw arnyn nhw. Maen nhw'n edrych ar anghenion llesiant a chymdeithasol, anghenion tai, gwytnwch teuluoedd, ac yn y blaen. A'r pryder mawr ar y pwynt yma ydy na fydd hi'n amlwg beth ydy'r effaith tan ar ôl i'r ffatri gau. Felly, a gaf i ofyn, unwaith eto heddiw, ar y Llywodraeth i gydweithio yn agos iawn, iawn efo'r gymuned, ac efo'r cyngor sir yn benodol, a sicrhau cyllid digonol i wynebu yr heriau sy'n codi?

Thank you for that response. There does need to be a response in terms of additional funding on many levels. This is a huge blow to us on Anglesey. I, of course, am in contact with many of those who are losing their jobs as they face an uncertain future, and I am asking for an assurance today that the Minister will look favourably at any applications for support for workers and their families, both directly and by creating employment and training opportunities and so on too.

In terms of the county council, work is currently ongoing to identify the areas that will place most demand on them. They're looking at well-being and social needs, housing, the resilience of families, and so on and so forth. And the great concern at this point is that it won't be apparent what the impact will be until after the plant closes. So can I ask, once again today, the Government to work very closely with the community. and the council particularly, to secure sufficient funding to face the challenges that arise?

I'd just begin by reassuring Rhun ap Iorwerth that the Minister for Economy is working very closely indeed with the council on this issue, and the taskforce also continues to be meeting regularly to establish a way forward and also to understand those wider implications to which the Member has referred. The Minister for Economy has approved additional funding through the Welsh Government's Communities for Work Plus programme for Anglesey County Council and Gwynedd Council in 2023-24 to expand the capacity of their local Communities for Work teams, to support those who have been made redundant as a result of the closure of the Llangefni plant. And both of those teams are already on site, alongside Careers Wales and Job Centre Plus, to ensure that the staff at 2 Sisters get the full range of support that they need to find alternative employment.

With the plant's closure having now entered the next stage, consideration is being given to future options for the site, which remain with its owner. Alongside the local authority, we are engaging with them to ensure that this important and prominent site can once again provide local employment opportunities as soon as possible. As far as I'm aware, to date, no funding request for the site has been made to the Minister for Economy, and given that the taskforce's focus to date has been on the individuals affected, there hasn't been any additional funding request from the council at this time. But I appreciate that these are early days in terms of understanding the full impact of the closure.

Hoffwn ddechrau drwy dawelu meddwl Rhun ap Iorwerth fod Gweinidog yr Economi yn gweithio'n agos iawn wir gyda'r cyngor ar y mater hwn, ac mae'r tasglu hefyd yn parhau i gyfarfod yn rheolaidd i sefydlu ffordd ymlaen a hefyd i ddeall y goblygiadau ehangach y mae'r Aelod wedi cyfeirio atynt. Mae Gweinidog yr Economi wedi cymeradwyo cyllid ychwanegol drwy raglen Cymunedau am Waith a Mwy Llywodraeth Cymru i Gyngor Sir Ynys Môn a Chyngor Gwynedd yn 2023-24 i ehangu gallu eu timau Cymunedau am Waith lleol, i gefnogi'r rhai sydd wedi colli eu gwaith o ganlyniad i gau'r ffatri yn Llangefni. Ac mae'r ddau dîm eisoes ar y safle, ochr yn ochr â Gyrfa Cymru a Chanolfan Byd Gwaith, i sicrhau bod staff 2 Sisters yn cael yr ystod lawn o gefnogaeth sydd ei angen arnynt i ddod o hyd i waith arall.

Gyda'r broses o gau'r ffatri wedi dechrau ar y cam nesaf erbyn hyn, mae ystyriaeth yn cael ei rhoi i opsiynau ar gyfer y safle yn y dyfodol, sy'n parhau gyda'i berchennog. Ochr yn ochr â'r awdurdod lleol, rydym yn ymgysylltu â hwy i sicrhau bod y safle pwysig a blaenllaw hwn yn gallu darparu cyfleoedd cyflogaeth lleol unwaith eto cyn gynted â phosibl. Hyd y gwn i, ni ddaeth cais i law am gyllid ar gyfer y safle hyd yma i Weinidog yr Economi, ac o ystyried bod ffocws y tasglu hyd yn hyn wedi bod ar yr unigolion yr effeithiwyd arnynt, ni wnaed cais ychwanegol am arian gan y cyngor ar hyn o bryd. Ond rwy'n derbyn ei bod yn ddyddiau cynnar o ran deall effaith lawn y cau.

Can I support Rhun ap Iorwerth in his request for the appropriate support to be provided to the local authority at Anglesey? I noted in your response there, Minister, that you rightly pointed to the important goal of the support for workers from the 2 Sisters site and also for the re-establishment of the site to be utilised at some point in the future as well. I also noted that, right towards the end there, you said that you hadn't seen any further requests for support from the local authority. But I wonder if you'd be able to expand on any other types of support that may have been requested to you, whether you've had sight of those, and what the options might be for supporting the community from other places, not just from the local authority.

A gaf fi gefnogi Rhun ap Iorwerth yn ei alwad am ddarparu'r cymorth priodol i'r awdurdod lleol yn Ynys Môn? Nodais yn eich ymateb yno, Weinidog, eich bod wedi nodi'n briodol yr amcan pwysig o ddarparu cefnogaeth i weithwyr safle 2 Sisters a hefyd i ail-sefydlu'r safle ar gyfer ei ddefnyddio rywbryd yn y dyfodol. Nodais hefyd, tua'r diwedd yno, eich bod wedi dweud nad oeddech wedi gweld unrhyw geisiadau pellach am gymorth gan yr awdurdod lleol. Ond tybed a wnewch chi ehangu ar unrhyw fathau eraill o gefnogaeth y gofynnwyd amdanynt gennych, a ydych chi wedi gweld y rheini, a beth allai'r opsiynau fod ar gyfer cefnogi'r gymuned o lefydd eraill, nid gan yr awdurdod lleol yn unig.

The request for additional support, for example the additional funding that has gone through Communities for Work, was made to the Minister for Economy. So, I haven't had any particular approaches in terms of additional funding. But I do know that there was a meeting held on 15 March between Anglesey council, the Wales Office, Welsh Government and Amber Holdings who own the site, and that meeting secured an agreement to engage with stakeholders to agree a future use of the site in line with local needs, and also to engage with local businesses to determine the type of property required in the current market. And again, that would be a discussion led by the Minister for Economy. But I just thought that sharing that could be of interest to colleagues this afternoon as well.

Cafodd y cais am gymorth ychwanegol, er enghraifft yr arian ychwanegol sydd wedi mynd drwy Cymunedau am Waith, ei wneud i Weinidog yr Economi. Felly, nid wyf wedi cael unrhyw geisiadau penodol am gyllid ychwanegol. Ond rwy'n gwybod bod cyfarfod wedi'i gynnal ar 15 Mawrth rhwng cyngor Môn, Swyddfa Cymru, Llywodraeth Cymru ac Amber Holdings sy'n berchen ar y safle, a bod y cyfarfod hwnnw wedi sicrhau cytundeb i ymgysylltu â rhanddeiliaid i gytuno ar ddefnydd o'r safle yn y dyfodol yn unol ag anghenion lleol, a hefyd i ymwneud â busnesau lleol i benderfynu ar y math o eiddo sydd ei angen yn y farchnad bresennol. Ac unwaith eto, byddai honno'n drafodaeth dan arweiniad Gweinidog yr Economi. Ond roeddwn i'n meddwl y gallai rhannu hynny fod o ddiddordeb i gyd-Aelodau y prynhawn yma hefyd.

Treth Cyngor
Council Tax

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am godiadau treth cyngor yng ngogledd Cymru? OQ59306

7. Will the Minister make a statement on council tax rises in north Wales? OQ59306

The responsibility for setting the council's annual budget and, as part of that, decisions about council tax, are matters for each local authority and its elected members.

Materion i bob awdurdod lleol a'u haelodau etholedig yw'r cyfrifoldeb dros bennu cyllideb flynyddol y cyngor, a phenderfyniadau am dreth gyngor yn rhan o hynny.

Thank you for that response, Minister. I recognise that local authority members themselves are responsible for setting council tax, but as you will know, in Conwy, local residents there are facing an eye-watering increase in their council tax bills of 9.9 per cent this year, which is the largest increase in Wales, and one of the largest in the whole of England and Wales. Such an increase would not be permitted if that local authority had the same opportunity to have a cap fitted on it by you in your responsibility as the Minister for local government. And, of course, in England, residents there who face excessive council tax increases cannot have them imposed upon them without a 'yes' vote in a referendum. Can I ask you, will you consider the introduction of similar legislation here in Wales, so that when things go wrong with significant increases like this at a time when there are cost-of-living pressures, people can have the opportunity to have their say on their local council tax?

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n cydnabod mai aelodau awdurdodau lleol eu hunain sy'n gyfrifol am osod y dreth gyngor, ond fel y gwyddoch yng Nghonwy, mae trigolion lleol yno'n wynebu cynnydd aruthrol o 9.9 y cant yn eu biliau treth gyngor eleni, sef y cynnydd mwyaf yng Nghymru, ac un o'r mwyaf yng Nghymru a Lloegr gyfan. Ni fyddai cynnydd o'r fath yn cael ei ganiatáu pe bai'r awdurdod lleol hwnnw wedi cael yr un cyfle i gael cap wedi'i osod gennych chi yn rhan o'ch cyfrifoldeb fel Gweinidog llywodraeth leol. Ac wrth gwrs, yn Lloegr, ni allai trigolion yno sy'n wynebu cynnydd gormodol yn y dreth gyngor fod wedi gorfod eu hwynebu heb bleidlais 'ie' mewn refferendwm. A gaf fi ofyn i chi ystyried cyflwyno deddfwriaeth debyg yma yng Nghymru, fel bod modd i bobl, pan fydd pethau'n mynd o chwith gyda chynnydd sylweddol fel hyn ar adeg pan fo costau byw'n pwyso, gael cyfle i ddweud eu barn am eu treth gyngor yn lleol?

14:10

The Welsh Government doesn't intend to introduce any legislation of that sort, because we do believe that capping an authority's budget would be a serious imposition on the responsibilities of those locally elected members. We do provide local authorities, of course, with flexibility when setting their budgets and determining their council tax levels, and that does allow them to respond to local priorities and pressures. We believe that's an important feature of local democracy and enables authorities to be accountable to their residents. Obviously, those local referenda in England are costly. Instead, we channel our funding to the front line of local government through the local government settlement so that authorities do have that greater flexibility in terms of allocating that funding according to their local priorities.

Nid yw Llywodraeth Cymru'n bwriadu cyflwyno unrhyw ddeddfwriaeth o'r fath, oherwydd credwn y byddai capio cyllideb awdurdod yn llyffethair difrifol ar gyfrifoldebau'r aelodau a etholir yn lleol. Rydym yn darparu hyblygrwydd i awdurdodau lleol, wrth gwrs, wrth osod eu cyllidebau a phenderfynu ar eu lefelau treth gyngor, ac mae hynny'n caniatáu iddynt ymateb i flaenoriaethau a phwysau lleol. Credwn fod honno'n nodwedd bwysig o ddemocratiaeth leol ac yn galluogi awdurdodau i fod yn atebol i'w trigolion. Yn amlwg, mae'r refferenda lleol hynny yn Lloegr yn gostus. Yn hytrach, rydym yn sianelu ein cyllid i reng flaen llywodraeth leol drwy'r setliad llywodraeth leol fel bod gan yr awdurdodau hyblygrwydd pellach i ddyrannu'r cyllid yn ôl eu blaenoriaethau lleol.

Mynd i'r Afael ag Effaith Tlodi
Tackling the Impact of Poverty

8. Pa ystyriaeth a roddodd y Gweinidog i ymyriadau cyllido sy'n galluogi cynghorau Cymru i fynd i'r afael ag effaith tlodi wrth baratoi cyllideb y Llywodraeth ar gyfer 2023-24?  OQ59287

8. What consideration did the Minister give to funding interventions that enable Welsh councils to tackle the impact of poverty in preparing the Government's budget for 2023-24?  OQ59287

Supporting vital public services through these hard times was a key priority in the 2023-24 budget. I have provided an additional £227 million for local government, including funding for schools and social care, which sits alongside other directly funded cost-of-living support interventions, including £18.8 million for the discretionary assistance fund.

Roedd cefnogi gwasanaethau cyhoeddus hanfodol drwy'r amseroedd caled hyn yn flaenoriaeth allweddol yng nghyllideb 2023-24. Rwyf wedi darparu £227 miliwn ychwanegol ar gyfer llywodraeth leol, gan gynnwys cyllid ar gyfer ysgolion a gofal cymdeithasol, ochr yn ochr ag ymyriadau cymorth costau byw eraill a ariennir yn uniongyrchol, gan gynnwys £18.8 miliwn ar gyfer y gronfa cymorth dewisol.

Thank you, Minister. I was really pleased to see that the budget for the discretionary assistance fund would be increasing by nearly £19 million, and that the cash value of payments would rise in line with inflation by 11 per cent. This news has been very warmly welcomed by, for example, the Bevan Foundation, as we know that the DAF is used by councils as a lifeline for families facing crisis. With our principal authorities being at the coalface during the cost-of-living crisis, how else is Welsh Government supporting councils so that they in turn can support their local communities?

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn o weld y byddai'r gyllideb ar gyfer y gronfa cymorth dewisol yn cynyddu bron £19 miliwn, ac y byddai gwerth arian parod y taliadau'n codi 11 y cant yn unol â chwyddiant. Mae'r newyddion wedi cael croeso cynnes iawn gan Sefydliad Bevan, er enghraifft, gan ein bod yn gwybod bod y gronfa cymorth dewisol yn cael ei defnyddio gan gynghorau fel achubiaeth i deuluoedd sy'n wynebu argyfwng. Gyda'n prif awdurdodau ar y rheng flaen yn ystod yr argyfwng costau byw, sut arall mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cynghorau fel eu bod hwythau yn eu tro yn gallu cefnogi eu cymunedau lleol?

Welsh Government sees the most important thing that we can do in terms of helping local authorities support their communities through this difficult time as providing as much support as we possibly can through the revenue support grant. Our settlement for 2023-24 is an increase of £227 million to the indicative allocations that were published at the last budget. That, in part, is due to the fact that we provided over and above the consequential funding that we received for both education and social care in the previous statement from the UK Government. And, as a result of the reprioritisation exercise that we undertook across Government, we were able to provide that more generous settlement. We think that prioritising local government and ensuring the best possible settlement is the absolutely best way to help local authorities help their local communities.

Mae Llywodraeth Cymru'n gweld mai'r peth pwysicaf y gallwn ei wneud i helpu awdurdodau lleol i gefnogi eu cymunedau drwy'r cyfnod anodd hwn yw darparu cymaint o gefnogaeth ag y gallwn drwy'r grant cymorth refeniw. Mae ein setliad ar gyfer 2023-24 yn gynnydd o £227 miliwn i'r dyraniadau dangosol a gyhoeddwyd yn y gyllideb ddiwethaf. Mae hynny, yn rhannol, yn deillio o'r ffaith ein bod wedi darparu mwy na'r cyllid canlyniadol a gawsom ar gyfer addysg a gofal cymdeithasol yn y datganiad blaenorol gan Lywodraeth y DU. Ac o ganlyniad i'r ymarfer ail-flaenoriaethu a gyflawnwyd gennym ar draws y Llywodraeth, llwyddwyd i ddarparu'r setliad mwy hael hwnnw. Rydym yn credu mai blaenoriaethu llywodraeth leol a sicrhau'r setliad gorau posibl yw'r ffordd orau o helpu awdurdodau lleol i helpu eu cymunedau lleol.

Mae cwestiwn 9 [OQ59298] wedi'i dynnu yn ôl, a dyw Jayne Bryant ddim yma i ofyn cwestiwn 10 [OQ59321]. Cwestiwn 11, felly—Mike Hedges.

Question 9 [OQ59298] has been withdrawn, and Jayne Bryant isn't here to ask question 10 [OQ59321], so we'll move on to question 11 from Mike Hedges.

Rhaglen Buddsoddi i Arbed
The Invest-to-save Programme

11. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen buddsoddi i arbed Llywodraeth Cymru? OQ59284

11. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's invest-to-save programme? OQ59284

Since its introduction in 2009, the invest-to-save programme has supported approximately 200 projects with an aggregate value in the region of £200 million. Most recently, it has provided funding for three new projects, helping us to deliver our programme for government commitment in respect of looked-after children. 

Ers ei chyflwyno yn 2009, mae'r rhaglen buddsoddi i arbed wedi cefnogi tua 200 o brosiectau gyda gwerth cyfanredol o oddeutu £200 miliwn. Yn fwyaf diweddar, mae wedi darparu cyllid ar gyfer tri phrosiect newydd, gan ein helpu i gyflawni ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu mewn perthynas â phlant sy'n derbyn gofal. 

Can I thank the Minister for that response? I know that, at one time, it was being used by Natural Resources Wales to fill their gaps because of the cost of the merger. But, generally, I believe it's a very good thing, invest-to-save, and it is an opportunity to help the Welsh public sector and get as much as we can for what we spend. The question I've got is: how do we ensure that what works and is seen to work in one place is actually shared and followed up by other parts of the Welsh public sector, so that we can all benefit rather than just having some one-off successes instead of having successes across the whole sector?

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw? Rwy'n gwybod, ar un adeg, ei fod yn cael ei ddefnyddio gan Cyfoeth Naturiol Cymru i lenwi bylchau oherwydd cost yr uno. Ond yn gyffredinol, rwy'n credu bod buddsoddi i arbed yn beth da iawn, ac mae'n gyfle i helpu'r sector cyhoeddus yng Nghymru a chael cymaint ag y gallwn am yr hyn a wariwn. Y cwestiwn sydd gennyf yw hwn: sut mae sicrhau bod yr hyn sy'n gweithio ac sy'n cael ei weld yn gweithio mewn un lle yn cael ei rannu a'i ddilyn gan rannau eraill o'r sector cyhoeddus yng Nghymru, fel y gallwn i gyd elwa yn hytrach na chael rhai llwyddiannau achlysurol yn unig yn lle cael llwyddiannau ar draws y sector cyfan?

14:15

Cardiff University undertook some work with us, which sought to have discussions right across the public sector where the invest-to-save programme had been used, and it's been used right across Wales in a range of ways to understand what the barriers were for the implementation and expansion of those good projects and the learning across Wales so that these kinds of interventions could be made without the need for the invest-to-save funding. So, we are still considering, really, the learning of that, and it was very much about ensuring that there are opportunities for collaboration and for sharing that information. But we are currently exploring and considering how the fund will operate in future, what activities it should focus on, and part of that will be considering the learning about the barriers to the expansion of good practice.

Gwnaeth Prifysgol Caerdydd waith gyda ni i geisio cael trafodaethau ledled y sector cyhoeddus lle defnyddiwyd y rhaglen buddsoddi i arbed, ac mae wedi'i defnyddio ledled Cymru mewn ystod o ffyrdd i ddeall beth oedd y rhwystrau i weithredu ac ehangu'r prosiectau da hynny a'r dysgu ledled Cymru fel y gellid gwneud y mathau hyn o ymyriadau heb fod angen y cyllid buddsoddi i arbed. Felly, rydym yn dal i ystyried y gwersi o hynny mewn gwirionedd, ac roedd yn ymwneud i raddau helaeth â sicrhau bod yna gyfleoedd i gydweithio a rhannu'r wybodaeth honno. Ond ar hyn o bryd rydym yn archwilio ac yn ystyried sut fydd y gronfa'n gweithredu yn y dyfodol, pa weithgareddau y dylai ganolbwyntio arnynt, a rhan o hynny fydd ystyried y gwersi am y rhwystrau i ehangu arferion da.

2. Cwestiynau i’r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a’r Trefnydd
2. Questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i’r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a’r Trefnydd, a'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Janet Finch-Saunders.

The next item, therefore, is the questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, and the first question today is from Janet Finch-Saunders.

Bargen Twf y Gogledd
The North Wales Growth Deal

1. Pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi eu cael gyda Gweinidog yr Economi ynglŷn â bargen twf y gogledd? OQ59294

1. What discussions has the Minister had with the Minister for Economy regarding the north Wales growth deal? OQ59294

I have regular discussions with the Minister for Economy about a range of north Wales matters, including the north Wales growth deal. At the last Cabinet sub-committee for north Wales, the Minister for Economy gave an economic update for the region, including progress of the deal.

Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda Gweinidog yr Economi am amrywiaeth o faterion yn ymwneud â gogledd Cymru, gan gynnwys bargen twf y gogledd. Yn is-bwyllgor diwethaf y Cabinet ar gyfer gogledd Cymru, rhoddodd Gweinidog yr Economi ddiweddariad economaidd ar gyfer y rhanbarth, gan gynnwys cynnydd y fargen twf.

Thank you. I'm sure you'll agree with me that the north Wales growth deal, made possible by funding from the UK Government, represents a fantastic opportunity for investment and jobs in north Wales. I also hope you'll agree that local businesses should be encouraged to do everything they can to apply for funding as part of this deal. This includes our rural and agricultural sector, who also play a role that's just as important in driving economic growth. Hedd Vaughan-Evans, head of operations at Ambition North Wales explains, 'We want to hear from businesses and organisations that can meet our funding criteria and work with us to deliver the benefits to the region from the growth deal. Our website has all the relevant information about funding and how to apply.'

Now, the deadline for submitting bids is 27 March 2023, however, many smaller rural businesses simply do not have the same time available and resources to devote to developing these applications, and they are rather complex business cases, easy for much larger businesses to do. So, what can you do, as the Minister, to increase awareness among rural businesses of these funding opportunities, and what help is being provided to smaller rural businesses to make the application process as easy as possible? Thank you.

Diolch. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno fod bargen twf y gogledd, a wnaed yn bosibl drwy gyllid gan Lywodraeth y DU, yn gyfle gwych ar gyfer buddsoddi a swyddi yng ngogledd Cymru. Gobeithio hefyd y byddwch yn cytuno y dylid annog busnesau lleol i wneud popeth yn eu gallu i wneud cais am gyllid yn rhan o'r fargen hon. Mae hyn yn cynnwys ein sector gwledig ac amaethyddol, sydd hefyd yn chwarae rôl yr un mor bwysig yn ysgogi twf economaidd. Mae Hedd Vaughan-Evans, pennaeth gweithrediadau Uchelgais Gogledd Cymru yn esbonio, 'Rydym eisiau clywed gan fusnesau a sefydliadau a all fodloni ein meini prawf cyllido a gweithio gyda ni i sicrhau'r manteision i'r rhanbarth o'r fargen twf. Mae ein gwefan yn cynnwys yr holl wybodaeth berthnasol am gyllid a sut i ymgeisio.'

Nawr, y dyddiad cau ar gyfer cyflwyno ceisiadau yw 27 Mawrth 2023, ond nid oes gan lawer o fusnesau gwledig yr un faint o amser ac adnoddau ar gael i'w roi tuag at ddatblygu'r ceisiadau hyn, ac maent yn achosion busnes braidd yn gymhleth, sy'n hawdd i fusnesau llawer mwy o faint eu gwneud. Felly, beth allwch chi ei wneud, fel y Gweinidog, i gynyddu ymwybyddiaeth ymhlith busnesau gwledig o'r cyfleoedd ariannu hyn, a pha help sy'n cael ei ddarparu i fusnesau gwledig llai o faint i wneud y broses ymgeisio mor hawdd â phosibl? Diolch.

I think it is really important that, obviously, the application process is as straightforward and, as you say, as easy as possible. I was aware the £30 million call-out for new growth deal projects did go live on 13 February for six weeks, which I think does take us up to 27 March. And I know Ambition North Wales is particularly interested in transformational projects that have investment ready and complement the programme objectives for agri-food and tourism, along with low carbon energy as well and land and property. I think the process is very robust, I think it's very fair and it's very transparent; I think that's really important. I appreciate what you're saying about the timescale, but I do think the process is important to get it right. Obviously, the responsibility for delivery of the growth deal lies with the North Wales Economic Ambition Board, not the Welsh Government, but I know that my officials do have meetings with the board, and I will certainly ensure that the point you make around the small timescale for small business is raised.

Rwy'n credu ei bod yn amlwg yn bwysig iawn fod y broses ymgeisio mor syml ac mor hawdd â phosibl, fel y dywedwch. Roeddwn yn ymwybodol fod y cyfnod ymgeisio ar gyfer cyfanswm o £30 miliwn i brosiectau newydd y fargen twf wedi agor ar 13 Chwefror am chwe wythnos, sy'n mynd â ni hyd at 27 Mawrth, rwy'n credu. Ac rwy'n gwybod bod gan Uchelgais Gogledd Cymru ddiddordeb arbennig mewn prosiectau trawsnewidiol sydd â buddsoddiad yn barod ac sy'n ategu amcanion y rhaglen ar gyfer bwyd-amaeth a thwristiaeth, ynghyd ag ynni carbon isel yn ogystal, a thir ac eiddo. Rwy'n credu bod y broses yn gadarn iawn, rwy'n credu ei bod yn deg iawn ac mae'n dryloyw iawn; rwy'n credu bod hynny'n hynod o bwysig. Rwy'n deall yr hyn a ddywedwch am yr amserlen, ond rwy'n credu bod y broses yn bwysig i'w gael yn iawn. Yn amlwg, Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, nid Llywodraeth Cymru, sydd â'r cyfrifoldeb dros gyflawni'r cytundeb twf, ond rwy'n gwybod bod fy swyddogion yn cael cyfarfodydd â'r bwrdd, a byddaf yn bendant yn sicrhau bod y pwynt rydych chi'n ei wneud am yr amserlen fer i fusnesau bach yn cael ei godi.

Ychydig funudau yn ôl roeddwn i'n gofyn i'r Gweinidog cyllid am gefnogaeth i Ynys Môn yn sgil cau gwaith 2 Sisters Food Group. Mi all arian ychwanegol sy'n dod ar gael rŵan drwy'r bid twf fod yn fodd i roi cefnogaeth i'r sector bwyd yn Ynys Môn rŵan hefyd. Dwi'n eiddgar i weld a oes modd defnyddio'r arian hwnnw i ddelifro'r parc cynhyrchu bwyd—mae'r Gweinidog yn gwybod dwi wedi bod yn gwthio amdano fo ers blynyddoedd—a dwi yn gweld os oes modd, yn erbyn y cloc, creu cais ar gyfer sefydlu pentref bwyd Ynys Môn. Mae'r galw yno, mae Coleg Menai yn dweud eu bod nhw'n barod i'w gefnogi fo, yn gweithio efo'u canolfan dechnoleg bwyd nhw, a'r datblygiad sy'n mynd i fod yn digwydd yng Nglynllifon, sydd hefyd yn cynnwys elfen fwyd. Mi fuasai'n dda cael cefnogaeth y Gweinidog mewn egwyddor i fwrw ymlaen efo hynny, ac unrhyw gefnogaeth y gallai hi a'i swyddogion ei roi. Ond hefyd mi fyddwn i yn gwerthfawrogi addewid y gwnaiff hi bopeth y gall hi i sicrhau, yn sgil cau 2 Sisters, fod tyfu swyddi bwyd yn Ynys Môn wir yn flaenoriaeth. 

Just a few minutes ago I was asking the Minister for finance for support for Anglesey as a result of the closure of the 2 Sisters Food Group works. Additional funding that is becoming available now through the growth deal could be a way to provide support to the food sector in Anglesey as well. I'm eager to see whether that funding could be delivered to provide the food park that I've been pushing for for several years, and whether, against the clock, we can put together a bid for establishing a food village on Anglesey. The demand is there, Coleg Menai say that they are ready to support that, working with their food technology centre, and the development that's going to be happening in Glynllifon too, which includes a food element. It would be good to have the Minister's support in principle to proceed with those plans, and any support that she and her officials could provide. But also I would appreciate a pledge that she will do everything that she can do to ensure, as a result of the closure of 2 Sisters, that the growth of food employment in Anglesey is a priority. 

14:20

Thank you. Obviously, we've met previously around your request for a food park. I'm actually visiting the food technology centre in Llangefni—I think it's during the Easter recess—so I'll certainly see where we are up to in relation to that. 

With respect to 2 Sisters, as the Minister for Finance and Local Government said, I'm working very closely with the Minister for Economy. I think it was—. Unfortunately, I think we could see what was on the cards when the consultation was announced, but it's really important we do everything we can. You may be aware that the Minister for Social Justice recently visited, and, as I say, I'm visiting the technology centre and other areas of Llangefni during Easter recess, so I'll certainly be happy to have further discussions with you around that. 

Diolch. Yn amlwg, rydym wedi cyfarfod o'r blaen ynglŷn â'ch cais am barc bwyd. Rwy'n ymweld â'r ganolfan technoleg bwyd yn Llangefni mewn gwirionedd—yn ystod toriad y Pasg, rwy'n credu—felly byddaf yn sicr yn gweld lle rydym arni mewn perthynas â hynny. 

O ran 2 Sisters, fel y dywedodd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, rwy'n gweithio'n agos iawn gyda Gweinidog yr Economi. Rwy'n meddwl mai—. Yn anffodus, rwy'n credu y gallem weld beth oedd i ddod pan gyhoeddwyd yr ymgynghoriad, ond mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth a allwn. Efallai eich bod yn ymwybodol fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi ymweld yn ddiweddar, ac fel y dywedaf, rwy'n ymweld â'r ganolfan dechnoleg ac ardaloedd eraill yn Llangefni yn ystod toriad y Pasg, felly byddaf yn sicr yn hapus i gael trafodaethau pellach gyda chi ynglŷn â hynny. 

Minister, one of the key projects in the north Wales growth deal is supporting the work at the digital signal processing centre in Bangor University, where they're developing next-generation technology in digital connectivity. And Llywydd, I will at this point declare an interest as an unpaid member of the project board at the DSP centre. Minister, you'll know I want to see north Wales becoming a global innovator when it comes to digital technology, and, to do this, we need good collaboration from both the Welsh and UK Governments, as well as academic and industry partners. Will you, Minister, provide an update to the Chamber today on what conversations Welsh Government officials, both in your department and the Minister for Economy's department, have had with UK Government counterparts on the importance of investing in north Wales's digital projects?  

Weinidog, un o'r prosiectau allweddol ym margen twf gogledd Cymru yw cefnogi'r gwaith yn y ganolfan brosesu signalau digidol ym Mhrifysgol Bangor, lle maent yn datblygu technoleg y genhedlaeth nesaf mewn cysylltedd digidol. Lywydd, ar y pwynt hwn fe wnaf ddatgan buddiant fel aelod di-dâl o fwrdd y prosiect yn y ganolfan brosesu signalau digidol. Weinidog, fe fyddwch yn gwybod fy mod am weld gogledd Cymru yn dod yn arloeswr byd-eang ym maes technoleg ddigidol, ac i wneud hyn, mae angen cydweithio da gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, yn ogystal â phartneriaid academaidd a diwydiannol. Weinidog, a wnewch chi roi diweddariad i'r Siambr heddiw ar y sgyrsiau mae swyddogion Llywodraeth Cymru, yn eich adran chi ac adran Gweinidog yr Economi, wedi'u cael gyda swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU am bwysigrwydd buddsoddi mewn prosiectau digidol yng ngogledd Cymru?  

Thank you. So, it was actually the first project to be delivered under the north Wales growth deal, as you're aware, so I think it really does demonstrate the difference that the deal investment can make in the area. And I certainly share your ambition to see north Wales—and, in fact, all parts of Wales—become a global innovator when it does come to digital technology, and I'm very happy to amplify that ambition in any interactions that I have with the UK Government. But I know the Minister for Economy, who obviously leads on this—. There was a meeting between him and UK Ministers that focused on digital connectivity, particularly in relation to the UK Government's delivery of the Project Gigabit in Wales. So, the Minister has asked for his officials to be kept updated with that. 

Diolch. Felly, hwn mewn gwirionedd oedd y prosiect cyntaf i gael ei gyflawni o dan gytundeb twf y gogledd, fel y gwyddoch, felly rwy'n credu ei fod yn dangos yn glir y gwahaniaeth y gall buddsoddiad y fargen ei wneud yn yr ardal. Ac yn sicr, rwy'n rhannu eich uchelgais i weld gogledd Cymru—a phob rhan o Gymru mewn gwirionedd—yn dod yn arloeswr byd-eang ym maes technoleg ddigidol, ac rwy'n hapus iawn i hyrwyddo'r uchelgais hwnnw mewn unrhyw ymwneud rhyngof a Llywodraeth y DU. Ond rwy'n gwybod bod Gweinidog yr Economi, sy'n amlwg yn arwain ar hyn—. Cafwyd cyfarfod rhyngddo a Gweinidogion y DU a oedd yn canolbwyntio ar gysylltedd digidol, yn enwedig mewn perthynas â'r modd y mae Llywodraeth y DU yn darparu'r Prosiect Gigabit yng Nghymru. Felly, mae'r Gweinidog wedi gofyn am i'w swyddogion gael yr wybodaeth ddiweddaraf ar hynny. 

Mannau Gwyrdd Cymunedol
Community Green Spaces

2. A wnaiff y Gweinidog amlinellu strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer darparu mannau gwyrdd cymunedol? OQ59280

2. Will the Minister outline the Welsh Government's strategy for the delivery of community green spaces? OQ59280

Welsh Government is committed to ensuring everyone has access to green spaces close to home. We are delivering this through programmes, including Local Places for Nature, community facilities, landfill disposals tax communities scheme and access improvement grants. Over 1,400 green spaces have been created by Local Places for Nature alone.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau mynediad i bawb at fannau gwyrdd yn agos at eu cartrefi. Rydym yn darparu hyn drwy raglenni, gan gynnwys Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, cyfleusterau cymunedol, cynllun cymunedau y dreth gwarediadau tirlenwi a grantiau gwella mynediad. Mae dros 1,400 o fannau gwyrdd wedi'u creu gan Lleoedd Lleol ar gyfer Natur yn unig.

Thank you, Minister. Minister, almost three years ago, you established a green recovery task and finish group led by the chair of Natural Resources Wales. In their report to you, one of their key recommendations was reimagining urban areas and green spaces, building space for nature in the design of urban landscapes. There are many dreadful examples of urban development with little thought to green spaces for recreation and well-being. What specific actions will you take over the course of this Senedd term to address how, in your planning and development policies, this can be addressed? People want places to live and green spaces to enjoy, and not just buildings to sit in. 

Diolch. Weinidog, bron i dair blynedd yn ôl, fe wnaethoch sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen adferiad gwyrdd dan arweiniad cadeirydd Cyfoeth Naturiol Cymru. Yn eu hadroddiad i chi, un o'u prif argymhellion oedd ail-ddychmygu ardaloedd trefol a mannau gwyrdd, gan greu mannau ar gyfer natur wrth gynllunio tirweddau trefol. Ceir llawer o enghreifftiau erchyll o ddatblygiad trefol heb fawr o feddwl am fannau gwyrdd ar gyfer hamdden a llesiant. Pa gamau penodol fyddwch chi'n eu cymryd yn ystod tymor y Senedd hon i fynd i'r afael â hyn yn eich polisïau cynllunio a datblygu? Mae pobl eisiau llefydd i fyw a mannau gwyrdd i'w mwynhau, ac nid dim ond adeiladau i eistedd ynddynt. 

Thank you. We have several projects that we are taking forward during this term of Government. I mentioned a couple of them in my opening answer to you; certainly, Local Places for Nature I think has been incredibly successful, and it is very well received by our constituents all across Wales. And we are continuing to support and expand on the valuable work of that specific programme, and build on its success. We've allocated approximately £10 million to all 22 local authorities and the three national parks; £1.4 million—I know you take a particular interest in Bridgend—has been allocated to projects in the Bridgend, Rhondda Cynon Taf, Swansea and Neath Port Talbot local authority areas to support that nature enhancement of community green spaces here in Wales. There are other, obviously, schemes—the community facilities programme I’m sure you’re very well aware of—and I think what is really important is that communities themselves take ownership of green spaces.

Diolch. Rydym yn datblygu sawl prosiect yn ystod tymor y Llywodraeth hon. Soniais am un neu ddau ohonynt yn fy ateb agoriadol i chi; yn sicr, mae Llefydd Lleol ar gyfer Natur wedi bod yn hynod lwyddiannus, ac mae wedi cael derbyniad da iawn gan ein hetholwyr ledled Cymru. Ac rydym yn parhau i gefnogi ac ehangu gwaith gwerthfawr y rhaglen benodol honno, ac yn adeiladu ar ei llwyddiant. Rydym wedi dyrannu tua £10 miliwn i bob un o'r 22 awdurdod lleol a'r tri pharc cenedlaethol; mae £1.4 miliwn—rwy'n gwybod fod gennych ddiddordeb arbennig ym Mhen-y-bont ar Ogwr—wedi'i ddyrannu i brosiectau yn ardaloedd awdurdodau lleol Pen-y-bont ar Ogwr, Rhondda Cynon Taf, Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot i gefnogi'r gwaith o wella natur mannau gwyrdd cymunedol yma yng Nghymru. Mae yna gynlluniau eraill, yn amlwg—rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol iawn o'r rhaglen cyfleusterau cymunedol—ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig iawn yw bod cymunedau eu hunain yn perchnogi mannau gwyrdd.

14:25

I absolutely endorse your ambition, and also NRW’s ambition, to reimagine urban spaces. At a time when people’s mental health is quite fragile, this is a really important thing. In my experience, it isn’t local vandals who are the problem—it’s people operating on grass-cutting contracts who, basically, mow down trees and flowers that people have planted to make their own area look nicer. I just wondered how the Welsh Government plans to ensure that everybody is engaged with this, with the importance of reimagining our urban green spaces. We don’t need to spray weedkiller to kill off weeds because it also kills off plants as well and it adds to the phosphorus problem. So, how do you think you might be able to ensure that, in urban areas, we have a complete partnership approach with our communities and with all our services that are being delivered, so that we’re all singing from the same hymn sheet?

Rwy'n cymeradwyo eich uchelgais yn llwyr, a hefyd uchelgais CNC, i ail-ddychmygu gofodau trefol. Mewn cyfnod lle mae iechyd meddwl pobl yn eithaf bregus, mae hyn yn bwysig iawn. Yn fy mhrofiad i, nid fandaliaid lleol yw'r broblem, ond pobl sy'n gweithredu ar gontractau torri gwair sydd, yn y bôn, yn torri coed a blodau y mae pobl wedi'u plannu i wneud i'w hardal eu hunain edrych yn brafiach. Tybed sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau bod pawb yn ymgysylltu â hyn, â phwysigrwydd ail-ddychmygu ein mannau gwyrdd trefol. Nid oes angen inni chwistrellu chwynladdwyr i ladd chwyn oherwydd mae hefyd yn lladd planhigion ac yn ychwanegu at y broblem ffosfforws. Felly, sut rydych chi'n meddwl y gallech chi sicrhau bod gennym ddull partneriaeth cyflawn mewn ardaloedd trefol gyda'n cymunedau a chyda'r holl wasanaethau sy'n cael eu darparu, fel ein bod i gyd yn teithio i'r un cyfeiriad ar hyn?

Thank you. I think you raise a very important point, and you’ll be aware of some of the campaigns as a Government we’ve brought forward. So, one of them is—. Carolyn Thomas, our colleague, has been working to develop and promote the ‘It’s for Them’ campaign, and that’s about helping local communities understand the importance of verges and green spaces for wildlife, for instance, as well as, obviously, planting wild flowers as well. So, there are a variety of schemes that we’re bringing forward. We’ve got the ‘Nature isn’t Neat’ scheme, which I think has been very successful as well.

Diolch. Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac fe fyddwch yn ymwybodol o rai o'r ymgyrchoedd a gyflwynwyd gennym fel Llywodraeth. Felly, un ohonynt yw—. Mae Carolyn Thomas, ein cyd-Aelod, wedi bod yn gweithio i ddatblygu a hyrwyddo ymgyrch 'Iddyn Nhw', sy'n ymwneud â helpu cymunedau lleol i ddeall pwysigrwydd ymylon ffyrdd a mannau gwyrdd ar gyfer bywyd gwyllt, er enghraifft, yn ogystal â phlannu blodau gwyllt hefyd, yn amlwg. Felly, mae yna amrywiaeth o gynlluniau'n cael eu cyflwyno gennym. Mae gennym y cynllun 'Natur Wyllt', sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn hefyd yn fy marn i.

Minister, as you say, community groups are doing some very good work in greening our local communities, and this is vital, isn’t it, in meeting the challenges of climate change, in connecting people more with nature, and gaining popular support for the transition that we need if we are really going to meet the environmental challenges of the future? One example of that, I think, is in the Maindee area of Newport East. On Saturday, the First Minister will be coming along to open the Triangle site, which is all about greening the local community—there’s a community café, there’s a performance space; some really, really good work has been done. So, Minister, will you continue to look at how you can support these community groups right across Wales, with their litter picks, with their planting, with their greening activity?

Weinidog, fel y dywedwch, mae grwpiau cymunedol yn gwneud gwaith da iawn yn gwyrddu ein cymunedau lleol, ac mae hyn yn hanfodol, onid yw, wrth fynd i'r afael â heriau newid hinsawdd, cysylltu pobl yn agosach â natur, a chael cefnogaeth boblogaidd i'r newid sydd ei angen arnom os ydym yn mynd i ymateb o ddifrif i heriau amgylcheddol y dyfodol? Rwy'n credu bod un enghraifft o hynny i'w gweld yn ardal Maendy yn Nwyrain Casnewydd. Ddydd Sadwrn, bydd y Prif Weinidog yn dod draw i agor safle Triongl, sy'n ymwneud â gwyrddu'r gymuned leol—mae yna gaffi cymunedol, mae yna le perfformio; mae gwaith da dros ben wedi'i wneud. Felly, Weinidog, a fyddwch chi'n parhau i edrych ar sut y gallwch chi gefnogi'r grwpiau cymunedol hyn ledled Cymru, gyda chasglu sbwriel, gyda phlannu, a chyda'u gweithgarwch gwyrdd?

Yes, thank you, and certainly it sounds a great project in Maindee and, if the First Minister is attending on Saturday, I’m sure the event will be very successful. But I think it is really important that you work with communities about what they want in their open spaces and their green spaces, because then I think they’re valued more, and they’re respected more as well. So, certainly, working closely with my colleague the Minister for Climate Change, we will certainly look at what more we can do across Wales.

Ie, diolch, ac yn sicr mae'n swnio'n brosiect gwych ym Maendy ac os yw'r Prif Weinidog yn mynychu ddydd Sadwrn, rwy'n siŵr y bydd y digwyddiad yn llwyddiannus iawn. Ond rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn eich bod chi'n gweithio gyda chymunedau ynglŷn â'r hyn y maent ei eisiau yn eu mannau agored a'u mannau gwyrdd, oherwydd wedyn rwy'n meddwl y cânt eu gwerthfawrogi fwy, a chânt eu parchu fwy hefyd. Felly, yn sicr, drwy weithio'n agos gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd, byddwn yn bendant yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud ledled Cymru.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.

Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Darren Millar.

Diolch, Llywydd. As the Minister for north Wales, can you tell us how the Welsh Government is ensuring that people across the north Wales region will benefit from the additional funding that was announced in the Chancellor’s budget for growth last week?

Diolch, Lywydd. Fel Gweinidog gogledd Cymru, a wnewch chi ddweud wrthym sut mae Llywodraeth Cymru'n sicrhau y bydd pobl ar draws rhanbarth y gogledd yn elwa o'r arian ychwanegol a gafodd ei gyhoeddi yng nghyllideb y Canghellor ar gyfer twf yr wythnos diwethaf?

Obviously, those decisions will be taken across Cabinet, with the Minister for finance. You’ll be aware that we didn’t receive perhaps as much money as we had hoped to, but those decisions are taken on a cross-Government basis. Obviously, as the Minister with responsibility for north Wales, I will ensure that north Wales continues to get its fair share.

Yn amlwg, bydd y penderfyniadau hynny'n cael eu gwneud ar draws y Cabinet, gyda'r Gweinidog cyllid. Fe fyddwch yn ymwybodol na chawsom gymaint o arian ag yr oeddem wedi'i obeithio efallai, ond mae'r penderfyniadau hynny'n cael eu gwneud ar sail drawslywodraethol. Yn amlwg, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am ogledd Cymru, byddaf yn sicrhau bod y gogledd yn parhau i gael ei chyfran deg.

Well, I’m afraid that answer didn’t give me a great deal of hope, Minister. As you know, this is £180 million-worth extra that is coming to Wales, and this is on top of—this is on top of—£600 million that was announced in the autumn statement last year. So, that’s £780 million, £0.75 billion extra, that you have to spend in the financial year 2023-24. And we have a situation where the UK Government is determined to invest in all parts of the United Kingdom, levelling up across the country. I just wish that we had a Welsh Government that was determined to level up across Wales, because, unfortunately, north Wales doesn’t get its fair share and is constantly being left behind.

Now, we know that the Welsh Government has no plans at the moment to invest the extra cash into extending the universal free childcare offer to the under-threes. So, can I ask you again: what are you arguing for in these discussions that you're having with Cabinet colleagues in terms of investment in north Wales? Give me your shopping list.

Wel, mae arnaf ofn na roddodd yr ateb hwnnw lawer iawn o obaith i mi, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae £180 miliwn ychwanegol yn dod i Gymru, a hynny ar ben—ar ben—y £600 miliwn a gyhoeddwyd yn natganiad yr hydref y llynedd. Felly, dyna £780 miliwn, £0.75 biliwn ychwanegol, sydd gennych i'w wario yn y flwyddyn ariannol 2023-24. Ac mae gennym sefyllfa lle mae Llywodraeth y DU yn benderfynol o fuddsoddi ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, gan godi'r gwastad ym mhob cwr o'r wlad. Hoffwn pe bai gennym Lywodraeth Cymru sy'n benderfynol o godi'r gwastad ledled Cymru, oherwydd, yn anffodus, nid yw gogledd Cymru'n cael ei gyfran deg a chaiff ei adael ar ôl yn gyson.

Nawr, gwyddom nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i fuddsoddi'r arian ychwanegol er mwyn ymestyn y cynnig gofal plant am ddim i bob plentyn dan dair oed. Felly, a gaf fi ofyn i chi eto: beth ydych chi'n dadlau drosto yn y trafodaethau a gewch gyda chyd-Weinidogion o ran buddsoddi yng ngogledd Cymru? Rhowch eich rhestr siopa i mi.

14:30

No. I'll discuss that with my Cabinet colleagues, not with an opposition Member here in the Chamber. You will see, if you look, that north Wales absolutely gets its fair share, and you will have heard the First Minister say time and time again yesterday that we already provide much of the childcare facilities and care and provision that the UK Government are merely talking about and kicking into the long grass. They clearly have no confidence that they're going to be there after the next general election, and that's why they've said they'll do it in 2025. And as for levelling up, you look across north Wales and see how many bids were not successful in the levelling-up fund. So, please don't talk to me about the UK Government and the levelling-up fund in relation to north Wales.

Na. Byddaf yn trafod hynny gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet, nid gydag Aelod o'r wrthblaid yma yn y Siambr. Fe welwch, os edrychwch, fod gogledd Cymru yn sicr yn cael cyfran deg, a byddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud dro ar ôl tro ddoe ein bod eisoes yn darparu llawer o'r cyfleusterau gofal plant a'r gofal a'r ddarpariaeth y mae Llywodraeth y DU ond yn siarad amdanynt ac yn gohirio gweithredu arnynt. Yn amlwg nid ydynt yn hyderus y byddant yno ar ôl yr etholiad cyffredinol nesaf, a dyna pam eu bod wedi dweud y byddant yn ei wneud yn 2025. Ac mewn perthynas â chodi'r gwastad, edrychwch ar draws y gogledd i weld faint o geisiadau aflwyddiannus a gafwyd i'r gronfa ffyniant bro. Felly, peidiwch â siarad am Lywodraeth y DU a'r gronfa ffyniant bro mewn perthynas â gogledd Cymru.

Let's have a look at the evidence, shall we? Let's look at transport—let's look at transport: £800 million you're investing in a metro system in south Wales; north Wales, a paltry £50 million for the north Wales metro. Let's have a look at the airport that you're investing £250 million in, in south Wales; so far—so far—north Wales, diddly-squat. The roads review: you cancelled projects across the north Wales region, while you're still building a brand-new dual carriageway in the south. The evidence speaks for itself, Minister. And what the people of north Wales expect from the Minister for north Wales is someone who will fight for investment, to solve the crisis in the Betsi Cadwaladr University Health Board, to solve the crisis in NHS dentistry, to help people get themselves onto the housing ladder, to freeze their council taxes, where they're going up beyond extortionate rates, and to deliver those road improvement schemes that people want to see. These are the sorts of priorities that I would expect to be on your shopping list. So, will you adopt them?

Beth am edrych ar y dystiolaeth? Gadewch inni edrych ar drafnidiaeth—gadewch inni edrych ar drafnidiaeth: rydych yn buddsoddi £800 miliwn mewn system metro yn ne Cymru; a £50 miliwn pitw ar gyfer metro gogledd Cymru. Beth am gael golwg ar y maes awyr rydych yn buddsoddi £250 miliwn ynddo, yn ne Cymru; hyd yn hyn—hyd yn hyn—nid yw gogledd Cymru wedi cael dim. Yr adolygiad ffyrdd: fe wnaethoch ganslo prosiectau ledled rhanbarth gogledd Cymru, ac yn dal ati i adeiladu ffordd ddeuol newydd sbon yn y de. Mae'r dystiolaeth yn siarad drosti ei hun, Weinidog. A'r hyn y mae pobl y gogledd yn ei ddisgwyl gan Weinidog gogledd Cymru yw rhywun sy'n fodlon brwydro am fuddsoddiad, datrys yr argyfwng ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, datrys yr argyfwng ym maes deintyddiaeth y GIG, helpu pobl i gael troed ar yr ysgol dai, rhewi eu trethi cyngor, lle maent yn cynyddu y tu hwnt i gyfraddau afresymol, a chyflwyno'r cynlluniau gwella ffyrdd y mae pobl eisiau eu gweld. Dyma'r math o flaenoriaethau y byddwn yn disgwyl eu gweld ar eich rhestr siopa. Felly, a wnewch chi eu mabwysiadu?

So, as you said yourself, we had an extra £180 million. I was trying to add up in my head all the money that you think should be spent in north Wales, and, believe me, it comes to a lot more than £180 million. We are getting £1 million for capital funding next year—[Interruption.]—£1 million. If you look in—[Interruption.] Do you want to listen?

Felly, fel rydych wedi'i ddweud eich hun, cawsom £180 miliwn ychwanegol. Roeddwn yn ceisio adio'r holl arian y credwch y dylid ei wario yng ngogledd Cymru yn fy mhen, a chredwch fi, mae'r cyfanswm yn llawer mwy na £180 miliwn. Rydym yn cael £1 filiwn o gyllid cyfalaf y flwyddyn nesaf—[Torri ar draws.]—£1 filiwn. Os edrychwch—[Torri ar draws.] A ydych chi eisiau gwrando?

Allow the Minister to answer the questions, please.

Gadewch i'r Gweinidog ateb y cwestiynau, os gwelwch yn dda.

You know, as well as I do, how much money would be needed to bring our estate in Betsi Cadwaladr up to the standard that we all want. I don't know about you, but me, I use the NHS, and I get excellent healthcare from Betsi. If you use private healthcare, that's up to you. [Interruption.]

Rydych yn gwybod cystal â minnau faint o arian fyddai ei angen i godi ein hystad yn Betsi Cadwaladr i'r safon rydym i gyd ei heisiau. Nid wyf yn gwybod amdanoch chi, ond rwy'n defnyddio'r GIG, ac rwy'n cael gofal iechyd rhagorol gan Betsi Cadwaladr. Os ydych chi'n defnyddio gofal iechyd preifat, eich dewis chi yw hynny. [Torri ar draws.]

Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae gwlân Cymru yn gynnyrch cynaliadwy, aml bwrpas, ac yn dda yn amgylcheddol. Mae yna alw cynyddol am gynnyrch eco-gyfeillgar, ac mae gwlân Cymru'n berffaith i ateb y galw yma. Fel mae'r Gweinidog yn ei wybod, mae gan ffermwyr Cymru ymrwymiad diysgog i sicrhau amaeth cynaliadwy, ac wrth gwrs, gall gwlân Cymru chwarae rhan bwysig wrth i'r sector geisio byw i fyny i'w ymrwymiad amgylcheddol uchelgeisiol. Ond er y rhinweddau yma, mae prisiau rhyngwladol gwlân wedi dod o dan bwysau, wrth i brisiau uchel ynni arwain at golli busnes, a hyder y prynwyr yn disgyn, sydd yn ei dro'n creu amgylchiadau anodd i ddarparwyr deunydd crai megis gwlân. A wnaiff y Gweinidog felly ymrwymo i wneud pob dim i gynorthwyo'r sector, ac i'r Llywodraeth ddangos arweiniad, yn cynnwys drwy ddefnyddio grym caffael, gan nodi'r angen i ddefnyddio gwlân Cymreig ym mhrosiectau'r Llywodraeth, megis defnyddio carpedi gwlân Cymreig mewn cynlluniau adeiladu a thrafnidiaeth? Er enghraifft, faint o wlân Cymreig sydd ar garpedi cerbydau Trafnidiaeth Cymru? Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much, Llywydd. Welsh wool is a sustainable product, it's multipurpose, and it's environmentally beneficial. There's increasing demand for eco-friendly produce, and Welsh wool is perfect for this end. As the Minister knows, Welsh farmers have an unswerving commitment to secure sustainable farming, and, of course, Welsh wool could play an important role as the sector tries to live up to its ambitious environmental commitment. But despite these positives, international wool prices have come under pressures, as high energy prices lead to loss of business, and buyers' confidence falling, which, in turn, cause problems for the providers of core materials such as wool. Will the Minister therefore commit to doing everything she can to assist the sector, and for the Government to show leadership, including by using procurement powers, noting the need to use Welsh wool in Government projects, such as using Welsh wool carpets in building and transport schemes? For example, how much Welsh wool is used in Transport for Wales vehicles? Thank you very much.

Thank you. I think you raise a very important point, and I'm certainly committed to doing all I can. I think I meet probably annually with the chief executive of the British Wool council, and I'm due to meet in the next few weeks, I think, again. And certainly, it's really good to hear from them their ideas for the use of wool. So, for instance, it was raised with me that one of the ways we could help would be to use it in insulation, but, actually, when you talk to the British Wool council, they said that wasn't the best use. But the point that you made around transport—so, in seats on transport—I certainly had some discussions with the Deputy Minister for Climate Change to see, as we were procuring the new trains, how much wool could be used for the seats. Obviously, I've had discussions with the Minister for Climate Change as well, and she's very keen to use more wool. So, I shall certainly continue those conversations, and I'll be very happy to update the Member.

Diolch. Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac rwy'n sicr wedi ymrwymo i wneud popeth a allaf. Rwy'n credu fy mod yn cyfarfod yn flynyddol, mae'n debyg, gyda phrif weithredwr cyngor Gwlân Prydain, a byddaf yn cyfarfod â hwy eto yn ystod yr wythnosau nesaf, rwy'n credu. Ac yn sicr, mae'n dda iawn clywed eu syniadau ar gyfer defnyddio gwlân. Felly, er enghraifft, un o'r syniadau a godwyd gyda mi oedd y gellid ei ddefnyddio i insiwleiddio, ond mewn gwirionedd, pan siaradwch â chyngor Gwlân Prydain, roeddent yn dweud nad yw hynny'n ddefnydd gorau ohono. Ond y pwynt a wnaethoch ynglŷn â thrafnidiaeth—felly, mewn seddi ar drafnidiaeth—yn sicr cefais drafodaethau gyda'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, gan ein bod yn caffael y trenau newydd, i weld faint o wlân y gellid ei ddefnyddio ar gyfer y seddi. Yn amlwg, cefais drafodaethau gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd hefyd, ac mae hi'n awyddus iawn i ddefnyddio mwy o wlân. Felly, byddaf yn sicr yn parhau â'r sgyrsiau hynny, a byddaf yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod.

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb yna. Dwi am fynd ymlaen rŵan, os caf i, at goedwigaeth. Mae tua 15 y cant o Gymru wedi'i orchuddio efo coedwigaeth o wahanol fathau, sef tua 316,000 hectar yma. Mae'r coed yma yn wahanol drwyddi draw, o wahanol rywogaethau a gwahanol fathau o orchudd, yn goed unigol, coedlannau bychan neu fforestydd mawr. Ond yr un peth sydd yn gyffredin ydy bod coedwig sy'n cael ei reoli yn gwneud yn well na rhai sydd ddim yn cael eu rheoli. Pa un ai bod y rheoli yma ar gyfer coed adeiladu neu ffeibr, bioamrywiaeth neu gynefinoedd, rheoli llifogydd neu hamdden, bydd angen trwydded torri coed er mwyn sicrhau eu bod nhw'n cael eu rheoli ar ryw bwynt neu'i gilydd.

Mae'r Bil amaeth newydd, fel ag y mae o'n blaenau ni ar hyn o bryd, yn mynd i newid yn sylweddol ar y system drwyddedu hynny. Dwi felly am wahodd y Gweinidog i osod allan ei gweledigaeth ar gyfer rheoli coed a fforestydd yng Nghymru.

Thank you very much to the Minister for that response. I want to move on now, if I may, to forestry. Around 15 per cent of Wales is covered with forestry of different sorts—around 316,000 hectares here. The trees are different, with various different species and different kinds of cover, individual trees, small woodlands or large forests. But the one thing that is common is that managed woodland does better than unmanaged woodland. Whether that management is for construction timber or fibre, biodiversity or habitats, flood management or leisure, you will need a timber permit in order to ensure that the woodland is managed at some point or another. 

The new agriculture Bill, as it currently stands, is going to significantly change the licensing system in this area. I would therefore invite the Minister to set out her vision for woodland and forest management in Wales. 

14:35

Thank you. So, you are quite right, part of the agricultural Bill—and, obviously, we've got Stage 2 tomorrow—does include new powers to allow for environmental conditions to be added to felling licenses, and to amend or suspend, or revoke any licenses that have already been granted. I'm having to look very carefully at the forestry element of it, as is often the case when you start a piece of legislation. As you go through the various stages, you perhaps need to look at providing more clarity in the legislation going forward. And I will certainly be looking to have more detailed provision at Stage 3.

Diolch. Rydych yn llygad eich lle, mae rhan o'r Bil amaethyddol—ac yn amlwg, mae gennym Gyfnod 2 yfory—yn cynnwys pwerau newydd i ganiatáu i amodau amgylcheddol gael eu hychwanegu at drwyddedau torri coed, ac i ddiwygio, atal neu ddirymu unrhyw drwyddedau sydd eisoes wedi'u caniatáu. Mae'n rhaid imi edrych yn ofalus iawn ar yr elfen goedwigaeth, fel sy'n aml yn digwydd pan fyddwch yn dechrau deddfwriaeth. Wrth ichi fynd drwy'r gwahanol gyfnodau, efallai y bydd angen ichi edrych ar ddarparu mwy o eglurder yn y ddeddfwriaeth wrth symud ymlaen. Ac yn sicr byddaf yn ceisio cael darpariaeth fanylach yng Nghyfnod 3.

Anifeiliaid Domestig
Domestic Animals

3. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella lles anifeiliaid domestig yng Nghwm Cynon? OQ59286

3. Will the Minister outline the Welsh Government's priorities for improving the welfare of domestic animals in Cynon Valley? OQ59286

The Welsh Government's priorities for animal welfare are set out in the animal welfare plan for Wales. The plan includes a timetable for the delivery of key actions against our four animal welfare programme for government commitments, alongside our other planned work.

Mae blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer lles anifeiliaid wedi'u nodi yng nghynllun lles anifeiliaid Cymru. Mae'r cynllun yn cynnwys amserlen ar gyfer cyflawni camau allweddol pedwar ymrwymiad lles anifeiliaid ein rhaglen lywodraethu, ochr yn ochr â'n gwaith arfaethedig arall.

Thank you, Minister. The second anniversary of the regulations introducing Lucy's law—the ban on third-party sales of cats and dogs being brought in here in Wales—is imminent. This was such an important step forward in terms of domestic animal welfare. So, I'd like to ask: how is Welsh Government working to monitor those regulations, and to ensure that its provisions are being enforced, and building this into its wider animal welfare work?

Diolch, Weinidog. Mae bron i ddwy flynedd wedi bod ers i ni gyflwyno rheoliadau cyfraith Lucy, sef y gwaharddiad ar werthu cathod a chŵn gan drydydd partïon yma yng Nghymru. Roedd hwn yn gam mor bwysig ymlaen o ran lles anifeiliaid domestig. Felly, hoffwn ofyn: sut mae Llywodraeth Cymru'n gweithio i fonitro'r rheoliadau hynny, ac i sicrhau bod eu darpariaethau'n cael eu gorfodi, a sut mae'n cynnwys hyn yn ei gwaith ehangach ar les anifeiliaid?

Thank you. I am aware, obviously, that Lucy's law is reaching an important anniversary next month, and Lucy, the spaniel who the legislation was named after, did come from a farm here in Wales. But that legislation only applies to England. As you're aware, our legislation, which was the Animal Welfare (Licensing of Activities Involving Animals) (Wales) Regulations 2021 goes further, and I hope that demonstrates and reflects my strong commitment to the welfare of dogs—in fact, all animals here in Wales—and my officials do monitor very carefully those regulations. 

I do accept, of course, that those regulations do not address all the problems that we have associated with puppy trading, and that's why we are bringing in further measures. As we look at that legislation, and we monitor that, we look at other measures to bring forward to ensure that we really have those high welfare standards in our dog breeders here in Wales. 

Diolch. Rwy'n ymwybodol, yn amlwg, fod cyfraith Lucy yn cyrraedd pen-blwydd pwysig fis nesaf, ac roedd Lucy, y tarfgi yr enwyd y ddeddfwriaeth ar ei hôl, yn dod o fferm yma yng Nghymru. Ond nid yw'r ddeddfwriaeth honno ond yn berthnasol i Loegr. Fel y gwyddoch, mae ein deddfwriaeth ni, sef Rheoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy’n Ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021, yn mynd gam ymhellach, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n dangos ac yn adlewyrchu fy ymrwymiad cryf i les cŵn—pob anifail yma yng Nghymru mewn gwirionedd—ac mae fy swyddogion yn monitro'r rheoliadau hynny'n ofalus iawn. 

Rwy'n derbyn, wrth gwrs, nad yw'r rheoliadau hynny'n mynd i'r afael â'r holl broblemau sydd gennym yn gysylltiedig â masnachu cŵn bach, a dyna pam ein bod yn cyflwyno mesurau pellach. Wrth inni edrych ar y ddeddfwriaeth honno, ac wrth inni ei monitro, rydym yn edrych ar fesurau eraill i'w cyflwyno er mwyn sicrhau bod gennym safonau lles uchel ar gyfer ein bridwyr cŵn yma yng Nghymru. 

Minister, as you will be well aware, the purchasing of domestic animals as pets online is fraught with danger, and sadly, there are little to no safeguards in place that can stop buyers from unknowingly purchasing animals that have been bred in puppy farms and raised in horrific conditions. There's also the issue that dangerous dogs, with a known history of attacking people, have been advertised and sold online, which, tragically, has led to some horrific, and even fatal, attacks. 

Minister, as sad as this is to say, there is also the issue of dogs being advertised as 'free to a good home', and these dogs who may well be given to seemingly genuine people can end up in the hands of illegal dog fighters, who use these free dogs as bait to train fighting dogs. I believe—and I'm sure every Member here will also agree with me—that we cannot go on like this and allow such easy trade of abused animals. We need much tougher measures in place with regard to online sales and advertising.

Justice for Reggie, a charity set up to campaign for much tighter regulations with regard to the online sale and breeding of domestic animals, will have, during our recess in April, their Online Pet Sales Awareness Week. And with this in mind, Minister—and I'm conscious of your comments to my colleague Vikki—what commitments are the Welsh Government making to tighten regulations regarding the online sale of domestic animals in Wales by individuals and businesses? Thank you. 

Weinidog, fel y byddwch yn gwybod, mae prynu anifeiliaid domestig fel anifeiliaid anwes ar-lein yn beryglus iawn, ac yn anffodus, nid oes llawer o fesurau diogelu ar waith a all atal prynwyr rhag prynu, yn ddiarwybod iddynt, anifeiliaid sydd wedi eu bridio mewn ffermydd cŵn bach, a'u cadw mewn amodau erchyll. Yn ogystal, ceir problem gyda chŵn peryglus, sydd â hanes hysbys o ymosod ar bobl, yn cael eu hysbysebu a'u gwerthu ar-lein, sydd wedi arwain, yn drasig, at ymosodiadau erchyll, ac angheuol mewn rhai achosion. 

Weinidog, ffaith arall drist yw bod rhai cŵn yn cael eu hysbysebu fel rhai sydd 'am ddim i gartref da', ac mae'n bosibl y bydd y cŵn hyn, sy'n cael eu rhoi i bobl sydd i'w gweld yn bobl dda, yn mynd i ddwylo ymladdwyr cŵn anghyfreithlon, sy'n defnyddio'r cŵn hyn a gafwyd am ddim fel abwyd i hyfforddi cŵn ymladd. Rwy'n credu—ac rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yma yn cytuno â mi—na allwn barhau fel hyn a chaniatáu i anifeiliaid sy'n cael eu cam-drin gael eu masnachu mor hawdd. Mae angen mesurau llawer llymach arnom mewn perthynas â gwerthu a hysbysebu ar-lein.

Yn ystod ein toriad ym mis Ebrill, bydd Justice for Reggie, elusen a sefydlwyd i ymgyrchu dros reoliadau llawer llymach ar gyfer gwerthu ar-lein a bridio anifeiliaid domestig, yn cynnal eu Hwythnos Ymwybyddiaeth o Werthu Anifeiliaid Anwes Ar-lein. A chyda hyn mewn golwg, Weinidog—ac rwy'n ymwybodol o'ch sylwadau i fy nghyd-Aelod Vikki—pa ymrwymiadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i dynhau'r rheoliadau mewn perthynas â unigolion a busnesau sy'n gwerthu anifeiliaid domestig ar-lein yng Nghymru? Diolch. 

Thank you. Well, as I stated to Vikki Howells, our legislation goes further than the legislation in England. I do think you raise a very important point, though, because we know that, unfortunately, people do still buy their pets online, and our legislation means someone should only go and purchase a pet where that pet was bred. So, it's something that we're continuing to monitor and, within the powers that we have, we're doing all we can. I'm also calling on the UK Government to strengthen its dog legislation, particularly around dangerous dogs, because I don't think it's fit for purpose, but to date they are not happy to do that. 

Diolch. Wel, fel y dywedais wrth Vikki Howells, mae ein deddfwriaeth yn mynd gam ymhellach na'r ddeddfwriaeth yn Lloegr. Er hynny, rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, oherwydd rydym yn gwybod, yn anffodus, fod pobl yn dal i brynu eu hanifeiliaid anwes ar-lein, ac mae ein deddfwriaeth yn golygu na ddylai rhywun brynu anifail anwes yn unman heblaw lle cafodd yr anifail anwes hwnnw ei fridio. Felly, mae'n rhywbeth rydym yn parhau i'w fonitro ac rydym yn gwneud popeth a allwn o fewn y pwerau sydd gennym. Rwyf hefyd yn galw ar Lywodraeth y DU i gryfhau ei deddfwriaeth mewn perthynas â chŵn, yn enwedig cŵn peryglus, oherwydd nid wyf yn credu ei bod yn addas i'r diben, ond nid ydynt wedi bod yn hapus i wneud hynny hyd yma. 

14:40
Diogelu Gwenyn
Protecting Bees

4. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ddiogelu gwenyn? OQ59303

4. What action is the Welsh Government taking to protect bees? OQ59303

We recognise the worrying decline in pollinators. Our action plan for pollinators, the first of its kind in the world, aims to provide diverse and connected flower-rich habitats to ensure healthy pollinator populations. In Gwent, Nature Isn’t Neat is changing how verges and parks are managed to benefit pollinators.

Rydym yn cydnabod y gostyngiad pryderus mewn peillwyr. Nod ein cynllun gweithredu ar gyfer pryfed peillio, y cyntaf o'i fath yn y byd, yw darparu cynefinoedd amrywiol, cysylltiedig gyda llawer o flodau er mwyn sicrhau poblogaethau iach o beillwyr. Yng Ngwent, mae Natur Wyllt yn newid y ffordd y caiff ymylon ffyrdd a pharciau eu cynnal a'u cadw er mwyn sicrhau eu bod o fudd i beillwyr.

Thank you, Minister. I asked what action is being taken to protect our crucial pollinators because of the emergence of a new threat, which I'm sure you're aware of, the Asian hornet. The invasive species preys on native honey bees and, as a result, is now causing serious concern, as several cases are reported in the south of England. With reports recording an estimated 23 per cent decline of the honey bee in Wales, we need to be vigilant against this new threat. The Department for Environment, Food and Rural Affairs has said it's absolutely essential that any possible sightings of the Asian hornet are recorded as early as possible to ensure swift action. Minister, I'm sure you'll agree with me that it's vital that the Welsh Government works in close collaboration with the UK Government to tackle this threat. Can you outline what steps your Government is taking to prevent this threat from escalating?

Diolch. Weinidog, gofynnais pa gamau sy'n cael eu cymryd i ddiogelu ein peillwyr hollbwysig oherwydd ymddangosiad bygythiad newydd, ac rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol ohono, sef cacynen Asia. Mae'r rhywogaeth oresgynnol hon yn ysglyfaethu gwenyn mêl brodorol ac o ganlyniad, mae'n achosi pryder difrifol, gan fod nifer o achosion wedi'u cofnodi yn ne Lloegr. Gydag adroddiadau'n cofnodi dirywiad amcangyfrifedig o 23 y cant yn niferoedd gwenyn mêl yng Nghymru, mae angen inni fod yn wyliadwrus o'r bygythiad newydd hwn. Mae Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig wedi dweud ei bod yn gwbl hanfodol fod unrhyw un sy'n gweld cacynen Asia yn rhoi gwybod cyn gynted â phosibl er mwyn gallu gweithredu'n gyflym. Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn cydweithio'n agos â Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r bygythiad hwn. A wnewch chi amlinellu pa gamau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i atal y bygythiad hwn rhag gwaethygu?

We certainly do work very closely with DEFRA. I'm not aware of any sightings in Wales, and I'm not aware of any sightings in England, actually, for quite a little while—I think certainly not this year. But when there is a sighting of one, obviously our officials work very closely and it's dealt with also very quickly, and it's not something that we do want to see in Wales. It's not something that I discuss frequently with DEFRA, but officials do work, as I say, very closely to ensure that, if there is a sighting, action can be taken.

Yn sicr, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda DEFRA. Nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw un wedi gweld cacynen Asia yng Nghymru, ac nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw un wedi gweld un yn Lloegr ers cryn dipyn o amser mewn gwirionedd—yn sicr, nid eleni. Ond pan fo rhywun yn gweld un, yn amlwg mae ein swyddogion yn gweithio'n agos iawn ac maent yn mynd i'r afael â'r mater yn gyflym iawn hefyd, ac nid yw'n rhywbeth rydym eisiau ei weld yng Nghymru. Nid yw'n rhywbeth rwy'n ei drafod yn aml gyda DEFRA, ond fel rwy'n dweud mae swyddogion yn gweithio'n agos iawn i sicrhau, os oes rhywun yn gweld un, fod camau gweithredu'n cael eu cymryd.

Rasio Milgwn
Greyhound Racing

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar yr ymgynghoriad sydd i ddod ar ddyfodol rasio milgwn yng Nghymru? OQ59319

5. Will the Minister make a statement on the forthcoming consultation on the future of greyhound racing in Wales? OQ59319

Thank you. As detailed in the debate on 8 March, I will launch a public consultation regarding greyhound racing later this year. The consultation will gather evidence on the benefits and impacts of both legislating and banning greyhound racing in Wales.

Diolch. Fel y nodwyd yn fanwl yn y ddadl ar 8 Mawrth, byddaf yn lansio ymgynghoriad cyhoeddus ar rasio milgwn yn ddiweddarach eleni. Bydd yr ymgynghoriad yn casglu tystiolaeth ar fanteision ac effeithiau deddfu a gwahardd rasio milgwn yng Nghymru.

The Minister will know, from private conversations and public, that I fully support the Welsh Government's consultation. In last week's meeting of the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee, I asked you for a commitment, should the forthcoming Welsh Government consultation recommend anything that causes a restriction on greyhound racing in Wales, that the Valley Greyhound Stadium in my constituency in Ystrad Mynach would be considered, and that you would have conversations with the Minister for Climate Change on how flooding as a consequence of the potential track closure would be alleviated. We are concerned about the consequences for flooding there, should that go ahead. So, would you be willing to have those conversations with your ministerial colleagues and identify potential Welsh Government support through Natural Resources Wales, and, as things progress, to meet with me, perhaps on site, to discuss some of the concerns that I've got for those people living in Ystrad Mynach? 

O sgyrsiau preifat a chyhoeddus, bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod yn llwyr gefnogi ymgynghoriad Llywodraeth Cymru. Yng nghyfarfod Pwyllgor yr Economi, Masnach, a Materion Gwledig yr wythnos diwethaf, gofynnais i chi am ymrwymiad, pe bai'r ymgynghoriad sydd ar y ffordd gan Lywodraeth Cymru yn argymell unrhyw beth sy'n achosi cyfyngu ar rasio milgwn yng Nghymru, y byddai stadiwm milgwn Valley yn fy etholaeth yn Ystrad Mynach yn cael ei ystyried, ac y byddech yn cael sgyrsiau gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ar sut fyddai llifogydd, o ganlyniad i'r penderfyniad i gau'r trac, yn cael eu lliniaru. Rydym yn poeni am ganlyniad llifogydd yno, pe bai hynny'n digwydd. Felly, a fyddech chi'n barod i gael y sgyrsiau hynny gyda'ch cyd-Weinidogion a nodi cymorth posibl gan Lywodraeth Cymru drwy Cyfoeth Naturiol Cymru, ac wrth i bethau fynd rhagddynt, i gyfarfod â mi, ar y safle o bosibl, i drafod rhai o'r pryderon sydd gennyf ar ran y bobl sy'n byw yn Ystrad Mynach? 

Thank you. Well, as I said, last week, during the scrutiny session in committee, I'm very happy to speak with the Minister for Climate Change, and I'm sure she would be very happy to speak to you also, if any future changes in land use were likely to exacerbate flood risk to any existing homes or businesses in your constituency. I think it might be a little bit premature at the moment, but I'm sure, further down the line, if that was necessary, she would be happy to do so as well. I think there are a lot of variables at play here. I don't want to pre-empt any outcome of the consultation or the future of the race track.

Diolch. Wel, fel y dywedais yr wythnos diwethaf yn ystod y sesiwn graffu yn y pwyllgor, rwy'n hapus iawn i siarad â'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac rwy'n siŵr y byddai hi'n hapus iawn i siarad â chi hefyd, pe bai unrhyw newidiadau i ddefnydd tir yn y dyfodol yn debygol o waethygu risg llifogydd i unrhyw gartrefi neu fusnesau sy'n bodoli eisoes yn eich etholaeth. Rwy'n credu y gallai fod ychydig yn gynamserol ar hyn o bryd, ond rwy'n siŵr, maes o law, pe bai'n angenrheidiol, byddai'n hapus i wneud hynny hefyd. Rwy'n credu bod llawer o ystyriaethau gwahanol ar waith yma. Nid wyf am achub y blaen ar unrhyw ganlyniad i'r ymgynghoriad na dyfodol y trac rasio.

Minister, the Valley race track in my constituency has clearly outlined that it will apply for a Greyhound Board of Great Britain licence. Now, you may want to ban greyhound racing or you may not, but herein lies the problem. We all want to have a higher animal welfare standard, but the question must be: how do we work with the industry going forward? GBGB has a number of strict animal welfare requirements, including monitoring greyhounds from when they are puppies, to when they are transported to races, to after they retire. I'm really pleased to hear about the millions of pounds that GBGB has provide to animal welfare charities to ensure that retired greyhounds are placed in loving homes.

Minister, you'll be no stranger to poor animal welfare legislation, so it won't come as a surprise to you that there is another big gap in Welsh animal welfare law. Essentially, we have not adopted the Welfare of Racing Greyhounds Regulations 2010. Now, these regulations help local authorities revoke or suspend greyhound racing licences, and also set out the conditions for disqualification from a licence. Furthermore, to get a licence, a vet has to be present before and throughout the race, conditions of kennels have to be of a high standard, the microchipping of dogs is required, as well as the maintenance of records of greyhounds participating in races and injury records. I think that it would be a really easy step for the Welsh Government to adopt and implement these regulations here in Wales. So, Minister, are you willing to work with GBGB to ensure that animal welfare is a top priority, or, unfortunately, is this going to be, in effect, where we are going to have a sledgehammer to crack a nut in this sensitive area, going forward?

Weinidog, mae trac rasio Valley yn fy etholaeth wedi nodi'n glir y bydd yn gwneud cais am drwydded Bwrdd Milgwn Prydain. Nawr, efallai eich bod eisiau gwahardd rasio milgwn, efallai ddim, ond dyma'r broblem. Rydym i gyd eisiau safon uwch o les anifeiliaid, ond rhaid gofyn y cwestiwn: sut y gallwn weithio gyda'r diwydiant wrth symud ymlaen? Mae gan Fwrdd Milgwn Prydain nifer o ofynion llym o ran lles anifeiliaid, gan gynnwys monitro milgwn o'r adeg pan fyddant yn gŵn bach, i'r adeg pan fyddant yn cael eu cludo i rasys, i'r adeg ar ôl iddynt orffen rasio. Rwy'n falch iawn o glywed am y miliynau o bunnoedd y mae Bwrdd Milgwn Prydain wedi'u darparu i elusennau lles anifeiliaid er mwyn sicrhau bod milgwn sydd wedi gorffen rasio yn cael eu gosod mewn cartrefi cariadus.

Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol o ddeddfwriaeth wael ym maes lles anifeiliaid, felly ni fydd yn syndod i chi fod bwlch mawr arall yng nghyfraith lles anifeiliaid Cymru. Yn y bôn, nid ydym wedi mabwysiadu Rheoliadau Lles Milgwn Rasio 2010. Nawr, mae'r rheoliadau hyn yn helpu awdurdodau lleol i ddiddymu neu atal trwyddedau rasio milgwn, ac maent hefyd yn nodi'r amodau ar gyfer anghymhwyso trwyddedau. Ar ben hynny, er mwyn cael trwydded, rhaid i filfeddyg fod yn bresennol cyn a thrwy gydol y ras, rhaid i amodau cytiau fod o safon uchel, mae'n ofynnol i osod microsglodion mewn cŵn, yn ogystal â chadw cofnodion am filgwn sy'n cymryd rhan mewn rasys a chofnodi anafiadau. Rwy'n credu y byddai'n gam hawdd iawn i Lywodraeth Cymru fabwysiadu a gweithredu'r rheoliadau hyn yma yng Nghymru. Felly, Weinidog, a ydych chi'n barod i weithio gyda Bwrdd Milgwn Prydain i sicrhau bod lles anifeiliaid yn brif flaenoriaeth, neu, yn anffodus, a fydd hon yn sefyllfa, i bob pwrpas, lle bydd gennym forthwyl i dorri cneuen yn y maes sensitif hwn wrth symud ymlaen?

14:45

Well, as I say, I don't want to pre-empt the consultation that I will be launching later this year. I have met with representatives from the Greyhound Board of Great Britain. I have met with other welfare organisations, and I have met with the owner of Valley Stadium to discuss welfare issues and plans for the Valley site. As you say, the site currently isn't up to GBGB standards. 

Wel, fel rwy'n dweud, nid wyf am achub y blaen ar yr ymgynghoriad y byddaf yn ei lansio yn ddiweddarach eleni. Rwyf wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o Fwrdd Milgwn Prydain. Rwyf wedi cyfarfod â sefydliadau lles eraill, ac rwyf wedi cyfarfod â pherchennog stadiwm Valley i drafod materion lles a chynlluniau ar gyfer safle Valley. Fel y dywedwch, nid yw'r safle ar hyn o bryd yn cyrraedd safonau Bwrdd Milgwn Prydain. 

I'm glad that I followed my colleague Natasha Asghar because I really want to make it clear that I've also met with GBGB. Let me tell you two things that GBGB confirmed that they did, which I don't think you would want to see as high animal welfare standards. One of them is that we know that, at a GBGB track in Harlow last year, we saw racing of greyhounds at a temperature of 32 degrees centigrade, when the RSPCA had told domestic pet owners to keep their dogs indoors. And yet, at a GBGB track, racing continued.

The second issue is that GBGB do offer a rehoming bond, but only to those dogs homes who will not make comment on greyhound racing. So, they restrict their funding to dogs homes—and I'm calling them dogs homes. They are not rehoming centres. They have to go from there to a home. Sixty-seven per cent of the homes under GBGB—. Sorry, GBGB only rehome 67 per cent of their dogs through dogs homes. So, really, GBGB have a lot to answer for, and I'd love to have a chat with you, Natasha. But my point is—

Rwy'n falch fy mod wedi dilyn fy nghyd-Aelod Natasha Asghar oherwydd rwyf eisiau ei gwneud yn glir fy mod innau hefyd wedi cyfarfod â Bwrdd Milgwn Prydain. Gadewch imi ddweud dau beth wrthych y mae Bwrdd Milgwn Prydain wedi cadarnhau iddynt eu gwneud, ac nid wyf yn credu y byddech yn eu hystyried yn safonau lles anifeiliaid uchel. Yn gyntaf, ar drac Bwrdd Milgwn Prydain yn Harlow y llynedd, gwyddom fod milgwn wedi cael eu rasio mewn tymheredd o 32 gradd canradd, pan oedd yr RSPCA wedi dweud wrth berchnogion anifeiliaid anwes domestig gadw eu cŵn dan do. Ac eto roedd rasio milgwn yn parhau ar drac Bwrdd Milgwn Prydain.

Yr ail broblem yw nad yw Bwrdd Milgwn Prydain ond yn cynnig bond ailgartrefu i'r cartrefi cŵn nad ydynt yn gwneud sylw ar rasio milgwn. Felly, maent yn cyfyngu eu cyllid i gartrefi cŵn—ac rwy'n eu galw'n gartrefi cŵn. Nid canolfannau ailgartrefu mohonynt. Rhaid iddynt fynd oddi yno i gartref. Mae 67 y cant o'r cartrefi o dan Fwrdd Milgwn Prydain—. Mae'n ddrwg gennyf, nid yw Bwrdd Milgwn Prydain ond yn ailgartrefu 67 y cant o'u cŵn drwy gartrefi cŵn. Felly, mewn gwirionedd, mae gan Fwrdd Milgwn Prydain lawer o gwestiynau i'w hateb, a byddwn wrth fy modd yn cael sgwrs gyda chi, Natasha. Ond fy mhwynt i yw—

I think that the Minister is being blissfully ignored in this discussion. [Laughter.]

Rwy'n credu bod y Gweinidog yn cael ei anwybyddu'n llwyr yn y drafodaeth hon. [Chwerthin.]

I know. I'm sorry. I couldn't resist that, Llywydd.

Rwy'n gwybod. Mae'n ddrwg gennyf. Ni allwn ymwrthod, Lywydd.

If you could focus on your question now.

Os gallech chi ganolbwyntio ar eich cwestiwn nawr.

My point to you, Minister, is as follows: going back to Valley racetrack, which Hefin has highlighted, I understand—and I hope that you would agree with this—that if greyhound racing was banned at Valley racetrack, we would only see a period of between nine and 12 months when dogs would need to be removed from there to be rehomed. Therefore, the potential closure—and I know that you can't comment on the ban—would not have a long-term effect on the dogs from that home. I know you can't comment on it, but I'm sure you would take that into account.

Fy mhwynt i chi, Weinidog, yw: gan droi'n ôl at drac rasio Valley, y mae Hefin wedi tynnu sylw ato, rwy'n deall—ac rwy'n gobeithio y byddech chi'n cytuno â hyn—pe bai rasio milgwn yn cael ei wahardd ar drac rasio Valley, ni fyddem ond yn edrych ar gyfnod o 9-12 mis lle byddai angen symud cŵn oddi yno i gael eu hailgartrefu. Felly, ni fyddai'r cau posibl—ac rwy'n gwybod na allwch chi wneud sylw ar y gwaharddiad—yn cael effaith hirdymor ar y cŵn o'r cartref hwnnw. Rwy'n gwybod na allwch wneud sylw ar y mater, ond rwy'n siŵr y byddech yn ystyried hynny.

Thank you. Well, as I say, I cannot pre-empt any consultation, but, certainly, the discussions I have had—. I mentioned in my answer to Natasha Asghar that I have met with representatives of many welfare organisations on a range of issues. Obviously, housing dogs is something that I am particularly interested in. Clearly, nine to 12 months is not a huge amount of time. I am very grateful for all of the work that our animal welfare organisations do in Wales.

Diolch. Wel, fel rwy'n dweud, ni allaf achub y blaen ar unrhyw ymgynghoriad, ond yn sicr, o'r trafodaethau a gefais—. Soniais yn fy ateb i Natasha Asghar fy mod wedi cyfarfod â chynrychiolwyr nifer o sefydliadau lles ar ystod o faterion. Yn amlwg, mae cartrefu cŵn yn rhywbeth y mae gennyf ddiddordeb arbennig ynddo. Yn amlwg, nid yw 9-12 mis yn llawer iawn o amser. Rwy'n ddiolchgar iawn am yr holl waith y mae ein sefydliadau lles anifeiliaid yn ei wneud yng Nghymru.

Uned Mamau a Babanod i'r Gogledd
A Mother and Baby Unit for North Wales

6. Pa drafodaethau mae’r Gweinidog wedi'u cynnal gyda’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol am uned mamau a babanod i’r gogledd a fyddai'n gwasanaethu pobl Arfon? OQ59297

6. What discussions has the Minister held with the Minister for Health and Social Services about a mother and baby unit for north Wales that would serve the people of Arfon? OQ59297

I have not had any specific discussions with the Minister for Health and Social Services regarding a mother and baby unit for the people of Arfon. I am, of course, aware of the plans to improve access to specialist mother and baby unit provision for the people living in north Wales.

Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn ag uned mamau a babanod i bobl Arfon. Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o'r cynlluniau i wella mynediad at ddarpariaeth arbenigol uned mamau a babanod i'r bobl sy'n byw yng ngogledd Cymru.

Yn ôl datganiad diweddar gan y bwrdd iechyd lleol, maen nhw’n gweithio efo NHS England i ddarparu uned yng Nghaer, gyda dau wely ynddi ar gyfer mamau o bob rhan o’r gogledd. Dwi’n deall mai yn Ysbyty’r Countess of Chester y bydd yr uned yma. A fedrwch chi gadarnhau hynny?

Mewn adroddiad a gyhoeddwyd y llynedd gan y Comisiwn Ansawdd Gofal, nodwyd fod gwasanaethau mamolaeth yn Ysbyty’r Countess of Chester yn annigonol, a bod diffyg staff a chyfarpar yn broblemau a oedd angen sylw, ynghyd â phroblemau arweinyddiaeth yn yr ymddiriedolaeth. A ydych chi’n meddwl bod sefydlu dau wely dros y ffin yn Lloegr ar gyfer mamau fyddai angen teithio yn bell, a hynny mewn ysbyty sydd â track record gwael o ran mamolaeth, yn gynllun doeth a synhwyrol yn eich barn chi fel Gweinidog y gogledd?

According to a recent statement by the local health board, they are working with NHS England to provide a unit in Chester, with two beds in that unit for mothers from all parts of the north. I understand that it is in the Countess of Chester Hospital that this unit will be based. Could you confirm that?

In a report that was published last year by the Care Quality Commission, it was noted that maternity services at the Countess of Chester Hospital were inadequate, and that a lack of staff and equipment were problems that needed attention, as well as problems in terms of leadership at the particular trust. Do you think that establishing two beds over the border in England for mothers who would need to travel a long distance, and in a hospital that has a poor track record in terms of maternity care, is a wise and sensible plan in your view as Minister for north Wales?

14:50

What I do think is that it's really important that these babies have access to the very best care available, and my understanding is that the Welsh Health Specialised Services Committee undertook an assessment of demand in north Wales and concluded there was a need to fund two beds in a mother and baby unit and, within their plans, they concluded the most appropriate approach to delivering this was for joint working between themselves, Betsi Cadwaladr University Health Board and NHS England to develop plans for that shared unit.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod yna fynediad i'r babanod hyn at y gofal gorau sydd ar gael, a fy nealltwriaeth i yw bod Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru wedi cynnal asesiad o'r galw yn y gogledd ac wedi dod i'r casgliad fod angen ariannu dau wely mewn uned mamau a babanod, ac o fewn eu cynlluniau, daethant i'r casgliad mai'r dull mwyaf priodol o ddarparu hyn oedd drwy weithio ar y cyd â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a GIG Lloegr er mwyn datblygu cynlluniau ar gyfer yr uned a rennir.

Can I welcome the question from Siân Gwenllian and also pay credit to her for her persistence on this really important issue for people in north Wales? Just to expand on the question already asked, Minister, as the Minister for north Wales and a Member, of course, in the region as well, I wonder what assurances you can give that the particular needs of people in north Wales, whether it's around language or whether it's around the distance having to be travelled to access these services, especially keeping in mind the potential fragility of the people who need to access these services—. I wonder what assurances you can give that the proposed provision will be suitable for the people of north Wales.

A gaf fi groesawu'r cwestiwn gan Siân Gwenllian a rhoi clod iddi hefyd am ei dyfalbarhad ar y mater hynod bwysig hwn i bobl y gogledd? Hoffwn ehangu ar y cwestiwn a ofynnwyd eisoes, Weinidog, fel Gweinidog gogledd Cymru ac fel Aelod yn y rhanbarth hefyd wrth gwrs, tybed pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd anghenion penodol pobl gogledd Cymru, boed yn ymwneud ag iaith neu'n ymwneud â'r pellter y mae'n rhaid ei deithio i gael mynediad at y gwasanaethau hyn, yn enwedig o ystyried breuder posibl y bobl sydd angen cael mynediad at y gwasanaethau hyn—. Tybed pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y bydd y ddarpariaeth arfaethedig yn addas ar gyfer pobl gogledd Cymru.

It's imperative that the proposed provision is what we would want for our constituents across north Wales. My understanding from the work that WHSSC undertook is that this was the best way of providing provision. I do take on board what you're saying about the language; it's very important that that is part of the consideration. But I think we have to be very pragmatic here and say that we can't have mother and baby units in every hospital, unfortunately. There just isn't the capacity or the capability to be able to do that. What I would want for my constituents, as you specifically asked me, and as the Minister for north Wales, is for our babies to have the very best access in the very best way, and I think that is having a specialist unit.

Mae'n hanfodol fod y ddarpariaeth arfaethedig yn cyd-fynd â'r hyn y byddem ei eisiau ar gyfer ein hetholwyr ar draws gogledd Cymru. Fy nealltwriaeth i o'r gwaith a gyflawnodd Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru yw mai dyma'r ffordd orau o gynnig darpariaeth. Rwy'n cytuno â'r hyn rydych yn ei ddweud am yr iaith; mae'n bwysig iawn fod hynny'n rhan o'r ystyriaeth. Ond rwy'n credu bod rhaid i ni fod yn bragmatig iawn yma a dweud na allwn gael unedau mamau a babanod ym mhob ysbyty, yn anffodus. Nid oes gennym gapasiti na gallu i wneud hynny. Yr hyn rwyf ei eisiau i fy etholwyr, gan eich bod wedi gofyn i mi'n benodol, ac fel Gweinidog gogledd Cymru, yw i'n babanod gael y mynediad gorau yn y ffordd orau sy'n bosibl, ac rwy'n credu mai'r ffordd o sicrhau hynny yw drwy gael uned arbenigol.

Prosiect Down to Earth
The Down to Earth Project

7. Pa asesiad mae’r Gweinidog wedi gwneud o effeithiolrwydd gwariant y gronfa datblygu gwledig ar y prosiect Down to Earth? OQ59296

7. What assessment has the Minister made of the effectiveness of rural development fund spending on the Down to Earth project? OQ59296

Thank you. The Down to Earth project, funded through rural development programme, is due to submit the final claim in June 2023. The project is required to appoint an independent assessor to report on the impact and outcomes achieved, which will be assessed before the final claim is paid and project ends.

Diolch. Mae disgwyl i brosiect Down to Earth, sy'n cael ei ariannu drwy'r rhaglen datblygu gwledig, gyflwyno'r cais terfynol ym mis Mehefin 2023. Mae gofyn i'r prosiect benodi asesydd annibynnol i adrodd ar yr effaith a'r canlyniadau a gyflawnwyd, a fydd yn cael eu hasesu cyn i'r hawliad terfynol gael ei dalu a chyn i'r prosiect ddod i ben.

Diolch yn fawr, Trefnydd. Mae nifer o etholwyr o ardal yr Eglwys Newydd yng Nghaerdydd wedi cysylltu â fi ynglŷn â phrosiect Down to Earth. Beth maen nhw eisiau gwybod a beth dwi eisiau gwybod hefyd yw a all y Gweinidog esbonio pam mae arian gwledig yn cael ei ddefnyddio i adeiladu ar un o fannau gwyrdd y brifddinas, yng ngogledd y brifddinas, a sut mae ardal drefol fel ein prifddinas yn gymwys i arian y gronfa datblygu gwledig. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Trefnydd. A number of constituents in the Whitchurch area of Cardiff have contacted me on the Down to Earth project. What they want to know and what I also want to know too is whether the Minister can explain why rural development funding is being used to build on one of the green sites in the north of the capital city, and how an urban area such as our capital qualifies for funding from the rural development programme. Thank you very much.

You'll be aware there are very strict criteria around this funding. So, the Down to Earth project is funded through the EU RDP co-operation and LEADER schemes, and it's absolutely able to do that. You're very well aware, I'm sure, of what the project will be working on—two specific schemes. RDP projects are subject to special conditions, and, as I said, this will be assessed. It has to be assessed by an independent external evaluator within six months of the project start date. Nothing has been raised with me of concern. If you have anything that you wish to raise with me, please write to me.

Fe fyddwch yn ymwybodol fod meini prawf llym iawn o gwmpas yr arian hwn. Mae'r prosiect Down to Earth yn cael ei ariannu drwy gydweithrediad cynlluniau LEADER a rhaglen datblygu gwledig yr UE, ac yn sicr mae'n gallu gwneud hynny. Rydych yn ymwybodol iawn, rwy'n siŵr, o'r hyn y bydd y prosiect yn gweithio arno—dau gynllun penodol. Mae prosiectau'r rhaglen datblygu gwledig yn ddarostyngedig i amodau arbennig, ac fel y dywedais, bydd hyn yn cael ei asesu. Mae'n rhaid iddo gael ei asesu gan asesydd allanol annibynnol o fewn chwe mis i ddyddiad cychwyn y prosiect. Nid oes unrhyw bryderon wedi cael eu dwyn i fy sylw. Os oes gennych unrhyw beth yr hoffech ei godi gyda mi, ysgrifennwch ataf os gwelwch yn dda.

Minister, ensuring that RDP spending is effectively allocated and delivered is key to ensuring that it delivers value for money, while supporting the development of rural communities. In the most recent Economy, Trade and Rural Affairs Committee meeting, you stated that you will no longer be setting up a rural development advisory board to advise on the content and delivery of the domestic rural support programme. I would stress the importance of reporting arrangements for replacement rural development funding in ensuring transparency and accountability to ensure effective monitoring, especially given the damning Auditor General for Wales report that RDP funding was allocated by the Welsh Government via direct payments with no competition. Therefore, what plans does the Welsh Government have to publish the proposed measures, budget allocations and commitments, and spend for each of the financial years in the transition period? Diolch.

Weinidog, mae sicrhau bod gwariant y rhaglen datblygu gwledig yn cael ei ddyrannu a'i ddarparu'n effeithiol yn allweddol i sicrhau ei fod yn cynnig gwerth am arian, gan gefnogi datblygiad cymunedau gwledig ar yr un pryd. Yng nghyfarfod diweddaraf y Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig, fe ddywedoch chi na fyddwch chi'n sefydlu bwrdd cynghori ar ddatblygu gwledig mwyach i gynghori ar gynnwys a darpariaeth y rhaglen cymorth gwledig ddomestig. Rwyf am bwysleisio pwysigrwydd trefniadau adrodd ar gyfer cyllid datblygu gwledig newydd i sicrhau tryloywder ac atebolrwydd er mwyn sicrhau monitro effeithiol, yn enwedig o gofio adroddiad damniol Archwilydd Cyffredinol Cymru fod cyllid y rhaglen datblygu gwledig wedi'i ddyrannu gan Lywodraeth Cymru drwy daliadau uniongyrchol heb unrhyw gystadleuaeth. Felly, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gyhoeddi'r ymrwymiadau, dyraniadau cyllidebol, a'r mesurau arfaethedig, a gwariant ar gyfer pob un o'r blynyddoedd ariannol yn y cyfnod pontio? Diolch.

Well, the report to which you refer was many years ago, and we’ve certainly learned lessons, and there’s been no criticism since that time, and I can assure you that will absolutely be put in place. The reason I said I wasn’t having a board any more is because we’re not looking to replace the RDP in the way that it currently is, and we’re focusing very much on bringing forward the sustainable farming scheme.

Wel, cafodd yr adroddiad y cyfeiriwch ato ei gyflawni flynyddoedd lawer yn ôl, ac rydym yn sicr wedi dysgu gwersi, ac nid oes unrhyw feirniadaeth wedi bod ers hynny, a gallaf eich sicrhau y bydd hynny'n cael ei roi ar waith. Y rheswm pam y dywedais nad wyf am sefydlu bwrdd mwyach yw oherwydd nad ydym yn ceisio disodli'r rhaglen datblygu gwledig yn y ffordd y mae'n gweithredu ar hyn o bryd, ac rydym yn canolbwyntio'n helaeth ar gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy.

14:55
Bridio Cathod
Cat Breeding

8. A oes gan y Gweinidog unrhyw gynlluniau i reoleiddio bridio cathod? OQ59300

8. Does the Minister have any plans to regulate cat breeding? OQ59300

Our animal welfare plan for Wales details how we will deliver our programme for government commitments. A review of the Animal Welfare (Breeding of Dogs) (Wales) Regulations 2014 is planned and will include consideration of broadening the scope to include cats.

Mae ein cynllun lles anifeiliaid i Gymru yn manylu ar sut y byddwn yn cyflawni ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu. Rydym yn bwriadu cynnal adolygiad o Reoliadau Lles Anifeiliaid (Bridio Cŵn) (Cymru) 2014 a bydd hynny'n cynnwys ystyriaeth i ehangu'r cwmpas i gynnwys cathod.

Wonderful. My colleague Huw Irranca-Davies, the MS for Ogmore, and I recently met with Cats Protection in their Bridgend adoption centre to discuss the work that they do to improve the welfare of cats in Wales and across the UK. According to Cat Protection's latest 'Cats and Their Stats' report, ownership of pedigree cats in Wales is on the rise, with 25 per cent of the cats purchased last year being pedigree breeds. While many pedigree cat breeds can live healthy lives, there are a few extreme breeds with genetic birth defects that can lead to a very painful existence throughout the cat’s life. For example, ultra flat-faced cats, such as Persians, will struggle with breathing problems throughout their lives, or Scottish Folds, the sale of which has now been banned in Scotland, suffer from severe cartilage deficiencies. Unlike dogs, cat breeding is currently unregulated, so does the Welsh Government have any intention in the meantime of bringing cat regulation up to the same as dog regulation in Wales? Diolch.

Bendigedig. Yn ddiweddar, cyfarfu fy nghyd-Aelod, Huw Irranca-Davies, yr Aelod o'r Senedd dros Ogwr, a minnau â Cats Protection yn eu canolfan fabwysiadu ym Mhen-y-bont ar Ogwr i drafod y gwaith a wnânt ar wella lles cathod yng Nghymru a ledled y DU. Yn ôl adroddiad diweddaraf Cats Protection sef 'Cats and Their Stats', mae perchnogaeth cathod pedigri yng Nghymru ar gynnydd, gyda 25 y cant o'r cathod a gafodd eu prynu y llynedd yn fridiau pedigri. Er y gall llawer o fridiau cathod pedigri fyw bywydau iach, mae na rai bridiau eithafol gyda diffygion geni genetig sy'n gallu arwain at fywyd poenus iawn i'r gath. Er enghraifft, bydd cathod sydd â wynebau gwastad iawn, fel cathod Persia, yn cael trafferth gyda phroblemau anadlu drwy gydol eu bywydau, neu gathod Scottish Fold, y mae eu gwerthiant bellach wedi'i wahardd yn yr Alban, sy'n dioddef o ddiffygion cartilag difrifol. Yn wahanol i gŵn, nid yw bridio cathod yn cael ei reoleiddio ar hyn o bryd, felly a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad yn y cyfamser i reoleiddio cathod yn yr un modd ag y mae'n rheoleiddio cŵn yng Nghymru? Diolch.

Thank you. Well, as I mentioned, a review of the dog breeding regulations is going to be broadened to see if there are any other species—and, absolutely, cats would be part of that—would benefit from being within the scope of the regulations, because I think we’ve seen it with dogs, haven’t we? You referred to the extreme breeds and, unfortunately, as you say, we are seeing it with cats as well. I was aware of your visit; I saw your photographs on social media. I think it is really important that we do look at what we can do to improve the welfare of cats in Wales.

Diolch. Wel, fel y soniais, bydd yr adolygiad o'r rheoliadau bridio cŵn yn cael ei ehangu i weld a oes unrhyw rywogaethau eraill—ac yn sicr byddai cathod yn rhan o hynny—a fyddai'n elwa o gael eu cynnwys yn y rheoliadau, oherwydd rwy'n credu ein bod wedi'i weld gyda chŵn, onid ydym? Fe gyfeirioch chi at y bridiau eithafol, ac yn anffodus, fel y dywedwch, rydym yn ei weld gyda chathod hefyd. Roeddwn yn ymwybodol o'ch ymweliad; fe welais eich lluniau ar y cyfryngau cymdeithasol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i wella lles cathod yng Nghymru.

As a cat owner myself, I'm delighted that Sarah Murphy tabled this question, and I welcomed the Welsh Government's introduction of Lucy's law 18 months ago, which seeks to ban third-party sales of cats and dogs under the age of six months. On reading your explanatory memorandum to the Animal Welfare (Licensing of Activities Involving Animals) (Wales) Regulations 2021—snappily titled—I was interested to see that you mentioned the regulations were drafted as a first step to ensuring that the welfare of puppies and kittens in Wales who are currently being bred and sold to third parties is improved significantly. However, as you will be aware, Minister, cat and dog breeders are subject to a licensing scheme enforced through local authorities. I also note you provided statutory guidance to local authorities on the regulations alongside creating a pan-Wales system for training local authority enforcement officers. So, how far are you in assessing the effectiveness of Lucy's law in Wales, and how well are enforcement and licensing officers applying it at local authority level, and what is the next step in protecting the welfare of cats?

Fel perchennog cathod fy hun, rwy'n falch iawn fod Sarah Murphy wedi cyflwyno'r cwestiwn hwn, ac fe groesewais y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno cyfraith Lucy 18 mis yn ôl i geisio gwahardd gwerthiant cathod a chŵn o dan chwe mis oed gan drydydd partïon. Ar ôl darllen eich memorandwm esboniadol i Reoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy'n Ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021—teitl bachog—roedd yn ddiddorol gweld eich bod wedi dweud bod y rheoliadau wedi'u drafftio fel cam cyntaf i sicrhau bod lles cŵn bach a chathod bach yng Nghymru sy'n cael eu bridio a'u gwerthu i drydydd partïon ar hyn o bryd yn cael ei wella'n sylweddol. Fodd bynnag, fel y byddwch yn ymwybodol, Weinidog, mae bridwyr cathod a chŵn yn ddarostyngedig i gynllun trwyddedu sy'n cael ei orfodi drwy awdurdodau lleol. Nodaf hefyd eich bod wedi darparu canllawiau statudol i awdurdodau lleol ar y rheoliadau ochr yn ochr â chreu system Cymru gyfan ar gyfer hyfforddi swyddogion gorfodi awdurdodau lleol. Felly, faint o waith rydych wedi'i wneud ar asesu effeithiolrwydd cyfraith Lucy yng Nghymru, ac i ba raddau y mae swyddogion gorfodi a thrwyddedu yn ei chymhwyso ar lefel awdurdod lleol, a beth yw'r cam nesaf i amddiffyn lles cathod?

Thank you. Clearly, the Member didn't hear my answer to Vikki Howells—we didn't introduce Lucy's law here in Wales; that's England-only legislation. We went beyond that; we brought forward the Animal Welfare (Licensing of Activities Involving Animals) (Wales) Regulations 2021, and, as I say, that went further than Lucy's law.

The point you make around the local authority enforcement project I think is a very pertinent one. What we did as a Government was give funding for a three-year project to make sure that our local authorities' inspectors had all the tools that they needed to be able to carry-out visits to dog breeding premises and ensure that they absolutely knew what they were looking for and that they could take forward the significant changes. And, certainly, the project has received some high recognition, and I've just extended the project for a further three years.

Diolch. Yn amlwg, ni chlywodd yr Aelod fy ateb i Vikki Howells—ni wnaethom gyflwyno cyfraith Lucy yma yng Nghymru; deddfwriaeth Lloegr yn unig yw honno. Aethom y tu hwnt i hynny; fe wnaethom gyflwyno Rheoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy'n Ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021, ac fel y dywedais, maent yn mynd ymhellach na chyfraith Lucy.

Mae'r pwynt rydych yn ei wneud ynglŷn â phrosiect gorfodi yr awdurdodau lleol yn un perthnasol iawn yn fy marn i. Yr hyn a wnaethom fel Llywodraeth oedd neilltuo cyllid ar gyfer prosiect tair blynedd i sicrhau bod gan arolygwyr ein hawdurdodau lleol yr holl offer angenrheidiol i allu cynnal ymweliadau â safleoedd bridio cŵn a sicrhau eu bod yn gwybod yn iawn am beth y chwilient a sicrhau y gallent fwrw ymlaen â'r newidiadau sylweddol. Ac yn sicr mae'r prosiect wedi cael cryn dipyn o gydnabyddiaeth, ac rwyf newydd ymestyn y prosiect am dair blynedd arall.

Adfywio Economi Cefn Gwlad
Reviving the Rural Economy

9. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar ymdrechion y Llywodraeth i adfywio economi cefn gwlad? OQ59312

9. Will the Minister provide an update on the Government's efforts to revive the rural economy? OQ59312

Future rural development support focuses on delivering our core programme for government commitments. I have already announced a package of support through my rural investment schemes worth over £200 million to support the rural economy and our natural environment. 

Mae cymorth datblygu gwledig yn y dyfodol yn canolbwyntio ar gyflawni ymrwymiadau craidd ein rhaglen lywodraethu. Rwyf eisoes wedi cyhoeddi pecyn cymorth drwy fy nghynlluniau buddsoddi gwledig, sy'n werth dros £200 miliwn, i gefnogi'r economi wledig a'n hamgylchedd naturiol. 

Diolch i chi am hynny. Y cwestiwn dwi'n ei ofyn yn sylfaenol fan hyn yw pwy sy’n gyrru y gwaith yna o adfywio economi cefn gwlad. Ble mae'r focal point sy'n tynnu beth sy'n teimlo fel plethora o gyrff a phrosiectau a rhaglenni a strategaethau at ei gilydd i fod yn un pecyn strategol, cydlynol? Ble mae'r strategaeth ehangach a phwy sy'n gyfrifol am hynny? Oherwydd, 'slawer dydd, wrth gwrs, mi fyddai Bwrdd Datblygu Cymru Wledig wedi bod yn llenwi peth o'r vacuum yna dwi'n teimlo sy'n bodoli erbyn hyn. Y cwestiwn dwi eisiau ei ofyn, felly, yw a ydych chi'n meddwl bod yr amser wedi dod i ni edrych ar greu rhyw fath o endid neu ryw fath o gyfrwng fydd yn gyfrifol am yrru'r agenda yna ymlaen, oherwydd, ar hyn o bryd, mae'n teimlo jest fel cyfres o nifer o raglenni digyswllt sydd ddim yn tynnu i'r un cyfeiriad.

Thank you very much for that. The question that I'm asking here is who is driving that work of reviving the economy. What is the focal point that draws together what feels like a plethora of bodies and projects and programmes and strategies into one strategic, co-ordinated package. Where's the wider strategy and who is responsible for that? In the past, the Development Board for Rural Wales would have filled some of that vacuum that I feel exists. The question I want to ask is whether you think that the time has come for us to look at creating some kind of entity or some kind of medium that will be responsible for driving that agenda forward, because at the moment it just feels like a series of disconnected programmes that don't pull in the same direction.

15:00

I don't think they're disconnected at all. What I've been really keen to do with the rural investment schemes is for our stakeholders to work very closely with us and that they tell us what they want. For instance, we had, I think, three schemes specifically around horticulture, because that's what I was being told people wanted. Of course, you can tell by the number of bids you get with particular schemes how popular they are and whether you need to put further funding into that. As I said in my answer to Sam Kurtz, we're no longer having a rural development board. It was something that I had considered, but my focus really now is on bringing forward the sustainable farming scheme and that transition to the SFS in 2025.

Ni chredaf eu bod yn ddigyswllt o gwbl. Gyda’r cynlluniau buddsoddi gwledig, rwyf wedi bod yn awyddus iawn i’n rhanddeiliaid weithio’n agos iawn gyda ni, a’u bod yn dweud wrthym beth maent ei eisiau. Er enghraifft, credaf fod gennym dri chynllun a oedd yn ymwneud yn benodol â garddwriaeth, gan mai dyna'r hyn y dywedwyd wrthyf roedd pobl ei eisiau. Wrth gwrs, gallwch ddweud yn ôl nifer y cynigion a gewch gyda chynlluniau penodol pa mor boblogaidd ydynt ac a oes angen ichi roi rhagor o arian tuag at hynny. Fel y dywedais yn fy ateb i Sam Kurtz, nid oes gennym fwrdd datblygu gwledig mwyach. Roedd yn rhywbeth roeddwn wedi’i ystyried, ond mae fy ffocws bellach ar gyflwyno’r cynllun ffermio cynaliadwy a’r newid i’r cynllun ffermio cynaliadwy yn 2025.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau amserol. Un cwestiwn sydd y prynhawn yma, i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Mae'r cwestiwn i'w ofyn gan Jack Sargeant. 

The next item will be the topical questions. There is one question this afternoon, to be answered by the Deputy Minister for Climate Change. The question will be asked by Jack Sargeant. 

Northern Powerhouse Rail
Northern Powerhouse Rail

1. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith ar Gymru a gaiff penderfyniad Llywodraeth y DU i gategoreiddio Northern Powerhouse Rail fel prosiect Cymru a Lloegr? TQ746

1. What assessment has the Welsh Government made of the impact on Wales of the UK Government's decision to class Northern Powerhouse Rail as an England and Wales project? TQ746

Thank you for the question. The UK Government should classify Northern Powerhouse Rail as an England-only project, with Wales receiving a population share of this funding. It would be completely unacceptable if the UK Government treats the funding for this project in the same way as it treats funding for HS2. 

Diolch am eich cwestiwn. Dylai Llywodraeth y DU gategoreiddio Northern Powerhouse Rail fel prosiect i Loegr yn unig, gyda Chymru’n cael cyfran sy'n cyfateb i'r boblogaeth o’r cyllid hwn. Byddai’n gwbl annerbyniol pe bai Llywodraeth y DU yn trin y cyllid ar gyfer y prosiect hwn yn yr un modd ag y mae’n trin cyllid ar gyfer HS2.

I'm grateful to the Deputy Minister for his answer, and I agree with what he has said. As if it wasn't already bad enough for Cymru that Cymru has been denied the £5 billion it is entitled to from the HS2 consequential funding, it is now being suggested that the UK Tories are refusing us a further £1 billion from the Northern Powerhouse Rail programme, labelling it as a so-called England-and-Wales project. Six billion pounds we are now owed. Llywydd, I'm not sure if Members from the opposition here in the Senedd wish to provide the Prime Minister with a map, as it's clear that the Tories in Westminster don't even understand where Cymru is, let alone understand the needs of the people of Wales. Minister, do you agree with me that it is time to get rid of this broken UK Tory Government, it's time for a UK general election, and it's time to elect a UK Labour Government, working in collaboration with this Welsh Labour Government to deliver the infrastructure funding we need and we are owed?

Rwy’n ddiolchgar i’r Dirprwy Weinidog am ei ateb, ac rwy’n cytuno â’r hyn a ddywedodd. Fel pe na bai’n ddigon drwg eisoes i Gymru fod Cymru wedi cael ei hamddifadu o'r £5 biliwn o gyllid canlyniadol y mae gennym hawl iddo yn sgil HS2, awgrymir bellach fod Torïaid y DU yn ein hamddifadu o £1 biliwn o gyllid canlyniadol pellach yn sgil rhaglen Northern Powerhouse Rail, gan ei labelu'n brosiect Cymru a Lloegr. Dyna i chi £6 biliwn o bunnoedd sy'n ddyledus i ni bellach. Lywydd, nid wyf yn siŵr a hoffai Aelodau o’r wrthblaid yma yn y Senedd ddarparu map i Brif Weinidog y DU, gan ei bod yn amlwg nad yw’r Torïaid yn San Steffan hyd yn oed yn deall ble mae Cymru, heb sôn am ddeall anghenion pobl Cymru. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi ei bod yn bryd cael gwared ar y Llywodraeth Dorïaidd ddiffygiol hon, mae’n bryd cael etholiad cyffredinol yn y DU, ac mae’n bryd ethol Llywodraeth Lafur ar gyfer y DU, a fydd yn gweithio ar y cyd â Llywodraeth Lafur Cymru i ddarparu’r cyllid seilwaith sydd ei angen arnom ac sy'n ddyledus i ni?

Thank you. I agree with the analysis, clearly. For those listening who are not as familiar as my colleagues are with the way this works, when a project in a wholly devolved area is announced in England, we would expect to get a population share of that funding. So, when a £100 billion project like HS2 is announced, we would expect to get a 5 per cent share of that, some £5 billion, if it only applied in England. If it's classified as being of benefit to England and Wales, then we don't get any funding. The Treasury are stretching all credibility in saying that HS2, which doesn't have a single mile of track in Wales and whose own business case shows it takes hundreds of millions out of the south Wales economy, does benefit Wales. It clearly does not, and certainly with the chopping off of the leg to Crewe, any thin case they had to make has fallen away. It is diabolical. As the First Minister said yesterday, the fact that the Treasury can arbitrarily, on a whim, decide how this funding is allocated shows that the way that we deal with finances within the devolved settlement is clearly broken. 

There have been suggestions that the Northern Powerhouse Rail project will be similarly classified. That is not entirely clear yet. There are two options available to the UK Government: they could classify it as a Northern Powerhouse Rail project, in which case we would expect to get a Barnett share because it is an England-only scheme; or they could classify it as a Network Rail project, which would be outside of the Barnett consequential and we wouldn't get anything. We have not been able to establish which of these is going to happen. But the very fact it is opaque and not clear is in itself part of the problem. I met with the regulator this morning, the Office of Rail and Road, and it's clear right throughout the rail settlement that the decisions are made with an England focus and we then are given the crumbs from that decision. Our needs and our aspirations and our modal shift targets are not taken into account when rail spending across the UK is decided. So, this is yet another example of a broken system that needs to be reformed. And if the Treasury are foolish enough to do on the Northern Powerhouse Rail project the same as they've done on HS2, then they will continue to weaken the case for a sharing United Kingdom, because clearly they are not sharing, and it's an opportunity for them now to put it right.

Diolch. Rwy’n cytuno â’r dadansoddiad, yn amlwg. I’r rhai sy’n gwrando sydd heb mor gyfarwydd â fy nghyd-Aelodau ynghylch y ffordd y mae hyn yn gweithio, pan gyhoeddir prosiect mewn maes sydd wedi'i ddatganoli'n llwyr yn Lloegr, byddem yn disgwyl cael cyfran sy'n cyfateb i'r boblogaeth o’r cyllid hwnnw. Felly, pan gyhoeddir prosiect gwerth £100 biliwn fel HS2, byddem yn disgwyl cael cyfran o 5 y cant o hynny, sef oddeutu £5 biliwn, pe bai ond yn gymwys yn Lloegr. Os caiff ei gategoreiddio fel prosiect sydd o fudd i Gymru a Lloegr, ni fyddwn yn cael unrhyw gyllid. Mae'r Trysorlys yn ymestyn pob hygrededd drwy ddweud bod HS2 o fudd i Gymru, er nad oes ganddo un filltir o drac yng Nghymru ac y mae ei achos busnes ei hun yn dangos ei fod yn mynd â channoedd o filiynau allan o economi de Cymru. Mae'n amlwg nad yw hynny'n wir, ac yn sicr, ar ôl torri'r cysylltiad â Crewe, mae unrhyw achos tila a oedd ganddynt wedi dymchwel. Mae'n ddiarhebol. Fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, mae’r ffaith y gall y Trysorlys, yn fympwyol, ar chwiw, benderfynu sut y caiff y cyllid hwn ei ddyrannu yn dangos bod y ffordd rydym yn ymdrin â chyllid o fewn y setliad datganoli yn amlwg ddiffygiol.

Cafwyd awgrymiadau y bydd prosiect Northern Powerhouse Rail yn cael ei gategoreiddio yn yr un modd. Nid yw hynny’n gwbl glir eto. Mae dau opsiwn ar gael i Lywodraeth y DU: gallent ei gategoreiddio fel prosiect Northern Powerhouse Rail, ac os felly, byddem yn disgwyl cael cyfran Barnett am ei fod yn gynllun i Loegr yn unig; neu gallent ei ddosbarthu fel prosiect Network Rail, a fyddai y tu hwnt i'r cyllid canlyniadol Barnett ac ni fyddem yn cael ceiniog. Nid ydym wedi gallu sefydlu pa un o’r rhain sy’n mynd i ddigwydd. Ond mae'r ffaith ei fod yn niwlog ac yn aneglur ynddi ei hun yn rhan o'r broblem. Cyfarfûm â’r rheoleiddiwr y bore yma, Swyddfa'r Rheilffyrdd a'r Ffyrdd, ac mae’n amlwg ym mhob rhan o’r setliad rheilffyrdd fod y penderfyniadau’n cael eu gwneud drwy ganolbwyntio ar Loegr, a ninnau wedyn yn cael y briwsion o’r penderfyniad hwnnw. Nid yw ein hanghenion na’n dyheadau na’n targedau i newid dulliau teithio'n cael eu hystyried pan wneir penderfyniadau ar wariant rheilffyrdd ledled y DU. Felly, dyma enghraifft arall eto o system ddiffygiol y mae angen ei diwygio. Ac os yw'r Trysorlys yn ddigon ffôl i wneud yr un peth gyda phrosiect Northern Powerhouse Rail ag y maent wedi'i wneud gyda phrosiect HS2, byddant yn parhau i wanhau'r achos dros Deyrnas Unedig sy'n rhannu, oherwydd yn amlwg, nid ydynt yn rhannu, ac mae cyfle ganddynt i unioni'r sefyllfa nawr.

15:05

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

On this side of the benches, it's our understanding that there has not yet been a decision regarding Northern Powerhouse Rail being classified as an England-and-Wales project. Today's topical question refers to rail, but the biggest rail story in the news today actually relates to Transport for Wales's announcement that commuters travelling between Pontypridd and Treherbert in Rhondda Cynon Taf will have to use a replacement bus service from the end of April until the start of 2024. This is going to cause huge problems for those trying to get on with their ordinary lives and get into work. This is all whilst the Welsh Government are trying to get cars off the road with the roads review and are cutting support for buses. [Interruption.] It's got a point. Of course we do support improvements in rail infrastructure, but I'd like to ask you today, Minister, why has this announcement been made with such short notice—[Interruption.] 

Ar yr ochr hon i'r meinciau, ein dealltwriaeth ni yw nad oes penderfyniad wedi'i wneud eto ynghylch categoreiddio Northern Powerhouse Rail yn brosiect Cymru a Lloegr. Mae cwestiwn amserol heddiw'n cyfeirio at y rheilffyrdd, ond mae'r stori fwyaf ynglŷn â rheilffyrdd yn y newyddion heddiw yn ymwneud â chyhoeddiad Trafnidiaeth Cymru y bydd yn rhaid i gymudwyr sy’n teithio rhwng Pontypridd a Threherbert yn Rhondda Cynon Taf ddefnyddio gwasanaeth bws yn lle trenau o ddiwedd mis Ebrill tan ddechrau 2024. Bydd hyn yn achosi problemau enfawr i bobl sy'n ceisio byw eu bywydau bob dydd a chyrraedd y gwaith. Mae hyn oll yn digwydd tra bo Llywodraeth Cymru yn ceisio dod â cheir oddi ar y ffordd gyda'r adolygiad ffyrdd ac yn torri cymorth i fysiau. [Torri ar draws.] Mae ganddo bwynt. Wrth gwrs ein bod yn cefnogi gwelliannau i'r seilwaith rheilffyrdd, ond hoffwn ofyn i chi heddiw, Weinidog, pam y gwnaed y cyhoeddiad hwn ar fyr rybudd—[Torri ar draws.]

Can backbenchers give a chance to the speaker? I can't hear her. I'm sure the speaker is going to make sure the focus is on Northern Powerhouse Rail.

A all y rheini ar y meinciau cefn roi cyfle i'r siaradwr? Ni allaf ei chlywed. Rwy'n siŵr y bydd y siaradwr yn sicrhau y bydd yn canolbwyntio ar Northern Powerhouse Rail.

Thank you. I'd like to ask you today, Minister, why has this announcement been made at such short notice, and what assessment have you and Transport for Wales made of the disruption and inconvenience that this will cause? You mention the relationship between Westminster, but I'd like to know exactly what you are doing to build that relationship with Westminster if you want to see a change. You can't blame Westminster for everything, Minister. You're going to have to do something yourself to try and make sure that the needs of the people of Wales are projected to our colleagues in Westminster as well.

Diolch. Hoffwn ofyn i chi heddiw, Weinidog, pam y gwnaed y cyhoeddiad hwn ar fyr rybudd, a pha asesiad rydych chi a Trafnidiaeth Cymru wedi’i wneud o’r tarfu a’r anghyfleustra y bydd hyn yn ei achosi? Rydych yn sôn am y berthynas rhwng San Steffan, ond hoffwn wybod beth yn union rydych chi'n ei wneud i adeiladu’r berthynas â San Steffan os ydych am weld newid. Ni allwch feio San Steffan am bopeth, Weinidog. Rydych yn mynd i orfod gwneud rhywbeth eich hun i geisio sicrhau bod anghenion pobl Cymru yn cael eu cyfleu i'n swyddogion cyfatebol yn San Steffan hefyd.

Dirprwy Lywydd, that's a poor response. I met with the Secretary of State for Transport in recent weeks, actually, and I'm committed to a constructive relationship with him, as our officials are. This is not about building a constructive relationship with Westminster. This is about the UK recognising the needs of Wales and the needs of the infrastructure of Wales. I thought her party had a change of heart and was supporting us in a cross-party case to get funding to Wales from HS2. Unfortunately, Natasha Asghar seems to find it irresistible to score petty points rather than focusing on the big picture.

On the point on which she had a topical question turned down but she's tried to ask anyway, on the decision to close the railway for metro upgrades, this is an example of investment by the Welsh Labour Government in modern infrastructure from within our funding to create a modern metro system for Cardiff and the Valleys. It is going to involve a transformational change of infrastructure for the upper end of the Valleys, which, for the huge inconvenience of the customers, will involve a temporary closure, for which there will be a significantly improved service. If she has engineering advice on how we can completely transform a railway line while still keeping it open, I'm all ears.

Ddirprwy Lywydd, mae hwnnw'n ymateb gwael. Cyfarfûm â’r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth yn ystod yr wythnosau diwethaf, a dweud y gwir, ac rwyf wedi ymrwymo i berthynas adeiladol ag ef, fel y mae ein swyddogion. Nid oes a wnelo hyn ag adeiladu perthynas adeiladol â San Steffan. Mae a wnelo â’r DU yn cydnabod anghenion Cymru ac anghenion seilwaith Cymru. Roeddwn yn credu bod ei phlaid wedi newid ei meddwl a’u bod yn ein cefnogi mewn achos trawsbleidiol i sicrhau cyllid i Gymru yn sgil HS2. Yn anffodus, mae Natasha Asghar fel pe bai’n methu peidio ceisio sgorio pwyntiau pitw yn hytrach na chanolbwyntio ar y darlun mawr.

Ar y pwynt y gwrthodwyd ei chwestiwn amserol yn ei gylch ond y mae hi wedi ceisio'i ofyn beth bynnag, ar y penderfyniad i gau’r rheilffordd ar gyfer uwchraddio’r metro, mae hon yn enghraifft o fuddsoddiad gan Lywodraeth Lafur Cymru o seilwaith modern o'n cyllid ni ein hunain i greu system fetro fodern ar gyfer Caerdydd a’r Cymoedd. Mae’n mynd i olygu newid seilwaith trawsnewidiol ar ben uchaf y Cymoedd, a fydd, er mawr anghyfleustra i’r cwsmeriaid, yn golygu cau dros dro, er mwyn darparu gwasanaeth llawer gwell. Os oes ganddi gyngor peirianyddol ar sut y gallwn drawsnewid rheilffordd yn llwyr gan ei chadw ar agor ar yr un pryd, rwy’n glustiau i gyd.

Diolch, Jack, am ofyn y cwestiwn hwn.

Thank you, Jack, for asking this question.

We knew the UK Government was without a moral compass, but the last few days seem to suggest they don't even own a compass. Ethical boundaries evade them; so too, it would appear, do geographical realities as well. Northern Powerhouse Rail cannot be classified as England and Wales. It would add insult to the financial injury of the HS2 fiasco. It would cost Wales, as we've heard, an estimated £1 billion, which is on top of the £5 billion cheque that we are owed from HS2. Wales will not benefit from these projects; it is a lie to suggest otherwise. Could I ask you, Minister—and I take on board what you've already said here—what conversations has the Welsh Government had to date with the UK Government about the possibility of this project being classified as England and Wales? And if they are not more forthcoming in their answer, would you please remind them where the boundaries of Wales actually begin and end?

Roeddem yn gwybod nad oedd gan Lywodraeth y DU gwmpawd moesol, ond ymddengys bod yr ychydig ddyddiau diwethaf yn awgrymu nad ydynt hyd yn oed yn berchen ar gwmpawd. Nid ydynt yn talu sylw i ffiniau moesegol; mae'r un peth yn wir, ymddengys, am wirioneddau daearyddol hefyd. Ni ellir categoreiddio Northern Powerhouse Rail fel prosiect i Gymru a Lloegr. Byddai'n ychwanegu sarhad ar anaf ariannol ffiasgo HS2. Byddai’n costio £1 biliwn amcangyfrifedig i Gymru, fel y clywsom, yn ychwanegol at y siec o £5 biliwn sy’n ddyledus i ni yn sgil HS2. Ni fydd Cymru’n elwa o’r prosiectau hyn; celwydd yw awgrymu fel arall. A gaf fi ofyn i chi, Weinidog—ac rwy'n derbyn yr hyn rydych eisoes wedi'i ddweud yma—pa sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael hyd yma gyda Llywodraeth y DU ynghylch y posibilrwydd o gategoreiddio'r prosiect hwn yn brosiect Cymru a Lloegr? Ac os nad ydynt yn barod i ymateb, a fyddech cystal â'u hatgoffa, os gwelwch yn dda, lle mae ffiniau Cymru yn dechrau ac yn gorffen?

Thank you for that. As I mentioned, we have been in touch with the Treasury, who simply tell us that this is part of the integrated rail plan that was published in November 2021. It remains unclear whether that will be administered through Network Rail or the Northern Powerhouse Rail project. As I mentioned, the consequences for us depend on that arbitrary judgment, which they don't feel the need to explain or elaborate on. I think that is part of the problem we have; we don't have a system of fiscal devolution and clarity and transparency on how decisions that affect the UK are made. As the First Minister has made the point time and time again, the UK Treasury should be for the UK, but it is in fact treated by the Government in London as a Treasury for England, and we have to suck it up. It's clearly not a sustainable position nor a defensible one. I've very sad the Conservatives in Wales don't see that and instead try and defend the indefensible yet again.

Diolch. Fel y soniais, rydym wedi bod mewn cysylltiad â’r Trysorlys, sy’n dweud wrthym fod hyn yn rhan o’r cynllun rheilffyrdd integredig a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd 2021. Mae’n parhau i fod yn aneglur a fydd hwnnw’n cael ei weinyddu drwy Network Rail neu brosiect Northern Powerhouse Rail. Fel y soniais, mae'r canlyniadau i ni yn dibynnu ar y diffiniad mympwyol hwnnw, nad ydynt yn teimlo bod angen ei egluro nac ymhelaethu arno. Credaf fod hynny’n rhan o’r broblem sydd gennym; nid oes gennym system ddatganoli cyllidol ac eglurder a thryloywder ynglŷn â sut y gwneir penderfyniadau sy’n effeithio ar y DU. Fel y mae’r Prif Weinidog wedi'i nodi dro ar ôl tro, dylai Trysorlys y DU fod ar gyfer y DU, ond mewn gwirionedd, mae’n cael ei drin gan y Llywodraeth yn Llundain fel Trysorlys i Loegr, ac mae’n rhaid inni fodloni ar hynny. Mae'n amlwg nad yw'n sefyllfa gynaliadwy nac yn un y gellir ei hamddiffyn. Rwy'n drist iawn nad yw'r Ceidwadwyr yng Nghymru yn gweld hynny, a'u bod yn hytrach, yn ceisio amddiffyn yr anamddiffynadwy unwaith eto.

15:10

I'm grateful, Deputy Presiding Officer. The crashing irony of the Conservative position on this, of course, is that the reason the Rhondda line is being closed is because it's nineteenth century infrastructure there that needs to be replaced in the twenty-first century. For a century, that line has not had the investment it needs. If anything, it's a condemnation of UK Government policy as regards to Wales. The fact of that closure stands as a rebuke to the current way in which these matters are conducted. The Minister is absolutely right in his analysis and his approach. [Interruption.] I welcome the conversion of the Member for Clwyd West as well to these matters. We very much welcome him. I hope that he will be more persuasive with his colleagues in London than he is with his colleagues on the backbench. We look forward to seeing that.

But can I ask you, Minister, in taking this forward—? Because we can rehearse the arguments. We all understand the arguments. This is a dishonest UK Government putting its hands in the pockets of the people of Wales in order to fund pet projects for their own Ministers and their backyards. It's not the way to govern this country. Will the Minister look to take this matter to the disputes procedure in the inter-governmental arrangements to ensure that this is done in public so that UK Ministers can justify why Wales is now a part of Yorkshire, and can justify why Wales does not have the investment it requires? And we can see if this disputes procedure works for Wales's benefit, or if it's simply broken for the benefit of pet projects in England.  

Rwy’n ddiolchgar, Ddirprwy Lywydd. Eironi aruthrol safbwynt y Ceidwadwyr ar hyn, wrth gwrs, yw mai’r rheswm pam fod rheilffordd y Rhondda yn cael ei chau yw am ei bod yn ddarn o seilwaith o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg y mae angen ei newid yn yr unfed ganrif ar hugain. Ers canrif, nid yw’r rheilffordd honno wedi cael y buddsoddiad sydd ei angen arni. Os rhywbeth, mae’n gondemniad o bolisi Llywodraeth y DU mewn perthynas â Chymru. Mae'r ffaith bod y rheilffordd wedi'i chau yn ymateb i'r ffordd y caiff y materion hyn eu trin ar hyn o bryd. Mae’r Gweinidog yn llygad ei le yn ei ddadansoddiad a’i ddull o weithredu. [Torri ar draws.] Rwy'n croesawu tröedigaeth yr Aelod dros Orllewin Clwyd i’r materion hyn hefyd. Fe'i croesawn yn fawr. Rwy'n gobeithio y bydd yn fwy perswadiol gydag aelodau ei blaid yn Llundain nag y bu gyda’i gyd-Aelodau ar y meinciau cefn. Edrychwn ymlaen at weld hynny.

Ond a gaf fi ofyn i chi, Weinidog, wrth fwrw ymlaen â hyn—? Oherwydd gallwn ailadrodd y dadleuon. Mae pob un ohonom yn deall y dadleuon. Mae Llywodraeth anonest y DU yn rhoi ei dwylo ym mhocedi pobl Cymru er mwyn ariannu prosiectau hoff eu Gweinidogion eu hunain a’u gerddi cefn eu hunain. Nid dyma'r ffordd i lywodraethu'r wlad. A wnaiff y Gweinidog geisio mynd â’r mater drwy’r weithdrefn anghydfodau yn y trefniadau rhynglywodraethol i sicrhau bod hyn yn digwydd yn gyhoeddus fel y gall Gweinidogion y DU gyfiawnhau pam fod Cymru bellach yn rhan o Swydd Efrog, a chyfiawnhau pam nad yw Cymru'n cael y buddsoddiad sydd ei angen arni? A gallwn weld a yw'r weithdrefn anghydfodau hon yn gweithio er budd Cymru, neu a yw wedi'i gogwyddo er budd prosiectau hoff yn Lloegr.

I think there's an opportunity for the UK Government to take stock of the arguments here. There's certainly a role for the Conservative MPs elected from Wales to make the case in the Treasury to make sure that the tone-deafness is not repeated. Because, as I understand it, the decision does not appear to have been finally decided. If it has, they're certainly not telling us. But let's take them at their face value, that no final decision has been made yet. Here is a chance to put it right, to not repeat the mistakes of HS2, and to make sure we get a Barnett consequential for the investment between cities and towns in the north of England. Nobody can credibly argue that this has any benefit for Wales. The decision to suspend HS2 up to Crewe completely pulls the rug from the position of the Secretary of State for Wales, who argues that HS2 does benefit Wales because of connectivity between north Wales and Crewe. That is no longer a position that can be credibly argued, and there is no credible argument to defend the reports that they're going to make the same mistake twice. Here's a chance for Welsh Conservative MPs to show that they have the interests of Wales at heart, to make sure the Treasury doesn't repeat its mistake.

Credaf fod cyfle i Lywodraeth y DU bwyso a mesur y dadleuon yma. Yn sicr, mae rôl i'r ASau Ceidwadol a etholwyd yng Nghymru gyflwyno'r achos yn y Trysorlys er mwyn sicrhau nad yw'r byddardod yn parhau. Oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, nid ymddengys bod y penderfyniad wedi'i wneud yn derfynol. Os ydyw, yna'n sicr, nid ydynt yn dweud wrthym. Ond gadewch inni gymryd eu gair nad oes penderfyniad terfynol wedi'i wneud eto. Dyma gyfle i unioni'r sefyllfa, i beidio ag ailadrodd camgymeriadau HS2, ac i sicrhau ein bod yn cael cyllid canlyniadol Barnett ar gyfer y buddsoddiad rhwng dinasoedd a threfi yng ngogledd Lloegr. Ni all unrhyw un ddadlau o ddifrif fod hyn o unrhyw fudd i Gymru. Mae’r penderfyniad i atal HS2 hyd at Crewe yn dirymu safbwynt Ysgrifennydd Gwladol Cymru, sy’n dadlau bod HS2 o fudd i Gymru oherwydd y cysylltedd rhwng gogledd Cymru a Crewe. Nid yw hwnnw bellach yn safbwynt y gellir ei ddadlau'n gredadwy, ac nid oes dadl gredadwy i amddiffyn yr adroddiadau eu bod yn mynd i wneud yr un camgymeriad ddwywaith. Dyma gyfle i ASau Ceidwadol Cymru ddangos eu bod yn poeni am fuddiannau Cymru, i sicrhau nad yw’r Trysorlys yn ailadrodd eu camgymeriad.

I have accepted a last-minute request to ask a supplementary question on the topical question. Darren Millar.

Rwyf wedi derbyn cais munud olaf i ofyn cwestiwn atodol ar y cwestiwn amserol. Darren Millar.

You have wholehearted support on these benches for consequentials from the HS2 project and the Northern Powerhouse project coming into Wales. That is our position, and that is very clear. Can I ask you what you're doing to make sure that there's a fair share of investment across Wales, and not just in south Wales, from your transport budget? We already had a discussion earlier on in this Chamber about the fact that £800 million is being spent in the south on the south Wales metro versus £50 million in the north. We know that you're spending a fortune on the Heads of the Valleys road, quite rightly, because it needs to be done, yet you're postponing and scrapping projects in north Wales. When will we get our north Wales consequential that we need?

Mae gennych gefnogaeth lwyr ar y meinciau hyn i gyllid canlyniadol ddod i Gymru yn sgil prosiect HS2 a phrosiect Northern Powerhouse. Dyna ein safbwynt ni, ac mae hynny’n glir iawn. A gaf fi ofyn beth a wnewch chi i sicrhau cyfran deg o fuddsoddiad ledled Cymru, ac nid yn y de yn unig, o'ch cyllideb drafnidiaeth? Cawsom drafodaeth yn gynharach yn y Siambr am y ffaith bod £800 miliwn yn cael ei wario yn y de ar fetro de Cymru o gymharu â £50 miliwn yn y gogledd. Gwyddom eich bod yn gwario ffortiwn ar ffordd Blaenau’r Cymoedd, yn gwbl briodol, gan fod angen gwneud, ac eto, rydych yn gohirio ac yn dileu prosiectau yn y gogledd. Pryd y cawn ni y cyllid canlyniadol y mae cymaint o'i angen arnom yn y gogledd?

I appreciate that Darren Millar is committed to his divisive narrative of trying to pit different parts of Wales against each other. The facts, I'm afraid, don't support his position. We do spend investment roughly equivalent to population shares across Wales. We did an analysis of this some years ago and found that north Wales had a fair share.

In terms of the roads review, he also knows the position that the schemes that were altered or postponed fell right across Wales, and he forgets to mention the fact that the M4 in south Wales was cancelled before the roads review began. I know it won't stop him from his tune, because he thinks it plays well to his core vote, but I'm afraid it's not based on reality. He has the opportunity to engage, as I believe he's begun to do, with the north Wales Burns commission, which will set out a programme of work and a programme of investment that will need to jointly come from the Welsh Government and the UK Government to make sure that north Wales has a modern public transport system to match the best in the country. That has to come from both Governments, and I hope that he will put his support behind that too.

Rwy'n derbyn bod Darren Millar wedi ymrwymo i’w naratif ymrannol o geisio gosod gwahanol rannau o Gymru yn erbyn ei gilydd. Mae arnaf ofn nad yw'r ffeithiau'n cefnogi ei safbwynt. Rydym yn gwario buddsoddiad sy'n cyfateb yn fras i gyfrannau poblogaeth ledled Cymru. Fe wnaethom ddadansoddiad o hyn rai blynyddoedd yn ôl, a chanfod bod y gogledd yn cael cyfran deg.

O ran yr adolygiad ffyrdd, gŵyr hefyd fod cynlluniau wedi eu haddasu neu eu gohirio ledled Cymru, ac mae’n anghofio sôn am y ffaith bod prosiect yr M4 yn y de wedi’i ganslo cyn i’r adolygiad ffyrdd ddechrau. Gwn na fydd hynny'n ei atal rhag canu ei gân, gan ei fod yn credu ei bod yn swnio'n dda i'w etholwyr, ond mae arnaf ofn nad yw'n seiliedig ar realiti. Mae ganddo gyfle i ymgysylltu, fel y credaf ei fod wedi dechrau gwneud, â chomisiwn Burns ar gyfer y gogledd, a fydd yn nodi rhaglen waith a rhaglen fuddsoddi y bydd angen iddi ddod gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ar y cyd i sicrhau bod gan ogledd Cymru system drafnidiaeth gyhoeddus fodern sydd cystal â’r gorau yn y wlad. Rhaid i hynny ddod gan y ddwy Lywodraeth, ac rwy'n gobeithio y bydd yn cefnogi hynny hefyd.

15:15
4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Eitem 4 yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf heddiw gan Luke Fletcher.

Item 4 is the 90-second statements, and the first statement this afternoon is from Luke Fletcher.

'One Ring to rule them all / One Ring to find them / One Ring to bring them all and in the darkness bind them / In the Land of Mordor where the Shadows lie.'

Dirprwy Lywydd, though I haven't read the full verse, the Ring verse will be read by many people, not just in Wales but across the globe this Saturday as people celebrate Tolkien Reading Day. Why 25 March? It's the chosen date for the destruction of the ring, completing Frodo’s quest. Tolkien Reading Day has been organised by the Tolkien Society since 2003 as a way to celebrate and promote the life and works of J.R.R. Tolkien by reading favourite passages.

Tolkien had a deep understanding and love for Welsh, and it played a key role in influencing the names of people and places in middle earth. One of the language's most arguably well-known influences was to one of the Elven languages, Sindarin, notably in its grammatical number and mutations.

Tolkien said that,

'The names of persons and places in this story were mainly composed on patterns deliberately modelled on those of Welsh.... This element in the tale has given perhaps more pleasure to more readers than anything else in it.'

So, whether we are travelling from Bag End to Erebor or Hobbiton to Mordor and the Cracks of Doom—

'Un Fodrwy i'w rheoli nhw i gyd / Un Fodrwy i ddod o hyd iddyn nhw / Un Fodrwy i ddod â nhw ynghyd ac yn y tywyllwch yn eu rhwymo / Yn Nhir Mordor lle mae'r Cysgodion yn gorwedd.'

Ddirprwy Lywydd, er nad wyf wedi darllen yr adnod lawn, bydd adnod y Fodrwy yn cael ei darllen gan lawer o bobl, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y byd ddydd Sadwrn wrth i bobl ddathlu Diwrnod Darllen Tolkien. Pam 25 Mawrth? Dyma'r dyddiad a ddewiswyd ar gyfer dinistrio'r fodrwy, gan gwblhau taith Frodo. Mae Diwrnod Darllen Tolkien wedi’i drefnu gan Gymdeithas Tolkien ers 2003 fel ffordd o ddathlu a hyrwyddo bywyd a gwaith J.R.R. Tolkien drwy ddarllen hoff ddarnau.

Roedd gan Tolkien ddealltwriaeth ddofn a chariad at y Gymraeg, a chwaraeodd yr iaith ran allweddol yn dylanwadu ar enwau pobl a lleoedd yn y canol-fyd. Un o'r enghreifftiau mwyaf adnabyddus o ddylanwad yr iaith, gellir dadlau, oedd ar un o ieithoedd yr Ellyllon, Sindarin, yn arbennig ei system rifo ramadegol a'i threigladau.

Dywedodd Tolkien,

'Cyfansoddwyd enwau pobl a lleoedd yn y stori hon yn bennaf ar batrymau a fodelwyd yn fwriadol ar rai'r Gymraeg…. Efallai fod yr elfen hon yn y chwedl wedi rhoi mwy o bleser i fwy o ddarllenwyr nag unrhyw beth arall ynddi.'

Felly, boed ein bod yn teithio o Bag End i Erebor neu o Hobbiton i Mordor a'r Cracks of Doom—

—dydd Sadwrn yma, dylem ni gofio dylanwad ein hiaith ar rai o'r storïau mwyaf enwog yn y byd.

—this Saturday, we should remember our language's influence on some of the world's most famous stories.

I'll close by sharing my favourite passage. It comes after Gandalf and Frodo have found the ring.

'"I wish it need not have happened in my time," said Frodo. "So do I," said Gandalf, "and so do all who live to see such times. But that is not for them to decide. All we have to decide is what to do with the time that is given to us."'

Rwyf am gloi drwy rannu fy hoff ddarn. Daw ar ôl i Gandalf a Frodo ddod o hyd i'r fodrwy.

'"Well gen i na fyddai'n rhaid iddo ddigwydd yn fy amser i," meddai Frodo. "A finnau," meddai Gandalf, "a phawb sy'n byw i weld y fath adegau. Ond nid yw iddyn nhw ei benderfynu. Y cyfan sydd gennym ni i'w benderfynu yw beth i wneud gyda'r amser a roddwyd i ni."'

Diolch, Dirprwy Lywydd.

Yesterday, we marked World Down's Syndrome Day, a day chosen to highlight the challenges still faced by people living with Down's syndrome. The twenty-first of March was chosen specifically to signify the uniqueness of the triplication of the twenty-first chromosome, which causes Down's syndrome.

World Down's Syndrome Day raises global awareness, which has been officially observed by the United Nations for the past 11 years to highlight the fact that, all around the world, people with Down's syndrome are treated badly; they are denied a quality education; they are denied good healthcare; they are denied the chance to work and earn their own money; they are not allowed to make decisions about their own lives; their voices are not heard.

We're making progress here in the UK, but the voices of the around 42,000 people living with Down's syndrome in England and Wales are not being heard loudly enough. The theme of this year's awareness is 'with us, not for us'. The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities calls for full and effective participation of persons with disabilities, but many organisations exclude people with Down's syndrome from taking part in their work. They take decisions for them, not with them. I hope that, here in Wales, we can do better. Diolch yn fawr.

Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Ddoe oedd Diwrnod Syndrom Down y Byd, diwrnod a ddewiswyd i dynnu sylw at yr heriau y mae pobl sy'n byw gyda syndrom Down yn dal i'w hwynebu. Dewiswyd yr unfed ar hugain o Fawrth yn benodol i ddangos pa mor unigryw yw trisomedd yr unfed cromosom ar hugain, sy'n achosi syndrom Down.

Mae Diwrnod Syndrom Down y Byd yn codi ymwybyddiaeth fyd-eang, ac wedi'i gydnabod yn swyddogol gan y Cenhedloedd Unedig am yr 11 mlynedd diwethaf i dynnu sylw at y ffaith bod pobl â syndrom Down, ledled y byd, yn cael eu trin yn wael; gwrthodir addysg o safon iddynt; gwrthodir gofal iechyd da iddynt; nid ydynt yn cael cyfle i weithio ac i ennill eu harian eu hunain; nid ydynt yn cael gwneud penderfyniadau am eu bywydau eu hunain; nid yw eu lleisiau'n cael eu clywed.

Rydym yn gwneud cynnydd yma yn y DU, ond nid yw lleisiau’r oddeutu 42,000 o bobl sy’n byw gyda syndrom Down yng Nghymru a Lloegr yn cael eu clywed yn ddigon uchel. Thema ymwybyddiaeth eleni yw 'gyda ni, nid ar ein cyfer'. Mae Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau yn galw am gyfranogiad llawn ac effeithiol i bobl ag anableddau, ond mae llawer o sefydliadau yn eithrio pobl â syndrom Down rhag cymryd rhan yn eu gwaith. Maent yn gwneud penderfyniadau ar eu cyfer, nid gyda hwy. Yma yng Nghymru, rwy'n gobeithio y gallwn wneud yn well. Diolch yn fawr.

5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Mesuryddion rhagdalu a gwasanaethau cyngor ynni
5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Prepayment meters and energy advice services

Eitem 5 sydd nesaf, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21: mesuryddion rhagdalu a gwasanaethau cyngor ynni. Galwaf ar Jack Sargeant i wneud y cynnig. 

Item 5 is next, a Member debate under Standing Order 11.21: prepayment meters and energy advice services. I call on Jack Sargeant to move the motion.

Cynnig NDM8219 Jack Sargeant

Cefnogwyd gan Alun Davies, Carolyn Thomas, Delyth Jewell, Heledd Fychan, Jane Dodds, Jayne Bryant, Joyce Watson, Llyr Gruffydd, Luke Fletcher, Mike Hedges, Peredur Owen Griffiths, Rhianon Passmore, Rhys ab Owen, Sarah Murphy, Sioned Williams, Vikki Howells

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn credu:

a) ei fod yn sgandal genedlaethol bod 600,000 o bobl wedi cael eu gorfodi i ddefnyddio mesuryddion rhagdalu yn 2022 oherwydd na allent fforddio eu biliau ynni;

b) bod rheoleiddiwr ynni Ofgem wedi methu â diogelu aelwydydd bregus drwy ganiatáu i gyflenwyr ynni osgoi gwiriadau priodol;

c) y dylai'r rhai sy'n cael eu gorfodi i ddefnyddio mesuryddion rhagdalu gael eu digolledu'n briodol gan gyflenwyr ynni a'u newid yn ôl yn rhad ac am ddim. 

2. Yn nodi:

a) y cafodd cyflenwad ynni 3.2 miliwn o bobl ei dorri y llynedd oherwydd eu bod wedi rhedeg allan o gredyd ar eu mesuryddion rhagdalu;

b) y gallai biliau ynni cyfartalog cartrefi godi hyd yn oed ymhellach, gan roi baich ychwanegol ar aelwydydd sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd oherwydd yr argyfwng costau byw. 

3. Yn cydnabod cynllun peilot ynni yn y cartref 2021-22 Llywodraeth Cymru, a oedd yn rhoi cyngor rhagweithiol a chefnogaeth allgymorth i bobl a oedd, neu a oedd mewn perygl o fod, mewn tlodi tanwydd. 

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno gwasanaeth cyngor ynni yn y cartref ledled Cymru i sicrhau bod pob cartref yn gallu cael y cymorth a'r cyngor sydd eu hangen arnynt.

Motion NDM8219 Jack Sargeant

Supported by Alun Davies, Carolyn Thomas, Delyth Jewell, Heledd Fychan, Jane Dodds, Jayne Bryant, Joyce Watson, Llyr Gruffydd, Luke Fletcher, Mike Hedges, Peredur Owen Griffiths, Rhianon Passmore, Rhys ab Owen, Sarah Murphy, Sioned Williams, Vikki Howells

To propose that the Senedd:

1. Believes that:

a) it is a national scandal that 600,000 people were forced onto prepayment meters in 2022 because they could not afford their energy bills;

b) energy regulator Ofgem has failed to protect vulnerable households by allowing energy suppliers to bypass proper checks;

c) those forced on to a prepay meter should be properly compensated by energy suppliers and switched back free of charge.

2. Notes that:

a) 3.2 million people were cut off from energy last year due to running out of credit on their prepay meter;

b) average household energy bills could rise even further, placing an additional burden on households already struggling due to the cost-of-living crisis.

3. Acknowledges the Welsh Government’s 2021-22 in-home energy advice pilot, providing proactive advice and outreach support to people who are, or at risk of being, in fuel poverty.

4. Calls on the Welsh Government to roll out an in-home energy advice service across Wales to ensure all households can access the support and advice they need.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn, Deputy Presiding Officer. 

This motion is the culmination of months of campaigning. Since autumn last year, I have been calling for a ban on the forced installation of prepayment meters. This was because customers on prepayment meters are forced to pay more for their electricity, but also because of the growing evidence throughout the year that people were being forcibly switched onto prepayment meters on a scale never seen before.

Late last year, campaigning journalist Dean Kirby of The i newspaper wrote a story where he described sitting in a courtroom, where nearly 400 warrants were issued to forcibly install prepay meters in less than three minutes—400 warrants in under three minutes. Dirprwy Lywydd, suddenly everything made sense: 600,000 people switched last year alone, with only 72 of these warrants rejected, and the month on month increases in people being forcibly switched. Dean's story exposed the reason behind these numbers. Absolutely no checks were being done to see if any of these people were vulnerable. As Dean explained, not even their names were read out on that day in court.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.

Mae’r cynnig hwn yn benllanw misoedd o ymgyrchu. Ers yr hydref y llynedd, rwyf wedi bod yn galw am waharddiad ar osod mesuryddion rhagdalu gorfodol. Roedd hyn am fod cwsmeriaid ar fesuryddion rhagdalu yn cael eu gorfodi i dalu mwy am eu trydan, ond hefyd oherwydd y dystiolaeth gynyddol drwy gydol y flwyddyn fod pobl yn cael eu gorfodi i newid i fesuryddion rhagdalu ar raddfa ddigynsail.

Yn hwyr y llynedd, ysgrifennodd y newyddiadurwr a'r ymgyrchydd, Dean Kirby, o bapur newydd The i stori yn disgrifio eistedd mewn llys lle cyhoeddwyd bron i 400 o warantau i osod mesuryddion rhagdalu gorfodol mewn llai na thri munud—400 o warantau mewn llai na thri munud. Ddirprwy Lywydd, yn sydyn, roedd popeth yn gwneud synnwyr: cafodd mesuryddion 600,000 o bobl eu newid y llynedd yn unig, gyda dim ond 72 o'r gwarantau hyn yn cael eu gwrthod, a'r cynnydd o fis i fis yn nifer y bobl a oedd cael eu gorfodi i newid. Datgelodd stori Dean y rheswm y tu ôl i'r niferoedd hyn. Nid oedd unrhyw archwiliadau o gwbl yn cael eu cynnal i weld a oedd unrhyw un o'r bobl hyn yn agored i niwed. Fel yr eglurodd Dean, ni ddarllenwyd eu henwau hyd yn oed ar y diwrnod hwnnw yn y llys.

Dirprwy Lywydd, let's be clear about what is supposed to happen: energy suppliers should give anyone who classes themselves as vulnerable the chance to refuse a prepayment meter. Instead, Ofgem allowed energy suppliers themselves to define what is classed as a vulnerable individual, and this has been exploited with catastrophic consequences. The UK Government and Ofgem were asleep at the wheel, and whilst the statistics I have stated already came into the public domain, they did nothing. The regulator, Ofgem, only conceded wrongdoing when a The Times exposé caught agents working on British Gas's behalf breaking the rules on camera. Any regulator who witnessed this explosion in warrants issued last year, including over 20,000 of them in one court in Swansea, should have acted. And even the current moratorium on the installation of prepayment meters is happening voluntarily, simply because of those British Gas videos.

Now, Dirprwy Lywydd, I note Ofgem's recent national call for evidence on prepayment meters, but I must say that I share real concern about whether those who have already been so badly let down by the regulator will engage with that process. In February, I launched my own survey to gather evidence, and this was because, at that time, Ofgem told me in the meeting I had with them that there was no evidence of wrongdoing outside of British Gas, even though the statistics prove otherwise. And the responses I had, Dirprwy Lywydd, in my report, entitled 'A National Scandal: The true cost of pre-pay meters' were very difficult to read. They paint a clear picture of just how difficult life on a prepayment meter is for so many families. One response said, and I quote,

'My husband is an army veteran with reconstructed ankles, PTSD and many more health issues'.

They went on to add,

'On one occasion, I felt so embarrassed having to ring and ask if they could put some credit on my meters, which they took back as soon as I had the money to put on the meters, basically putting me back to square one. I never rang them again and instead went without'.

Dirprwy Lywydd, how in twenty-first century Britain are we failing those who have served in our armed forces so badly that they are left in the dark and in the cold in their own homes? This gentleman is a war hero. He risked his life for each and every one of us, and yet, in his time of need, the system has totally failed him.

Another couple, both in receipt of personal independence payments, with three young children, were switched by their energy company in January. They said, and I quote,

'We felt bullied onto a prepayment meter because they gave us a lot of debt out of nowhere that we couldn't afford to pay. We're currently paying £10 a day just for electricity, and we're struggling financially'.

Their situation, Dirprwy Lywydd, has become so difficult that they have been forced to borrow money from a family to top up. Very sadly, multiple other respondents expressed that they too have had to borrow money just to keep the lights on. The toll that prepayment meters are taking on the health of those forced to live with them is so shockingly clear in this report. One person living with severe arthritis had a prepayment meter forcibly installed at the end of last year. Another explained how they regularly run out of credit on their gas meter and the extended periods of cold have made their asthma much worse. 

As I've said in this Chamber on a number of occasions, Dirprwy Lywydd, this is a matter of life or death. One survey respondent said that, despite being reliant on a medical device that has to be plugged into the mains, they have been put on a prepayment meter. Every day, they are having to make the choice to limit their energy usage, just so that they can be sure that they can use their medical device. Can you imagine the stress and the anxiety this must cause this particular family? It is truly heartbreaking that families across the United Kingdom are having to live this way. 

Dirprwy Lywydd, it's sadly unsurprising that many of those who responded to my survey expressed how their mental health has suffered as a direct result of their prepayment meter. This anxiety has been made worse by the treatment they have been subjected to by their energy suppliers. The Minister will remember that I recently highlighted the case of a mum who was on hold for over an hour, sat in the dark, sat in the cold, after their prepayment meter stopped working. When she finally got through to her call handler and she explained that they needed help, and that their six-year-old son was obviously very upset, very concerned, crying at home in the dark, in the cold, the person on the other end of the phone laughed, and then hung up. It's nothing more than a disgrace, Deputy Presiding Officer. 

Every one of these people who have responded to my survey, every one of these people we've described in these statistics, they have been let down by their energy supplier. They have been let down by Ofgem, and they have been let down by the United Kingdom Government. I want to be absolutely clear, Deputy Presiding Officer, I have absolutely no faith in Ofgem, but there is a clear role for the UK Government to legislate. Colleagues will remember that, at the end of the 1990s, it was recognised that private companies should not be allowed to cut people off from their water supply. Energy, too, Deputy Presiding Officer, is life and death. We should follow suit and legislate to stop being cut off, and this includes people being cut off because their prepayment meter runs out of credit. 

Dirprwy Lywydd, in the meantime here in Wales, we need to look at rolling out the in-home domestic energy advice pilot to ensure that people are empowered with access to the best advice possible. And we need to look at what powers we have to stop landlords being able to force tenants onto prepayment meters as well. Deputy Presiding Officer, in closing, I want to say this: people have been badly let down by those who are supposed to protect them in the energy market. Let's hope we see an end to this national scandal, and let's hope it ends soon. Diolch.

Ddirprwy Lywydd, gadewch inni fod yn glir ynghylch yr hyn sydd i fod i ddigwydd: dylai cyflenwyr ynni roi cyfle i unrhyw un sy'n ystyried eu hunain yn agored i niwed wrthod mesurydd rhagdalu. Yn lle hynny, roedd Ofgem yn caniatáu i'r cyflenwyr ynni eu hunain ddiffinio’r hyn yw unigolyn agored i niwed, a manteisiwyd ar hyn gyda chanlyniadau trychinebus. Roedd Llywodraeth y DU ac Ofgem yn cysgu wrth y llyw, ac er bod yr ystadegau rwyf wedi’u nodi eisoes wedi'u gwneud yn gyhoeddus, ni wnaethant unrhyw beth. Nid nes i The Times ddatgelu asiantau a oedd yn gweithio ar ran Nwy Prydain yn torri'r rheolau ar gamera y gwnaeth y rheolydd, Ofgem, gyfaddef unrhyw gamweddau. Dylai unrhyw reoleiddiwr a welodd y cynnydd aruthrol hwn yn nifer y gwarantau a gyhoeddwyd y llynedd, gan gynnwys dros 20,000 ohonynt mewn un llys yn Abertawe, fod wedi gweithredu. Ac mae hyd yn oed y moratoriwm presennol ar osod mesuryddion rhagdalu yn digwydd yn wirfoddol, yn syml oherwydd y fideos Nwy Prydain hynny.

Nawr, Ddirprwy Lywydd, nodaf alwad genedlaethol ddiweddar Ofgem am dystiolaeth ar fesuryddion rhagdalu, ond mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn rhannu pryder gwirioneddol ynglŷn ag a fydd y rheini sydd eisoes wedi cael cymaint o gam gan y rheoleiddiwr yn ymgysylltu â'r broses honno. Ym mis Chwefror, lansiais fy arolwg fy hun i gasglu tystiolaeth, ac roedd hyn oherwydd, ar y pryd, dywedodd Ofgem wrthyf yn y cyfarfod a gefais gyda hwy nad oedd unrhyw dystiolaeth i'w chael o gamweddau y tu allan i Nwy Prydain, er bod yr ystadegau’n profi fel arall. Ac roedd yr ymatebion a gefais, Ddirprwy Lywydd, yn fy adroddiad, 'A National Scandal: The true cost of pre-pay meters' yn anodd iawn i'w darllen. Maent yn darlunio'n glir pa mor anodd yw bywyd ar fesurydd rhagdalu i gynifer o deuluoedd. Dywedodd un ymateb, a dyfynnaf,

'Mae fy ngŵr yn gyn-filwr yn y fyddin gyda fferau wedi'u hadlunio, anhwylder straen wedi trawma a llawer mwy o broblemau iechyd'.

Aethant ymlaen i ychwanegu,

'Ar un achlysur, roeddwn yn teimlo cymaint o gywilydd yn gorfod ffonio i ofyn a allent roi credyd ar fy mesuryddion, y gwnaethant ei gymryd yn ôl cyn gynted ag yr oedd gennyf arian i'w roi ar y mesuryddion, gan fy rhoi yn ôl yn y man cychwyn yn y bôn. Ni wneuthum eu ffonio wedyn, ac yn lle hynny, bu'n rhaid imi wneud heb'.

Ddirprwy Lywydd, ym Mhrydain yn yr unfed ganrif ar hugain, sut rydym yn gwneud y fath gam â'r rheini sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog i'r fath raddau nes eu bod yn cael eu gadael yn y tywyllwch ac yn yr oerfel yn eu cartrefi eu hunain? Mae'r gŵr hwn yn arwr rhyfel. Peryglodd ei fywyd dros bob un ohonom, ac eto, yn ei awr gyfyng, mae'r system wedi gwneud cam mawr ag ef.

Cafodd mesurydd pâr arall, ill dau'n derbyn taliadau annibyniaeth personol, a chanddynt dri o blant ifanc, ei newid gan eu cwmni ynni ym mis Ionawr. Roeddent yn dweud hyn,

'Roeddem yn teimlo ein bod wedi cael ein bwlio i gael mesurydd rhagdalu gan eu bod wedi rhoi llawer o ddyled i ni allan o unman na allem fforddio'i thalu. Ar hyn o bryd, rydym yn talu £10 y dydd am drydan yn unig, ac rydym yn ei chael hi'n anodd yn ariannol'.

Mae eu sefyllfa, Ddirprwy Lywydd, mor anodd bellach fel eu bod wedi cael eu gorfodi i fenthyg arian gan deulu i ychwanegu at eu mesurydd. Yn drist iawn, mynegodd nifer o ymatebwyr eraill eu bod hwythau hefyd wedi gorfod benthyca arian er mwyn cadw'r golau ymlaen. Mae’r effaith y mae mesuryddion rhagdalu yn ei chael ar iechyd y rheini sy’n cael eu gorfodi i fyw gyda hwy mor syfrdanol o glir yn yr adroddiad hwn. Gosodwyd mesurydd rhagdalu gorfodol yng nghartref un unigolyn sydd ag arthritis difrifol ddiwedd y llynedd. Esboniodd unigolyn arall sut maent yn rhedeg allan o gredyd yn rheolaidd ar eu mesurydd nwy, a bod y cyfnodau estynedig o oerfel wedi gwaethygu eu hasthma yn sylweddol.

Fel rwyf wedi'i ddweud yn y Siambr hon ar sawl achlysur, Ddirprwy Lywydd, mae hwn yn fater o fywyd a marwolaeth. Dywedodd un ymatebydd i’r arolwg, er eu bod yn ddibynnol ar ddyfais feddygol sy’n rhaid ei chysylltu ynglŷn â’r prif gyflenwad, eu bod wedi’u rhoi ar fesurydd rhagdalu. Bob dydd, maent yn gorfod gwneud y dewis i gyfyngu ar eu defnydd o ynni fel y gallant fod yn sicr y gallant ddefnyddio eu dyfais feddygol. A allwch chi ddychmygu'r straen a'r pryder y mae'n rhaid bod hyn yn ei achosi i'r teulu hwn? Mae’n wirioneddol dorcalonnus fod teuluoedd ledled y Deyrnas Unedig yn gorfod byw fel hyn.

Ddirprwy Lywydd, yn anffodus, nid yw'n syndod fod llawer o'r rheini a ymatebodd i fy arolwg wedi mynegi sut mae eu hiechyd meddwl wedi dioddef o ganlyniad uniongyrchol i'w mesurydd rhagdalu. Mae'r gorbryder hwn wedi'i waethygu gan y ffordd y cawsant eu trin gan eu cyflenwyr ynni. Bydd y Gweinidog yn cofio imi dynnu sylw yn ddiweddar at achos mam a fu'n aros ar y ffôn am dros awr, yn eistedd yn y tywyllwch, yn eistedd yn yr oerfel, ar ôl i’w mesurydd rhagdalu roi’r gorau i weithio. Pan gafodd ei chysylltu o’r diwedd ac esbonio bod angen cymorth arnynt, a bod eu mab chwech oed yn amlwg yn ofidus iawn, yn bryderus iawn, yn crio gartref yn y tywyllwch, yn yr oerfel, yr unig beth a wnaeth yr unigolyn ar ben arall y ffôn oedd chwerthin, a rhoi'r ffôn i lawr. Mae'r peth yn gwbl warthus, Ddirprwy Lywydd.

Mae pob un o'r bobl hyn sydd wedi ymateb i fy arolwg, pob un o'r bobl hyn rydym wedi'u disgrifio yn yr ystadegau hyn, wedi cael cam gan eu cyflenwr ynni. Maent wedi cael cam gan Ofgem, ac maent wedi cael cam gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Hoffwn ddweud yn gwbl glir, Ddirprwy Lywydd, nad oes gennyf unrhyw ffydd yn Ofgem o gwbl, ond mae rôl glir i Lywodraeth y DU ddeddfu. Bydd fy nghyd-Aelodau’n cofio, ar ddiwedd y 1990au, y cydnabuwyd na ddylid caniatáu i gwmnïau preifat dorri cyflenwad dŵr pobl. Mae ynni, hefyd, Ddirprwy Lywydd, yn fater o fywyd neu farwolaeth. Dylem wneud yr un peth a deddfu i atal cwmnïau rhag torri cyflenwadau ynni pobl, ac mae hyn yn cynnwys torri cyflenwadau ynni pobl am fod eu mesurydd rhagdalu wedi rhedeg allan o gredyd.

Ddirprwy Lywydd, yn y cyfamser yma yng Nghymru, mae angen inni edrych ar gyflwyno'r cynllun peilot cyngor ynni domestig yn y cartref ar raddfa fwy i sicrhau bod pobl yn cael eu grymuso â mynediad at y cyngor gorau posibl. Ac mae angen inni edrych ar ba bwerau sydd gennym i atal landlordiaid rhag gallu gorfodi tenantiaid i ddefnyddio mesuryddion rhagdalu hefyd. Ddirprwy Lywydd, i gloi, hoffwn ddweud hyn: mae pobl wedi cael cam mawr gan y rhai sydd i fod i’w hamddiffyn yn y farchnad ynni. Rwy'n gobeithio y gwelwn ddiwedd ar y sgandal genedlaethol hon, ac rwy'n gobeithio y daw i ben cyn bo hir. Diolch.

15:25

According to the latest available estimates from energy regulator, Ofgem, there were around 4.1 million electricity and 3.3 million gas customers on a prepayment meter, or PPM, in Great Britain in 2020, with proportionally more households in Wales using PPMs than in England. Wales has the highest proportion of gas PPMs compared to other GB nations, and they're often used by some of the most vulnerable in society, as we heard, on low incomes and already in debt to their supplier. Anglesey has the highest level of prepayment meters in Wales at almost 29 per cent, followed by Gwynedd at almost 22 per cent.

Despite a concerted effort from Ofgem in 2020, including introducing new supplier license conditions for identifying vulnerability, offering emergency and friendly hours credit, and considering ability to pay when setting up debt repayment plans, the global energy price crisis exacerbated the severity of the situation, with the number of PPMs in operation across the UK rising. In January, before The Times investigation revealed that British Gas was routinely sending debt collectors to break into customers' homes and force-fit prepayment meters, even when they were known to have extreme vulnerabilities, the then UK business Secretary wrote to energy suppliers, stating that they should stop forcing vulnerable customers onto prepayment meters, and that they should make greater efforts to help those struggling to pay their bills. He called for the urgent publication of the energy suppliers' recent investigation into vulnerable customers, and the release of data on applications suppliers had made to forcibly install meters.

In February, Ofgem asked energy companies to suspend the forced installation of prepayment meters, and Lord Justice Edis ordered magistrates' courts in England and Wales to stop authorising warrants for energy firms to forcibly install prepayment meters with immediate effect. On the same day, the then UK energy Minister met the boss of Ofgem and told him that the UK Government expected strong and immediate action where suppliers fall short of their obligations. Ofgem's temporarily suspended forced installations of PPMs includes ceasing of installation by warrant, ceasing of remote-mode switching of smart meters to prepayment without explicit agreement of the customer, and ceasing new applications to court for installation warrants unless theft is suspected.

During last week's UK Government budget, the Chancellor announced that, from 1 July, prepayment energy charges will be brought in line with customers who pay by direct debit on a permanent basis. Climate Cymru has expressed concern that this does not affect the standing charges, which is where the majority of the PPM uplift happens. In this context, the UK Government has asked Ofgem to report back on options for ending the higher standing charges paid for by prepayment meter users. At the UK Parliament's Business, Energy and Industrial Strategy Select Committee on 14 March, Ofgem confirmed that all suppliers are now extending the suspension of forced prepayment installations beyond 1 April, which won't be lifted until Ofgem establishes that suppliers are acting in accordance with a new code of practice.

National Energy Action, NEA, believes there's also an immediate need to ensure that enforcement action is strong, including reversing wrongful installs and compensating households affected, to strengthen protections and licence conditions, and for a root-and-branch review of prepay, reducing the number of traditional prepayment meters in use and addressing debt. NEA believes that the delivery of energy-efficiency measures should be promoted and delivered alongside independent direct advice and assistance to vulnerable households in or at risk of fuel poverty on improving home energy efficiency, maximising incomes and managing or reducing energy costs and accessing the broader support available in the energy market.

It's been a year since the Welsh Government consulted on the next iteration of its Warm Homes programme, and we urgently need to accelerate the improvement of energy efficiency in fuel-poor homes. NEA and Fuel Poverty Coalition Cymru would like to see the Welsh Government setting out a timeline for the next demand-led scheme to be operational before winter, focusing on the worst first—those on the lowest incomes, living in the least-efficient homes—and taking an appropriate multi-measure, fabric-first approach. A constituent e-mailed me, stating that prepayment meters were intended to prevent people from getting into arrears, and that the problem here is that the utility companies charge a higher rate to those people using prepayment meters, and that that needs to change. Punishing someone for paying in advance, and punishing someone for being on a low income, cannot be justified. We will be pleased to support this motion accordingly.

Yn ôl yr amcangyfrifon diweddaraf sydd ar gael gan y rheolydd ynni, Ofgem, roedd oddeutu 4.1 miliwn o gwsmeriaid trydan a 3.3 miliwn o gwsmeriaid nwy ar fesurydd rhagdalu ym Mhrydain yn 2020, gyda nifer gyfrannol fwy o aelwydydd yng Nghymru yn defnyddio mesuryddion rhagdalu nag yn Lloegr. Cymru sydd â’r gyfran uchaf o fesuryddion rhagdalu nwy o gymharu â gwledydd eraill Prydain, ac maent yn aml yn cael eu defnyddio gan rai o’r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, fel y clywsom, pobl sydd ar incwm isel ac sydd eisoes mewn dyled i’w cyflenwyr. Ynys Môn sydd â'r lefel uchaf o fesuryddion rhagdalu yng Nghymru, gyda bron i 29 y cant, ac yna Gwynedd, gyda bron i 22 y cant.

Er gwaethaf ymdrech unedig gan Ofgem yn 2020, gan gynnwys cyflwyno amodau trwydded newydd i gyflenwyr ar gyfer nodi cwsmeriaid agored i niwed, cynnig credyd brys a chredyd oriau cyfeillgar, ac ystyried gallu cwsmeriaid i dalu wrth sefydlu cynlluniau ad-dalu dyledion, gwaethygodd yr argyfwng prisiau ynni byd-eang ddifrifoldeb y sefyllfa, gyda nifer y mesuryddion rhagdalu sydd ar waith ledled y DU yn cynyddu. Ym mis Ionawr, cyn i ymchwiliad The Times ddatgelu bod Nwy Prydain yn anfon casglwyr dyledion fel mater o drefn i dorri i mewn i gartrefi cwsmeriaid a gosod mesuryddion rhagdalu gorfodol, hyd yn oed pan oeddent yn gwybod eu bod yn eithriadol o agored i niwed, ysgrifennodd Ysgrifennydd busnes y DU ar y pryd at y cyflenwyr ynni, gan nodi y dylent roi'r gorau i orfodi cwsmeriaid sy'n agored i niwed i ddefnyddio mesuryddion rhagdalu, ac y dylent wneud mwy o ymdrech i helpu'r rheini sy'n ei chael hi'n anodd talu eu biliau. Galwodd am gyhoeddi ymchwiliad diweddar y cyflenwyr ynni i gwsmeriaid agored i niwed ar unwaith, a rhyddhau data ar geisiadau roedd cyflenwyr wedi eu gwneud i osod mesuryddion gorfodol.

Ym mis Chwefror, gofynnodd Ofgem i gwmnïau ynni roi'r gorau i osod mesuryddion rhagdalu gorfodol, a gorchmynnodd yr Arglwydd Ustus Edis i lysoedd ynadon yng Nghymru a Lloegr roi'r gorau ar unwaith i awdurdodi gwarantau i gwmnïau ynni osod mesuryddion rhagdalu gorfodol. Ar yr un diwrnod, cyfarfu Gweinidog ynni’r DU ar y pryd â phennaeth Ofgem a dweud wrtho fod Llywodraeth y DU yn disgwyl camau gweithredu cryf ar unwaith pan na fydd cyflenwyr yn cyflawni eu rhwymedigaethau. Mae gwaharddiad dros dro Ofgem ar osod mesuryddion rhagdalu gorfodol yn cynnwys atal gosod mesuryddion drwy warant, atal newid mesuryddion clyfar i fesuryddion rhagdalu o bell heb gytundeb penodol y cwsmer, a rhoi’r gorau i geisiadau newydd i’r llys am warantau gosod oni bai bod amheuaeth o ddwyn.

Yn ystod cyllideb Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Canghellor, o 1 Gorffennaf, y bydd taliadau ynni rhagdalu'n cael eu cysoni ar gyfer cwsmeriaid sy’n talu drwy ddebyd uniongyrchol ar sail barhaol. Mae Climate Cymru wedi mynegi pryder nad yw hyn yn effeithio ar y taliadau sefydlog, sef yr hyn sy'n gyfrifol am y rhan fwyaf o gost uwch mesuryddion rhagdalu. Yn y cyd-destun hwn, mae Llywodraeth y DU wedi gofyn i Ofgem adrodd yn ôl ar opsiynau ar gyfer atal y taliadau sefydlog uwch y mae defnyddwyr mesuryddion rhagdalu yn eu talu. Ym Mhwyllgor Dethol Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol Senedd y DU ar 14 Mawrth, cadarnhaodd Ofgem fod pob cyflenwr bellach yn ymestyn yr ataliad ar osod mesuryddion rhagdalu gorfodol y tu hwnt i 1 Ebrill, ac na fydd yn cael ei godi hyd nes bod Ofgem yn fodlon fod cyflenwyr yn gweithredu'n unol â chod ymarfer newydd.

Mae National Energy Action, NEA, o’r farn fod angen sicrhau ar unwaith hefyd fod y camau gorfodi'n gryf, gan gynnwys gwrthdroi gosodiadau na ddylid bod wedi'u gwneud a digolledu’r aelwydydd yr effeithir arnynt, er mwyn cryfhau amddiffyniadau ac amodau trwyddedau, a chael adolygiad sylfaenol o fesuryddion rhagdalu, lleihau nifer y mesuryddion rhagdalu traddodiadol a ddefnyddir a mynd i'r afael â dyledion. Cred NEA y dylid hyrwyddo a darparu mesurau effeithlonrwydd ynni ochr yn ochr â chyngor a chymorth uniongyrchol annibynnol i aelwydydd agored i niwed sydd mewn tlodi tanwydd neu sydd mewn perygl o fod mewn tlodi tanwydd ar wella effeithlonrwydd ynni'r cartref, gwneud y gorau o incwm a rheoli neu leihau costau ynni a chael mynediad at y cymorth ehangach sydd ar gael yn y farchnad ynni.

Mae blwyddyn wedi bod ers i Lywodraeth Cymru ymgynghori ar iteriad nesaf ei rhaglen Cartrefi Clyd, ac mae angen inni gyflymu’r gwaith o wella effeithlonrwydd ynni cartrefi sydd mewn tlodi tanwydd ar fyrder. Hoffai NEA a Chynghrair Tlodi Tanwydd Cymru weld Llywodraeth Cymru yn nodi amserlen ar gyfer sicrhau bod y cynllun nesaf sy’n cael ei arwain gan y galw yn weithredol cyn y gaeaf, gan ganolbwyntio ar y rhai gwaethaf yn gyntaf—y rheini ar yr incwm isaf, sy’n byw yn y cartrefi lleiaf effeithlon—a defnyddio dull priodol aml-fesur, 'ffabrig yn gyntaf'. Anfonodd etholwr e-bost ataf, yn dweud mai bwriad mesuryddion rhagdalu oedd atal pobl rhag mynd i ôl-ddyledion, ac mai’r broblem yma yw bod y cwmnïau cyfleustodau’n codi cyfradd uwch ar y bobl sy’n defnyddio mesuryddion rhagdalu, a bod angen i hynny newid. Ni ellir cyfiawnhau cosbi rhywun am dalu ymlaen llaw a chosbi rhywun am fod ar incwm isel. Byddwn yn falch o gefnogi’r cynnig hwn yn unol â hynny.

15:30

I welcome this debate. While fully supporting the motion's contention that it is a national scandal that 600,000 people were forced onto prepayment meters because they could not afford their energy bills, I would point out that, while the distribution and supply of gas and electricity and consumer protection are reserved matters, we will never be able to be fully confident that we can protect our citizens from this type of damaging and shameful action until powers over these matters are devolved to Wales. The present temporary ban on forced installation of prepayment meters is not 'job done', and, as yet, the code of practice of which Mark Isherwood spoke for suppliers is not legally enforceable.

As the motion makes clear, fuel poverty is at severe levels in Wales, and this could deepen even further. Those who have been forced onto prepayment meters are usually struggling not only with the cost of living, but also with debt. The first committee inquiry I was a part of after being elected was that held by the Equality and Social Justice Committee in the autumn of 2021 on debt and the pandemic. As with the COVID crisis, overwhelming debt will certainly be one of the awful consequences of this cost-of-living crisis, compounding the worrying findings of that report, which was published just as energy prices were beginning to rise. 

As well as ensuring proper compensation by energy suppliers for those forced onto a prepayment meter, National Energy Action are right to call for the UK Government to also fund debt amnesty, using the funds that have become available by recent falls in wholesale prices, perhaps. The motion also speaks to the need to ensure advice and support for those at risk of fuel poverty, which is most welcome, but must be accompanied with energy efficiency measures to help prevent fuel poverty in the first place. I have tried in this Chamber, by written question, and together with my fellow members of the Equality and Social Justice Committee, to get clarity on the timeline for when the next iteration of the Welsh Government's Warm Homes programme will be operational—not procured, operational. We must, as Mark Isherwood said, accelerate the improvement of energy efficiency in fuel-poor homes in Wales. What we've had thus far, from both the Minister for Climate Change, and the Minister for Social Justice, has been a commitment that a new, national, demand-led scheme, focused on homes in fuel poverty, will be procured by the end of the year, and there would be no gap in provision between the new and existing programmes. 

So, I would ask again, Minister: when will the demand-led scheme, which focuses on those on the lowest incomes, living in the least efficient homes, be operational? Please answer clearly, as I hope all Members and the Minister agree that it is crucial that those in the deepest hardship are helped as quickly as possible to live in warmer, healthier homes, before next winter plunges people into even more crippling debt and even darker, colder nights. 

Rwy'n croesawu'r ddadl hon. Rwy'n llwyr gefnogi dadl y cynnig ei bod yn sgandal genedlaethol fod 600,000 o bobl wedi cael eu gorfodi ar fesuryddion rhagdalu oherwydd na allent fforddio eu biliau ynni, ond tra bo dosbarthu a chyflenwi nwy a thrydan a diogelu defnyddwyr yn faterion a gadwyd yn ôl, rwyf am nodi hefyd na fyddwn byth yn gallu bod yn gwbl hyderus y gallwn amddiffyn ein dinasyddion rhag y math hwn o weithredu niweidiol a chywilyddus hyd nes bod pwerau dros y materion hyn wedi'u datganoli i Gymru. Nid yw'r gwaharddiad dros dro presennol ar osod mesuryddion rhagdalu yn ddiwedd ar bethau, a hyd yma, nid yw'r cod ymarfer y siaradodd Mark Isherwood amdano i gyflenwyr yn orfodol yn gyfreithiol.

Fel mae'r cynnig yn gwneud yn glir, mae tlodi tanwydd ar lefelau difrifol yng Nghymru, a gallai ddyfnhau ymhellach byth. Mae'r rhai sydd wedi cael eu gorfodi i fynd ar fesuryddion rhagdalu fel arfer yn ei chael hi'n anodd nid yn unig gyda chostau byw, ond hefyd gyda dyledion. Yr ymchwiliad pwyllgor cyntaf yr oeddwn yn rhan ohono ar ôl cael fy ethol oedd yr un a gynhaliwyd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn hydref 2021 ar ddyled a'r pandemig. Fel yn achos argyfwng COVID, bydd dyled lethol yn sicr yn un o ganlyniadau erchyll yr argyfwng costau byw hwn, gan ddwysáu canfyddiadau pryderus yr adroddiad hwnnw, a gyhoeddwyd fel yr oedd prisiau ynni'n dechrau codi. 

Yn ogystal â sicrhau iawndal priodol gan gyflenwyr ynni i'r rhai a orfodwyd i fynd ar fesuryddion rhagdalu, mae National Energy Action yn iawn i alw ar Lywodraeth y DU hefyd i ariannu amnest dyledion, gan ddefnyddio'r cyllid a ddaeth ar gael efallai yn sgil y cwymp diweddar mewn prisiau cyfanwerthu. Mae'r cynnig hefyd yn nodi'r angen i sicrhau cyngor a chymorth i'r rhai sydd mewn perygl o wynebu tlodi tanwydd, ac mae croeso mawr i hynny, ond mae'n rhaid cael mesurau effeithlonrwydd ynni i gyd-fynd â hynny i helpu i atal tlodi tanwydd yn y lle cyntaf. Drwy gwestiwn ysgrifenedig yn y Siambr hon, a chyda fy nghyd-aelodau o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, ceisiais gael eglurder ynghylch y llinell amser ar gyfer pryd y bydd yr iteriad nesaf o raglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru yn weithredol—nid wedi'i gaffael, ond yn weithredol. Fel y dywedodd Mark Isherwood, rhaid inni gyflymu'r gwaith o wella effeithlonrwydd ynni mewn cartrefi lle mae pobl yn byw mewn tlodi tanwydd yng Nghymru. Yr hyn a gawsom hyd yma, gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yw ymrwymiad y bydd cynllun newydd, cenedlaethol sy'n cael ei arwain gan y galw, ac sy'n canolbwyntio ar gartrefi mewn tlodi tanwydd, yn cael ei gaffael erbyn diwedd y flwyddyn, ac na fyddai bwlch yn y ddarpariaeth rhwng y rhaglenni newydd a'r rhaglenni presennol. 

Felly, hoffwn ofyn eto, Weinidog: pryd fydd y cynllun sy'n cael ei arwain gan y galw, sy'n canolbwyntio ar y rhai ar yr incwm isaf, sy'n byw yn y cartrefi lleiaf effeithlon, yn weithredol? Atebwch yn glir, gan fy mod yn gobeithio y bydd pob Aelod a'r Gweinidog yn cytuno ei bod yn hanfodol fod y rhai sy'n wynebu'r caledi mwyaf yn cael eu helpu cyn gynted â phosibl i fyw mewn cartrefi cynhesach ac iachach cyn i'r gaeaf nesaf wthio pobl i ddyled fwy niweidiol byth a nosweithiau hyd yn oed yn dywyllach ac oerach. 

15:35

It is very expensive to be poor; almost everything costs more. If I'd been having this discussion about 20 years ago, I would have said that everything costs more, but the German discount-rate retailers arrived, so not everything does cost more, but very few things don't cost more, for being poor. It makes good business sense for the energy suppliers to have prepayment meters. They get a guaranteed income for energy used. They do not cut people off, because they cut themselves off. Citizens Advice has found in the UK that more than 2 million people are disconnected at least once a month, and that approximately one in five prepayment meter customers cut off in the past year have spent at least 24 hours without gas or electricity. No thought for those without energy.

It is clear that disconnection as a result of running out of credit regularly impacts the lives of those living with prepayment meters. We cannot allow a system to continue that sees vulnerable people's lives put at risk because they're constantly faced with being cut off. These are disproportionately the elderly, the vulnerable and people with young children. Older adults can lose body heat fast, much faster than when they were young. Changes in your body that come with ageing can make it hard for you to be aware of getting cold. A big chill can turn into a dangerous problem—before an older person even knows what is happening, hypothermia is setting in. 

For children living in a cold home, they are at increased risk of asthma, respiratory infections, slower development and higher risk of disability, mental health problems, as well as low self-esteem, low confidence, poor educational attainment, poor nutrition and injuries. We do a lot of things talking about children and giving them an opportunity in life—starting off in a cold home puts you at a huge disadvantage. 

If you're on a tariff that includes standing charges, you will always have to pay them, regardless of whether you're actually using energy or not. No money for the prepayment meter means no energy. What does no energy actually mean? It means no light. It means no heating. It means no tv. It means no hot water for washing yourself or clothes, no washing machine, no hot food or drink, no cooker or a microwave, no fridge or freezer, and a return to getting up and going to bed depending on the light outside. This is a world far beyond the life of Senedd Members, but it is the life of many of our constituents. 

Then there is the added cruelty of standing charges. A payment has to be paid on days when you cannot afford to use any energy, charges levied if you've used no energy at all. As of April 2023, customers in the UK will be paying an average standing charge of around 53p a day for electricity, and 29p per day for gas. So, if someone is without gas, that means that, if they use no energy for three days, which isn't unusual, they'll make a payment on their prepayment meter and instantly the money available is reduced by over £1.50 before they get charged for using. 

I've had a constituent tell me that it costs over £2.50 to heat a bowl a soup. I had to explain that that was mainly made up of the standing charges. In this example, a £10 prepayment sees over a quarter gone meeting standing charges on days that no energy is used. I just think that is absolutely wrong, and it really hurts the poorest. I know I keep on going about it, and I'm sure people are getting fed of me going on about it, but it really is something that has to have something done about it. If they had just put the lights on, they'd have still used their £1.50. Also, when it runs out, you have to reset the boiler, which, with an older boiler, can take a number of goes to reset. I would add that standing charges should be abolished. If they cannot be abolished, they should be added to the tariff. If energy companies will not abolish and meet the cost from their profits, it should be added to the costs, so those of us who have energy every day, which is everybody in this room, are not being subsidised, effectively, by people who can't afford energy every day. We've got to stop standing charges on days that no energy is used and that's got to be a first priority. It is hurting people, it's damaging children's progress, it's putting elderly people's lives at risk. 

In energy supply, we moved from a state monopoly to an oligopoly, where profits are large and the consumer pays. Whilst I would like to see energy taken back under public ownership, for those who remember the adverts of, 'It is now—tell Sid', it should be now, 'Tell Sid he's going to be forced on to a prepayment meter and will go without energy for days.' 

Mae'n ddrud iawn i fod yn dlawd; mae bron bopeth yn costio mwy. Pe bawn i wedi bod yn cael y drafodaeth hon tua 20 mlynedd yn ôl, byddwn wedi dweud bod popeth yn costio mwy, ond cyrhaeddodd y siopau disgownt Almaenig, felly nid yw popeth yn costio mwy, ond ychydig iawn o bethau sydd heb fod yn costio mwy i bobl dlawd. Mae'n gwneud synnwyr busnes da i'r cyflenwyr ynni gael mesuryddion rhagdalu. Maent yn cael incwm gwarantedig am yr ynni sy'n cael ei ddefnyddio. Nid ydynt yn datgysylltu pobl, oherwydd maent yn datgysylltu eu hunain. Mae Cyngor ar Bopeth wedi darganfod yn y DU bod dros 2 filiwn o bobl yn cael eu datgysylltu o leiaf unwaith y mis, a bod tua un o bob pum cwsmer ar fesurydd rhagdalu a ddatgysylltwyd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf wedi treulio o leiaf 24 awr heb nwy na thrydan. Dim ystyriaeth i'r rhai sydd heb ynni.

Mae'n amlwg fod datgysylltu o ganlyniad i brinder credyd yn effeithio'n rheolaidd ar fywydau'r rhai sy'n byw gyda mesuryddion rhagdalu. Ni allwn ganiatáu i system barhau os yw'n arwain at beryglu bywydau pobl fregus am eu bod yn wynebu cael eu datgysylltu'n gyson. Mae'n effeithio'n anghymesur ar yr henoed, y rhai sy'n agored i niwed a phobl â phlant ifanc. Gall oedolion hŷn golli gwres y corff yn gyflym, yn llawer cyflymach na phan oeddent yn ifanc. Gall newidiadau yn eich corff sy'n dod gyda heneiddio ei gwneud hi'n anodd ichi fod yn ymwybodol eich bod yn mynd yn oer. Gall oerfel mawr droi'n broblem beryglus—cyn i berson hŷn wybod beth sy'n digwydd hyd yn oed, mae hypothermia'n dechrau. 

I blant sy'n byw mewn cartref oer, maent mewn mwy o berygl o asthma, heintiau anadlol, datblygiad arafach a risg uwch o anabledd, problemau iechyd meddwl, yn ogystal â lefelau isel o hunan-barch a hyder, cyrhaeddiad addysgol gwael, maeth gwael ac anafiadau. Rydym yn gwneud llawer o bethau yn siarad am blant a rhoi cyfle iddynt mewn bywyd—mae dechrau bywyd mewn cartref oer yn eich rhoi dan anfantais enfawr. 

Os ydych chi ar dariff sy'n cynnwys taliadau sefydlog, bydd yn rhaid i chi eu talu bob amser, ni waeth a ydych chi'n defnyddio ynni ai peidio mewn gwirionedd. Mae bod heb arian ar gyfer y mesurydd rhagdalu yn golygu bod heb ynni. Beth mae bod heb ynni'n ei olygu mewn gwirionedd? Mae'n golygu bod heb olau. Mae'n golygu bod heb wres. Mae'n golygu bod heb deledu. Mae'n golygu bod heb ddŵr poeth i ymolchi neu olchi eich dillad, dim peiriant golchi, dim bwyd na diod poeth, dim cwcer na meicrodon, dim oergell na rhewgell, a dychwelyd i godi a mynd i'r gwely yn dibynnu ar y golau y tu allan. Mae hwn yn fyd ymhell y tu hwnt i fywyd Aelodau'r Senedd, ond dyma fywyd llawer o'n hetholwyr. 

Yna ceir creulondeb ychwanegol taliadau sefydlog. Rhaid talu taliad ar ddiwrnodau pan na allwch fforddio defnyddio unrhyw ynni, ffioedd sy'n cael eu codi os nad ydych wedi defnyddio unrhyw ynni o gwbl. O fis Ebrill 2023, bydd cwsmeriaid yn y DU yn talu tâl sefydlog cyfartalog o tua 53c y dydd am drydan, a 29c y dydd am nwy. Felly, os yw rhywun heb nwy, mae hynny'n golygu, os nad ydynt yn defnyddio unrhyw ynni am dridiau, sefyllfa nad yw'n anarferol, byddant yn gwneud taliad ar eu mesurydd rhagdalu ac yn syth mae'r arian sydd ar gael yn gostwng dros £1.50 cyn iddynt dalu tâl am eu defnydd. 

Dywedodd etholwr wrthyf ei bod yn costio dros £2.50 i wresogi dysglaid o gawl. Roedd yn rhaid imi egluro bod hynny'n cynnwys y taliadau sefydlog yn bennaf. Yn yr enghraifft hon, mae rhagdaliad o £10 yn gweld dros ei chwarter yn mynd ar daliadau sefydlog ar ddiwrnodau pan na ddefnyddir unrhyw ynni. Rwy'n credu bod hynny'n hollol anghywir, ac mae'n brifo'r bobl dlotaf yn fawr. Rwy'n gwybod fy mod yn rhygnu ymlaen am hyn, ac rwy'n siŵr fod pobl yn cael llond bol arnaf yn rhygnu ymlaen am y peth, ond mae gwir angen gwneud rhywbeth amdano. Pe baent ond wedi cynnau'r golau, byddent yn dal i fod wedi defnyddio eu £1.50. Hefyd, pan fydd wedi rhedeg allan, mae'n rhaid i chi ailosod y boeler, sydd, gyda boeler hŷn, yn gallu cymryd sawl ymgais i'w ailosod. Hoffwn ychwanegu y dylid diddymu taliadau sefydlog. Os nad oes modd eu diddymu, dylid eu hychwanegu at y tariff. Os na fydd cwmnïau ynni'n diddymu ac yn talu'r gost o'u helw hwy, dylid ei ychwanegu at y costau, fel nad yw'r rhai ohonom sydd ag ynni bob dydd, sef pawb yn yr ystafell hon, yn cael eu sybsideiddio i bob pwrpas gan bobl na allant fforddio ynni bob dydd. Mae'n rhaid inni roi'r gorau i daliadau sefydlog ar ddiwrnodau pan nad oes unrhyw ynni'n cael ei ddefnyddio ac mae'n rhaid i honno fod yn flaenoriaeth gyntaf. Mae'n brifo pobl, mae'n niweidio cynnydd plant, mae'n peryglu bywydau pobl oedrannus. 

Gyda'r cyflenwad ynni, rydym wedi symud o fonopoli gwladol i oligopoli, lle mae'r elw'n fawr a'r defnyddiwr yn talu. Er y byddwn yn hoffi gweld ynni'n cael ei gymryd yn ôl i ddwylo cyhoeddus, i'r rhai sy'n cofio'r hysbysebion, 'It is now—tell Sid', dylai fod bellach yn, 'Dywedwch wrth Sid ei fod yn mynd i gael ei orfodi ar fesurydd rhagdalu ac fe fydd yn mynd heb ynni am ddyddiau.'  

15:40

If you are poor, life is totally against you. You have no chance of having direct debit to pay your bills, you have to put up with a higher standing charge, and now we know the scandal of prepayment meters. We use the word 'scandal' here quite a lot, but it really is a scandal that, actually, shamefully, has only just come to light recently, and which has only just been acted on. If you are a Centrica shareholder, the owner of British Gas, you don't have any problem with paying your gas bill or any bills at all. Let's just remind ourselves about what Centrica made last year. They made £3.3 billion in profit, triple the £1 billion that they made the year before, and we know what they did. They forced their way into people's homes in order to install prepayment meters. We know also that the UK Government could have done more earlier, and I'm pleased that they have eventually come out, but, as we know, this is going to take some time.

These predatory schemes will continue, and I'm really pleased to be able to support this motion today and to hear from the Welsh Government what they're going to be doing. It's only right that energy companies that have raked in billions over the last year, while many people have faced total misery in having to disconnect heating from their homes, not having fridges, not having anything in order to heat their homes—. They are the people who now need compensation and repayment. 

ONS figures show that 41 per cent of people on prepayment meters struggled to stay comfortably warm. So, we also need to do more about that, and I'm following on from my colleague Sioned Williams in raising the question to the Minister, if I may, around energy efficiency and when we can see that operational start to the Warm Homes programme in Wales. We have been waiting some time, and, really, we can't afford to wait any longer. Next winter will soon be upon us, and the understanding is—I'm not an economist, but the understanding is— that the financial situation of poor people next year will be even worse—can you imagine—than it is this year. We must really accelerate the development of the Warm Homes programme. By my own calculations, if we look at insulation, it would take 135 years to insulate all of Wales's fuel-poor homes, on the basis of the performance of the scheme in 2020-21. So, I do hope that we're able to hear very soon that there will be an acceleration of the programme, but also that we will learn from the previous programme about how we absolutely can get to those, and target those, fuel-poor homes. Rapid investment in our homes would benefit all of those in fuel poverty as well as ensuring that we address, partly, the climate emergency.

I welcome the opportunity to sponsor this scheme brought forward by Jack Sargeant. Thank you so much, Jack, you are a champion of people who are in difficult circumstances, and I’m proud to be able to support this motion. I do hope that we can hear from the Minister what steps we are going to be taking in order to address not just the issue Jack has raised in his motion, but also that of the Warm Homes programme. Thank you, diolch yn fawr iawn.

Os ydych chi'n dlawd, mae bywyd yn eich erbyn yn llwyr. Nid oes gennych unrhyw obaith o gael debyd uniongyrchol i dalu'ch biliau, mae'n rhaid ichi ddioddef tâl sefydlog uwch, a nawr fe wyddom am sgandal y mesuryddion rhagdalu. Rydym yn defnyddio'r gair 'sgandal' yma gryn dipyn, ond mae'n sgandal go iawn, yn sgandal gywilyddus, sydd ond wedi dod i'r amlwg yn ddiweddar, a dim ond nawr y gweithredwyd yn ei chylch. Os ydych chi'n gyfranddaliwr Centrica, perchennog Nwy Prydain, nid oes gennych unrhyw broblem gyda thalu eich bil nwy nac unrhyw filiau o gwbl. Gadewch inni atgoffa ein hunain ynglŷn â'r hyn a wnaeth Centrica y llynedd. Fe wnaethant £3.3 biliwn o elw, deirgwaith y £1 biliwn a wnaethant y flwyddyn flaenorol, ac fe wyddom beth a wnaethant. Fe wnaethant orfodi eu ffordd i mewn i gartrefi pobl er mwyn gosod mesuryddion rhagdalu. Rydym yn gwybod hefyd y gallai Llywodraeth y DU fod wedi gwneud mwy yn gynt, ac rwy'n falch eu bod wedi dod allan o'r diwedd, ond fel y gwyddom, mae hyn yn mynd i gymryd peth amser.

Bydd y cynlluniau rheibus hyn yn parhau, ac rwy'n falch iawn o allu cefnogi'r cynnig hwn heddiw a chlywed gan Lywodraeth Cymru beth maent yn mynd i'w wneud. Mae'n iawn fod cwmnïau ynni sydd wedi cronni biliynau dros y flwyddyn ddiwethaf, tra bod llawer o bobl wedi wynebu diflastod llwyr wrth orfod datgysylltu gwres o'u cartrefi, peidio â chael oergelloedd, peidio â chael unrhyw beth i gynhesu eu cartrefi—. Dyna'r bobl sydd angen iawndal ac ad-daliad nawr.

Mae ffigyrau'r swyddfa ystadegau gwladol yn dangos bod 41 y cant o bobl ar fesuryddion rhagdalu wedi'i chael hi'n anodd aros yn gyfforddus gynnes. Felly, mae angen inni wneud mwy am hynny hefyd, ac rwy'n dilyn yr hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod Sioned Williams wrth ofyn y cwestiwn i'r Gweinidog, os caf, ynghylch effeithlonrwydd ynni a phryd y cawn weld dechrau gweithredu rhaglen Cartrefi Clyd yng Nghymru. Rydym wedi bod yn aros ers peth amser, ac ni allwn fforddio aros mwy. Bydd y gaeaf nesaf gyda ni heb fod yn hir, a'r ddealltwriaeth yw—nid wyf yn economegydd, ond y ddealltwriaeth yw—y bydd sefyllfa ariannol pobl dlawd y flwyddyn nesaf hyd yn oed yn waeth—allwch chi ddychmygu—nag y mae eleni. Mae'n rhaid inni gyflymu datblygiad y rhaglen Cartrefi Clyd. Yn ôl fy nghyfrifiadau fy hun, os edrychwn ar insiwleiddio, byddai'n cymryd 135 o flynyddoedd i insiwleiddio holl gartrefi Cymru sy'n dlawd o ran tanwydd, ar sail perfformiad y cynllun yn 2020-21. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn glywed yn fuan iawn y bydd y rhaglen yn cyflymu, ond hefyd y byddwn yn dysgu o'r rhaglen flaenorol ynglŷn â sut y gallwn gyrraedd a thargedu'r cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd. Byddai buddsoddi cyflym yn ein cartrefi o fudd i bawb sy'n dlawd o ran tanwydd yn ogystal â sicrhau ein bod yn mynd i'r afael, yn rhannol, â'r argyfwng hinsawdd.

Rwy'n croesawu'r cyfle i gefnogi'r cynllun hwn a gyflwynwyd gan Jack Sargeant. Diolch yn fawr, Jack, rydych chi'n dadlau dros bobl sydd mewn amgylchiadau anodd, ac rwy'n falch o allu cefnogi'r cynnig hwn. Rwy'n gobeithio y cawn glywed gan y Gweinidog pa gamau y byddwn yn eu cymryd er mwyn mynd i'r afael, nid yn unig â'r mater y mae Jack wedi'i godi yn ei gynnig, ond â mater y rhaglen Cartrefi Clyd hefyd. Diolch yn fawr iawn.

15:45

There have been many great points made in this debate already. The perversity of prepayment is in many ways the perfect distillation of callous Westminster politics and the rigged energy market that we’re burdened with in the UK. How did we ever get to this situation, where people’s homes were being entered without permission on an industrial scale to fit prepayment meters against their wishes? To add insult to injury, those on prepayment meters would end up paying far more for their gas and electricity than someone paying on direct debit. This means that a millionaire would pay less per unit of gas and electricity that someone in receipt of benefits, struggling to make ends meet. How was that ever legal?

Families have gone cold this winter due to this scandal. Older people have sat in the dark due to this scandal. People have died due to this scandal. All of this has gone on while our energy companies have been making record profits, profits that have been made on the backs of people in misery. In a crowded field, this is one of the most shocking examples of unfairness that we can see in the UK today. It is right that we’re debating this matter in the Senedd today, and I commend Jack for bringing this debate to this Chamber and for his tireless campaigning work on this topic. He has the full support of Plaid Cymru in shining a spotlight on the injustice that has been allowed to go on far too long in the energy sector.

While I support Jack’s proposals, I think there is a wider debate to be had about the way people in debt are treated. Earlier this year, I met with the Enforcement Conduct Board, who provide independent oversight for bailiffs, and they shared with me some horror stories about the charges that are applied to people in debt. I’ve mentioned this case before, but it’s worth reiterating. I was given an example of a woman who lives in social housing in Newport and receives universal credit and personal independence payments. She was subject to a High Court enforcement case on behalf of a utility creditor. She asked the debt collection company if she could arrange an instalment plan, but the company refused and insisted that they visit her to see if she had any assets they could repossess. This meant that, in addition to the £75 charge that was added to her debt because of the telephone stage of enforcement, a further £190 was added to her debt for the visit. If she had not been at home on that first visit, a second visit would have led to a stage 2 High Court enforcement fee of £495 being added on.

The way people in debt are being treated by bailiff companies has the hallmarks of the way people are being treated by having prepayment meters forced upon them by energy companies. I’m pleased to hear that the Welsh Government is now engaging with the Enforcement Conduct Board, and I’d welcome an update on that. I hope that greater regulation can result from these meetings in order to clamp down on rogue firms that take advantage of people in poverty and plunge them into even greater poverty. Diolch yn fawr.

Mae llawer o bwyntiau gwych wedi'u gwneud yn y ddadl hon yn barod. Mae natur wrthnysig mesuryddion rhagdalu mewn sawl ffordd yn ddangoseb berffaith o wleidyddiaeth ddideimlad San Steffan a'r farchnad ynni anonest y cawn ein llethu ganddi yn y DU. Sut y cyraeddasom y sefyllfa hon, lle eid i mewn i gartrefi pobl heb ganiatâd ar raddfa ddiwydiannol i osod mesuryddion rhagdalu yn erbyn eu dymuniadau? I ychwanegu at y sarhad, byddai'r rhai ar fesuryddion rhagdalu yn talu llawer mwy am eu nwy a'u trydan yn y pen draw na rhywun sy'n talu drwy ddebyd uniongyrchol. Mae hyn yn golygu y byddai miliwnydd yn talu llai fesul uned o nwy a thrydan nag y mae rhywun sy'n cael budd-daliadau, sy'n ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd. Sut yn y byd oedd hynny'n gyfreithlon?

Mae teuluoedd wedi bod yn oer y gaeaf hwn oherwydd y sgandal yma. Mae pobl hŷn wedi eistedd yn y tywyllwch oherwydd y sgandal yma. Mae pobl wedi marw oherwydd y sgandal yma. Mae hyn i gyd wedi bod yn digwydd tra bo'r cwmnïau ynni wedi bod yn gwneud elw digynsail, elw a wnaed ar draul pobl mewn gofid. Dyma un o'r enghreifftiau mwyaf brawychus o annhegwch o blith nifer y gallwn eu gweld yn y DU heddiw. Mae'n iawn ein bod yn trafod y mater hwn yn y Senedd heddiw, ac rwy'n canmol Jack am ddod â'r ddadl hon i'r Siambr ac am ei waith ymgyrchu diflino ar y pwnc. Mae Plaid Cymru yn ei gefnogi'n llwyr wrth iddo roi sylw i'r anghyfiawnder y caniatawyd iddo barhau yn llawer rhy hir yn y sector ynni.

Er fy mod yn cefnogi cynigion Jack, rwy'n credu bod yna ddadl ehangach i'w chael am y ffordd y caiff pobl mewn dyled eu trin. Yn gynharach eleni, cyfarfûm â'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi, sy'n darparu goruchwyliaeth annibynnol ar feilïaid, ac fe wnaethant rannu straeon arswyd am y taliadau a godir ar bobl mewn dyled. Rwyf wedi sôn am yr achos hwn o'r blaen, ond mae'n werth ei ailadrodd. Cefais enghraifft o fenyw sy'n byw mewn tŷ cymdeithasol yng Nghasnewydd ac sy'n derbyn credyd cynhwysol a thaliadau annibyniaeth personol. Bu'n destun achos gorfodi yn yr Uchel Lys ar ran credydwr cyfleustodau. Gofynnodd i'r cwmni casglu dyledion a gâi drefnu cynllun rhandaliad, ond gwrthododd y cwmni gan fynnu eu bod yn ymweld â hi i weld a oedd ganddi unrhyw asedau y gallent eu hadfeddiannu. Yn ogystal â'r tâl o £75 a ychwanegwyd at ei dyled oherwydd y cam o'r orfodaeth a gynhaliwyd dros y ffôn, golygai hyn fod £190 arall wedi ei ychwanegu at ei dyled am yr ymweliad. Pe na bai wedi bod gartref adeg yr ymweliad cyntaf, byddai ail ymweliad wedi arwain at ychwanegu ffi gorfodi cam 2 yr Uchel Lys o £495.

Mae'r ffordd y mae pobl mewn dyled yn cael eu trin gan gwmnïau beilïaid yn ymdebygu i'r ffordd y mae pobl yn cael eu trin drwy gael mesuryddion rhagdalu wedi'u gorfodi arnynt gan gwmnïau ynni. Rwy'n falch o glywed bod Llywodraeth Cymru bellach yn ymgysylltu â'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi, a byddwn yn croesawu'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny. Gobeithio y gall y cyfarfodydd hyn arwain at fwy o reoleiddio er mwyn gwahardd cwmnïau diegwyddor rhag manteisio ar bobl mewn tlodi a pheri iddynt fynd i fwy fyth o dlodi. Diolch yn fawr.

It is an absolute scandal, is it not, that over half our energy is now generated by renewables, yet we are still submitting poor people to this sort of treatment? The energy system is absolutely broken.

I wanted to focus on how effective the method of getting payments to people was. So, I spoke to Ofgem, who assured me that companies are adding credit automatically, where possible, if customers have a smart prepayment meter—if it’s working correctly. It should automatically add that £45 a week to the household’s credit balance. If the meter is faulty, I’m told households are sent a code by text or e-mail, so that they can use that to then top up their credit online. As a last resort, a voucher is issued to a customer by post, and I’ll come back to why that is a last resort.

If a household has a traditional prepayment meter, they either get a credit when they top up at their usual top-up point—and it's good to see exactly how much information energy companies hold about individuals; Sarah Murphy is not in the room at the moment, but this is a big data protection issue—or they get a voucher through the post as a last resort. And the reason why I describe this as a last resort is that we have huge amounts of evidence that people who are struggling financially stop opening the post—that is the way they cope with it. So, they think that every single letter that isn't from their granddaughter is going to be another demand for money that they haven't got. So, they never find out about the voucher that they desperately need to help them pay for heating.

Now, no information as yet is available of the cost-benefit analysis of different delivery methods of support, but there's clearly a lot of work to be done. So, for example, in Cardiff Central, between October and December last year, nearly 105,000 households should have got their money, but for 2,000 of them, it was simply never delivered. So, 2,000 never got the payments they were entitled to, and that is the payment that Boris Johnson got and that everybody else in this room got—2,000 of the poorest people never got that money. What is the explanation for that? And, equally, where vouchers had been issued to 6,800 households, there were just over 4,000 households where those vouchers were redeemed; 1,600 people never got them. Nobody ever knocked the door and said, 'Did you get the voucher, missus, or should we reissue you with a new one?'

These are really important issues and, thank goodness, on top of that, we have the Welsh Government fuel voucher statistics as well to go on, because the £200 pushed out by the Welsh Government was targeted at those who actually needed it rather than at those who could afford to pay. And the Fuel Bank Foundation has had a huge increase in the number of organisations that are now associating with them. They issued over 17,000 vouchers to support people who weren't able to afford to top up their prepayment meter; 44,000 people, of whom, over 40 per cent were children—the children who couldn't afford to have a bath or a hot meal or read a book before they went to bed. I think what's a worrying statistic for me is that only 148 households received help to purchase off-grid fuel. What are local authorities in areas where a lot of the dwellings are off grid doing to ensure that people, who should be getting that help, are getting it?

So, I think that all of this tells us that we need to—. Just as we need to regulate local authorities who use unregulated bailiffs to collect council tax debts, we clearly need to regulate energy suppliers who use unlicensed bailiffs to break into people's homes. The Enforcement Conduct Board has got to be given some regulatory teeth to enforce that and, frankly, the energy companies need to have some controls put around them in the way that water companies cannot cut off people's water. We need to ensure that the minimum amount of energy is being provided to every household in this country—as I say, the fifth or sixth largest economy in the world.

Mae'n sgandal lwyr, onid yw, fod dros hanner ein hynni bellach yn cael ei gynhyrchu gan ynni adnewyddadwy, ond eto rydym yn dal i drin pobl dlawd yn y ffordd hon? Mae'r system ynni wedi torri'n llwyr.

Roeddwn eisiau canolbwyntio ar ba mor effeithiol yw'r dull o gael taliadau i bobl. Felly, siaradais ag Ofgem, a wnaeth fy sicrhau bod cwmnïau'n ychwanegu credyd yn awtomatig, lle bo'n bosibl, os oes gan gwsmeriaid fesurydd rhagdalu clyfar—os yw'n gweithio'n iawn. Dylai ychwanegu'r £45 yr wythnos yn awtomatig at falans credyd yr aelwyd. Os yw'r mesurydd yn ddiffygiol, dywedir wrthyf fod aelwydydd yn cael cod drwy neges destun neu e-bost, fel y gallant ei ddefnyddio i ychwanegu at eu credyd ar-lein. Fel dewis olaf, caiff taleb ei hanfon at y cwsmer drwy'r post, ac fe ddof yn ôl at pam mai dewis olaf yw hynny.

Os oes gan aelwyd fesurydd rhagdalu traddodiadol, maent naill ai'n cael credyd pan fyddant yn gwneud taliad atodol yn eu man talu arferol—ac mae'n dda gweld faint yn union o wybodaeth mae cwmnïau ynni'n ei gadw am unigolion; nid yw Sarah Murphy yn yr ystafell ar hyn o bryd, ond mae hwn yn fater diogelu data pwysig—neu byddant yn cael taleb drwy'r post fel dewis olaf. A'r rheswm pam rwy'n disgrifio hyn fel dewis olaf yw bod gennym lawer iawn o dystiolaeth fod pobl sy'n ei chael hi'n anodd yn ariannol yn rhoi'r gorau i agor y post—dyna'r ffordd y maent yn ymdopi. Felly, maent yn meddwl fod pob llythyr nad yw'n dod gan eu hwyres yn mynd i fod yn fil arall am arian nad oes ganddynt. Felly, ni fyddant byth yn cael gwybod am y daleb y mae ei gwir angen arnynt i'w helpu i dalu am wres.

Nawr, nid oes gwybodaeth ar gael hyd yma am y dadansoddiad cost a budd o wahanol ddulliau o ddarparu cymorth, ond mae'n amlwg fod llawer o waith i'w wneud. Felly, er enghraifft, yng Nghanol Caerdydd, rhwng mis Hydref a mis Rhagfyr y llynedd, dylai bron i 105,000 o aelwydydd fod wedi cael eu harian, ond i 2,000 ohonynt, ni chafodd ei ddarparu. Felly, ni chafodd 2,000 y taliadau yr oedd ganddynt hawl i'w cael, a dyna'r taliad a gafodd Boris Johnson a phawb arall yn yr ystafell hon—ni chafodd 2,000 o'r bobl dlotaf mo'r arian hwnnw. Beth yw'r esboniad am hynny? Ac yn yr un modd, er bod talebau wedi'u rhoi i 6,800 o aelwydydd, ychydig dros 4,000 o aelwydydd a ddefnyddiodd y talebau hynny; ni wnaeth 1,600 o bobl mo'u cael. Ni wnaeth neb guro ar y drws a dweud, 'A gawsoch chi'r daleb, neu a ddylem roi un newydd i chi?'

Mae'r rhain yn faterion pwysig iawn, a diolch byth, ar ben hynny, mae gennym ystadegau talebau tanwydd Llywodraeth Cymru yn ogystal i'w hystyried, oherwydd cafodd y £200 a roddwyd gan Lywodraeth Cymru ei dargedu at y rhai a oedd ei angen yn hytrach nag i rai a allai fforddio talu. Ac mae'r Sefydliad Banc Tanwydd wedi gweld cynnydd enfawr yn nifer y sefydliadau sydd bellach yn cysylltu â hwy. Fe wnaethant gyhoeddi dros 17,000 o dalebau i gefnogi pobl nad oeddent yn gallu fforddio ychwanegu at eu mesurydd rhagdalu; 44,000 o bobl, gyda dros 40 y cant yn blant—y plant na allai fforddio cael bath neu bryd poeth neu ddarllen llyfr cyn iddynt fynd i'r gwely. Rwy'n credu mai'r ystadegyn pryderus i mi yw mai dim ond 148 o aelwydydd a gafodd help i brynu tanwydd oddi ar y grid. Beth mae awdurdodau lleol mewn ardaloedd lle mae llawer o'r anheddau oddi ar y grid yn ei wneud i sicrhau bod pobl, a ddylai fod yn cael yr help hwnnw, yn ei gael?

Felly, rwy'n credu bod hyn i gyd yn dweud wrthym fod angen inni—. Yn union fel y mae angen inni reoleiddio awdurdodau lleol sy'n defnyddio beilïaid heb eu rheoleiddio i gasglu dyledion treth gyngor, mae'n amlwg fod angen inni reoleiddio cyflenwyr ynni sy'n defnyddio beilïaid heb drwydded i dorri i mewn i gartrefi pobl. Mae'n rhaid rhoi dannedd rheoleiddiol i'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi i orfodi hynny ac a dweud y gwir, mae angen gosod mesurau rheoli ar y cwmnïau ynni yn yr un ffordd ag y gwaherddir cwmnïau dŵr rhag torri cyflenwad dŵr pobl. Mae angen inni sicrhau bod lleiafswm o ynni'n cael ei ddarparu i bob cartref yn y wlad hon—fel y dywedaf, y pumed neu'r chweched economi fwyaf yn y byd.

15:50

Thank you, Jack, for proposing this important debate that relates to an issue affecting so many people in our constituencies and regions day in, day out. And I won't repeat the points raised, but I think it is that personal connection: we've all had people come to us who are struggling; we all know of organisations that are trying to provide that support and are just unable to meet the demands. And I think in the period before, where Citizens Advice and so on were able to offer solutions in terms of how you could reduce your energy costs and so on, we're at a point now where essentials are no longer affordable, and it's not just a matter of being able to tweak here and there. As we've heard already from other contributions, energy prices have just gotten out of control, and it is an absolute scandal to see these companies make these vast amounts of profit, while we know—as others have mentioned—that people are dying because they cannot afford to heat their homes. That’s the reality here in Wales today.

It's easy for us perhaps to become a bit immune to some of those statistics, but we have to ask ourselves: why do we have excess death rates currently here in Wales? What are the reasons for that? Why do we see an increase in child poverty? All of these are interconnected. So, I think that, for us—. I remember doing my GCSE in history, and looking back at when you were told about how terrible things were in Victorian times, et cetera. Well, the stories that we are hearing now are just as bad. People are dying because they can’t afford basics. This, for me, is something that we need to look at as a society.

Obviously, there is an issue specifically around prepayment meters, and the fact that they have been forcibly installed, and that people are being cut off. But, fundamentally, energy prices are too high, and people can’t afford the basics, and that’s something that we need to address. I think that Sioned Williams was perfectly right to say that we need to have the power over power here in Wales. We need to be able to ensure that essentials are affordable. There are things that we can call for from the UK Government, but ultimately, there are solutions here in Wales, and that’s what we should be focused on as well for the long term.

I think that the issue in terms of Warm Homes schemes—I certainly echo those calls. But I just wanted to share with you what this means currently for people living in South Wales Central. I recently held a cost-of-living event in January, where organisations were telling me about those that they have been able to help—individuals—through fuel bank vouchers, but that the demand was just extortionate, and how they were going to keep up with that demand was a concern.

They told me of people who were coming to them who had been stealing, just to be able to pay energy costs; of returning to drug dealing, to be able to pay for energy. This is the reality in our communities now, that people are having to take drastic action, and that people are choosing to take those drastic actions just to heat their homes. I am very concerned about those most vulnerable in our society who are just going without—those who just decide, 'I am not going to be able to afford anything. I don’t want to ask anyone for help.' So, even the support available, they are not accessing.

Another issue that I’d like to focus on, in terms of prepayment meters, is how difficult it can be to top up, even if you do have money available. We have had examples of post offices closing in communities, which are often used as top-up points, meaning that people have to travel further, perhaps sometimes a few miles, to be able to top up. We know how frequently you have to top up because of costs. Some stores then only take cash, but there’s no cashpoint, or it’s not working. That then means that you have to walk, perhaps miles, back to your home, not being able to top up. We will be discussing buses later on. We know that, in some communities, if you don’t have access to buses, and if they don’t run frequently or don’t turn up, what are you then supposed to do in terms of reaching those top-ups? So, I think that there is, fundamentally, a problem in terms of access as well.

Emergency credit varies from company to company. It’s very much up to a landlord if they do install a smart meter sometimes, which means that that emergency credit is not always available if you don’t have a smart meter. There are so many difficulties when you are cut off during the night or weekends, when shops are closed, and you are not able to have that urgent support that we are told is there, but in reality isn’t.

I’d briefly just like to mention it in terms of period dignity as well. I think about the fact that we are striving as a nation to be a nation of period dignity, well, not accessing warm water and not being able to wash does have a disproportionate impact. And I have heard some colleagues mention bath time—that parents are having to ration bath time, and so on. These are very real issues, and we need urgent solutions. So, thank you, Jack, for raising this, but now we need to act as a Senedd and ensure that those changes come through, so that people aren’t suffering, dying or just not able to do basic things that we take for granted.

Diolch, Jack, am gynnig y ddadl bwysig hon sy'n ymwneud â mater sy'n effeithio ar gymaint o bobl yn ein hetholaethau a'n rhanbarthau bob dydd o'r flwyddyn. Ac nid wyf am ailadrodd y pwyntiau a godwyd, ond rwy'n credu ei fod yn ymwneud â'r cysylltiad personol hwnnw: rydym i gyd wedi cael pobl yn dod atom sy'n ei chael hi'n anodd; rydym i gyd yn gwybod am sefydliadau sy'n ceisio darparu cymorth ac nad ydynt yn gallu ateb y galw. Ac rwy'n credu yn y cyfnod cynt, lle'r oedd Cyngor ar Bopeth ac yn y blaen yn gallu cynnig atebion ynglŷn â sut y gallech leihau eich costau ynni ac yn y blaen, rydym ar bwynt nawr lle nad yw hanfodion yn fforddiadwy mwyach, ac nid mater o allu addasu mymryn yma ac acw yn unig ydyw. Fel y clywsom eisoes mewn cyfraniadau eraill, mae prisiau ynni wedi codi allan o reolaeth, a sgandal lwyr yw gweld y cwmnïau hyn yn gwneud symiau enfawr o elw, tra gwyddom—fel y mae eraill wedi sôn—fod pobl yn marw oherwydd nad ydynt yn gallu fforddio cynhesu eu cartrefi. Dyna'r realiti yma yng Nghymru heddiw.

Mae'n hawdd inni ddod i arfer â rhai o'r ystadegau hyn, ond mae'n rhaid inni ofyn i'n hunain: pam fod gennym gyfraddau marwolaeth uwch yma yng Nghymru ar hyn o bryd? Beth yw'r rhesymau am hynny? Pam ein bod yn gweld cynnydd mewn tlodi plant? Mae'r rhain i gyd yn gysylltiedig. Felly, rwy'n credu, i ni—. Rwy'n cofio gwneud fy TGAU hanes, ac edrych yn ôl ar pan glywoch chi mor ofnadwy oedd pethau yn Oes Fictoria ac yn y blaen. Wel, mae'r straeon a glywn nawr yr un mor ddrwg. Mae pobl yn marw oherwydd na allant fforddio hanfodion. Mae hyn, i mi, yn rhywbeth y mae angen inni edrych arno fel cymdeithas.

Yn amlwg, mae yna broblem benodol gyda mesuryddion rhagdalu, a'r ffaith eu bod wedi'u gosod drwy orfodaeth, a bod pobl yn cael eu datgysylltu. Ond yn y bôn, mae prisiau ynni'n rhy uchel, ac nid yw pobl yn gallu fforddio'r pethau sylfaenol, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef. Rwy'n meddwl bod Sioned Williams yn berffaith gywir i ddweud bod angen inni gael pŵer dros bŵer yma yng Nghymru. Mae angen inni allu sicrhau bod hanfodion yn fforddiadwy. Mae yna bethau y gallwn alw amdanynt gan Lywodraeth y DU, ond yn y pen draw, mae yna atebion yma yng Nghymru, ac ar hynny y dylem ganolbwyntio yn y tymor hir.

Rwy'n credu bod mater cynlluniau Cartrefi Clyd—rwy'n sicr yn adleisio'r galwadau hynny. Ond roeddwn eisiau rhannu gyda chi beth mae hyn yn ei olygu ar hyn o bryd i bobl sy'n byw yng Nghanol De Cymru. Ym mis Ionawr, cynhaliais ddigwyddiad costau byw, lle roedd sefydliadau'n dweud wrthyf am y rhai y maent wedi gallu eu helpu—unigolion—drwy dalebau banc tanwydd, ond bod y galw'n eithriadol, ac roedd sut roeddent yn mynd i barhau i ateb y galw hwnnw yn destun pryder.

Roeddent yn dweud wrthyf am bobl a oedd yn dod atynt a oedd wedi bod yn dwyn, a hynny er mwyn gallu talu costau ynni; pobl a oedd wedi dychwelyd at ddelio cyffuriau er mwyn gallu talu am ynni. Dyma'r realiti yn ein cymunedau nawr, fod pobl yn gorfod gwneud pethau eithafol, a bod pobl yn dewis gwneud pethau eithafol ddim ond er mwyn cynhesu eu cartrefi. Rwy'n pryderu'n fawr am y bobl fwyaf bregus yn ein cymdeithas sy'n mynd heb—y rhai sy'n penderfynu, 'Nid wyf yn mynd i allu fforddio unrhyw beth. Nid wyf am ofyn i unrhyw un am help.' Felly, nid ydynt yn cael y cymorth sydd ar gael hyd yn oed.

Mater arall yr hoffwn ganolbwyntio arno, yng nghyd-destun mesuryddion rhagdalu, yw pa mor anodd y gall fod i brynu ynni, hyd yn oed os oes gennych arian. Rydym wedi cael enghreifftiau o swyddfeydd post yn cau mewn cymunedau, llefydd sy'n aml yn cael eu defnyddio fel mannau ar gyfer prynu ynni, sy'n golygu bod rhaid i bobl deithio ymhellach, ychydig filltiroedd weithiau efallai, i allu prynu ynni. Fe wyddom pa mor aml y mae'n rhaid ichi brynu ynni oherwydd y costau. Nid yw rhai siopau wedyn ond yn cymryd arian parod, ond ni cheir peiriant arian, neu nid yw'n gweithio. Golyga hynny wedyn fod rhaid ichi gerdded, milltiroedd efallai, yn ôl i'ch cartref, ar ôl methu prynu ynni. Byddwn yn trafod bysiau yn nes ymlaen. Mewn rhai cymunedau, os nad oes gennych fynediad at fysiau, ac os nad ydynt yn rhedeg yn aml neu'n dod o gwbl, sut mae prynu ynni wedyn? Felly, rwy'n credu bod yna broblem sylfaenol gyda hygyrchedd hefyd.

Mae credyd brys yn amrywio o gwmni i gwmni. Weithiau, mater i landlord i raddau helaeth yw a ydynt yn gosod mesurydd clyfar, sy'n golygu nad yw credyd brys ar gael bob amser os nad oes gennych fesurydd clyfar. Mae cymaint o anawsterau pan fyddwch chi'n cael eich datgysylltu yn ystod y nos neu ar benwythnosau, pan fydd siopau ar gau, ac nid ydych yn gallu cael y cymorth brys y dywedir wrthym ei fod ar gael, ond nad ydyw ar gael mewn gwirionedd.

Hoffwn sôn yn fyr am urddas mislif hefyd. Rwy'n meddwl am y ffaith ein bod yn ymdrechu fel cenedl i fod yn genedl urddas mislif, ond mae methu defnyddio dŵr cynnes a methu ymolchi yn cael effaith anghymesur. Ac rwyf wedi clywed rhai cyd-Aelodau'n sôn am amser bath—fod rhieni'n gorfod dogni amser bath, ac yn y blaen. Mae'r rhain yn broblemau real iawn, ac mae angen atebion brys arnom. Felly, diolch i chi am godi hyn, Jack, ond nawr mae angen inni weithredu fel Senedd a sicrhau bod y newidiadau hynny'n digwydd, fel nad yw pobl yn dioddef, yn marw neu'n methu gwneud y pethau sylfaenol rydym ni'n eu cymryd yn ganiataol.

15:55

As a named supporter of this Member debate, I want to place on record the work of Jack Sargeant in raising this very critical issue, as many have said, both in this place and beyond. And it is, as many have said today, the sick and the disabled and the elderly and the young who this issue impacts the most upon. It is a result of sheer profit over people, and it's the sick face of privatisation unregulated, with billionaire energy owners riding bareback on those who are most frail and vulnerable. Estimates suggest that up to 45 per cent of all households in Wales could be in fuel poverty following increases to energy prices and consequent budget impacts now.

The shocking revelations in The Times last month exposed that climate of fear, as many Members of this Senedd today have articulated, with people unable to pay their fuel bills, debt collectors let loose, as Jane Dodds and others have stated, and prepayment meters being forcibly installed. But the sheer scale and immorality—I'll use that really strong word, it is immorality—of this issue is so profound. My constituents, as Sioned has also said, tell me this weekly. Some 200,000 households in Wales are using prepayment meters for their main gas and electricity, and 45 per cent of social housing tenants are using prepayment meters.

I do want to thank Jack here for this campaign, and I also do welcome the work of Jane Hutt, Minister for Social Justice, who has called publicly for Ofgem to extend the ban on forced installation of prepayment meters beyond the end of March. We must, as Mike Hedges states, stop standing charges. Indeed, collectively, the Welsh Government has acted strongly in its united response, with £90 million to provide support to vulnerable households to meet rising energy costs, including a £200 fuel support scheme on top of the UK Government's fuel support payments. This has come from other Welsh Government priority areas. And further, to meet the need, social justice Ministers have secured an extra £18.8 million in the draft budget, increasing the total discretionary assistance fund for this coming financial year to £38.5 million.

But it is a source of sadness that this is needed today, as others have mentioned, in a G7 country where we as the UK are languishing at the bottom. It is imperative that the UK Government now step up to the plate and use those resources available to them for those in fuel poverty in Wales who have all been made poorer by each consequent action of this callous UK Government. I know that the Minister will continue to lobby the UK Government, Ofgem and energy suppliers to finally rise to the moment and fulfil their moral obligations to the poorest in society, but, sadly, until we get a Labour Government in Westminster, working with us, the Welsh Senedd, it will continue to fall on marble as ordinary people continue to freeze. I say, 'Shame on Ofgem', and I say, 'Shame on the UK Government.'

Fel un sy'n cael ei enwi fel cefnogwr yn y ddadl Aelodau hon, rwyf am gofnodi gwaith Jack Sargeant yn codi'r mater allweddol hwn, fel y dywedodd nifer, yn y lle hwn a thu hwnt. Ac fel y mae llawer wedi dweud heddiw, y sâl a'r anabl a'r henoed a'r ifanc sy'n cael eu heffeithio fwyaf gan y mater hwn. Dyma yw canlyniad gosod elw'n uwch na phobl, a dyma wyneb afiach preifateiddio heb ei reoleiddio, gyda pherchnogion ynni sy'n biliwnyddion yn sathru ar y rhai mwyaf bregus ac agored i niwed. Mae amcangyfrifon yn awgrymu y gallai hyd at 45 y cant o holl aelwydydd Cymru fod mewn tlodi tanwydd nawr yn sgil prisiau ynni uwch ac effeithiau cyllidebol o ganlyniad i hynny.

Fe wnaeth y datguddiadau brawychus yn The Times fis diwethaf ddatgelu hinsawdd o ofn, fel y nododd llawer o Aelodau'r Senedd hon heddiw, gyda phobl yn methu talu eu biliau tanwydd, casglwyr dyledion yn cael eu gollwng yn rhydd, fel y dywedodd Jane Dodds ac eraill, a mesuryddion rhagdalu'n cael eu gosod drwy orfodaeth. Ond mae graddau'r broblem hon a'i hanfoesoldeb—fe ddefnyddiaf y gair cryf hwnnw, oherwydd mae'n anfoesoldeb—mor ddwfn. Mae fy etholwyr, fel y dywedodd Sioned hefyd, yn dweud hyn wrthyf yn wythnosol. Mae tua 200,000 o aelwydydd yng Nghymru yn defnyddio mesuryddion rhagdalu ar gyfer eu prif gyflenwad nwy a thrydan, ac mae 45 y cant o denantiaid tai cymdeithasol yn defnyddio mesuryddion rhagdalu.

Rwyf am ddiolch i Jack yma am yr ymgyrch hon, ac rwyf hefyd yn croesawu gwaith Jane Hutt, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sydd wedi galw'n gyhoeddus ar Ofgem i ymestyn y gwaharddiad ar osod mesuryddion rhagdalu yn orfodol y tu hwnt i ddiwedd mis Mawrth. Mae'n rhaid i ni, fel y dywed Mike Hedges, roi'r gorau i daliadau sefydlog. Yn wir, gyda'i gilydd, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithredu'n gryf yn ei hymateb unedig, gyda £90 miliwn i ddarparu cymorth i aelwydydd sy'n agored i niwed i dalu costau ynni cynyddol, gan gynnwys cynllun cymorth tanwydd gwerth £200 ar ben taliadau cymorth tanwydd Llywodraeth y DU. Daeth yr arian o feysydd blaenoriaeth eraill Llywodraeth Cymru. Ac ymhellach, er mwyn diwallu'r angen, mae Gweinidogion cyfiawnder cymdeithasol wedi sicrhau £18.8 miliwn ychwanegol yn y gyllideb ddrafft, gan gynyddu cyfanswm y gronfa cymorth dewisol ar gyfer y flwyddyn ariannol hon i £38.5 miliwn.

Ond mae'n destun tristwch fod angen hyn heddiw, fel y mae eraill wedi sôn, mewn gwlad G7 lle rydym ni, y DU, ar y gwaelod. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth y DU bellach yn camu i'r adwy a defnyddio'r adnoddau sydd ar gael iddynt ar gyfer pobl mewn tlodi tanwydd yng Nghymru sydd oll wedi'u gwneud yn dlotach gan bob un o weithredoedd canlyniadol y Llywodraeth ddideimlad hon yn y DU. Gwn y bydd y Gweinidog yn parhau i lobïo Llywodraeth y DU, Ofgem a chyflenwyr ynni i wneud eu dyletswydd o'r diwedd a chyflawni eu rhwymedigaethau moesol i'r tlotaf mewn cymdeithas, ond yn anffodus, hyd nes y cawn Lywodraeth Lafur yn San Steffan, i weithio gyda ni, Senedd Cymru, bydd hon yn alwad sy'n parhau i ddisgyn ar glustiau byddar wrth i bobl gyffredin barhau i rewi. 'Cywilydd ar Ofgem', meddaf, a 'Chywilydd ar Lywodraeth y DU.'

16:00

Galwaf nawr ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Jane Hutt.

I now call on the Minister for Social Justice. Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I welcome today's debate on prepayment meters. It's a national scandal the way consumers, often the poorest in our communities, have been treated. Jack Sargeant has been at the forefront of the campaign to expose this scandal, and the Welsh Government not only welcomes, but supports this motion today. I thank all the Members who've spoken today and contributed. It's good to see the whole of the Senedd—you've united us all behind your motion with such powerful speeches.

The cost-of-living crisis is having a detrimental effect on all of our living standards, but it's having a more devastating effect on the households who are least able to pay. And yet the energy supply market, which provides an essential service, operates in such a way that vulnerable households, already struggling to pay their bills, face the threat of having prepayment meters forced upon them. In 2022, approximately 200,000 households in Wales relied on prepayment meters for their mains gas and electricity, and this represents 15 per cent of all households. Twenty-four per cent of tenants in the private rented sector use prepayment meters, and almost half of social housing tenants rely on prepayment meters. Dirprwy Lywydd, we were all shocked, weren't we, and appalled to see households, including those who are clearly vulnerable, being transferred to prepayment meters against their will.

Alongside Jack Sargeant's representations and other campaigners', it's of further concern that it took a journalist to highlight the issue, as Jack has said, when the regulator Ofgem has the regulatory role to prevent this occurring. It’s clear that the existing rules and how they are enforced and not working. This has been reflected in contributions this afternoon. They’re not protecting the most vulnerable in society. I’m meeting Ofgem on Monday, and I will reporting back in full on the contributions made on this motion today. I’ve been consistently clear: householders who’ve been subjected to forced use of a prepayment meter—either through the wholly flawed warrant process, or because they were encouraged to do so, perhaps not appreciating alternatives available to them—must be offered the opportunity to revert to their previous meter at no cost. I think that call is also being supported this afternoon.

As a result of the exposure of this scandal, the practice of forced installation of prepayment meters was halted, but only temporarily. It was halted and we welcomed that, but it was only temporary. I’ve regularly made the point to the UK Government and to Ofgem that it was premature to allow the warrant process to continue from the end of this month. If you recall, it was just halted to the end of March, risking further vulnerable households being forced onto meters against their will whilst the Ofgem investigation was ongoing. So, I think, colleagues, it is important to record today that Ofgem’s chief executive announced on 14 March that they will continue that ban and they’ll only lift it when and if firms follow Ofgem’s new code of practice. I shall be pressing for that ban to continue indefinitely. It’s been commented on about the code of practice—I think that ban has to continue indefinitely, and I’m sure you would support me with that.

It is vitally important that Ofgem regulate the industry effectively. I’ve sought assurances at board level and I’ve asked that if they don’t have sufficient powers and interventions, then we would like to help them to press for those powers. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl heddiw ar fesuryddion rhagdalu. Mae'r ffordd y mae defnyddwyr, yn aml y rhai tlotaf yn ein cymunedau, wedi cael eu trin yn sgandal genedlaethol. Mae Jack Sargeant wedi bod ar flaen y gad yn yr ymgyrch i ddatgelu'r sgandal hon, ac mae Llywodraeth Cymru nid yn unig yn croesawu ond yn cefnogi'r cynnig hwn heddiw. Diolch i'r holl Aelodau sydd wedi siarad ac sydd wedi cyfrannu heddiw. Mae'n dda gweld y Senedd i gyd—rydych chi wedi ein huno ni i gyd yn ein cefnogaeth i'ch cynnig gydag areithiau mor bwerus.

Mae'r argyfwng costau byw yn cael effaith andwyol ar ein holl safonau byw, ond mae'n cael effaith fwy dinistriol ar yr aelwydydd lleiaf abl i dalu. Ac eto mae'r farchnad cyflenwi ynni, sy'n darparu gwasanaeth hanfodol, yn gweithredu yn y fath fodd fel bod aelwydydd agored i niwed, sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd talu eu biliau, yn wynebu'r bygythiad o gael mesuryddion rhagdalu wedi'u gorfodi arnynt. Yn 2022, roedd tua 200,000 o aelwydydd yng Nghymru yn dibynnu ar fesuryddion rhagdalu ar gyfer eu prif gyflenwad nwy a thrydan, ac mae hyn yn 15 y cant o'r holl aelwydydd. Mae 24 y cant o denantiaid yn y sector rhentu preifat yn defnyddio mesuryddion rhagdalu, ac mae bron i hanner tenantiaid tai cymdeithasol yn dibynnu ar fesuryddion rhagdalu. Ddirprwy Lywydd, cawsom oll ein brawychu, onid chawsom, a'n harswydo wrth weld aelwydydd, gan gynnwys y rhai sy'n amlwg yn agored i niwed, yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu yn erbyn eu hewyllys. 

Gyda sylwadau Jack Sargeant ac ymgyrchwyr eraill, mae'n destun pryder pellach mai newyddiadurwr a dynnodd sylw at y mater, fel y dywedodd Jack, er mai'r rheoleiddiwr, Ofgem, sy'n gyfrifol am reoleiddio i atal hyn rhag digwydd. Mae'n amlwg nad yw'r rheolau presennol, a sut y cânt eu gorfodi, yn gweithio. Cafodd hyn ei adlewyrchu mewn cyfraniadau y prynhawn yma. Nid ydynt yn amddiffyn y rhai mwyaf bregus mewn cymdeithas. Rwy'n cyfarfod ag Ofgem ddydd Llun, a byddaf yn adrodd yn ôl yn llawn ar y cyfraniadau a wneir mewn perthynas â'r cynnig hwn heddiw. Rwyf wedi bod yn gyson glir: mae'n hanfodol fod deiliaid aelwydydd sydd wedi cael eu gorfodi i ddefnyddio mesuryddion rhagdalu—naill ai drwy'r broses warant gwbl ddiffygiol, neu oherwydd eu bod wedi cael eu hannog i wneud hynny, heb ddeall y dewisiadau amgen sydd ar gael iddynt efallai—yn cael cynnig dychwelyd at eu mesurydd blaenorol heb unrhyw gost. Rwy'n credu bod cefnogaeth i'r alwad honno y prynhawn yma hefyd.

O ganlyniad i'r sgandal hon, ataliwyd yr arfer o osod mesuryddion rhagdalu, ond dim ond dros dro. Cafodd ei atal ac fe wnaethom groesawu hynny, ond dros dro yn unig ydoedd. Rwyf wedi gwneud y pwynt yn rheolaidd i Lywodraeth y DU ac i Ofgem ei bod yn rhy gynnar i ganiatáu i'r broses warant barhau o ddiwedd y mis hwn ymlaen. Os cofiwch, cafodd ei atal hyd at ddiwedd mis Mawrth yn unig, gan roi rhagor o aelwydydd agored i niwed mewn perygl o gael eu gorfodi i ddefnyddio mesuryddion yn erbyn eu hewyllys tra bod ymchwiliad Ofgem yn parhau. Felly, gyd-Aelodau, rwy'n credu ei bod yn bwysig cofnodi heddiw fod prif weithredwr Ofgem wedi cyhoeddi ar 14 Mawrth y byddant yn parhau â'r gwaharddiad hwnnw ac na fyddant yn ei godi hyd nes bod, a dim ond os yw cwmnïau'n dilyn cod ymarfer newydd Ofgem. Byddaf yn pwyso am barhau'r gwaharddiad hwnnw am gyfnod amhenodol. Mae sylwadau wedi cael eu gwneud am y cod ymarfer—rwy'n credu bod rhaid i'r gwaharddiad hwnnw barhau am gyfnod amhenodol, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n fy nghefnogi yn hynny o beth.

Mae'n hanfodol bwysig fod Ofgem yn rheoleiddio'r diwydiant yn effeithiol. Rwyf wedi gofyn am sicrwydd ar lefel bwrdd ac rwyf wedi dweud, os nad oes ganddynt ddigon o bwerau ac ymyriadau ar gael iddynt, hoffem eu helpu i bwyso am y pwerau hynny. 

16:05

In your meetings with Ofgem and indeed with the UK Government, can you establish that the other scandal around prepayment meters, which is the so-called prepayment premium, which forces people to pay even more, is actually going to end in July? Can you get some assurances for that, if you haven't had them already, categorically?

Yn eich cyfarfodydd gydag Ofgem ac yn wir gyda Llywodraeth y DU, a wnewch chi gadarnhau y bydd y sgandal arall mewn perthynas â mesuryddion rhagdalu, sef y premiwm rhagdalu fel y'i gelwir, sy'n gorfodi pobl i dalu hyd yn oed mwy, yn dod i ben ym mis Gorffennaf mewn gwirionedd? A allwch chi gael sicrwydd pendant ynglŷn â hynny, os nad ydych wedi'i gael yn barod?

Thank you very much, Jenny Rathbone. Clearly, there has been a change in the budget last week in terms of the premium. I’m clarifying what exactly that means, because it’s no good going back to the voucher situation, which you raised so rightly earlier on. Unless that premium is levelled and it is actually reflected in the cost, then that will not be good enough, and I will raise that on Monday.

Can I just say also that I’m pleased people raised the issue of standing charges? I think, Mike Hedges, you’ve raised this so regularly. It's a real injustice to prepayment customers. They continued the standing charges and put people in a more vulnerable position. Following a period of self-disconnection, when it becomes impossible to secure further credit, householders find they’re charged for all the days when it hadn’t been possible to obtain a supply. Again, thank you for joining and showing that call that I’m making that these standing charges should be removed for prepayment customers.

Dirprwy Lywydd, we do have to turn to look at ways in which we can improve things. It’s the UK Government who do hold the levers in the energy supply market and they do have the power to make a real difference to vulnerable households. We have called on the UK Government and Ofgem to introduce a social tariff to protect vulnerable households. It is important that they have now agreed to explore this. We must press for that change, because actually, then we could fund energy in a more progressive way. Social tariffs have received positive and broad support.

Legislation in the water industry—and this has been raised—prevents customers from being disconnected, even if in arrears. I’ve urged market change to prevent disconnection; I’ve offered immediate recommendations following on the advice from National Energy Action Cymru and Citizens Advice. I have been also calling on the Chancellor to use the opportunity in this budget not to increase the energy price guarantee, and welcome the fact that that is now remaining at £2,500 until July for a typical household.

Finally, Dirprwy Lywydd, it is important that I pick up on some of the other points that have been raised in the motion. The Welsh Government recognises that trusted advice services are very important, and more than 176,500 people have received energy efficiency advice through the Warm Homes programme since its launch in 2011. That energy advice pilot also tests and measures the effectiveness of providing in-home advice as well. Can I just say that the Minister for Climate Change, on the Warm Homes programme, expects to procure a new demand-led scheme that tackles both the climate emergency and fuel poverty? It is crucial, the next iteration of the Warm Homes programme. There will be no gap in provision between the new and existing programmes, and it will take that fabric-first, Wales-first and low-carbon approach.

Finally, thank you, Dirprwy Lywydd, for enabling us all to contribute. I met Jack Sargeant last week to discuss the findings of his survey and the shocking feedback from his constituents, and I have shared that survey with Ofgem. I'm meeting the chief executive of Ofgem on Monday, and I will be reporting not only on his survey and its outcomes but also on the contributions made in this very important debate today. Diolch yn fawr i chi i gyd. 

Diolch yn fawr, Jenny Rathbone. Yn amlwg, bu newid yn y gyllideb yr wythnos diwethaf o ran y premiwm. Rwy'n ceisio eglurder ynglŷn â beth yn union mae hynny'n ei olygu, oherwydd nid ydym eisiau dychwelyd i'r sefyllfa dalebau, a godwyd gennych mor briodol yn gynharach. Oni bai bod y premiwm hwnnw'n cael ei wastatáu a'i adlewyrchu yn y gost mewn gwirionedd, ni fydd hynny'n ddigon da, a byddaf yn codi'r pwynt hwnnw ddydd Llun.

A gaf fi ddweud hefyd fy mod yn falch fod pobl wedi codi mater taliadau sefydlog? Rydych chi wedi codi hyn ar sawl achlysur, Mike Hedges. Mae'n anghyfiawnder go iawn i gwsmeriaid sy'n rhagdalu. Fe wnaethant barhau â'r taliadau sefydlog a rhoi pobl mewn sefyllfa fwy bregus. Yn dilyn cyfnod o hunan-ddatgysylltu, pan fo'n amhosibl sicrhau credyd pellach, mae deiliaid aelwydydd yn gweld bod disgwyl iddynt dalu am yr holl ddyddiau pan nad oedd modd cael cyflenwad. Unwaith eto, diolch am ymuno â'm galwad i ddiddymu'r taliadau sefydlog hyn ar gyfer cwsmeriaid sy'n rhagdalu.

Ddirprwy Lywydd, mae'n rhaid inni edrych ar ffyrdd y gallwn wella pethau. Llywodraeth y DU sydd â'r ysgogiadau at ei defnydd yn y farchnad cyflenwi ynni ac mae ganddynt bŵer i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i aelwydydd agored i niwed. Rydym wedi galw ar Lywodraeth y DU ac Ofgem i gyflwyno tariff cymdeithasol i warchod aelwydydd agored i niwed. Mae'n bwysig eu bod bellach wedi cytuno i archwilio hyn. Mae'n rhaid inni bwyso am y newid hwnnw oherwydd gallem ariannu ynni mewn ffordd fwy blaengar wedyn. Mae tariffau cymdeithasol wedi cael cefnogaeth gadarnhaol ac eang.

Mae deddfwriaeth yn y diwydiant dŵr—ac mae'r pwynt hwn wedi cael ei wneud—yn atal cwsmeriaid rhag cael eu datgysylltu, hyd yn oed os oes ganddynt ôl-ddyledion. Rwyf wedi annog newid yn y farchnad i atal datgysylltu; rwyf wedi cynnig argymhellion ar unwaith yn dilyn cyngor National Energy Action Cymru a Cyngor ar Bopeth. Rwyf hefyd wedi bod yn galw ar y Canghellor i fanteisio ar y cyfle yn y gyllideb hon i beidio â chynyddu'r gwarant pris ynni, ac rwy'n croesawu'r ffaith ei fod bellach yn aros ar £2,500 ar gyfer aelwyd nodweddiadol tan fis Gorffennaf.

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, mae'n bwysig fy mod yn crybwyll rhai o'r pwyntiau eraill sy'n codi yn y cynnig. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod gwasanaethau cyngor dibynadwy yn bwysig iawn, ac mae mwy na 176,500 o bobl wedi cael cyngor ar effeithlonrwydd ynni drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd ers ei lansio yn 2011. Mae'r cynllun peilot cyngor ynni hwnnw hefyd yn profi ac yn mesur effeithiolrwydd darparu cyngor yn y cartref hefyd. A gaf fi ddweud bod y Gweinidog Newid Hinsawdd, mewn perthynas â'r rhaglen Cartrefi Clyd, yn disgwyl caffael cynllun newydd sy'n cael ei arwain gan y galw ac sy'n mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a thlodi tanwydd? Mae iteriad nesaf y rhaglen Cartrefi Clyd yn hollbwysig. Ni fydd unrhyw fwlch yn y ddarpariaeth rhwng y rhaglen newydd a'r rhaglen sy'n bodoli eisoes, a bydd yn mabwysiadu dull carbon isel 'ffabrig yn gyntaf', Cymru'n gyntaf.

Ac yn olaf, diolch i chi, Ddirprwy Lywydd, am ein galluogi ni i gyd i gyfrannu. Cyfarfûm â Jack Sargeant yr wythnos diwethaf i drafod canfyddiadau ei arolwg a'r adborth brawychus gan ei etholwyr, ac rwyf wedi rhannu'r arolwg hwnnw gydag Ofgem. Rwy'n cyfarfod â phrif weithredwr Ofgem ddydd Llun, a byddaf yn adrodd nid yn unig ar ei arolwg a'i ganlyniadau ond hefyd ar y cyfraniadau a wnaed yn y ddadl hynod bwysig hon heddiw. Diolch yn fawr i chi i gyd. 

16:10

I'm grateful, Deputy Presiding Officer. Can I firstly thank the Minister, Jane Hutt, for her dedication on this matter, and the dedication of the Counsel General for the Welsh Government as well? You've both grasped the seriousness and have understood the seriousness of the situation we have in front of us from the very start. Your response today emphasises that, and your letter to Grant Shapps, the Secretary of State, on 14 March emphasises that again. 

I'm going to try to quickly go through some of the contributions before reflecting on one final point. Thank you, Mark Isherwood, because I didn't know where the Welsh Conservatives stood, really, until today on this. I do thank him for his contribution today and for the confirmation of the support of the Welsh Conservatives on this motion. The contributions and support from Plaid Cymru, the Liberal Democrats and my backbench colleagues here, and of course the Minister, prove that this is bigger than politics, it's bigger than party politics; this is a life-and-death situation in front of us. And that's why, Mike Hedges, I will never get bored of you continuously, tirelessly working to bring it up, calling out injustice where you see it and standing up for the most vulnerable people in society. Mike Hedges, I will never get bored of you standing up for those people and calling out those standing charges; rightly so. 

Jane Dodds referenced the incredible profits of suppliers and the stark difference and the stark contrast for those people who have no money to top up their prepayment meters. We heard from Sioned Williams and Heledd Fychan the realities of having no energy, the need for compensation, the commitment from the Welsh Government to procure that Warm Homes programme, as Jenny Rathbone and others, too, referenced. Rhianon, you are absolutely right; the scale of the programme, the sheer scale of the programme, deserves a response from the UK Government. I will finish, Dirprwy Lywydd, by just reflecting on some final remarks, setting out for you, as Peredur Owen Griffiths said, how rigged the market is.

Let me just explain to you how broken the system is. In that same meeting, the same meeting with Ofgem where they told me that there is no problem and there's no evidence to suggest any wrongdoing—apart from in British Gas because they were caught on camera—I told them a little story and asked them what I should say to my resident who was in my local surgery, in tears in front of me because they had been forcibly switched over to a prepayment meter. We've all had stories similar to that. We've heard them from all benches today. Ofgem told me that they should complain. Well, you know, we all know, I know, they know that the complaints process is ridiculous. You must write to your supplier with your complaint, you must give them eight weeks to respond, and then you might get a response back, but probably not one that's worth while. You then have to take it to the energy ombudsman, with no defined period for resolution. How ridiculous is that? That's why Ofgem is not fit for purpose. How can the regulator only have this to say to a vulnerable person who has been incorrectly and forcibly switched and, that very day, is at risk of going without heat and light? I'm pleased that the Minister responded with the rolling out of the energy service. It's the best advice we can offer to people that will stop people reaching crisis point.

Llywydd, I will end now on this one final comment. We are here in the Senedd, but this is much bigger than the Senedd; this is life and death—one thing's for certain. And it's good to see all political parties in Wales here today and the Welsh Government supporting this motion, because there's one thing that we can not do for sure: we cannot let this national scandal continue. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n ddiolchgar, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch yn gyntaf i'r Gweinidog, Jane Hutt, am ei hymroddiad i'r mater hwn, ac ymroddiad Cwnsler Cyffredinol Llywodraeth Cymru hefyd? Mae'r ddau ohonoch wedi amgyffred ac wedi deall difrifoldeb y sefyllfa sydd o'n blaenau o'r cychwyn cyntaf. Mae eich ymateb heddiw yn pwysleisio hynny, ac mae eich llythyr at Grant Shapps, yr Ysgrifennydd Gwladol, ar 14 Mawrth, yn pwysleisio hynny eto. 

Rwyf am geisio trafod rhai o'r cyfraniadau'n gyflym cyn ystyried un pwynt olaf. Diolch i chi, Mark Isherwood, oherwydd nid oeddwn yn gwybod beth oedd safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig ar hyn tan heddiw mewn gwirionedd. Diolch iddo am ei gyfraniad heddiw ac am gadarnhau cefnogaeth y Ceidwadwyr Cymreig i'r cynnig hwn. Mae'r cyfraniadau a'r gefnogaeth gan Blaid Cymru, y Democratiaid Rhyddfrydol a fy nghyd-Aelodau ar y meinciau cefn yma, ac wrth gwrs y Gweinidog, yn profi bod hyn yn fwy na gwleidyddiaeth, mae'n fwy na gwleidyddiaeth bleidiol; mae'n fater o fywyd neu marwolaeth. A Mike Hedges, dyna pam na fyddaf byth yn diflasu arnoch yn gweithio'n ddiflino ac yn barhaus i godi'r mater, gan siarad yn erbyn anghyfiawnder pan fyddwch yn ei weld a sefyll dros y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Mike Hedges, ni fyddaf byth yn diflasu ar eich gweld yn sefyll dros y bobl hynny ac yn siarad yn erbyn taliadau sefydlog; a hynny'n briodol. 

Cyfeiriodd Jane Dodds at elw anhygoel cyflenwyr a'r gwahaniaeth amlwg a'r gwrthgyferbyniad llwyr rhyngddynt hwy â'r bobl nad oes ganddynt arian i brynu ynni ar eu mesuryddion rhagdalu. Clywsom gan Sioned Williams a Heledd Fychan am realiti byw heb ynni, yr angen am ddigolledu, ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gaffael y rhaglen Cartrefi Clyd, fel y crybwyllodd Jenny Rathbone ac eraill hefyd. Rhianon, rydych yn hollol iawn; mae maint y rhaglen yn haeddu ymateb gan Lywodraeth y DU. Rwyf am gloi, Ddirprwy Lywydd, drwy ystyried ambell sylw terfynol, er mwyn dangos i chi, fel y dywedodd Peredur Owen Griffiths, pa mor anonest yw'r farchnad.

Gadewch i mi egluro i chi pa mor doredig yw'r system. Yn yr un cyfarfod hwnnw, yr un cyfarfod ag Ofgem lle dywedasant wrthyf nad oes problem ac nad oes unrhyw dystiolaeth i awgrymu unrhyw ddrwgweithredu—ar wahân i Nwy Prydain oherwydd iddynt gael eu dal ar gamera—dywedais stori fach wrthynt a gofynnais iddynt beth y dylwn ei ddweud wrth fy mhreswylydd a ddaeth i fy nghymhorthfa leol a oedd yn eu dagrau oherwydd eu bod wedi cael eu trosglwyddo i fesurydd rhagdalu. Rydym i gyd wedi clywed straeon tebyg i hynny. Rydym wedi eu clywed o bob un o'r meinciau heddiw. Dywedodd Ofgem wrthyf y dylent gwyno. Wel, rydych chi'n gwybod, rydym i gyd yn gwybod, rwy'n gwybod, maent hwy'n gwybod bod y broses gwynion yn hurt. Rhaid i chi ysgrifennu at eich cyflenwr gyda'ch cwyn, rhaid i chi roi wyth wythnos iddynt ymateb, ac yna efallai y cewch ymateb, ond mae'n debyg na fydd o unrhyw werth. Yna rhaid i chi fynd â'r gŵyn at yr ombwdsmon ynni, heb unrhyw gyfnod diffiniedig ar gyfer ei datrys. Pa mor hurt yw hynny? Dyna pam nad yw Ofgem yn addas i'r diben. Sut y gall fod mai dim ond hyn sydd gan y rheoleiddiwr i'w ddweud wrth berson agored i niwed sydd wedi cael ei orfodi'n anghywir i newid, ac sydd, ar yr union ddiwrnod hwnnw, mewn perygl o orfod mynd heb wres na golau? Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi ymateb gyd chyflwyno'r gwasanaeth ynni. Dyma'r cyngor gorau y gallwn ei gynnig i bobl a fydd yn atal pobl rhag wynebu argyfwng.

Lywydd, rwyf am ddirwyn i ben gydag un sylw olaf. Rydym ni yma yn y Senedd, ond mae hyn yn ymwneud â llawer mwy na'r Senedd; mae'n fater o fywyd a marwolaeth—mae hynny'n sicr. Ac mae'n dda gweld yr holl bleidiau gwleidyddol yng Nghymru yma heddiw a Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r cynnig hwn, oherwydd mae yna un peth yn bendant na allwn ei wneud: ni allwn adael i'r sgandal genedlaethol hon barhau. Diolch yn fawr iawn.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

16:15

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, and the motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
6. Welsh Conservatives Debate: Minister for Health and Social Services

Eitem 6 sydd nesaf, a dadl y Ceidwadwyr Cymreig yw honno. Dwi'n galw ar Sam Rowlands i wneud y cynnig. Sam Rowlands.

Item 6 is next, and it's the Welsh Conservatives debate. I call on Sam Rowlands to move the motion. Sam Rowlands.

Cynnig NDM8231 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

Yn datgan nad oes ganddi hyder yng Ngweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Llywodraeth Cymru.

Motion NDM8231 Darren Millar

To propose that the Senedd:

Has no confidence in the Welsh Government’s Minister for Health and Social Services.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd, and I move today's motion in the name of my colleague, Darren Millar. As our motion outlines today, on these sides of the benches, we are proposing that this Senedd states that it has no confidence in the Welsh Government's Minister for Health and Social Services.

Usually, at this point in a debate contribution, I would say something like, 'It gives me great pleasure to move the motion today', but actually, today, I take no joy in standing here to move this motion. This is because we're having again to point out failings, and in particular, failure, in taking responsibility for poor performance and poor outcomes for the people of Wales, especially when it comes to their health and their well-being. This is what today's motion is ultimately about. It's about accountability and the role of individually elected representatives taking responsibility when it counts. I say this because we've seen, so far through this Senedd term, a regular pattern of concern being raised from Members from across the Chamber as to the performance of our health service and the ability of our hard-working NHS staff to deliver on what is needed because of the decisions of this Government.

These concerns have not been raised in this Chamber flippantly, but these concerns have been issues that people have shared with their democratically elected representatives, their MSs, and they rightfully expect these concerns to be shared with decision makers to effect change. But these concerns, far too often, have been ignored, dismissed, or approached with indifference by the Government and its Minister. Sadly, in particular for my residents in north Wales, these concerns have proven to be true, time and time again. In north Wales, we now see a health board back in special measures; a £122 million fraud investigation; a region with just 62 per cent of health service buildings deemed to be safe; major concerns with vascular services; risks to patients, and significant concerns at A&E in Ysbyty Glan Clwyd. Indeed, across Wales, we see the results of the nettle not being grasped, with one in four people currently on a waiting list for treatment, compared to one in eight in England. One in eight people are waiting over 52 weeks between referral to treatment, compared to one in 18 people in England and one in 14 in Scotland.

But here's the important bit in terms of today's debate. Who is deemed responsible for these failings? Who can residents in Wales hold responsible when they are let down? Surely, as those who believe in the power and right of democracy, it is clear that those elected to take responsibility are also those accountable when they fail to deliver on that responsibility. In this case, it is clear that the responsibility to take a grip on delivering on health services in Wales rests with the health Minister—[Interruption.] I'm not taking any interventions in the opening of a debate. [Interruption.] Not in the opening of a debate. But what we've seen in recent weeks—[Interruption.] What we've seen in recent weeks is a disjointed position—

Diolch, Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig heddiw yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Fel y mae ein cynnig yn ei amlinellu heddiw, ar yr ochr hon i'r meinciau, rydym yn cynnig bod y Senedd hon yn datgan nad oes ganddi hyder yng Ngweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Llywodraeth Cymru.

Fel arfer, ar y pwynt hwn mewn cyfraniad i ddadl, byddwn yn dweud rhywbeth tebyg i, 'Mae'n rhoi pleser mawr imi wneud y cynnig hwn heddiw', ond mewn gwirionedd, heddiw, nid wyf yn llawenhau wrth sefyll yma i wneud y cynnig hwn. Mae hyn oherwydd ein bod ni, unwaith eto, yn gorfod tynnu sylw at fethiannau, ac yn enwedig methiant i gymryd cyfrifoldeb am berfformiad gwael a chanlyniadau gwael i bobl Cymru, yn enwedig mewn perthynas â'u hiechyd a'u llesiant. Dyma beth yw pwrpas cynnig heddiw yn y pen draw. Mae'n ymwneud ag atebolrwydd a rôl cynrychiolwyr etholedig unigol i gymryd cyfrifoldeb pan fo'n cyfrif. Rwy'n dweud hyn oherwydd, hyd yn hyn drwy dymor y Senedd hon, rydym wedi gweld patrwm rheolaidd o bryderon yn cael eu codi gan Aelodau o bob rhan o'r Siambr ynglŷn â pherfformiad ein gwasanaeth iechyd a gallu ein staff GIG gweithgar i gyflawni'r hyn sydd ei angen oherwydd penderfyniadau'r Llywodraeth hon.

Nid yw'r pryderon hyn wedi'u codi yn y Siambr yn ddifeddwl, mae pobl wedi rhannu'r pryderon hyn gyda'u cynrychiolwyr a etholwyd yn ddemocrataidd, eu Haelodau o'r Senedd, ac maent yn disgwyl, yn briodol, i'r pryderon hyn gael eu rhannu gyda'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau i sicrhau newid. Ond mae'r pryderon hyn, yn llawer rhy aml, wedi cael eu hanwybyddu, eu diystyru, neu mae'r Llywodraeth a'i Gweinidog wedi ymateb yn ddi-hid iddynt. Yn anffodus, yn enwedig i fy nhrigolion yng ngogledd Cymru, mae'r pryderon hyn wedi'u profi'n wir, dro ar ôl tro. Yn y gogledd, mae'r bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig unwaith eto; mae gennym ymchwiliad £122 miliwn i dwyll; ystyrir mai 62 y cant yn unig o adeiladau'r gwasanaeth iechyd sy'n ddiogel yn y rhanbarth; mae yna bryderon mawr ynglŷn â gwasanaethau fasgwlaidd; mae yna risgiau i gleifion, a phryderon sylweddol yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Glan Clwyd. Yn wir, ledled Cymru, gwelwn ganlyniadau methiant i fynd i'r afael â'r sefyllfa, gydag un o bob pedwar o bobl ar restr aros am driniaeth ar hyn o bryd, o'i gymharu ag un o bob wyth yn Lloegr. Mae un o bob wyth o bobl yn aros dros 52 wythnos rhwng atgyfeirio a thriniaeth, o'i gymharu ag un o bob 18 o bobl yn Lloegr ac un o bob 14 yn yr Alban.

Ond dyma'r darn pwysig mewn perthynas â'r ddadl heddiw. Pwy sy'n cael ei ystyried yn gyfrifol am y methiannau hyn? Pwy y gall trigolion Cymru ei ddwyn i gyfrif pan gânt eu siomi? Fel rhai sy'n credu mewn pŵer a'r hawl i ddemocratiaeth, mae'n amlwg mai'r rhai a etholwyd i ysgwyddo'r cyfrifoldeb sydd hefyd yn atebol pan fyddant yn methu cyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw. Yn yr achos hwn, mae'n glir mai'r Gweinidog iechyd sy'n gyfrifol am fynd i'r afael â darparu gwasanaethau iechyd yng Nghymru—[Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriadau wrth agor dadl. [Torri ar draws.] Nid wrth agor dadl. Ond yr hyn rydym wedi'i weld yn ystod yr wythnosau diwethaf—[Torri ar draws.] Yr hyn rydym wedi'i weld yn ystod yr wythnosau diwethaf yw safbwynt anghydlynol—

The Member is not taking interventions, so allow him to continue. Allow him to continue.

Nid yw'r Aelod yn derbyn ymyriadau, felly gadewch iddo barhau. Gadewch iddo barhau.

Llywydd, I think it may be useful for Members to hear the opening of the debate.

Lywydd, rwy'n credu y gallai fod yn ddefnyddiol i'r Aelodau glywed agoriad y ddadl.

I can't hear the Member. It's the Member's decision whether he takes interventions or not. He has said that he's not taking interventions, so can we allow him to carry on and complete?

Ni allaf glywed yr Aelod. Penderfyniad yr Aelod yw derbyn ymyriadau neu beidio. Mae wedi dweud nad yw'n derbyn ymyriadau, felly a gawn ni ganiatáu iddo barhau a chwblhau?

Diolch, Llywydd. What we've seen in recent weeks is a disjointed position on the issue of accountability, because the Minister has acknowledged the issues in the health service, but has chosen to not be accountable for them. And for north Wales, it has been the independent board members, those who've been highlighting the failings, who've been holding the executive to account—it is they who the Minister has chosen to hold accountable for the failings, not herself. Indeed, today we read in the Daily Post that the former chairman of the board, the one attempting to sort things out on the ground, was also being ignored, and I quote,

'A range of longstanding shortcomings and concerns were escalated formally...not just to the then CEO but also to the Minister and the Director General. Those escalations and the basis for them were simply ignored by government.'

Llywydd, I think all of this starts to bring into question the seriousness in which this place is held in the eye of those who elect us, because we know the phrase, 'with great power comes great responsibility'. As more powers have been moved to the Senedd over the years, and with many seeking further powers, the responsibility on elected representatives and the willingness to be held to account also increases. I for one certainly don't want to weaken the inherent trust that our electorate put in us by electing us to this place to deliver on what they need. That is why we must show respect to those who elect us, and take responsibility when things go wrong. That is why, again, I move the motion before us today. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Lywydd. Yr hyn rydym wedi'i weld yn ystod yr wythnosau diwethaf yw safbwynt anghydlynol mewn perthynas ag atebolrwydd, oherwydd mae'r Gweinidog wedi cydnabod y problemau yn y gwasanaeth iechyd, ond wedi dewis peidio â bod yn atebol amdanynt. Ac yn ngogledd Cymru, aelodau'r bwrdd annibynnol, y rhai sydd wedi bod yn tynnu sylw at y methiannau, sydd wedi bod yn dwyn y weithrediaeth i gyfrif—hwy y mae'r Gweinidog wedi dewis eu dal yn atebol am y methiannau, nid hi ei hun. Yn wir, heddiw darllenwn yn y Daily Post fod cyn-gadeirydd y bwrdd, yr un a oedd yn ceisio datrys pethau ar lawr gwlad, hefyd wedi cael ei anwybyddu, a dyfynnaf,

'Cafodd ystod o ddiffygion a phryderon hirsefydlog eu huwchgyfeirio'n ffurfiol...nid yn unig i'r prif swyddog gweithredol ar y pryd ond hefyd i'r Gweinidog a'r Cyfarwyddwr Cyffredinol. Cafodd yr uwchgyfeiriadau hynny ynghyd â'r sail drostynt eu hanwybyddu gan y llywodraeth.'

Lywydd, rwy'n credu bod hyn i gyd yn gwneud inni ddechrau cwestiynu pa mor ddifrifol y mae'r rhai sy'n ein hethol yn ystyried y lle hwn, oherwydd rydym yn gwybod yr ymadrodd, 'gyda grym, daw cyfrifoldeb'. Wrth i fwy o bwerau gael eu rhoi i'r Senedd dros y blynyddoedd, a chyda nifer yn ceisio rhagor o bwerau, mae'r cyfrifoldeb ar gynrychiolwyr etholedig a'r parodrwydd i gael eu dwyn i gyfrif hefyd yn cynyddu. Yn sicr, nid wyf eisiau gwanhau'r ymddiriedaeth gynhenid y mae ein hetholwyr yn ei gosod ynom drwy ein hethol i'r lle hwn i gyflawni'r hyn sydd ei angen arnynt. Dyna pam mae'n rhaid inni ddangos parch at y rhai sy'n ein hethol, a chymryd cyfrifoldeb pan fo pethau'n mynd o chwith. Dyna'r rheswm pam, unwaith eto, rwy'n gwneud y cynnig hwn sydd ger ein bron heddiw. Diolch yn fawr iawn.

16:20

Oh, thank you, Presiding Officer. You caught me out there.

O, diolch, Lywydd. Rydych wedi fy nal allan.

I don't often catch you out, Mike Hedges.

Nid wyf yn eich dal chi allan yn aml iawn, Mike Hedges.

Russell George and I were both elected in 2011. Eluned Morgan is the best health Minister we've had in that time. This is the most difficult job in Government. The structure we have now is the one that she inherited. As merger mania hits the Senedd across parties, big is always better, isn't it? I've had Conservatives tell me that we should only have two health boards in Wales, and a former Plaid Cymru health spokesperson argued for one. Fortunately, the views expressed of putting social care into health have not happened—it would have made matters a lot worse. Too many Members identify problems without workable solutions. Why nearly everyone thought that joining primary care and secondary care would work, I cannot understand. Do you actually think it has worked? I take that to be a 'no'. Whilst the vast majority across parties supported the merger of primary and secondary care—no matter what goes wrong, let's make bigger and bigger organisations. Finally, we need the right sized health organisations. How has the merger of primary and secondary care benefited patients, who are they key?

There are problems in the health service in Wales. The structure of Betsi Cadwaladr is, I believe, unworkable. New chairs and chief executives are regularly appointed, but the problems are not resolved. The gap between the board and the ward is too big. I wrote that several years ago when no-one else actually had any point of agreement with me at all. Jenny.

Cafodd Russell George a minnau ein hethol yn 2011. Eluned Morgan yw'r Gweinidog iechyd gorau rydym wedi'i gael yn y cyfnod hwnnw. Dyma'r swydd anoddaf yn y Llywodraeth. Y strwythur sydd gennym nawr yw'r un a etifeddodd hi. Wrth i'r duedd i uno daro'r Senedd ar draws pleidiau, mae mawr bob amser yn well, onid yw? Rwyf wedi cael Ceidwadwyr yn dweud wrthyf na ddylem ond gael dau fwrdd iechyd yng Nghymru, ac fe wnaeth cyn-lefarydd iechyd Plaid Cymru ddadlau dros un. Yn ffodus, nid yw'r safbwyntiau a fynegwyd ynglŷn â rhoi gofal cymdeithasol i mewn i iechyd wedi digwydd—byddai wedi gwneud pethau'n llawer gwaeth. Mae gormod o Aelodau yn nodi problemau heb atebion ymarferol. Ni allaf ddeall pam roedd bron bawb yn credu y byddai uno gofal sylfaenol a gofal eilaidd yn gweithio. A ydych chi mewn gwirionedd yn credu ei fod wedi gweithio? Rwy'n cymryd bod hynny'n golygu 'na'. Er bod y mwyafrif helaeth ar draws y pleidiau wedi cefnogi uno gofal sylfaenol ac eilaidd—ni waeth beth sy'n mynd o'i le, gadewch inni wneud sefydliadau mwy a mwy. Yn olaf, mae angen y sefydliadau iechyd maint cywir arnom. Sut mae uno gofal sylfaenol ac eilaidd wedi bod o fudd i gleifion, sef y rhai allweddol?

Mae problemau yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Mae strwythur Betsi Cadwaladr yn anymarferol yn fy marn i. Mae cadeiryddion a phrif weithredwyr newydd yn cael eu penodi'n rheolaidd, ond nid yw'r problemau'n cael eu datrys. Mae'r bwlch rhwng y bwrdd a'r ward yn rhy fawr. Ysgrifennais hynny sawl blwyddyn yn ôl pan nad oedd neb arall yn cytuno â mi o gwbl mewn gwirionedd. Jenny.

I want to probe your proposal, Mike, because what you're saying is, if you want to divide secondary from primary care, you'd need to set up 22 local primary care organisations. That would just make the problem far worse. We already have far too many institutions in this country, so we have to go with the integrated system that we have and ensure that the health boards push the money down to primary care.

Rwyf am gwestiynu eich argymhelliad, Mike, oherwydd yr hyn rydych chi'n ei ddweud yw, os ydych eisiau rhannu gofal sylfaenol a gofal eilaidd, byddai angen ichi sefydlu 22 o sefydliadau gofal sylfaenol lleol. Ni fyddai hynny ond yn gwneud y broblem yn llawer gwaeth. Mae gennym eisoes lawer gormod o sefydliadau yn y wlad hon, felly mae'n rhaid inni weithio gyda'r system integredig sydd gennym a sicrhau bod y byrddau iechyd yn gwthio'r arian i lawr i ofal sylfaenol.

Well, first of all, I disagree entirely with what you just said, Jenny. I didn't say anything about having 22 individual boards; what I said is that primary care and secondary care don't work well together, and we've had a serious problem with it, and the very big board in north Wales hasn't worked. My advice is to keep Betsi Cadwaladr for back-office functions and primary care, not the 22, and bring in new arrangements for secondary care based upon the three main hospitals. There will be a need for the hospitals to work together, with their own management structure and board, reducing the gap between board to ward.

I'll just go through an e-mail I received on Friday, which shows the problems in health way outside the Minister’s control:

'We have called Llansamlet doctors for an appointment for my grandfather everyday, twice a day, since 27 February for an appointment due to a chest infection as he has chronic obstructive pulmonary disease. We couldn't get through for an appointment at all, despite calling twice a day. His breathing was deteriorating, and as he was not being medicated as he should have been, being a COPD sufferer, we had to borrow a nebuliser and solution to help him. He was uncomfortable and anxious about going to accident and emergency. We were finally able to speak to someone on 6 March. He was told that, because he was smoker, they would not issue antibiotics.

'Later that evening, he was so unwell, we had to dial 111. Then a paramedic came to the house to check him over, provided a rescue package of antibiotics and steroids. The paramedic advised to call the doctor the following day for a doctor to come out and check on him and issue a top-up of his antibiotics and steroids. As advised, we called the doctors, but we could only get through to general enquiries, where the paramedic report was sent by ourselves as the doctors’ surgery is not on online system, so that was the fastest way to get this report over to the surgery. We were told by general enquiries that a doctor would call back. We made them aware that he needed a top-up of his rescue pack, and asked a doctor to call back ASAP to issue this. Unfortunately, no doctor called back. We called again in the afternoon to check if the doctor was going to call back. We were told to wait. We did not receive a call back. We called again on 8 March—still no call back. We called again on 9 March, morning and afternoon—

and they only had half a day of his steroids left—

'we tried the pharmacy, but they hadn't been told that his prescription had arrived.

'On 10 March, we called the doctor's again and finally got through to somebody who was willing to listen to us. A doctor was sent out to check on him. The doctor provided us with a prescription for his antibiotics and steroids, along with nebuliser solution. The doctor advised he needed to go into hospital that day. He was admitted to hospital, and by 2 p.m. he was told that half his lung had collapsed. He had fluid drained from it. I was furious to say that this all could have been avoided if, on 27 February, a doctor had actually been prepared to speak to him. To add to this, when the doctor came out, they could not tell when his medication had last been reviewed. The doctor took water tablets off him, as he shouldn't have been taking them, but had been for years.'

This is what is happening. This is not the Minister's fault. There are administrative problems within the health service. This idea that making bigger organisations is going to make it better, it beggars belief that people could keep on saying that with all the experience we've had that these bigger organisations don't work. But, yes, we'll keep on making bigger ones, because eventually they will work. 

Finally, I think we need to right-size health and support the Minister, who I think is doing a very, very good job. I ask the Conservatives to withdraw this motion. It will achieve nothing, and we're working with the health Minister, who's trying to work with us.

Wel, yn gyntaf oll, rwy'n anghytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedoch chi, Jenny. Ni ddywedais unrhyw beth am gael 22 o fyrddau unigol; yr hyn a ddywedais yw nad yw gofal sylfaenol a gofal eilaidd yn gweithio'n dda gyda'i gilydd, ac rydym wedi cael problem ddifrifol gyda hynny, ac nid yw'r bwrdd mawr iawn yng ngogledd Cymru wedi gweithio. Fy nghyngor i yw cadw Betsi Cadwaladr ar gyfer swyddogaethau cefn swyddfa a gofal sylfaenol, nid y 22, a chyflwyno trefniadau newydd ar gyfer gofal eilaidd yn seiliedig ar y tri phrif ysbyty. Bydd angen i'r ysbytai gydweithio, gyda'u bwrdd a'u strwythur rheoli eu hunain, gan leihau'r bwlch rhwng y bwrdd a'r ward.

Rwyf am ddarllen e-bost a gefais ddydd Gwener, sy'n dangos bod y problemau ym maes iechyd ymhell y tu hwnt i reolaeth y Gweinidog:

'Rydym wedi ffonio doctoriaid Llansamlet i geisio cael apwyntiad i fy nhad-cu bob dydd, ddwywaith y dydd, ers 27 Chwefror yn sgil haint ar y frest gan fod ganddo glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint (COPD). Ni lwyddasom i fynd drwodd i gael apwyntiad o gwbl, er inni ffonio ddwywaith y dydd. Roedd ei anadlu'n dirywio, a chan nad oedd yn cael y meddyginiaethau roedd eu hangen, am ei fod yn ddioddefwr COPD, roedd yn rhaid inni fenthyg nebiwleiddiwr a meddyginiaeth i'w helpu. Roedd yn anghyfforddus ac yn bryderus ynglŷn â mynd i’r adran ddamweiniau ac achosion brys. O'r diwedd, llwyddasom i siarad â rhywun ar 6 Mawrth. Cafodd wybod, oherwydd ei fod yn ysmygwr, na fyddent yn rhoi gwrthfiotigau.

'Yn hwyrach y noson honno, roedd mor sâl, bu'n rhaid inni ddeialu 111. Yna daeth parafeddyg i'r tŷ i'w asesu, darparu pecyn achub o wrthfiotigau a steroidau. Cawsom ein cynghori gan y parafeddyg i ffonio'r feddygfa y diwrnod canlynol i ofyn i feddyg ddod draw i'w archwilio a rhagnodi rhagor o wrthfiotigau a steroidau. Fel y cynghorwyd, fe wnaethom ffonio'r meddygon, ond ni lwyddasom i fynd ymhellach nag ymholiadau cyffredinol, lle gwnaethom anfon adroddiad y parafeddyg gan nad yw'r feddygfa'n defnyddio system ar-lein, felly dyna oedd y ffordd gyflymaf o gael yr adroddiad i'r feddygfa. Fe ddywedodd ymholiadau cyffredinol wrthym y byddai meddyg yn ffonio'n ôl. Fe wnaethom roi gwybod iddynt ei fod angen mwy o feddyginiaethau at yr hyn a gafodd yn ei becyn achub, a gofyn i feddyg alw'n ôl cyn gynted a phosibl i ragnodi hynny. Yn anffodus, ni ffoniodd yr un meddyg yn ôl. Fe wnaethom ffonio eto yn y prynhawn i weld a oedd y doctor yn mynd i ffonio'n ôl. Dywedwyd wrthym am aros. Ni chawsom alwad yn ôl. Fe wnaethom ffonio eto ar 8 Mawrth—unwaith eto ni chawsom alwad yn ôl. Fe wnaethom alw eto ar 9 Mawrth, bore a phrynhawn—

a dim ond hanner diwrnod o'i steroidau oedd ganddo ar ôl—

'fe wnaethom ofyn yn y fferyllfa, ond nid oeddent wedi cael gwybod bod ei bresgripsiwn wedi cyrraedd.

'Ar 10 Mawrth, fe wnaethom ffonio'r doctor eto ac o'r diwedd fe gawsom afael ar rywun a oedd yn fodlon gwrando arnom. Anfonwyd meddyg allan i'w asesu. Rhoddodd y meddyg bresgripsiwn i ni ar gyfer ei wrthfiotigau a'i steroidau, ynghyd â meddyginiaeth nebiwleiddiwr. Dywedodd y meddyg ei fod angen mynd i'r ysbyty y diwrnod hwnnw. Cafodd ei dderbyn i'r ysbyty, ac erbyn 2 p.m. cafodd wybod bod hanner ei ysgyfaint wedi ymgwympo. Cafodd hylif ei ddraenio ohono. Roeddwn yn gynddeiriog oherwydd gellid bod wedi osgoi'r cyfan pe bai meddyg, ar 27 Chwefror, wedi bod yn barod i siarad ag ef. I ychwanegu at hyn, pan ddaeth y meddyg allan, ni allent ddweud pryd oedd ei feddyginiaeth wedi'i hadolygu ddiwethaf. Fe wnaeth y meddyg fynd â thabledi dŵr ganddo, gan na ddylai fod wedi bod yn eu cymryd, ond roedd wedi bod yn gwneud hynny ers blynyddoedd.'

Dyma sy'n digwydd. Nid bai'r Gweinidog yw hyn. Mae yna broblemau gweinyddol o fewn y gwasanaeth iechyd. Mae'r syniad y bydd creu sefydliadau mwy yn gwella'r sefyllfa, mae'n anodd credu bod pobl yn dal i ddweud hynny, gyda'r holl brofiad rydym wedi'i gael yn dangos nad yw'r sefydliadau mwy hyn yn gweithio. Ond byddwn yn dal ati i greu rhai mwy, oherwydd fe fyddant yn gweithio yn y pen draw. 

Yn olaf, rwy'n credu bod angen inni gael sefydliadau iechyd o'r maint cywir a chefnogi'r Gweinidog, sydd, yn fy marn i, yn gwneud gwaith da iawn. Gofynnaf i'r Ceidwadwyr dynnu'r cynnig hwn yn ôl. Ni fydd yn cyflawni unrhyw beth, ac rydym yn gweithio gyda'r Gweinidog iechyd, sy'n ceisio gweithio gyda ni.

16:25

The Welsh Government health Minister is, of course, responsible for holding health boards to account, and must make her views known, as she has done—[Interruption.] and she does, I agree, Jenny; she does make her views known—when she doesn't have confidence in them. And, in the same way, for those of us in this Chamber who are not in Government, it is our job to hold the Government to account and raise our concerns when we don't have confidence in decisions that are being made by Ministers.

It is undeniable that the pandemic has recalibrated what we can expect from the NHS, but it's not a coincidence nor an ignorable fact—and a fact is what it is—that Wales is far behind England and Scotland in seeing the recovery in waiting times—[Interruption.] That is true; I can hear, 'It's not true' being whispered behind me. This is also in the context of Wales going into the pandemic in a much poorer state than in other nations of the UK.

Now, we are awaiting tomorrow's figures for January, and I want to compare Wales and England to demonstrate just how badly short-changed I think patients are in Wales. I do so—[Interruption.] Yes, sure, Jenny.

Wrth gwrs, mae Gweinidog iechyd Llywodraeth Cymru yn gyfrifol am ddwyn byrddau iechyd i gyfrif, ac mae'n rhaid iddi ddatgan ei barn, fel y mae hi wedi'i wneud—[Torri ar draws.] ac mae hi'n gwneud hynny, rwy'n cytuno, Jenny; mae'n gwneud ei barn yn hysbys—pan nad oes ganddi hyder ynddynt. Ac yn yr un modd, i'r rhai ohonom yn y Siambr hon nad ydym yn y Llywodraeth, ein gwaith ni yw dwyn y Llywodraeth i gyfrif a lleisio ein pryderon pan nad oes gennym hyder mewn penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Weinidogion.

Ni ellir gwadu bod y pandemig wedi ail-addasu’r hyn y gallwn ei ddisgwyl gan y GIG, ond nid yw'n gyd-ddigwyddiad nac yn ffaith y gellir ei hanwybyddu—ac mae'n ffaith—fod Cymru ymhell y tu ôl i Loegr a'r Alban gyda'r adferiad mewn amseroedd aros—[Torri ar draws.] Mae'n wir; gallaf glywed rhywun yn sibrwd 'Nid yw'n wir' y tu ôl i mi. Mae hyn hefyd yng nghyd-destun y ffaith bod Cymru wedi mynd i mewn i'r pandemig mewn cyflwr llawer gwaeth na gwledydd eraill y DU.

Nawr, rydym yn aros am ffigurau yfory ar gyfer mis Ionawr, ac rwyf am gymharu Cymru a Lloegr i ddangos i ba raddau y mae cleifion yng Nghymru yn cael cam. Rwy'n gwneud hynny—[Torri ar draws.] Wrth gwrs, Jenny.

Cardiff and the Vale have not had to cancel a single operation throughout this winter, despite the strikes, despite the continuing of COVID, and I don't understand how, therefore, you're saying that this is an underperforming health board. It's much better than many of the organisations you—[Inaudible.]

Nid yw Caerdydd a'r Fro wedi gorfod canslo un llawdriniaeth drwy gydol y gaeaf hwn, er gwaetha'r streiciau, er gwaetha'r ffaith bod COVID yn parhau, ac nid wyf yn deall sut y gallwch ddweud felly fod hwn yn fwrdd iechyd sy'n tangyflawni. Mae'n llawer gwell na llawer o'r sefydliadau rydych—[Anghlywadwy.]

Well, the statistic you point at there, Jenny, I mean, perhaps that should be explored; perhaps Betsi Cadwaladr health board can learn from areas in that particular health board. 

But, I think what I'm going to demonstrate to you—I'm going to raise some statistics between England and Wales, and I'm doing so in the context that there's great frustration amongst patients up and down Wales—there is across the UK. There are difficulties in this health service right across the UK, but they're more predominant in Wales, and there are huge frustrations and upset across Wales from patients. We hear—I see it in my postbag. But there are also frustrations from Members in this Chamber as well, because we get frustrated when our constituents raise matters of concern amongst the health boards in their areas with us—[Interruption.] Well, let me just—. Okay, Jenny, I'll take another intervention.

Wel, efallai y dylid archwilio'r ystadegyn y cyfeiriwch chi ato, Jenny; efallai y gall bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ddysgu o ardaloedd yn y bwrdd iechyd penodol hwnnw. 

Ond rwy'n credu mai'r hyn rwyf am ei ddangos i chi—rwyf am godi rhai ystadegau rhwng Cymru a Lloegr, ac rwy'n gwneud hynny yng nghyd-destun y ffaith bod yna rwystredigaeth fawr ymhlith cleifion ar hyd a lled Cymru—mae hynny'n wir ledled y DU. Mae anawsterau yn y gwasanaeth iechyd hwn ledled y DU, ond maent yn fwy cyffredin yng Nghymru, ac mae cleifion ledled Cymru yn teimlo'n rhwystredig ac yn ofidus. Rydym yn clywed—rwy'n ei weld yn fy mlwch post. Ond mae Aelodau yn y Siambr hon yn teimlo'n rhwystredig hefyd, oherwydd rydym yn mynd yn rhwystredig pan fydd ein hetholwyr yn lleisio pryderon wrthym am y byrddau iechyd yn eu hardaloedd—[Torri ar draws.] Wel, gadewch imi—. Iawn, Jenny, rwy'n fodlon derbyn ymyriad arall.

So, what would you do differently? Because you're supposed to be the official opposition. What would you do differently?

Felly, beth fyddech chi'n ei wneud yn wahanol? Oherwydd chi yw'r wrthblaid swyddogol i fod. Beth fyddech chi'n ei wneud yn wahanol?

Thank you, Jenny. I'll come to that in my contribution. I will come to that in my contribution.

So, let's have a look at some of the statistics: 24 per cent of the Welsh population are on a NHS waiting list, twice the proportion in England. One in five of those patients are waiting over a year for treatment, compared to one in 18 in England. Over 45,000 patients in Wales are waiting over two years; in England and Scotland, these have been virtually eliminated. Then are the A&E waiting times, and it's been a very long time since Wales saw a greater percentage of patients within the four-hour target than England. And of course, the Welsh target to get 95 per cent of admittants seen in four hours has never been met in the 13-year existence of that particular target.

And ambulance times—and to be fair, it's not all bad. The average red calls in Wales in January were reported to be 19 seconds quicker than the average category 9 call in England. However, amber calls were more than 20 minutes longer to reach a patient in Wales than a category 2 in in England—category 2, of course, includes stroke. And this I think speaks of a lack of confidence that we have in the Welsh Government in tackling the issues, because there are people in the United Kingdom experiencing an inferior level of healthcare simply because they live in Wales, not in England or in Scotland, and that is wrong. That is the opposite of what devolution was meant to achieve. We were supposed to be better off, but we're worse off, and I have lost count how many times I have read 'the worst on record'. I listened to Mike Hedges's contribution—I agree with a lot of what Mike said, not just the fact that we were both elected in 2011—but I agree with him that the job of health Minister is the most difficult job in Government. I agree with that, and I think, in fairness—Mike didn't say this; I'm not referencing Mike now, but—I think that the Minister's predecessor should also take part of the responsibility for the state that our health services are in today.

And to answer Jenny's point, even when we as Welsh Conservatives have offered our solutions—the GP access plan, the NHS tech bundle, surgical hubs—they have not been taken up, to the detriment of patients and staff across our nation, despite the latter in particular being instrumental in tackling those waits in England.

Now, I really did not want this debate today, and I heard, when Sam Rowlands opened the debate today, some jeers from some Members about crocodile tears. I really do not want this debate today. I really take no pleasure in it. Believe me, I look forward to the day—[Interruption.] 'Funding Wales properly' is being said. Wales gets £1.20 for every £1 spent in England. [Interruption.] Right? Now, if—

Diolch, Jenny. Byddaf yn dod at hynny yn fy nghyfraniad. Byddaf yn dod at hynny yn fy nghyfraniad.

Felly, gadewch inni gael golwg ar rai o'r ystadegau: mae 24 y cant o boblogaeth Cymru ar restr aros y GIG, ddwywaith y gyfran yn Lloegr. Mae un o bob pump o'r cleifion hynny'n aros dros flwyddyn am driniaeth, o'i gymharu ag un o bob 18 yn Lloegr. Mae dros 45,000 o gleifion yng Nghymru yn aros dros ddwy flynedd; yn Lloegr a'r Alban, mae'r rhain wedi cael eu dileu i bob pwrpas. Wedyn, mae gennych amseroedd aros adrannau damweiniau ac achosion brys, ac mae wedi bod yn gyfnod hir iawn ers i Gymru weld canran uwch o gleifion o fewn y targed pedair awr na Lloegr. Ac wrth gwrs, nid yw targed Cymru i sicrhau bod 95 y cant o dderbyniadau yn cael eu gweld o fewn pedair awr erioed wedi'i gyrraedd ers i'r targed hwnnw gael ei osod 13 mlynedd yn ôl.

Ac amseroedd ambiwlans—ac i fod yn deg, nid yw'n ddrwg i gyd. Dywedwyd bod cyfartaledd galwadau coch Cymru ym mis Ionawr 19 eiliad yn gynt na'r alwad categori 9 ar gyfartaledd yn Lloegr. Ond roedd galwadau oren yn cymryd dros 20 munud yn hwy i gyrraedd claf yng Nghymru na chategori 2 yn Lloegr—mae categori 2, wrth gwrs, yn cynnwys strôc. Ac mae hyn, rwy'n credu, yn dweud cyfrolau am y diffyg hyder sydd gennym yn Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r problemau, oherwydd mae yna bobl yn y Deyrnas Unedig sy'n profi lefel israddol o ofal iechyd oherwydd eu bod yn byw yng Nghymru, yn hytrach na Lloegr neu'r Alban, ac mae hynny'n anghywir. Mae'n wrthwyneb i'r hyn yr oedd datganoli i fod i'w gyflawni. Roeddem i fod yn well ein byd, ond rydym yn waeth ein byd, ac rwyf wedi colli cyfrif sawl gwaith y darllenais y geiriau 'gwaethaf erioed'. Gwrandewais ar gyfraniad Mike Hedges—rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd Mike, nid yn unig y ffaith i ni'n dau gael ein hethol yn 2011—ond rwy'n cytuno ag ef mai swydd y Gweinidog iechyd yw'r swydd anoddaf yn y Llywodraeth. Rwy'n cytuno â hynny, ac rwy'n credu, er tegwch—ni wnaeth Mike ddweud hyn; nid wyf yn cyfeirio at Mike nawr, ond—rwy'n credu y dylai rhagflaenydd y Gweinidog hefyd ysgwyddo rhywfaint o'r cyfrifoldeb am gyflwr ein gwasanaethau iechyd heddiw.

Ac i ateb pwynt Jenny, hyd yn oed pan fyddwn ni fel Ceidwadwyr Cymreig wedi cynnig ein datrysiadau—y cynllun mynediad at feddygon teulu, bwndel technoleg y GIG, hybiau llawfeddygol—ni chawsant eu derbyn, a hynny ar draul cleifion a staff ar draws ein gwlad, er bod hybiau llawfeddygol, yn enwedig, yn allweddol wrth fynd i'r afael â'r arosiadau hynny yn Lloegr.

Nawr, nid oeddwn eisiau'r ddadl hon heddiw, a phan agorodd Sam Rowlands y ddadl heddiw, clywais rai Aelodau'n gwatwar am ddagrau crocodeil. Nid wyf eisiau'r ddadl hon heddiw o gwbl. Nid wyf yn cael unrhyw fwynhad ohoni. Credwch fi, rwy'n edrych ymlaen at y diwrnod—[Torri ar draws.] Mae pobl yn sôn am 'gyllido Cymru'n briodol'. Mae Cymru'n cael £1.20 am bob £1 a gaiff ei gwario yn Lloegr. [Torri ar draws.] Iawn? Nawr, os—

16:30

Will you take a quick intervention? Very quick.

A wnewch chi dderbyn ymyriad cyflym? Yn gyflym iawn.

I don't think I can take any more. I don't think I can. Can I take an intervention?

Ni chredaf y gallaf dderbyn rhagor. Ni chredaf y gallaf. A gaf fi dderbyn ymyriad?

Right, okay. I've been made aware this week of an 82-year-old lady who was diagnosed with stomach cancer, very late stage, in December—not heard anything, and we're now at the end of March. Do you think that is the product of a well-functioning health board? Time after time after time I've raised these concerns with you, with the Minister, here in this place. Do you not agree with me, when we're asked what should we be doing, we would spend the whole £1.20, we would put patient care above looking after the executive board members, wouldn't we, Russell?

Iawn, o'r gorau. Cefais wybod yr wythnos hon am wraig 82 oed a gafodd ddiagnosis o ganser y stumog, cam hwyr iawn, ym mis Rhagfyr—nid yw wedi clywed unrhyw beth, ac mae hi bellach bron yn ddiwedd mis Mawrth. A ydych o'r farn fod hynny’n gynnyrch bwrdd iechyd sy’n gweithredu’n dda? Rwyf wedi codi'r pryderon hyn dro ar ôl tro gyda chi, gyda'r Gweinidog, yma yn y lle hwn. Onid ydych yn cytuno â mi, pan ofynnir i ni beth y dylem fod yn ei wneud, y byddem yn gwario'r £1.20 cyfan, y byddem yn rhoi gofal cleifion uwchlaw gofalu am aelodau'r bwrdd gweithredol, oni fyddem, Russell?

Yes. Okay. For balance, yes, one other intervention.

Ie. Iawn. Er cydbwysedd, ie, un ymyriad arall.

Russell, diolch—thank you for taking the intervention. I take you at your word, actually. I accept that you didn't wish to bring this motion in front of the Chamber today. But the point about funding is a fundamental issue, and you quote the £1.20—and I won't argue about that—but you know and I know, and the secret right around the Chamber is, that a needs-based formula would provide Wales with the resources required to meet the needs of the people. I'd be prepared to work with you to deliver that. Would you work with me?

Russell, diolch—diolch am dderbyn yr ymyriad. Rwy'n eich cymryd ar eich gair, a dweud y gwir. Rwy'n derbyn nad oeddech yn dymuno cyflwyno'r cynnig hwn gerbron y Siambr heddiw. Ond mae'r pwynt ynghylch cyllid yn fater hollbwysig, ac rydych yn dyfynnu'r £1.20—ac nid wyf am ddadlau ynglŷn â hynny—ond fe wyddoch chi a minnau, a'r gyfrinach o amgylch y Siambr yw, y byddai fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion yn darparu’r adnoddau sydd eu hangen ar Gymru i ddiwallu anghenion y bobl. Byddwn yn barod i weithio gyda chi i gyflawni hynny. A fyddech chi'n gweithio gyda mi?

Yes, Alun, I would. I genuinely would. Let's do that. Let's meet after and discuss that.

I will end my contribution, Llywydd, by saying I look forward to the day that I can stand here in a debate and talk about the success of our Welsh NHS and how it is performing much better than any other nation across the UK. I genuinely look forward to that day. 

Byddwn, Alun. O ddifrif, byddwn. Gadewch inni wneud hynny. Gadewch inni gyfarfod yn nes ymlaen a thrafod hynny.

Rwyf am gloi fy nghyfraniad, Lywydd, drwy ddweud fy mod yn edrych ymlaen at y diwrnod y gallaf sefyll yma mewn dadl a siarad am lwyddiant ein GIG yng Nghymru a sut mae’n perfformio’n llawer gwell nag unrhyw wlad arall yn y DU. Edrychaf ymlaen yn fawr at y diwrnod hwnnw.

16:35

Nid ar chwarae bach mae gofyn i Weinidog gamu lawr neu gael ei diswyddo, ond, ar ôl dwys ystyried, dyna wnes i a Phlaid Cymru rhyw dair wythnos yn ôl rŵan, achos ein bod ni'n grediniol bod yr amser wedi dod am ddechrau o'r newydd. 

Now, it's no small thing to ask a Minister to step down or to be dismissed, but, having seriously considered the issue, that's what I and Plaid Cymru did some three weeks ago, because we were convinced that the time had come for a new start. 

We can refer this afternoon to a catalogue of failings in the NHS under this Government's watch, this current Minister and her predecessors: the worst waiting times ever; the stubborn failure to change tack when it's been obvious that efforts to cut those waiting times weren't going to succeed, far from it; the crisis of ambulance waits; staff shortages; attitudes towards those taking industrial action; the mess that is the dental service, laid bare in the Senedd again last week. But it's the Minister's handling of the Betsi Cadwaladr issue at the end of last month that was the straw that broke the camel's back for us on these benches, and which did lead us to call for her to consider her position or for the First Minister to remove her, calls certainly not taken lightly. In that context, and despite it being a few weeks on now, we will support this motion here today. 

But most important to me this afternoon is the opportunity to emphasise what's at stake here, what it is we're fighting for when it comes to the future of the NHS. Joyce Watson. 

Gallwn gyfeirio y prynhawn yma at gatalog o fethiannau yn y GIG o dan oruchwyliaeth y Llywodraeth hon, y Gweinidog presennol a’i rhagflaenwyr: yr amseroedd aros gwaethaf erioed; y methiant ystyfnig i wneud rhywbeth gwahanol pan fu'n amlwg nad oedd yr ymdrechion i dorri'r amseroedd aros hynny'n mynd i lwyddo, a hynny o bell ffordd; argyfwng amseroedd aros ambiwlans; prinder staff; agweddau tuag at bobl sy'n gweithredu'n ddiwydiannol; llanast y gwasanaeth deintyddol, a drafodwyd yn y Senedd eto yr wythnos diwethaf. Ond y ffordd y gwnaeth y Gweinidog ymdrin â mater Betsi Cadwaladr ddiwedd y mis diwethaf oedd ei diwedd hi i ni ar y meinciau hyn, a dyna a wnaeth inni alw arni i ystyried ei swydd neu i’r Prif Weinidog ei diswyddo, galwadau na chafodd eu gwneud ar chwarae bach. Yn y cyd-destun hwnnw, ac er ei bod ychydig wythnosau yn ddiweddarach bellach, byddwn yn cefnogi’r cynnig hwn yma heddiw.

Ond yr hyn sydd bwysicaf i mi y prynhawn yma yw'r cyfle i bwysleisio'r hyn sydd yn y fantol yma, yr hyn rydym yn ymladd amdano mewn perthynas â dyfodol y GIG. Joyce Watson.

Thank you for taking an intervention. I'm a little bit puzzled as to what you're hoping to achieve here, so maybe you can explain it. Could you explain to me how you think the health services in north Wales are going to be enhanced overnight by removing the health Minister? That's what you're not actually getting to. Or is it just political posturing? 

Diolch am dderbyn ymyriad. Rwyf braidd yn ddryslyd ynghylch yr hyn rydych yn gobeithio'i gyflawni yma, felly efallai y gallwch ei egluro. A allech egluro i mi sut y credwch y bydd y gwasanaethau iechyd yn y gogledd yn cael eu gwella dros nos drwy gael gwared ar y Gweinidog iechyd? Nid ydych yn egluro hynny. Neu ai brygowthan gwleidyddol yn unig yw hyn?

The Minister won't be removed today because Labour will win this vote. What I've said is that I see the importance today of having the opportunity to emphasise what it is that we're fighting for. And to me, it's about accountability. And I would hope that the Government and those on the Labour benches would welcome the opportunity to show that they want to be accountable. We need to know that we have a Government, that we have Ministers, who are accountable and desire accountability. To serve in Government is an honour. It's an enormous responsibility too, and, no doubt, it's a difficult job. But there can be no ducking of responsibility because it's a difficult job, and admitting when you're getting it wrong is an important part of that process of seeking accountability. 

Now, I note the Labour response to this afternoon's vote is quoted on the BBC's news website today: Welsh Labour said Ms Morgan is doing a great job. Now, I know that's just politics, and that's the risk when a confidence motion like this is laid, or, indeed, when there was a rather casual call from another Conservative Member just yesterday for another ministerial sacking: there's a retreat to political trenches. But we somehow have to try to rise out of that. So, why did I— [Interruption.] So, why did I say some weeks ago that we need a fresh start in health? This is my opportunity to explain. 

I'm going to turn to the words of the former Betsi Cadwaladr University Health Board chair Mark Polin, writing in the Daily Post today. I said I wanted to emphasise what's at stake, and I think he does it incredibly forcefully today. 'By any measure', he says, 

'patients across Wales, and in particular north Wales, are being placed at risk by an NHS system which is badly misfiring and arguably broken.'

And on that key issue of accountability, he refers specifically to that Senedd statement by the health Minister on 28 February, saying,

'the Health Minister engaged in what can only be described as an exercise in attempting to distance herself, her government and her officials from any responsibility for seemingly anything to do with improving healthcare across Wales and particularly here in the north.'

And that does cut to the heart of the matter. Remember the Minister's own words in that BBC interview about Betsi Cadwaladr: 'It's not my job to have a grasp of the situation.' Mark Polin goes on: 

'The government and the health minister also need to stop assigning failings to others and begin accepting and demonstrating responsibility rather than excuses.'

Damning words, but ones that echo comments I and others have made in this Chamber on many, many occasions, because there is a pattern here. This is a Minister and this is a Government that may well believe that they have a vision for the future of the NHS in Wales, but, if they do, it’s by now a hopelessly blurred vision, neutered by the constant firefighting, devoid of new ideas to see it through. Yes.

Ni fydd y Gweinidog yn cael ei diswyddo heddiw gan y bydd Llafur yn ennill y bleidlais hon. Yr hyn rwyf wedi’i ddweud yw fy mod i heddiw yn gweld pwysigrwydd cael y cyfle i bwysleisio’r hyn rydym yn ymladd drosto. Ac i mi, mae'n ymwneud ag atebolrwydd. A byddwn yn gobeithio y byddai’r Llywodraeth a’r rheini ar y meinciau Llafur yn croesawu’r cyfle i ddangos eu bod am fod yn atebol. Mae angen inni wybod bod gennym Lywodraeth, fod gennym Weinidogion, sy’n atebol ac sy’n dymuno bod yn atebol. Mae gwasanaethu mewn Llywodraeth yn anrhydedd. Mae'n gyfrifoldeb enfawr hefyd, a heb os, mae'n swydd anodd. Ond ni ellir osgoi cyfrifoldeb am ei bod yn swydd anodd, ac mae cyfaddef pan fyddwch yn gwneud pethau'n anghywir yn rhan bwysig o'r broses o geisio atebolrwydd.

Nawr, nodaf fod ymateb Llafur i’r bleidlais y prynhawn yma wedi'i ddyfynnu ar wefan newyddion y BBC heddiw: dywedodd Llafur Cymru fod Ms Morgan yn gwneud gwaith gwych. Nawr, gwn mai dim ond gwleidyddiaeth yw hynny, a dyna'r perygl pan fydd cynnig o ddiffyg hyder fel hwn yn cael ei gyflwyno, neu'n wir, pan gafwyd galwad braidd yn ddidaro gan Aelod Ceidwadol arall ddoe am ddiswyddo Gweinidog arall: rydym yn encilio i'n ffosydd gwleidyddol. Ond mae'n rhaid inni geisio codi ohonynt rywsut. Felly, pam y dywedais—[Torri ar draws.] Felly, pam y dywedais rai wythnosau yn ôl fod angen dechrau newydd ym maes iechyd? Dyma fy nghyfle i egluro.

Rwy’n mynd i droi at eiriau cyn-gadeirydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, Mark Polin, sy'n ysgrifennu yn y Daily Post heddiw. Dywedais fy mod am bwysleisio'r hyn sydd yn y fantol, a chredaf ei fod yn gwneud hynny'n anhygoel o rymus heddiw. 'Yn ôl unrhyw fesur', meddai,

'mae cleifion ledled Cymru, ac yn enwedig yn y gogledd, yn cael eu peryglu gan system GIG sy'n ddiffygiol dros ben, ac sydd, gellir dadlau, wedi torri.'

Ac ar fater allweddol atebolrwydd, cyfeiria’n benodol at y datganiad yn y Senedd gan y Gweinidog iechyd ar 28 Chwefror, ac mae'n dweud,

'cymerodd y Gweinidog Iechyd ran yn yr hyn na ellir ond ei ddisgrifio fel ymarfer i geisio ymbellhau ei hun, ei llywodraeth a'i swyddogion oddi wrth unrhyw gyfrifoldeb am unrhyw beth i'w wneud â gwella gofal iechyd ledled Cymru, yn ôl pob tebyg, ac yn enwedig yma yn y gogledd.'

A dyma sydd wrth wraidd y mater. Cofiwch eiriau'r Gweinidog ei hun yn y cyfweliad gyda'r BBC am fwrdd Betsi Cadwaladr: 'Nid fy ngwaith i yw cael gafael ar y sefyllfa.' Mae Mark Polin yn mynd rhagddo:

'Mae angen i'r llywodraeth a'r gweinidog iechyd hefyd roi'r gorau i feio eraill am fethiannau a dechrau derbyn ac arddangos cyfrifoldeb yn hytrach nag esgusodion.'

Geiriau damniol, ond rhai sy’n adleisio sylwadau rwyf fi ac eraill wedi’u gwneud yn y Siambr hon droeon, gan fod patrwm yma. Mae hon yn Weinidog ac mae hon yn Llywodraeth sydd efallai'n credu bod ganddynt weledigaeth ar gyfer dyfodol y GIG yng Nghymru, ond os felly, mae bellach yn weledigaeth anobeithiol o aneglur, wedi’i phylu gan y gwaith diddiwedd o orfod ymdrin ag un broblem ar ôl y llall, ac yn amddifad o syniadau newydd i'w gwireddu. Iawn.

16:40

Thank you for taking the intervention. How would you respond to this comment from myself—that are you not, by doing this today and supporting this motion, playing two sides of the fence here? On one hand, you acknowledge fully the difficulties in terms of the lack of investment in Wales, the impossibility of what is trying to be done here from your point of view, but now today you are causing an agenda that is personal and political.

Diolch am dderbyn yr ymyriad. Sut y byddech yn ymateb i'r sylw hwn gennyf fi—nad ydych, drwy wneud hyn heddiw a chefnogi'r cynnig hwn, yn chwarae dwy ochr y ffens yma? Ar y naill law, rydych yn llwyr gydnabod yr anawsterau o ran y diffyg buddsoddiad yng Nghymru, amhosibilrwydd yr hyn y ceisir ei wneud yma yn eich barn chi, ond nawr, heddiw, rydych yn cefnogi agenda sy’n bersonol ac yn wleidyddol.

I’ll pick on one word: ‘impossibility’. I do not believe it’s impossible for us in Wales to run public services better than we currently do. I do not think it’s impossible for us to put together a vision and to deliver on that vision in a way that delivers better healthcare than we currently see being delivered here in Wales today, despite all the best efforts of our health and care workers. So, we need to see the ideas and the power behind them to see them through—on Betsi, the idea we need a brave Minister to drive through and to scrap the current health structure, start again. We’re clear on that, and we’re grateful to Mike Hedges for his support on that today. But in so many ways poor decisions have been made. We need better ones, put simply. As I say, taking responsibility for the things that haven’t gone well on this Government’s watch must be the first step to turning things around.

Finally, Llywydd, Mark Polin says that:

‘We are long past the point whereby patients and their families are entitled to expect a public enquiry or some other fundamental, independent review to be conducted.’

The health Minister brushed aside my calls for an inquiry, and again the conclusion many will come to is that this Government is doing all it can to avoid scrutiny. That has to change.

Rwyf am sôn am un gair: 'amhosibilrwydd'. Ni chredaf ei bod yn amhosibl i ni yng Nghymru redeg gwasanaethau cyhoeddus yn well nag y gwnawn ar hyn o bryd. Ni chredaf ei bod yn amhosibl inni lunio gweledigaeth a chyflawni’r weledigaeth honno mewn ffordd sy’n darparu gofal iechyd gwell na'r hyn sy'n cael ei ddarparu yma yng Nghymru heddiw, er gwaethaf holl ymdrechion ein gweithwyr iechyd a gofal. Felly, mae angen inni weld y syniadau a'r grym y tu ôl iddynt er mwyn ei gwireddu—o ran bwrdd Betsi Cadwaladr, y syniad fod angen Gweinidog dewr arnom i wthio i gael gwared ar y strwythur iechyd presennol, dechrau eto. Rydym yn glir ynglŷn â hynny, ac rydym yn ddiolchgar i Mike Hedges am ei gefnogaeth i hynny heddiw. Ond mewn cymaint o ffyrdd, mae penderfyniadau gwael wedi'u gwneud. Yn syml, mae angen rhai gwell arnom. Fel y dywedaf, mae’n rhaid mai cymryd cyfrifoldeb am y pethau nad ydynt wedi mynd yn dda o dan oruchwyliaeth y Llywodraeth hon yw’r cam cyntaf i drawsnewid pethau.

Yn olaf, Lywydd, dywed Mark Polin:

'Rydym wedi hen fynd heibio i'r pwynt lle mae gan gleifion a'u teuluoedd hawl i ddisgwyl i ymchwiliad cyhoeddus neu ryw adolygiad annibynnol sylfaenol arall gael ei gynnal.'

Wfftiodd y Gweinidog iechyd fy ngalwadau am ymchwiliad, ac unwaith eto, y casgliad y daw llawer iddo yw bod y Llywodraeth hon yn gwneud popeth yn ei gallu i osgoi craffu. Mae’n rhaid i hynny newid.

This debate should mark a line in the sand. We’ve had numerous debates over the years about poor performance by Welsh Government on the NHS. I don’t think this is the first time, and it saddens me to say that it’s definitely not going to be the last. For decades—yes, decades—the Labour Government has been in charge of the NHS and it has been in a managed decline ever since.

I’m going to be sincere with the health Minister: she’s picked up a brief that has been decimated by the now economy Minister, who presided over five of the seven health boards in special measures and targeted intervention, who took Betsi out of special measures too early and as part of his political point scoring before the 2021 elections, who saw over a quarter of COVID deaths as a result of ward-to-ward transmission, and who opened the Grange hospital too early, leaving it painfully understaffed.

He took over from the now First Minister, who was in place when Betsi Cadwaladr was first put into special measures in 2015, after the shocking fallout of poor mental health care at Tawel Fan. Sadly, the situation is still playing out in other health boards, such as Cwm Taf, which has recently been pulled up by Healthcare Inspectorate Wales for discharging mental health patients without even bothering to contact the local community mental health team.

Minister, you do have my deepest sympathies. You haven’t got to grips with spiralling waiting lists over the last two years and you’ve failed to meet your targets. I can now see the panic that is setting in with you, Minister. You’re quite rightly worried about waiting lists that are stubbornly failing to significantly reduce, unlike in England. In my constituency of south-east Wales we’re looking at nearly 5,000 patient pathways waiting over two years for treatment in Aneurin Bevan University Health Board. In Cwm Taf, this number doubles to over 10,000. That’s patients waiting in pain, in distress and frustration for over 105 weeks, 735 days, 17,520 hours. And it’s not just referral-to-treatment times that are out of control. Just over half—56 per cent—of patients at the Grange’s A&E were seen within four hours. One in five patients at the hospital are waiting for over 12 hours to be seen. In November 2022, Healthcare Inspectorate Wales declared that the A&E department at the Grange was in urgent need of improvement. This is despite the hospital being only two years old at the time. Is this acceptable in a flagship hospital?

I have a constituent who has laid bare the problems of your Government’s reorganisation of A&E services in Aneurin Bevan, relying on just one hospital, situated out in the back of beyond, to take the strain of health services in south-east Wales. They let me know their partner needed to go to hospital and, given no ambulances were available, despite the emergency, they drove to the Grange. On arriving, they found the waiting room full beyond its capacity, with relatives being told to go outside. During their lengthy wait, they saw patients who were being given infusions in every spare bit of space and they were told their partner couldn't be discharged due to a lack of bed space in other hospitals. Is this dignified care? Is this an NHS fit for the twenty-first century? I think not. 

Minister, we've given you the benefit of the doubt for the last two years and, yes, I wholeheartedly believe that you have inherited a really poor portfolio from your predecessors, being Mr Gething and Mr Drakeford. But you've taken so long to reach any decision: for example, you threatened Betsi with special measures in February 2022 if it continued to fail, and what happened? You saw services decline and still did nothing, even after a spate of Healthcare Inspectorate Wales reports that showed it wasn't managing. In Cwm Taf, things are going wrong—we have mental health services in crisis on top of the efforts to recover from the maternity scandal; no eating disorder target still; a lack of bereavement support services still and no support for adults diagnosed with ADHD still. These may just be drops in the ocean for you, Minister, and many others, but we're seeing through the warm words of support and lack of action, so are hard-pressed doctors and nurses, and so are patients. This is happening all over Wales and it's just not good enough, Minister. Enough is enough.

Dylai'r ddadl hon nodi diwedd cyfnod. Rydym wedi cael nifer o ddadleuon dros y blynyddoedd am berfformiad gwael gan Lywodraeth Cymru ar y GIG. Ni chredaf mai dyma'r tro cyntaf, ac mae'n ddrwg gennyf ddweud nad dyma'r olaf, yn sicr. Ers degawdau—ie, degawdau—mae'r Llywodraeth Lafur wedi bod yn gyfrifol am y GIG, ac mae wedi bod yn dirywio'n raddol ers hynny.

Rwyf am fod yn onest gyda’r Gweinidog iechyd: mae hi wedi ymgymryd â briff a ddinistriwyd yn llwyr gan Weinidog yr economi bellach, a fu'n llywyddu dros bump o’r saith bwrdd iechyd pan oeddent yn destun mesurau arbennig ac ymyrraeth wedi’i thargedu, a dynnodd fwrdd Betsi Cadwaladr allan o fesurau arbennig yn rhy gynnar er mwyn sgorio pwyntiau gwleidyddol cyn etholiadau 2021, a welodd chwarter y marwolaethau COVID yn digwydd o ganlyniad i drosglwyddiad rhwng wardiau, ac a agorodd ysbyty'r Faenor yn rhy gynnar, gan ei adael yn boenus o brin o staff.

Cymerodd ef yr awenau gan y Prif Weinidog bellach, a oedd yn y swydd pan roddwyd Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig am y tro cyntaf yn 2015, ar ôl canlyniadau brawychus gofal iechyd meddwl gwael yn uned Tawel Fan. Yn anffodus, mae’r sefyllfa’n dal i fodoli mewn byrddau iechyd eraill, megis bwrdd Cwm Taf, a feirniadwyd yn ddiweddar gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru am ryddhau cleifion iechyd meddwl heb hyd yn oed drafferthu cysylltu â’r tîm iechyd meddwl cymunedol lleol.

Weinidog, rwy'n cydymdeimlo'n fawr â chi. Nid ydych wedi gallu mynd i’r afael â rhestrau aros cynyddol dros y ddwy flynedd ddiwethaf ac rydych wedi methu cyrraedd eich targedau. Gallaf weld y panig yn gafael ynoch, Weinidog. Rydych yn poeni, yn gwbl briodol, am restrau aros ystyfnig sy'n gwrthod lleihau'n sylweddol, yn wahanol i Loegr. Yn fy etholaeth i yn ne-ddwyrain Cymru, rydym yn edrych ar bron i 5,000 o lwybrau gofal i gleifion yn aros dros ddwy flynedd am driniaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan. Yng Nghwm Taf, mae’r nifer hwn yn dyblu i dros 10,000. Cleifion yw'r rhain sy'n aros mewn poen, mewn trallod a rhwystredigaeth am dros 105 wythnos, 735 diwrnod, 17,520 o oriau. Ac nid yn unig yr amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth sydd allan o reolaeth. Ychydig dros hanner—56 y cant—y cleifion yn adran damweiniau ac achosion brys ysbyty'r Faenor a welwyd o fewn pedair awr. Mae un o bob pump o gleifion yr ysbyty yn aros dros 12 awr i gael eu gweld. Ym mis Tachwedd 2022, datganodd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru fod taer angen gwella’r adran ddamweiniau ac achosion brys yn ysbyty'r Faenor. Mae hyn er mai dim ond dwy flwydd oed oedd yr ysbyty ar y pryd. A yw hyn yn dderbyniol mewn ysbyty blaenllaw?

Mae gennyf etholwr sydd wedi datgelu'r problemau gydag ad-drefnu gwasanaethau damweiniau ac achosion brys eich Llywodraeth yn Aneurin Bevan, gan ddibynnu ar un ysbyty yn unig, a leolir ymhell o bobman, i leddfu'r straen ar wasanaethau iechyd yn ne-ddwyrain Cymru. Rhoesant wybod i mi fod angen i’w partner fynd i’r ysbyty, a chan nad oedd ambiwlansys ar gael, er gwaethaf yr argyfwng, fe wnaethant yrru i ysbyty'r Faenor. Ar ôl cyrraedd, gwelsant fod yr ystafell aros yn orlawn, gyda pherthnasau'n gorfod aros y tu allan. Yn ystod eu harhosiad hir, gwelsant gleifion yn cael trwythau ym mhob twll a chornel sbâr a dywedwyd wrthynt na ellid rhyddhau eu partner oherwydd prinder gwelyau mewn ysbytai eraill. Ai dyma yw gofal gydag urddas? Ai dyma yw GIG sy’n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain? Nid wyf yn credu hynny.

Weinidog, rydym wedi rhoi mantais yr amheuaeth i chi ers dwy flynedd, ac ydw, rwy'n credu'n wirioneddol eich bod wedi etifeddu portffolio gwirioneddol wael gan eich rhagflaenwyr, sef Mr Gething a Mr Drakeford. Ond rydych wedi cymryd cymaint o amser i wneud unrhyw benderfyniad: er enghraifft, fe wnaethoch chi fygwth bwrdd Betsi Cadwaladr â mesurau arbennig ym mis Chwefror 2022 pe bai'n parhau i fethu, a beth ddigwyddodd? Gwelsoch wasanaethau'n dirywio, ac ni wnaethoch unrhyw beth, hyd yn oed ar ôl cyfres o adroddiadau gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a ddangosai nad oedd y bwrdd yn ymdopi. Yng Nghwm Taf, mae pethau'n mynd o chwith—mae gennym wasanaethau iechyd meddwl mewn argyfwng ar ben yr ymdrechion i wella ar ôl sgandal y gwasanaethau mamolaeth; dim targed anhwylderau bwyta o hyd; diffyg gwasanaethau cymorth profedigaeth o hyd a dim cymorth i oedolion sydd wedi cael diagnosis o ADHD o hyd. Efallai mai dim ond diferion yn y môr yw’r rhain i chi, Weinidog, a llawer o bobl eraill, ond rydym yn gweld drwy’r geiriau cynnes o gefnogaeth a'r diffyg gweithredu, ac felly hefyd y meddygon a'r nyrsys sydd o dan bwysau, a chleifion hefyd. Mae hyn yn digwydd ledled Cymru ac nid yw’n ddigon da, Weinidog. Digon yw digon.

16:45

Well, the motion before us today is, in my opinion, a very unnecessary and, I have to say, a vindicative distraction. Yet another manifestation of an opposition whose only interest is unfortunately in grabbing a cheap headline. In the process, what they do is actually let down our public services and the people who rely on them by their failure to engage with the very real challenges that we do know we are facing. For example, we know in Wales that our population is older; we know that our industrial heritage brings with it a legacy of sickness and ill health. We know that responding to the coronavirus pandemic and 13 years of failed UK Government policies, which have increased poverty and have increased health inequalities, have therefore put unprecedented pressures on our Welsh NHS.

We know that this is leading to people having to wait longer than any of us are comfortable with to access treatment. But we also know that the Minister for health and the Welsh Government, working with those bodies responsible for the delivery of healthcare, are doing all they can to reduce waiting times. We know that this is paying off: waiting lists in Wales have gone down for the second successive month.

New ambitious interventions are planned to further encourage this direction of travel, such as the new diagnostics and treatment centre announced by the Minister just last month. Funded by Welsh Government, developed by three health boards working together and based in Llantrisant in Rhondda Cynon Taf, with an approach hinging on clinician and patient involvement, that centre has the capacity to deliver innovative services to thousands of patients each year, and this could not just reduce, but actually eliminate backlogs in accessing treatment for people in the Cynon Valley and neighbouring areas. And if it's successful in doing that, it's a model that can be rolled out across Wales.

I was fortunate enough to visit another project in my constituency at the start of the year to see another groundbreaking initiative implemented by the Minister. I went to Gwynns Opticians in Aberdare to find out about changes to the services that they deliver. Local opticians are being trained to become independent prescribers, able to diagnose and treat really serious conditions, like glaucoma and macular degeneration, and this eliminates the need for patients to be added to hospital waiting lists and instead allows for treatment in a local setting. This reform of the NHS, relieving pressure on services, empowering practitioners and ensuring that patients can access swift, safe and specialist care is a priority for this health Minister, as is valuing the professionals responsible for the delivery of these services.

I'm proud that, proportionately, we have more doctors and nurses in Wales than they do in England; that we are training more doctors and nurses; that we pay the real living wage to all NHS workers. And lest we forget, the health Minister is also responsible for social services. With her team, the Minister has delivered on our 2021 Senedd election manifesto pledge to pay the real living wage to all care workers in Wales. And this is a tremendous achievement, substantively changing our perception of what is a vital role with our ageing population, ensuring social care work and social care workers receive the just reward they should be able to expect. So, on behalf of my constituents who work in social care, on behalf of all of the women in Wales who work in social care, and on behalf of my constituents who rely on social care, I would like to say, 'Thank you, Minister.'

For the remainder of my time, I just want to change focus and offer an alternative perspective. Our Minister for Health and Social Services has been in post since the May 2021 election. In that time, in contrast, four different people have served as health Secretary in the UK Cabinet.

First there was, of course, Matt Hancock, dropped for arrogantly ignoring the coronavirus regulations, for which he was responsible; presiding over a regime that gave billions to cronies in dodgy PPE contracts; then trading public service for a stab as a reality TV star; and further notoriety via his shameful leaked WhatsApp messages. Then we have Sajid Javid. Probably the best thing that he did as health Secretary was to contribute to bringing down Boris Johnson—bringing Boris Johnson down for arrogantly ignoring the coronavirus regulations for which he was responsible. Then we had Therese Coffey, whose contribution was to put on record her commitment to illegally sharing prescription medication. And now we have Stephen Barclay, described in a health service journal as:

'A real nightmare, vindictive, arrogant, a bully, hostile to the NHS and all its works, a micro-manager of the wrong things'.

That is what this opposition has to offer. That’s why the people of Wales will never trust them to run the NHS, and that is why I will be voting against this motion today.

Wel, mae’r cynnig ger ein bron heddiw, yn fy marn i, yn gwbl ddiangen, ac mae’n rhaid imi ddweud, yn ymyrraeth ddialgar. Arwydd arall eto o wrthblaid nad oes diddordeb ganddi mewn unrhyw beth, yn anffodus, ond bachu pennawd hawdd. Yn y broses, yr hyn a wnânt mewn gwirionedd yw gwneud cam â'n gwasanaethau cyhoeddus a'r bobl sy'n dibynnu arnynt oherwydd eu methiant i ymgysylltu â'r heriau gwirioneddol y gwyddom ein bod yn eu hwynebu. Er enghraifft, gwyddom fod ein poblogaeth yn hŷn yng Nghymru; gwyddom fod ein hetifeddiaeth ddiwydiannol yn dod â gwaddol o salwch ac afiechyd yn ei sgil. Gwyddom fod ymateb i bandemig y coronafeirws a 13 mlynedd o bolisïau aflwyddiannus gan Lywodraeth y DU, sydd wedi cynyddu tlodi ac wedi cynyddu anghydraddoldebau iechyd, wedi rhoi pwysau digynsail yn sgil hynny ar ein GIG yng Nghymru.

Gwyddom fod hyn yn arwain at bobl yn gorfod aros am gyfnod hirach i gael triniaeth nag y mae unrhyw un ohonom yn gyfforddus ag ef. Ond gwyddom hefyd fod y Gweinidog iechyd a Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda’r cyrff sy’n gyfrifol am ddarparu gofal iechyd, yn gwneud popeth a allant i leihau amseroedd aros. Gwyddom fod hyn yn dwyn ffrwyth: mae rhestrau aros yng Nghymru wedi lleihau am yr ail fis yn olynol.

Mae ymyriadau uchelgeisiol newydd wedi'u cynllunio i annog y cynnydd hwn ymhellach, megis y ganolfan diagnosteg a thriniaeth newydd a gyhoeddwyd gan y Gweinidog y mis diwethaf. Wedi'i hariannu gan Lywodraeth Cymru, a'i datblygu gan dri bwrdd iechyd yn gweithio ar y cyd ac wedi'i lleoli yn Llantrisant yn Rhondda Cynon Taf, gyda dull sy'n canolbwyntio ar gynnwys clinigwyr a chleifion, mae gan y ganolfan honno gapasiti i ddarparu gwasanaethau arloesol i filoedd o gleifion bob blwyddyn, a gallai hyn nid yn unig leihau, ond mewn gwirionedd gallai ddileu ôl-groniadau i gael mynediad at driniaeth i bobl yng Nghwm Cynon ac ardaloedd cyfagos. Ac os yw'n llwyddo i wneud hynny, mae'n fodel y gellir ei gyflwyno ledled Cymru.

Roeddwn yn ddigon ffodus i ymweld â phrosiect arall yn fy etholaeth ar ddechrau’r flwyddyn i weld menter arloesol arall yn cael ei rhoi ar waith gan y Gweinidog. Ymwelais â Gwynns Opticians yn Aberdâr i gael gwybod am newidiadau i'r gwasanaethau y maent yn eu darparu. Mae optegwyr lleol yn cael eu hyfforddi i ddod yn bresgripsiynwyr annibynnol, sy’n gallu gwneud diagnosis a thrin cyflyrau difrifol iawn, fel glawcoma a dirywiad macwlaidd, ac mae hyn yn dileu’r angen i gleifion gael eu hychwanegu at restrau aros ysbytai ac yn hytrach, yn caniatáu triniaeth mewn lleoliad lleol. Mae’r diwygiad hwn i’r GIG, sy'n lleddfu’r pwysau ar wasanaethau, yn grymuso ymarferwyr ac yn sicrhau bod cleifion yn gallu cael mynediad at ofal cyflym, diogel ac arbenigol yn flaenoriaeth i’r Gweinidog iechyd, yn ogystal â chydnabod gwerth y gweithwyr proffesiynol sy’n gyfrifol am ddarparu’r gwasanaethau hyn.

Rwy'n falch fod gennym nifer gyfrannol fwy o feddygon a nyrsys yng Nghymru nag sydd ganddynt yn Lloegr; ein bod yn hyfforddi mwy o feddygon a nyrsys; ein bod yn talu’r cyflog byw gwirioneddol i holl weithwyr y GIG. A rhag inni anghofio, mae’r Gweinidog iechyd hefyd yn gyfrifol am wasanaethau cymdeithasol. Gyda’i thîm, mae’r Gweinidog wedi cyflawni ein haddewid maniffesto ar gyfer etholiad y Senedd yn 2021 i dalu’r cyflog byw gwirioneddol i bob gweithiwr gofal yng Nghymru. Ac mae hwn yn gyflawniad aruthrol, yn newid yn sylweddol ein canfyddiad o'r hyn sy'n rôl hanfodol gyda'n poblogaeth sy'n heneiddio, a sicrhau bod gwaith gofal cymdeithasol a gweithwyr gofal cymdeithasol yn cael y cyflog teg y dylent allu ei ddisgwyl. Felly, ar ran fy etholwyr sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol, ar ran pob un o'r menywod yng Nghymru sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol, ac ar ran fy etholwyr sy'n dibynnu ar ofal cymdeithasol, hoffwn ddweud, 'Diolch, Weinidog.'

Am weddill fy amser, hoffwn newid ffocws a chynnig persbectif amgen. Mae ein Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi bod yn ei swydd ers etholiad mis Mai 2021. Yn y cyfnod hwnnw, mewn cyferbyniad, mae pedwar unigolyn gwahanol wedi bod yn Ysgrifenyddion iechyd yng Nghabinet y DU.

Yn gyntaf, wrth gwrs, roedd Matt Hancock, a ymddiswyddodd am iddo anwybyddu'n drahaus y rheoliadau coronafeirws yr oedd yn gyfrifol amdanynt; llywyddu dros gyfundrefn a roddodd biliynau i'w ffrindiau mewn contractau cyfarpar diogelu personol amheus; cyfnewid gwasanaeth cyhoeddus am gyfle i fod yn seren teledu realiti; ac ennill drwg-enwogrwydd pellach drwy ei negeseuon WhatsApp cywilyddus a ddatgelwyd yn answyddogol. Yna, mae gennym Sajid Javid. Mae'n debyg mai'r peth gorau a wnaeth fel Ysgrifennydd iechyd oedd cyfrannu at gael gwared ar Boris Johnson—cael gwared ar Boris Johnson am anwybyddu'n drahaus y rheoliadau coronafeirws yr oedd yn gyfrifol amdanynt. Yna, cawsom Therese Coffey, a'i chyfraniad hi oedd nodi ar goedd ei hymrwymiad i rannu meddyginiaeth bresgripsiwn yn anghyfreithlon. A bellach, mae gennym Stephen Barclay, a ddisgrifir mewn cyfnodolyn gwasanaeth iechyd fel:

'Hunllef wirioneddol, dialgar, haerllug, bwli, gelyniaethus i'r GIG a'i holl waith, micro-reolwr ar y pethau anghywir'.

Dyna sydd gan yr wrthblaid hon i’w gynnig. Dyna pam na fydd pobl Cymru byth yn ymddiried ynddynt i redeg y GIG, a dyna pam y byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cynnig hwn heddiw.

16:50

This isn't a debate, much like Russell George and Sam Rowlands, that I take great pleasure in speaking in, and it’s one that I have wrestled with internally throughout the day. [Interruption.]

Yn debyg iawn i Russell George a Sam Rowlands, nid yw hon yn ddadl sy'n rhoi pleser mawr imi gymryd rhan ynddi, ac mae’n un rwyf wedi bod yn ymrafael â hi'n fewnol drwy'r dydd. [Torri ar draws.]

Dydw i ddim yn mynd i eistedd i lawr, fel dywedodd y Dirprwy Weinidog. Dydw i ddim yn mynd i eistedd i lawr achos mae'n rhaid imi gyfrannu ar ran y constituents sydd gen i yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro.

I'm not going to sit down, as the Deputy Minister suggested. I'm not going to sit down because I need to contribute on behalf of my constituents in Carmarthen West and South Pembrokeshire.

As colleagues have highlighted, Llywydd, the issue of good, reliable and safe access to healthcare remains one of the defining topics of correspondence in my inbox from constituents of Carmarthen West and South Pembrokeshire. So, with the immense privilege that it is in representing those people, I felt that I needed to contribute today.

I want to focus my contribution on healthcare in west Wales, and specifically two issues: the level of service received at our hospitals and the struggles facing the future of NHS dentistry. What truly hit home at the end of last week was the report from Healthcare Inspectorate Wales into the level of service offered by the A&E department at Glangwili hospital.

The report found that, despite the best efforts of staff, the independent body said that patients did not always receive consistently safe care. It went on to state that patients face long waits in the emergency unit due to problems with patient flow through the hospital. And in my eyes, most worryingly, it said that there was evidence of overcrowding and a lack of toilet and washing facilities. Inspectors witnessed some patients sleeping on chairs or on the floor.

What sort of health service is being presided over if that’s the inspectorate’s conclusion? I stress that none of these findings are the fault of our hard-working healthcare staff. The responsibility ultimately lies at the door of the Welsh Government and its health Minister.

Fel y mae rhai o fy nghyd-Aelodau wedi nodi, Lywydd, mae mater mynediad da, dibynadwy a diogel at ofal iechyd yn parhau i fod yn un o’r pynciau diffiniol yn yr ohebiaeth yn fy mewnflwch gan etholwyr Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Felly, gyda’r fraint aruthrol o gynrychioli’r bobl hynny, teimlwn fod angen imi gyfrannu heddiw.

Hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad ar ofal iechyd yng ngorllewin Cymru, ac yn benodol ar ddau fater: lefel y gwasanaeth a dderbynnir yn ein hysbytai a’r brwydrau sy’n wynebu dyfodol deintyddiaeth y GIG. Yr hyn a glwyfodd i'r byw ddiwedd yr wythnos diwethaf oedd adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ar lefel y gwasanaeth a gynigir gan yr adran ddamweiniau ac achosion brys yn ysbyty Glangwili.

Canfu'r adroddiad, er gwaethaf ymdrechion y staff, fod y corff annibynnol wedi dweud nad oedd cleifion bob amser yn cael gofal diogel yn gyson. Aeth ymlaen i ddweud bod cleifion yn wynebu arosiadau hir yn yr uned frys oherwydd problemau gyda llif cleifion drwy'r ysbyty. Ac yn fwyaf pryderus yn fy marn i, dywedodd fod tystiolaeth o orlenwi a diffyg cyfleusterau ymolchi a thoiledau. Gwelodd yr arolygwyr gleifion yn cysgu ar gadeiriau neu ar lawr.

Pa fath o wasanaeth iechyd sy'n cael ei ddarparu os mai dyna gasgliad yr arolygiaeth? Pwysleisiaf nad ein staff gofal iechyd gweithgar sydd ar fai am unrhyw un o'r canfyddiadau hyn. Mae’r cyfrifoldeb yn y pen draw gyda Llywodraeth Cymru a’i Gweinidog iechyd.

I will most certainly take an intervention.

Yn sicr, fe wnaf dderbyn ymyriad.

Thank you so much for that. Bearing in mind the extreme challenges that NHS services are facing across the entire United Kingdom, why was there no extra funding for the NHS in the spring budget?

Diolch yn fawr. O gofio’r heriau eithafol y mae gwasanaethau’r GIG yn eu hwynebu ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, pam nad oedd cyllideb y gwanwyn yn cynnwys unrhyw gyllid ychwanegol ar gyfer y GIG?

I'm grateful to the Member for intervening. I can imagine that the autumn budget released extra, additional funding for both education and the health service, by the Chancellor Jeremy Hunt, last October. But we are here to debate health services here in Wales. We are elected by the people here in Wales to sit in a Welsh Parliament.

I recently spoke—[Interruption.] Well, I'm very happy to join that meeting that you and Russell George will be having, Alun Davies.

Moving on, I recently spoke to a dentist who is a member of the Dyfed-Powys local dental committee. He told me that NHS dentists are facing large financial penalties if they fail to meet unevidenced and unachievable contract reform targets, which he described as a cliff-edge for NHS dentistry in Wales. A further quote from the Dyfed-Powys local dental committee reads: 'To be quite honest, Eluned Morgan's comments in January, showing a total lack of understanding of the situation, and her unwillingness to listen, has been the final straw for many of my colleagues, who will now vote with their feet and move to practise only in the private sector.'

Llywydd, I will close my contribution in the same vein in which I opened it. Russell George is a Member, politically, that I look up to immensely. Indeed, he was the first Member that came into my office after I was elected to ask for my advice on something, which filled me with great strength, and I'm very grateful to Russell for that. As a proud Welshman and a proud Brit, nothing would give me more pride than to look across Offa's Dyke and to think, 'Here in Wales, we have the very best NHS.' Unfortunately, at the moment, I can't say we can do that. Diolch, Llywydd.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am ymyrryd. Gallaf ddychmygu bod cyllideb yr hydref wedi rhyddhau cyllid ychwanegol ar gyfer addysg a’r gwasanaeth iechyd, gan y Canghellor Jeremy Hunt, fis Hydref diwethaf. Ond rydym yma i drafod gwasanaethau iechyd yma yng Nghymru. Cawn ein hethol gan y bobl yma yng Nghymru i eistedd yn Senedd Cymru.

Siaradais yn ddiweddar—[Torri ar draws.] Wel, rwy’n fwy na pharod i ymuno â’r cyfarfod hwnnw y byddwch chi a Russell George yn ei gael, Alun Davies.

Os caf symud ymlaen, siaradais yn ddiweddar â deintydd sy’n aelod o bwyllgor deintyddol lleol Dyfed-Powys. Dywedodd wrthyf fod deintyddion y GIG yn wynebu cosbau ariannol mawr os ydynt yn methu cyrraedd targedau diwygio contractau nad oes tystiolaeth ar eu cyfer ac nad oes modd eu cyflawni, ac fe'i disgrifiodd fel ymyl y dibyn ar ddeintyddiaeth y GIG yng Nghymru. Mae dyfyniad pellach gan bwyllgor deintyddol lleol Dyfed-Powys yn nodi: ‘A dweud y gwir, sylwadau Eluned Morgan ym mis Ionawr, a oedd yn dangos diffyg dealltwriaeth llwyr o’r sefyllfa, a’i hamharodrwydd i wrando, oedd ei diwedd hi i lawer o fy nghydweithwyr, a fydd nawr yn pleidleisio â'u traed ac yn mynd i ymarfer yn y sector preifat yn unig.'

Lywydd, rwyf am gloi fy nghyfraniad yn yr un modd ag y’i hagorais. Yn wleidyddol, mae Russell George yn Aelod rwy'n ei edmygu'n aruthrol. Yn wir, ef oedd yr Aelod cyntaf a ddaeth i fy swyddfa ar ôl imi gael fy ethol i ofyn am fy nghyngor ar rywbeth, gan roi cryn dipyn o gryfder i mi, ac rwy’n ddiolchgar iawn i Russell am hynny. Fel Cymro balch a Phrydeiniwr balch, ni fyddai unrhyw beth yn rhoi mwy o falchder i mi nag edrych dros Glawdd Offa a meddwl, 'Yma yng Nghymru, mae gennym y GIG gorau oll.' Yn anffodus, ar hyn o bryd, ni allaf ddweud y gallwn wneud hynny. Diolch, Lywydd.

16:55

I'd just like to start my contribution with this reflection on this debate: I feel this is a really poor way to do politics. This place, in my view, is much better than that. I don't see how spending 60 minutes, which we will do today, plus the time we have all spent, those of us speaking, in preparing for this debate, will resolve anything for the NHS staff and patients who have not received the care that they need.

I, as do the constituents who write to me, and I know, to many of you, week in and week out, want to concentrate on solutions and what we do next. What are we doing to tackle ambulance waiting times? What are we doing to tackle long waiting times for dentistry? And what are we doing to recruit and retain more nurses and social workers? I don't see how removing the Minister will actually do anything around those issues.

I have been critical, as many of you know, of the decision—[Interruption.] I won't, sorry. I'm not taking any interventions, I'll just be clear about that. I have been critical, as I know many others have, of the decision making around Betsi Cadwaladr. The Minister seems to have chosen the technicalities of the law and what authority she has or doesn't have in order to intervene at Betsi, rather than acknowledging that it is to her that staff and patients look to drive improvements. It was wrong to sack the independent members of the board, as it seemed they were the only ones who were actively raising concerns. This needs to be acknowledged, and the chaos that that decision caused as well.

I have been critical of poor performance across all of our health services, whether it's children and young people waiting months for mental health support, people waiting months and sometimes years for dental treatment, ambulance response times, targets being repeatedly missed. I've also disagreed with the Minister and other Cabinet members who deny that our health service is in a state of crisis. People in north Wales need to see a fundamental change in the improving of health services in Betsi Cadwaladr, and we all need to see and hear an acknowledgement of the scale of the crisis in our health service across Wales.

One issue that I've repeatedly raised is NHS dentistry, and I know some of you have touched on that as well. For the Minister to deny the existence of a different-tiered access to services to dentistry in last week's statement was, I'm afraid, quite astonishing. Again, it doesn't tell us, or the people we represent, that the problems in NHS dentistry are properly understood. The figures are clear: 93 per cent of dental practices are not accepting new adult NHS patients. In a recent survey of 250 high-street dentists, more than a third said that they would reduce their NHS contracts this year. Ninety per cent of dentists disagreed with the current reform measures, and there is no glossing over the rift in the relationship between dentists and the Welsh Government. I remain deeply, deeply concerned about the attitude towards the profession.

But, again, I say, 'Will changing who sits at the table resolve the issues in dentistry, with waiting lists, contract reform and investment?' In my view, this debate is an attempt to grab headlines rather than solve the issues at hand, and I think that it is dishonest and that the public will see through it. In closing, I make no secret of my significant concerns around the NHS in Wales, but I don't think a merry-go-round of Ministers around the Cabinet table will deliver the systemic changes that we need.

So, what could we have spent the last 60 minutes discussing? Extending nurse staffing levels to more parts of our NHS, progressing plans for a national care service, or whether we should consider the NHS executive being independent of Government to ensure scrutiny and accountability. I won’t be supporting the motion today, but I want to make clear that I’m not content with the performance of the health service. I will continue to ensure that I bring forward those challenges. This is an opportunity, I hope, for a reset, and that we move forward doing what people want and expect of this Senedd—to do politics differently, and better, and to shape ideas to tackle the challenges people face. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad gyda’r sylw hwn ar y ddadl: teimlaf fod hon yn ffordd wirioneddol wael o gyflawni gwleidyddiaeth. Mae'r lle hwn, yn fy marn i, yn llawer gwell na hynny. Nid wyf yn gweld sut y bydd treulio 60 munud, fel y byddwn yn ei wneud heddiw, ynghyd â'r amser y mae pob un ohonom wedi'i dreulio, y rhai ohonom sy'n siarad, i baratoi ar gyfer y ddadl hon, yn datrys unrhyw beth i staff y GIG a chleifion nad ydynt wedi cael y gofal sydd ei angen arnynt.

Rwyf fi, fel yr etholwyr sy’n ysgrifennu ataf, ac at lawer ohonoch chi wythnos ar ôl wythnos, rwy'n gwybod, yn awyddus i ganolbwyntio ar atebion a’r hyn a wnawn nesaf. Beth rydym yn ei wneud i fynd i’r afael ag amseroedd aros ambiwlansys? Beth rydym yn ei wneud i fynd i'r afael ag amseroedd aros hir mewn deintyddiaeth? A beth rydym yn ei wneud i recriwtio a chadw mwy o nyrsys a gweithwyr cymdeithasol? Nid wyf yn gweld sut y bydd cael gwared ar y Gweinidog yn gwneud unrhyw beth ynghylch y materion hynny mewn gwirionedd.

Rwyf wedi bod yn feirniadol, fel y gŵyr llawer ohonoch, o’r penderfyniad—[Torri ar draws.] Na, mae’n ddrwg gennyf. Nid wyf am dderbyn unrhyw ymyriadau, gadewch imi ddweud hynny'n glir. Rwyf wedi bod yn feirniadol, fel llawer o bobl eraill, rwy'n gwybod, o’r penderfyniadau a wnaed ynghylch bwrdd Betsi Cadwaladr. Ymddengys bod y Gweinidog wedi dewis agweddau technegol y gyfraith a pha awdurdod sydd ganddi ai peidio er mwyn ymyrryd ym mwrdd Betsi Cadwaladr, yn hytrach na chydnabod mai arni hi y mae staff a chleifion yn dibynnu i ysgogi gwelliannau. Roedd yn anghywir diswyddo aelodau annibynnol y bwrdd, gan yr ymddengys mai hwy oedd yr unig rai a oedd yn mynd ati i leisio pryderon. Mae angen cydnabod hyn, a'r anhrefn a achoswyd gan y penderfyniad hwnnw hefyd.

Rwyf wedi bod yn feirniadol o berfformiad gwael ar draws ein holl wasanaethau iechyd, boed yn blant a phobl ifanc yn aros misoedd am gymorth iechyd meddwl, pobl yn aros misoedd, a blynyddoedd weithiau, am driniaeth ddeintyddol, amseroedd ymateb ambiwlansys, targedau’n cael eu methu dro ar ôl tro. Rwyf hefyd wedi anghytuno â’r Gweinidog ac aelodau eraill y Cabinet sy’n gwadu bod ein gwasanaeth iechyd mewn argyfwng. Mae angen i bobl yn y gogledd weld newid sylfaenol o ran gwella gwasanaethau iechyd ym mwrdd Betsi Cadwaladr, ac mae angen i bob un ohonom weld a chlywed cydnabyddiaeth o raddfa’r argyfwng yn ein gwasanaeth iechyd ledled Cymru.

Un mater rwyf wedi’i godi dro ar ôl tro yw deintyddiaeth y GIG, a gwn fod rhai ohonoch wedi crybwyll hynny hefyd. Mae arnaf ofn fod y ffaith bod y Gweinidog wedi gwadu bodolaeth gwahanol haenau o fynediad at wasanaethau deintyddiaeth yn y datganiad yr wythnos diwethaf yn syfrdanol. Unwaith eto, nid yw hynny’n dangos i ni, na’r bobl a gynrychiolwn, fod y problemau gyda deintyddiaeth y GIG wedi'u deall yn iawn. Mae’r ffigurau’n glir: nid yw 93 y cant o bractisau deintyddol yn derbyn cleifion GIG newydd sy'n oedolion. Mewn arolwg diweddar o 250 o ddeintyddion stryd fawr, dywedodd mwy na thraean y byddent yn lleihau eu contractau GIG eleni. Roedd 90 y cant o ddeintyddion yn anghytuno â’r mesurau diwygio presennol, ac ni ellir anwybyddu'r rhwyg yn y berthynas rhwng deintyddion a Llywodraeth Cymru. Rwy’n parhau i fod yn bryderus iawn am yr agwedd tuag at y proffesiwn.

Ond unwaith eto, rwy'n dweud, 'A fydd newid y rhai sy'n eistedd wrth y bwrdd yn datrys y problemau ym maes deintyddiaeth, gyda rhestrau aros, diwygio contractau a buddsoddi?' Yn fy marn i, mae’r ddadl hon yn ymgais i fachu penawdau yn hytrach na datrys y problemau dan sylw, a chredaf ei bod yn anonest ac y bydd y cyhoedd yn gweld drwyddi. I gloi, nid wyf yn gwneud unrhyw gyfrinach o fy mhryderon sylweddol ynglŷn â'r GIG yng Nghymru, ond ni chredaf y bydd cael un Gweinidog ar ôl y llall wrth fwrdd y Cabinet yn cyflawni'r newidiadau systemig sydd eu hangen arnom.

Felly, beth y gallem fod wedi treulio’r 60 munud diwethaf yn ei drafod? Ymestyn lefelau staffio nyrsys i fwy o rannau o’n GIG, bwrw ymlaen â chynlluniau ar gyfer gwasanaeth gofal cenedlaethol, neu a ddylem ystyried cael gweithrediaeth y GIG yn annibynnol ar y Llywodraeth er mwyn sicrhau craffu ac atebolrwydd. Ni fyddaf yn cefnogi’r cynnig heddiw, ond hoffwn ddatgan yn glir nad wyf yn fodlon ar berfformiad y gwasanaeth iechyd. Byddaf yn parhau i sicrhau fy mod yn cyflwyno'r heriau hynny. Rwy'n gobeithio bod hwn yn gyfle i ni ailosod, ac i symud ymlaen i wneud yr hyn y mae pobl yn dymuno'i weld ac yn ei ddisgwyl gan y Senedd hon—i gyflawni gwleidyddiaeth mewn ffordd wahanol a gwell, a llunio syniadau i fynd i’r afael â’r heriau y mae pobl yn eu hwynebu. Diolch yn fawr iawn.

17:00

I usually start my contributions to debates saying, ‘It’s a pleasure to take part in this debate this afternoon’, but today, it’s not, and it’s with a heavy heart that I support this motion. I’ll share with you just a couple of reasons why I’m choosing to vote for this motion this afternoon.

I worked in Betsi Cadwaladr myself for 11 years on the front line, and I saw first-hand some of the failures on the front line from an internal perspective. That’s what tempted me to go into politics and stand for the Vale of Clwyd, because as you know, it’s got Ysbyty Glan Clwyd in the constituency, and having worked there and in north Wales all my life, I wanted to stand for office to make things better. I thought, ‘Well, I’ll stand for the Assembly’, as it was then, and now the Senedd, because I thought, ‘What I’ll do is I’ll take my transferable skills that I’ve learnt in my role in the NHS and project them to the people who make the decisions in Cardiff Bay.' That’s what I’ve tried to do so far in my short time that I’ve been here, and represent my home, which is the Vale of Clwyd. It’s always been my home. People say it’s just a constituency, but it’s more than that to me because I’ve always lived in Rhyl, Prestatyn, Denbigh, and I was born in St Asaph, so it’s more than just a constituency to me, and I care deeply about the issues that affect my people, I guess.

A lot of my inbox and things that I deal with on a day-to-day basis are complaints about the performance of the health board and Glan Clwyd Hospital waiting times, patients who have perhaps passed away due to medical negligence, and the failure to build north Denbighshire community hospital in Rhyl after 10 years of broken promises. But all of this—[Interruption.] Yes, certainly.

Fel arfer rwy'n dechrau fy nghyfraniadau i ddadleuon drwy ddweud, 'Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma', ond heddiw, nid yw hynny'n wir, a chyda chalon drom y cefnogaf y cynnig hwn. Fe rannaf un neu ddau o resymau pam rwy'n dewis pleidleisio dros y cynnig hwn y prynhawn yma.

Roeddwn i'n gweithio yn Betsi Cadwaladr fy hun am 11 mlynedd ar y rheng flaen, a gwelais drosof fy hun rai o'r methiannau ar y rheng flaen o bersbectif mewnol. Dyna beth wnaeth fy nhemtio i fynd i fyd gwleidyddiaeth a sefyll etholiad dros Ddyffryn Clwyd, oherwydd fel y gwyddoch, mae Ysbyty Glan Clwyd yn yr etholaeth, ac ar ôl gweithio yno ac yng ngogledd Cymru ar hyd fy oes, roeddwn eisiau sefyll etholiad i wneud pethau'n well. Meddyliais, 'Wel, fe wnaf sefyll etholiad i'r Cynulliad', fel yr oedd ar y pryd, a'r Senedd nawr, oherwydd meddyliais, 'Yr hyn a wnaf yw mynd â fy sgiliau trosglwyddadwy a ddysgais yn fy swydd yn y GIG a'u trosglwyddo i'r bobl sy'n gwneud y penderfyniadau ym Mae Caerdydd.' Dyna rwyf wedi ceisio ei wneud hyd yma yn yr amser byr y bûm yma yn cynrychioli fy nghartref, sef Dyffryn Clwyd. Mae bob amser wedi bod yn gartref i mi. Mae pobl yn dweud mai etholaeth yn unig yw hi, ond mae'n fwy na hynny i mi oherwydd rwyf bob amser wedi byw yn y Rhyl, Prestatyn, Dinbych, a chefais fy ngeni yn Llanelwy, felly mae'n fwy na dim ond etholaeth i mi, ac rwy'n malio'n fawr am y materion sy'n effeithio ar fy mhobl.

Mae llawer o fy mewnflwch a phethau rwy'n ymdrin â hwy o ddydd i ddydd yn gwynion am berfformiad y bwrdd iechyd ac amseroedd aros Ysbyty Glan Clwyd, cleifion sydd efallai wedi marw oherwydd esgeulustod meddygol, a'r methiant i godi ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn y Rhyl ar ôl 10 mlynedd o dorri addewidion. Ond mae hyn i gyd—[Torri ar draws.] Yn sicr.

Since you worked inside the hospital, you must have surely come across people telling you that they were being starved of funds by your Government, the Government that you support. What did you say to those people when you outlined why we haven’t funded things? Did you tell them that it's because it was your Government, the Government that you support, that wasn’t providing sufficient funds so they could have their needs met?

Gan eich bod wedi gweithio yn yr ysbyty, mae'n rhaid eich bod wedi dod ar draws pobl yn dweud wrthych eu bod wedi'u hamddifadu o arian gan eich Llywodraeth, y Llywodraeth rydych chi'n ei chefnogi. Beth a ddywedoch chi wrth y bobl hynny pan oeddech chi'n dweud pam nad ydym ni wedi ariannu pethau? A wnaethoch chi ddweud wrthynt mai'r rheswm am hynny oedd mai eich Llywodraeth chi, y Llywodraeth rydych chi'n ei chefnogi, oedd ddim yn darparu digon o arian i ddiwallu eu hanghenion?

I don’t really accept that, because health has been devolved to Wales for 25 years. You may have noticed that I’m the first-ever Conservative to represent the Vale of Clwyd, and I believe that the sole reason is because I put election leaflets and campaigned, and my number one priority on that campaign was that I’m going to hold the Welsh Government to account over some of the failures at Betsi Cadwaladr. That's what I’ve tried to do so far in my short time in this Senedd Chamber. I believe most of the things that I’ve said in this Chamber so far to the health Minister have always got good evidence behind them and they’re always projections of what constituents tell me on a daily basis. I try to project that to the best of my ability and what I’ve found in this time is that my issues that I’ve tried to bring here at times have been belittled and patronised. I get that you’re a Labour Minister and I’m a Conservative backbencher, and I know the natural political barriers in place with that, but I was elected on those pledges, and it’s my job in this Senedd to represent my constituents. I don’t believe that the health Minister has helped me at all in that process.

Yes, I’ve let my emotions boil over a couple of times in the Senedd; I fully admit that. But the only reason for that was because of the frustration and the passion that I’ve got for representing my home area. I don’t condone that sort of behaviour, but it’s purely on the basis that I don't feel that what I'm being told by constituents is being respectfully dealt with by the Minister. That was exacerbated—I think it was three or four weeks ago—when it was announced that Betsi Cadwaladr was going into special measures again. I got up and I asked a question and the health Minister just laughed at me. For whatever reason, you laughed at me and that is unacceptable. The fact that Betsi Cadwaladr has had so many issues and the Minister sees that as a laughing matter—[Interruption.]

Nid wyf yn derbyn hynny, gan fod iechyd wedi ei ddatganoli i Gymru ers 25 mlynedd. Efallai eich bod wedi sylwi mai fi yw'r Ceidwadwr cyntaf erioed i gynrychioli Dyffryn Clwyd, ac rwy'n credu mai'r unig reswm am hynny yw oherwydd i mi ddosbarthu taflenni etholiad ac ymgyrchu, a fy mhrif flaenoriaeth yn yr ymgyrch honno oedd fy mod i'n mynd i ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif am rai o'r methiannau yn Betsi Cadwaladr. Dyna rwyf wedi ceisio ei wneud hyd yma yn fy nghyfnod byr yn Siambr y Senedd hon. Rwy'n credu bod y rhan fwyaf o'r pethau a ddywedais yn y Siambr hyd yn hyn wrth y Gweinidog iechyd bob amser â thystiolaeth dda yn sail iddynt ac maent bob amser yn adlewyrchiad o'r hyn y mae etholwyr yn ei ddweud wrthyf yn ddyddiol. Rwy'n ceisio adlewyrchu hynny hyd eithaf fy ngallu a'r hyn a welais yn y cyfnod hwn yw bod y materion y ceisiais eu cyflwyno yma ar adegau wedi cael eu trin yn nawddoglyd ac wedi'u bychanu. Rwy'n derbyn eich bod chi'n Weinidog Llafur ac rwy'n aelod o feinciau cefn y Ceidwadwyr, ac rwy'n gwybod am y rhwystrau gwleidyddol naturiol sy'n deillio o hynny, ond cefais fy ethol ar yr addewidion hynny, a fy swydd i yn y Senedd hon yw cynrychioli fy etholwyr. Nid wyf yn credu bod y Gweinidog iechyd wedi fy helpu o gwbl yn y broses honno.

Ydw, rwyf wedi gadael i fy emosiynau ferwi drosodd un neu ddwy o weithiau yn y Senedd; rwy'n cyfaddef hynny'n llwyr. Ond yr unig reswm am hynny oedd oherwydd y rhwystredigaeth a'r angerdd sydd gennyf dros gynrychioli fy ardal enedigol. Nid wyf yn esgusodi'r math hwnnw o ymddygiad, ond mae'n gyfan gwbl ar y sail nad wyf yn teimlo bod yr hyn sy'n cael ei ddweud wrthyf gan etholwyr yn cael ei drin yn barchus gan y Gweinidog. Fe waethygodd hynny—dair neu bedair wythnos yn ôl rwy'n credu—pan gyhoeddwyd bod Betsi Cadwaladr i'w wneud yn destun mesurau arbennig eto. Codais ar fy nhraed a gofynnais gwestiwn a chwarddodd y Gweinidog iechyd ar fy mhen. Am ba reswm bynnag, fe chwarddoch chi ar fy mhen ac mae hynny'n annerbyniol. Mae'r ffaith bod Betsi Cadwaladr wedi cael cymaint o broblemau a bod y Gweinidog yn gweld hynny fel mater i chwerthin yn ei gylch—[Torri ar draws.]

17:05

I'm out of time. I will conclude by saying that I don't believe that the Minister has taken this role seriously so far. I think you will survive the vote, Minister, if my calculations are right, but what I hope for, as maybe a short positive to that, is that you will see this as a message that you need to up your game, basically, and take us on this side of the house seriously. Thank you very much. 

Nid oes gennyf amser. Rwyf am ddod i ben drwy ddweud nad wyf yn credu bod y Gweinidog wedi cymryd y rôl hon o ddifrif hyd yma. Rwy'n credu y gwnewch chi oroesi'r bleidlais, Weinidog, os yw fy nghyfrifiadau'n gywir, ond yr hyn rwy'n gobeithio amdano, fel rhywbeth bach cadarnhaol at hynny, yw y byddwch chi'n gweld hon fel neges fod angen ichi wella eich gêm, yn y bôn, a'n cymryd ni ar yr ochr hon i'r tŷ o ddifrif. Diolch yn fawr iawn. 

I heard one of the Labour Members referring to this motion proposing to remove a Minister because of failures of delivery as vindictive. Well, if the removal of a Minister for reasons of failure of delivery is vindictive, how would you describe the removal of an entire independent board? I wouldn't use the word 'vindictive', actually, but I would say it is troubling, and I think it should trouble all of us. There are concerns at the heart of what has happened here that, actually, we all of us, collectively, both Government Members and opposition Members, I think, need to address. 

It's certainly the case that the Minister and the Government, having received the auditor general's report—a damning and sobering report—had to do something. Indeed, I'm sure that we would have criticised the Minister had they not taken action. What is extremely perplexing and problematic is that it's a response that, while not wholly uncritical of independent board members, does point to the majority of the failings being on the side of the executive team, but then the Minister decides to leave them in place and sack the entire non-executive membership of the board. It just seems to me to run counter to natural justice to sack the non-executive board in its entirety when it's those board members, as Mark Polin pointed out in his piece today, who had commissioned the external reviews in a range of areas, like urology, vascular services, finance, which had corroborated what they were saying and actually proved that they were in receipt of inaccurate information. [Interruption.] And yet it was—

Clywais un o'r Aelodau Llafur yn cyfeirio at y cynnig hwn i gael gwared ar Weinidog oherwydd methiannau i gyflawni fel un dialgar. Wel, os yw cael gwared ar Weinidog am resymau'n ymwneud â methiant i gyflawni'n ddialgar, sut fyddech chi'n disgrifio cael gwared ar fwrdd annibynnol cyfan? Ni fyddwn yn defnyddio'r gair 'dialgar' mewn gwirionedd, ond byddwn yn dweud ei fod yn peri gofid, ac rwy'n credu y dylai beri gofid i bob un ohonom. Ceir pryderon wrth wraidd yr hyn sydd wedi digwydd yma sy'n rhaid i ni, bawb ohonom gyda'n gilydd, yn Aelodau o'r Llywodraeth ac Aelodau'r gwrthbleidiau, fynd i'r afael â hwy. 

Yn sicr, mae'n wir fod y Gweinidog a'r Llywodraeth, ar ôl derbyn adroddiad yr archwilydd cyffredinol—adroddiad damniol a sobreiddiol—wedi gorfod gwneud rhywbeth. Yn wir, rwy'n siŵr y byddem wedi beirniadu'r Gweinidog pe na baent wedi gweithredu. Yr hyn sy'n hynod ddryslyd a phroblematig yw ei fod yn ymateb sydd, er nad yw'n ymatal yn llwyr rhag beirniadu aelodau'r bwrdd annibynnol, yn pwyntio at y mwyafrif o'r methiannau fel rhai sydd ar ochr y tîm gweithredol, ond wedyn mae'r Gweinidog yn penderfynu eu gadael yn eu lle a diswyddo aelodaeth anweithredol gyfan y bwrdd. Mae'n ymddangos i mi ei bod yn groes i gyfiawnder naturiol i ddiswyddo'r bwrdd anweithredol yn ei gyfanrwydd pan mai'r aelodau hynny o'r bwrdd, fel y nododd Mark Polin yn ei ddatganiad heddiw, a gomisiynodd yr adolygiadau allanol mewn ystod o feysydd, fel wroleg, gwasanaethau fasgwlaidd, cyllid, a oedd wedi ategu'r hyn yr oeddent yn ei ddweud ac a brofodd mewn gwirionedd eu bod yn cael gwybodaeth anghywir. [Torri ar draws.] Ac eto—

—them who were sacked. Yes, I'll take an intervention.

—hwy a gafodd eu diswyddo. Iawn, fe wnaf dderbyn ymyriad.

There was a hole in your argument, which is that the Minister is not entitled to sack the executive board members. That is the problem. That is the job of the health board, to organise their own workforce. 

Roedd yna dwll yn eich dadl, sef nad oes gan y Gweinidog hawl i ddiswyddo aelodau'r bwrdd gweithredol. Dyna'r broblem. Gwaith y bwrdd iechyd yw trefnu eu gweithlu eu hunain. 

Your intervention deserves a good response, because that isn't true. The Minister has the power to remove the employee members of the board. Yes, not to terminate their employment, but what is at issue here is their executive leadership role, and the National Health Service (Wales) Act 2006, section 27, sets out absolutely clearly that the Minister has the right to remove all members of the board, including employee members of the board. So, I'm afraid that we are being given an incomplete picture by the Minister.

Let me turn to the manner in which the independent members were removed. We've been told in the various accounts that we've heard, none of which have been challenged by the Government, that they were called to an early-morning meeting, they were presented with an ultimatum, essentially, 'Either resign or you will be sacked', and they were given 30 minutes to make their minds up, a very short period of time, with all of the implications for their professional reputations. NHS Wales has signed up to the principles of what they term 'compassionate leadership', and yet here we have an example where the auditor general, in a report published just a few weeks before, had referred to several board members showing

'visible signs of emotional distress, giving us concern about their well-being.'

The auditor general goes on to say:

'Urgent action is needed to address this situation.'

I suggest the urgent action he was not suggesting was that you get those people into a room, you put huge coercive pressure on them, and present them with an ultimatum. That is the absolute opposite of compassionate leadership. It is not the way to behave, quite frankly, and it is not acceptable. It completely lacks empathy. 'My way or the highway'—that is not the way that we should be running public services in Wales.

I'll turn to the special measures regime. It just doesn't work—the entire escalation and intervention framework. Betsi Cadwaladr in special measures for five years, taken out, that doesn't work and it's put back in. It entirely is a system that is failing, and we should actually accept and acknowledge that. 

The First Minister, in response to questions from me a few weeks ago, said that Betsi Cadwaladr was taken out of special measures in November 2020 because the auditor general said that they should do so. Well, my understanding—and I'm quite happy to see the documentary evidence—is that that is not the role of the auditor general. They provide the information and the evidence for Ministers to decide, because it is Ministers, ultimately, that should be accountable.

Mae eich ymyriad yn haeddu ymateb da, oherwydd nid yw hynny'n wir. Mae gan y Gweinidog bŵer i gael gwared ar aelodau cyflogedig y bwrdd. Ie, nid i derfynu eu cyflogaeth, ond yr hyn sydd dan sylw yma yw eu rôl arweinyddiaeth weithredol, ac mae Deddf Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, adran 27, yn nodi'n gwbl glir fod gan y Gweinidog hawl i ddiswyddo pob aelod o'r bwrdd, gan gynnwys aelodau cyflogedig y bwrdd. Felly, mae arnaf ofn ein bod yn cael darlun anghyflawn gan y Gweinidog.

Gadewch imi droi at y modd y cafodd yr aelodau annibynnol eu diswyddo. Dywedwyd wrthym yn y gwahanol gyfrifon a glywsom, nad yw'r Llywodraeth wedi herio'r un ohonynt, eu bod wedi cael eu galw i gyfarfod ben bore, a chyflwynwyd wltimatwm iddynt, sef yn y bôn, 'Naill ai ymddiswyddwch neu fe gewch eich diswyddo', a chawsant 30 munud i benderfynu, cyfnod byr iawn o amser, gyda'r holl oblygiadau i'w henw da proffesiynol. Mae GIG Cymru wedi cefnogi egwyddorion yr hyn y maent yn ei alw'n 'arweinyddiaeth dosturiol', ac eto yma mae gennym enghraifft lle roedd yr archwilydd cyffredinol, mewn adroddiad a gyhoeddwyd ychydig wythnosau ynghynt yn unig, wedi cyfeirio at y ffaith bod sawl aelod o'r bwrdd yn dangos

'arwyddion amlwg o drallod emosiynol, gan beri pryder i ni ynghylch eu llesiant.'

Mae'r archwilydd cyffredinol yn mynd rhagddo i ddweud:

'Mae angen cymryd camau brys i fynd i’r afael a’r sefyllfa hon.'

Rwy'n awgrymu mai'r camau brys nad oedd yn eu hawgrymu oedd eich bod yn cael y bobl hynny i mewn i ystafell, rydych chi'n rhoi pwysau enfawr arnynt, ac yn cyflwyno wltimatwm iddynt. Dyna wrthwyneb llwyr arweinyddiaeth dosturiol. Nid dyma'r ffordd i ymddwyn ac nid yw'n dderbyniol. Mae'n gwbl amddifad o empathi. 'Fy ffordd i neu allan â chi'—nid dyna'r ffordd y dylem fod yn rhedeg gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.

Rwyf am droi at y drefn mesurau arbennig. Nid yw'n gweithio—y fframwaith uwchgyfeirio ac ymyrryd yn ei gyfanrwydd. Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig ers pum mlynedd, cânt eu tynnu allan, nid yw hynny'n gweithio a chânt eu rhoi yn ôl i mewn. Mae'n system sy'n methu yn ei chyfanrwydd, a dylem dderbyn a chydnabod hynny mewn gwirionedd. 

Mewn ymateb i gwestiynau gennyf fi ychydig wythnosau'n ôl, dywedodd y Prif Weinidog fod Betsi Cadwaladr wedi eu tynnu allan o fesurau arbennig ym mis Tachwedd 2020 am fod yr archwilydd cyffredinol wedi dweud y dylent wneud hynny. Wel, fy nealltwriaeth i—ac rwy'n ddigon hapus i weld y dystiolaeth ddogfennol—yw nad dyna yw rôl yr archwilydd cyffredinol. Maent yn darparu'r wybodaeth a'r dystiolaeth i Weinidogion benderfynu, oherwydd Gweinidogion, yn y pen draw, a ddylai fod yn atebol.

17:10

Y Gweinidog iechyd i gyfrannu i'r ddadl. Eluned Morgan.

The Minister for health to contribute to the debate. Eluned Morgan.

Llywydd, it's not an easy job being health Minister after a pandemic when waiting lists went soaring everywhere and Tory austerity left our public services fragile and our older sicker and poorer population were left more desperate than ever. But I'm committed to delivering the best possible health service for the people of Wales, and I'm determined to support our health and care staff, who are under so much pressure as they deliver life-saving and life-changing care and treatment.

I wake up every morning worrying about the man who's been waiting for a hip operation, the woman who needs asthma treatment, the child who needs reconstructive surgery. I work tirelessly with my colleagues to ensure that the Welsh NHS provides high-quality, safe and effective care whenever possible. But chronic underfunding of this precious institution, caused by Tory mismanagement of our public finances, makes this extremely difficult. I'm disappointed that the health service is once again being used as a political football in this Chamber; disappointed at attempts to gain political capital from serious issues involving Betsi Cadwaladr University Health Board; disappointed but not surprised that the Tories have chosen to launch this attack on me today, when on the day I put Betsi into special measures I was assured by the Conservatives that they would not be calling for my resignation.

But the timing of this vote today is convenient, isn't it? On the day when the so-called saviour of the Tory party, Boris Johnson, the man they all cheered for, the serial—how shall I say this—fibber, who promised us £350 million a week for the NHS if we voted for Brexit, the man who told us all to stay at home when he partied, denying people the opportunity to say their final goodbyes to their loved ones—[Interruption.

Lywydd, nid yw'n waith hawdd bod yn Weinidog iechyd ar ôl pandemig pan aeth y rhestrau aros i fyny'n aruthrol ym mhobman a gadawodd cyni'r Torïaid ein gwasanaethau cyhoeddus yn fregus a gadawyd ein poblogaeth hŷn, salach a thlotach yn fwy diobaith nag erioed. Ond rwyf wedi ymrwymo i ddarparu'r gwasanaeth iechyd gorau posibl i bobl Cymru, ac rwy'n benderfynol o gefnogi ein staff iechyd a gofal, sydd dan gymaint o bwysau wrth iddynt ddarparu gofal a thriniaeth sy'n achub bywydau ac sy'n newid bywydau.

Rwy'n deffro bob bore yn poeni am y dyn sydd wedi bod yn aros am lawdriniaeth ar ei glun, y fenyw sydd angen triniaeth asthma, y plentyn sydd angen llawdriniaeth adluniol. Rwy'n gweithio'n ddiflino gyda fy nghydweithwyr i sicrhau bod GIG Cymru yn darparu gofal diogel ac effeithiol o ansawdd uchel pryd bynnag y bo modd. Ond mae tanariannu cronig y sefydliad gwerthfawr hwn, a achoswyd gan gamreolaeth Dorïaidd ar ein cyllid cyhoeddus, yn gwneud hyn yn anodd iawn. Rwy'n siomedig fod y gwasanaeth iechyd unwaith eto'n cael ei ddefnyddio fel pêl-droed wleidyddol yn y Siambr hon; yn siomedig ynglŷn ag ymdrechion i wneud elw gwleidyddol o faterion difrifol yn ymwneud â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr; yn siomedig ond heb fy synnu fod y Torïaid wedi dewis cyflawni'r ymosodiad hwn arnaf heddiw, er imi gael sicrwydd gan y Ceidwadwyr ar y diwrnod y rhoddais Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig na fyddent yn galw am fy ymddiswyddiad.

Ond mae amseriad y bleidlais hon heddiw yn gyfleus, onid yw? Ar y diwrnod pan fo gwaredwr honedig y blaid Dorïaidd, Boris Johnson, y dyn roeddent i gyd yn ei glodfori, y—sut y gallaf ddweud hyn—celwyddgi digyfaddawd, a addawodd £350 miliwn yr wythnos i'r GIG pe baem yn pleidleisio dros Brexit, y dyn a ddywedodd wrthym i gyd aros gartref pan oedd ef wrthi'n cael partïon, gan amddifadu pobl o'u cyfle i ddweud eu ffarwel olaf wrth eu hanwyliaid[Torri ar draws.]  

If the Tory benches are expecting me to rule at this point whether Boris Johnson is a fibber or not, I'm not intending to do that. I'll just leave that to hang out there, and I'll call on the health Minister to carry on.

Os yw'r meinciau Torïaidd yn disgwyl imi farnu ar y pwynt hwn a yw Boris Johnson yn gelwyddgi ai peidio, nid wyf yn bwriadu gwneud hynny. Fe adawaf hynny i fod, ac fe alwaf ar y Gweinidog iechyd i barhau.

Today, he's desperately trying to persuade us that he didn't knowingly mislead MPs over all those lockdown parties at No. 10. This technique, calling for a no-confidence vote, has become a desperate act of distraction by opposition parties incapable of standing up for the people of Wales. You ask for accountability; here I am today, as I am every week. And let me be clear: you won't see the same transparency and accountability in England, where 18 hospital trusts are in the equivalent of special measures, but the UK Government, from what I can tell, never brings a statement to Parliament.

In relation to Betsi, the opposition seems to be blaming us for enacting their demands. We were told, 'We need urgent change at the top.' You called for a fresh start. Well, here it is. Here is the fresh start. Betsi Cadwaladr University Health Board was placed back into special measures. The chair and the independent members have been replaced. I took swift and decisive action to address the significant concerns that emerged from a series of independent reports.

But I have to say that the cry of 'toxicity', 'chaos' and 'dysfunction' at the top of an institution is really rich coming from Plaid Cymru after what we hear about their party. The confidence of local people in their health service would be helped enormously if this Chamber came behind our ambition to resolve past problems of the health board in north Wales. And don't take my word for it, for how important a united front will be; a leading nurse in Betsi contacted me recently and said,

'Thank you for standing up for me and my colleagues. The constant focus on the negative and the lack of acknowledgement of the hard work is having a significant effect on staff morale and recruitment'.

So, can we do that? Can we pull together? Can we stand with our workforce in north Wales? They don't want political posturing or empty gestures—they want our support. And I'd like to take this opportunity—

Heddiw, mae'n gwneud ei orau glas i'n perswadio na wnaeth gamarwain ASau yn fwriadol ynghylch yr holl bartïon yn Rhif 10 yn ystod y cyfyngiadau symud. Mae'r dechneg hon, galw am bleidlais o ddiffyg hyder, wedi dod yn weithred ddiobaith i dynnu sylw gan wrthbleidiau nad ydynt yn gallu sefyll dros bobl Cymru. Rydych yn gofyn am atebolrwydd; dyma fi heddiw, fel rwy'n ei wneud bob wythnos. A gadewch imi fod yn glir: ni welwch yr un tryloywder ac atebolrwydd yn Lloegr, lle mae 18 o ymddiriedolaethau ysbyty yn yr hyn sy'n cyfateb i fesurau arbennig, ond o'r hyn y gallaf ei weld, nid yw Llywodraeth y DU byth yn dod â datganiad i'r Senedd.

Mewn perthynas â Betsi Cadwaladr, mae'n ymddangos bod y gwrthbleidiau'n ein beio am weithredu eu gofynion. Dywedwyd wrthym, 'Mae angen newid ar fyrder ar y brig.' Roeddech chi'n galw am ddechrau o'r newydd. Wel, dyma fe. Dyma'r dechrau newydd. Cafodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ei roi yn ôl dan drefn mesurau arbennig. Cafodd y cadeirydd a'r aelodau annibynnol eu newid. Rhoddais gamau cyflym a phendant ar waith i fynd i'r afael â'r pryderon sylweddol a ddaeth i'r amlwg o gyfres o adroddiadau annibynnol.

Ond mae'n rhaid imi ddweud fod y gri o 'awyrgylch wenwynig', 'anhrefn' a 'chamweithrediad' ar frig sefydliad yn syndod gan Blaid Cymru wedi'r hyn a glywn am eu plaid hwy. Byddai hyder pobl leol yn eu gwasanaeth iechyd yn cael ei helpu'n aruthrol pe bai'r Siambr hon yn cefnogi ein huchelgais i ddatrys problemau'r bwrdd iechyd yn y gorffennol yng ngogledd Cymru. A pheidiwch â chymryd fy ngair i am hynny, am ba mor bwysig fydd ffrynt unedig; cysylltodd nyrs flaenllaw yn y bwrdd â mi yn ddiweddar gan ddweud,

'Diolch am sefyll drosof fi a fy nghydweithwyr. Mae'r ffocws cyson ar y negyddol a'r diffyg cydnabyddiaeth i'r gwaith caled yn cael effaith sylweddol ar ysbryd staff a recriwtio'.

Felly, a gawn ni wneud hynny? A gawn ni gyd-dynnu? A gawn ni sefyll gyda'n gweithlu yng ngogledd Cymru? Nid ydynt eisiau brygowthan gwleidyddol na gweithredoedd gwag—maent eisiau ein cefnogaeth. A hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn—

17:15

No, I'm not giving way.

I'd like to take this opportunity to address some of the false rhetoric being bandied about by the Conservatives today—that we voted to cut spending on the NHS. Many years ago, yes, we redistributed health funding to social care, and anyone who knows anything about health knows the absolute necessity of considering both these services together.

And I need to put them straight on something else. Our waiting lists here in Wales are coming down while they're going up in England, and the Tories know full well that we count far more conditions than they do in England. These are just some of the claims being peddled by a party with a curious relationship with the truth.

We're trying to address serious challenges in the NHS, but if our budget had kept up with the growth in the economy since 2010, it would have been £2 billion better off next year, some of which could have helped us with the NHS in Wales. I would love to have more surgical hubs, but how am I supposed to pay for them when we're given £1 million in capital this year? We can't work miracles.

This winter has been the most difficult in the history of the NHS, not just in Wales but across the whole of the UK. The system has dealt with extraordinarily high levels of emergency demand, high levels of COVID, flu, and a spike in scarlet fever cases. And yet, despite these intense pressures, our major emergency departments have been doing better on the four-hour target than those in England for four months in a row. And we've reduced the backlog of our longest waiters. We're employing more people than ever in the NHS. Every month, the NHS has 2 million contacts with the Welsh population. For a country with a population of 3 million, that's hardly performing poorly. We managed all this after a decade of Tory austerity and neglect by the UK Government, resulting in widespread industrial actions on pay and conditions. We've worked tirelessly with the health unions to find a resolution to the NHS dispute but, unlike my counterparts in England, I didn't wait until the eleventh hour to start negotiations after introducing a divisive anti-strike Bill, and neither did I have £4 billion tucked down the side of a flipping enormous sofa I could call on to help settle the strikes.

Na, nid wyf yn ildio.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i fynd i'r afael â pheth o'r rhethreg ffug sy'n cael ei thaflu o gwmpas gan y Ceidwadwyr heddiw—ein bod wedi pleidleisio i dorri gwariant ar y GIG. Flynyddoedd lawer yn ôl, do, fe wnaethom ailddosbarthu cyllid iechyd i ofal cymdeithasol, ac mae unrhyw un sy'n gwybod unrhyw beth am iechyd yn gwybod pa mor gwbl angenrheidiol yw ystyried y ddau wasanaeth gyda'i gilydd.

Ac mae angen imi eu goleuo ynghylch rhywbeth arall. Mae ein rhestrau aros ni yma yng Nghymru yn dod i lawr tra maent yn cynyddu yn Lloegr, ac mae'r Torïaid yn gwybod yn iawn ein bod ni'n cyfrif llawer mwy o gyflyrau nag a wnânt yn Lloegr. Dyma rai o'r honiadau sy'n cael eu pedlera gan blaid sydd â pherthynas ryfedd â'r gwir.

Rydym yn ceisio mynd i'r afael â heriau difrifol yn y GIG, ond pe bai ein cyllideb wedi cyfateb i'r twf yn yr economi ers 2010, byddai wedi bod £2 biliwn yn fwy y flwyddyn nesaf, a gallai peth ohoni fod wedi ein helpu gyda'r GIG yng Nghymru. Byddwn wrth fy modd yn cael mwy o hybiau llawfeddygol, ond sut y gallaf dalu amdanynt a ninnau ond yn cael £1 filiwn o gyfalaf eleni? Ni allwn wneud gwyrthiau.

Y gaeaf hwn fu'r anoddaf yn hanes y GIG, nid dim ond yng Nghymru ond ar draws y DU gyfan. Mae'r system wedi ymdrin â lefelau eithriadol o uchel o alw brys, lefelau uchel o COVID, ffliw, a chynnydd mawr mewn achosion o'r dwymyn goch. Ac eto, er gwaethaf y pwysau dwys, mae ein prif adrannau brys wedi bod yn gwneud yn well ar y targed pedair awr na'r rhai yn Lloegr ers pedwar mis yn olynol. Ac rydym wedi lleihau'r ôl-groniad o bobl sydd wedi bod yn aros hiraf. Rydym yn cyflogi mwy o bobl nag erioed yn y GIG. Bob mis, mae'r GIG yn cael 2 filiwn o gysylltiadau â phoblogaeth Cymru. I wlad sydd â phoblogaeth o 3 miliwn, go brin fod hwnnw'n berfformiad gwael. Fe wnaethom lwyddo i wneud hyn i gyd ar ôl degawd o gyni ac esgeulustod Torïaidd gan Lywodraeth y DU, gan arwain at weithredu diwydiannol eang ar gyflogau ac amodau. Rydym wedi gweithio'n ddiflino gyda'r undebau iechyd i ddod o hyd i ddatrysiad i anghydfod y GIG ond, yn wahanol i fy swyddogion cyfatebol yn Lloegr, ni wneuthum aros tan yr unfed awr ar ddeg i ddechrau trafodaethau ar ôl cyflwyno Bil gwrth-streic cynhennus, ac nid oedd gennyf £4 biliwn wedi'i guddio i lawr ochr soffa enfawr y gallwn ddibynnu arno i helpu i setlo'r streiciau.

Mae bod yn Weinidog iechyd ar ôl pandemig yn waith tu hwnt o anodd, yn arbennig pan nad yw’r adnoddau ar gael ar ôl blynyddoedd o gynni o ganlyniad i gamweithredu gan y Torïaid. Dwi wedi cymryd camau penderfynol o ran ymyrryd ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, a dwi ddim yn mynd i ddilyn awgrym Plaid Cymru i ailstrwythuro a chynnal ymchwiliad cyhoeddus fydd yn costio miliynau, yn cymryd blynyddoedd, a fydd ddim yn helpu un claf yn y gogledd i gael eu trin yn fwy effeithiol nac yn gyflymach.

Dwi'n gofyn i fy hun yn feunyddiol: ydw i'n gallu gwneud y swydd ddiddiolch yma? A'm casgliad yw bod rhaid i fi, achos dwi'n benderfynol o weld ein NHS yn gweithio yn effeithiol.

Being Minister for health after a pandemic is very difficult work, particularly when the resources aren't available after years of austerity as a result of the actions of the Conservatives. I have taken decisive action in terms of intervening in Betsi Cadwaladr health board, and I'm not going to follow the Plaid Cymru suggestion to restructure and to hold a public inquiry that will cost millions of pounds, will take years, and won't help a single patient in north Wales to be treated more effectively or more quickly.

I ask myself on a daily basis: can I do this thankless job? My response is: 'I have to, because I'm determined to see our NHS working effectively.'

Every day, I ask myself if I can continue to do this thankless job. But every day, I realise that I've got something to offer, and that is that I care. I want to provide the best possible health and care service for the people of Wales. I want our Welsh NHS to succeed. Llywydd, it's going to be my privilege to remain as health Minister for as long as I have the support and confidence of the First Minister. It's my duty to support the people of Wales, to support the NHS workforce, and I'll do my utmost to fulfil that duty. Diolch. 

Bob dydd, rwy'n gofyn i mi fy hun a allaf fi barhau i wneud y swydd ddi-ddiolch hon. Ond bob dydd, rwy'n sylweddoli bod gennyf rywbeth i'w gynnig, sef fy mod i'n malio. Rwyf am ddarparu'r gwasanaeth iechyd a gofal gorau posibl i bobl Cymru. Rwyf eisiau i'n GIG yng Nghymru lwyddo. Lywydd, fy mraint fydd aros yn Weinidog iechyd cyhyd â bod gennyf gefnogaeth a hyder y Prif Weinidog. Mae'n ddyletswydd arnaf i gefnogi pobl Cymru, i gefnogi gweithlu'r GIG, ac fe wnaf fy ngorau glas i gyflawni'r ddyletswydd honno. Diolch. 

17:20

Dwi'n galw nawr ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl. Darren Millar.

I call on Darren Millar to reply to the debate. Darren Millar.

Thank you, Presiding Officer. I must say, I'm rather disappointed with the way that this debate has gone at times, because we tabled the no-confidence motion today with a very heavy heart, not because of politics but because, frankly, of poor judgment. And we've just seen some examples of that poor judgment being exercised, unfortunately, before our very eyes this afternoon in the tone and the style of response that the health Minister addressed us in.

I have to say, I had high hopes when you were appointed as health Minister by the First Minister. I felt that it would have given us an opportunity for a change of direction in the way that the health service was being run, an opportunity for a reset, particularly in north Wales, and for a fresh approach to the way that things were being operated. But, I'm afraid that those high hopes were very quickly dashed on the rocks. Over the period since May 2021, when you have been appointed, it is a matter of regret that you haven't listened to sensible contributions from all sides of this Chamber, including on your own benches, which we believe would have made a real difference to the quality of life for staff and patients of the health service across Wales.

We still haven't had an apology from the health Minister—I listened carefully to see if I would hear one today—particularly to those people in north Wales who have been badly let down since 2015, at least, when the health board there went into special measures. You are a Minister who has denied that the NHS in Wales is in crisis, when it's blatantly obvious to everybody that it is. 'Crisis' is a word that you've said you will not use in terms of the national health service. Now, if you can't recognise a crisis, then you're never going to solve it, and it's that sort of poor judgment, frankly, that we're concerned about, and that's why we've felt that we have an obligation to table the motion today—

Diolch, Lywydd. Rhaid i mi ddweud, rwy'n siomedig braidd gyda'r ffordd y mae'r ddadl hon wedi mynd ar adegau, oherwydd fe wnaethom gyflwyno'r cynnig o ddiffyg hyder heddiw gyda chalon drom iawn, nid oherwydd gwleidyddiaeth ond oherwydd diffyg crebwyll a bod yn onest. Ac rydym newydd weld rhai enghreifftiau o'r diffyg crebwyll hwnnw'n cael ei arfer, yn anffodus, o flaen ein llygaid y prynhawn yma yng nghywair ymateb y Gweinidog iechyd.

Mae'n rhaid imi ddweud, roedd gennyf obeithion mawr pan gawsoch eich penodi'n Weinidog iechyd gan y Prif Weinidog. Roeddwn yn teimlo y byddai wedi rhoi cyfle inni newid cyfeiriad yn y ffordd y câi'r gwasanaeth iechyd ei redeg, cyfle i ailosod, yn enwedig yng ngogledd Cymru, ac i gael dull newydd o weithredu pethau. Ond mae arnaf ofn inni weld yn fuan na wireddid y gobeithion hynny. Dros y cyfnod ers mis Mai 2021, pan gawsoch eich penodi, mae'n peri gofid nad ydych wedi gwrando ar gyfraniadau synhwyrol o bob ochr i'r Siambr hon, gan gynnwys eich meinciau eich hun, y credwn y byddent wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i ansawdd bywyd staff a chleifion y gwasanaeth iechyd ledled Cymru.

Rydym yn dal i fod heb gael ymddiheuriad gan y Gweinidog iechyd—gwrandewais yn ofalus i weld a gaem un heddiw—yn enwedig i'r bobl yng ngogledd Cymru sydd wedi cael eu siomi'n wael ers 2015, fan lleiaf, pan gafodd y bwrdd iechyd yno ei wneud yn destun mesurau arbennig. Rydych chi'n Weinidog sydd wedi gwadu bod y GIG yng Nghymru mewn argyfwng, pan fo'n amlwg i bawb ei fod. Mae 'argyfwng' yn air rydych chi wedi dweud na fyddwch yn ei ddefnyddio yng nghyd-destun y gwasanaeth iechyd gwladol. Nawr, os na allwch adnabod argyfwng, nid ydych chi byth yn mynd i'w ddatrys, a'r math hwnnw o ddiffyg crebwyll sy'n peri pryder i ni, a dyna pam ein bod wedi teimlo ei bod yn ddyletswydd arnom i gyflwyno'r cynnig heddiw—

So, we've had no apology, there's no admission of a crisis, and we've seen poor judgment exercised in your refusal to positively engage with other political parties, and some on your own back benches, to try and resolve situations that we've been confronted with since you have been appointed as health Minister. And we saw the most despicable act, in my view, that we've seen from a health Minister in Wales in the years in which I have been a Member of this Senedd, when you hung out to dry decent people who were working hard as independent members of the Betsi Cadwaladr University Health Board, trying to drive change without your support and without the support of some of your officials—trying to drive change—and yet, they were left as the scapegoats—the scapegoats—for the failings in that health board, when you know and I know, and everybody knows, that the real problem are the senior executives in that health board as an organisation. You've called into question the integrity, frankly, of those independent members, and tried to tarnish their reputations in doing so in the way that their resignations were demanded.

It may be an affront to some on the Labour benches that we are asking you all today to vote in support of our motion of no confidence. And when I say we don't table it lightly, you know the last time that we tabled a motion of no confidence in this Senedd was 11 years ago. That's the last time we tabled a motion of no confidence in this Senedd—11 years ago. That's the last time we did it, because we don't take it lightly; this is not a game. We're not playing politics. We're not playing politics. What we're trying to do is get better services and put someone in charge who holds themselves to account for the responsibilities that they hold when they have their hands on the levers of power when it comes to our national health service. You have failed to listen, I'm afraid, and you've tried to blame everybody else other than accepting some of your own responsibility.

I've heard the comments about finances, by the way, I just don't accept them. For every £1 spent on the NHS in England, Wales receives £1.20—[Interruption.] You're quite right: we need a needs-based formula. The last time that a needs-based formula was considered by an independent commission in Wales, the Holtham commission, they said that that fee should be £1.15 for every £1 spent in England. So, we're actually getting proportionately more.

So, what would we do differently? What have we called on you to do differently under your tenure that you haven't? Well, we would certainly have removed those executives from the board. You do have the powers, as has already been pointed out today, to remove any employee from the board of a national health service organisation in Wales. You didn't use those powers, even though you have them. We've called on you a number of times to establish a NHS leadership register, requiring everybody who's in a senior leadership position in the national health service to be registered with that in order to work in the NHS, in the same way that clinicians and nurses are required; you refused to do so. We asked you to put Betsi not into the same special measures as before, which is effectively what we've got, but a set of reformed special measures to try and turn the organisation around. You didn't listen to us and then ended up, months later, putting it into special measures. We asked you as well—and have made this point on a number of occasions—to split the role of chief executive of the NHS from that of director general of the Department for Health and Social Care, because we believe that that would also drive some better accountability into the system, but you haven't listened to us.

And when we've got a Minister who won't listen, who won't accept responsibility, who tries to body-swerve around every single person who comes to her and says, 'Well, aren't you responsible?' then, I'm afraid your time's up and it is time to go. And so, for that reason, for this lack of accountability in our health service, for your failures to listen, for your failures to positively engage, for your poor judgment during your tenure, I'm afraid time's up. The buck stops with you and I'm afraid you must go. And I heard what you said about while you have the confidence of the First Minister—what about the other 3 million-odd people out there in the country? What about their confidence? Because I'm afraid that if you come with me to north Wales to meet my constituents—and I would invite anybody to do so—you will find many people who have lost loved ones, who have experienced terrible trauma and pain as a result of the failings in our NHS. And if you would care to speak to them, you'll realise that you don't have their confidence either. I urge people to support our motion.

Felly, nid ydym wedi cael unrhyw ymddiheuriad, ni chafwyd cyfaddefiad ei bod yn argyfwng, ac rydym wedi gweld crebwyll gwael yn cael ei arfer yn eich gwrthodiad i ymgysylltu'n gadarnhaol â phleidiau gwleidyddol eraill, a rhai ar eich meinciau cefn eich hun, i geisio datrys sefyllfaoedd sydd wedi ein hwynebu ers i chi gael eich penodi'n Weinidog iechyd. Ac fe welsom y weithred fwyaf gwrthun, yn fy marn i, a welsom gan Weinidog iechyd yng Nghymru yn y blynyddoedd y bûm yn Aelod o'r Senedd hon, pan wnaethoch droi eich cefn ar bobl weddus a oedd yn gweithio'n galed fel aelodau annibynnol o Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, pobl a geisiai ysgogi newid heb eich cymorth chi a heb gefnogaeth rhai o'ch swyddogion—a geisiai ysgogi newid—ac eto i gyd, cawsant eu gwneud yn fychod dihangol—yn fychod dihangol—am y methiannau yn y bwrdd iechyd hwnnw, pan ydych chi'n gwybod a minnau'n gwybod, a phawb yn gwybod, mai'r broblem go iawn yw'r uwch weithredwyr yn y bwrdd iechyd hwnnw fel sefydliad. Rydych wedi cwestiynu uniondeb yr aelodau annibynnol hynny, a cheisio pardduo eu henw da drwy wneud hynny o ran y ffordd y galwyd arnynt i ymddiswyddo.

Efallai y bydd rhai ar y meinciau Llafur yn ei hystyried yn sarhad ein bod yn gofyn i chi i gyd bleidleisio i gefnogi ein cynnig o ddiffyg hyder heddiw. A phan ddywedaf nad ydym yn ei gyflwyno'n ysgafn, mae 11 mlynedd wedi mynd heibio ers y tro diwethaf i ni gyflwyno cynnig o ddiffyg hyder yn y Senedd hon. Dyna'r tro diwethaf i ni gyflwyno cynnig o ddiffyg hyder yn y Senedd hon—11 mlynedd yn ôl. Dyna'r tro olaf i ni ei wneud, oherwydd nid ydym yn ei wneud yn ysgafn; nid gêm mo hon. Nid ydym yn chwarae gwleidyddiaeth. Nid ydym yn chwarae gwleidyddiaeth. Yr hyn y ceisiwn ei wneud yw cael gwell gwasanaethau a rhoi rhywun wrth y llyw sy'n dwyn eu hunain i gyfrif am y cyfrifoldebau sydd ganddynt pan fydd ganddynt eu dwylo ar awenau grym gyda'n gwasanaeth iechyd gwladol. Rydych chi wedi methu gwrando, mae arnaf ofn, ac rydych chi wedi ceisio rhoi'r bai ar bawb arall heblaw derbyn rhywfaint o'ch cyfrifoldeb eich hun.

Clywais y sylwadau am gyllid, gyda llaw, ond nid wyf yn eu derbyn. Am bob £1 a werir ar y GIG yn Lloegr, mae Cymru'n cael £1.20—[Torri ar draws.] Rydych chi'n hollol gywir: mae angen fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion. Y tro diwethaf i fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion gael ei hystyried gan gomisiwn annibynnol yng Nghymru, comisiwn Holtham, fe ddywedasant y dylai'r ffi honno fod yn £1.15 am bob £1 a werir yn Lloegr. Felly, rydym yn cael mwy yn ôl cyfran mewn gwirionedd.

Felly, beth fyddem ni'n ei wneud yn wahanol? Beth rydym wedi galw arnoch chi i'w wneud yn wahanol yn eich cyfnod nad ydych chi wedi ei wneud? Wel, yn sicr fe fyddem wedi cael gwared ar y swyddogion gweithredol o'r bwrdd. Mae gennych y pwerau, fel sydd wedi'i nodi'n barod heddiw, i gael gwared ar unrhyw weithiwr oddi ar fwrdd sefydliad gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru. Ni wnaethoch ddefnyddio'r pwerau hynny, er eu bod gennych chi. Rydym wedi galw arnoch nifer o weithiau i sefydlu cofrestr arweinyddiaeth y GIG, sy'n ei gwneud yn ofynnol i bawb sydd mewn swydd arweinyddiaeth uwch yn y gwasanaeth iechyd gwladol gael eu cofrestru gyda'r gwasanaeth hwnnw er mwyn gweithio yn y GIG, yn yr un modd ag y mae angen i glinigwyr a nyrsys ei wneud; roeddech chi'n gwrthod gwneud hynny. Fe wnaethom ofyn i chi roi Betsi Cadwaladr, nid yn yr un mesurau arbennig ag o'r blaen, sef yr hyn sydd gennym i bob pwrpas, ond set o fesurau arbennig diwygiedig i geisio newid y sefydliad. Ni wnaethoch wrando arnom ac yna, fisoedd yn ddiweddarach, cafodd ei roi mewn mesurau arbennig. Fe wnaethom ofyn i chi hefyd—ac rydym wedi gwneud y pwynt hwn ar sawl achlysur—i hollti rôl prif weithredwr y GIG a chyfarwyddwr cyffredinol yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, oherwydd credwn y byddai hynny hefyd yn ysgogi atebolrwydd gwell yn y system, ond ni wnaethoch chi wrando arnom.

A phan fo gennym Weinidog nad yw'n gwrando, nad yw'n derbyn cyfrifoldeb, sy'n ceisio ochr-gamu o gwmpas pawb sy'n dod ati i ddweud, 'Wel, onid chi sy'n gyfrifol?', mae arnaf ofn fod eich amser ar ben ac mae'n bryd mynd. Ac felly, am y rheswm hwnnw, oherwydd y diffyg atebolrwydd yn ein gwasanaeth iechyd, oherwydd eich methiannau i wrando, oherwydd eich methiannau i ymgysylltu'n gadarnhaol, oherwydd eich crebwyll gwael yn ystod eich cyfnod, mae arnaf ofn fod yr amser ar ben. Dyma'r pen draw i chi ac mae arnaf ofn fod rhaid i chi fynd. Ac fe glywais yr hyn a ddywedoch chi ynglŷn â thra bo gennych chi hyder y Prif Weinidog—beth am y 3 miliwn o bobl eraill allan yno yn y wlad? Beth am eu hyder hwy? Oherwydd rwy'n ofni, os dewch chi gyda mi i ogledd Cymru i gyfarfod â fy etholwyr—a hoffwn wahodd unrhyw un i wneud hynny—fe welwch lawer o bobl sydd wedi colli anwyliaid, sydd wedi profi trawma a phoen ofnadwy o ganlyniad i'r methiannau yn ein GIG. A phe baech chi'n siarad â hwy, fe sylweddolech nad oes ganddynt hwy hyder ynoch chi ychwaith. Rwy'n annog pobl i gefnogi ein cynnig.

17:25

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. Dadl Plaid Cymru: Cynllun brys ar gyfer y sector bysiau
7. Plaid Cymru Debate: Bus emergency scheme

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.

Eitem 7 sydd nesaf, felly. Dadl Plaid Cymru ar y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau yw'r ddadl yma, a dwi'n galw ar Delyth Jewell i wneud y cynnig.

We move now to item 7, the Plaid Cymru debate on the bus emergency scheme, and I call on Delyth Jewell to move the motion.

Cynnig NDM8229 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi bod tystiolaeth ysgrifenedig y Llywodraeth i bwyllgorau craffu'r Senedd ar y dyraniadau o fewn pob prif grŵp gwariant wedi dweud y byddai'r £28 miliwn a roddwyd i’r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau yn 2022-23 yn cael cyllid cyfatebol yn 2023-24, ond bod gweithredwyr bysiau wedyn wedi cael gwybod nad oedd sicrwydd o unrhyw gyllid o 1 Ebrill 2023 ar gyfer y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau.

2. Yn nodi nad yw'r estyniad 3 mis i'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau yn cynnig llawer o sicrwydd i weithredwyr bysiau i gynnal gwasanaethau a llwybrau allweddol yn eu hardal yn y tymor hir.

3. Yn mynegi pryder y byddai peidio ag ymestyn cyllid y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau yn arwain at ganslo gwasanaethau ar raddfa eang, a fydd yn gadael cymunedau ledled Cymru—cymunedau gwledig yn bennaf—wedi’u hynysu.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymestyn cyllid y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau am o leiaf 18 mis i ddarparu sicrwydd ariannol mwy hirdymor i weithredwyr bysiau ledled Cymru. 

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno opsiynau cyllid diogel mwy hirdymor er mwyn cynnal gwasanaethau bysiau, yn hytrach na chynlluniau cyllido brys.

Motion NDM8229 Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Notes that the Government's written evidence to Senedd scrutiny committees on allocations within each main expenditure group specified that the £28 million that constituted the bus emergency scheme in 2022-23 would be matched in 2023-24, but that bus operators were then informed that there was no guarantee of any funding from 1 April 2023 for the bus emergency scheme.

2. Notes that the 3-month extension to the bus emergency scheme offers little certainty to bus operators to maintain key services and routes in their area in the long-term.

3. Expresses concern that failing to extend bus emergency scheme funding would result in mass cancellations of services, leaving communities across Wales—primarily rural communities—isolated.

4. Calls on the Welsh Government to extend bus emergency scheme funding for at least 18 months to provide longer-term financial security to bus operators across Wales. 

5. Calls on the Welsh Government to bring forward longer-term secure funding options to maintain bus services, as opposed to emergency funding schemes.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Mae'n debyg taw Gustavo Petro wnaeth ddweud taw'r ffordd o adnabod gwlad ddatblygedig ydy nid trwy ffeindio rhywle lle mae gan y bobl dlawd geir ond dod o hyd i rywle lle mae'r bobl gyfoethog yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. A dyna ydy crux ein dadl y prynhawn yma, mewn ffordd. Dyw e ddim yn unig yn ddadl am gwestiynau brys ynglŷn ag ariannu trafnidiaeth gyhoeddus; mae hefyd cwestiynau ynghlwm wrth hyn i gyd—cwestiynau sylfaenol am y lefel o barch mae ein cymdeithas yn ei roi i drafnidiaeth gyhoeddus. Rŷn ni fel gwlad ar siwrnai tuag at net sero erbyn 2035. Mae angen inni fod ar y siwrnai yna, ond bydd y bont yna ond yn groesadwy os ydy'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yn dod yn norm yn ein bywydau pob dydd. Felly, dyna'r cyd-destun y mae'n rhaid inni osod ein dadl y prynhawn yma ynddo.

Ond, gwnaf i droi at bwyntiau penodol ein cynnig, Llywydd, oherwydd allwn ni ddim cael y drafodaeth lawn yma heb fod y diwydiant bysiau yn bodoli, ac mae hyn am fodolaeth, am oroesiad y diwydiant. Mae ein cynnig yn ffocysu ar yr angen am sicrwydd ar gyfer y diwydiant yng Nghymru—sicrwydd a fydd yn arbennig o bwysig i gwmnïau bach, y rhai heb arian wrth gefn, y rhai teuluol, y rhai y bydd ein cymunedau yn ddibynnol arnynt. Rŷn ni’n gofyn am sicrwydd am faint o arian ychwanegol fydd ar gael i helpu'r diwydiant, a hefyd i wybod am faint o amser bydd unrhyw gyllid ychwanegol ar gael. Mae ein cynnig yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymestyn cyllid y cynllun brys am o leiaf 18 mis, achos does dim sicrwydd ar hyn o bryd, a dydy darparwyr ddim yn gallu cynllunio ymhellach na’r mis rŷm ni ynddo. Ers i ni glywed fod dyfodol y cynllun brys, neu BES, o dan fygythiad, adeg y gyllideb, mae estyniad o dri mis yn unig wedi cael ei gynnig. Wrth gwrs, mae'r estyniad i'w groesawu, ond nid yw'r amser, yn anffodus, yn ddigonol i roi'r sicrwydd yna. Nawr, wrth gwrs, mae angen trafodaeth am ddyfodol cynaliadwy y diwydiant, sicrwydd am arian sydd ddim dim ond yn cael ei ystyried fel rhywbeth brys, ac mae ein cynnig yn cyfeirio at hynny hefyd. Ond y cyfnod nawr sy’n achosi’r pryderon mwyaf.

Fel bydd yn hysbys i nifer ohonom sydd wedi clywed yn uniongyrchol gan y diwydiant bysiau yn ein hardaloedd, dydy’r cyfnod eithriadol o fyr yma—tri mis—ddim yn ddigonol i weithredwyr bysiau gynnal gwasanaethau yn y tymor hir. Y perygl, wrth gwrs, ydy y bydd darparwyr yn penderfynu cael gwared ar y teithiau hynny sydd ddim yn fasnachol buddiol, ond sydd, gwaetha’r modd, yn deithiau lle mae nifer o drigolion yn dibynnu arnynt i fyw bywyd llawn—i gyrraedd y coleg, neu’r gwaith, neu’r ysbyty, neu i weld teulu neu ffrindiau.

A dyma’r peth, Llywydd: nid dadl ar gyfer achub y diwydiant bysiau yn unig ydy hon. Mae’n ddadl sy’n ffocysu ar yr angen i warantu ffyrdd trigolion Cymru o fyw. Mae bron i 80 y cant o siwrneiau trafnidiaeth cyhoeddus yn digwydd trwy ddefnyddio bysiau. Mae dyfodol ein diwydiant bysiau yn gwestiwn o gyfiawnder cymdeithasol. Nid dadl oeraidd am strwythurau ac arian ac isadeiledd ydy hon, ond dadl frys am sicrhau tegwch i’n cymunedau.

I believe it was Gustavo Petro who said that the way to identify a developed country is not by finding a place where the poor have cars, but finding a place where the wealthy use public transport. And that is the crux of our debate this afternoon, in a way. It isn't just a debate raising urgent questions about funding public transport; it also raises related questions—fundamental questions about the level of respect that our society shows public transport. We as a nation are on a journey towards net zero by 2035. We need to be on that journey, but we can only cross that bridge if the use of public transport becomes the norm in our daily lives. So, that's the context in which we have to place our debate this afternoon.

But, to turn to the specific points in our motion, Llywydd, because we couldn't have this wider discussion without the bus industry existing, and this about the existence and survival of this industry. Our motion focuses on the need for certainty for the industry in Wales—certainty that will be particularly important for small operators, those without reserves, the family-run operators, and those on which their communities depend. We're asking for certainty about how much additional funding will be available to assist the industry, and for how long any additional funding will be provided. Our motion calls on the Government to extend the emergency scheme for at least 18 months, because there isn’t a great deal of certainty at the moment, and the providers cannot plan further ahead than the month we’re currently in. Since we heard that the future of the emergency scheme, the BES, was under threat, at the time of the budget, an extension of just three months has been offered. Now, of course, that extension is to be welcomed, but the time provided isn't sufficient to provide the certainty that is needed. Now, of course, we do need a debate on a sustainable future for the industry, an assurance that funding won’t merely be considered as an emergency measure, and our motion refers to those needs too. But it’s the current situation that is the cause of greatest concern.

As many of us who have heard directly from the bus industry in our areas will know, this exceptionally short period of time—three months—is not sufficient to enable bus operators to sustain their services in the long term. And the danger, of course, is that providers will decide to discontinue those routes that aren’t commercially viable, despite these being routes that many residents are dependent on to live full lives—to attend college, the workplace, or hospital appointments, or to see family and friends. 

And this is the thing, Llywydd: this isn’t just a debate about saving the bus industry. It is a debate that focuses on the need to safeguard and guarantee the way of life for many people in Wales. Almost 80 per cent of journeys by public transport are made using buses. The future of our bus services is a matter of social justice. This isn’t an academic debate about structures, funding and infrastructure, but an urgent debate about delivering fairness for our communities.

17:30

Yes, certainly. Oh, my gosh—who first? Huw. Huw, yes.

Yn sicr. O, mawredd—pwy gyntaf? Huw. Huw, ie.

Diolch, Delyth. I have a lot of sympathy with your argument, because this is about social justice and environmental justice and so on. The challenge we have, however, is that there was nothing—nothing, not a penny—within the budget just announced about any uplift in bus services. The England bus grant has gone already. We've seen the effects of it. At least what we have here is a short-term thing. So, I guess my question to you is this: where will that money come from for an 18-month extension, and how much will it be?  

Diolch, Delyth. Mae gennyf lawer o gydymdeimlad â’ch dadl, gan fod hyn yn ymwneud â chyfiawnder cymdeithasol a chyfiawnder amgylcheddol ac ati. Yr her sy'n ein hwynebu, fodd bynnag, yw nad oedd unrhyw beth—unrhyw beth, yr un geiniog—yn y gyllideb sydd newydd ei chyhoeddi am unrhyw gynnydd ar gyfer gwasanaethau bysiau. Mae grant bysiau Lloegr eisoes wedi mynd. Rydym wedi gweld effeithiau hynny. Mae gennym rywbeth yma yn y tymor byr o leiaf. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn i chi yw hwn: o ble y daw'r arian ar gyfer ei ymestyn am 18 mis, a faint fydd hynny'n ei gostio?

Thanks for that, Huw. In terms of—. Well, this is why we've got this almost two different perspectives—well, not two different perspectives, but two different—. The immediate and then the more fundamental questions happening at the same time. In terms of the immediate, we're asking evidently for the Government to look again at not just the transport budget that's given over to buses. The Deputy Minister has been honest with the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee in the past about how so much more, proportionally, of the transport budget is given over to trains. I appreciate the fact that these projects for trains are very expensive, but, at the moment, because of just how skewed actual passenger numbers are in favour of buses and those journeys at the moment, I think that does need to be looked at. 

But I think we also need to be having a much more fundamental conversation about how we learn from places like London, where they seem to be getting this. It's not often that I'll say we need to be learning from London, but I think, in this, we do need to look at how the balance works. I'm not pretending that this is an easy thing, but, really, I'm worried about the effect this will have on our communities unless something radical is done. 

Rhun, you also wanted to intervene. 

Diolch, Huw. O ran—. Wel, dyma pam fod gennym y ddau safbwynt gwahanol hyn, bron—wel, nid dau safbwynt gwahanol, ond dau wahanol—. Y cwestiynau uniongyrchol ac yna'r cwestiynau mwy sylfaenol ar yr un pryd. O ran y cwestiwn uniongyrchol, rydym yn amlwg yn gofyn i'r Llywodraeth edrych eto nid yn unig ar y gyllideb drafnidiaeth sy'n cael ei rhoi i fysiau. Mae’r Dirprwy Weinidog wedi bod yn onest gyda’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith yn y gorffennol ynglŷn â sut y mae cymaint mwy, yn gyfrannol, o’r gyllideb drafnidiaeth yn cael ei rhoi i drenau. Rwy’n derbyn y ffaith bod y prosiectau hyn ar gyfer trenau'n ddrud iawn, ond ar hyn o bryd, gan fod niferoedd gwirioneddol y teithwyr wedi'u gogwyddo i'r fath raddau o blaid bysiau a’r teithiau hynny ar hyn o bryd, credaf fod angen edrych ar hynny.

Ond credaf fod angen inni gael sgwrs lawer mwy sylfaenol hefyd ynglŷn â sut rydym yn dysgu gan leoedd fel Llundain, lle'r ymddengys eu bod yn deall hyn. Nid yn aml y byddaf yn dweud bod angen inni ddysgu gan Lundain, ond yn hyn, credaf fod angen inni edrych ar sut mae’r cydbwysedd yn gweithio. Nid wyf yn esgus bod hyn yn hawdd, ond rwy'n poeni am yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar ein cymunedau oni bai bod rhywbeth radical yn cael ei wneud.

Rhun, roeddech chi hefyd eisiau ymyrryd.

Dim ond yn fyr iawn. Ar yr union bwynt yna, gweithredu ar ran dyfodol ein cymunedau ni ydyn ni yn fan hyn. Mae gen i lythyr gan gwmni O.R. Jones o Ynys Môn. Ydyn, maen nhw'n galw am ymestyn yr arian yma ac am gael buddsoddiad hirdymor yn y bysys, maen nhw'n poeni am y swyddi fyddai'n cael eu colli pe na bai hyn yn digwydd, ond poeni maen nhw yn greiddiol am yr effaith ar gymunedau. Ydy'r Aelod yn cytuno bod y cwmnïau bysys eu hunain wirioneddol yn poeni am y cymunedau maen nhw'n eu gwasanaethu? 

Just very briefly. On that very point, we are acting for the benefit of our communities here. I have a letter from the O.R. Jones company from Anglesey. Yes, they are calling for an extension of this funding, and for a longer-term investment in bus services, they're concerned about the jobs that would be lost if that didn't happen, but, at heart, they are concerned about the impact on communities. Does the Member agree that the bus companies themselves are truly worried about the communities that they serve? 

Ie, a rwy'n meddwl mae hynna—. Mewn ffordd, rwy'n meddwl byddai'r ddau ohonoch chi efallai eisiau gweld yr un peth fan hyn, ac mae'r cwmnïau bysiau, yn enwedig y rhai bach, y rhai teuluol, yn gweld taw teithwyr sydd wrth galon y diwydiant hyn i gyd, a dyna pam dwi'n dweud dyw e ddim yn ddadl sydd dim ond am rywbeth oeraidd fel strwythurau; mae e hefyd am gynnal ffyrdd pobl Cymru o fyw. Ac efallai fod yn rhaid i ni edrych eto ar ein tueddiadau ni fel cymdeithas, ein hagweddau ni tuag at drafnidiaeth gyhoeddus, ac efallai fod hwnna'n plethu i mewn i beth mae Huw wedi bod yn gofyn amdano fe hefyd. Ond diolch am yr ymyriadau yna.

Nawr, bydd canslo gwasanaethau ar raddfa eang, fel rydyn ni newydd ei glywed, yn enwedig gwasanaethau sydd ddim yn fasnachol buddiol, bydd hynny’n gadael cymunedau ledled Cymru wedi eu hynysu. Dyna’r peth dwi rili yn poeni amdano fe yn fan hyn. Bydd e’n gadael pobl wedi eu hynysu, yn enwedig yn yr ardaloedd hynny yn y Cymoedd, neu’r rhai yng nghefn gwlad hefyd, lle oes gan bobl gymaint o ddewis ynglŷn â ffyrdd gwahanol o gyrraedd lle maen nhw eisiau ei gyrraedd. Mae’r pwynt wedi’i wneud o’r blaen—nid cerbydau yn unig ydy bysiau; maen nhw’n rhaff achub i bobl, llinynnau sy’n tynnu’n ynghyd ein cymunedau. Mae hwn yn gwestiwn ehangach na chludiant yn unig.

Mae ymchwil gan y cwmni First Bus yn awgrymu bod pobl yn dewis defnyddio bysiau am nifer o resymau gwahanol, gan gynnwys ymwybyddiaeth o’r creisis costau byw, a’r creisis amgylcheddol. Mae 36 y cant yn defnyddio bysys er mwyn arbed arian, ac mae canran tebyg yn teimlo bod defnyddio’r bys yn helpu eu hiechyd meddwl. Ac mae chwant am hyd yn oed mwy. Dangosodd arolwg diweddar gan YouGov fod 90 y cant o boblogaeth yr ynysoedd hyn eisiau byw o fewn pellter 15 munud o gerdded i safle bws.

Nawr, mae gan fysys y potensial i chwarae rhan hyd yn oed yn fwy blaenllaw yn ein bywydau bob dydd, fel rydyn ni newydd fod yn ei drafod gyda Huw, gyda Rhun. Ond, heb sicrwydd ariannol i’r sector yn y tymor hir, bydd sgil-effeithiau yn cael eu teimlo gan y gweithlu, bydd sgil-effeithiau ar ddarpariaeth addysg, ac, wrth gwrs, ar ba mor fudr ydy’r aer o’n cwmpas, achos bydd mwy o bobl yn dewis defnyddio car. A methiant byddai hynny—nid yn unig methiant o ran polisi, ond methiant moesol ar ein rhan ni i gyd.

Y teithwyr, fel rwyf wedi'i ddweud, sydd wrth galon bysiau, y diwydiant, a fel rydyn ni’n ei wneud hyn yng Nghymru. Ac wrth gwrs, dydy’r rhwydwaith ddim yn berffaith—mae angen i’r Llywodraeth drafod yn helaeth gyda llywodraeth leol, gyda grwpiau teithwyr, TfW a phartneriaid eraill am ddyfodol ryddfreinio i sicrhau bod llais y cwmnïau bychain yn cael ei glywed, fod llais y teithwyr yn cael ei glywed.

Gwnaf i orffen, Llywydd, gyda chyfres o gwestiynau i’r Llywodraeth. Os ydy’r cynllun brys yn dod i ben ym mis Mehefin, pa gymorth ychwanegol bydd ar gael i’r teithiau yma sydd ddim yn fasnachol buddiol? Oes yna ddigon o arian ar gael trwy BES—neu ariannu gwahanol, fel roedd Huw, efallai, yn cyfeirio ato—i greu mecanwaith ariannu newydd sy’n fwy cynaliadwy? Ac ydy’r Llywodraeth yn credu bod dyddiad terfyn o ddiwedd mis Mehefin, ydych chi’n credu y byddai hynny’n caniatáu i’r diwydiant, llywodraeth leol ac ati—pob un o’r partneriaid—gynllunio ar gyfer y dyfodol? Achos dyna ydy’r her.

Mae’n flin gen i, Mabon, fy mod i wedi mynd ychydig drosodd, os na fyddwch chi’n cael cymaint o amser i ymateb i’r ddadl. Ond rwy’n edrych ymlaen at glywed gweddill y ddadl. Diolch.

Yes, and I think that that—. I think both of you perhaps would want to see the same thing here, and the bus operators, particularly those small operators, the family-owned operators, they see that passengers are at the heart of this industry, and that's why I say that it's not just a discussion that's an academic one about structures; it's about maintaining people's ways of life. And I think we need to look again at our trends as a society, our attitudes towards public transport, and that dovetails with what Huw has asked for as well. But thank you for both of those interventions.

Now, the large-scale cancellation of services, as we’ve just heard, particularly those services that aren’t commercially viable, will leave communities across Wales isolated. That’s what we’re really concerned about here. It will leave people isolated, particularly in parts of the Valleys or in rural areas, places where people don’t have as many options in terms of different ways of getting from A to B. The point has been made previously that buses aren’t just vehicles; they're a lifeline for people and they bring our communities together. This is a wider question, which goes beyond transport alone.

Research by First Bus suggests that people choose buses for a number of different reasons, including awareness of the environmental crisis and the impact of the cost-of-living crisis. Thirty-six per cent use buses to save money, and a similar percentage feel that travelling by bus is beneficial to their mental health. And there is an appetite for even more. A recent YouGov survey found that 90 per cent of the population of these islands want to live within a 15-minute walk of a bus stop.

Now, buses do have the potential to play an even more prominent role in our daily lives, as we’ve just been discussing with Huw and with Rhun. But, without financial security for the industry in the long term, the impacts will be felt by the workforce, there will be impacts on education provision and, of course, in terms of how polluted the air that surrounds us is, because more people will opt to use their cars. And that will be a failure—not only a failure of policy, but a moral failure on the part of all of us. 

As I've said, travellers are at the heart of the bus industry, and how we do this in Wales. And of course the network isn’t perfect—the Government must have in-depth discussions with local government, with passenger groups, with TfW and other partners about the future of the current franchising model to ensure that the voice of our smallest operators is heard, and that the voice of the travellers and passengers is heard.

I'll conclude, Llywydd, with a list of questions for the Government. If the emergency funding scheme comes to an end in June, what additional support will be available to sustain those routes that aren’t commercially viable? Is sufficient funding available through the BES—or different sources of funding, as Huw perhaps was referring to—to create a new funding mechanism that is more sustainable? And does the Government believe that a deadline of the end of June gives the industry, local government and others—all of the partners—enough time to plan for the future? Because that’s the challenge.

I’m sorry, Mabon, that I’ve gone over time and you’ll have less time to respond to the debate, I’m afraid. But I do look forward to hearing the rest of the debate. Thank you.

17:35

Dwi wedi dethol y gwelliant i’r cynnig, a dwi’n galw ar y Dirprwy Weinidog i gynnig y gwelliant yn ffurfiol.

I have selected the amendment to the motion and I call on the Deputy Minister for Climate Change to formally move.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi darparu gwerth dros £150m o gyllid ychwanegol i’r diwydiant bysiau gydol y pandemig a’i bod wedi cefnogi’r diwydiant i adfer ar ei ôl.

2. Yn nodi nad yw nifer y teithwyr ar fysiau wedi dychwelyd i’r lefelau cyn y pandemig a bod patrymau o ran defnydd wedi newid.

3. Yn nodi bod yr estyniad cychwynnol o 3 mis i’r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau yn cynnig sicrwydd yn y tymor byr i weithredwyr bysiau er mwyn cefnogi datblygiad rhwydwaith bysiau sylfaenol.

4. Yn cefnogi cynlluniau mwy hirdymor Llywodraeth Cymru i ddiwygio’r diwydiant bysiau drwy reoleiddio.

5. Yn cefnogi bwriad Llywodraeth Cymru i roi’r gorau i ddyrannu cyllid brys cyn gynted â phosibl gan yn hytrach gyflwyno pecyn cyllid sy’n cefnogi’r trosglwyddiad i fasnachfreinio.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

1. Acknowledges that the Welsh Government has made over £150m of additional funding available to the bus industry throughout the pandemic and to support its recovery from it.

2. Notes that bus passenger numbers have not recovered to pre-pandemic levels and patterns of usage have changed.

3. Notes that the initial 3-month extension to the bus emergency scheme offers short-term certainty to bus operators to support the development of a base bus network.

4. Supports the Welsh Government’s longer term plans to reform the bus industry through regulation.

5. Supports the Welsh Government’s intention to move away from emergency-style funding at the earliest opportunity to a funding package that supports the transition to franchising.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you very much. We are in a very difficult situation here, and I think it’s absolutely right that we do debate this issue, so I thank Plaid for that. This is going to be a much more fruitful debate than the one we’ve just concluded.

The Welsh Government has put over £150 million of subsidy into the bus industry since the pandemic, and there’s absolutely no doubt that the numbers of people who used to use the bus services still haven’t come back to the buses. Even in Cardiff, where there has been a better than average return, it’s still only 75 per cent to 80 per cent of the people using the buses who used them pre pandemic. So, some people have completely changed the way they operate in their lives, either because they’re too scared to come out for a variety of reasons, or because they’ve either bought a bike—unlikely; we’d like to hope so—or they’ve got a private car. Of course, this is absolutely the wrong direction to the one we want people to go in, particularly as many people try and operate a private car when they actually don’t have the money to do it; they are living in transport poverty.

I absolutely congratulate the Deputy Minister for the heroic things he’s been trying to do to keep the bus services going, because we are facing a real cliff edge of crisis on this one. But we’ve heard yesterday that there’s only £1 million in capital in the budget from the UK Government for everything, for all the services and things that we have to fund. So, there is no more money at the moment, and how we're going to manage to get through this and still have the bus services that we need to make the transition away from the private motor car—it's really, really difficult to see how we're going to do that.

We are absolutely between a rock and a hard place, because most of the buses that are being used are using petrol and diesel, ergo the price of these fuels has gone up exponentially. Very few local authorities have actually managed to get the grants to electrify their buses. I know that Cardiff and Newport have been able to be successful in doing so. Other local authorities either haven't applied or have been turned down, and I can't say which that is, but, clearly, that's a very good question.

We have no central direction of where our buses go. Private companies will cherry-pick the routes that they want to go on in order to maximise the amount of money that they can make out of x or y. That means that they are undermining the viability of public sector bus services, which were in a position to cross-subsidise, if you like, the better used services with those that were socially important but not very well used.

We've had years and years of under-investment in rail, which makes it seriously difficult for us to develop the sort of amazing integrated public transport system that London has. But that is because we have a system of Government that's completely unfair. London and the south-east have had way more money invested in public transport than we have had in Wales. At the moment, we have a Government that is providing us with a fiction that, somehow, HS2, which runs between Old Oak Common and Birmingham, is benefiting Wales. I invite you to look at the geography.

So, until we get a change of Government with a little bit more sanity in the arrangements around fair funding, we have the following situation: we have a private company who operate the C8 from St Mary's Street in the centre of Cardiff, and they've suddenly announced that it's not going to run after 4 April. This is important to you guys, because people who provide the services to us in the Senedd, some of them have to start at 7 o'clock in the morning. After that bus is withdrawn, they have no way of getting here by 7 o'clock in the morning, because there is no other bus service. Unless they're suddenly, after 40 years, going to acquire a bike, they are simply not going to be able to. Their rotas are going to have to change to accommodate whatever still exists of bus services. 

Equally, the other huge, massive issue in my constituency is the cost of school transport. Children are not attending school because even those on free school meals are having to pay £400 for the privilege of going to school if they live too far away to realistically walk, and we simply don't yet have the alternatives of active travel, because most secondary school students should be able to travel by bike. So, we have a really difficult situation, and I don't know how we're going to resolve this one and I'm interested to know who has got the solutions.

Diolch yn fawr iawn. Rydym mewn sefyllfa anodd iawn yma, a chredaf ei bod yn gwbl briodol ein bod yn cynnal dadl ar y mater hwn, felly diolch i Blaid Cymru am hynny. Mae hon yn mynd i fod yn ddadl lawer mwy cynhyrchiol na’r un rydym newydd ei chael.

Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi dros £150 miliwn o gymorthdaliadau i’r diwydiant bysiau ers y pandemig, ac nid oes unrhyw amheuaeth nad yw nifer y bobl a arferai ddefnyddio’r gwasanaethau bysiau wedi dychwelyd o hyd. Hyd yn oed yng Nghaerdydd, lle mae'r nifer sydd wedi dychwelyd wedi bod yn well na'r cyfartaledd, dim ond 75 y cant i 80 y cant o'r bobl a oedd yn defnyddio'r bysiau cyn y pandemig sy'n eu defnyddio nawr. Felly, mae rhai pobl wedi newid y ffordd y maent yn byw eu bywydau yn llwyr, naill ai oherwydd eu bod yn rhy ofnus i adael eu cartrefi am amrywiaeth o resymau, neu am eu bod naill ai wedi prynu beic—sy'n annhebygol; hoffem obeithio hynny—neu mae ganddynt gar preifat. Wrth gwrs, dyma'r cyfeiriad cwbl anghywir i'r un rydym am i bobl fynd iddo, yn enwedig gan fod llawer o bobl yn ceisio cadw car preifat pan nad oes ganddynt arian i wneud hynny; maent yn byw mewn tlodi trafnidiaeth.

Rwy’n llongyfarch y Dirprwy Weinidog am y pethau arwrol y mae wedi bod yn ceisio’u gwneud i gynnal y gwasanaethau bysiau, gan ein bod ar ymyl y dibyn ac yn wynebu argyfwng gyda hyn. Ond rydym wedi clywed ddoe mai £1 filiwn o gyfalaf yn unig sydd yn y gyllideb gan Lywodraeth y DU ar gyfer popeth, ar gyfer yr holl wasanaethau a'r pethau y mae'n rhaid i ni eu hariannu. Felly, nid oes rhagor o arian ar hyn o bryd, a sut rydym yn mynd i lwyddo i ymdopi â hyn a pharhau i gael y gwasanaethau bysiau sydd eu hangen arnom i newid o'r car preifat—mae'n anodd iawn gweld sut y gwnawn hynny.

Rydym mewn sefyllfa amhosibl, gan fod y rhan fwyaf o’r bysiau sy’n cael eu defnyddio yn defnyddio petrol a disel, felly mae pris y tanwyddau hyn wedi codi’n esbonyddol. Ychydig iawn o awdurdodau lleol sydd wedi llwyddo i gael y grantiau i drydaneiddio eu bysiau. Gwn fod Caerdydd a Chasnewydd wedi llwyddo i wneud hynny. Mae awdurdodau lleol eraill naill ai heb wneud cais neu wedi cael eu gwrthod, ac ni allaf ddweud pa un ydyw, ond yn amlwg, mae hwnnw'n gwestiwn da iawn.

Nid oes gennym unrhyw gyfarwyddyd canolog o ran ble mae ein bysiau'n mynd. Bydd cwmnïau preifat yn dewis y llwybrau y maent am eu cynnig er mwyn gwneud cymaint o arian ag y gallant o x neu y. Golyga hynny eu bod yn tanseilio hyfywedd gwasanaethau bysiau’r sector cyhoeddus, a oedd mewn sefyllfa i groes-sybsideiddio, os mynnwch, y gwasanaethau a oedd yn cael llawer o ddefnydd gyda’r rheini a oedd yn gymdeithasol bwysig ond nad oeddent yn cael llawer o ddefnydd.

Rydym wedi cael blynyddoedd lawer o danfuddsoddi mewn rheilffyrdd, sy’n ei gwneud yn anodd ofnadwy inni ddatblygu’r math o system drafnidiaeth gyhoeddus integredig anhygoel sydd gan Lundain. Ond y rheswm am hynny yw bod gennym system lywodraethol sy'n gwbl annheg. Mae llawer mwy o arian wedi’i fuddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus yn Llundain a de-ddwyrain Lloegr nag a gawsom yng Nghymru. Ar hyn o bryd, mae gennym Lywodraeth sy’n darparu ffuglen i ni sy'n dweud, rywsut, fod HS2, sy’n rhedeg rhwng Old Oak Common a Birmingham, o fudd i Gymru. Fe’ch gwahoddaf i edrych ar y ddaearyddiaeth.

Felly, hyd nes y cawn Lywodraeth newydd ag ychydig mwy o synnwyr cyffredin yn y trefniadau ynghylch ariannu teg, mae gennym y sefyllfa a ganlyn: mae gennym gwmni preifat yn gweithredu'r C8 o Heol Eglwys Fair yng nghanol Caerdydd, ac maent wedi cyhoeddi'n sydyn na fydd y gwasanaeth hwnnw'n weithredol ar ôl 4 Ebrill. Mae hyn yn bwysig i chi, oherwydd mae'n rhaid i rai o'r bobl sy'n darparu'r gwasanaethau i ni yn y Senedd ddechrau am 7 o'r gloch y bore. Ar ôl i’r gwasanaeth bws hwnnw gael ei ddiddymu, nid oes ganddynt unrhyw ffordd o gyrraedd yma erbyn 7 o’r gloch y bore, gan nad oes gwasanaeth bws arall. Oni bai eu bod, yn sydyn, ar ôl 40 mlynedd, yn prynu beic, ni fyddant yn gallu cyrraedd mewn pryd. Bydd yn rhaid i'w rotâu newid i gyd-fynd ag unrhyw wasanaethau bysiau sy'n dal i fodoli.

Yn yr un modd, y mater enfawr arall yn fy etholaeth yw cost cludiant i'r ysgol. Nid yw plant yn mynychu’r ysgol am fod hyd yn oed y rheini sy’n cael prydau ysgol am ddim yn gorfod talu £400 am y fraint o fynd i’r ysgol os ydynt yn byw'n rhy bell i allu cerdded, ac yn syml iawn, nid oes gennym ddewisiadau eraill eto o ran teithio llesol, gan y dylai'r rhan fwyaf o fyfyrwyr ysgol uwchradd allu teithio ar feic. Felly, mae gennym sefyllfa anodd iawn, ac nid wyf yn gwybod sut gallwn ei datrys, a hoffwn wybod gan bwy mae'r atebion.

17:40

I think it's clear that we all want to ensure that we have a good public transport network here in Wales. I don't doubt that the Deputy Minister will deny this, even though we know that he prefers to use his private car, to the tune of 12,000 miles over the last four years. But, sadly, we're facing a public transport crisis. From the messaging the Welsh Government has given us during the pandemic, which has scared the public away from using the vital service, to the lack of funding that it's getting to recover from COVID-19, what we see is a Welsh Government failing to incentivise local bus use.

Across the Chamber, Minister, it's clear that we are regularly seeing the Minister actually say something and mean something else. The front line is a totally different story from the picture that we often have painted here of the Welsh public transport network, including the collapsed roads review here, where often the Deputy Minister tells the Welsh public not to drive on roads and to rely on public services, and yet the Government has utterly failed to invest in buses or the public transport network right here in Wales. [Interruption.] Local bus use is now approximately 75 to 80 per cent of pre-pandemic levels, and these aren't scheduled to rise until around about 2030. And I'm not saying it— 

Rwy'n credu ei bod yn amlwg fod pob un ohonom am sicrhau bod gennym rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus da yma yng Nghymru. Nid wyf yn amau y bydd y Dirprwy Weinidog yn gwadu hyn, er ein bod yn gwybod ei bod yn well ganddo ddefnyddio'i gar preifat, hyd at 12,000 o filltiroedd dros y pedair blynedd diwethaf. Ond yn anffodus, rydym yn wynebu argyfwng trafnidiaeth gyhoeddus. O’r negeseuon y mae Llywodraeth Cymru wedi’u rhoi i ni yn ystod y pandemig, sydd wedi dychryn y cyhoedd rhag defnyddio’r gwasanaeth hanfodol hwn, i’r diffyg cyllid y mae’n ei gael i adfer wedi COVID-19, yr hyn a welwn yw Llywodraeth Cymru yn methu cymell pobl i ddefnyddio bysiau lleol.

Ar ochr draw y Siambr, Weinidog, mae'n amlwg ein bod yn gweld y Gweinidog yn dweud rhywbeth ac yn golygu rhywbeth arall, a hynny'n rheolaidd. Mae’r rheng flaen yn stori gwbl wahanol i’r darlun rydym yn aml yn ei weld wedi’i beintio yma o rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus Cymru, gan gynnwys yr adolygiad ffyrdd ffaeledig yma, lle mae’r Dirprwy Weinidog yn aml yn dweud wrth y cyhoedd yng Nghymru am beidio â gyrru ar ffyrdd a dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus, ac eto, mae’r Llywodraeth wedi methu’n llwyr â buddsoddi mewn bysiau na’r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yma yng Nghymru. [Torri ar draws.] Mae’r defnydd o fysiau lleol bellach ar oddeutu 75 i 80 y cant o'r lefelau cyn y pandemig, ac ni ddisgwylir iddynt godi tan oddeutu 2030. Ac nid fi sy'n dweud hyn—

—this comes from the Confederation of Passenger Transport. 

—daw hynny gan y Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr.

Deputy Minister, this is your problem to solve, and you haven't been seeming to solve it. Yes, it's really welcome that the Welsh Government is providing extra emergency funding for bus services, but it seems that this was a panicked response—just another short-term reply to a long-term issue. And this is despite the Deputy Minister warning that there was no cash to help last month.

I also listened carefully to the First Minister's response about the subject just the other week, and I felt like, again, it was something he may not have run past the Deputy Minister, much like Labour's vote against the roads review a few weeks ago. Distances covered by buses in Wales have fallen significantly over the last 10 years, and, yes, this includes years that are under the Deputy Minister's watch. He may sit here, he may shake his head, going forward, pull faces at me and remain in denial, but it's your responsibility, Deputy Minister, no-one else's. While we saw 123 million km travelled by buses in 2010, this halved to 64.2 million km in 2021. What are you going to do about this shameful decline, Deputy Minister, going forward? For many users of bus services, reliability and punctuality are top priorities—

Ddirprwy Weinidog, eich problem chi i’w datrys yw hon, ac nid yw'n ymddangos eich bod wedi bod yn ei datrys. Ydy, mae'r cyllid brys ychwanegol a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau bysiau i'w groesawu, ond ymddengys mai ymateb a wnaed mewn panig oedd hwn—ateb tymor byr arall i broblem hirdymor. A hynny er bod y Dirprwy Weinidog wedi rhybuddio fis diwethaf nad oedd unrhyw arian i helpu.

Gwrandewais yn ofalus hefyd ar ymateb y Prif Weinidog ar y pwnc yr wythnos o’r blaen, a theimlais, unwaith eto, ei fod yn rhywbeth nad oedd efallai wedi'i drafod gyda'r Dirprwy Weinidog, yn debyg iawn i bleidlais Llafur yn erbyn yr adolygiad ffyrdd ychydig wythnosau yn ôl. Mae'r pellteroedd a deithir gan fysiau yng Nghymru wedi gostwng yn sylweddol dros y 10 mlynedd diwethaf, ac ydy, mae hynny'n cynnwys blynyddoedd o dan oruchwyliaeth y Dirprwy Weinidog. Efallai ei fod yn eistedd yma, efallai ei fod yn ysgwyd ei ben, wrth symud ymlaen, yn tynnu wynebau arnaf ac yn parhau i wadu'r sefyllfa, ond eich cyfrifoldeb chi yw hyn, Ddirprwy Weinidog, a neb arall. Er bod bysiau wedi teithio 123 miliwn km yn 2010, hanerodd hyn i 64.2 miliwn km yn 2021. Beth rydych chi'n mynd i'w wneud am y dirywiad cywilyddus hwn wrth symud ymlaen, Ddirprwy Weinidog? I lawer o ddefnyddwyr gwasanaethau bysiau, mae dibynadwyedd a phrydlondeb yn brif flaenoriaethau—

17:45

No. You don't want to use public transport just to turn up late for work or to get up at some extremely early hour for your commute.

In my own region of south-east Wales, more than one in 10 bus journeys are not on time according to bus users, and this will no doubt increase with the roll-out of the 20 mph speed limits. As a result of these shameful figures, are we seeing huge investments in the bus service network? No, not anything. Instead, the Welsh Government believes the solution will be to make buses public again. But do we trust the Welsh Government to be up to the job? Not on this side of the Chamber, sadly. We've seen the botch job you've done over the NHS, the economy, so what's going to be different about bus services, going forward?

It's also laughable about the 20 mph speed limits that are going to be costing around about £30 million when that money could be invested into public transport. As ever, you seem to preside over a shocking waste of money on an issue that no-one is in favour of.

You're also about the decarbonisation of transport, and yet, the figures tell a different story. What's new here? Electric buses were introduced with great fanfare by the Deputy Minister in Carmarthen, but we're still here waiting for a Government-funded scheme on this, unlike Scotland and England, whose councils and operators have enjoyed assistance with the costs of green vehicles and infrastructure. Just two local authorities in Wales, as my colleague mentioned, Cardiff and Newport, have made great strides in this area, and while we see plans for extra buses that meet your own Government's criteria, we don't see any tangible support.

So, it is my pleasure to support Plaid Cymru's motion today. There are many things wrong with the Deputy Minister's stance on public transport. On the one hand, he tells us he's obviously going to be increasing our use of public transport, and on the other hand, he's putting roadblocks in our way. Thank you, Presiding Officer.

Na wnaf. Nid ydych am ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus i gyrraedd yn hwyr i'r gwaith neu orfod codi'n gynnar iawn i gymudo.

Yn fy rhanbarth i yn ne-ddwyrain Cymru, ni fydd mwy nag un o bob 10 taith bws yn cyrraedd ar amser yn ôl defnyddwyr bysiau, a bydd hyn, heb os, yn cynyddu gyda chyflwyno’r terfynau cyflymder 20 mya. O ganlyniad i’r ffigurau cywilyddus hyn, a ydym yn gweld buddsoddiadau enfawr yn y rhwydwaith gwasanaethau bysiau? Na, dim byd. Yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru yn credu mai’r ateb fydd gwneud bysiau’n gyhoeddus eto. Ond a ydym yn ymddiried yn Llywodraeth Cymru i allu cyflawni'r gwaith? Nid ar yr ochr hon i’r Siambr, yn anffodus. Rydym wedi gweld y smonach rydych wedi'i wneud o'r GIG, yr economi, felly beth sy'n mynd i fod yn wahanol am wasanaethau bysiau, wrth symud ymlaen?

Mae'r terfynau cyflymder 20 mya hefyd yn chwerthinllyd gan y byddant yn costio oddeutu £30 miliwn, pan allai'r arian hwnnw gael ei fuddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Fel bob amser, ymddengys eich bod yn llywyddu dros wastraffu arian yn warthus ar fater nad oes unrhyw un o’i blaid.

Rydych hefyd yn sôn am ddatgarboneiddio trafnidiaeth, ac eto, mae’r ffigurau’n adrodd stori wahanol. Beth sy'n newydd yma? Cyflwynwyd bysiau trydan gyda chryn dipyn o sioe gan y Dirprwy Weinidog yng Nghaerfyrddin, ond rydym yn dal i aros yma am gynllun a ariennir gan y Llywodraeth ar hyn, yn wahanol i’r Alban a Lloegr, lle mae eu cynghorau a’u gweithredwyr wedi cael cymorth gyda chostau seilwaith a cherbydau gwyrdd. Fel y soniodd fy nghyd-Aelod, dim ond dau awdurdod lleol yng Nghymru, Caerdydd a Chasnewydd, sydd wedi gwneud cynnydd sylweddol yn y maes hwn, ac er ein bod yn gweld cynlluniau ar gyfer bysiau ychwanegol sy’n bodloni meini prawf eich Llywodraeth eich hun, nid ydym yn gweld unrhyw gymorth diriaethol.

Felly, mae’n bleser gennyf gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw. Mae llawer o bethau o’i le ar safbwynt y Dirprwy Weinidog ar drafnidiaeth gyhoeddus. Ar y naill law, dywed wrthym ei fod yn amlwg yn mynd i gynyddu ein defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus, ac ar y llaw arall, mae'n codi rhwystrau yn ein ffordd. Diolch, Lywydd.

Getting bus services right is something that will be transformative for Wales, and, certainly, in terms of the long term, I know that the Deputy Minister shares the passion that many of us have to ensure that we have a bus network that works for Wales. That will take time, it needs investment, but what we are talking about at this point in time are the services that people in our communities currently use and rely on, and the risk to the future of that service. That's why we're putting forward this debate, because of representations by those directly affected by proposed cuts to services.

Looking at census data, which is really interesting, when you drill down in terms of car ownership, you get a picture of those isolated communities, where car ownership—. You know, it's not something that people just like to use every now and then. There are no other options. They're not close to train stations; bus travel is the only travel. Car ownership rates in the region that I represent vary greatly. If you look at the Vale of Glamorgan, very high car ownership in many places; Cardiff is variable. You'd expect the city centre itself, about 90 per cent in some wards have no cars, but, obviously, that's very much in the city centre—no surprise.

But you look at communities like Glyncoch, just outside of Pontypridd, where there hasn't been a decision to extend the metro line, despite local calls in terms of the halt there, but car ownership's amongst the lowest in Wales. For people there, what it means when they don't have a bus service or buses are less frequent or don't show up, which is a huge problem currently, because of the shortage of bus drivers, is missed hospital or doctor appointments; late to school or college; late to work, or not getting to work; fewer wages; losing employment; late collecting children from school; waiting in the rain only for no bus to come; feeling isolated, disconnected, restricted to their homes; unable to be independent.

For children, buses provide absolutely essential access to education, but also to breakfast clubs, after-school clubs and extra-curricular activities. Buses allow their parents to live their lives too. But we are seeing, increasingly so, that people are missing out on school, as illustrated by Jenny Rathbone, because of not being able to afford transport if they fall outside of that bracket in terms of getting free school transport, or simply that bus services are not there.

So, if you look at some of the investment going into trains at the moment, it was mentioned earlier in terms of the Treherbert line, which is also in my region. If you see the responses from local people to the announcement in terms of the scheme that will close the railway for at least eight months—a significant amount of time—well, for many people who are along that train line, they know the bus services are either non-existent and are hugely concerned because they also have seen when bus replacement services are used, demand has risen in other buses, because people know the bus replacement schemes have not been working. In theory, they're supposed to work, but that's not been the reality, because people have been waiting maybe an hour, an hour and a half, to try and get on that bus replacement, and then the journey taking so much longer than what is said on paper.

So, we've seen an increase in demand, then, for local buses, on many of the services that are at risk, unless the scheme is extended. So, we really are talking about ensuring equity of access. I know that many of us see, in terms of our response to the climate emergency, that we need to encourage people to try and transition from cars to using public transport. But that's not to accept the reality for the majority of people in many of those communities, where they use buses daily.

Another issue that has been raised with me in terms of South Wales Central is that many machines have been broken on buses, and they can be very expensive to replace, and it often takes weeks for the machines to arrive, if they are able to get them from Europe. That means we don't have an accurate picture of some bus routes in terms of passenger numbers, and I wonder if this is something that had also been raised with the Deputy Minister, because we do talk about not having the numbers for some routes, but actually, there isn't an accurate picture for some bus routes that are crucial in terms of connecting areas like Pontypridd to other parts of RCT.

I am glad that we have been able, through the co-operation agreement, to agree on some key priority areas where we would like to see greater investment, and this is one of them, but I think crucially, we must think about all the ways we can address the immediate issues here, and what we're asking is for an extension, so that we can secure the services that people currently rely on for the reasons outlined, whilst we work on long-term solutions. Diolch.

Mae cael gwasanaethau bysiau'n iawn yn rhywbeth a fydd yn drawsnewidiol i Gymru, ac yn sicr, yn y tymor hir, gwn fod y Dirprwy Weinidog yn rhannu’r angerdd sydd gan lawer ohonom i sicrhau bod gennym rwydwaith bysiau sy’n gweithio i Gymru. Bydd hynny’n cymryd amser, bydd angen buddsoddi, ond yr hyn y soniwn amdano ar hyn o bryd yw’r gwasanaethau y mae pobl yn ein cymunedau’n eu defnyddio ac yn dibynnu arnynt ar hyn o bryd, a’r risg i ddyfodol y gwasanaeth hwnnw. Dyna pam ein bod yn cyflwyno’r ddadl hon, oherwydd sylwadau gan y rhai yr effeithir yn uniongyrchol arnynt gan y toriadau arfaethedig i wasanaethau.

O edrych ar ddata cyfrifiad, sy'n ddiddorol iawn, pan fyddwch yn ymchwilio i berchnogaeth ceir, rydych yn cael darlun o'r cymunedau ynysig lle mae perchnogaeth ceir—. Wyddoch chi, nid yw'n rhywbeth y mae pobl yn dewis ei ddefnyddio bob hyn a hyn. Nid oes unrhyw opsiynau eraill. Nid ydynt yn agos at orsafoedd trenau; teithio ar fws yw'r unig deithio. Mae cyfraddau perchnogaeth ceir yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn amrywio’n fawr. Os edrychwch ar Fro Morgannwg, mae lefelau perchnogaeth ceir yn uchel iawn mewn llawer o leoedd; mae Caerdydd yn amrywio. Fel y byddech yn ei ddisgwyl, yng nghanol y ddinas ei hun, nid oes ceir gan oddeutu 90 y cant mewn rhai wardiau, ond yn amlwg, mae hynny yng nghanol y ddinas—nid yw'n syndod.

Ond rydych yn edrych ar gymunedau fel Glyn-coch, y tu allan i Bontypridd, lle nad oes penderfyniad wedi'i wneud i ymestyn y llinell fetro, er gwaethaf galwadau lleol ynglŷn â'r terfyn yno, ond mae lefelau perchnogaeth ceir ymhlith yr isaf yng Nghymru. I bobl yno, yr hyn y mae’n ei olygu pan nad oes ganddynt wasanaeth bysiau neu os yw bysiau’n dod yn llai aml neu ddim yn dod o gwbl, sy’n broblem enfawr ar hyn o bryd, oherwydd prinder gyrwyr bysiau, yw apwyntiadau ysbyty neu feddyg yn cael eu methu; pobl yn hwyr i'r ysgol neu goleg; yn hwyr i'r gwaith, neu ddim yn cyrraedd y gwaith; llai o gyflog; colli gwaith; casglu plant yn hwyr o'r ysgol; aros yn y glaw am fws nad yw byth yn dod; teimlo'n ynysig, wedi'u datgysylltu, yn gaeth i'w cartrefi; methu bod yn annibynnol.

I blant, mae bysiau'n darparu mynediad cwbl hanfodol at addysg, ond hefyd at glybiau brecwast, clybiau ar ôl ysgol a gweithgareddau allgyrsiol. Mae bysiau'n caniatáu i'w rhieni fyw eu bywydau hefyd. Ond rydym yn gweld, yn gynyddol felly, fod pobl yn colli ysgol, fel y dangosodd Jenny Rathbone, am na allant fforddio cludiant os nad ydynt yn bodloni'r meini prawf i gael cludiant i'r ysgol am ddim, neu am nad oes gwasanaethau bws ar gael.

Felly, os edrychwch ar beth o’r buddsoddiad mewn trenau ar hyn o bryd, fe’i crybwyllwyd yn gynharach yng nghyd-destun rheilffordd Treherbert, sydd hefyd yn fy rhanbarth i. Os edrychwch ar yr ymatebion gan bobl leol i’r cyhoeddiad ar y cynllun a fydd yn cau’r rheilffordd am o leiaf wyth mis—cyfnod sylweddol o amser—wel, i lawer o bobl sy'n byw ger y rheilffordd honno, maent yn gwybod bod y gwasanaethau bysiau naill ai ddim yn bodoli ac yn bryderus iawn am eu bod hefyd wedi gweld, pan fydd gwasanaethau bysiau yn lle trenau yn cael eu defnyddio, fod y galw wedi cynyddu ar fysiau eraill, gan fod pobl yn gwybod nad yw’r cynlluniau bysiau yn lle trenau wedi bod yn gweithio. Mewn egwyddor, maent i fod i weithio, ond nid dyna'r realiti, gan fod pobl wedi bod yn aros am awr, efallai, awr a hanner, i geisio mynd ar fws a ddarparwyd yn lle trên, ac yna mae'r daith yn cymryd cymaint mwy o amser na'r hyn y mae'n ei ddweud ar bapur.

Felly, rydym wedi gweld cynnydd yn y galw am fysiau lleol ar lawer o’r gwasanaethau sydd mewn perygl oni bai bod y cynllun yn cael ei ymestyn. Felly, rydym yn sôn am sicrhau mynediad cyfartal. Gwn fod llawer ohonom yn gweld, o ran ein hymateb i’r argyfwng hinsawdd, fod angen inni annog pobl i geisio newid o ddefnyddio ceir i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Ond rhaid derbyn y realiti fod y rhan fwyaf o bobl mewn llawer o'r cymunedau hynny yn defnyddio bysiau'n ddyddiol.

Mater arall sydd wedi’i godi gyda mi yng Nghanol De Cymru yw bod llawer o beiriannau wedi'u torri ar fysiau, ac y gall fod yn ddrud iawn gosod rhai yn eu lle, ac mae’n aml yn cymryd wythnosau i’r peiriannau gyrraedd, os ydynt yn gallu eu cael o Ewrop. Golyga hynny nad oes gennym ddarlun cywir o niferoedd y teithwyr ar rai llwybrau bysiau, a tybed a yw hyn hefyd yn rhywbeth a gafodd ei ddwyn i sylw’r Dirprwy Weinidog, gan ein bod yn dweud nad yw'r niferoedd yno ar gyfer rhai llwybrau, ond mewn gwirionedd, nid oes darlun cywir ar gyfer rhai llwybrau bysiau sy'n allweddol ar gyfer cysylltu ardaloedd fel Pontypridd â rhannau eraill o RhCT.

Rwy’n falch ein bod wedi gallu cytuno, drwy’r cytundeb cydweithio, ar rai meysydd blaenoriaeth allweddol lle hoffem weld mwy o fuddsoddiad, ac mae hwn yn un ohonynt, ond yn hollbwysig, credaf fod rhaid inni feddwl am yr holl ffyrdd y gallwn fynd i'r afael â'r materion uniongyrchol yma, a'r hyn y gofynnwn amdano yw estyniad, fel y gallwn sicrhau'r gwasanaethau y mae pobl yn dibynnu arnynt ar hyn o bryd am y rhesymau a amlinellwyd, wrth inni weithio ar atebion hirdymor. Diolch.

17:50

Can I just begin by thanking Plaid Cymru for bringing this debate, as Jenny indeed did, and also to agree with many of the comments that have been made, both by Delyth in her introductory remarks, and also by Heledd? They stressed very much that this is a matter of social and environmental justice, or if you want to put that into layperson's terms, it's the individual at the top of the Garw valley who works in a social care job, who needs to get there for a late evening shift and then get back very early morning to their family and get into bed, so that they can get back to the next shift. So, I agree with all of that.

The questions that they put are the right questions. The problem is—looking to the Minister—I'm not sure we have heard the answers. Because the question that I put to Delyth, and it's a genuine question—and I held back from intervening, asking you exactly the same, Delyth—is to recognise that the emergency fund has already been withdrawn in England and we've seen already the impact there on services in England. It was a pity that I couldn't actually intervene on the Conservative speaker to ask that, as she wasn't taking interventions. I welcome interventions, by the way, if anybody would want to.

The problem is there was no uplift whatsoever in terms of bus services or transport within the provision of the budget that we just heard. There should have been. There should have been, absolutely, to absolutely give us a longer transition, so we could have these discussions, but there was none. So then, 18 months, the question is: how much additional will fall on Welsh Government to do it, and where do Plaid Cymru believe that should come from? Because that is the real hard choice. So, I agree with the questions you posed. The answers are not, unfortunately, that straightforward.

It is undoubtedly true—as anybody who's been involved with the bus operators over the last two and three years in tense discussions, as I have been in Rhondda Cynon Taf and Bridgend with First Cymru and with other providers, as we've seen services go, by the way—but none of those services would be there, frankly, at this moment, unless that £150 million of additional support had been put in by Welsh Government. That's a simple fact. They would have gone to the wall. There would have been none of those people, even with the reduced service, accessing their jobs, accessing their surgery appointments, being able to socialise, to deal with the issues of isolation we often talk about in this Chamber. It has kept it going, and it's welcome and it isn't reflected, curiously, in the Plaid Cymru motion. It was reflected in Delyth's comments, but not in the motion, that, actually, Welsh Government has gone further and has extended it to have those further conversations. [Interruption.]

I will indeed give way to the Member, although noting that she didn't want to enter into a debate earlier, but I am happy to enter into a debate.

A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl hon, fel y gwnaeth Jenny, yn wir, a hefyd drwy gytuno â llawer o’r sylwadau a wnaed, gan Delyth yn ei sylwadau agoriadol, a hefyd gan Heledd? Roeddent yn pwysleisio’n fawr iawn mai mater o gyfiawnder cymdeithasol ac amgylcheddol yw hwn, neu os ydych am roi hynny mewn termau lleyg, yr unigolyn ar ben uchaf cwm Garw sy’n gweithio mewn swydd gofal cymdeithasol, sydd angen cyrraedd yno ar gyfer ei shifft hwyr gyda'r nos a dychwelyd yn gynnar iawn yn y bore at eu teulu a mynd i'r gwely, fel y gallant fynd yn ôl i'r shifft nesaf. Felly, rwy’n cytuno â hynny oll.

Y cwestiynau y maent yn eu gofyn yw'r cwestiynau cywir. Y broblem yw—gan edrych ar y Gweinidog—nid wyf yn siŵr a ydym wedi clywed yr atebion. Oherwydd y cwestiwn a ofynnais i Delyth, ac mae'n gwestiwn dilys—a daliais rhag ymyrryd, os caf ofyn yn union yr un peth i chi, Delyth—yw i gydnabod bod y gronfa frys eisoes wedi'i thynnu'n ôl yn Lloegr ac rydym eisoes wedi gweld yr effaith yno ar wasanaethau yn Lloegr. Roedd yn drueni na allwn wneud ymyriad i ofyn hynny i'r siaradwr Ceidwadol, gan nad oedd yn derbyn ymyriadau. Rwy'n croesawu ymyriadau, gyda llaw, os oes unrhyw un yn dymuno gwneud un.

Y broblem yw nad oedd unrhyw gynnydd o gwbl ar gyfer gwasanaethau bysiau neu drafnidiaeth wedi'i ddarparu yn y gyllideb rydym newydd ei chlywed. Dylai fod wedi bod. Dylai fod wedi bod, yn sicr, i roi cyfnod pontio hirach i ni, fel y gallem gael y trafodaethau hyn, ond ni roddwyd unrhyw gynnydd. Felly, 18 mis, y cwestiwn yw: faint yn ychwanegol fydd hynny'n ei gostio i Lywodraeth Cymru ei wneud, ac o ble mae Plaid Cymru'n credu y dylai'r arian hwnnw ddod? Oherwydd dyna'r dewis gwirioneddol anodd. Felly, rwy'n cytuno â’r cwestiynau a ofynnwyd gennych. Yn anffodus, nid yw’r atebion mor syml â hynny.

Mae’n wir, heb os—fel unrhyw un sydd wedi ymdrin â’r cwmnïau bysiau dros y ddwy a thair blynedd diwethaf mewn trafodaethau llawn tensiwn, fel a gefais yn Rhondda Cynon Taf a Phen-y-bont ar Ogwr gyda First Cymru a darparwyr eraill, wrth inni weld gwasanaethau’n mynd, gyda llaw—ond a bod yn onest, ni fyddai unrhyw wasanaethau yno ar hyn o bryd oni bai am y £150 miliwn o gymorth ychwanegol a roddwyd gan Lywodraeth Cymru. Mae hynny'n ffaith. Byddent wedi mynd i'r wal. Ni fyddai neb o’r bobl hynny, hyd yn oed gyda’r gwasanaeth cyfyngedig, yn mynd i'w swyddi, yn cyrraedd eu hapwyntiadau gyda'r meddyg, yn gallu cymdeithasu, i ymdopi â’r ynysigrwydd rydym yn sôn amdano'n aml yn y Siambr. Mae wedi'i gadw i fynd, ac mae i’w groesawu ac nid yw’n cael ei adlewyrchu, yn rhyfedd ddigon, yng nghynnig Plaid Cymru. Cafodd ei adlewyrchu yn sylwadau Delyth, ond nid yn y cynnig, fod Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, wedi mynd ymhellach ac wedi'i ymestyn i gael y sgyrsiau pellach hynny. [Torri ar draws.]

Fe wnaf ildio i’r Aelod, er fy mod yn nodi nad oedd yn awyddus i gael dadl yn gynharach, ond rwy’n fwy na pharod i gael dadl.

17:55

Thank you very much for the intervention opportunity. I don't like to intervene, purely because I want to give everyone the opportunity to speak. That's why I didn't accept the intervention myself—that's the only reason why. It's my own personal preference, Presiding Officer. That's absolutely fine; that's my personal preference. I'm entitled to have it, as are you—

Diolch yn fawr iawn am y cyfle i ymyrryd. Nid wyf yn hoffi ymyrryd, gan fy mod am roi cyfle i bawb siarad. Dyna pam na dderbyniais yr ymyriad fy hun—dyna'r unig reswm pam. Fy newis personol i yw hynny, Lywydd. Mae hynny'n gwbl iawn; dyna fy newis personol. Mae gennyf hawl i'w wneud, fel chithau—

Yes, yes, carry on with your intervention on the subject.

Ie, ie, parhewch â’ch ymyriad ar y pwnc.

But coming back to the point, you wanted to ask me the question about the funding for this. Now, I'm fortunate enough, and I've said this on many occasions. You speak about £150 million, but I'll tell you exactly where you could have saved £155 million: if this Government, the Welsh Labour Government, had bothered to pick up the phone and call Westminster just to clarify where they could have spent the extra £155 million they were given by Westminster in the first place, you wouldn't have lost that money back to Westminster, which was here for the people of Wales, but didn't make its way there. So, thank you very much.

Ond i ddod yn ôl at y pwynt, roeddech am ofyn y cwestiwn i mi ynglŷn â'r cyllid ar gyfer hyn. Nawr, rwy'n ddigon ffodus, ac rwyf wedi dweud hyn droeon. Rydych yn sôn am £150 miliwn, ond fe ddywedaf wrthych ble'n union y gallech fod wedi arbed £155 miliwn: pe bai’r Llywodraeth hon, Llywodraeth Lafur Cymru, wedi trafferthu codi’r ffôn a ffonio San Steffan i egluro ble y gallent fod wedi gwario'r £155 miliwn yn ychwanegol a roddwyd iddynt gan San Steffan yn y lle cyntaf, ni fyddech wedi colli'r arian hwnnw yn ôl i San Steffan, arian a oedd yma i bobl Cymru, ond ni chyrhaeddodd. Felly, diolch yn fawr iawn.

I think I've heard the intervention now, Llywydd. It was a long intervention. Maybe the Member wasn't here yesterday in the debate that we had in First Minister's questions, where the hard reality is that, at this moment, in real terms, we are £900 million down—£900 million down—and in terms of actually developing a new fleet of electric buses and so on, we've been given £1 million uplift. This is scandalous. So, I thank you for the intervention because it shows the paucity of the Conservative argument in terms of supporting public transport. 

I have to say—I know I don't look this old, Llywydd—but I recently had my bus pass through—

Credaf fy mod wedi clywed yr ymyriad nawr, Lywydd. Roedd yn ymyriad hir. Efallai nad oedd yr Aelod yma ddoe yn y ddadl a gawsom yng nghwestiynau’r Prif Weinidog, lle mai’r realiti anodd yw ein bod, ar hyn o bryd, mewn termau real, £900 miliwn ar ein colled—£900 miliwn ar ein colled—ac o ran datblygu fflyd newydd o fysiau trydan ac ati, rydym wedi cael ychwanegiad o £1 filiwn. Mae hyn yn warthus. Felly, diolch am eich ymyriad, gan ei fod dangos pa mor wan yw dadl y Ceidwadwyr ar gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus.

Rhaid imi ddweud—gwn nad wyf yn edrych yn ddigon hen, Lywydd—ond yn ddiweddar, cefais fy mhàs bws—

No. [Laughter.]

Na. [Chwerthin.]

Thank you. [Laughter.] I genuinely feel more like a citizen of Wales because of that universal provision, but the challenge the Minister has is to work over the next few months—and he is working hard with those bus operators and with local authorities—to actually use this very short breathing period to find a way forward that is sustainable. I don't envy him his task in that. 

Let me just make a couple of points, because we did have a long intervention, with your discretion, Llywydd. Long term, we do have to get on with reversing this disastrous deregulation, because at least then we can have the democratic argument with people who have a stake directly in deciding where services go. Long term, we have to do that.

Long term, we have to find a more sustainable funding package as well. But do you know also what we need to do? Use the buses. Because there's the biggest challenge of all, and it's not just for the public out there, because if you demand a public service and buses that are only for poor people to use, you will end up with a poor service. It's for all of us—every one of us, myself included with my bus pass—to get on those buses now and use them, because that's the way you deliver a very secure future for buses—not just trains, but buses—is if every one of us actually gets on them as well, otherwise, if we don't use it, we will lose it.

Diolch. [Chwerthin.] Rwyf o ddifrif yn teimlo’n fwy fel dinesydd o Gymru oherwydd y ddarpariaeth gyffredinol honno, ond yr her sydd gan y Gweinidog yw gweithio dros yr ychydig fisoedd nesaf—ac mae’n gweithio’n galed gyda’r cwmnïau bysiau a chydag awdurdodau lleol—i ddefnyddio’r seibiant byr iawn hwn i ddod o hyd i ffordd ymlaen sy’n gynaliadwy. Nid wyf yn eiddigeddus o'i orchwyl yn hynny o beth.

Gadewch imi wneud un neu ddau o bwyntiau, gan inni gael ymyriad hir, gyda'ch disgresiwn chi, Lywydd. Yn y tymor hir, rhaid inni fwrw ymlaen â'r gwaith o wrthdroi’r dadreoleiddio trychinebus hwn, oherwydd wedyn, gallwn o leiaf gael y ddadl ddemocrataidd gyda'r bobl sydd â buddiant uniongyrchol wrth benderfynu ble mae gwasanaethau’n mynd. Yn y tymor hir, mae’n rhaid inni wneud hynny.

Yn y tymor hir, rhaid inni ddod o hyd i becyn ariannu mwy cynaliadwy hefyd. Ond wyddoch chi beth arall sydd angen i ni ei wneud? Defnyddio'r bysiau. Oherwydd dyna'r her fwyaf un, ac nid yn unig ar gyfer y cyhoedd, oherwydd os ydych yn mynnu gwasanaeth cyhoeddus a bysiau er mwyn i bobl dlawd eu defnyddio'n unig, bydd gennych wasanaeth gwael yn y pen draw. Mater i bob un ohonom—pob un ohonom, gan gynnwys fi fy hun gyda fy mhàs bws—yw mynd ar y bysiau hynny nawr a'u defnyddio, gan mai'r ffordd i dyfodol diogel iawn i fysiau—nid trenau'n unig, ond bysiau—yw os yw pob un ohonom yn mynd arnynt, neu fel arall, os na fyddwn yn eu defnyddio, byddwn yn eu colli.

In the Swansea valley where I live, there are no trains—none. The same is true for the neighbouring Dulais valley, the Neath valley and the Afan valley. And although there are some great cycle paths, the geography and terrain of these valleys make active travel more challenging than in other urban areas of Wales. They are areas that are completely dependent on buses for public transport. And I want to make this point crystal clear, because this debate is sometimes framed around rural populations versus urban or the use of rail transport versus bus.

And another factor I also want to throw into the mix, as Heledd Fychan did here, is car ownership, or rather the lack of. Buses serve those without cars, and the Valleys communities I represent in South Wales West have below-national-average levels of car ownership. Buying and running a car is simply unaffordable and so, the bus is the only choice—the only way many people of all ages can access work, education, healthcare, shops, leisure and social activities. So, if you live in these areas and do not own a car, the way you can get around is already limited. And the number of complaints I receive about cuts to already skeleton services is huge, and I'd like to share some of them with you, because the voices of these people, as many Members have said, rightfully belong in this debate.

One 37-year-old woman told me that she relies completely on bus services. She used to use the bus to go to work every day: one bus from her village in the Neath valley into Neath and then one from Neath to her place of work just outside Port Talbot. But frequent delays resulted in her missing her connection, getting to work late. She no longer works there. Recent bus cuts and reduced Valleys services have meant that if she'd still been employed there, a journey that already took over an hour would now take even longer, if the bus turns up at all. As she is currently seeking employment, she says she has to take current levels of service into account when considering opportunities, which limits the jobs she can apply for.

Another woman, whose health is deteriorating, uses a car at the moment, but worries it won't be long until she can no longer drive, and she says she's really worried about getting old in her community. A woman who lives in Godre'r Graig told me service is already poor. She feels she's going to be completely cut off if there are any further reductions to services. She's really concerned for her son, who is due to start Neath college in September. Loss of service would mean that he would not be able to attend. Her sister works in Morriston Hospital. She doesn't drive, and regular and reliable bus services are vital for her employment.

And it's not just the Valleys communities in South Wales West. Dyffryn Clydach is a community in Neath, but it's on a long, steep hill—very long. Many residents have told me there they feel completely cut off on the weekend because there's no bus on a Saturday, and they can't even get into Neath town centre, therefore, to go shopping or meet people because of the lack of buses. 

But if buses are a lifeline, then the cost of a ticket is also often a barrier, and I think this is also something we must consider. A mother from Neath says she struggles with the cost of the fare if she has to go and pick up her child from school if she's sick or has a practice after school.

So, the absolute state of bus services in areas like mine is nothing new. South Wales West is predominantly served by First Cymru, with a number of routes served by South Wales Transport, Adventure Travel and Stagecoach. While a lot of the services between the main urban areas of Bridgend, Port Talbot, Neath and Swansea are run on commercial grounds and are well used, many of the Valleys areas, as I've outlined, have a lesser service. And in the Swansea and Amman valleys in particular, services are extremely patchy and infrequent. A 15-minute journey in a car can take well over an hour by bus, and sometimes even more. And, as I've said, many places have no weekend services, or very limited weekend services. And the availability of bus in the evenings can result in people not being able to attend events that go beyond 6 p.m. or get home, as Huw mentioned, after shift work. Any cuts to bus services will exacerbate these difficulties, limiting the mobility of even more people. 

In the summer holidays of 2021, Swansea Council launched their free bus initiative. Since that initial trial, it has been repeated many times during school holidays. In correspondence with the council, asking if they'd evaluated this and the impact of it, I was told that anecdotal evidence from a customer survey undertaken in December last year indicated that 25 per cent of people who've used the scheme would not otherwise have travelled. While it is clear the scheme proved popular and saved people money at the times it ran, Swansea Council stated that the nature of the initiative has made it difficult to assess longer term impacts. With similar schemes being pursued or explored in other parts of the country, what efforts is the Government taking, in conjunction with service operators and local authorities, to monitor and analyse the longer term impact of these schemes on passenger numbers? Given that one of the problems facing the bus sector is reduced passenger numbers, should we not be looking at the impact interventions like this can have on the number of people using buses, and exploring ways they can be scaled up if they prove to be successful in encouraging modal shift?

Meanwhile, people like those who live in Cwmtawe, Cwmnedd, Cwmdulais and Cwmafan are feeling forgotten about, devalued and anxious. They don't understand why there are shiny new buses and trains in some areas, constant talk of a greener, cleaner Wales in this place, when the communities they are living in are being left behind. Llywydd, a solution must be found, and I really want to hear what action the Government can take to address this, because they need to address this. 

Yng nghwm Tawe, lle rwy'n byw, nid oes unrhyw drenau—dim o gwbl. Mae'r un peth yn wir am gymoedd cyfagos cwm Dulais, cwm Nedd a chwm Afan. Ac er bod rhai llwybrau beicio gwych, mae daearyddiaeth a thirwedd y cymoedd hyn yn gwneud teithio llesol yn fwy heriol nag mewn ardaloedd trefol eraill yng Nghymru. Maent yn ardaloedd sy’n gwbl ddibynnol ar fysiau ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus. A hoffwn wneud y pwynt hwn yn gwbl glir, oherwydd weithiau, mae'r ddadl hon wedi'i fframio o amgylch poblogaethau gwledig yn erbyn poblogaethau trefol neu'r defnydd o drafnidiaeth reilffordd yn erbyn bysiau.

A ffactor arall yr hoffwn ei ychwanegu i'r gymysgedd, fel y gwnaeth Heledd Fychan yma, yw perchnogaeth ceir, neu'n hytrach, diffyg perchnogaeth ceir. Mae bysiau’n gwasanaethu pobl heb geir, ac mae gan gymunedau’r Cymoedd rwy'n eu cynrychioli yng Ngorllewin De Cymru lefelau perchnogaeth ceir sy’n is na’r cyfartaledd cenedlaethol. Yn syml, mae prynu a rhedeg car yn anfforddiadwy, ac felly, y bws yw’r unig ddewis—yr unig ffordd y gall llawer o bobl o bob oed gael mynediad at waith, addysg, gofal iechyd, siopau, gweithgareddau hamdden a chymdeithasol. Felly, os ydych yn byw yn yr ardaloedd hyn a heb fod yn berchen ar gar, mae sut y gallwch symud o le i le eisoes yn gyfyngedig. Ac mae nifer y cwynion a gaf am doriadau i wasanaethau sydd eisoes yn wasanaethau sgerbwd yn enfawr, a hoffwn rannu rhai ohonynt gyda chi, gan mai'r ddadl hon yw'r lle priodol i'r bobl hyn leisio'u barn, fel y mae llawer o Aelodau wedi'i ddweud.

Dywedodd un fenyw 37 oed wrthyf ei bod yn dibynnu’n llwyr ar wasanaethau bws. Roedd yn arfer defnyddio’r bws i fynd i’r gwaith bob dydd: un bws o’i phentref yng nghwm Nedd i Gastell-nedd ac yna un o Gastell-nedd i’w gweithle ychydig y tu allan i Bort Talbot. Ond arweiniodd oedi cyson at golli ei chysylltiad, a chyrraedd y gwaith yn hwyr. Nid yw'n gweithio yno mwyach. Mae toriadau diweddar i fysiau a llai o wasanaethau yn y Cymoedd wedi golygu, pe bai’n dal i gael ei chyflogi yno, y byddai taith a oedd eisoes yn cymryd dros awr yn cymryd mwy fyth, a hynny os yw'r bws yn dod o gwbl. Gan ei bod yn chwilio am waith ar hyn o bryd, dywed fod rhaid iddi ystyried lefelau presennol o wasanaeth wrth ystyried cyfleoedd, sy'n cyfyngu ar y swyddi y gall ymgeisio amdanynt.

Mae menyw arall, y mae ei hiechyd yn dirywio, yn defnyddio car ar hyn o bryd, ond yn poeni na fydd yn gallu gyrru cyn bo hir, a dywed ei bod yn poeni'n fawr am heneiddio yn ei chymuned. Dywedodd gwraig sy'n byw yng Ngodre'r-graig wrthyf fod y gwasanaeth eisoes yn wael. Mae'n teimlo y byddai'n cael ei thorri i ffwrdd yn llwyr pe bai unrhyw doriadau pellach i wasanaethau. Mae'n bryderus iawn am ei mab, sydd i fod i ddechrau yng ngholeg Castell-nedd ym mis Medi. Byddai colli gwasanaeth yn golygu na fyddai'n gallu mynychu. Mae ei chwaer yn gweithio yn Ysbyty Treforys. Nid yw'n gyrru, ac mae gwasanaethau bws rheolaidd a dibynadwy yn hanfodol i'w gwaith.

Ac nid cymunedau’r Cymoedd yng Ngorllewin De Cymru yn unig mo hyn. Cymuned yng Nghastell-nedd yw Dyffryn Clydach, ond mae ar fryn hir, serth—hir iawn. Mae llawer o drigolion wedi dweud wrthyf yno eu bod yn teimlo eu bod wedi'u torri i ffwrdd yn llwyr ar y penwythnos am nad oes bws ar ddydd Sadwrn, ac felly ni allant fynd i ganol y dref yng Nghastell-nedd hyd yn oed, i fynd i siopa neu i gyfarfod â phobl oherwydd diffyg bysiau.

Ond os yw bysiau'n achubiaeth, mae cost tocynnau hefyd yn rhwystr yn aml, a chredaf fod hyn hefyd yn rhywbeth y mae'n rhaid inni ei ystyried. Dywed mam o Gastell-nedd ei bod yn cael trafferth gyda chost y tocyn os oes angen iddi fynd i hebrwng ei phlentyn o'r ysgol os yw'n sâl neu os oes ganddynt ymarfer ar ôl ysgol.

Felly, nid yw cyflwr echrydus gwasanaethau bysiau mewn ardaloedd fel fy un i yn ddim byd newydd. Gwasanaethir Gorllewin De Cymru yn bennaf gan First Cymru, gyda nifer o lwybrau'n cael eu gwasanaethu gan South Wales Transport, Adventure Travel a Stagecoach. Er bod llawer o'r gwasanaethau rhwng y prif ardaloedd trefol, Pen-y-bont ar Ogwr, Port Talbot, Castell-nedd ac Abertawe, yn cael eu rhedeg ar sail fasnachol ac yn cael llawer o ddefnydd, mae gan lawer o ardaloedd y Cymoedd lai o wasanaethau, fel y nodais. Ac yng nghwm Tawe a chwm Aman yn enwedig, mae gwasanaethau’n hynod dameidiog ac anfynych. Gall taith 15 munud mewn car gymryd ymhell dros awr ar fws, a hyd yn oed yn fwy ar brydiau. Ac fel y dywedais, ceir llawer o leoedd lle nad oes unrhyw wasanaethau ar y penwythnos, neu wasanaethau penwythnos cyfyngedig iawn. A gall argaeledd bysiau gyda'r nos olygu na fydd pobl yn gallu mynychu digwyddiadau ar ôl 6 p.m. neu gyrraedd adref, fel y soniodd Huw, ar ôl gwaith shifft. Bydd unrhyw doriadau i wasanaethau bysiau yn gwaethygu'r anawsterau hyn, gan gyfyngu ar symudedd mwy fyth o bobl.

Yn ystod gwyliau haf 2021, lansiodd Cyngor Abertawe eu menter bysiau am ddim. Ers y treial cychwynnol hwnnw, mae wedi cael ei ailadrodd sawl gwaith yn ystod gwyliau ysgol. Mewn gohebiaeth â’r cyngor, yn gofyn a oeddent wedi gwerthuso hyn a’i effaith, dywedwyd wrthyf fod tystiolaeth anecdotaidd o arolwg cwsmeriaid a gynhaliwyd ym mis Rhagfyr y llynedd yn nodi na fyddai 25 y cant o’r bobl sydd wedi defnyddio’r cynllun wedi teithio fel arall. Er ei bod yn amlwg fod y cynllun yn boblogaidd ac wedi arbed arian i bobl pan oedd yn weithredol, dywedodd Cyngor Abertawe fod natur y fenter wedi'i gwneud yn anodd asesu'r effeithiau mwy hirdymor. Gyda chynlluniau tebyg yn cael eu gweithredu neu eu harchwilio mewn rhannau eraill o’r wlad, pa ymdrechion y mae’r Llywodraeth yn eu gwneud, ar y cyd â gweithredwyr gwasanaethau ac awdurdodau lleol, i fonitro a dadansoddi effaith fwy hirdymor y cynlluniau hyn ar niferoedd teithwyr? O ystyried mai un o’r problemau sy’n wynebu’r sector bysiau yw llai o deithwyr, oni ddylem edrych ar yr effaith y gall ymyriadau fel hyn ei chael ar nifer y bobl sy’n defnyddio bysiau, ac archwilio ffyrdd y gellir eu cyflwyno ar raddfa fwy os ceir tystiolaeth eu bod yn llwyddiannus wrth annog pobl i newid dulliau teithio?

Yn y cyfamser, mae pobl fel y rheini sy'n byw yng Nghwmtawe, Cwmnedd, Cwmdulais a Chwmafan yn teimlo bod pawb wedi anghofio amdanynt, yn ddiwerth ac yn bryderus. Nid ydynt yn deall pam fod rhai ardaloedd yn cael bysiau a threnau newydd sgleiniog, a'r sôn cyson am Gymru wyrddach, lanach yn y lle hwn, pan fydd y cymunedau y maent yn byw ynddynt yn cael eu gadael ar ôl. Lywydd, mae'n rhaid dod o hyd i ateb, ac rwy'n awyddus iawn i glywed pa gamau y gall y Llywodraeth eu cymryd i fynd i'r afael â hyn, gan fod angen iddynt fynd i'r afael â hyn.

18:00

Thank you, Plaid Cymru, for this debate today. I will support the unamended motion, which rightly notes the serious concern that we are facing in Wales, with mass cancellations of transport services leaving communities across Wales feeling very isolated. That public transport crisis has already hit us in Aberconwy, and we, my constituents, have been left without the means to get to work, schools, university, the doctor, to buy food, et cetera, et cetera, and at very short notice. And, I've got to be honest, I don't like pointing fingers, but I do lay this blame at your table, Lee Waters, because you've had every opportunity to deal with this urgent issue and you've just completely ignored everybody.

Diolch i Blaid Cymru am y ddadl hon heddiw. Byddaf yn cefnogi'r cynnig heb ei ddiwygio sy'n nodi'n briodol y pryder difrifol a wynebwn yng Nghymru, gyda chanslo gwasanaethau trafnidiaeth ar raddfa fawr gan adael cymunedau ledled Cymru yn teimlo'n ynysig iawn. Mae'r argyfwng trafnidiaeth gyhoeddus eisoes wedi ein taro yn Aberconwy, ac rydym ni, fy etholwyr, wedi cael ein gadael heb fodd o gyrraedd y gwaith, ysgolion, prifysgol, y doctor, i brynu bwyd, ac ati, a hynny heb fawr o rybudd. Ac mae'n rhaid imi fod yn onest, nid wyf yn hoffi pwyntio bys, ond rwy'n eich beio chi, Lee Waters, oherwydd rydych chi wedi cael pob cyfle i fynd i'r afael â'r mater brys hwn ac rydych wedi anwybyddu pawb yn llwyr.

18:05

I wonder if you could tell me how the UK Government—sorry, the England Government—has dealt with this, with the cancellation of the emergency bus scheme and the 10 per cent drop now in services being provided immediately?

Tybed a allech chi ddweud wrthyf sut mae Llywodraeth y DU—mae'n ddrwg gennyf, Llywodraeth Lloegr—wedi mynd i'r afael â hyn, gyda chanslo'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau a'r toriad o 10 y cant nawr yn y gwasanaethau sy'n cael eu darparu ar unwaith?

Right. As a colleague here, we are elected as Members of the Welsh Parliament, Senedd Cymru, here, so my concern is—. I would imagine that MPs over in England will be holding to account, if they need to, the UK Government, but it's my job to scrutinise this Government and Lee Waters in particular.

Now then, I do remain disappointed, Deputy Minister, that, alongside Transport for Wales, Gwynedd Council—Plaid Cymru—Conwy County Borough Council, you allowed the T19 between Blaenau Ffestiniog and Llandudno to be terminated at such short notice. Three weeks—three weeks—have passed since your Transport for Wales officials made a promise, in my virtual meeting of stakeholders, to look into the Conwy valley Fflecsi service and the 19X as potential solutions. These bus operators have come forward with solutions just to be ignored. It's shocking. To quote a bus company in Aberconwy, 'TfW lacks communication, correspondence and expertise in the marketplace. From the tracks to tarmac, TfW are seriously overwhelmed.' Those are their words, not mine. This is affecting the most vulnerable in society, and TfW know it. They themselves have said that 13 per cent of Welsh households do not have access to a car. Twenty-five per cent of bus users have a disability or long-term illness. And Sustrans Cymru—you'll remember Sustrans Cymru, Lee—has reported that transport poverty is a widespread experience here in Wales. Plaid Cymru's thrust is about the bus emergency scheme, and I support that—yes, of course I do—but that isn't enough. I have no objection to extending BES funding for at least 18 months, but, let's be clear, such action would not provide longer term financial security to bus operators across Wales. To quote a stakeholder, 'The BES scheme is a financial sticking plaster, designed to make good losses for businesses that are doing little, if anything, to actually attract customers back on board'.

Now, I know it's rather like a post office with buses. If you don't use it, you're going to lose it, and I don't think you get that message out enough. It's usually far too late and people are left feeling stranded and isolated. Local bus use is only approximately 75 per cent to 80 per cent of pre-pandemic levels, so tell me today what is the Welsh Government doing about that? We need a major campaign involving Welsh Government, TfW, local authorities and every single operator to market services, not just to get bottoms on bus seats, but to convince the public that using public transport is the best way to access places for retail, social and work. BES should be reliant on an ability to prove growth, investment, improvement in the quality of service and major marketing. However, bus operators I have spoken to have warned of a massive problem only a few stops away, and that is this idea of franchising. One bus company has written to me, and I quote, 'We have zero understanding of what franchising means to the sector'—[Interruption.] Do you want to intervene? [Interruption.] All right.

'Being completely in the dark means that we cannot plan or invest in our businesses or in maintaining critical services'. Now, as someone who emerges from the private sector myself, the number of people in the private sector who are in dismay at the lack of business acumen that your department holds—. Even more worrying is that there is concern in the sector that even you, Deputy Minister, and TfW, don't know either. Individuals working in the sector have suggested to me that the implementation of a London-style—come on, Plaid Cymru, you won't like this—a London-style franchise model across Wales will cost at least £300 million a year. No surprise, then, that the sector is rightly calling for a clear explanation as to why you think franchising is considerably viable. [Interruption.] I did take an intervention.

Across the bus and coach industry, there is huge scepticism as to whether Welsh Government and TfW are actually capable of designing, contracting and managing a pan-Wales franchise framework. Llywydd, we need to hear from the Deputy Minister today not only how he will support bus companies in the short term, but assurance that the longer term plan of franchising is even affordable and deliverable. You don't need me to remind you just how the Welsh Government have handled the actual ownership of an airport. Diolch, Llywydd.

Iawn. Fel cyd-Aelod yma, cawn ein hethol yn Aelodau o Senedd Cymru yma, felly fy mhryder i yw—. Byddwn yn dychmygu y bydd ASau draw yn Lloegr yn dal Llywodraeth y DU yn atebol, os oes angen iddynt, ond fy ngwaith i yw craffu ar y Llywodraeth hon a Lee Waters yn benodol.

Nawr, rwy'n siomedig, Ddirprwy Weinidog, eich bod chi, gyda Trafnidiaeth Cymru, Cyngor Gwynedd—Plaid Cymru—Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, wedi caniatáu i'r T19 rhwng Blaenau Ffestiniog a Llandudno gael ei ddirwyn i ben heb fawr o rybudd. Tair wythnos—tair wythnos—sydd wedi mynd heibio ers i'ch swyddogion Trafnidiaeth Cymru wneud addewid, yn fy nghyfarfod rhithiol o randdeiliaid, i edrych ar wasanaeth fflecsi dyffryn Conwy a'r 19X fel atebion posib. Mae'r gweithredwyr bysiau hyn wedi cynnig atebion ond wedi cael eu hanwybyddu. Mae'n frawychus. I ddyfynnu cwmni bysiau yn Aberconwy, 'Nid yw Trafnidiaeth Cymru yn cyfathrebu nac yn gohebu ac nid oes ganddynt arbenigedd yn y farchnad. O draciau i darmac, mae Trafnidiaeth Cymru wedi'u llethu'n ddifrifol.' Eu geiriau hwy, nid fy ngeiriau i. Mae hyn yn effeithio ar y bobl fwyaf bregus yn y gymdeithas, ac mae Trafnidiaeth Cymru'n gwybod hynny. Maent hwy eu hunain wedi dweud nad oes gan 13 y cant o gartrefi Cymru gar at eu defnydd. Mae gan 25% o ddefnyddwyr bysiau anabledd neu salwch hirdymor. Ac mae Sustrans Cymru—fe fyddwch chi'n cofio Sustrans Cymru, Lee—wedi dweud bod tlodi trafnidiaeth yn brofiad cyffredin yma yng Nghymru. Byrdwn Plaid Cymru yw'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau, ac rwy'n cefnogi hynny—wrth gwrs fy mod—ond nid yw'n ddigon. Nid oes gennyf unrhyw wrthwynebiad i ymestyn cyllid y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau am o leiaf 18 mis, ond gadewch inni fod yn glir, ni fyddai camau o'r fath yn darparu sicrwydd ariannol mwy hirdymor i weithredwyr bysiau ledled Cymru. I ddyfynnu rhanddeiliad, 'Ateb ariannol dros dro yw'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau, wedi'i gynllunio i wneud iawn am golledion i fusnesau sy'n gwneud fawr ddim, os rhywbeth, i ddenu cwsmeriaid yn ôl ar eu bysiau mewn gwirionedd'.

Nawr, rwy'n gwybod ei fod yn eithaf tebyg i'r swyddfeydd post gyda bysiau. Os nad ydych chi'n ei ddefnyddio, rydych chi'n mynd i'w golli, ac nid wyf yn meddwl eich bod chi'n cael y neges honno allan ddigon. Fel arfer mae'n llawer rhy hwyr ac mae pobl yn teimlo wedi'u gadael ar ôl ac yn ynysig. Nid yw lefelau defnydd lleol o fysiau ond tua 75 y cant i 80 y cant o'r lefelau cyn y pandemig, felly dywedwch wrthyf heddiw beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud am hynny? Mae angen ymgyrch fawr arnom sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru, Trafnidiaeth Cymru, awdurdodau lleol a phob gweithredwr i farchnata gwasanaethau, nid yn unig er mwyn cael penolau ar seddi bysiau, ond i argyhoeddi'r cyhoedd mai defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yw'r ffordd orau o gael mynediad at siopau, gweithgaredd cymdeithasol a gwaith. Dylai'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau fod yn ddibynnol ar allu i brofi twf, buddsoddiad, gwelliant yn ansawdd y gwasanaeth a marchnata mawr. Fodd bynnag, mae gweithredwyr bysiau y siaradais i â hwy wedi rhybuddio ynglŷn â phroblem enfawr sydd ond ychydig o arosfannau i ffwrdd, sef y syniad hwn o fasnachfreinio. Mae un cwmni bysiau wedi ysgrifennu ataf i ddweud, 'Nid oes gennym unrhyw ddealltwriaeth o'r hyn y mae masnachfreinio yn ei olygu i'r sector'—[Torri ar draws.] A ydych chi eisiau ymyrryd? [Torri ar draws.] Popeth yn iawn.

'Mae bod yn gyfan gwbl yn y tywyllwch yn golygu na allwn gynllunio na buddsoddi yn ein busnesau nac mewn cynnal gwasanaethau allweddol'. Nawr, fel rhywun sy'n dod o'r sector preifat fy hun, mae nifer y bobl yn y sector preifat sy'n gofidio am y diffyg crebwyll busnes yn eich adran—. Yn fwy pryderus fyth, mae yna bryder yn y sector nad ydych chi, hyd yn oed chi, y Dirprwy Weinidog, a Trafnidiaeth Cymru, yn gwybod ychwaith. Mae unigolion sy'n gweithio yn y sector wedi awgrymu wrthyf y bydd gweithredu model masnachfreinio tebyg i un Llundain—dewch, Blaid Cymru, ni fyddwch yn hoffi hyn—ledled Cymru'n costio o leiaf £300 miliwn y flwyddyn. Nid yw'n syndod, felly, fod y sector yn galw'n briodol am esboniad clir pam eich bod yn credu bod masnachfreinio yn hynod o hyfyw. [Torri ar draws.] Fe dderbyniais ymyriad.

Ar draws y diwydiant bysiau a choetsys, mae yna amheuaeth enfawr a yw Llywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru â gallu mewn gwirionedd i lunio, contractio a rheoli fframwaith masnachfraint ar gyfer Cymru gyfan. Lywydd, mae angen inni glywed gan y Dirprwy Weinidog heddiw nid yn unig sut y bydd yn cefnogi cwmnïau bysiau yn y tymor byr, ond sicrwydd bod y cynllun mwy hirdymor i fasnachfreinio yn fforddiadwy ac yn ymarferol hyd yn oed. Nid oes angen i mi eich atgoffa sut mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â'i pherchnogaeth ar faes awyr. Diolch, Lywydd.

18:10

Bydd y rhan fwyaf ohonom ni yma yn adnabod rhywun sy'n dibynnu'n llwyr ar fysiau i gyrraedd rhywle—boed hynny'n aelodau o'r teulu neu'n etholwyr, mae pobl angen bysus i gyrraedd y gwaith, i gyrraedd y siop, i gyrraedd yr ysgol, i apwyntiadau meddygol, neu i gael mynediad at hamdden. Yn sicr, mae'n wir yn fy rhanbarth i—cymunedau sy'n cael eu tanwasanaethu gan y rhwydwaith rheilffyrdd, er enghraifft—fod pobl yn ddibynnol ar fysiau i fyw eu bywydau, a'u byw'n dda. Fel sydd wedi sôn yn barod, mae mynediad i fysiau yn fater cyfiawnder cymdeithasol ac mae'n fater newid hinsawdd, ond, ar ben hynny, mae e hefyd yn fater economaidd. Mae'n dylanwadu ar allu pobl i gael mynediad at waith a pha waith y gall y bobl hynny ei gyrraedd, ond mae e hefyd yn penderfynu pa wasanaethau sydd ar gael i bobl. Gyda'r cynnydd mewn siopa ar-lein a marwolaeth araf y stryd fawr, mae bysiau'n mynd i fod yn hanfodol er mwyn caniatáu i gwsmeriaid gefnogi busnesau yn y dref.

Most of us here will know someone who is entirely dependent on buses to get around—be they members of our families or constituents, people need buses to get to work, to go to the shops, to attend school and medical appointments, or to access leisure opportunities. It is certainly true of my region—communities that are underserved by the rail network, for example—that people are dependent on buses to live their lives, and to live them well. As has already been mentioned, access to bus services is just as much a matter of social justice as it is a matter related to climate change, but, on top of this, it is a matter of vital economic importance. It affects people’s ability to access employment opportunities and the kinds of opportunities that people can reach, but it also dictates what services are available to people. With the increase in online shopping and the slow decline of our high streets, buses are going to be crucial to enable customers to support businesses in town centres.

I and colleagues have brought this matter up time and time again. Communities in my region are underserved when it comes to public transport. It doesn't help that there's a lack of investment in rail from the UK Government, for example. If we look at Ogmore, the vast majority of the constituency isn't covered by rail. And this isn't a unique characteristic of Ogmore; this is something that is seen across Wales. As I’ve said before, valleys in my region are solely reliant on bus services for public transport—from the Ogmore valleys to the Neath valleys and to the Swansea valleys. A lot of these areas are reliant on these services and, despite this, services are under constant threat of being cut or being altered because they are no longer profitable.

Now, the reality is that so long as bus services are in the hands of companies that are driven by profit, they will never be driven by the needs of our communities. That's the bottom line. Another failure of Thatcherite policy and one we need to grapple with. We know that, where services are needed, largely in low-income communities, they are pretty much non-existent and of poor quality, but where people can afford to pay more for these services, then the quality of the service is great. Huw has made the point already—and both Huw and I often bump into each other on public transport—but we do need to prioritise its use. We need to encourage others to use it. We are on the verge of simply making this problem worse, and, ultimately, if we want to realise a vision of a green Wales where public transport is the primary mode of transport, we need to get buses right, and we need to encourage their use above all else. That means publicly owned, that means community involvement in mapping routes—power anywhere where there's people.

I'm also glad to hear school transport being raised, an issue that we desperately need to resolve. The rain we've had over the past few days, and kids have been walking in that rain, over an hour, getting to school soaking wet. On school transport, I would appreciate clarity on two points. First, does the Welsh Government have a role here? Depending on who you ask, you get different responses. Secondly, typically, how are contracts paid for? Are they by route or are they by child? We have examples of half-empty buses passing kids, for example, and we have examples of buses stopping on streets with some kids on that street able to access the bus and others not because of a sibling rule, which I know is in use in Bridgend; it could be in use in other local authorities. They cannot access the service, fundamentally, and parents are desperate to see their kids arrive at school safely and dry, and I would hope for some clarity on that issue from the Minister.

Rwyf fi a chyd-Aelodau wedi codi'r mater hwn dro ar ôl tro. Nid yw cymunedau yn fy rhanbarth i'n cael eu gwasanaethu'n llawn gan drafnidiaeth gyhoeddus. Nid yw'n help fod yna ddiffyg buddsoddiad mewn rheilffyrdd gan Lywodraeth y DU, er enghraifft. Os edrychwn ar Ogwr, nid yw mwyafrif llethol yr etholaeth yn cael ei gwasanaethu gan y rheilffyrdd. Ac nid yw hon yn nodwedd sy'n perthyn i Ogwr yn unig; mae'n rhywbeth sydd i'w weld ledled Cymru. Fel y dywedais o'r blaen, mae cymoedd yn fy rhanbarth yn dibynnu'n llwyr ar wasanaethau bws ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus—o gymoedd Ogwr i gymoedd Nedd a Thawe. Mae llawer o'r ardaloedd hyn yn ddibynnol ar y gwasanaethau hyn ac er hynny, mae gwasanaethau dan fygythiad cyson o gael eu torri neu gael eu newid oherwydd nad ydynt yn broffidiol mwyach.

Nawr, y gwir amdani yw, cyn belled â bod gwasanaethau bws yn nwylo cwmnïau sy'n cael eu cymell gan elw, ni fyddant byth yn cael eu hysgogi gan anghenion ein cymunedau. Dyna'r gwir sylfaenol. Methiant arall polisi Thatcheraidd ac un y mae angen i ni ymrafael ag ef. Lle mae angen gwasanaethau, yn bennaf mewn cymunedau incwm isel, fe wyddom eu bod fwy neu lai'n absennol ac o ansawdd gwael, ond lle gall pobl fforddio talu mwy am y gwasanaethau hyn, mae ansawdd y gwasanaeth yn wych. Mae Huw wedi gwneud y pwynt yn barod—ac mae Huw a minnau'n aml yn taro ar ein gilydd ar drafnidiaeth gyhoeddus—ond mae angen inni flaenoriaethu ei ddefnydd. Mae angen inni annog eraill i'w ddefnyddio. Rydym ar fin gwneud y broblem yn waeth, ac yn y pen draw, os ydym am wireddu gweledigaeth o Gymru werdd gyda thrafnidiaeth gyhoeddus yn brif ddull o deithio, mae angen inni gael bysiau'n iawn, ac mae angen inni annog eu defnydd uwchlaw popeth arall. Mae hynny'n golygu bod mewn dwylo cyhoeddus, sy'n golygu ymwneud y gymuned wrth fapio llwybrau—pŵer yn unrhyw fan lle ceir pobl.

Rwyf hefyd yn falch o glywed cludiant ysgol yn cael ei godi, mater y mae gwir angen inni ei ddatrys. Y glaw rydym wedi'i gael dros y dyddiau diwethaf, ac mae plant wedi bod yn cerdded yn y glaw hwnnw, dros awr, yn cyrraedd yr ysgol yn wlyb diferol. Ar drafnidiaeth ysgol, byddwn yn gwerthfawrogi eglurder ar ddau bwynt. Yn gyntaf, a oes gan Lywodraeth Cymru rôl yma? Yn dibynnu ar bwy y byddwch chi'n gofyn iddynt, fe gewch chi ymatebion gwahanol. Yn ail, fel arfer, sut y telir am gontractau? A wneir hynny yn ôl llwybr neu yn ôl y nifer o blant? Mae gennym enghreifftiau o fysiau hanner gwag yn mynd heibio i blant, er enghraifft, ac mae gennym enghreifftiau o fysiau'n stopio ar strydoedd gyda rhai plant ar y stryd honno yn cael mynd ar y bws ac eraill nad ydynt yn cael gwneud hynny oherwydd rheol brodyr a chwiorydd y gwn ei bod yn weithredol ym Mhen-y-bont ar Ogwr; mae'n bosibl fod awdurdodau lleol eraill yn ei defnyddio. Ni chânt ddefnyddio'r gwasanaeth, yn y bôn, ac mae rhieni'n awyddus iawn i weld eu plant yn cyrraedd yr ysgol yn ddiogel ac yn sych, a hoffwn gael rhywfaint o eglurder ar y mater hwnnw gan y Gweinidog.

Thank you to Plaid Cymru for this motion. I'm going to be supporting the motion unamended.

Just let me tell you a little story about door-knocking in a village called Llangynog, which is just south of Llanwddyn, near lake Vyrnwy. I came across a lady who told me about the bus service that she took every week with her friends, run by Tanat Valley Coaches, based in Llanrhaeadr-ym-Mochnant. Once every Tuesday, the bus would pick them all up at about 11 a.m. They would go to Oswestry, actually—in England, I'm afraid—to have their hair done, to do their shopping and to have a cup of coffee, and they would come back. That was the only bus service, once a week. But, to go back to Delyth's point, it was so important for that community. It was run by Tanat Valley Coaches, who I actually visited as well. Tanat Valley were a service that offered bus services to schools as well, and, actually, they told me that they made a loss, but they felt it was so important that they continued with this community resource. I do praise them and support them for that. We know that, for those rural communities—. Many of us represent them and we've heard from many Members here how vital they are. The bus emergency scheme was so vital to them as well to protect those services, and we're now facing a cliff edge around funding. I totally agree with everything that's been said about deregulation as well, but, in rural areas, we do need a solution. I agree with the Minister that long-term funding is needed. It would be devastating for our communities to lose the bus emergency scheme in its current form. It has been a lifeline. Graham Vidler of the Confederation of Passenger Transport has said that some communities in rural west Wales would be cut off altogether. We need to ensure that important routes linking communities to services, as you've heard, in rural locations, like local hospitals and schools, don't see a significant reduction in services. 

Rural areas need certainty, and our communities need investment. We all want to promote a sustainable economy in our rural areas, but it does depend on decent public transport links, and turning around the long-term decline in bus use. I do pick up Huw Irranca-Davies's point as well: we do need to use them, or we will lose them. I look forward to the roll-out of the Fflecsi bus service, which has been piloted. I've been very impressed with that, having seen it in Pembrokeshire, so I do look forward to hearing more about that.

We know we cannot achieve net zero without increasing bus use. The effect of the cliff edge now means that the bus industry could face catastrophe for passengers and for the industry, and it does undermine the Government's commitment to environmental aims. Wales already has the highest rate of car commuting of any nation in the UK, and we need to ensure that we look at the language of climate emergency through that lens. I do applaud the roads review. I think I was probably the only Member here who supported the roads review without any conditions at all. So, I thank you for that, and we need to move forward on that; that is really important.

I've long advocated as well the introduction of free bus travel for all under-25s. It would have a transformational effect on the lives of many young people, again, particularly in those rural areas. I hope that the Minister will match his ambitions with action. We need to give bus operators the certainty they need to deliver the services that we need for sustainable growth in the kind of rural areas that I represent. I don't believe we can withdraw the emergency support until we have at least a proper funding plan in place, because that's what the ladies of Llangynog need. Diolch yn fawr iawn. 

Diolch i Blaid Cymru am y cynnig hwn. Byddaf yn cefnogi'r cynnig heb ei ddiwygio.

Gadewch imi ddweud stori fach wrthych am guro ar ddrysau mewn pentref o'r enw Llangynog, sydd ychydig i'r de o Lanwddyn, ger llyn Efyrnwy. Deuthum ar draws dynes a ddywedodd wrthyf am y gwasanaeth bws yr oedd hi'n ei gael bob wythnos gyda'i ffrindiau, yn cael ei redeg gan Tanat Valley Coaches, sydd wedi'u lleoli yn Llanrhaeadr-ym-Mochnant. Unwaith bob dydd Mawrth, byddai'r bws yn eu codi i gyd tua 11 y bore. Byddent yn mynd i Groesoswallt, mewn gwirionedd—yn Lloegr, mae arnaf ofn—i gael gwneud eu gwalltiau, i wneud eu siopa ac i gael paned o goffi, a byddent yn dod yn ôl. Dyna'r unig wasanaeth bws, unwaith yr wythnos. Ond i fynd yn ôl at bwynt Delyth, roedd mor bwysig i'r gymuned honno. Câi ei redeg gan Tanat Valley Coaches, cwmni yr ymwelais â hwy. Roedd yn wasanaeth a oedd yn cynnig gwasanaethau bws i ysgolion hefyd, ac mewn gwirionedd, fe ddywedasant wrthyf eu bod yn gwneud colled, ond roeddent yn teimlo ei bod hi mor bwysig eu bod yn parhau gyda'r adnodd cymunedol hwn. Rwy'n eu canmol ac yn eu cefnogi am hynny. I'r cymunedau gwledig hynny, fe wyddom—. Mae llawer ohonom yn eu cynrychioli ac rydym wedi clywed gan lawer o Aelodau yma pa mor hanfodol ydynt. Roedd y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau mor hanfodol iddynt hefyd i ddiogelu'r gwasanaethau hynny, ac rydym bellach yn wynebu ymyl clogwyn gyda chyllid. Rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth sydd wedi cael ei ddweud am ddadreoleiddio hefyd, ond mewn ardaloedd gwledig, mae angen ateb arnom. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog fod angen cyllid hirdymor. Byddai'n drychinebus i'n cymunedau pe baem yn colli'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau ar ei ffurf bresennol. Bu'n achubiaeth. Mae Graham Vidler o'r Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr wedi dweud y byddai rhai cymunedau yng nghefn gwlad gorllewin Cymru yn cael eu hynysu'n gyfan gwbl. Mae angen inni sicrhau nad yw llwybrau pwysig sy'n cysylltu cymunedau â gwasanaethau, fel rydych chi wedi clywed, mewn lleoliadau gwledig, fel ysbytai lleol ac ysgolion, yn gweld gostyngiad sylweddol yn eu gwasanaethau. 

Mae angen sicrwydd ar ardaloedd gwledig, ac mae angen buddsoddiad ar ein cymunedau. Rydym i gyd eisiau hyrwyddo economi gynaliadwy yn ein hardaloedd gwledig, ond mae'n dibynnu ar gysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus gweddus, ac yn ymwneud â dirywiad hirdymor yn y defnydd o fysiau. Rwy'n ategu pwynt Huw Irranca-Davies hefyd: mae angen inni eu defnyddio, neu fe wnawn eu colli. Rwy'n edrych ymlaen at gyflwyno'r gwasanaeth bws Fflecsi, sydd wedi'i dreialu. Mae wedi creu argraff fawr arnaf, ar ôl ei weld yn sir Benfro, felly rwy'n edrych ymlaen at glywed mwy am hwnnw.

Rydym yn gwybod na allwn gyflawni sero net heb gynyddu'r defnydd o fysiau. Mae effaith ymyl clogwyn bellach yn golygu y gallai'r diwydiant bysiau wynebu trychineb i deithwyr ac i'r diwydiant, ac mae'n tanseilio ymrwymiad y Llywodraeth i nodau amgylcheddol. Yng Nghymru y ceir y gyfradd uchaf o gymudo ceir yng ngwledydd y DU eisoes, ac mae angen inni sicrhau ein bod yn edrych ar iaith argyfwng hinsawdd drwy'r lens honno. Rwy'n cymeradwyo'r adolygiad ffyrdd. Rwy'n credu mai fi oedd yr unig Aelod yma mae'n debyg a gefnogodd yr adolygiad ffyrdd heb unrhyw amodau o gwbl. Felly, diolch i chi am hwnnw, ac mae angen inni symud ymlaen ar hynny; mae hynny'n bwysig iawn.

Rwyf wedi bod yn argymell ers amser hir hefyd y dylid cyflwyno teithio am ddim ar fysiau i bawb dan 25 oed. Byddai'n cael effaith drawsnewidiol ar fywydau llawer o bobl ifanc, eto, yn enwedig yn yr ardaloedd gwledig hynny. Gobeithio y bydd y Gweinidog yn ategu ei uchelgeisiau drwy weithredu. Mae angen inni roi'r sicrwydd sydd ei angen arnynt i weithredwyr bysiau i ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arnom ni ar gyfer twf cynaliadwy yn y math o ardaloedd gwledig rwy'n eu cynrychioli. Nid wyf yn credu y gallwn dynnu'r cymorth brys yn ôl nes bod gennym o leiaf gynllun ariannu priodol ar waith, oherwydd dyna sydd ei angen ar wragedd Llangynog. Diolch yn fawr iawn. 

18:15

I think it is important that we have an opportunity to debate these points in this forum, as we do this afternoon. And it's important, I think, that we debate these points, that we listen to what each other has to say, and then that we take interventions from each other so we have a debate, rather than just reading out a preprepared contribution. Because if this debate is to mean anything, it means listening, that we're in receiving mode and not simply transmission mode. This Minister, to be fair to him, is. Sometimes the First Minister wishes he wasn't. But I'm sure he does listen to all these different things, and then replies in his own way. [Laughter.] 

There are three things I would like the Minister to address in his contribution to the debate this afternoon. The first is Government policy, because the Government has been very clear in outlining what its policy is, and we’ve heard Jane Dodds just describe some elements of that, and Sioned Williams beforehand addressing that. But surely, if the Government is serious about the use of buses and public transport, then it will ensure, when it is planning the delivery of public services, that public transport is a part of that. For five years I’ve come to this place and argued for bus services linking my constituency to the Grange hospital, and for five years not a single Minister has ever disagreed with me. Not one. And not one bus has been delivered. Not one. To be fair to the current Minister, he replies to my correspondence, and points out there are buses running from elsewhere, and that’s very comforting, of course, but it’s not the answer to the question. If the Government is serious about what its ambitions are then it must ensure that public transport—in this case, buses—links in to all the delivery of public services, and public services should not be reorganised without a public transport plan to sustain and to support that reorganisation. That means the lady I spoke to in my constituency this week, who told me that when her mother was unwell and in the Grange hospital over the last weekend she not only felt vulnerable and unwell, but isolated as well, and nobody should feel like that when they are facing treatment in a hospital. The Government needs to recognise that.

The second issue I’d like to address to the Minister in this debate—. I smiled when Jane Dodds mentioned how impressed she was with Fflecsi. I would also advise her to come to Ebbw Vale, because in Ebbw Vale, where we’ve had the programme on Fflecsi over the last couple of years, there have been some good elements to it. Let’s not beat about the bush: the access to industrial estates and to more outlying communities has meant there’s been a service that wasn’t delivered before. One of the issues, of course, with the use of a bus pass and subsidised transport is that passenger patterns have changed, and so there isn’t always a commercial model available to us to deliver public transport for people who are going to work early in the morning and coming back late at night. Fflecsi has worked there, and it’s worked to connect areas such as Garnlydan and the Rassau industrial estate. It’s worked there. But what it hasn’t done is to deliver the public transport needs of the town of Ebbw Vale during the day. The local authority there is saying, ‘Actually, what we want is flexi Fflecsi, so that we have the Fflecsi service at the beginning and the end of the day to enable the service to deliver’—[Interruption.] I will give way—'at those times of day, but during the core hours of the day, we want the town circular back’, which is just a bus running round the town providing opportunities for people to catch that service, which gives them the certainty of knowing when the buses will be there. I’ll give way.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig inni gael cyfle i drafod y pwyntiau hyn yn y fforwm hwn, fel rydym yn ei wneud y prynhawn yma. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn trafod y pwyntiau hyn, ein bod yn gwrando ar beth sydd gennym i'w ddweud, ac yna ein bod yn derbyn ymyriadau gan ein gilydd fel ein bod yn cael dadl, yn hytrach na dim ond darllen cyfraniad wedi'i baratoi ymlaen llaw. Oherwydd os yw'r ddadl hon i olygu unrhyw beth, mae'n golygu gwrando, ein bod yn gallu derbyn ac nid trosglwyddo'n unig. Mae'r Gweinidog hwn, i fod yn deg ag ef, yn gallu gwneud hynny. Weithiau byddai'r Prif Weinidog yn hoffi pe na bai. Ond rwy'n siŵr ei fod yn gwrando ar yr holl bethau gwahanol hyn, ac yna'n ateb yn ei ffordd ei hun. [Chwerthin.]  

Mae yna dri pheth yr hoffwn i'r Gweinidog fynd i'r afael â hwy yn ei gyfraniad i'r ddadl y prynhawn yma. Y cyntaf yw polisi'r Llywodraeth, oherwydd mae'r Llywodraeth wedi bod yn glir iawn wrth amlinellu beth yw ei pholisi, ac rydym newydd glywed Jane Dodds yn disgrifio rhai elfennau o hynny, a Sioned Williams cyn hynny'n rhoi sylw i hynny. Ond os yw'r Llywodraeth o ddifrif am ddefnyddio bysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus, fe fydd yn sicrhau, pan fydd yn cynllunio'r ffordd y bydd yn darparu gwasanaethau cyhoeddus, fod trafnidiaeth gyhoeddus yn rhan o hynny. Ers pum mlynedd rwyf wedi dod i'r lle hwn ac wedi dadlau am wasanaethau bws i gysylltu fy etholaeth ag ysbyty'r Faenor, ac ers pum mlynedd nid oes unrhyw Weinidog erioed wedi anghytuno â mi. Dim un. Ac ni ddarparwyd yr un bws. Dim un. I fod yn deg â'r Gweinidog presennol, mae'n ateb fy ngohebiaeth, ac mae'n tynnu sylw at y ffaith bod bysiau'n rhedeg o lefydd eraill, ac mae hynny'n gysur mawr, wrth gwrs, ond nid dyna'r ateb i'r cwestiwn. Os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynglŷn â beth yw ei huchelgeisiau, mae'n rhaid iddi sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus—yn yr achos hwn, bysiau—yn cysylltu â'r holl wasanaethau cyhoeddus a ddarperir, ac ni ddylid ad-drefnu gwasanaethau cyhoeddus heb gynllun trafnidiaeth gyhoeddus i gynnal ac i gefnogi'r ad-drefnu hwnnw. Mae hynny'n golygu'r ddynes y bûm yn siarad â hi yn fy etholaeth yr wythnos hon, a ddywedodd wrthyf, pan oedd ei mam yn sâl ac yn ysbyty'r Faenor dros y penwythnos diwethaf, ei bod hi'n teimlo'n fregus ac yn sâl, ond yn ynysig hefyd, ac ni ddylai neb deimlo felly pan fyddant yn wynebu triniaeth mewn ysbyty. Mae angen i'r Llywodraeth gydnabod hynny.

Yr ail beth yr hoffwn ei ofyn i'r Gweinidog yn y ddadl hon—. Gwenais pan soniodd Jane Dodds gymaint o argraff a wnaeth Fflecsi arni. Byddwn yn ei chynghori i ddod i Lynebwy, oherwydd yng Nglynebwy, lle mae'r rhaglen Fflecsi wedi bod gennym ers y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, mae rhai elfennau da'n perthyn iddo. Peidiwn â gwamalu: mae'r mynediad at ystadau diwydiannol ac at gymunedau mwy anghysbell wedi golygu bod yno wasanaeth na châi ei ddarparu o'r blaen. Un o'r problemau, wrth gwrs, gyda'r defnydd o bàs bws a thrafnidiaeth â chymhorthdal yw bod patrymau teithwyr wedi newid, ac felly nid oes model masnachol ar gael i ni bob amser ar gyfer darparu trafnidiaeth gyhoeddus i bobl sy'n mynd i weithio'n gynnar yn y bore ac yn dychwelyd yn hwyr y nos. Mae Fflecsi wedi gweithio yno, ac mae wedi gweithio i gysylltu ardaloedd fel Garnlydan a stad ddiwydiannol Rasa. Mae wedi gweithio yno. Ond yr hyn nad yw wedi'i wneud yw darparu ar gyfer anghenion trafnidiaeth gyhoeddus tref Glynebwy yn ystod y dydd. Mae'r awdurdod lleol yno'n dweud, 'Mewn gwirionedd, yr hyn rydym ei eisiau yw Fflecsi hyblyg, fel bod gennym y gwasanaeth Fflecsi ar ddechrau a diwedd y dydd i alluogi'r gwasanaeth i ddarparu'—[Torri ar draws.] fe wnaf ildio—'ar yr adegau hynny o'r dydd, ond yn ystod oriau craidd y dydd, rydym eisiau'r gwasanaeth cylchol o gwmpas y dref yn ei ôl', sef gwasanaeth sy'n rhedeg o gwmpas y dref gan ddarparu cyfleoedd i bobl ddal y bws hwnnw, sy'n rhoi sicrwydd iddynt o wybod pryd fydd y bysiau yno. Fe wnaf ildio.

18:20

Alun, thank you very much for giving way. Would he agree with me that, as we try to transition to this better future with public transport, what we do need to do is to join up all those modes, including not just Fflecsi bus but community transport as well? We put several hundred thousand pounds into the very good Bridgend volunteer-run community transport, but linking those into the scheduled service, into the trains et cetera et cetera is what we need as we move to this reregulated system, with democratic input to say, ‘This is how we pull it all together.'

Alun, diolch yn fawr iawn i chi am ildio. A fyddai'n cytuno â mi, wrth inni geisio pontio i'r dyfodol gwell hwn gyda thrafnidiaeth gyhoeddus, mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yw cysylltu'r holl ddulliau hynny, gan gynnwys nid yn unig bws Fflecsi ond trafnidiaeth gymunedol hefyd? Rydym yn rhoi cannoedd o filoedd o bunnoedd i mewn i drafnidiaeth gymunedol dda iawn ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ond cysylltu'r rheini â'r gwasanaeth wedi'i drefnu, â'r trenau ac ati yw'r hyn sydd ei angen arnom wrth inni symud i system wedi'i hail-reoleiddio, gyda mewnbwn democrataidd i ddweud, 'Dyma sut rydym yn tynnu'r cyfan at ei gilydd.'

That’s exactly what we need, and that is actually my third and final point. I hope the Minister will respond to my point on Fflecsi in reply to the debate. But it’s quite an extraordinary thing that Janet Finch-Saunders was able to speak for nearly six minutes about the future of bus services without mentioning the disaster of deregulation. It’s been catastrophic.

Dyna'n union sydd ei angen arnom, a dyna fy nhrydydd pwynt, a'r olaf mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ymateb i fy mhwynt ar Fflecsi wrth ymateb i'r ddadl. Ond mae'n beth eithaf rhyfeddol fod Janet Finch-Saunders wedi gallu siarad am bron i chwe munud am ddyfodol gwasanaethau bws heb sôn am drychineb dadreoleiddio. Mae wedi bod yn gatastroffig.

You said that you’d take interventions. Alun, you cannot deny that we’ve had 25 years of devolution. Public transport is devolved. You cannot throw this one back at the UK Government, however much you try.

Fe ddywedoch chi y byddech chi'n derbyn ymyriadau. Alun, ni allwch wadu ein bod wedi cael 25 mlynedd o ddatganoli. Mae trafnidiaeth gyhoeddus wedi'i datganoli. Ni allwch daflu hyn yn ôl at Lywodraeth y DU, ni waeth faint y ceisiwch chi wneud hynny.

I don’t know where to start sometimes. Janet, you’re absolutely right that we’ve had 25 years of devolution, but we’ve had nearly 30 or 40 years of deregulated bus services that have failed. They’ve failed the country. This Government is going to change the law in the next couple of years, and I expect you to vote for it, quite honestly, and I hope that all your colleagues will vote for it.

Presiding Officer, I’ll bring my remarks to a close now. What I hope the Minister will be able to do—perhaps not this afternoon, but I hope this debate will contribute to his thinking—is to articulate his new vision for bus services. Because when the manifesto was written, when we've had these debates in the past, they were all about bus services that had been unaffected by COVID. COVID has clearly changed the context in which we're now operating, and I hope that the Government will bring to this place a statement on their vision for the future so that we will be able to understand where they see bus services developing. The extension to the current bus funding is a good thing, but I want, for example, to see a role for the smaller operators. I don't want to see all our bus services bought up and chewed out by profiteering larger organisations that really don't care about the people they serve. I want to see that role. I want to see services delivering for the smaller communities, the isolated communities—and they're not all in rural communities, they're in the heart of our cities and our towns. That means that we have to have an all-encompassing vision, and then the delivery for it, where the budget will be and what the legislative framework will be within which these services will be delivered. And then I expect the Conservatives to take our interventions, to listen to what we're saying and to vote for the policy.

Nid wyf yn gwybod ble i ddechrau weithiau. Janet, rydych chi'n hollol iawn ein bod ni wedi cael 25 mlynedd o ddatganoli, ond rydym wedi cael bron i 30 neu 40 mlynedd o wasanaethau bws wedi'u dadreoleiddio sydd wedi methu. Maent wedi gwneud cam â'r wlad. Mae'r Llywodraeth hon yn mynd i newid y gyfraith yn ystod y ddwy flynedd nesaf, ac rwy'n disgwyl i chi bleidleisio drosto, a bod yn gwbl onest, a gobeithio y bydd eich holl gyd-Aelodau yn pleidleisio dros hynny.

Lywydd, rwyf am ddod â fy sylwadau i ben nawr. Yr hyn rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu ei wneud—nid y prynhawn yma efallai, ond rwy'n gobeithio y bydd y ddadl hon yn cyfrannu at ei syniadau—yw mynegi ei weledigaeth newydd ar gyfer gwasanaethau bws. Oherwydd pan gafodd y maniffesto ei ysgrifennu, pan ydym wedi cael y dadleuon hyn yn y gorffennol, roeddent i gyd yn ymwneud â gwasanaethau bws a oedd heb eu heffeithio gan COVID. Mae'n amlwg fod COVID wedi newid y cyd-destun yr ydym bellach yn gweithredu ynddo, ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn cyflwyno datganiad yma ar eu gweledigaeth ar gyfer y dyfodol fel y gallwn ddeall ble maent yn gweld gwasanaethau bws yn datblygu. Mae'r estyniad i'r arian presennol ar gyfer bysiau yn beth da, ond rwyf eisiau, er enghraifft, gweld rôl i'r gweithredwyr llai. Nid wyf eisiau gweld ein holl wasanaethau bws yn cael eu prynu a'u diberfeddu gan sefydliadau mwy o faint sydd â'u bryd ar wneud elw ac nad ydynt yn malio am y bobl a wasanaethant. Rwyf eisiau gweld y rôl honno. Rwyf eisiau gweld gwasanaethau'n darparu ar gyfer y cymunedau llai, y cymunedau ynysig—ac nid ydynt i gyd mewn cymunedau gwledig, maent yng nghanol ein dinasoedd a'n trefi. Mae hynny'n golygu bod rhaid inni gael gweledigaeth hollgynhwysol, a chyflawni ar ei chyfer, lle bydd y gyllideb a beth fydd y fframwaith deddfwriaethol ar gyfer darparu'r gwasanaethau hyn. Wedyn rwy'n disgwyl i'r Ceidwadwyr dderbyn ein hymyriadau, i wrando ar yr hyn a ddywedwn a phleidleisio dros y polisi.

18:25

Y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Lee Waters.

The Deputy Minister for Climate Change. Lee Waters.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I'd like to thank Plaid Cymru for tabling this afternoon's debate on this vital subject and for the many excellent contributions across the Chamber setting out the stark challenges that we are facing. I think there's a strong consensus on the need for a comprehensive and affordable bus service. But as Huw Irranca rightly pointed out, the list of challenges is clear; the list of solutions is less clear.

I think there are four main forces at work here that lead us to where we are today, and then I'll come to the points raised in the debate and our next steps. The first, I think, is one recognised by the analysis in the roads review, that for 70 years, we as a country, over generations, over many Governments, have prioritised the private motor car instead of mass transit and giving good-quality public transport alternatives to people. When you look at successful public transport networks across the continent, they consistently spend more than we do, and have done for generations, on public transport. We're now starting from a legacy standpoint of that base lack of emphasis on public transport.

The second factor I think we're dealing with here is the impact of privatisation in the early 1980s. There is no doubt that the bus system going into COVID was extremely fragile. Over half of all the revenue of the private bus operators came from the Government. Delyth Jewell pointed out in her contribution the lessons to be learned from London. Well, the main lesson from London is not to privatise your bus service. London was the only part of the country that didn't deregulate its buses in the 1980s, and you can see the results of it. Buses are a public service, but they are run for profit.

And this is the third factor: COVID blew that model apart. I think that's our problem; a fragile model going into an existential crisis has tipped over the operating model. The Confederation of Passenger Transport say that passenger levels are consistently 15 per cent lower than pre pandemic, when they'd already been declining. This is not just a problem in Wales, this is a problem right across the world. I was listening to the BBC World Service in the wee small hours the other night, hearing about similar problems in Japan, where, in Tokyo, bus services are being withdrawn because passenger numbers have not returned since COVID. So, there is a global problem here with people having confidence to go back to mass transport.

The other thing, of course, COVID did was knock over the workforce that the bus industry relied upon. One of the consequences of privatisation is we have seen suppression of wages in the bus industry since privatisation. We've relied on an ageing workforce, many of whom decided not to return after COVID, and the problem that Sioned pointed out about buses not turning up on time is primarily a factor of staff shortages as a result of that workforce challenge.

So, those are the three main challenges I think we're dealing with. The fourth, which has really put the kibosh on on the whole thing, of course, has been austerity. As Huw Irranca-Davies pointed out, not a single penny was announced in last week's budget for public transport. We have dug deep into our financial budgets to support the bus industry; £150 million during COVID, without which, the bus industry would have gone bankrupt. It's worth noting that, in England, some 20 per cent of bus routes have disappeared. In Wales, 2 per cent have, because we have invested in the bus industry and stopped it from going to the wall—

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl y prynhawn yma ar y pwnc hollbwysig hwn ac am y cyfraniadau rhagorol niferus ar draws y Siambr yn nodi'r heriau amlwg sy'n ein hwynebu. Rwy'n credu bod yna gonsensws cryf ynghylch yr angen am wasanaeth bws cynhwysfawr a fforddiadwy. Ond fel y nododd Huw Irranca yn gywir, mae'r rhestr o heriau'n glir; mae'r rhestr o atebion yn llai eglur.

Rwy'n credu bod pedwar prif rym ar waith yma sy'n ein harwain at ble rydym heddiw, ac yna fe ddof at y pwyntiau a godwyd yn y ddadl a'n camau nesaf. Y cyntaf, rwy'n credu, yw un a gydnabyddir gan y dadansoddiad yn yr adolygiad ffyrdd, ein bod ni fel gwlad, dros genedlaethau, dros nifer o Lywodraethau, wedi blaenoriaethu'r car preifat yn lle teithio torfol a rhoi dewisiadau trafnidiaeth gyhoeddus o ansawdd da i bobl. Pan edrychwch ar rwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus llwyddiannus ar draws y cyfandir, maent yn gyson yn gwario mwy na ni ar drafnidiaeth gyhoeddus, ac wedi gwneud ers cenedlaethau. Rydym yn dechrau o'r safbwynt etifeddol o ddiffyg pwyslais sylfaenol ar drafnidiaeth gyhoeddus.

Yr ail ffactor y credaf ein bod yn ymwneud ag ef yma yw effaith preifateiddio ar ddechrau'r 1980au. Nid oes amheuaeth fod y system fysiau wrth fynd i mewn i COVID yn hynod fregus. Dôi dros hanner holl refeniw'r gweithredwyr bysiau preifat gan y Llywodraeth. Tynnodd Delyth Jewell sylw yn ei chyfraniad at y gwersi i'w dysgu o Lundain. Wel, y brif wers o Lundain yw i beidio â phreifateiddio eich gwasanaeth bws. Llundain oedd yr unig ran o'r wlad na wnaeth ddadreoleiddio ei bysiau yn yr 1980au, a gallwch weld canlyniadau hynny. Mae bysiau'n wasanaeth cyhoeddus, ond cânt eu rhedeg er elw.

A dyma'r trydydd ffactor: chwythodd COVID y model hwnnw'n dipiau. Rwy'n meddwl mai dyna yw ein problem; mae model bregus wrth fynd i mewn i argyfwng dirfodol wedi gwthio'r model gweithredu dros y dibyn. Mae'r Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr yn dweud bod lefelau teithwyr yn gyson 15 y cant yn is na'r lefelau cyn y pandemig, pan oeddent eisoes wedi bod yn gostwng. Nid problem yng Nghymru'n unig yw hon, mae'n broblem ar draws y byd. Roeddwn yn gwrando ar y BBC World Service yn ystod yr oriau mân y noson o'r blaen, yn clywed am broblemau tebyg yn Japan, lle mae gwasanaethau bysiau yn Tokyo yn cael eu dirwyn i ben am nad yw niferoedd y teithwyr wedi dychwelyd i'r lefelau cyn COVID. Felly, ceir problem fyd-eang yma gyda phobl yn cael hyder i fynd yn ôl ar drafnidiaeth torfol.

Y peth arall a wnaeth COVID wrth gwrs oedd taro'r gweithlu yr oedd y diwydiant bysiau yn dibynnu arno. Un o ganlyniadau preifateiddio yw ein bod wedi gweld cyflogau'n cael eu cadw'n isel yn y diwydiant bysiau ers preifateiddio. Rydym wedi dibynnu ar weithlu sy'n heneiddio, gyda llawer ohonynt wedi penderfynu peidio â dychwelyd ar ôl COVID, ac mae'r broblem y tynnodd Sioned sylw ati gyda bysiau nad ydynt yn dod ar amser yn ffactor sy'n deillio'n bennaf o brinder staff o ganlyniad i'r her honno yn y gweithlu.

Felly, dyna'r tair prif her y credaf ein bod yn ymdrin â hwy. Y bedwaredd, sydd wedi rhoi'r farwol i'r cyfan, wrth gwrs, yw cyni. Fel y nododd Huw Irranca-Davies, ni chyhoeddwyd yr un geiniog yng nghyllideb yr wythnos diwethaf ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus. Rydym wedi cloddio'n ddwfn i'n cyllidebau ariannol i gefnogi'r diwydiant bysiau; £150 miliwn yn ystod COVID, a hebddo, byddai'r diwydiant bysiau wedi mynd yn fethdalwr. Mae'n werth nodi, yn Lloegr, fod tua 20 y cant o lwybrau bysiau wedi diflannu. Yng Nghymru, mae 2 y cant wedi diflannu, oherwydd ein bod ni wedi buddsoddi yn y diwydiant bysiau a'i atal rhag mynd i'r wal—

18:30

In regard to the data that you've just given us about the bus numbers in England, do you feel that the emergency bus subsidy that we have placed in Wales has had a significant impact in terms of that?

Mewn perthynas â'r data rydych chi newydd ei roi i ni am y niferoedd bysiau yn Lloegr, a ydych chi'n teimlo bod y cymhorthdal brys i'r sector bysiau a roddwyd gennym yng Nghymru wedi cael effaith sylweddol ar hynny?

Well, the bus industry says it themselves; they're very clear that, without it, the bus industry would have collapsed. And I would say this seriously to the Conservative speakers: we have made choices in this Government to support bus, and we would like to continue making those choices, but in the face of the continued austerity budget that we have, we simply do not have the resources available to continue funding the emergency subsidy at the rate that we have. We've already spent over £100 million a year subsidising privatised companies to run buses. On top of that, a quarter of the education budget is spent on school transport. So, there are significant sums of public money going into private companies into a broken model, that has not delivered us the system that we need. And I think that this current crisis shows more than anything—it makes the case for reform of franchising that we set out in our White Paper.

So, I'm confident that we have the right medium-term plan to put many of the flaws set out this afternoon right. But, of course, we have a gap, and that is what we are currently grappling with. Now, I am meeting regularly with the bus operators, we're meeting weekly; I met them on Monday, and I'm meeting with Transport for Wales and the Welsh Local Government Association, and we are trying to come up with a way forward that bridges that gap from where we are to get to franchising. The money simply isn't there to keep all the current services running, and as Janet Finch Saunders rightly pointed out—this, I do agree with her on—the incentive built into the current BES system, which was an emergency response, disincentivises a recalibration of the bus services to meet the demands of today's passengers. We're running a bus network based on the pre-COVID footprint, with a guaranteed 7 per cent profit that operators have been protected from the market realities from, and that is not something we wish to continue to do. So, we want to bring the bus emergency scheme to an end in June, but we do want to create something in its wake that allows us to get to the next stage in a way that is rational and sensible and affordable.

The Conservatives say nothing about bus services in England which are collapsing; the UK Government, as a consequence of not spending any money on buses in England, we are then not getting a Barnett share of that. So, we have a real financial challenge here, and as Plaid Cymru know very well from the discussions they've been having with us about the rest of this year's budget, we collectively have prioritised really important other public services, but we can't spend that money twice, and I think that is something that they need to acknowledge about the choices that, collectively, we have made and the consequences of those choices. There are no easy options here. So, we face a real problem, there's no denying the fact. We are working through, with the industry, a way of making the best of the money that we do have, so we've extended the funding for three months; the First Minister has made clear that we are prepared to make further funding available, and we are trying to co-design with them a way to do that that protects as many services as possible, but there is simply less money than there was last year, and so, there will be a reduction in the bus network. It's not something that I want to see; it's not something anybody in this room wants to see, but it is a consequence of those four forces that I set out, and particularly of the austerity budget that we face.

To try and pick up some of the other points made in the wide-ranging debate, I would say to Janet Finch-Saunders that I also agree with her on the need for a major campaign, and with Huw Irranca-Davies too, to get people back onto buses. One of the biggest problems that we have on the bus network is that the fare box is down because passenger numbers aren't there. The revenue is not coming in and the model we have will not work. So, I'm very keen to work with the industry to get a campaign going to get people back onto buses.

I agree also with what Luke Fletcher said about the role of school transport in this. We currently have a really inefficient system where we are treating school transport as a separate entity. What I'd like to do as part of the franchising is to bring school transport into the scheduled links and we are working with Monmouthshire in particular to see if we can trial that with their school buses, as we build up to franchising. 

To Alun Davies's point on the Grange, it's a point he's made strongly and correctly for some time. I have written to him again today, setting out one of the reasons we've had, and one of the reasons we've had, as I've mentioned before, is because the current system of deregulation is broken. And we have tried to introduce publicly supported services, but they've been challenged by other operators, which prevented us, under current competition law, from bringing that in. But we think we've now found a way around that and we hope to be making announcements in the coming weeks on a service for his constituents to those key public health services. And on the Fflecsi, of course, he's right that it's had strengths and weaknesses, and that is the point of a pilot—it's to trial things. And we're evaluating it, and he is correct that, in many areas, a scheduled service is what is needed, and Fflecsi does that extra bit that the scheduled service hasn't done well. 

I can assure Jane Dodds that the ladies of Llangynog have not been forgotten, nor have the people of the Neath valley or the Gwendraeth valley or of any other part of Wales. We have a genuine problem here that all of us need to confront: for too long, we have not invested enough in public transport. We are dealing with a legacy of a broken system; COVID has tipped it over the edge and austerity is preventing us from coming to the rescue. Even given those very real constraints, I will do my utmost, working with the industry and local government, to come up with a solution that gets us from where we are to franchising, which I think offers us many of the medium-term solutions that we all agree are necessary.

Wel, mae'r diwydiant bysiau yn dweud hynny eu hunain; maent yn glir iawn y byddai'r diwydiant bysiau wedi dymchwel hebddo. Ac rwyf am ddweud hyn yn ddifrifol wrth y siaradwyr Ceidwadol: rydym wedi gwneud dewisiadau yn y Llywodraeth hon i gefnogi bysiau, a hoffem barhau i wneud y dewisiadau hynny, ond yn wyneb y gyllideb cyni barhaus sydd gennym, nid oes gennym adnoddau ar gael i barhau i ariannu'r cymhorthdal brys ar y raddfa y buom yn ei wneud. Rydym eisoes wedi gwario dros £100 miliwn y flwyddyn yn sybsideiddio cwmnïau preifat i redeg bysiau. Ar ben hynny, mae chwarter y gyllideb addysg yn cael ei gwario ar gludiant ysgol. Felly, mae symiau sylweddol o arian cyhoeddus yn mynd i gwmnïau preifat i fodel toredig, sydd heb ddarparu'r system rydym ei hangen. Ac rwy'n credu bod yr argyfwng presennol hwn yn dangos yn fwy na dim—mae'n gwneud yr achos dros ddiwygio masnachfreinio a nodwyd gennym yn ein Papur Gwyn.

Felly, rwy'n hyderus fod gennym y cynllun tymor canolig cywir i unioni llawer o'r diffygion a nodwyd y prynhawn yma. Ond wrth gwrs, mae gennym fwlch, a dyna rydym yn ymrafael ag ef ar hyn o bryd. Nawr, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd gyda'r gweithredwyr bysiau, rydym yn cyfarfod yn wythnosol; fe gyfarfûm â hwy ddydd Llun, ac rwy'n cyfarfod â Trafnidiaeth Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ac rydym yn ceisio meddwl am ffordd ymlaen sy'n pontio'r bwlch rhwng ble rydym ni a chyrraedd masnachfreinio. Nid yw'r arian yno i gadw'r holl wasanaethau presennol i redeg, ac fel y nododd Janet Finch Saunders yn gywir—rwy'n cytuno â hi ynglŷn â hyn—mae'r cymhelliant a adeiladwyd i mewn i system y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau gyfredol, a oedd yn ymateb brys, yn datgymell ail-addasu'r gwasanaethau bws i ateb gofynion teithwyr heddiw. Rydym yn rhedeg rhwydwaith bysiau yn seiliedig ar yr ôl troed cyn COVID, gyda 7 y cant o elw gwarantedig i ddiogelu'r gweithredwyr rhag realiti'r farchnad, ac nid yw hynny'n rhywbeth yr ydym am barhau i'w wneud. Felly, rydym am ddod â'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau i ben ym mis Mehefin, ond rydym am greu rhywbeth yn ei sgil sy'n caniatáu inni gyrraedd y cam nesaf mewn ffordd sy'n rhesymegol a synhwyrol a fforddiadwy.

Nid yw'r Ceidwadwyr yn dweud dim am wasanaethau bysiau yn Lloegr sy'n methu; am nad yw Llywodraeth y DU yn gwario unrhyw arian ar fysiau yn Lloegr, nid ydym ni'n cael cyfran Barnett o hynny. Felly, mae gennym her ariannol go iawn yma, ac fel y mae Plaid Cymru'n gwybod yn dda iawn o'r trafodaethau y maent wedi bod yn eu cael gyda ni am weddill y gyllideb eleni, rydym ar y cyd wedi blaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus eraill pwysig iawn, ond ni allwn wario'r arian hwnnw ddwywaith, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae angen iddynt ei gydnabod am y dewisiadau rydym wedi'u gwneud ar y cyd a chanlyniadau'r dewisiadau hynny. Nid oes unrhyw opsiynau hawdd yma. Felly, rydym yn wynebu problem wirioneddol, nid oes modd gwadu hynny. Gyda'r diwydiant, rydym yn gweithio drwy ffordd o wneud y gorau o'r arian sydd gennym, felly rydym wedi ymestyn y cyllid am dri mis; mae'r Prif Weinidog wedi dweud yn glir ein bod yn barod i sicrhau cyllid pellach, ac rydym yn ceisio cyd-gynllunio ffordd o wneud hynny gyda'r diwydiant sy'n diogelu cymaint o wasanaethau â phosibl, ond mae llai o arian ar gael na'r llynedd, ac felly, bydd lleihad yn y rhwydwaith bysiau. Nid yw'n rhywbeth rwyf am ei weld; nid yw'n rhywbeth y mae unrhyw un yn yr ystafell hon eisiau ei weld, ond dyna ganlyniad y pedwar grym a nodais, ac yn enwedig y gyllideb cyni sy'n ein hwynebu.

Er mwyn mynd ar drywydd rhai o'r pwyntiau eraill a wnaed yn y ddadl eang hon, hoffwn ddweud wrth Janet Finch-Saunders fy mod yn cytuno â hi hefyd ynghylch yr angen am ymgyrch fawr, a chyda Huw Irranca-Davies hefyd, i gael pobl yn ôl ar fysiau. Un o'r problemau mwyaf sydd gennym ar y rhwydwaith bysiau yw bod y blwch tocynnau i lawr oherwydd nad yw niferoedd y teithwyr yno. Nid yw'r refeniw'n dod i mewn ac ni fydd y model sydd gennym yn gweithio. Felly, rwy'n awyddus iawn i weithio gyda'r diwydiant i gael ymgyrch i ddenu pobl yn ôl ar fysiau.

Rwy'n cytuno hefyd gyda'r hyn a ddywedodd Luke Fletcher am rôl cludiant ysgol. Ar hyn o bryd mae gennym system aneffeithlon iawn lle rydym yn trin cludiant ysgol fel endid ar wahân. Yr hyn yr hoffwn ei wneud fel rhan o'r masnachfreinio yw dod â chludiant ysgol i mewn i'r cysylltiadau wedi'u trefnu ac rydym yn gweithio gyda sir Fynwy yn enwedig i weld a allwn dreialu hynny gyda'u bysiau ysgol, wrth inni wneud cynnydd tuag at fasnachfreinio. 

Ar bwynt Alun Davies ar y Faenor, mae'n bwynt y mae wedi'i wneud yn gryf ac yn gywir ers peth amser. Rwyf wedi ysgrifennu ato eto heddiw, yn nodi un o'r rhesymau sydd gennym, fel rwyf wedi'i grybwyll o'r blaen, sef bod y system bresennol o ddadreoleiddio wedi torri. Ac rydym wedi ceisio cyflwyno gwasanaethau a gynhelir yn gyhoeddus, ond maent wedi cael eu herio gan weithredwyr eraill, a oedd yn ein hatal, o dan y gyfraith gystadleuaeth bresennol, rhag dod â hynny i mewn. Ond rydym yn credu ein bod bellach wedi dod o hyd i ffordd o amgylch hynny ac rydym yn gobeithio y byddwn yn gwneud cyhoeddiadau yn ystod yr wythnosau nesaf ar wasanaeth i'w etholwyr i'r gwasanaethau iechyd cyhoeddus allweddol hynny. Ac ar y Fflecsi, wrth gwrs, mae'n iawn fod iddo gryfderau a gwendidau, a dyna bwynt cynllun peilot—treialu pethau. Ac rydym yn ei werthuso, ac mae'n gywir, mewn sawl man, mai gwasanaeth wedi'i drefnu yw'r hyn sydd ei angen, ac mae Fflecsi'n gwneud yr ychydig ychwanegol nad yw'r gwasanaeth wedi'i drefnu wedi'i wneud yn dda. 

Gallaf sicrhau Jane Dodds nad yw menywod Llangynog wedi cael eu hanghofio, na phobl cwm Nedd ychwaith na chwm Gwendraeth nac unrhyw ran arall o Gymru. Mae gennym broblem go iawn yma y mae angen i bob un ohonom ei hwynebu: am gyfnod rhy hir, nid ydym wedi buddsoddi digon mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Rydym yn ymdrin â system etifeddol sydd wedi torri; mae COVID wedi ei gwthio dros yr ymyl ac mae cyni yn ein hatal rhag dod i'r adwy. Hyd yn oed o ystyried y cyfyngiadau real iawn hynny, fe wnaf fy ngorau glas, gan weithio gyda'r diwydiant a llywodraeth leol, i ddod o hyd i ateb sy'n ein cael o ble rydym i fasnachfreinio, sydd, yn fy marn i, yn cynnig llawer o'r atebion tymor canolig rydym i gyd yn cytuno bod eu hangen.

18:35

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch i bawb am gymryd rhan yn y drafodaeth yma. Wel, os mai trafnidiaeth gyhoeddus ydy'r Cinderella o wasanaethau cyhoeddus, yna gwasanaeth bysiau ydy chwaer fach angof Cinderella.

Diolch yn fawr i ti, Delyth, am agor y ddadl yma mor huawdl, gan beintio darlun inni ar y cychwyn—rydyn ni wedi clywed mai cwmnïau cymunedol ydy nifer o'r cwmnïau yma sydd yn darparu'r gwasanaethau yma a pha mor bwysig ydy'r gymuned yng nghanol y ddarpariaeth honno.

Rŵan, os ydym yn edrych ar ein cymunedau ni, am lawer rhy hir, mae yna bobl llawer mwy gwybodus na fi wedi bod yn gofyn pam ein bod ni'n gweld diboblogi yn ein cymunedau gwledig ac ôl-ddiwydiannol. Mae’r ateb, wrth gwrs, i'r diboblogi hynny yn un dyrys, ond un elfen ddiymwad ydy oherwydd y diffyg mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Gall ein cymunedau ni ddim fforddio colli mwy o wasanaethau, ond fel y saif pethau, dyna sydd am ddigwydd, ac os nad ydym ni am weld y BES yn cael ei ailgyflwyno, yna, mi fyddwn ni'n gweld mwy o wasanaethau’n diflannu. Fe soniodd y Dirprwy Weinidog rŵan hyn ein bod ni wedi gweld nifer y staff yn y gwasanaethau bysys yn diflannu yn ystod COVID, wel, mae’n flin gen i i ddweud, os na fydd y BES yn cael ei ailgyflwyno, bydd gweddill y staff hefyd yn diflannu, gan golli swyddi oherwydd y llwybrau bydd yn cael eu colli.

Mae gan y Llywodraeth yma, mae arnaf i ofn dweud, arfer gwael o ddatblygu polisi yn seiliedig ar brofiadau dinesig, gan geisio gorfodi'r drefn honno ar gymunedau eraill. Mae iechyd a hamdden yn enghreifftiau perffaith o hyn. A phan fod y model yma'n methu, yna, yn hytrach na llunio model newydd addas i bwrpas, yr hyn sy’n digwydd ydy bod ein cymunedau ni'n cael eu hamddifadu. Mewn gwirionedd, mae o'n fodel trefedigaethol—mae ein cymunedau gwledig ac ôl-ddiwydiannol yn cael eu hecsbloetio am eu hadnoddau gwerthfawr, yn arbennig, felly, ein pobl ifanc ni sy’n cael eu hechdynnu allan o’r cymunedau yna, ac yna does yna ddim buddsoddiad yn yr ardaloedd hynny i gymryd eu lle a'u cadw'n hyfyw. Dyna i chi, mewn gwirionedd, y diffiniad o broses drefedigaethol ar waith yma yng Nghymru.

Yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf, rydyn ni wedi gweld gwasanaethau iechyd, swyddfeydd post, banciau ac eraill yn cael eu canoli i ffwrdd o’n cymunedau ni. Canlyniad hyn oll a mwy ydy bod disgwyl i bobl deithio am y gwasanaethau yma i’r dref neu’r ddinas agosaf, fel y clywsom ni efo Luke yn gynharach. Ac fe glywsom ni hefyd yn y cyfraniad yna am effaith hyn ar economi ein cymunedau ni.

Dyma i chi felly y broses sydd wedi bod ar waith yma yng Nghymru a cholli y grant yma, y BES, ydy rhoi y geirios ar ben cacen Margaret Thatcher. Ond, wrth gwrs, roeddwn i'n falch iawn o glywed Huw Irranca ac eraill yn galw am wyrdroi polisïau dadreoleiddio Thatcher yn yr 1980au ac yn falch o glywed ymrwymiad y Dirprwy Weinidog i drio gwthio i’r cyfeiriad yna.

Dwi wedi nodi enghreifftiau o fy etholaeth i yma o'r blaen—

Thank you very much, Llywydd, and thank you to everyone who participated in this discussion. Well, if public transport is the Cinderella of public services, then the bus service is her forgotten little sister.

Thank you very much, Delyth, for opening this debate so eloquently, painting a picture for us at the outset. We've heard that many of these companies that provide these services are community companies and how important the community is at the heart of that provision.

Now, if we look at our communities, for far too long, people who are far more knowledgeable than me have been asking why we are seeing depopulation in our rural and post-industrial communities. The response, of course, is complex, but one undeniable fact is the lack of public transport. Our communities can't afford to lose more services, but as things stand, that's what will happen, and if we don't see the BES being reintroduced, then we will see more services disappearing. The Deputy Minister just mentioned that we'd seen the number of staff in bus services disappearing during COVID, well, I'm sorry to say that, if the BES is not reintroduced, the rest of those staff will also disappear, losing jobs because of the routes that are lost. 

This Government, I'm afraid, has a bad practice of developing policy based on urban experiences, and trying to force that on other communities. Health and leisure are perfect examples of this. And when this model fails, then, rather than drawing up a new fit-for-purpose model, what happens is that our communities are deprived of services. In reality, it is a colonial model—our rural and post-industrial communities are being exploited for their valuable resources, particularly our young people who are being extracted from those communities, and then there is no investment in those areas to replace them and to keep them viable. That is the definition of a colonial process at work here in Wales.

During the last 20 years, we have seen health services, post offices, banks and other services being centralised away from our communities. The result of all of this and more is that people are expected to travel for these services to the nearest town or city, as we heard from Luke earlier. And we also heard in that contribution about the impact of this on the economies of our communities.

This has been a process that's been ongoing here in Wales and the loss of this BES puts the cherry on Margaret Thatcher's cake. But, I was very pleased to hear Huw Irranca and others calling for the reversal of Thatcher's deregulations in the 1980s and I was pleased to hear the commitment of the Deputy Minister to try and push in that direction.

I've noted examples from my constituency in the past—

18:40

As somebody who was a bus traveller before deregulation, I can assure you that it wasn't the golden age of public transport. But, nonetheless, do you recognise that, in England, for six years under the 2017 transport bus services Act, they've already been able to choose three options, including franchising, which haven't been available in Wales because of the non-colonial model?

Fel rhywun a oedd yn teithio ar fysiau cyn dadreoleiddio, gallaf eich sicrhau nad oedd yn oes aur ar drafnidiaeth gyhoeddus. Ond er hynny, a ydych chi'n cydnabod, yn Lloegr, am chwe blynedd o dan Ddeddf gwasanaethau bysiau trafnidiaeth 2017, maent eisoes wedi gallu dewis tri opsiwn, gan gynnwys masnachfreinio, na fu ar gael yng Nghymru oherwydd y model anhrefedigol?

Dwi'n falch iawn clywed am yr enghraifft dda yna. Dwi'n meddwl, er tegwch i'r Dirprwy Weinidog, ei fod e wedi sôn am yr angen i edrych ar arferion da eraill, a cheisio eu mabwysiadu nhw. A dyna rai o'r atebion tymor canolig sydd wedi cael eu rhoi, ac mi ddof i ymlaen atynt yn y munud. Ond mae'r creisis yma rŵan, heddiw hyn, yn ein wynebu ni ar hyn o bryd. 

Ac fel roeddwn i am sôn, dwi wedi sôn am enghreifftiau yn fy etholaeth i. Cymrwch yr etholwr yn Harlech sy'n gorfod teithio pedair awr i fynd i Ysbyty Gwynedd ym Mangor er mwyn cael triniaeth. Neu'r hen ddynes ym Mlaenau Ffestiniog sydd bellach yn gorfod symud i fyw i Landudno oherwydd bod y T19 wedi mynd. Neu'r gŵr sydd o Gaernarfon, ond yn gorfod cysgu'r nos mewn pabell ym Mhwllheli, oherwydd nad oes yna fws i fynd â fo adref efo'r nos ar ôl ei shifft. Dyma'r mathau o enghreifftiau sydd yn ein hwynebu ni. Dŷn ni wedi clywed enghreifftiau eraill—Jane Dodds wedi sôn am y ddynes yna yn Llangynog sydd yn mynd i Groesoswallt; roeddwn i'n gwbl argyhoeddedig bod Croesoswallt yn rhan o Gymru—hwyrach bod yna ddadl arall yn fanna rhyw dro. Ond, ie, dyna'r mathau o enghreifftiau sydd yn wynebu pob un o'n cymunedau ni, a dŷn ni wedi'u clywed nhw. 

Roedd Huw Irranca a Jenny Rathbone yn sôn am y just transition yma. Ac, wrth gwrs, yn rhan o ateb y Dirprwy Weinidog, dŷn ni wedi clywed am y syniadau tymor canolig yma sydd yn cael eu cyflwyno. Ac mae'r angen yna am just transition yn gwbl, gwbl greiddiol i gael pobl i ffwrdd o'u ceir i drafnidiaeth gyhoeddus. Ond dydy pobl ddim yn gallu gwneud hynny oherwydd y diffyg buddsoddiad rŵan hyn. A dyna'r gwendid sydd yn ein hwynebu ni ydy ein bod ni'n gweld colled yn y ddarpariaeth yna, ein bod ni'n gweld colled yn y pres sydd yn mynd i'r gwasanaethau bysys yma. 

Dŷn ni wedi clywed ambell i syniad da am fws Fflecsi, er enghraifft, ac mae'n rhaid i mi yn y fan yma ganu clodydd gwasanaeth bws Fflecsi o ddrws i ddrws yn Nefyn, sydd yn mynd o amgylch Llŷn. Mae yna arfer da yn fanno dwi'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog wedi clywed amdano. Ond mae'r creisis yma yn ein hwynebu ni heddiw. Ddaru'r cwestiwn gael ei ofyn, 'Wel beth ydy'r ateb? Sut dŷn ni'n mynd i ariannu o?' Mae yna gwestiwn—roedd y bus emergency scheme yn cael ei ariannu yn ystod y gyllideb wreiddiol, ond, am ryw reswm, mae o wedi diflannu—felly, mae yna gwestiwn yn fanno am ble mae'r pres gwreiddiol yna oedd yn y gyllideb wreiddiol wedi mynd. Mae'r blaid yr ochr yma wedi rhoi cynigion ymlaen ynghylch trethi, a'r ffordd y gellid defnyddio'r system dreth yng Nghymru i ariannu gwasanaethau cyhoeddus, ond dydy'r Llywodraeth ddim wedi penderfynu cyd-fynd efo ni ar hynny. Ac o ran y tymor hir, wrth gwrs, mae'r HS2 yn cymryd £5 biliwn allan o gyllideb Cymru. Mae'r Northern Rail Powerhouse—neu beth bynnag ydy ei enw o—yn cymryd £1 biliwn yn ychwanegol allan, ac mae'r Ceidwadwyr yn gwrthod ymladd amdano fo, ac mae'n flin gen i i weld bod arweinydd Llafur yn y Deyrnas Gyfunol wedi gwrthod dweud y bydd e'n ymroi i roi'r pres yna yn ôl. Efo'r pres yna, mi fuasem ni yn medru buddsoddi yn ein trafnidiaeth gyhoeddus. 

Felly, dwi am weld y Dirprwy Weinidog, a'r Llywodraeth yma, yn ymrwymo i sicrhau y bydd Llywodraeth Lafur yn y dyfodol yn San Steffan yn rhoi'r pres yna i Gymru, ac yn gweld y buddsoddiad yn ein trafnidiaeth gyhoeddus ni. 

Felly, i gloi, diolch yn fawr iawn i bob un am gymryd rhan. Mae yna heriau yn ein hwynebu ni, ond yr ateb ydy buddsoddi, nid torri. 

Well, I'm very pleased to hear of that good example. In fairness to the Deputy Minister, I think he did mention the need to look at good practices elsewhere, and to try and adopt those. And those are some of the medium-term solutions that have been put forward, and I will come on to that. But this crisis is happening here and now. 

And, as I was going to mention, I've talked about some examples in my own constituency. Take the constituent in Harlech who has to travel four hours to go to Ysbyty Gwynedd in Bangor for treatment. Or the old lady in Blaenau Ffestiniog who now has to move to Llandudno because the T19 service has disappeared. Or the gentleman from Caernarfon who has to sleep in a tent in Pwllheli, because there is no bus to take him home in the evening after his shift. These are the kinds of examples facing us. We've heard of others—Jane Dodds mentioned the woman from Llangynog who goes to Oswestry; I was convinced that Oswestry was actually in Wales—perhaps there's another debate to be had there at a future point. But those are the kinds of examples facing all of our communities, and we've heard about them today.

Huw Irranca and Jenny Rathbone talked about the just transition. And, of course, as part of the Deputy Minister's response, we've heard about these medium-term solutions that are being introduced. And that need for a just transition is at the heart of getting people away from private vehicles and on to public transport. But people can't make that transition because of the lack of investment here and now. And that is the weakness that is facing us. We are seeing the loss of those services. We are seeing decreases in the funding provided to these bus services. 

We've heard some good ideas about Fflecsi buses, for example, and here, I have to praise the door-to door, or drws-to-drws Fflecsi bus services in Nefyn around the Llŷn peninsula. There is good practice there, and I know that the Minister is aware of that. But this crisis is facing us now. The question was asked—'Well what is the solution? How are we going to fund it?' There is a question—the bus emergency scheme was funded in the original budget, but, for some reason, it has disappeared—so there is a question there as to where that original funding that was contained in the budget has gone. Now, we, on this side of the Chamber, have made proposals on taxation, and how the tax system in Wales can be used to fund public services, but the Government doesn't agree with us on that. And in the longer term, of course, the HS2 has taken £5 billion out of the Welsh budget. The Northern Rail Powerhouse—or whatever it's called—is taking another £1 billion out of our budget, and the Conservatives refuse to fight for that funding, and, I'm sorry to say that the leader of the UK Labour Party has refused to say that he will commit to providing that funding to Wales. With that funding, we could invest in our public transport. 

So, I want to see the Deputy Minister, and the Government here, committing to ensuring that a Labour Government in future, in Westminster, will provide that funding to Wales, and that we will see that investment in our public transport. 

So, to conclude, thank you to everyone who participated. There are challenges facing us, but the solution is to invest, not to cut. 

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, dyma ni'n gohirio'r cynnig a'r bleidlais yna tan y cyfnod pleidleisio. 

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, I will defer voting under this item until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Dyma ni'n dod at y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod eisiau i fi ganu'r gloch, fe fyddaf i yn symud yn syth i'r bleidlais gyntaf. Does yna neb yn gofyn am hynny, felly fe fydd y bleidlais gyntaf ar eitem 6 ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y Gweinidog iechyd. A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 29 yn erbyn. Ac, felly, mae'r cynnig yna wedi ei wrthod. 

That brings us to voting time. And unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time. Nobody seems to want the bell to be rung, so the first vote will be on item 6, the Welsh Conservatives debate on the Minister for Health and Social Services. And I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 29 against. And, therefore, the motion is not agreed. 

Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol : O blaid: 26, Yn erbyn: 29, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 6. Welsh Conservatives Debate - Minister for Health and Social Services : For: 26, Against: 29, Abstain: 0

Motion has been rejected

18:45

Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 7, sef dadl Plaid Cymru ar y cynllun brys ar gyfer y sector bysus, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.

The next vote is on item 7, the Plaid Cymru debate on the bus emergency scheme, and I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 28 against. And therefore the motion is not agreed.

Eitem 7. Dadl Plaid Cymru - Cynllun brys ar gyfer y sector bysiau. Cynnig heb ei ddiwygio : O blaid: 27, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7. Plaid Cymru Debate - Bus emergency scheme. Motion without amendment : For: 27, Against: 28, Abstain: 0

Motion has been rejected

Y bleidlais nesaf, felly, ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae'r bleidlais ar y gwelliant wedi ei gymeradwyo.

The next vote is on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 27 against. Therefore, the amendment is agreed.

Eitem 7. Dadl Plaid Cymru - Cynllun brys ar gyfer y sector bysiau. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 28, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 7. Plaid Cymru Debate - Bus emergency scheme. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 28, Against: 27, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Ac felly, y bleidlais olaf y prynhawn yma ar y cynnig wedi'i ddiwygio. 

So, the final vote this afternoon is on the motion as amended. 

Cynnig NDM8229 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi darparu gwerth dros £150m o gyllid ychwanegol i’r diwydiant bysiau gydol y pandemig a’i bod wedi cefnogi’r diwydiant i adfer ar ei ôl.

2. Yn nodi nad yw nifer y teithwyr ar fysiau wedi dychwelyd i’r lefelau cyn y pandemig a bod patrymau o ran defnydd wedi newid.

3. Yn nodi bod yr estyniad cychwynnol o 3 mis i’r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau yn cynnig sicrwydd yn y tymor byr i weithredwyr bysiau er mwyn cefnogi datblygiad rhwydwaith bysiau sylfaenol.

4. Yn cefnogi cynlluniau mwy hirdymor Llywodraeth Cymru i ddiwygio’r diwydiant bysiau drwy reoleiddio.

5. Yn cefnogi bwriad Llywodraeth Cymru i roi’r gorau i ddyrannu cyllid brys cyn gynted â phosibl gan yn hytrach gyflwyno pecyn cyllid sy’n cefnogi’r trosglwyddiad i fasnachfreinio.

Motion NDM8229 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Acknowledges that the Welsh Government has made over £150m of additional funding available to the bus industry throughout the pandemic and to support its recovery from it.

2. Notes that bus passenger numbers have not recovered to pre-pandemic levels and patterns of usage have changed.

3. Notes that the initial 3-month extension to the bus emergency scheme offers short-term certainty to bus operators to support the development of a base bus network.

4. Supports the Welsh Government’s longer term plans to reform the bus industry through regulation.

5. Supports the Welsh Government’s intention to move away from emergency-style funding at the earliest opportunity to a funding package that supports the transition to franchising.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 27 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Eitem 7. Dadl Plaid Cymru - Cynllun brys ar gyfer y sector bysiau. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 28, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 7. Plaid Cymru Debate - Bus emergency scheme. Motion as amended: For: 28, Against: 27, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

Felly, dyna ddiwedd ar y pleidleisio am y prynhawn heddiw, ond mae yna un eitem o fusnes ar ôl.

That concludes voting for this afternoon, but we have one remaining item of business.

9. Dadl Fer: Diogelwch tân mewn fflatiau uchel: Amserlen glir ar gyfer unioni trigolion
9. Short Debate: Fire safety in high-rise flats: A clear timetable for remediation for residents

Ac felly'r eitem honno fydd y ddadl fer, ac mae'r ddadl fer y prynhawn yma ar ddiogelwch tân mewn fflatiau uchel, amserlen glir ar gyfer unioni trigolion. Dwi'n galw ar Rhys ab Owen i gyflwyno'r ddadl. Rhys ab Owen.

That is the short debate, and this afternoon's short debate is on fire safety in high-rise flats, a clear timetable for remediation for residents. I call on Rhys ab Owen to present the debate. Rhys ab Owen.

Diolch yn fawr, Llywydd. My colleagues Janet Finch-Saunders, Mike Hedges and Jane Dodds have asked for a minute each in this debate. Oh, I think Mike has gone, so maybe Mike doesn't want a minute now.

We are discussing building safety in this place because of the Grenfell tragedy. Unfortunately, it took 72 people, and the homelessness and the trauma of many others, to expose the building safety scandal in the UK. In 2017, the then Prime Minister, Theresa May, declared that,

'We cannot and will not ask people to live in unsafe homes.'

Yet, here we are in 2023, with people only a stone's throw away from this Senedd still in fear for their safety and feeling trapped in their own homes. Yesterday, as part of the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government, we heard a welcome suite of announcements about measures to move things forward. However, what residents still want to know is: when will their homes be safe? When will they be able to move on with their lives? They feel in limbo. And the statement yesterday, despite taking significant steps forward, did not address that concern. What we as elected representatives hear time and time again is, 'When will this nightmare end?' I would like the Senedd to hear the words of those affected.

'I became involved with the Welsh Cladiators because my mortgage finishes at the end of the year. I am 69, and because a lack of an EWS1, it is unlikely I will get a buyer or remortgage. I make no apologies for it being an investment for retirement, however, I have very few options. I must seriously consider walking away from it and having the apartment repossessed. If this happens, money that would've been used for the security of my wife, if anything happened to me, will no longer be there. It's a source of worry and failure.'

Those are the words of Rob Nicholls, a Swansea Cladiator.

I was pleased to hear yesterday of your work, Gweinidog, with the Royal Institution of Chartered Surveyors, but when will we see that guidance come into place? Also, we know that guidelines do not need to be followed; they are suggestions. In addition, we also know that, until remediation work happens, there will still be issues with the devaluation of the property, there'll be issues in attracting buyers and issues in securing mortgages. The crisis has had a huge impact on the mental health of residents. Again, the lack of timetable is a key factor. They have no idea if this nightmare will carry on for years to come.

Diolch yn fawr, Lywydd. Mae fy nghyd-Aelodau Janet Finch-Saunders, Mike Hedges a Jane Dodds wedi gofyn am funud yr un yn y ddadl hon. O, rwy'n meddwl bod Mike wedi mynd, felly efallai nad yw Mike eisiau munud nawr.

Rydym yn trafod diogelwch adeiladau yn y lle hwn oherwydd trychineb Grenfell. Yn anffodus, fe gymerodd 72 o bobl, a digartrefedd a thrawma llawer o bobl eraill, i dynnu sylw at sgandal diogelwch adeiladau yn y DU. Yn 2017, datganodd y Prif Weinidog ar y pryd, Theresa May,

'Ni allwn ac ni fyddwn yn gofyn i bobl fyw mewn cartrefi anniogel.'

Eto i gyd, dyma ni yn 2023, gyda phobl ond dafliad carreg i ffwrdd o'r Senedd hon yn dal mewn ofn am eu diogelwch ac yn teimlo'n gaeth yn eu cartrefi eu hunain. Ddoe, fel rhan o'r cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru, clywsom gyfres o gyhoeddiadau sydd i'w chroesawu am fesurau i symud pethau yn eu blaenau. Ond beth mae trigolion yn dal i fod eisiau gwybod yw: pryd fydd eu cartrefi'n ddiogel? Pryd y gallant symud ymlaen â'u bywydau? Maent yn teimlo eu bod mewn limbo. Ac er ei fod yn cymryd camau sylweddol ymlaen, ni wnaeth y datganiad ddoe fynd i'r afael â'r pryder hwnnw. Yr hyn rydym ni fel cynrychiolwyr etholedig yn ei glywed dro ar ôl tro yw, 'Pryd fydd yr hunllef yn dod i ben?' Hoffwn i'r Senedd glywed geiriau'r rhai yr effeithir arnynt.

'Fe ddeuthum i gysylltiad â'r Welsh Cladiators oherwydd bod fy morgais yn gorffen ar ddiwedd y flwyddyn. Rwy'n 69 oed, ac am na cheir tystysgrif EWS1, mae'n annhebygol y caf brynwr neu ail forgais. Nid wyf yn ymddiheuro mai buddsoddiad ar gyfer ymddeol ydyw, ond ychydig iawn o opsiynau sydd gennyf. Rhaid imi ystyried o ddifrif a wyf am gerdded i ffwrdd oddi wrtho a chael y fflat wedi'i adfeddu. Os bydd hyn yn digwydd, ni fydd arian a fyddai wedi cael ei ddefnyddio i gadw fy ngwraig yn ddiogel pe bai unrhyw beth yn digwydd i mi yno mwyach. Mae'n destun pryder a methiant.'

Dyna eiriau Rob Nicholls, Cladiator o Abertawe.

Roeddwn yn falch o glywed ddoe am eich gwaith gyda Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig, Weinidog, ond pryd fyddwn ni'n gweld y canllawiau hynny ar waith? Hefyd, rydym yn gwybod nad oes raid dilyn canllawiau; awgrymiadau ydynt. Yn ogystal, rydym hefyd yn gwybod, hyd nes y bydd gwaith adfer yn digwydd, y bydd problemau o hyd gydag eiddo'n dibrisio, y bydd problemau gyda denu prynwyr a phroblemau gyda sicrhau morgeisi. Mae'r argyfwng wedi cael effaith enfawr ar iechyd meddwl trigolion. Unwaith eto, mae diffyg amserlen yn ffactor allweddol. Nid oes ganddynt unrhyw syniad a fydd yr hunllef yn parhau am flynyddoedd i ddod.

18:50

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Becky Ashwin from Cardiff says: 'I've been living this crisis for over three and a half years, and it has shattered my mental health. I've spent entire days crying due to the bills I have received. I've had to have counselling, as all the structures I believed were there to protect me have turned out to be missing. In fact, doing the right things of earning and saving have actually put me under a disadvantage. It has entirely undermined all that I believe is right and wrong in life. I live with my life on pause, and on the verge of a panic attack. A number of times in the last few months, I've stood outside in the freezing weather for hours, clutching a bag of my most important belongings, watching as my building is on fire. I feel absolute panic and helplessness, wondering if this is the time when my home actually burns down. If not this time, will the next time be before the Government is able to do something to assist me? It is all-consuming, as the place where I should be able to retreat in safety is the main source of my worry, and there is no escaping it.'

A leaseholder in Victoria Wharf, across the bay from here, has sent me this: 'I am not only concerned by the lack of progress with regard to cladding remediation, I'm also extremely concerned by the fact that the managing agent, FirstPort, has no corporate policy in place to ensure the regular checking of compartmentalised single fire escape routes. Over and above this, FirstPort took around two years after acknowledgment to repaint faded emergency access markings within the development.'

These people are paying a huge amount of money, and they want to know what steps are the Welsh Government taking to tackle poor management agents. It is easy to forget that these apartments have people living in them, people whose lives are on hold, people who are trying to get on as best as they can.

Hannah, from Celestia, just around the corner from here, says this: 'In 2016, I made a substantial investment in my future by purchasing an apartment at the age of 26 and beginning my career as a teacher. However, since 2017, my dream investment has turned into a financial nightmare that has left my family financially stuck. I'm now 33, married to another teacher, and a proud mother to a beautiful 22-month-old daughter, Ada. Unfortunately, due to complications arising from cladding, we're being forced to raise our family in a one-bed apartment that is woefully inadequate. We are now expecting a second child in August, and, while this is an exciting time for us, we are constantly plagued by the black cloud of uncertainty about how long we can survive in a one-bed flat as a family that is soon to be four. Our apartment is deemed unsafe, and we are unable to sell or lease it to tenants, leaving us with limited options. We have already moved our bed into the kitchen area to accommodate our growing family, and we feel trapped, with no means of escape.'

This is a pregnant woman facing this level of anxiety. That's unhealthy for her and unhealthy for her unborn child. The lady in question is a daughter of an Aberfan survivor, and she is acutely aware of the long-lasting effect that that catastrophe had on her father. She believed her father died an early death because of issues relating to post-traumatic stress disorder. The late historian, Dr John Davies, told me after a lecture once that the dry dock where this Senedd is built was filled by slag heap from the Aberfan disaster. And that is incredible, isn't it, that the foundations of Welsh democracy have been built on the disaster of Aberfan, something that still reiterates, still impacts us, today. And as we debate in this Chamber time and time again, on the slag heap of Aberfan, we cannot allow delay to potentially create another tragedy. 

Another Victoria Wharf resident had this warning: 'There have been 350 fires in Welsh flats this year, so it's only a matter of time before a major fire occurs. Victoria Wharf, my apartment block, has had three fires this year, and between seven to nine pumps attend. So, you would conclude this problem should be fixed quickly, but I don't expect my flat to be made safe in the next three years.'

Dywed Becky Ashwin o Gaerdydd: 'Bûm yn byw'r argyfwng ers dros dair blynedd a hanner, ac mae wedi chwalu fy iechyd meddwl. Rwyf wedi treulio dyddiau cyfan yn crio oherwydd y biliau a gefais. Rwyf wedi gorfod cael cwnsela am fod yr holl strwythurau y credwn eu bod yno i fy amddiffyn heb fod yno wedi'r cyfan. Yn wir, mae gwneud y pethau iawn, sef ennill cyflog a chynilo wedi fy rhoi dan anfantais mewn gwirionedd. Mae wedi tanseilio'r cyfan rwy'n ei gredu sy'n iawn ac yn anghywir mewn bywyd. Rwy'n byw fy mywyd ar saib, ac yn gyson agos at bwl o banig. Nifer o weithiau yn ystod y misoedd diwethaf, rwyf wedi sefyll y tu allan yn y tywydd rhewllyd am oriau, yn cydio mewn bag o fy eiddo pwysicaf, yn gwylio fy adeilad ar dân. Rwy'n teimlo panig a diymadferthedd llwyr, yn meddwl tybed ai dyma'r adeg pan fydd fy nghartref yn llosgi i lawr. Os nad y tro yma, ai y tro nesaf cyn i'r Llywodraeth allu gwneud rhywbeth i fy nghynorthwyo? Mae'n gwbl ddifäol, gan mai'r lle y dylwn allu cilio iddo'n ddiogel yw prif ffynhonnell fy mhryder, ac nid oes modd dianc.'

Mae lesddeiliad yng Nglanfa Fictoria, ar draws y bae oddi yma, wedi anfon y geiriau hyn ataf: 'Nid yn unig rwy'n pryderu am y diffyg cynnydd ar gyweirio cladin, rwy'n hynod bryderus hefyd am y ffaith nad oes gan yr asiant rheoli, FirstPort, unrhyw bolisi corfforaethol ar waith i sicrhau bod llwybrau dianc rhag tân sengl adrannol yn cael eu harchwilio'n rheolaidd. Yn ychwanegol at hyn, cymerodd oddeutu dwy flynedd ar ôl ei gydnabod i FirstPort ail-baentio marciau mynediad brys a oedd wedi pylu o fewn y datblygiad.'

Mae'r bobl hyn yn talu swm enfawr o arian, ac maent eisiau gwybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael ag asiantau rheoli gwael. Mae'n hawdd anghofio bod pobl yn byw yn y fflatiau hyn, pobl y mae eu bywydau ar stop, pobl sy'n ceisio byw eu bywydau cystal ag y gallant.

Dywed Hannah, o Celestia, rownd y gornel o'r fan hon: 'Yn 2016, fe wneuthum fuddsoddiad sylweddol yn fy nyfodol drwy brynu fflat yn 26 oed a dechrau ar fy ngyrfa fel athrawes. Fodd bynnag, ers 2017, mae buddsoddiad fy mreuddwydion wedi troi'n hunllef ariannol sydd wedi gadael fy nheulu'n gaeth yn ariannol. Rwyf bellach yn 33 oed, yn briod ag athro arall, ac yn fam falch i ferch brydferth 22 mis oed, Ada. Yn anffodus, oherwydd cymhlethdodau'n deillio o gladin, rydym yn cael ein gorfodi i fagu ein teulu mewn fflat un ystafell wely sy'n druenus o annigonol. Rydym bellach yn disgwyl ail blentyn ym mis Awst, ac er bod hwn yn gyfnod cyffrous i ni, rydym yn cael ein plagio'n gyson gan y cwmwl du o ansicrwydd ynglŷn â pha mor hir y gallwn oroesi mewn fflat un ystafell wely fel teulu a fydd cyn bo hir yn deulu o bedwar. Ystyrir bod ein fflat yn anniogel, ac nid ydym yn gallu ei gwerthu na'i gosod ar brydles i denantiaid, sy'n ein gadael heb fawr o opsiynau. Rydym eisoes wedi symud ein gwely i ardal y gegin i ddarparu ar gyfer ein teulu sy'n tyfu, ac rydym yn teimlo'n gaeth, heb unrhyw fodd o ddianc.'

Dyma fenyw feichiog sy'n wynebu'r lefel hon o bryder. Nid yw hynny'n iach iddi hi ac nid yw'n iach i'w phlentyn yn y groth. Mae'r ddynes dan sylw yn ferch i un o oroeswyr Aberfan, ac mae'n ymwybodol iawn o'r effaith hirhoedlog a gafodd y trychineb hwnnw ar ei thad. Roedd hi'n credu bod ei thad wedi marw cyn pryd oherwydd problemau'n ymwneud ag anhwylder straen wedi trawma. Fe ddywedodd y diweddar hanesydd, Dr John Davies, wrthyf ar ôl darlith unwaith fod y doc sych lle'r adeiladwyd y Senedd hon wedi ei lenwi gan domen slag yn sgil trychineb Aberfan. Ac mae hynny'n anhygoel, onid yw, fod sylfeini democratiaeth Gymreig wedi'u hadeiladu ar drychineb Aberfan, rhywbeth sy'n dal i atseinio, yn dal i effeithio arnom ni heddiw. Ac wrth inni drafod yn y Siambr hon dro ar ôl tro, ar domen slag Aberfan, ni allwn ganiatáu oedi oherwydd y perygl o drychineb arall. 

Roedd un arall o drigolion Glanfa Fictoria yn rhybuddio: 'Mae 350 o danau wedi bod yn fflatiau Cymru eleni, felly dim ond mater o amser yw hi cyn i dân mawr ddigwydd. Mae Glanfa Fictoria, fy mloc o fflatiau, wedi cael tri thân eleni, a rhwng saith a naw injan dân yn eu hymladd. Felly, byddech yn casglu y dylai'r broblem hon gael ei datrys yn gyflym, ond nid wyf yn disgwyl i fy fflat gael ei gwneud yn ddiogel yn ystod y tair blynedd nesa'.

Gaf i gloi, Dirprwy Lywydd, gan ddyfynnu fy nghyfeillion, Non a Gwenallt Rees? Dwi wedi nabod y ddau yma, Non a Gwenallt, ar hyd fy mywyd. Dyma ddau sydd wedi cyfrannu'n helaeth i nifer o gymunedau ledled Cymru, wedi byw mewn nifer o fannau ledled Cymru, wedi gwasanaethu eu cymunedau a'r genedl. Dyma ddau sy'n haeddu mwynhau eu hymddeoliad bellach, ond dyma beth sydd gyda nhw i'w ddweud: 'Pam ŷn ni, fel preswylwyr fflatiau, yn gyfrifol am wynebu costau anferth am broblemau a grëwyd gan eraill?' Dwi'n gobeithio bydd Gwenallt a Non yn maddau i fi am ddatgelu bod y ddau yn eu 80au bellach. Nid dyna'r ffordd y dylen nhw fod yn treulio y blynyddoedd hyn. Dyna pam, Weinidog, mae angen cynnig rhyw fath o amserlen i bobl. Hyd yn oed os nad oes modd cadw i'r amserlen, mae'n rhaid rhoi rhyw amserlen i'r bobl yma er mwyn rhoi gobaith iddyn nhw, er mwyn iddyn nhw gael rhyw syniad pryd y mae'r hunllef yma yn mynd i ddirwyn i ben. Diolch yn fawr. 

May I conclude, Deputy Presiding Officer, by quoting my friends, Non and Gwenallt Rees? I've known these two, Non and Gwenallt, for my whole life. These are two people who've contributed a great deal to a number of communities across Wales—they've lived in a number of places across Wales; they've served their communities and the nation. These are two people who deserve to enjoy their retirement, but this is what they have to say: 'Why are we, as residents in flats, responsible for facing huge costs for problems created by others?' I very much hope that Gwenallt and Non will forgive me for revealing that both of them are in their 80s now. This isn't the way that they should be spending these years. And that's why, Minister, we need to offer some kind of timetable to these people. Even if we can't adhere to the timetable to the letter, we need to give them some kind of idea of timescales so they have some hope and have some idea of when this nightmare is going to come to an end. Thank you very much.  

18:55

Diolch, Rhys, for bringing forward this debate on a truly awful situation, and for speaking so passionately and eloquently on just a few people of the thousands that this is affecting. Now, the Minister, as you mentioned, provided a helpful update yesterday, but our Welsh residents deserve a clearer timeline. We know that £375 million has been allocated to fund remediation work between 2022-23 and 2024-25. But, Minister, it would be really appreciated today if clarity could be provided that the aim of your Welsh Government is to have all buildings in Wales remediated by no later than 31 March 2025. 

We have been informed that works have been completed on 26 social sector buildings, and are under way on a further 41. In fact, it was announced that £40 million has been made available to undertake fire safety works on an additional 38 buildings in the social sector. And you know my views; this has to be treated. You do make the excuse that it's much more complex to deal with remediation to private sector leaseholders. Well, I'm sorry, their lives are equally as important as anyone, and you should be actually looking to have a very all-inclusive policy when you're looking. 

Now, in terms of your orphan buildings: are these private leaseholders or are they public sector, or is it a mix? 

Diolch, Rhys, am gyflwyno'r ddadl hon ar sefyllfa wirioneddol ofnadwy, ac am siarad mor angerddol a huawdl am ychydig bobl yn unig o'r miloedd y mae hyn yn effeithio arnynt. Nawr, rhoddodd y Gweinidog ddiweddariad defnyddiol ddoe, fel y gwnaethoch sôn, ond mae ein trigolion yng Nghymru yn haeddu llinell amser gliriach. Rydym yn gwybod bod £375 miliwn wedi'i ddyrannu i ariannu gwaith cyweirio rhwng 2022-23 a 2024-25. Ond Weinidog, byddai'n dda iawn heddiw pe bai modd rhoi eglurder mai nod eich Llywodraeth yw cael pob adeilad yng Nghymru wedi'u cyweirio erbyn 31 Mawrth 2025 fan bellaf. 

Rydym wedi cael gwybod bod gwaith wedi'i gwblhau ar 26 o adeiladau'r sector cymdeithasol, ac mae gwaith ar y gweill ar 41 arall. Mewn gwirionedd, cyhoeddwyd bod £40 miliwn wedi'i ddarparu i gyflawni gwaith diogelwch tân ar 38 adeilad ychwanegol yn y sector cymdeithasol. Ac rydych chi'n gwybod fy marn i; rhaid mynd i'r afael â hyn. Rydych yn gwneud yr esgus ei bod yn llawer mwy cymhleth mynd i'r afael â gwaith cyweirio ar gyfer lesddeiliaid sector preifat. Wel, mae'n ddrwg gennyf, ond mae eu bywydau yr un mor bwysig ag unrhyw un, a dylech chi fod yn ceisio cael polisi hollgynhwysol. 

Nawr, ar eich adeiladau amddifad: a yw'r rhain yn lesddaliadau preifat neu a ydynt yn rhai sector cyhoeddus, neu a yw'n gymysgedd? 

Janet, you should—you only have a minute. 

Janet, fe ddylech—dim ond munud sydd gennych chi. 

Yes, yes. You have a rolling programme of surveys. He has 15 minutes, doesn't he? He's on 10. [Interruption.] Yes, I know. Okay. Some leaseholders have been given the impression by their developers that they may not accept the outcome of the surveys. I've got one lady who I've mentioned before—£75,000 18 months ago, and has not received a penny back. These people deserve better, Minister. Working cross-party—well, I say cross-party; it's fair to say that I'm disappointed with Plaid Cymru—not so much Rhun, because he's here—but they've refused to sign the statement of opinion, and I do feel that Rhys is the champion of his group on this issue. 

Ie, ie. Mae gennych raglen dreigl o arolygon. Mae ganddo 15 munud, onid oes? Mae wedi cael 10. [Torri ar draws.] Ie, rwy'n gwybod. O'r gorau. Mae rhai lesddeiliaid wedi cael yr argraff gan eu datblygwyr na fyddant yn derbyn canlyniad yr arolygon. Mae gennyf un ddynes rwyf wedi sôn amdani o'r blaen—£75,000 18 mis yn ôl, a heb gael ceiniog yn ôl. Mae'r bobl yma'n haeddu gwell, Weinidog. Gweithio trawsbleidiol—wel, rwy'n dweud trawsbleidiol; mae'n deg dweud fy mod yn siomedig gyda Phlaid Cymru—nid yn gymaint Rhun, oherwydd mae ef yma—ond maent wedi gwrthod cefnogi'r datganiad barn, ac rwy'n teimlo mai Rhys yw hyrwyddwr ei grŵp ar y mater hwn. 

Diolch yn fawr iawn, Diprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn i Rhys hefyd am godi'r mater yma y noswaith yma. 

Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you to Rhys for raising this issue this evening. 

I just really wanted in the very short time that I've got just to ask the Minister about two specific issues around developers. We know that developers have been dragged literally kicking and screaming to the table, and, really, as I said, I think it was yesterday, we have no sympathy for them, and I think, I’m hoping, that there will be demands made of them. And there are two specifics that I wonder if you could comment on. Firstly, could you tell us exactly what are the sanctions that you will be placing on them? What assurance is there for people in this predicament that developers will not wriggle out of their agreement, that there is no chance that they will draw back and take their time? As Rhys has said, what people want here is a timetable.

And my second and final point is: how will the negotiations with the developers include—and I’m taking a risk here, but I would like to hear your views on this—a stipulation that they cover the significant outlay that leaseholders have made to date in the quest for them to be safe? We know that many of them have spent hundreds if not thousands of pounds on, for example, waking night staff, in order to make sure, literally, that there isn’t a fire in their building. So, I would like to hear whether that has been part of the negotiations as well. Thank you. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.

Yn yr amser byr iawn sydd gennyf, roeddwn am ofyn i'r Gweinidog am ddau fater penodol yn ymwneud â datblygwyr. Fe wyddom fod datblygwyr yn llythrennol wedi cael eu llusgo'n cicio ac yn sgrechian at y bwrdd, ac mewn gwirionedd, fel y dywedais, ddoe rwy'n credu, nid oes gennym unrhyw gydymdeimlad â hwy, ac rwy'n meddwl, rwy'n gobeithio, y byddant yn wynebu galwadau. Ac mae yna ddau beth penodol yr hoffwn i chi wneud sylwadau arnynt. Yn gyntaf, a wnewch chi ddweud wrthym yn union beth yw'r sancsiynau y byddwch yn eu rhoi arnynt? Pa sicrwydd sydd yna i bobl yn y sefyllfa hon na fydd datblygwyr yn dod o hyd i ffordd o esgeuluso'u cytundeb, nad oes modd iddynt dynnu'n ôl a chymryd eu hamser? Fel mae Rhys wedi dweud, yr hyn y mae pobl ei eisiau fan hyn yw amserlen.

A fy ail bwynt a'r olaf yw: sut fydd y trafodaethau gyda'r datblygwyr yn cynnwys—ac rwy'n cymryd risg yma, ond hoffwn glywed eich barn ar hyn—amod eu bod yn talu am y gost sylweddol y mae lesddeiliaid wedi'i thalu hyd yma er mwyn bod yn ddiogel? Gwyddom fod llawer ohonynt wedi gwario cannoedd os nad miloedd o bunnoedd, er enghraifft, ar staff nos, er mwyn sicrhau, yn llythrennol, nad oes tân yn eu hadeilad. Felly, hoffwn glywed a fu hynny'n rhan o'r trafodaethau hefyd. Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.

19:00

Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb i’r ddadl.

I call on the Minister for Climate Change to reply to the debate.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Rhys, for the opportunity to discuss again the important issue of building safety in Wales. Just yesterday I made a statement on a series of actions we are taking as part of the Welsh building safety programme, together with our co-operation partners, Plaid Cymru. There were six strands to that update, including our work in making developers responsible for putting right the issues with buildings they’ve constructed, to taking forward work to remediate orphan buildings ourselves, as a Government, when no developer can be made responsible.

Just directly in response to Janet, an orphan building quite clearly isn’t in the social sector; it’s a private sector building, built by the private sector, where the private sector has either walked away from its responsibilities or gone bankrupt. So, just to be really clear.

In my statement, I spoke of the developers we’ve signed up to the legally binding documents that underpin the Welsh Government’s pact. Redrow, Lovell, Vistry, Countryside Partnerships, Persimmon and McCarthy Stone have already signed the legally binding agreement. Taylor Wimpey, Crest Nicholson, Bellway and Barrett Homes have confirmed their intention to sign. The intention to sign is not just a vague intention; it is a process by which they get the approval of their board to put their signature on the documents. So, to all intents and purposes, that is a signature.

The developers have committed to undertake life-critical fire safety works on both medium and high-rise buildings. These are buildings of 15m and over in height that have been developed over the last 30 years. I’ve maintained a collaborative approach in Wales, but I will take every opportunity, including legislation and considering prohibitions on development, to ensure developers step up to their responsibilities in the matter of fire safety.

There’s a series of sanctions in the contract documents, Jane. I haven’t got a list of them here, but there are all the usual contractual obligations. If a developer does not develop to the programme agreed, or to the standard agreed, the Welsh Government will then be in a contractual relationship with them, and be able to take legal action against them. So, it’s much the best kind of protection for the leaseholders involved.

The timetable: what is the timetable for remediation? We expect developers to start work as quickly as possible. In a number of cases, works have already started. Persimmon and Bellway are already on site in a number of locations, and others, such as McCarthy Stone, have already completed works in Wales. I can’t give a definitive timetable for every building in Wales. It’s just not possible to do. In the debate yesterday I did point out that we will look to make sure that we have a good supply chain going, a programme of work where we secure skilled contractors who are able to do the work properly, and of course we will do it as fast as possible. But it just is not physically possible to give a definitive timescale.

The work’s already starting to roll out. There are more and more buildings going into remediation as we go. We’ve already made a loan fund available to developers who might have a cash flow problem up front, because of the number of buildings they’re remediating, because I don’t want any excuse for not being able to start. But at the same time, we do need to make sure that the buildings are properly remediated and that the people who work on them are skilled, and that the supply chain is there, so that the right materials are used on the right buildings. So, it is just not possible to put an end date on that. And that’s why we made the loan fund available to developers—not because we are being particularly generous towards them, but because I don’t want a cash flow excuse. So, it can’t be the case that developers can’t continue with a building solely because they haven’t got the cash flow up front to do it. So, we’ll make sure that the programme of works is there to go ahead.

As I said, I’ve already addressed the fire safety issues in orphan buildings where the developer can’t be identified, has ceased trading, or it was developed more than 30 years ago. I announced that that was expanding from six to 28 buildings, so that is all of the orphan buildings we’re aware of in Wales. The responsible persons are being contacted right now to set out the next steps in respect of establishing the work plans for these buildings and undertaking necessary works with remediation on the first buildings of the orphan cohort starting this summer. So, pretty quickly now.

I'm sure the Member is aware—well, I know you are, Rhys—it's not just residents in private sector buildings who are affected by this issue, and I just think, Janet, you need to really think about some of the things you've said about this. Social sector apartment blocks where fire safety needs to be addressed are also important, and we really, really—

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch, Rhys, am y cyfle i drafod mater pwysig diogelwch adeiladau yng Nghymru unwaith eto. Ddoe ddiwethaf, fe wneuthum ddatganiad am gyfres o gamau rydym yn eu cymryd fel rhan o raglen diogelwch adeiladau Cymru, ynghyd â'n partneriaid cydweithio, Plaid Cymru. Roedd chwe edefyn i'r diweddariad hwnnw, gan gynnwys ein gwaith yn gwneud datblygwyr yn gyfrifol am unioni'r problemau gydag adeiladau a adeiladwyd ganddynt, i fwrw ymlaen â'r gwaith o gyweirio adeiladau amddifad ein hunain, fel Llywodraeth, pan na fydd modd gwneud unrhyw ddatblygwr yn gyfrifol.

Mewn ymateb uniongyrchol i Janet, yn amlwg, nid yw adeilad amddifad yn y sector cymdeithasol; mae'n adeilad sector preifat, a adeiladwyd gan y sector preifat, lle mae'r sector preifat naill ai wedi troi cefn ar ei gyfrifoldebau neu wedi mynd yn fethdalwr. Felly, os caf fod yn glir iawn am hynny.

Yn fy natganiad, fe wneuthum siarad am y datblygwyr rydym wedi'u cael i arwyddo'r dogfennau cyfreithiol sy'n sail i gytundeb Llywodraeth Cymru. Mae Redrow, Lovell, Vistry, Countryside Partnerships, Persimmon a McCarthy Stone eisoes wedi arwyddo'r cytundeb cyfreithiol rwymol. Mae Taylor Wimpey, Crest Nicholson, Bellway a Barrett Homes wedi cadarnhau eu bwriad i arwyddo. Nid bwriad annelwig yn unig yw'r bwriad i arwyddo; mae'n broses lle maent yn cael cymeradwyaeth eu bwrdd i roi eu llofnod ar y dogfennau. Felly, mae hwnnw'n llofnod i bob pwrpas.

Mae'r datblygwyr wedi ymrwymo i wneud gwaith diogelwch tân sy'n hanfodol i achub bywyd ar adeiladau canolig ac uchel. Adeiladau yw'r rhain sy'n 15m o uchder a throsodd sydd wedi cael eu datblygu dros y 30 mlynedd diwethaf. Rwyf wedi cynnal dull cydweithredol yng Nghymru, ond byddaf yn manteisio ar bob cyfle, gan gynnwys drwy ddeddfwriaeth ac ystyried gwaharddiadau ar ddatblygiadau, i sicrhau bod datblygwyr yn cyflawni eu cyfrifoldebau gyda materion diogelwch tân.

Ceir cyfres o sancsiynau yn nogfennau'r contract, Jane. Nid oes gennyf restr ohonynt yma, ond mae'r holl rwymedigaethau cytundebol arferol yno. Os na fydd datblygwr yn datblygu yn ôl y rhaglen a gytunwyd, neu i'r safon a gytunwyd, bydd Llywodraeth Cymru mewn perthynas gytundebol gyda hwy, ac yn gallu cymryd camau cyfreithiol yn eu herbyn. Felly, dyma'r math gorau o amddiffyniad i'r lesddeiliaid.

Yr amserlen: beth yw'r amserlen ar gyfer cyweirio? Rydym yn disgwyl i ddatblygwyr ddechrau ar y gwaith cyn gynted â phosibl. Mewn nifer o achosion, mae gwaith eisoes wedi dechrau. Mae Persimmon a Bellway eisoes ar y safle mewn nifer o leoliadau, ac mae eraill, fel McCarthy Stone, eisoes wedi cwblhau gwaith yng Nghymru. Ni allaf roi amserlen bendant ar gyfer pob adeilad yng Nghymru. Nid yw'n bosibl gwneud hynny. Yn y ddadl ddoe fe dynnais sylw at y ffaith y byddwn yn ceisio sicrhau bod gennym gadwyn gyflenwi dda, rhaglen waith lle rydym yn sicrhau contractwyr medrus sy'n gallu gwneud y gwaith yn briodol, ac wrth gwrs byddwn yn ei wneud mor gyflym â phosibl. Ond nid yw'n ffisegol bosibl rhoi amserlen ddiffiniol.

Mae'r gwaith eisoes yn dechrau. Mae mwy a mwy o adeiladau yn dechrau cael eu cyweirio wrth inni fynd yn ein blaenau. Rydym eisoes wedi sicrhau bod cronfa fenthyciadau ar gael i ddatblygwyr a allai fod â phroblemau llif arian, oherwydd nifer yr adeiladau y maent yn eu cyweirio, oherwydd nid wyf eisiau unrhyw esgus dros beidio â gallu dechrau. Ond ar yr un pryd, mae angen inni wneud yn siŵr fod yr adeiladau'n cael eu cyweirio'n briodol a bod y bobl sy'n gweithio arnynt yn meddu ar y sgiliau priodol, a bod y gadwyn gyflenwi yno, fel bod y deunyddiau iawn yn cael eu defnyddio ar yr adeiladau iawn. Felly, nid yw'n bosibl rhoi dyddiad gorffen ar hynny. A dyna pam y gwnaethom sicrhau bod y gronfa fenthyciadau ar gael i ddatblygwyr—nid oherwydd ein bod yn arbennig o hael tuag atynt, ond oherwydd nad wyf eisiau esgus ynghylch llif arian. Felly, ni all fod yn wir na all datblygwyr barhau gydag adeilad oherwydd nad oes ganddynt lif arian ar gael i'w wneud. Felly, byddwn yn gwneud yn siŵr fod y rhaglen waith yno i fwrw ymlaen â hi.

Fel y dywedais, rwyf eisoes wedi mynd i'r afael â materion diogelwch tân mewn adeiladau amddifad lle na wyddys pwy yw'r datblygwr, neu eu bod wedi rhoi'r gorau i fasnachu, neu fod yr adeiladu wedi'i ddatblygu dros 30 mlynedd yn ôl. Fe gyhoeddais fod hynny'n ehangu o chwech i 28 o adeiladau, felly dyna'r holl adeiladau amddifad y gwyddom amdanynt yng Nghymru. Rydym yn cysylltu â'r personau cyfrifol ar hyn o bryd i nodi'r camau nesaf mewn perthynas â sefydlu'r cynlluniau gwaith ar gyfer yr adeiladau hyn a chyflawni gwaith angenrheidiol, gyda gwaith cyweirio ar adeiladau cyntaf yr adeiladau amddifad yn dechrau yr haf hwn. Felly, yn eithaf cyflym nawr.

Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol—wel, rwy'n gwybod eich bod chi, Rhys—nad preswylwyr mewn adeiladau yn y sector preifat yn unig sy'n cael eu heffeithio gan y mater hwn, ac rwy'n meddwl, Janet, fod angen ichi feddwl o ddifrif am rai o'r pethau rydych chi wedi'u dweud am hyn. Mae blociau o fflatiau yn y sector cymdeithasol lle mae angen mynd i'r afael â diogelwch tân hefyd yn bwysig, ac rydym—

19:05

Actually, you said yesterday—. You can check the Record, if you like. Maybe you didn't mean it, but what you said yesterday was really not very acceptable. Check it yourself.

Let us not forget that Grenfell itself was a social sector property. I think it's actually quite important to remember that. Yesterday, I updated the Senedd on progress that has been made in addressing fire safety issues in our social sector buildings. Twenty-six buildings of 11m and over in height have had fire safety works completed, and 41 buildings have works under way right now. I also confirmed that an additional £40 million is being allocated this year to undertake fire safety works in another 38 social sector buildings.

As I have previously stated, our Welsh building safety fund remains open for responsible persons to submit an expression of interest. It's a starting point for accessing Welsh Government support. So, again, if you come across any anyone who lives in a building that has not put the expression of interest in, please, please make sure that they do, because that is the basis on which we then can make retrospective payments, as well as getting them into the rolling programme of work.

The survey work continues. The independent surveys are funded directly by the Welsh Government. They offer a consistent reporting standard for responsible persons and highlight where responsibilities for fire safety issues lie.

I'll just address the issues around fires actually happening in buildings, as well. Quite clearly, we need to get the structure of the building right, we need to make sure that the fires are not occurring because of that. But if you have a building with wooden balconies, for example, that is an ongoing maintenance issue. That is not about the construction of the building in the first place. We do need to make sure that the responsible people step up to their maintenance responsibilities, as well. I'm very pleased at the fire service response to all of the fires that we've had and that any tragedy has been averted, but we are working with managing agents. I am meeting managing agents to impress on them that they must have maintenance programmes in place, as well as just blaming the original developer.

So, we've got 137 surveys completed so far, and 31 being progressed with our contractors, and I'm just continuing to get people to express an expression of interest if they haven't done so.

But we're doing more than just remediation. The people you highlighted, Rhys, should really be encouraged to apply to the leaseholder support scheme. We have a scheme specifically for people in the circumstance that you described. So, if you bought that as a retirement investment, you're not living there and you're relying on it for your continued ongoing financial resilience, then you should be applying to that, because we will buy you out. You really don't have to get to the option of just walking away; the Government will buy you out. The first properties are now actually being purchased as they go through the schemes, so please encourage them to apply for that scheme. There's an eligibility checker on the Welsh Government's website. If they find that too daunting, there are people available to help them go through it and understand how they can access that work. So, I'm really pleased that that's happening.

And finally, Dirprwy Lywydd, I was really pleased to update on the work that's been undertaken on the Royal Institute of Chartered Surveyors's valuation guidance, which does now extend to both England and Wales. It does provide consistency in the valuation approach for properties in Wales. It isn't mandatory, but why would they not be using it, because you can get more than one valuation done, and the valuation provides a consistent basis on which to value the buildings? So, I'm really quite pleased that we've done that. And that's for all the buildings, whether they're developer-led work, the initial orphan cohort or whether we've been able to confirm buildings are either below 11m or deemed low risk. So, the valuation applies to all of them.

We continue to work with UK Finance to ensure that lenders recognise the situation in Wales. I've also met with individual lenders so we can discuss the circumstance, so they can provide mortgages for those living in buildings with these issues. It's one of the reasons we don't name individual buildings as a Government, because we don't want to set off hares running for no reason. But we are prepared to work with lenders to help that happening, and that should also be happening now.

So, Dirprwy Lywydd, I'm committed to addressing these building safety issues in Wales. We'll continue to take forward the building safety programme, and I will continue to update Members as our plans for delivery are rolled out. Diolch.

Mewn gwirionedd, fe ddywedoch chi ddoe—. Gallwch wirio'r Cofnod, os mynnwch. Efallai nad oeddech chi'n ei olygu, ond nid oedd yr hyn a ddywedoch chi ddoe yn dderbyniol iawn mewn gwirionedd. Ewch i edrych eich hun.

Peidiwn ag anghofio mai eiddo sector cymdeithasol oedd Grenfell ei hun. Rwy'n meddwl ei bod hi'n eithaf pwysig inni gofio hynny mewn gwirionedd. Ddoe, fe wneuthum roi'r newyddion diweddaraf i'r Senedd ar gynnydd a wnaed ar fynd i'r afael â materion diogelwch tân yn ein hadeiladau yn y sector cymdeithasol. Mae 26 adeilad 11m ac uwch wedi cael gwaith diogelwch tân wedi'i gwblhau, ac mae gwaith ar y gweill mewn 41 o adeiladau ar hyn o bryd. Fe wneuthum gadarnhau hefyd fod £40 miliwn ychwanegol yn cael ei ddyrannu eleni ar gyfer gwaith diogelwch tân mewn 38 adeilad arall yn y sector cymdeithasol.

Fel y dywedais eisoes, mae ein cronfa diogelwch adeiladau yng Nghymru yn parhau i fod ar agor i unigolion â chyfrifoldeb gyflwyno datganiad o ddiddordeb. Mae'n fan cychwyn ar gyfer cael mynediad at gymorth Llywodraeth Cymru. Felly, unwaith eto, os dewch ar draws unrhyw un sy'n byw mewn adeilad nad yw wedi cyflwyno datganiad o ddiddordeb, cofiwch wneud yn siŵr eu bod yn gwneud hynny, oherwydd dyna'r sail ar gyfer gwneud taliadau ôl-weithredol wedyn, yn ogystal â'u cael i mewn i'r rhaglen waith dreigl.

Mae gwaith arolygu'n parhau. Ariennir yr arolygon annibynnol yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Maent yn cynnig safon adrodd gyson ar gyfer unigolion â chyfrifoldeb ac yn tynnu sylw at ble mae'r cyfrifoldeb am faterion diogelwch tân.

Rwyf am roi sylw i danau sy'n digwydd mewn adeiladau hefyd. Yn hollol amlwg, mae angen inni gael strwythur yr adeilad yn iawn, mae angen inni wneud yn siŵr nad yw'r tanau'n digwydd oherwydd hynny. Ond os oes gennych adeilad gyda balconïau pren, er enghraifft, mae'n fater cynnal a chadw parhaus. Nid yw hynny'n ymwneud â chodi'r adeilad yn y lle cyntaf. Mae angen inni sicrhau bod y bobl gyfrifol yn cyflawni eu cyfrifoldebau cynnal a chadw hefyd. Rwy'n falch iawn o ymateb y gwasanaeth tân i'r holl danau rydym wedi'u cael a bod unrhyw drasiedi wedi'i hosgoi, ond rydym yn gweithio gydag asiantau rheoli. Rwy'n cyfarfod ag asiantau rheoli i bwyso arnynt fod rhaid iddynt gael rhaglenni cynnal a chadw yn eu lle, nid dim ond beio'r datblygwr gwreiddiol.

Felly, mae gennym 137 o arolygon wedi'u cwblhau hyd yma, a 31 yn cael eu datblygu gyda'n contractwyr, ac rwy'n parhau i gael pobl i ddatgan diddordeb os nad ydynt wedi gwneud hynny.

Ond rydym yn gwneud mwy na dim ond cyweirio. Dylid annog y bobl yr oeddech yn tynnu sylw atynt, Rhys, i wneud cais i'r cynllun cymorth i lesddeiliaid. Mae gennym gynllun yn benodol ar gyfer pobl yn yr amgylchiadau a ddisgrifiwyd gennych. Felly, os oeddech wedi prynu'r lle fel buddsoddiad ymddeol, ac nad ydych yn byw yno a'ch bod yn dibynnu arno ar gyfer eich cadernid ariannol, dylech wneud cais ar sail hynny, oherwydd gallwn brynu gennych. Nid oes raid i chi gyrraedd yr opsiwn o gerdded i ffwrdd; bydd y Llywodraeth yn prynu gennych. Mae'r eiddo cyntaf yn cael ei brynu nawr mewn gwirionedd wrth iddynt fynd drwy'r cynlluniau, felly gwnewch eu hannog i wneud cais am y cynllun hwnnw. Mae yna wiriwr cymhwysedd ar wefan Llywodraeth Cymru. Os yw hynny'n rhy frawychus, mae yna bobl ar gael i'w helpu i fynd drwyddo a deall sut y gallant gael mynediad at y gwaith hwnnw. Felly, rwy'n falch iawn fod hynny'n digwydd.

Ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd, roeddwn yn falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith a wnaed ar ganllawiau prisio Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig, sydd bellach yn cynnwys Cymru a Lloegr. Mae'n darparu cysondeb yn y dull prisio ar gyfer eiddo yng Nghymru. Nid yw'n orfodol, ond pam na fyddent yn ei ddefnyddio, oherwydd gallwch gael mwy nag un prisiad wedi'i wneud, ac mae'r prisiad yn rhoi sail gyson i brisio'r adeiladau? Felly, rwy'n falch ein bod wedi gwneud hynny. A hynny ar gyfer yr holl adeiladau, p'un a yw'n waith sy'n cael ei arwain gan ddatblygwyr, y cohort amddifad cychwynnol neu p'un a ydym wedi gallu cadarnhau bod adeiladau naill ai'n is na 11m neu'n cael eu hystyried yn risg isel. Felly, mae'r prisiad yn berthnasol i bob un ohonynt.

Rydym yn parhau i weithio gyda UK Finance i sicrhau bod benthycwyr yn cydnabod y sefyllfa yng Nghymru. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â benthycwyr unigol fel y gallwn drafod yr amgylchiadau, iddynt allu darparu morgeisi i'r rhai sy'n byw mewn adeiladau gyda'r problemau hyn. Mae'n un o'r rhesymau pam nad ydym fel Llywodraeth yn enwi adeiladau unigol, oherwydd nid ydym eisiau codi sgwarnog heb ddim rheswm. Ond rydym yn barod i weithio gyda benthycwyr i helpu hynny i ddigwydd, a dylai hynny hefyd fod yn digwydd nawr.

Felly, Ddirprwy Lywydd, rwy'n ymroddedig i fynd i'r afael â'r materion hyn sy'n ymwneud â diogelwch adeiladau yng Nghymru. Byddwn yn parhau i ddatblygu'r rhaglen diogelwch adeiladau, a byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau wrth i'n cynlluniau ar gyfer cyflawni gael eu cyflwyno. Diolch.

Diolch, Weinidog. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Thank you, Minister. That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:09.

The meeting ended at 19:09.