Y Cyfarfod Llawn
Plenary
01/03/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yw'r eitem gyntaf. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Peredur Owen Griffiths.
Good afternoon and welcome, everyone, to this Plenary session. The first item is questions to the Minister for Social Justice. The first question is from Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd, a Dydd Gŵyl Dewi hapus i bawb.
Thank you, Llywydd, and a happy St David's Day to everyone.
1. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i helpu teuluoedd yn Nwyrain De Cymru sydd wedi mynd i ddyled? OQ59162
1. What is the Government doing to help families in South Wales East who have fallen into debt? OQ59162
Diolch yn fawr. Dydd Gŵyl Dewi hapus i chi i gyd y prynhawn yma.
Thank you very much. Happy St David's Day to you all this afternoon.
During the first half of this financial year, 16,553 people accessed our single advice fund services in South Wales East and were helped to have debts totalling £1.1 million written off and to claim additional income of £8.1 million.
Yn ystod hanner cyntaf y flwyddyn ariannol hon, defnyddiodd 16,553 o bobl wasanaethau ein cronfa gynghori sengl yn Nwyrain De Cymru, a chawsant gymorth i ddileu cyfanswm o £1.1 miliwn o ddyledion ac i hawlio incwm ychwanegol o £8.1 miliwn.
Diolch am yr ateb yna, Weinidog.
Thank you for that response, Minister.
In the recently published Bevan Foundation document, 'A snapshot of poverty in winter 2023', debt was found to be a significant problem. More than a quarter of people surveyed borrowed money between October 2022 and January 2023, with 13 per cent being in arrears on at least one bill. Furthermore, more than one in 10 were also worried about losing their home over the next three months, with mortgage holders becoming increasingly concerned. We all know who is largely to blame for this. Even the Tories in this Chamber know this deep down, but the question is: what are we going to do about it?
I'd like to know what developments have been made in the campaign to crack down on energy companies forcing households to have prepayment meters. It's obscene that families are being plunged into fuel poverty at a time when gas and electric operations are making record profits. And I'd also like to know what dialogue and progress has been made in tandem with the Enforcement Conduct Board to crack down on rogue debt collection companies since I raised it last month. Diolch.
Yn y ddogfen a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Sefydliad Bevan, 'A snapshot of poverty in winter 2023', canfuwyd bod dyled yn broblem sylweddol. Roedd mwy na chwarter y bobl a holwyd wedi benthyca arian rhwng mis Hydref 2022 a mis Ionawr 2023, gydag 13 y cant mewn ôl-ddyledion ar o leiaf un bil. Yn ychwanegol at hynny, roedd mwy nag un o bob 10 hefyd yn poeni am golli eu cartref dros y tri mis nesaf, gyda deiliaid morgeisi yn dod yn fwyfwy pryderus. Gŵyr pob un ohonom pwy sydd ar fai am hyn i raddau helaeth. Mae hyd yn oed y Torïaid yn y Siambr hon yn gwybod hyn yn y bôn, ond y cwestiwn yw: beth a wnawn yn ei gylch?
Hoffwn wybod pa ddatblygiadau a wnaed yn yr ymgyrch i atal cwmnïau ynni rhag gosod mesuryddion rhagdalu gorfodol mewn aelwydydd. Mae'n warthus fod teuluoedd yn cael eu gorfodi i mewn i dlodi tanwydd ar adeg pan fo cwmnïau nwy a thrydan yn gwneud elw mwy nag erioed. A hoffwn wybod hefyd pa ddeialog a gafwyd a pha gynnydd a wnaed ar y cyd â'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi i fynd i'r afael â'r cwmnïau casglu dyledion ofnadwy hyn ers imi godi'r mater fis diwethaf. Diolch.
Diolch yn fawr. We can't underestimate, can we, the financial challenges being faced by so many households across Wales. In fact, today's figures are estimating in the millions—2.5 million again into fuel poverty. What we're doing is targeting financial support to households to help maximise income and avoid falling into debt. But, I mean, clearly, there are issues that also lie very much within the responsibility of the UK Government, and I'm particularly concerned about the impact on the most vulnerable households, which, as you say, are often those who are on prepayment meters.
I think this is where the work that we've been doing yesterday—. In fact, I met with Ofgem officials, and I met with the Ofgem board only a few weeks ago, and pressed Ofgem to consider Wales's most vulnerable households when using their regulatory powers to review energy suppliers' practice. I also said, in terms—. I asked them questions about their review into British Gas. I asked them about reviews into other energy suppliers. I also said that although they are banning the installation of prepayment meters until the end of March, that should be extended. I called for it to be extended because they are undertaking some reviews on other suppliers, I understand. And I called for the social tariff.
Can I say that I'm very pleased to have met with the Enforcement Conduct Board and also raised this with Ofgem and suggested—and I'm making this clear to Ofgem and the UK Government—that debt collectors employed by energy suppliers should be accredited by the Enforcement Conduct Board?
Diolch yn fawr. Ni allwn fychanu'r heriau ariannol y mae cymaint o aelwydydd ledled Cymru yn eu hwynebu. Yn wir, mae'r ffigurau heddiw yn amcangyfrif yn y miliynau—2.5 miliwn arall yn mynd i mewn i dlodi tanwydd. Yr hyn rydym yn ei wneud yw targedu cymorth ariannol at aelwydydd er mwyn rhoi cymorth iddynt wneud y mwyaf o'u hincwm ac osgoi mynd i ddyled. Ond yn amlwg, mae rhai materion sy'n rhan o gyfrifoldebau Llywodraeth y DU, ac rwy'n arbennig o bryderus am yr effaith ar yr aelwydydd mwyaf agored i niwed, sef y rhai, fel y dywedwch, sy'n aml ar fesuryddion rhagdalu.
Credaf mai dyma ble mae'r gwaith y buom yn ei wneud ddoe—. A dweud y gwir, cyfarfûm â swyddogion Ofgem a chyfarfûm â bwrdd Ofgem ychydig wythnosau yn ôl, a phwysais ar Ofgem i ystyried yr aelwydydd mwyaf agored i niwed yng Nghymru wrth ddefnyddio eu pwerau rheoleiddio i adolygu arferion cyflenwyr ynni. Dywedais hefyd, o ran—. Gofynnais gwestiynau iddynt ynglŷn â'u hadolygiad o Nwy Prydain. Gofynnais iddynt am eu hadolygiadau o gyflenwyr ynni eraill. Dywedais hefyd, er eu bod yn gwahardd gosod mesuryddion rhagdalu tan ddiwedd mis Mawrth, y dylid ymestyn y cyfnod hwnnw. Galwais am iddo gael ei ymestyn, gan eu bod yn cynnal rhai adolygiadau o gyflenwyr eraill, yn ôl yr hyn a ddeallaf. A galwais am y tariff cymdeithasol.
A gaf fi ddweud fy mod yn falch iawn o fod wedi cyfarfod â’r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi, ac wedi codi hyn gydag Ofgem ac wedi awgrymu—ac rwy’n dweud hyn yn glir wrth Ofgem a Llywodraeth y DU—y dylai casglwyr dyledion a gyflogir gan gyflenwyr ynni fod wedi'u hachredu gan y Bwrdd Ymddygiad Gorfodi?
I'd like to wish you and all of my colleagues here in the Chamber and beyond a very, very happy St David's Day. Minister, I know that you've probably heard this line from many of my colleagues over time and over many years, but it's no secret that Labour has sadly been running our NHS into the ground, with nearly 600,000 patients languishing on waiting lists. We also have more than 45,000 people waiting over two years for treatment. Many of those stuck on waiting lists can't take the pain any more and are in fact turning to private healthcare. Quite a few of my constituents, in fact, in south-east Wales are landing themselves in extremely difficult financial situations because they have no choice but to go private. One constituent had to pay privately for a laparoscopy because their mental health was suffering so much as a result of the pain that they were going through on a daily basis. The patient has said, and I quote, 'I am lucky I could do this, although it has left me in £4,000-worth of debt.' Another individual from south-east Wales took out a personal loan for private surgery and then it was discovered that she had stage 4 endometriosis. Unfortunately, she could not afford any further treatment and is still paying off her loan. So, Minister, my question is: what do you say to the patients who are falling into debt and financial difficulty as a direct result of the Welsh Government's failure to address NHS waiting times? Thank you.
Hoffwn ddymuno Dydd Gŵyl Dewi hapus iawn i chi a fy holl gyd-Aelodau yma yn y Siambr a thu hwnt. Weinidog, gwn eich bod wedi clywed y llinell hon gan lawer o fy nghyd-Aelodau dros amser a thros y blynyddoedd mwy na thebyg, ond nid yw'n gyfrinach fod Llafur, yn anffodus, wedi bod yn dinistrio ein GIG, gyda bron i 600,000 o gleifion ar restrau aros. Mae gennym hefyd fwy na 45,000 o bobl yn aros dros ddwy flynedd am driniaeth. Ni all llawer o'r rheini ar restrau aros fyw gyda'r boen mwyach, ac maent yn troi at ofal iechyd preifat. Mae cryn dipyn o fy etholwyr yn ne-ddwyrain Cymru mewn sefyllfaoedd ariannol eithriadol o anodd gan nad oes ganddynt ddewis ond mynd yn breifat. Bu’n rhaid i un etholwr dalu’n breifat am laparosgopi am fod eu hiechyd meddwl yn dioddef i'r fath raddau o ganlyniad i’r boen roeddent yn ei dioddef bob dydd. Mae'r claf wedi dweud, ac rwy'n dyfynnu, 'Rwy'n ffodus fy mod wedi gallu gwneud hyn, er ei fod yn golygu fy mod mewn dyled o £4,000.' Cafodd unigolyn arall o dde-ddwyrain Cymru fenthyciad personol ar gyfer llawdriniaeth breifat, ac yna darganfuwyd bod ganddi endometriosis cam 4. Yn anffodus, ni allai fforddio unrhyw driniaeth bellach, ac mae'n dal i dalu ei benthyciad yn ôl. Felly, Weinidog, fy nghwestiwn yw: beth a ddywedwch wrth y cleifion sy'n mynd i ddyled a thrafferthion ariannol o ganlyniad uniongyrchol i fethiant Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag amseroedd aros y GIG? Diolch.
Well, I find this an extraordinary question, I have to say, Natasha—an extraordinary question—when we have our national health service, which we are proud of, born in Wales, free at the point of access, and delivering day in, day out care and treatment to thousands of people across Wales, including your constituents. Yes, I'm concerned with people who are falling into debt, and falling into debt because of the UK Government's policies, I would have to say. And will you join me, Natasha Asghar, and your colleagues here, in calling for the UK Government not to increase the energy price guarantee from £2,500 to £3,000 in April, and to ensure that vulnerable householders are protected from disconnection, as happens in the water industry? This is something that your Government can do, and then, of course, it would help people, for whatever reason that they may be falling into debt.
Wel, credaf fod hwn yn gwestiwn rhyfeddol, mae'n rhaid imi ddweud, Natasha—cwestiwn rhyfeddol—pan fo gennym wasanaeth iechyd gwladol rydym yn falch ohono, a anwyd yng Nghymru, sy'n rhad ac am ddim i'w ddefnyddio, ac sy'n darparu gofal a thriniaeth i filoedd o bobl ledled Cymru bob dydd, gan gynnwys eich etholwyr chi. Ydw, rwy’n pryderu am bobl sy’n mynd i ddyled, ac yn mynd i ddyled oherwydd polisïau Llywodraeth y DU, byddai’n rhaid imi ddweud. Ac a wnewch chi ymuno â mi, Natasha Asghar, a’ch cyd-Aelodau yma, i alw ar Lywodraeth y DU i beidio â chynyddu’r warant pris ynni o £2,500 i £3,000 ym mis Ebrill ac i sicrhau bod deiliaid tai sy’n agored i niwed yn cael eu hamddiffyn rhag cael eu datgysylltu, fel sy’n digwydd yn y diwydiant dŵr? Mae hyn yn rhywbeth y gall eich Llywodraeth ei wneud, ac yna, wrth gwrs, byddai'n helpu pobl sy'n mynd i ddyled am ba reswm bynnag.
2. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r effaith y bydd canlyniadau'r adolygiad ffyrdd yn ei chael ar hybu ffyniant a mynd i'r afael â thlodi yng ngogledd Cymru? OQ59168
2. What assessment has the Minister made of the impact that the road review outcomes will have on promoting prosperity and tackling poverty in north Wales? OQ59168
Thank you for your question. 'Llwybr Newydd' and our response to the roads review set out a vision for a transport system that is good for society, the environment and the economy. Our national transport delivery plan is aligned with the programme for government, promoting prosperity and tackling poverty.
Diolch am eich cwestiwn. Roedd 'Llwybr Newydd' a'n hymateb i'r adolygiad ffyrdd yn nodi gweledigaeth ar gyfer system drafnidiaeth sy'n dda i'r gymdeithas, yr amgylchedd a'r economi. Mae ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth wedi'i alinio â’r rhaglen lywodraethu, i hyrwyddo ffyniant a helpu i drechu tlodi.
Thank you, Minister, for that response. As you will know, almost all major road building and upgrade projects across north Wales have been scrapped with this roads review, which is quite staggering for my residents in north Wales. Communities and residents that I represent have been let down again by this Labour Welsh Government. Minister, private road transport is the only practical option for many of my residents in north Wales because of the rurality and the lack of public transport options. Eighty-five per cent of people rely on a car or motorbike to go about their daily lives, including going to work, tackling poverty, which I know you're passionate about as much as I am. And the Confederation of British Industry Wales have outlined that, when supporting our environment, we need to ensure that the solutions don't damage the economy, because these decisions need to both protect our environment and promote prosperity and tackle poverty, which this roads review is not going to achieve. So, in light of this, Minister, what is your response to the legitimate concerns from my residents that this roads review will hold back the people of north Wales even further, whilst having a negative impact on promoting prosperity and tackling poverty?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae bron bob prosiect adeiladu ac uwchraddio ffyrdd mawr ledled gogledd Cymru wedi cael ei atal gyda'r adolygiad ffyrdd hwn, sy'n eithaf syfrdanol i fy nhrigolion yng ngogledd Cymru. Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi gwneud tro gwael unwaith eto â'r cymunedau a'r trigolion rwy'n eu cynrychioli. Weinidog, trafnidiaeth breifat ar y ffordd yw’r unig opsiwn ymarferol i lawer o fy nhrigolion yn y gogledd oherwydd natur wledig yr ardal a’r diffyg opsiynau trafnidiaeth gyhoeddus. Mae 85 y cant o bobl yn dibynnu ar geir neu feiciau modur i fyw eu bywydau bob dydd, gan gynnwys mynd i'r gwaith, trechu tlodi, sy'n rhywbeth y gwn eich bod yr un mor angerddol â minnau yn ei gylch. Ac mae Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yng Nghymru wedi nodi, wrth inni gefnogi ein hamgylchedd, fod angen inni sicrhau nad yw’r atebion yn niweidio’r economi, gan fod angen i'r penderfyniadau hyn ddiogelu ein hamgylchedd a hyrwyddo ffyniant a threchu tlodi, sy'n rhywbeth nad yw'r adolygiad ffyrdd hwn yn mynd i'w gyflawni. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, beth yw eich ymateb i bryderon dilys fy nhrigolion y bydd yr adolygiad ffyrdd hwn yn amharu hyd yn oed ymhellach ar bobl gogledd Cymru, ac yn cael effaith negyddol ar y gwaith o hybu ffyniant a threchu tlodi?
Thank you for that question. I would like to refer to the comments that were made by the Deputy Minister for Climate Change when he gave his statement last week. He did say, and we recognise, that as people drive more, fewer people use public transport, resulting in fewer services being viable, leaving people with even fewer alternatives. And this, in terms of tackling poverty and inequality, disproportionately disadvantages women and people on low incomes. We know, from the data, that they're the most dependent on public transport. And we know that people are often forced into being dependent on running a car to access work, and it can be punitive in terms of that cost. So, we need to make sure that we are making that change that will stop doing the same thing over and over, because it's not working, and we need to invest in real, sustainable alternatives—and, of course, that is rail, bus, walking and cycling projects—if we are to reach net-zero targets. This is about tackling climate change after all. It's the huge commitment that, across the Chamber, but led by the Welsh Government, we want to achieve.
Diolch am eich cwestiwn. Hoffwn gyfeirio at y sylwadau a wnaed gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd pan wnaeth ei ddatganiad yr wythnos diwethaf. Fe ddywedodd, ac rydym ni'n cydnabod, wrth i bobl yrru mwy, fod llai o bobl yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, gan arwain at lai o wasanaethau hyfyw, a gadael pobl â hyd yn oed llai o ddewisiadau amgen. Ac o ran trechu tlodi ac anghydraddoldeb, mae hyn yn rhoi menywod a phobl ar incwm isel dan anfantais anghymesur. Gwyddom o'r data mai hwy sy'n dibynnu fwyaf ar drafnidiaeth gyhoeddus. A gwyddom fod pobl yn aml yn cael eu gorfodi i fod yn ddibynnol ar geir i gael mynediad at waith, ac y gall hynny fod yn gosbol, o ran y gost. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod yn gwneud y newid a fydd yn golygu ein bod yn rhoi’r gorau i wneud yr un peth drosodd a throsodd, gan nad yw hynny’n gweithio, ac mae angen inni fuddsoddi mewn dewisiadau amgen cynaliadwy go iawn—sef, wrth gwrs, trenau, bysiau, prosiectau beicio a cherdded—os ydym am gyflawni ein targedau sero net. Mae'n ymwneud â mynd i'r afael â newid hinsawdd wedi'r cyfan. Dyna'r ymrwymiad enfawr rydym ni, ar draws y Siambr, ond dan arweiniad Llywodraeth Cymru, am ei gyflawni.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. Minister, thank you for attending the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency meeting in November, when concern was raised by Gwynedd Council's fuel poverty officer that there are high levels of non-compliant stock with the Welsh housing quality standard in Gwynedd. When he asked you whether you could comment on the high levels of non-compliant stock with the Welsh housing quality standard, or WHQS, in Gwynedd, you noted the point for officials to take back to the Minister for Climate Change. When I subsequently raised this with the Minister for Climate Change in this Chamber, she asked me to send her further details, which I did. And in her response, she stated that,
'As at 31 March 2022, 100 per cent of social housing dwellings were compliant with WHQS, 78 per cent fully compliant, but 22 per cent were only compliant subject to an acceptable fail'.
Given your overarching responsibility for fuel poverty in the Welsh Government, how do you respond to official figures showing that almost 30 per cent of the social housing stock in Gwynedd is termed 'acceptable fails', equivalent to the level in Flintshire, and rising to almost 42 per cent in Denbighshire, that Anglesey has the highest level of prepayment meters in Wales, at almost 29 per cent, followed by Gwynedd at almost 22 per cent, and to the statement made to me by Gwynedd Council's fuel poverty officer, when I met him last week, that, in Gwynedd and Anglesey, where the rent is the same and yet energy costs can be significantly higher, this appears to be linked to broader rural off-gas and older property issues?
Diolch, Lywydd. Weinidog, diolch am fynychu'r cyfarfod trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni ym mis Tachwedd, pan leisiwyd pryder gan swyddog tlodi tanwydd Cyngor Gwynedd fod lefelau uchel o'r stoc dai yng Ngwynedd nad yw’n cydymffurfio â safon ansawdd tai Cymru. Pan ofynnodd i chi a allech roi sylwadau ar y lefelau uchel o stoc dai nad yw’n cydymffurfio â safon ansawdd tai Cymru yng Ngwynedd, fe wnaethoch nodi'r pwynt er mwyn i swyddogion ei gyfleu i'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Pan godais hyn yn ddiweddarach gyda’r Gweinidog Newid Hinsawdd yn y Siambr hon, gofynnodd imi anfon rhagor o fanylion ati, a gwneuthum hynny. Ac yn ei hymateb, dywedodd,
'Ar 31 Mawrth 2022, roedd 100 y cant o anheddau tai cymdeithasol yn cydymffurfio â safon ansawdd tai Cymru, 78 y cant yn cydymffurfio’n llawn, ond roedd 22 y cant yn cydymffurfio yn amodol ar fethiant derbyniol yn unig'.
O ystyried eich cyfrifoldeb cyffredinol dros dlodi tanwydd yn Llywodraeth Cymru, sut rydych yn ymateb i ffigurau swyddogol sy’n dangos bod bron i 30 y cant o’r stoc dai cymdeithasol yng Ngwynedd yn cael eu galw'n ‘fethiannau derbyniol’, sy’n cyfateb i’r lefel yn sir y Fflint, gan godi i bron i 42 y cant yn sir Ddinbych; mai Ynys Môn sydd â’r lefel uchaf o fesuryddion rhagdalu yng Nghymru, ar bron i 29 y cant, ac yna Gwynedd ar bron i 22 y cant, ac i’r datganiad a wnaed gan swyddog tlodi tanwydd Cyngor Gwynedd, pan gyfarfûm ag ef yr wythnos diwethaf, fod y rhent yr un fath yng Ngwynedd ac Ynys Môn, ac eto, gall costau ynni fod yn sylweddol uwch, a'i bod yn ymddangos bod hyn yn gysylltiedig â materion ehangach yn ymwneud ag eiddo nad yw ar y grid nwy ac eiddo hŷn?
Clearly, this is an issue where across Government, working with my colleague the Minister for Climate Change, Julie James, we are leading on this all-important issue with our Warm Homes programme, which, of course, is now moving into an iteration for its next development, which will be about a demand-led approach. And, of course, that will help to address these issues.
I'm glad that you've raised the point about the fact that a great many people are very vulnerable on prepayment meters, and I hope you also will have heard my call again, and, actually, I think even Grant Shapps is saying he's sympathetic to the prospect of, actually, the UK Government not increasing the energy price guarantee from April. I think this is a key call that we must make across this Chamber today, because we need to make sure that we can support those most vulnerable households on prepayment meters. And, also, I hope you will be supportive of my calls for a social tariff as well, which, indeed, the UK Government and Ofgem have said that they are beginning to look at. But we have a serious issue here in terms of those who are most vulnerable, and, also, of course, the work that is being undertaken in terms of the retrofit of social housing is moving at pace with the allocation of funding this year and next.
Yn amlwg, mae hwn yn fater lle rydym ni, yn drawslywodraethol, a thrwy weithio gyda fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James, yn arwain ar y mater hollbwysig hwn gyda’n rhaglen Cartrefi Clyd, sydd, wrth gwrs, bellach yn agosáu at iteriad ar gyfer ei datblygiad nesaf, a fydd yn ymwneud ag ymagwedd sy'n seiliedig ar alw. Ac wrth gwrs, bydd hynny'n helpu i fynd i'r afael â'r materion hyn.
Rwy'n falch ichi godi'r pwynt am y ffaith bod llawer iawn o bobl ar fesuryddion rhagdalu yn agored iawn i niwed, ac rwy'n gobeithio y byddwch hefyd wedi clywed fy ngalwad eto, ac mae hyd yn oed Grant Shapps, rwy'n credu, wedi dweud ei fod yn cydymdeimlo, mewn gwirionedd, na ddylai Llywodraeth y DU gynyddu'r warant pris ynni o fis Ebrill ymlaen. Credaf fod hon yn alwad allweddol y mae’n rhaid inni ei gwneud ar draws y Siambr hon heddiw, gan fod angen inni sicrhau y gallwn gefnogi’r aelwydydd mwyaf agored i niwed sydd ar fesuryddion rhagdalu. Ac rwy'n gobeithio hefyd y byddwch yn cefnogi fy ngalwadau am dariff cymdeithasol hefyd, ac mae Llywodraeth y DU ac Ofgem yn wir wedi dweud eu bod yn dechrau edrych arno. Ond mae gennym fater difrifol yma gyda'r rhai mwyaf agored i niwed, a hefyd, wrth gwrs, mae'r gwaith sy'n cael ei wneud ar ôl-osod tai cymdeithasol yn mynd rhagddo'n gyflym gyda'r dyraniad cyllid ar gyfer eleni a'r flwyddyn nesaf.
Thanks. Well, I'll leave the primary point you made for the topical question later, which, of course, is on that very subject. But this month's Bevan Foundation State of Wales briefing states that the energy efficiency of properties varies greatly across Wales, and that, although all social housing in Wales was deemed to comply with the Welsh housing quality standard, more than a fifth has at least one acceptable fail. Again, given your overarching responsibility for fuel poverty in the Welsh Government, and, as we move forward to WHQS 2023, how do you respond to Gwynedd Council's fuel poverty officer who asked me,
'How can we move on if we haven't finished the homework from the last granulation of WHQS, especially given the cost of retrofit for pre-1900 property',
and who stated,
'I had another quick glance at WHQS 2023. I didn't spot the magic words "acceptable fail", but there seems to be a healthy peppering of caveats, no clear acknowledgement of the differing starting places on the grid, and that getting an off-gas ex-Forestry Commission cottage from 1910 to SAP 80 is rather tricky'?
Diolch. Wel, rwyf am adael y prif bwynt a wnaethoch ar gyfer y cwestiwn amserol yn nes ymlaen, sydd ar yr union bwnc hwnnw wrth gwrs. Ond mae briff Cyflwr Cymru Sefydliad Bevan y mis hwn yn nodi bod effeithlonrwydd ynni eiddo'n amrywio’n sylweddol ledled Cymru, ac er y nodwyd bod holl dai cymdeithasol Cymru yn cydymffurfio â safon ansawdd tai Cymru, mae mwy nag un o bob pump yn cynnwys o leiaf un methiant derbyniol. Unwaith eto, o ystyried eich cyfrifoldeb cyffredinol dros dlodi tanwydd yn Llywodraeth Cymru, ac wrth inni agosáu at safon ansawdd tai Cymru 2023, sut rydych yn ymateb i swyddog tlodi tanwydd Cyngor Gwynedd, a ofynnodd i mi,
'Sut y gallwn symud ymlaen os nad ydym wedi gorffen y gwaith cartref o'r fersiwn ddiwethaf o safon ansawdd tai Cymru, yn enwedig o ystyried cost ôl-osod eiddo a adeiladwyd cyn 1900’,
ac a ddywedodd,
'Cefais gipolwg sydyn arall ar safon ansawdd tai Cymru 2023. Ni welais y geiriau hud "methiant derbyniol", ond ymddengys bod tipyn go lew o gafeatau, heb unrhyw gydnabyddiaeth glir o'r gwahanol fannau cychwyn ar y grid, a'i bod braidd yn anodd cael un o hen fythynnod y Comisiwn Coedwigaeth a adeiladwyd ym 1910 nad yw ar y grid i fodloni SAP 80?'
Well, I'm sure all of those you've engaged with in north Wales, including local authorities, will have contributed to the latest consultation on the Welsh housing quality standard. The Welsh housing quality standard has been very important in terms of the standards in social housing, which you will recognise across Wales have been second to none. But it has had to be revised and reviewed in terms of the circumstances, and also our ambitions in terms of moving to net zero with the 20,000 social housing target that we've got. And, of course, that does mean that the Welsh housing quality standard is taking into account all of the issues that you raise.
But, as I said, the budget has been there. The funding has been made available by the Minister for Climate Change, in terms of the investment in retrofit for our social housing, and, indeed, the Welsh housing quality standard will move forward as a result of this consultation.
Wel, rwy’n siŵr y bydd pob un o’r rheini rydych wedi ymgysylltu â hwy yn y gogledd, gan gynnwys awdurdodau lleol, wedi cyfrannu at yr ymgynghoriad diweddaraf ar safon ansawdd tai Cymru. Mae safon ansawdd tai Cymru wedi bod yn bwysig iawn o ran safonau tai cymdeithasol, y byddwch yn cydnabod eu bod wedi bod heb eu hail ledled Cymru. Ond bu’n rhaid eu diwygio a’u hadolygu o ran yr amgylchiadau, yn ogystal â'n huchelgeisiau o ran cyflawni sero net gyda’r targed o 20,000 o dai cymdeithasol sydd gennym. Ac wrth gwrs, golyga hynny fod safon ansawdd tai Cymru yn rhoi ystyriaeth i'r holl faterion a godwch.
Ond fel y dywedais, mae’r gyllideb wedi bod yno. Mae’r cyllid wedi'i ddarparu gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, a'r buddsoddiad i ôl-osod ein tai cymdeithasol, ac yn wir, bydd safon ansawdd tai Cymru yn symud ymlaen o ganlyniad i’r ymgynghoriad hwn.
Well, thank you. Again, I remember debating these issues 20 years ago in the predecessor Chamber, with similar responses, albeit in a different financial context. Unless points raised with me by Gwynedd Council's fuel poverty officer are addressed, the next Welsh Government's Welsh housing quality standard and Warm Homes programme will be starting on a false premise, and aiming for standards that cannot be achieved where needs are greatest, without creative presentation of data. Given your overarching responsibility for fuel poverty in the Welsh Government, how do you respond to the proposal by Gwynedd Council's fuel poverty officer for the next Welsh Government's Warm Homes programme to join up the Welsh Government's Nest scheme with the UK Government's energy company obligation scheme? And, given the climate change Minister's statement that she expects to procure a new, demand-led replacement scheme, which tackles both the climate emergency and fuel poverty, before the end of the year—there'll be no gap in provision between the new and existing programmes—how do you respond to concerns within the Fuel Poverty Coalition that this will allow the current Nest scheme to run into, say, April 2024, after next winter, before the next demand-led replacement scheme starts?
Wel, diolch. Unwaith eto, rwy'n cofio trafod y materion hyn 20 mlynedd yn ôl yn y Siambr flaenorol, gydag ymatebion tebyg, er mewn cyd-destun ariannol gwahanol. Oni chaiff y pwyntiau a nodwyd gan swyddog tlodi tanwydd cyngor Gwynedd eu hateb, bydd safon ansawdd tai Cymru a rhaglen Cartrefi Clyd y Llywodraeth nesaf yn dechrau ar gynsail ffug, ac yn anelu at safonau na ellir eu cyflawni lle mae’r anghenion mwyaf, heb gyflwyno data mewn ffordd greadigol. O ystyried eich cyfrifoldeb cyffredinol dros dlodi tanwydd yn Llywodraeth Cymru, sut rydych yn ymateb i gynnig gan swyddog tlodi tanwydd Cyngor Gwynedd i raglen Cartrefi Clyd Llywodraeth nesaf Cymru uno cynllun Nyth Llywodraeth Cymru â chynllun rhwymedigaeth cwmnïau ynni Llywodraeth y DU? Ac o ystyried datganiad y Gweinidog Newid Hinsawdd ei bod yn disgwyl caffael cynllun newydd, sy'n seiliedig ar alw, ac sy'n mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a thlodi tanwydd cyn diwedd y flwyddyn—ni fydd unrhyw fwlch yn y ddarpariaeth rhwng y cynllun newydd a'r rhaglenni presennol—sut rydych yn ymateb i bryderon y Gynghrair Tlodi Tanwydd y bydd hyn yn caniatáu i gynllun presennol Nyth redeg hyd at, dyweder, mis Ebrill 2024, ar ôl y gaeaf nesaf, cyn i'r cynllun nesaf sy'n seiliedig ar alw ddechrau?
Indeed, Mark Isherwood, I think you would have appreciated the discussion and scrutiny that I had on Monday at the Equality and Social Justice Committee about these very issues and the assurance I gave that there would be no gap between the Warm Homes schemes in terms of the existing scheme and the one that will move forward, which will be procured by the end of the year. And, of course, it will take on board lessons learnt, but it is also clearly ensuring that we work in collaboration wherever possible, not just indeed with our local authorities, as is crucial to the delivery of it, but also with the UK Government as well.
Yn wir, Mark Isherwood, credaf y byddech wedi gwerthfawrogi’r drafodaeth a’r craffu a wynebais ddydd Llun yn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol am yr union faterion hyn a’r sicrwydd a roddais na fyddai unrhyw fwlch rhwng y cynlluniau Cartrefi Clyd o ran y cynllun presennol a'r un nesaf, a fydd yn cael ei gaffael erbyn diwedd y flwyddyn. Ac wrth gwrs, bydd yn ystyried y gwersi a ddysgwyd, ond mae hefyd yn amlwg yn sicrhau ein bod yn cydweithio lle bynnag y bo modd, nid yn unig gyda'n hawdurdodau lleol, sy'n hanfodol er mwyn ei gyflwyno, ond gyda Llywodraeth y DU hefyd.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths, ac mae'r cwestiynau i'w hateb gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol. Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths, and the questions will be answered by the Deputy Minister for Social Partnership. Peredur Owen Griffiths
Diolch, Llywydd. I welcome the mention of the real living wage in social care in your statement on fair work yesterday. Plaid Cymru has been a strong campaigner for many years for a pay increase for those dedicated and absolutely essential staff working in social care. One-off payments, like the one we saw during the pandemic, are welcome, but they are no substitute for being paid what you deserve. My concern is that cash boosts may not always filter down to those staff on the ground, including those third sector providers who have local authority contracts. What mechanisms or processes are being put in place to ensure that any cash injection to local authorities to improve the pay of social care staff is being passed on to those it is intended for, including those third sector partners?
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r sôn am y cyflog byw gwirioneddol mewn gofal cymdeithasol yn eich datganiad ar waith teg ddoe. Mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu'n gryf ers blynyddoedd lawer dros godiad cyflog i’r staff ymroddedig a chwbl hanfodol sy’n gweithio ym maes gofal cymdeithasol. Mae taliadau untro, fel yr un a welsom yn ystod y pandemig, i’w croesawu, ond nid ydynt yn gwneud y tro yn lle cael eich talu ar y lefel rydych yn ei haeddu. Fy mhryder yw ei bod yn bosibl na fydd hwb ariannol bob amser yn treiddio i lawr i staff ar lawr gwlad, gan gynnwys darparwyr trydydd sector sydd â chontractau awdurdod lleol. Pa fecanweithiau neu brosesau sy’n cael eu rhoi ar waith i sicrhau bod unrhyw chwistrelliad o arian parod i awdurdodau lleol i wella cyflogau staff gofal cymdeithasol yn cael ei drosglwyddo i’r rheini y’i bwriadwyd ar eu cyfer, gan gynnwys partneriaid trydydd sector?
I welcome the Member's interest in this area and very much share what he said in terms of the—whilst one-off payments are welcome, it is about the implementation of the real living wage, but actually the real living wage is just one part of an element of a fair work package and what we're seeking to do through the social care fair work forum to sustain the sector well into the future, as well as, what we discussed, as you said, in the statement around fair work today—yesterday, sorry; I'm losing track of days.
I'm working very closely with my colleague Julie Morgan to make sure that actually, clearly, we have the access more directly through local authorities, but also working through those commissioning services and the infrastructure that's in place to ensure that those payments are made promptly. And the Deputy Minister for Social Care and I did attend, just prior to the recess, an event not far from here in Cardiff, to celebrate the payment of the real living wage and the new uplift for social care workers. But, quite rightly, community groups there and care workers were holding our feet to the fire to go further and to actually support the real living wage right across Wales, but also across the sector as a whole, and it's very much something we're committed to in a sustainable way.
Rwy'n croesawu diddordeb yr Aelod yn y maes, ac rwy'n cytuno'n gryf â'r hyn a ddywedodd am—er bod taliadau untro i’w croesawu, mae'n ymwneud â thalu'r cyflog byw gwirioneddol, ond mewn gwirionedd, dim ond un rhan yw'r cyflog byw gwirioneddol o elfen o becyn gwaith teg a’r hyn rydym yn ceisio'i wneud drwy’r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol i gynnal y sector ymhell i’r dyfodol, yn ogystal â’r hyn a drafodwyd gennym, fel y dywedoch chi, yn y datganiad ar waith teg heddiw—ddoe, mae'n ddrwg gennyf; rwy'n cymysgu fy nyddiau.
Rwy'n gweithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Ddirprwy Weinidog Julie Morgan i sicrhau, yn amlwg, fod gennym fynediad mwy uniongyrchol drwy awdurdodau lleol, ond hefyd ein bod yn gweithio drwy'r gwasanaethau comisiynu hynny a'r seilwaith sydd yn ei le i sicrhau bod y taliadau hynny'n cael eu gwneud yn brydlon. Ac ychydig cyn y toriad, fe fynychodd y Dirprwy Weinidog Gofal Cymdeithasol a minnau ddigwyddiad heb fod ymhell o'r fan hon yng Nghaerdydd, i ddathlu talu'r cyflog byw gwirioneddol a'r codiad newydd i weithwyr gofal cymdeithasol. Ond yn gwbl briodol, roedd grwpiau cymunedol yno a gweithwyr gofal yn rhoi pwysau arnom i fynd ymhellach ac i gefnogi'r cyflog byw gwirioneddol ledled Cymru, ond hefyd ar draws y sector yn ei gyfanrwydd, ac mae'n sicr yn rhywbeth rydym wedi ymrwymo i'w wneud mewn ffordd gynaliadwy.
Diolch yn fawr am yr ateb yna.
Thank you very much for that answer.
Back last month, your Government unveiled a new LGBTQ+ action plan. You also signalled intent to start negotiating with the UK Government to devolve powers related to gender recognition. This is a positive step and it is something that, in principle, Plaid Cymru supports wholeheartedly. The current Tory Government is the most regressive and hate-filled Government in generations. The further we can distance ourselves from them, particularly on matters of equality, the better. Unfortunately, your position was undermined just a few days later on the Sharp End programme, not just by the Tory David T.C. Davies, but also by his fellow panellist, and your colleague, Jo Stevens. She said that she would not approve of giving gender recognition powers to Wales because, and I quote,
'equalities legislation is UK-wide legislation'.
Deputy Minister, what is the position of the Welsh Labour Government on the devolution of powers on gender recognition? How disappointed were you by those comments of your party colleague, whose constituency lies only a stone's throw away from our Parliament?
Fis diwethaf, datgelodd eich Llywodraeth gynllun gweithredu LHDTC+ newydd. Hefyd, fe wnaethoch nodi bwriad i ddechrau negodi gyda Llywodraeth y DU i ddatganoli pwerau sy’n ymwneud â chydnabod rhywedd. Mae hwn yn gam cadarnhaol ac mae’n rhywbeth y mae Plaid Cymru, mewn egwyddor, yn ei gefnogi’n llwyr. Y Llywodraeth Dorïaidd bresennol yw’r Llywodraeth fwyaf anflaengar a llawn casineb ers cenedlaethau. Po bellaf y gallwn ymbellhau oddi wrthynt, yn enwedig ar faterion cydraddoldeb, gorau oll. Yn anffodus, tanseiliwyd eich safbwynt ychydig ddyddiau’n ddiweddarach ar raglen Sharp End, nid yn unig gan y Tori David T.C. Davies, ond hefyd gan ei gyd-banelydd, a’ch cyd-bleidiwr, Jo Stevens. Dywedodd na fyddai’n cymeradwyo rhoi pwerau cydnabod rhywedd i Gymru oherwydd, a dyfynnaf,
'mae deddfwriaeth cydraddoldeb yn ddeddfwriaeth y DU gyfan'.
Ddirprwy Weinidog, beth yw safbwynt Llywodraeth Lafur Cymru ar ddatganoli pwerau ar gydnabod rhywedd? Pa mor siomedig oeddech chi wrth glywed y sylwadau hynny gan eich cyd-bleidiwr, gyda'i hetholaeth ond dafliad carreg o'n Senedd ni?
Can I first of all thank Peredur Griffiths and Plaid Cymru for the work we've done collectively on the LGBTQ+ action plan and that solidarity and collaborative working, which are so important on these fundamental issues of equality and human rights and dignity? The Welsh Labour Government's position with regards to supporting the trans community and the devolution of gender recognition powers remains as it was; it is the same. It is a commitment in our programme for government and in the co-operation agreement, and it's also one of the 46 actions within the LGBTQ+ action plan to trigger the request to devolve those powers, and then it will be a matter for this Senedd, if that was successful, to determine how those powers are applied. I hear what the Member says in terms of the—. I regret the kind of party political element of that. [Interruption.] We have disagreements within—[Interruption.] We have—
A gaf fi ddiolch yn gyntaf i Peredur Griffiths a Phlaid Cymru am y gwaith rydym wedi’i wneud ar y cyd ar y cynllun gweithredu LHDTC+ a’r undod a’r cydweithio hwnnw, sydd mor bwysig ar faterion hollbwysig cydraddoldeb a hawliau dynol ac urddas? Mae safbwynt Llywodraeth Lafur Cymru ynghylch cefnogi’r gymuned draws a datganoli pwerau cydnabod rhywedd yn parhau fel y bu; mae'r un fath. Mae’n ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu ac yn y cytundeb cydweithio, ac mae hefyd yn un o’r 46 o gamau gweithredu yn y cynllun gweithredu LHDTC+ i sbarduno’r cais i ddatganoli’r pwerau hynny, a phe bai hwnnw'n llwyddiannus, byddai'n fater i’r Senedd hon benderfynu sut y defnyddir y pwerau hynny. Clywaf yr hyn y mae’r Aelod yn ei ddweud o ran y—. Rwy’n gresynu at yr elfen bleidiol wleidyddol yn hynny o beth. [Torri ar draws.] Rydym yn anghytuno o fewn—[Torri ar draws.] Rydym—
You can carry on with your answers. You don't have to take any notice of anybody who's speaking in the Chamber.
Gallwch barhau â'ch atebion. Nid oes raid ichi gymryd unrhyw sylw o unrhyw un sy'n siarad yn y Siambr.
Diolch, Llywydd. Thank you for that. I think one of the dangers of this discussion—the topic—is that we degenerate into party political point scoring and matters. I think, if a future UK Labour Government was going to legislate on this and gender recognition reform, I'd be very happy to work collaboratively with that to ensure that we do support the trans community here in Wales and across the UK. And I think we all have challenges within our own parties, whether that be elsewhere or in Scotland at the moment during the SNP leadership contest as well.
Diolch, Lywydd. Diolch am hynny. Credaf mai un o beryglon y drafodaeth hon—y pwnc—yw ein bod yn ymostwng i faterion a sgorio pwyntiau pleidiol wleidyddol. Pe bai Llywodraeth Lafur yn y DU yn y dyfodol yn mynd i ddeddfu ar hyn a diwygio cydnabod rhywedd, credaf y byddwn yn fwy na pharod i weithio ar y cyd â hynny i sicrhau ein bod yn cefnogi’r gymuned draws yma yng Nghymru a ledled y DU. A chredaf fod gan bob un ohonom heriau yn ein pleidiau ein hunain, boed hynny yn rhywle arall neu yn yr Alban ar hyn o bryd yn ystod gornest arweinyddiaeth yr SNP hefyd.
3. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael â'r prinder safleoedd i Sipsiwn a Theithwyr ledled Cymru? OQ59178
3. What is the Welsh Government’s strategy for tackling the shortage of Gypsy and Traveller sites across Wales? OQ59178
We are reviewing the Gypsy and Traveller accommodation assessments submitted by local authorities, and we'll be working with them and our Gypsy and Traveller communities to support plans to address the current shortfall and help overcome any barriers, which may be impeding progress.
Rydym yn adolygu’r asesiad o anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr a gyflwynwyd gan awdurdodau lleol, a byddwn yn gweithio gyda hwy a’n cymunedau Sipsiwn a Theithwyr i gefnogi cynlluniau i fynd i’r afael â’r diffyg presennol ac i helpu i oresgyn unrhyw rwystrau, a allai fod yn atal cynnydd.
Thank you, Minister. I attended the excellent event, hosted by the Llywydd, which was celebrating how people fleeing persecution have found sanctuary in Wales. But we cannot deny that some communities are more welcome than others, and the Gypsy and Traveller community do not feel welcome; they feel persecuted. And it is disappointing that local authorities are proactive in proposing new sites for motor homes and camper vans to park, but produce no proposals for new Gypsy and Traveller sites, or indeed for upgrading existing ones.
So, Minister, thank you very much for the written statement you issued earlier this afternoon, where you talk about working with local authorities and the Gypsy and Traveller communities to identify the extent of the requirements and understand the barriers that still exist to prevent progress. I want to question why this work has not gone on before. But I would also like a timescale for the end of those discussions, and then the detailed discussions that need to take place with local authorities on where we are going to now make progress on delivering the sites that are so desperately needed, particularly in light of the new Police, Crime, Sentencing and Courts Act 2022, which criminalises people for stopping on unauthorised sites.
Diolch, Weinidog. Mynychais y digwyddiad rhagorol, a gynhaliwyd gan y Llywydd, a oedd yn dathlu sut mae pobl sy’n ffoi rhag erledigaeth wedi cael noddfa yng Nghymru. Ond ni allwn wadu bod rhai cymunedau’n cael mwy o groeso nag eraill, ac nid yw’r gymuned Sipsiwn a Theithwyr yn teimlo bod croeso iddynt; maent yn teimlo eu bod yn cael eu herlid. Ac mae’n siomedig fod awdurdodau lleol yn mynd ati'n rhagweithiol i gynnig safleoedd newydd i gartrefi modur a cherbydau gwersylla barcio, ond nid ydynt yn cynhyrchu unrhyw gynigion i greu safleoedd newydd ar gyfer Sipsiwn a Theithwyr, nac yn wir i uwchraddio’r rhai presennol.
Felly, Weinidog, diolch yn fawr iawn am y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd gennych yn gynharach y prynhawn yma, lle rydych yn sôn am weithio gydag awdurdodau lleol a chymunedau Sipsiwn a Theithwyr i nodi'r gofynion a deall y rhwystrau sy’n dal i atal cynnydd. Hoffwn gwestiynu pam nad yw’r gwaith hwn wedi mynd rhagddo cyn hyn. Ond hoffwn amserlen hefyd ar gyfer cwblhau'r trafodaethau hynny, a'r trafodaethau manwl y mae angen eu cael gydag awdurdodau lleol ynglŷn â ble rydym yn mynd i wneud cynnydd nawr ar ddarparu’r safleoedd y mae eu hangen mor daer, yn enwedig yn wyneb Deddf yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd 2022, sy’n troseddoli pobl am stopio ar safleoedd anawdurdodedig.
Thank you very much, Jenny Rathbone, for your question and for your leadership on this issue, which is crucial, as chair of the cross-party group and also Chair of the Equality and Social Justice Committee. Can I also thank the Llywydd for hosting this inspiring event this afternoon as well, where we heard from refugees, the Welsh Refugee Council speakers and Ukrainian guests and friends? And a wonderful event it was, but also a recognition that we must not be complacent in Wales. We seek to be a nation of sanctuary, but we must not be complacent. That's why we've got the 'Anti-racist Wales Action Plan', which actually has a whole section on addressing this issue—this shortfall in terms of delivery for our Gypsy, Roma and Traveller community.
And just to confirm, as you say, that this is in legislation, the Housing (Wales) Act 2014—I was here then—requiring every local authority in Wales to prepare a Gypsy and Traveller accommodation assessment, and also to report on the need for additional pitches in their areas, such as permanent residential land and temporary transit. I did issue a statement for Members to be aware, at 1 o'clock today, to just explain that I am undertaking an examination of all of the latest audits that are coming through. They have to produce assessments of where they are, the needs and gaps in sites and pitches across Wales for Traveller communities. Although there are challenges in terms of finding the right sites, et cetera, I do expect all local authorities in Wales to ensure that sufficient sites and pitches are provided, and that they identify the needs of Gypsy communities across Wales. And I expect them to be accurate assessments of needs, with clear actions to be taken to address the gaps that exist, and I will be meeting local authorities. By local authority, I will meet them this year, within the next few weeks, to ask them questions about their assessments and their delivery for the needs of Gypsy, Roma and Traveller communities.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone, am eich cwestiwn ac am eich arweiniad ar y mater hwn, sy’n hollbwysig, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol a hefyd fel Cadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol. A gaf fi hefyd ddiolch i’r Llywydd am gynnal y digwyddiad ysbrydoledig hwn y prynhawn yma hefyd, lle clywsom gan ffoaduriaid, siaradwyr o Gyngor Ffoaduriaid Cymru a gwesteion a ffrindiau o Wcráin? Ac roedd yn ddigwyddiad gwych, ond hefyd yn gydnabyddiaeth na ddylem fod yn hunanfodlon yng Nghymru. Rydym yn ceisio bod yn genedl noddfa, ond mae'n rhaid inni beidio â bod yn hunanfodlon. Dyna pam fod gennym 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', sy'n cynnwys adran gyfan ar fynd i'r afael â'r mater hwn—y methiant i gyflawni ar ran ein cymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr.
A dim ond i gadarnhau, fel y dywedwch, fod hyn mewn deddfwriaeth, mae Deddf Tai (Cymru) 2014—roeddwn yma bryd hynny—yn ei gwneud yn ofynnol i bob awdurdod lleol yng Nghymru baratoi asesiad o anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr, a hefyd adrodd ar yr angen am leiniau ychwanegol yn eu hardaloedd, megis lleiniau preswyl parhaol a lleiniau tramwy dros dro. Er gwybodaeth i’r Aelodau, cyhoeddais ddatganiad am 1 o’r gloch heddiw i egluro fy mod yn cynnal archwiliad o’r holl archwiliadau diweddaraf sy’n cael eu cyflwyno. Mae’n rhaid iddynt lunio asesiadau o ble maent, yr anghenion a’r bylchau yn y ddarpariaeth o safleoedd a lleiniau ledled Cymru ar gyfer cymunedau Teithwyr. Er bod heriau i ddod o hyd i’r safleoedd cywir ac ati, rwy’n disgwyl i bob awdurdod lleol yng Nghymru sicrhau bod digon o safleoedd a lleiniau’n cael eu darparu, a’u bod yn nodi anghenion cymunedau Sipsiwn ledled Cymru. Ac rwy’n disgwyl iddynt fod yn asesiadau cywir o anghenion, gyda chamau clir i’w cymryd i fynd i’r afael â’r bylchau sy’n bodoli, a byddaf yn cyfarfod ag awdurdodau lleol. Fesul awdurdod lleol, byddaf yn cyfarfod â hwy eleni, o fewn yr ychydig wythnosau nesaf, i ofyn cwestiynau iddynt ynglŷn â'u hasesiadau a’u darpariaeth ar gyfer anghenion cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr.
I'm pleased this subject has been raised today, and where the Member for Cardiff Central and the Government think we have a shortage of Gypsy and Traveller sites, I think we have too many, especially in the north Wales area in particular. The Welsh Government have dictated from here, in Cardiff Bay, that every local authority needs to have at least one Gypsy and Traveller site in place to satisfy their woke agenda, but Travellers aren't travellers in the sense of the word if taxpayers' money is being spent on fixed sites in places where they don't contribute to society or pay their way.
In Denbighshire, they tried this approach back in 2018 and wanted a site on Green Gates Farm in St Asaph, and then in Rhuallt, but it was rejected time and time again through planning, and quite rightly so, by the people of Denbighshire. And the simple message is that we don't want them. So, when is the Welsh Government going to wise up, get real, and act in the best interests of people who pay their council taxes and charges, because Conwy, Flintshire, Gwynedd and Wrexham all have sites, so why can't we adopt a more regional approach and say, 'North Wales has enough already'?
Rwy’n falch fod y pwnc hwn wedi’i godi heddiw, a lle mae’r Aelod dros Ganol Caerdydd a’r Llywodraeth yn credu bod gennym brinder safleoedd Sipsiwn a Theithwyr, credaf fod gennym ormod ohonynt, yn enwedig yng ngogledd Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi pennu oddi yma, ym Mae Caerdydd, fod angen i bob awdurdod lleol gael o leiaf un safle Sipsiwn a Theithwyr i fodloni eu hagenda woke, ond nid yw Teithwyr yn deithwyr yng ngwir ystyr y gair os yw arian trethdalwyr yn cael ei wario ar safleoedd sefydlog mewn mannau lle nad ydynt yn cyfrannu at gymdeithas nac yn talu eu ffordd.
Yn sir Ddinbych, rhoesant gynnig ar y dull hwn o weithredu yn ôl yn 2018, ac roeddent yn dymuno cael safle ar Fferm Green Gates yn Llanelwy, ac yna yn Rhuallt, ond fe’i gwrthodwyd dro ar ôl tro drwy gynllunio, ac yn gwbl briodol felly, gan bobl sir Ddinbych. A'r neges syml yw nad oes arnom eu heisiau. Felly, pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn callio, yn wynebu realiti, ac yn gweithredu er lles pobl sy'n talu eu trethi cyngor a'u ffioedd, gan fod safleoedd i'w cael eisoes yng Nghonwy, sir y Fflint, Gwynedd a Wrecsam, felly pam na allwn fabwysiadu ymagwedd fwy rhanbarthol a dweud, 'Mae digon ohonynt yng ngogledd Cymru yn barod'?
Well, I am shocked by that question, I have to say. Yes, you weren't here in 2014, and I appreciate that Gareth Davies. We had legislation passed by this Assembly, passed by your Members, requiring every local authority in Wales to prepare a Gypsy and Traveller accommodation assessment. That's what they need to do, and where there are shortcomings and where they are not available, I will be meeting with every one of those authorities and asking them why.
I think you should rethink the things you've said today following the inspiring events that we've had this week in terms of us being a nation of sanctuary and recognising the racism that Gypsy Traveller people in Wales have faced for too long.
Can I thank the Local Government and Housing Committee who've done an excellent report on this with challenging recommendations? I've accepted them all. I don't know which Member of yours is on that committee, but they accepted them as well.
Wel, mae’r cwestiwn hwnnw wedi fy syfrdanu, mae’n rhaid imi ddweud. Mae'n wir nad oeddech yma yn 2014, ac rwy’n deall hynny, Gareth Davies. Cawsom ddeddfwriaeth a basiwyd gan y Cynulliad hwn, a basiwyd gan eich Aelodau chi, a oedd yn ei gwneud yn ofynnol i bob awdurdod lleol yng Nghymru baratoi asesiad o anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr. Dyna sydd angen iddynt ei wneud, a lle mae diffygion a lle nad ydynt ar gael, byddaf yn cyfarfod â phob un o'r awdurdodau hynny ac yn gofyn iddynt pam.
Credaf y dylech ailfeddwl y pethau rydych wedi’u dweud heddiw yn dilyn y digwyddiadau ysbrydoledig rydym wedi’u cael yr wythnos hon i nodi'r ffaith ein bod yn genedl noddfa ac yn cydnabod yr hiliaeth y mae Sipsiwn a Theithwyr yng Nghymru wedi’i hwynebu ers gormod o amser.
A gaf fi ddiolch i'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai sydd wedi gwneud adroddiad rhagorol ar hyn gydag argymhellion heriol? Rwyf wedi derbyn pob un ohonynt. Nid wyf yn gwybod pa un o'ch Aelodau sydd ar y pwyllgor hwnnw, ond fe wnaethant hwythau eu derbyn hefyd.
Cwestiwn 4, Rhys ab Owen.
Question 4, Rhys ab Owen.
4. Pa asesiad mae'r Gweinidog wedi gwneud ynglŷn ag effeithiolrwydd polisïau Llywodraeth Cymru i sicrhau diogelwch cymunedol yng Nghaerdydd? OQ59173
4. What assessment has the Minister made of the effectiveness of Welsh Government policies to ensure community safety in Cardiff? OQ59173
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Mae troseddu a chyfiawnder yn faterion sydd wedi'u cadw o fewn cyfrifoldebau Llywodraeth y DU, ond rydyn ni wedi ymrwymo i weithio gyda'r heddlu a chyrff partner eraill i hyrwyddo diogelwch cymunedol ar draws Caerdydd a Chymru gyfan. Mae hyn yn cynnwys ein hymrwymiad i gyllido swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu i gadw ein strydoedd yn saff.
Thank you very much, Rhys ab Owen. Crime and justice matters are reserved to the UK Government, but we are committed to working with the police and other partner organisations to promote community safety across Cardiff and Wales as a whole. This includes our commitment to funding police community support officers to keep our streets safe.
Last month, the Shadow Home Secretary, Yvette Cooper, announced that a Labour Westminster Government would bring in respect orders, a new form of anti-social behaviour orders popularised by Tony Blair in the late 1990s. Does the Minister agree with me, therefore, that the announcement by Yvette Cooper is likely to mean that the jagged edge of different approaches to policing and justice will remain, even if a Labour Government is elected in Westminster?
Fis diwethaf, cyhoeddodd Ysgrifennydd Cartref yr Wrthblaid, Yvette Cooper, y byddai Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn cyflwyno gorchmynion parch, math newydd o orchmynion ymddygiad gwrthgymdeithasol a boblogeiddiwyd gan Tony Blair ar ddiwedd y 1990au. A yw’r Gweinidog yn cytuno â mi, felly, fod y cyhoeddiad gan Yvette Cooper yn debygol o olygu y bydd ymylon garw gwahanol ddulliau plismona a chyfiawnder yn parhau, hyd yn oed pe bai Llywodraeth Lafur yn cael ei hethol yn San Steffan?
Well, I am proud of the achievements and indeed the manifesto commitments of this Welsh Labour party, which led to us committing funding to maintain our 500 police community support officers and increasing their number by 100. I know that the work that we've done and the work that we're doing indeed, even though policing isn't devolved yet, with our neighbourhood policing teams, with our PCSOs, is playing a critical role in helping to keep communities safe. Of course, this is about prevention, isn't it? This is about engaging with our communities and, yes, having to recognise that we need to tackle issues around anti-social behaviour, but on the basis of a preventative approach and community cohesion. I do also want to say that we share, of course, with colleagues across the UK and show partnership working with police on these issues, particularly in terms of working on our youth justice board. We're very much looking forward to the devolution of youth justice, which is crucial to this point, as well as our work on tackling violence against women, domestic abuse and sexual violence. That's what we're focusing on here in Wales.
Wel, rwy’n falch o gyflawniadau, ac yn wir, o ymrwymiadau maniffesto plaid Lafur Cymru, a arweiniodd at ymrwymo cyllid i gadw ein 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ac i gyflogi 100 o rai ychwanegol. Gwn fod y gwaith rydym wedi’i wneud a'r gwaith rydym yn ei wneud yn wir, er nad yw plismona wedi'i ddatganoli eto, gyda'n timau plismona yn y gymdogaeth, gyda swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, yn chwarae rhan hollbwysig yn helpu i gadw cymunedau'n ddiogel. Wrth gwrs, mae hyn yn ymwneud ag atal, onid yw? Mae'n ymwneud ag ymgysylltu â’n cymunedau, ac ie, gorfod cydnabod bod angen inni fynd i’r afael â materion sy'n ymwneud ag ymddygiad gwrthgymdeithasol, ond ar sail dull ataliol a chydlyniant cymunedol. Hoffwn ddweud hefyd, wrth gwrs, ein bod yn rhannu â swyddogion cyfatebol ledled y DU ac yn gweithio mewn partneriaeth â'r heddlu ar y materion hyn, yn enwedig mewn perthynas â gweithio ar ein bwrdd cyfiawnder ieuenctid. Edrychwn ymlaen yn fawr at ddatganoli cyfiawnder ieuenctid, sy'n hanfodol i'r pwynt hwn, yn ogystal â'n gwaith ar fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Dyna rydym yn canolbwyntio arno yma yng Nghymru.
I'd like to thank my colleague Rhys for raising such an important question. Minister, I recently listened to a Safer Communities podcast with the Prevent community engagement officer for Cardiff Council where incel ideology was brought up. Worryingly, common incel themes of self-loathing and grievance are more often than not transformed into misogynistic violence and the degradation of women, and are linked to perceived inadequacies in forming sexual relationships. I'm sure you're aware that this ideology is particularly fuelled by extremely low self-esteem, isolation, anxiety, and issues surrounding body image, which are exacerbated by mainstream media programmes such as Love Island, which reinforce the incel belief that women are hard-wired to automatically reject them because they do not have similar muscular physiques. In terms of community safety, incels are a credible threat to communities in the UK. There was a recent Plymouth shooting by incel member Jake Davison, and others have been arrested in connection with terrorist offences connected to incel involvement. Minister, what assessment has this Government made of the incel movement in Wales? What conversations have you had with the Minister for Education and Welsh Language regarding the need to help promote better body image in Welsh schools and to implement action to help young people become more resilient with issues surrounding body image? Thank you.
Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Rhys am ofyn cwestiwn mor bwysig. Weinidog, yn ddiweddar gwrandewais ar bodlediad Cymunedau Mwy Diogel gyda swyddog ymgysylltu â'r gymuned Prevent Cyngor Caerdydd lle cafodd ideoleg 'incel' ei grybwyll. Yn bryderus, mae themâu 'incel' cyffredin fel hunangasineb a chwyno yn arwain, yn amlach na pheidio, at drais misogynistaidd a diraddio menywod, ac maent yn gysylltiedig ag annigonolrwydd canfyddedig wrth ffurfio pherthnasoedd rhywiol. Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol fod yr ideoleg hon yn cael ei hachosi’n arbennig gan ddiffyg eithafol o hunan-barch, unigedd, gorbryder a phroblemau'n ymwneud â delwedd y corff, sy'n cael eu gwaethygu gan raglenni cyfryngau prif ffrwd fel Love Island, sy'n atgyfnerthu'r gred 'incel' y bydd menywod yn eu gwrthod yn awtomatig am nad oes ganddynt gyrff cyhyrog cyffelyb. O ran diogelwch cymunedol, mae dynion 'incel' yn fygythiad credadwy i gymunedau yn y DU. Yn ddiweddar, cafodd merch ei saethu yn Plymouth gan aelod 'incel', Jake Davison, ac mae eraill wedi’u harestio mewn perthynas â throseddau terfysgol yn gysylltiedig ag ymwneud ag 'incel'. Weinidog, pa asesiad y mae'r Llywodraeth hon wedi'i wneud o'r mudiad 'incel' yng Nghymru, a pha sgyrsiau rydych wedi'u cael gyda Gweinidog y Gymraeg ac Addysg ynghylch yr angen i helpu i hyrwyddo delwedd corff gwell yn ysgolion Cymru ac i weithredu i helpu pobl ifanc i fod yn fwy gwydn mewn perthynas â materion sy'n ymwneud â delwedd y corff? Diolch.
Thank you very much, Joel James, for raising this. Incel ideologies are having a corrosive impact on our young people and our male population, where the ideologies that have led to the horrors that you've described, Joel James, need to be addressed. I think this is where Rhys ab Owen's question is important, because it is, 'How are we going to develop these relationships?', which I believe goes back to school, education and the curriculum, and particularly our relationships and sexuality education theme that's going to be part of our rolling out of the curriculum. But I'm glad you've raised this issue, because this is where we do again work in terms of violence prevention. I think our schools programme is very important, which we fund with the police. We're funding not only our police community support officers, but also, with our police and crime commissioner funding support as well, we're funding a schools programme where police come in and talk with schools. They're very much linking to our curriculum as well. So, I agree. Thank you for raising this. This is where we need to work together to make sure that we have safer communities and our education has that impact in our schools.
Wel, diolch yn fawr iawn, Joel James, am godi’r mater hwn. Mae ideolegau 'incel' yn cael effaith ddinistriol ar ein pobl ifanc a'n poblogaeth wrywaidd, lle mae angen mynd i'r afael ag ideolegau sydd wedi arwain at yr erchyllterau rydych wedi'u disgrifio, Joel James. Rwy'n credu bod cwestiwn Rhys ab Owen yn bwysig yn hyn o beth, oherwydd mae 'Sut rydym am ddatblygu'r perthnasoedd hyn?' yn mynd yn ôl i'r ysgol, addysg a'r cwricwlwm, ac yn enwedig ein thema addysg cydberthynas a rhywioldeb a fydd yn rhan o'r ffordd y byddwn yn cyflwyno'r cwricwlwm. Ond rwy'n falch eich bod wedi codi'r mater hwn, oherwydd dyma lle rydym yn gweithio eto ar atal trais. Rwy'n credu bod ein rhaglen ysgolion yn bwysig iawn, rhaglen rydym yn ei hariannu gyda'r heddlu. Rydym yn ariannu ein swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, ond hefyd, gyda chefnogaeth ariannol ein comisiynydd heddlu a throseddu yn ogystal, rydym yn ariannu rhaglen ysgolion lle mae'r heddlu'n ymweld ag ysgolion ac yn siarad â’r disgyblion, ac maent yn cysylltu'n fawr â'n cwricwlwm hefyd. Felly, rwy'n cytuno. Diolch i chi am godi hyn. Dyma lle mae angen inni weithio gyda'n gilydd i sicrhau bod gennym gymunedau mwy diogel a bod ein haddysg yn cael yr effaith honno yn ein hysgolion.
I'm very glad that this issue has been raised, because whilst policing is not devolved, I'm absolutely sure that the police are as concerned as we are about the way in which hateful views are exposing our young people to harmful images and extreme right-wing views. Yes, the RSE is very important to counter the hateful and self-harming images that young people are becoming exposed to, but clearly we need some regulation of what goes on online. I wondered if you'd had any conversation with the UK Government about the delays in implementing the online and related harms Bill so that we have some teeth to prevent people pushing all these hateful messages out online.
Rwy'n falch iawn fod y mater hwn wedi'i godi, oherwydd er nad yw plismona wedi’i ddatganoli, rwy'n hollol siŵr fod yr heddlu yr un mor bryderus â ninnau am y ffordd y mae safbwyntiau atgas yn gwneud ein pobl ifanc yn agored i ddelweddau niweidiol a safbwyntiau asgell dde eithafol. Ydy, mae addysg cydberthynas a rhywioldeb yn bwysig iawn i wrthsefyll y delweddau atgas a hunan-niweidiol y mae pobl ifanc yn agored iddynt, ond yn amlwg mae angen peth rheoleiddio ar yr hyn sy'n digwydd ar-lein. Roeddwn yn meddwl tybed a ydych chi wedi cael sgwrs â Llywodraeth y DU ynglŷn â'r oedi cyn gweithredu'r Bil diogelwch ar-lein a niwed cysylltiedig fel bod gennym rywbeth i atal pobl rhag lledaenu'r holl negeseuon atgas hyn ar-lein.
Thank you very much, Jenny, for that follow-on question, because we have been engaged with UK Government counterparts as that Bill has progressed through Parliament. It's now back on track, I understand. The UK Government is progressing the Online Safety Bill again, and particularly—and the point you make is so key—regarding the enhanced protections it proposes for our children. But I think it is also important to recognise that we have our role and responsibility. Keeping people safe whilst they're online is incredibly important. Joel James mentioned the role of the Minister for Education and Welsh Language; well, we have our digital resilience in education action plan. It's important to mention that now. It's a cross-Government programme to protect young people from harm online. This is where I think working to ensure that there are additional protections, particularly for women and girls online, by including controlling or coercive behaviour in the list of priority offences within the Online Safety Bill, is welcome.
Wel, diolch yn fawr iawn am y cwestiwn dilynol hwnnw, Jenny, oherwydd rydym wedi bod yn ymgysylltu â swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU wrth i’r Bil hwnnw symud ymlaen drwy'r Senedd. Rwy’n deall ei fod bellach yn ôl ar y trywydd cywir. Mae Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen â’r Bil Diogelwch Ar-lein eto, ac yn arbennig—ac mae'r pwynt rydych chi'n ei wneud mor allweddol—mewn perthynas â’r amddiffyniadau gwell y mae'n eu cynnig i'n plant. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig cydnabod bod gennym ein rôl a'n cyfrifoldebau ein hunain. Mae cadw pobl yn ddiogel tra'u bod ar-lein yn hynod bwysig. Soniodd Joel James am rôl Gweinidog y Gymraeg ac Addysg. Wel, mae gennym ein cynllun gweithredu cadernid digidol mewn addysg. Mae'n bwysig sôn am hwnnw nawr. Rhaglen drawslywodraethol yw hi i ddiogelu pobl ifanc rhag niwed ar-lein. Felly, dyma lle rwy'n credu y dylem weithio i sicrhau amddiffyniadau ychwanegol, yn enwedig i fenywod a merched ar-lein, drwy gynnwys ymddygiad rheolaethol neu orfodaethol yn y rhestr o droseddau â blaenoriaeth yn y bil diogelwch ar-lein.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar yr adroddiad am gasineb at fenywod a chamymddygiad rhywiol yn Heddlu Gogledd Cymru a gyhoeddwyd gan Gomisiynydd Heddlu a Throsedd Gogledd Cymru? OQ59183
5. Will the Minister make a statement on the report into misogyny and sexual misconduct in the North Wales Police force published by the North Wales Police and Crime Commissioner? OQ59183
Diolch yn fawr. Misogyny and sexual misconduct have no place in the police service. It's essential for North Wales Police to continue their urgent work to identify those officers who do not live up to the values the public rightly expect, and to take decisive action.
Diolch yn fawr. Nid oes unrhyw le i gasineb at fenywod na chamymddygiad rhywiol yng ngwasanaeth yr heddlu. Mae'n hanfodol fod Heddlu Gogledd Cymru yn parhau â'u gwaith brys i nodi swyddogion nad ydynt yn cadw at y gwerthoedd y mae'r cyhoedd yn eu disgwyl, ac i roi camau pendant ar waith.
Diolch i'r Gweinidog am yr ymateb. Dwi'n siŵr roedd yn bryder i chi, fel fi, i ddarllen fod yna 24 aelod o staff, nid jest gweision heddlu, yn cael eu harchwilio oherwydd achosion o drais domestig, camymddwyn rhywiol neu drais yn erbyn menywod yn lluoedd Heddlu Gogledd Cymru. Rydym ni'n disgwyl adroddiadau lluoedd heddlu eraill yn gymharol fuan hefyd yng Nghymru. Wrth gwrs, cafodd yr adroddiad ei gomisiynu yn sgil achos erchyll David Carrick o'r heddlu Metropolitan, ond dydyn ni ddim yn mynd i anghofio am achos erchyll Sarah Everard hefyd. Mae'n dilyn cwyn arbennig a wnaed gan y Ganolfan dros Gyfiawnder i Fenywod a'r Biwro Newyddiadurwyr Ymchwiliadol nôl yn 2020 a oedd yn dangos nad oedd lluoedd heddlu yn ymchwilio yn llawn i achosion o drais domestig oedd yn ymwneud ag aelodau o'r heddlu. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu elfennau o waith yr heddlu yma yng Nghymru, megis swyddogion cynorthwyo cymunedol, PCSOs, felly pa gamau mae'r Llywodraeth yma yn eu cymryd er mwyn sicrhau bod y broses gyflogaeth yn gwbl drwyadl a thryloyw ac y gall menywod Cymru gael hyder yn yr unigolion sy'n cael eu cynrychioli yn ein heddluoedd?
I thank the Minister for that response. I'm sure it was concerning for you, like me, to read that there were 24 members of staff, not just police officers, having inquiries into them because of cases of domestic violence, sexual misconduct or violence against women in North Wales Police. We're expecting reports from other police forces relatively soon too. Of course, the report was commissioned in light of the appalling case of David Carrick from the Metropolitan police, but we won't forget the appalling case of Sarah Everard either. And it follows a particular complaint made by the Centre for Women's Justice and the Bureau of Investigative Journalism back in 2020, which showed that police forces weren't carrying full inquiries into cases of domestic violence and abuse that involved the police. The Welsh Government funds part of the police activity here in Wales, such as PCSOs, so what steps is the Government here taking in order to ensure that the employment process is entirely transparent and thorough and that women in Wales can have confidence in the individuals represented in our police forces?
Diolch yn fawr. That is such an important question for us this afternoon. Although policing isn't devolved—it's the responsibility of the UK Government—we are engaging, as you say, Mabon, in every way we can, to work with the police, to influence the policies and delivery and, indeed, to fund large sections of the delivery of community safety in Wales in particular, and in our schools. It is vital that our police demonstrate the integrity and values the public expect from them. I very much welcome North Wales Police's approach. They've taken a very transparent and decisive approach to this issue, recognising the need to ensure that a minority of officers who don't deliver high standards that the public expect have no place in a police force in Wales.
Can I just say that we discussed this at the policing partnership board, which I co-chair with the First Minister? We discussed it in December, and we talked about the issue of trust in policing, which of course you've touched on. We're going to have this as a standing agenda item on the board, because Welsh policing leads committed, at that meeting, to standing against inappropriate behaviour, ensuring staff who have behaved unacceptably are identified with swift action. As colleagues will know across the Chamber, all police forces across England and Wales are reviewing urgently records of all staff, to establish if there are any other cases that need to be addressed. I'm very pleased that the North Wales police and crime commissioner and chief constable Amanda Blakeman came out publicly about this. They've got to have this information by the end of March. Can I just take the opportunity to remind colleagues of our Live Fear Free helpline, a free 24/7 service for all victims and survivors of violence against women?
And finally, just to say that PCC Dafydd Llywelyn and I co-chair the national partnership board for the delivery of the next stage of our national strategy to strengthen our approach to violence against women, domestic abuse and sexual violence. This is working very actively with our police forces and our police and crime commissioners. We have work streams, including workplace harassment. The workplace harassment work stream is co-chaired by Shavanah Taj from the Wales Trades Union Congress and Mark Travis from South Wales Police. I do expect this to come out with recommendations and address the issues that you've raised this afternoon.
Diolch yn fawr. Mae hwnnw'n gwestiwn mor bwysig i ni y prynhawn yma. Er nad yw plismona wedi'i ddatganoli—cyfrifoldeb Llywodraeth y DU ydyw—rydym yn ymgysylltu, fel y dywedwch chi, Mabon, ym mhob ffordd a allwn, i weithio gyda'r heddlu, i ddylanwadu ar y polisïau a'u cyflawniad, ac yn wir, i ariannu rhannau helaeth o'r ddarpariaeth diogelwch cymunedol yng Nghymru yn enwedig, ac yn ein hysgolion. Mae'n hanfodol fod ein heddlu'n dangos yr uniondeb a’r gwerthoedd y mae'r cyhoedd yn eu disgwyl ganddynt. Felly, rwy'n croesawu dull Heddlu Gogledd Cymru o weithredu'n fawr iawn. Maent wedi mabwysiadu ymagwedd dryloyw a phendant iawn tuag at y mater hwn, gan gydnabod yr angen i sicrhau nad oes lle i leiafrif o swyddogion nad ydynt yn cyrraedd y safonau uchel y mae'r cyhoedd yn eu disgwyl yn yr heddlu yng Nghymru.
A gaf fi ddweud ein bod wedi trafod hyn yn y bwrdd partneriaeth plismona, a gyd-gadeirir gennyf fi a'r Prif Weinidog? Fe wnaethom ei drafod ym mis Rhagfyr, a buom yn siarad am ymddiriedaeth mewn plismona, ac rydych wedi cyffwrdd â hynny wrth gwrs. Bydd hon yn eitem agenda sefydlog ar y bwrdd, oherwydd fe wnaeth arweinwyr plismona Cymru ymrwymo yn y cyfarfod hwnnw i sefyll yn erbyn ymddygiad amhriodol, gan sicrhau bod staff sydd wedi ymddwyn yn amhriodol yn cael eu nodi'n gyflym. Fel y bydd cyd-Aelodau'n gwybod ar draws y Siambr, mae pob heddlu ledled Cymru a Lloegr yn adolygu cofnodion eu holl staff ar frys, i weld a oes unrhyw achosion eraill y mae angen mynd i'r afael â hwy. Ac rwy'n falch iawn fod comisiynydd heddlu a throseddu gogledd Cymru a'r prif gwnstabl Amanda Blakeman wedi siarad am hyn yn gyhoeddus. Rhaid iddynt gael yr wybodaeth hon erbyn diwedd mis Mawrth. A gaf fi achub ar y cyfle i atgoffa cyd-Aelodau o'n llinell gymorth Byw Heb Ofn, gwasanaeth 24/7 am ddim i holl ddioddefwyr a goroeswyr trais yn erbyn menywod?
Ac yn olaf, hoffwn ddweud bod y comisiynydd heddlu a throseddu Dafydd Llywelyn a minnau'n cyd-gadeirio'r bwrdd partneriaeth cenedlaethol ar gyfer cyflwyno cam nesaf ein strategaeth genedlaethol, i gryfhau ein hymagwedd tuag at drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae'n gweithio'n weithredol iawn gyda'n heddluoedd, ein comisiynwyr heddlu a throseddu. Mae gennym ffrydiau gwaith, gan gynnwys aflonyddu yn y gweithle. Mae’r ffrwd waith aflonyddu yn y gweithle yn cael ei gyd-gadeirio gan Shavanah Taj o Gyngres Undebau Llafur Cymru a Mark Travis o Heddlu De Cymru. Rwy'n disgwyl y bydd yn arwain at argymhellion a chamau i fynd i'r afael â'r materion rydych chi wedi'u codi y prynhawn yma.
The actions of serial rapist David Carrick, the murder of Sarah Everard by Wayne Couzens and the abhorrent treatment of the bodies of sisters Bibaa Henry and Nicole Smallman by police constables Deniz Jaffer and Jamie Lewis shocked us all, and it left those police departments' reputation in tatters. Of course, as my colleague has mentioned, North Wales Police now has 27 conduct investigations ongoing relating to 24 individuals, and 13 of these cases relate to violence against women and girls, including sexual misconduct and police-perpetrated domestic abuse. My colleague Joyce Watson has done so much within this Chamber about domestic abuse. At this time, 21 cases are assessed as gross misconduct and six are assessed as misconduct. Dismissal is only available as a sanction if a gross misconduct panel makes a finding for gross misconduct. Personally, I do not believe that any officer who displays unacceptable conduct, misconduct or inappropriate behaviour should be allowed to serve again; the confidence will have gone. Therefore, will you, as part of your round-table discussions, undertake discussions with the UK Government to see if misconduct could be grounds for dismissal?
Mae gweithredoedd y treisiwr cyfresol, David Carrick, llofruddiaeth Sarah Everard gan Wayne Couzens a'r ffordd ffiaidd y cafodd cyrff y chwiorydd Bibaa Henry a Nicole Smallman eu trin gan gwnstabliaid yr heddlu Deniz Jaffer a Jamie Lewis wedi ein syfrdanu ni i gyd, gan ddinistrio enw da yr heddluoedd hynny. Wrth gwrs, fel y mae fy nghyd-Aelod wedi’i grybwyll, mae gan Heddlu Gogledd Cymru 27 o ymchwiliadau ymddygiad ar y gweill yn ymwneud â 24 o unigolion, ac mae 13 o’r achosion hyn yn ymwneud â thrais yn erbyn menywod a merched, gan gynnwys camymddygiad rhywiol a cham-drin domestig a gafodd ei gyflawni gan aelodau o’r heddlu. Mae fy nghyd-Aelod Joyce Watson wedi gwneud cymaint yn y Siambr hon mewn perthynas â cham-drin domestig. Ar hyn o bryd, mae 21 o achosion yn cael eu hasesu fel camymddygiad difrifol a chwech achos yn cael eu hasesu fel camymddygiad. Nid yw diswyddo ond ar gael fel cosb os yw panel camymddygiad difrifol yn dyfarnu bod camymddygiad difrifol wedi digwydd. Yn bersonol, nid wyf yn credu y dylid caniatáu i unrhyw swyddog sy'n arddangos ymddygiad annerbyniol, camymddygiad neu ymddygiad amhriodol wasanaethu eto; bydd yr hyder wedi mynd. Felly, a wnewch chi, fel rhan o'ch trafodaethau bwrdd crwn, gynnal trafodaethau gyda Llywodraeth y DU i weld a ellid gwneud camymddygiad yn sail dros ddiswyddo?
Thank you very much, Janet Finch-Saunders. Thank you for raising these points following on from that question from Mabon this afternoon. I think it is really important that North Wales Police have taken the lead. At the board that I co-chaired with police and crime commissioner Dafydd Llywelyn, Amanda Blakeman, who is new to the role, was absolutely clear that she was going to be rigorous about ensuring that her police force was fit for purpose. We welcome that report released by Andy Dunbobbin, the police and crime commissioner, in February, because it looks at the prevalence of cases of misogyny in the force—numbers of cases and investigations, as you say—measures in place to protect the public, and ensuring the correct vetting of officers.
I am joining Sadiq Khan, the London mayor, who's written to the Home Secretary asking her to urgently push through new laws allowing police chiefs to sack rogue officers on the spot. We know that the Home Office is reviewing dismissal processes because of the failure to remove Carrick as a serving officer. But I agree with Sadiq Khan, the London mayor, that existing laws mean that the Met and other police forces can still employ officers who've committed serious offences, and we need to make that change. I'm sure you will all back me in that call alongside Sadiq Khan.
Diolch yn fawr iawn, Janet Finch-Saunders. Diolch am godi'r pwyntiau hyn yn dilyn y cwestiwn gan Mabon y prynhawn yma. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod Heddlu Gogledd Cymru wedi arwain ar hyn. Yn y cyfarfod bwrdd a gyd-gadeiriais gyda’r comisiynydd heddlu a throseddu, Dafydd Llywelyn, roedd Amanda Blakeman, sy’n newydd i’r rôl, yn hollol bendant y bydd hi'n drylwyr ynglŷn â sicrhau bod ei heddlu’n addas i’r diben. Rydym yn croesawu’r adroddiad a ryddhawyd gan Andy Dunbobbin, y comisiynydd heddlu a throseddu, ym mis Chwefror, oherwydd mae’n edrych ar ba mor gyffredin yw achosion o gasineb at fenywod yn yr heddlu hwnnw—niferoedd achosion ac ymchwiliadau, fel y dywedwch—y mesurau sydd ar waith i amddiffyn y cyhoedd, a sicrhau bod swyddogion yn cael eu fetio’n briodol.
Rwy’n ymuno â Sadiq Khan, maer Llundain, sydd wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref i ofyn iddi fynd ati ar frys i lunio deddfau newydd i ganiatáu i brif swyddogion yr heddlu ddiswyddo swyddogion tramgwyddus yn y fan a'r lle. Fe wyddom fod y Swyddfa Gartref yn adolygu prosesau diswyddo oherwydd y methiant i gael gwared ar Carrick fel swyddog gweithredol. Ond rwy'n cytuno â Sadiq Khan, maer Llundain, fod deddfau presennol yn golygu y gall yr Heddlu Metropolitanaidd a heddluoedd eraill gyflogi swyddogion sydd wedi cyflawni troseddau difrifol, ac mae angen inni newid hynny. Felly, rwy'n siŵr y byddwch i gyd yn fy nghefnogi yn yr alwad honno ochr yn ochr â Sadiq Khan.
Mae cwestiwn 6 [OQ59184] wedi'i dynnu nôl.
Question 6 [OQ59184] has been withdrawn.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi trigolion Canol De Cymru sy'n wynebu tlodi tanwydd? OQ59172
7. How does the Welsh Government support South Wales Central residents who are facing fuel poverty? OQ59172
Diolch yn fawr, Heledd. The Welsh Government’s current £420 million package of support includes the Warm Homes programme, which improves the energy efficiency of lower income households. Eligible low-income households are also benefiting from our £200 Welsh Government fuel support scheme and our Fuel Bank Foundation vouchers for those experiencing fuel crisis.
Diolch yn fawr, Heledd. Mae pecyn cymorth cyfredol Llywodraeth Cymru, sy’n werth £420 miliwn, yn cynnwys y rhaglen Cartrefi Clyd, sy'n gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi incwm is. Mae cartrefi incwm isel cymwys hefyd yn elwa o gynllun cymorth tanwydd £200 Llywodraeth Cymru a'n talebau Sefydliad Banc Tanwydd ar gyfer y rhai sy'n profi argyfwng tanwydd.
Diolch, Weinidog. Yn amlwg, rydych chi wedi cyfeirio eisoes yn eich ymateb i Peredur Owen Griffiths ac eraill o ran y mater hwn, ac rydych wedi amlinellu yn eich ymateb i fi nifer o bethau sydd yn cael eu gwneud. Y gwir amdani, wrth gwrs, ydy bod hyn ddim yn mynd yn ddigon pell, a bod yna unigolion a theuluoedd yn fy rhanbarth, a ledled Cymru, sy'n methu fforddio cynhesu eu tai. Fel mae ymchwil gan Cyngor ar Bopeth wedi dangos, mae 32 y cant o bobl sy’n defnyddio mesuryddion talu ymlaen llaw wedi dewis cael eu datgysylltu, gyda 29 y cant yn defnyddio blanced neu wresogydd personol yn lle defnyddio ynni yn eu cartref. Mae eraill yn parhau i fynd i ddyled, ac yn wynebu caledi ariannol difrifol, dim ond er mwyn cynhesu eu cartrefi. Felly, gyda phrisiau yn cynyddu eto ym mis Ebrill, pa gefnogaeth ymarferol fydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i drigolion yng Nghanol De Cymru, a pha drafodaethau mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig ynglŷn â hyn oll? Mi wnaethoch chi gyfeirio yn gynharach ynglŷn â'r cyfarfodydd gydag Ofgem, ond beth oedd yn deillio o'r trafodaethau hynny?
Thank you, Minister. Evidently, you've already referred in your response to Peredur Owen Griffiths to this issue, and you've outlined in your answer to me a number of things that are being done. But the truth is, of course, that this does not go far enough, and that there are individuals and families in my region, and throughout Wales, who cannot afford to heat their homes. As research from Citizens Advice has shown, 32 per cent of people who use prepayment meters have chosen to be disconnected, with 29 per cent using a blanket or personal heater instead of heating their homes. Others continue to go into debt, and face severe financial hardship just in order to heat their homes. So, with prices increasing again in April, what practical support will be available from the Welsh Government to residents in South Wales Central, and what discussions is the Welsh Government having with the UK Government regarding this issue? You referred earlier to the meetings with Ofgem, but what were the outcomes of those discussions?
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. I think it is important to recognise that we are facing—. For people in fuel poverty, from 1 April, they're facing incredibly difficult and uncertain times, but these are people who are already in fuel poverty.
I do want to just address some of the issues about my meeting my Ofgem, but I do also just want to say, in terms of what we're doing, as you request, I think it is important to go back, perhaps, to earlier questions that were raised this afternoon—that in terms of improving home energy efficiency, that's crucial; that's one part of the work that we're doing through the Warm Homes programme. And, actually, up until the end of March of last year, £420 million had been invested to improve home energy efficiency, and also £38 million to support our winter fuel support scheme up until last year. Then, of course, we've had our latest winter fuel support scheme payment of £200, which has reached so many people. Actually, for your region, a total of 74,254 households in South Wales Central have received support.
I also want to say that we have the Fuel Bank Foundation partnership now delivering the fuel voucher scheme, and that's also providing crisis help to households. As far as I understand, the issue that I hope we will unite across the Chamber on, which we really need to address now, is to get the UK Government to recognise that they should not increase the energy price guarantee from £2,500 to £3,000 in April. They've got the money to do it, we know that. We know what the economy and the public finances are like. They should not do this. This would have a huge impact. And I pressed Ofgem when I met with them yesterday; I asked what are they doing about the most vulnerable households, and have they got the powers to review energy suppliers' practices, particularly in terms of the shameful way that pre-payment meters have been put into people's houses. So, I think we need to do what we can with our initiatives and our funding, even though we've had a very poor settlement from the UK Government, but we also need to all call today on the UK Government to protect households in this one way particularly, in terms of not increasing the EPG from £2,500 to £3,000 in April.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod ein bod yn wynebu—. O 1 Ebrill, bydd pobl sydd mewn tlodi tanwydd yn wynebu amseroedd anhygoel o anodd ac ansicr, ond mae'r rhain yn bobl sydd eisoes mewn tlodi tanwydd.
Rwyf eisiau mynd i'r afael â rhai o'r materion ynglŷn â fy nghyfarfod ag Ofgem, ond rwyf hefyd eisiau dweud, o ran yr hyn rydym yn ei wneud, fel y gofynnwch, rwy'n credu ei bod yn bwysig mynd yn ôl, efallai, at gwestiynau cynharach a godwyd y prynhawn yma—fod gwella effeithlonrwydd ynni'r cartref yn hanfodol; dyna un rhan o'r gwaith rydym yn ei wneud drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd. Ac mewn gwirionedd, hyd at ddiwedd mis Mawrth y llynedd, roedd £420 miliwn wedi'i fuddsoddi i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi, a £38 miliwn i gefnogi ein cynllun cymorth tanwydd y gaeaf hyd at y llynedd. Wedyn, wrth gwrs, rydym wedi cael ein taliad cynllun cymorth tanwydd y gaeaf diweddaraf o £200, sydd wedi cyrraedd cymaint o bobl. Ar gyfer eich rhanbarth chi, mae cyfanswm o 74,254 o aelwydydd Canol De Cymru wedi cael cymorth.
Rwyf hefyd eisiau dweud bod gennym bartneriaeth y Sefydliad Banc Tanwydd yn darparu'r cynllun talebau tanwydd, ac mae honno hefyd yn darparu cymorth mewn argyfwng i aelwydydd. Yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall, y mater rwy’n gobeithio y byddwn yn uno arno ar draws y Siambr, mater y mae angen inni fynd i'r afael ag ef nawr, yw cael Llywodraeth y DU i gydnabod na ddylent gynyddu'r warant pris ynni o £2,500 i £3,000 ym mis Ebrill. Mae ganddynt arian i'w wneud, fe wyddom hynny. Rydym yn gwybod beth yw’r sefyllfa gyda’r economi a chyllid cyhoeddus. Ni ddylent wneud hyn. Byddai hyn yn cael effaith enfawr. A phwysais ar Ofgem pan gyfarfûm â hwy ddoe; gofynnais beth maent yn ei wneud am yr aelwydydd mwyaf agored i niwed, ac a oes ganddynt bwerau i adolygu arferion cyflenwyr ynni, yn enwedig y ffordd gywilyddus y mae mesuryddion rhagdalu wedi cael eu gosod yn nhai pobl. Felly, rwy'n credu bod angen inni wneud yr hyn a allwn gyda'n cynlluniau a'n cyllid, er ein bod wedi cael setliad gwael iawn gan Lywodraeth y DU, ond hefyd mae angen i bawb ohonom alw heddiw ar Lywodraeth y DU i ddiogelu aelwydydd yn y ffordd hon yn enwedig, a pheidio â chynyddu'r warant pris ynni o £2,500 i £3,000 ym mis Ebrill.
8. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i ddarparu cefnogaeth ddigonol i ffoaduriaid o Wcráin? OQ59174
8. What steps is the Minister taking to provide adequate support for Ukrainian refugees? OQ59174
Welsh Government continues to work in partnership with local authorities and the third sector in welcoming Ukrainian people to Wales, helping them move on into longer term accommodation and continue to be supported. As part of our draft 2023-24 budget, we are investing £40 million in our Ukrainian humanitarian response.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a'r trydydd sector i groesawu pobl Wcráin i Gymru, eu helpu i symud ymlaen i lety mwy hirdymor a pharhau i gael eu cefnogi. Fel rhan o gyllideb ddrafft 2023-24, rydym yn buddsoddi £40 miliwn yn ein hymateb dyngarol Wcreinaidd.
Thank you, Minister. You'll be aware that, only recently, we brought forward in this Chamber a Welsh Conservative debate on Ukraine, and I had to raise then that Ukrainian refugees who have to leave their sponsor homes have been told that welcome centres are not an option for safe accommodation. In cases such as Swansea, refugees have been forced to leave a particular hotel and left with nowhere to go after being told they were ineligible for social housing. Local authorities are advising Ukrainians to look at the private rental market, but some landlords are now appearing reluctant to take on refugee tenants due to concerns over stability of future earnings. We cannot allow refugees from Ukraine to be forgotten about and become homeless for a second time. Minister, if Wales really is to be a nation of sanctuary, what discussions are you having with local authorities and the Ministers for Climate Change and housing to prevent these horrendous situations occurring? Those people have trusted Wales and its people to come here and feel supported, so it's important that we find safe and stable accommodation for them. Thank you.
Diolch, Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi cyflwyno dadl gan y Ceidwadwyr Cymreig ar Wcráin yn y Siambr yn ddiweddar, a bu’n rhaid imi ddweud bryd hynny fod ffoaduriaid Wcreinaidd sy’n gorfod gadael eu cartrefi nawdd wedi cael gwybod nad yw canolfannau croeso yn opsiwn ar gyfer llety diogel. Mewn achosion fel Abertawe, mae ffoaduriaid wedi cael eu gorfodi i adael gwesty penodol a’u gadael heb unman i fynd ar ôl cael gwybod eu bod yn anghymwys i gael tai cymdeithasol. Mae awdurdodau lleol yn cynghori Wcreiniaid i edrych ar y farchnad rhentu preifat, ond mae rhai landlordiaid bellach yn ymddangos yn amharod i dderbyn ffoaduriaid fel tenantiaid oherwydd pryderon ynghylch sefydlogrwydd enillion yn y dyfodol. Ni allwn ganiatáu i ffoaduriaid o Wcráin gael eu hanghofio a cholli eu cartrefi am yr eildro. Weinidog, os yw Cymru o ddifrif am fod yn genedl noddfa, pa drafodaethau rydych yn eu cael gydag awdurdodau lleol a'r Gweinidogion Newid Hinsawdd a thai i atal y sefyllfaoedd erchyll hyn rhag digwydd? Mae'r bobl hynny wedi ymddiried yn Nghymru a'i phobl i ddod yma a theimlo eu bod yn cael eu cefnogi, felly mae'n bwysig ein bod yn dod o hyd i lety diogel a sefydlog ar eu cyfer. Diolch.
Thank you very much for that question. Can I make it absolutely clear that no-one, no Ukrainian guest, has been forced to leave a welcome centre? And they will not be. It is very important to recognise that we've welcomed in Wales—and we had a fantastic event on Monday morning where we had Ukrainians speaking about their views and their thoughts, marking that terrible anniversary, as we did last Friday, of Putin's invasion, where we recognised that Wales is a nation of sanctuary. And we've welcomed just over 6,400 Ukrainians under the Homes for Ukraine scheme, and almost 3,400 have been sponsored by Welsh households, and many of the hosts came to that event on Monday; the Llywydd was there as well at the welcome. And we have sponsored over 3,000, the Welsh Government.
When we looked at this a year ago, the horrors of the invasion, we said that we thought we could, through our supersponsor scheme, support 1,000, but, actually, we've supported 3,000. We also have more with visas, and if they come, we will support them and we will get them into temporary initial accommodation, which are our Welsh welcome centres. So, no-one has been moved out of a welcome centre, no-one is going to be made homeless from that initial temporary accommodation. Indeed, what is good news is that 1,300 of those that the Welsh Government have sponsored have moved into longer term accommodation, and more than 800 have settled in Wales.
Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw. A gaf fi ei gwneud yn hollol glir nad oes unrhyw un, unrhyw westai Wcreinaidd, wedi cael ei orfodi i adael canolfan groeso? Ac ni fyddant yn cael eu gorfodi i wneud hynny. Mae'n bwysig iawn cydnabod ein bod wedi eu croesawu i Gymru—a chawsom ddigwyddiad gwych fore Llun lle cawsom Wcreiniaid yn rhannu eu barn a'u meddyliau, gan nodi'r garreg filltir ofnadwy honno, fel y gwnaethom ddydd Gwener diwethaf, sef blwyddyn ers goresgyniad Putin, lle gwnaethom gydnabod bod Cymru yn genedl noddfa. Ac rydym wedi croesawu ychydig dros 6,400 o Wcreiniaid o dan gynllun Cartrefi i Wcráin, ac mae bron i 3,400 wedi cael eu noddi gan aelwydydd yng Nghymru, a daeth llawer o'r gwesteion i'r digwyddiad ddydd Llun; roedd y Llywydd yno hefyd yn y croeso. Ac mae Llywodraeth Cymru wedi noddi dros 3,000.
Pan wnaethom edrych ar hyn flwyddyn yn ôl, erchyllterau'r goresgyniad, fe wnaethom ddweud ein bod yn meddwl y gallem, drwy ein cynllun uwch-noddwr, gefnogi 1,000, ond mewn gwirionedd, rydym wedi cefnogi 3,000. Mae gennym fwy gyda fisâu hefyd, ac os byddant yn dod, byddwn yn eu cefnogi a byddwn yn trefnu llety cychwynnol dros dro ar eu cyfer, sef ein canolfannau croeso yng Nghymru. Felly, nid oes unrhyw un wedi cael ei symud o ganolfan groeso, ni fydd unrhyw un yn cael ei wneud yn ddigartref o'r llety dros dro cychwynnol hwnnw. Yn wir, yr hyn sy'n newyddion da yw bod 1,300 o'r rhai y mae Llywodraeth Cymru wedi'u noddi wedi symud i lety mwy hirdymor, ac mae mwy nag 800 wedi ymgartrefu yng Nghymru.
Minister, I really welcome the support that has been given by Welsh Government and local authorities and local communities, indeed, and voluntary organisations to all of our Ukrainian friends. It's a gift that we receive in providing hospitality, not a burden that we assume. My own two lovely guests—indeed, our friend—who fled the conflict from eastern Ukraine and, in doing so, helped in taking many young children to safety in Poland now live with us and enjoy life here in Wales, whilst also working, paying tax and learning.
Minister, would you agree with me that we need to extend a welcome and sanctuary to all people who flee terror and persecution? Would you also agree with me that the language that we use is very important, recognising people as people, individuals and families, not 'them' and 'us', not 'migrants', and that compassion and tolerance are universal, not selective? This extends also to those in the Traveller community who have been historically persecuted and vilified. Our words are important, including in this Siambr, as are those of Pastor Martin Niemöller in his work that begins, 'First they came for'. We should remember them, including in this Siambr. Travellers' rights are not part of some 'woke agenda', Llywydd; they are not. They are not 'them' and 'us'; they are us. [Members of the Senedd: Hear, hear.]
Weinidog, rwy’n croesawu’r gefnogaeth sydd wedi’i rhoi gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol a chymunedau lleol, yn wir, a sefydliadau gwirfoddol i’n holl ffrindiau Wcreinaidd. Rhodd a gawn wrth ddarparu lletygarwch, nid baich. Mae fy nau westai hyfryd i—ein ffrindiau yn wir—a ffodd o'r gwrthdaro o ddwyrain Wcráin, ac wrth wneud hynny, a helpodd i hebrwng llawer o blant ifanc i ddiogelwch yng Ngwlad Pwyl bellach yn byw gyda ni ac yn mwynhau bywyd yma yng Nghymru, tra'n gweithio, yn talu treth ac yn dysgu hefyd.
Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi fod angen inni estyn croeso a noddfa i bawb sy'n ffoi rhag terfysgaeth ac erledigaeth? A fyddech chi hefyd yn cytuno â mi fod yr iaith a ddefnyddiwn yn bwysig iawn, gan gydnabod pobl fel pobl, unigolion a theuluoedd, nid 'nhw' a 'ni', nid 'mudwyr', a bod tosturi a goddefgarwch yn gyffredinol, nid yn ddetholus? Mae hyn hefyd yn ymestyn i'r rhai yng nghymuned y Teithwyr sydd wedi cael eu herlid a'u pardduo yn hanesyddol. Mae ein geiriau yn y Siambr hon yn bwysig, fel y mae geiriau'r Gweinidog Martin Niemöller yn ei waith sy'n dechrau, 'Yn gyntaf, fe ddaethant am...'. Dylem eu cofio, gan gynnwys yn y Siambr hon. Nid yw hawliau Teithwyr yn rhan o ryw fath o 'agenda woke', Lywydd. Nid yw’n fater o ‘nhw’ a 'ni'; nhw ydym ni. [Aelodau'r Senedd: Clywch, Clywch.]
Thank you very much. Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies. I think you speak, certainly, for the majority of us and, hopefully, all of us here in this Chamber.
Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies. Rwy'n credu eich bod yn siarad, yn sicr, dros y mwyafrif ohonom a phob un ohonom yma yn y Siambr hon, gobeithio.
Thank you to the Minister. I've received some complaints about the language used by one Member, who has now left the Chamber, during his questions earlier on. I've been reminded by Huw Irranca-Davies of the exhibition that is upstairs at this moment, talking of those who sought refuge from Nazism in the last century. Our code of conduct here demands that we do not use discriminatory language, and, therefore, we cannot discriminate amongst who we welcome and who we don't welcome. I consider that Gareth Davies's comments this afternoon broke that code of conduct. I will expect him to apologise to me and to Members here who complained to me that his language was discriminatory, and will expect that apology, and I'm sure I shall receive it.
Diolch, Weinidog. Rwyf wedi derbyn rhai cwynion am yr iaith a ddefnyddiwyd gan un Aelod, sydd bellach wedi gadael y Siambr, yn ystod ei gwestiynau yn gynharach. Rwyf wedi cael fy atgoffa gan Huw Irranca-Davies o'r arddangosfa sydd gennym i fyny'r grisiau ar hyn o bryd, yn sôn am y rhai a geisiodd loches rhag Natsïaeth yn y ganrif ddiwethaf. Mae ein cod ymddygiad yma yn mynnu nad ydym yn defnyddio iaith wahaniaethol, ac felly, ni allwn wahaniaethu rhwng pwy rydym yn ei groesawu a phwy nad ydym yn ei groesawu. Rwy’n ystyried bod sylwadau Gareth Davies y prynhawn yma wedi torri’r cod ymddygiad hwnnw. Byddaf yn disgwyl iddo ymddiheuro i mi ac i Aelodau yma a gwynodd wrthyf fod ei iaith yn wahaniaethol, a byddaf yn disgwyl yr ymddiheuriad hwnnw, ac rwy'n siŵr y byddaf yn ei gael.
We'll move on to the next item, and the next item is—and my screen has frozen. Cwestiynau—yes, thank you for waving at me, Counsel General, it's your questions—to the Counsel General and Minister for Constitution.
Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf, a'r eitem nesaf yw—ac mae fy sgrin wedi rhewi. Cwestiynau—ie, diolch i chi am chwifio arnaf, Gwnsler Cyffredinol, eich cwestiynau chi ydynt—i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad.
Mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
The first question is from Delyth Jewell.
1. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ynglŷn â'r camau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i gynorthwyo menywod a anwyd yn y 1950au y gwrthodwyd eu pensiynau iddynt? OQ59187
1. What legal advice has the Counsel General provided to the Minister for Social Justice regarding the steps the Welsh Government can take to assist women who were born in the 1950s that were refused their pensions? OQ59187
Thank you for your question. The Welsh Government has repeatedly expressed concerns to the UK Government about women who had their state pension age raised without effective or sufficient notification. We await the full report of the ombudsman’s investigation, which will recommend actions for the Department for Work and Pensions to remedy the injustice found.
Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi pryderon dro ar ôl tro wrth Lywodraeth y DU am fenywod y mae eu hoedran pensiwn y wladwriaeth wedi cael ei godi heb hysbysiad effeithiol na digonol. Rydym yn aros am adroddiad llawn ymchwiliad yr ombwdsmon, a fydd yn argymell gweithredoedd i'r Adran Gwaith a Phensiynau i unioni'r anghyfiawnder a ganfuwyd.
I declare an interest because my mother is one of the Women Against State Pension Inequality women. The WASPI women—women denied their pensions—have been campaigning for seven long years and still await the parliamentary ombudsman’s resolution report into the DWP’s handling of their situation. The report is due to be released very soon, but information that has reached the press has garnered significant concern that any compensation given to the women will be very little, reportedly just a few hundred pounds for all of the 1950s women. That is far short of what has been snatched from them. If these reports turn out to be true, it will represent a catastrophic injustice done to these women, discriminated against and targeted because of their gender and their age.
Can you please set out what your legal advice will be to the Welsh Government in these circumstances as to how they can support the WASPI women in their campaign? What routes of legal redress would there be for them? Could they legally challenge the ombudsman’s findings, and could you please release, Counsel General, all responses you’ve received to previous letters that you have sent to the UK Government about this campaign?
Rwy'n datgan buddiant oherwydd mae fy mam yn rhan o’r ymgyrch menywod yn erbyn anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth (WASPI). Mae menywod WASPI—menywod a amddifadwyd o'u pensiwn—wedi bod yn ymgyrchu ers saith mlynedd hir ac maent yn dal i aros am adroddiad penderfyniad yr ombwdsmon seneddol i ymdriniaeth yr Adran Waith a Phensiynau o’u sefyllfa. Disgwylir i'r adroddiad gael ei ryddhau yn fuan iawn, ond mae gwybodaeth sydd wedi cyrraedd y wasg wedi creu pryder sylweddol na fydd llawer o iawndal yn cael ei roi i’r menywod, ychydig gannoedd o bunnoedd yn unig i bob un o fenywod y 1950au yn ôl y sôn. Mae hynny'n llawer llai na'r hyn a gipiwyd oddi arnynt. Os bydd yr adroddiadau hyn yn wir, bydd anghyfiawnder trychinebus wedi'i wneud i'r menywod hyn, sydd wedi dioddef gwahaniaethu ac sydd wedi cael eu targedu oherwydd eu rhyw a'u hoedran.
A wnewch chi nodi beth fydd eich cyngor cyfreithiol i Lywodraeth Cymru o dan yr amgylchiadau hyn ynglŷn â sut y gallant gefnogi'r menywod WASPI yn eu hymgyrch? Pa lwybrau cyfreithiol sydd ar gael iddynt hawlio iawn? A allent herio canfyddiadau'r ombwdsmon yn gyfreithiol, ac a allech chi ryddhau'r holl ymatebion a gawsoch i lythyrau blaenorol rydych wedi'u hanfon at Lywodraeth y DU mewn perthynas â’r ymgyrch hon?
Thank you for that supplementary question. Just by way of general comment to your question, I think the treatment of women born in the 1950s by successive Conservative Governments remains a national scandal. Since the launch of the WASPI campaign in 2015, more than 200,000 WASPI women have died without ever seeing or receiving pension justice, so the women who continue to be affected by this issue have already been disadvantaged as a result of two hikes to the state pension age, and now we learn that the current UK Government is considering doing it all over again. Can I say that, since 2016, the Welsh Government has been writing to the UK Government to highlight our concerns regarding the communication of changes to the women’s state pension age? I will continue to make those representations. I will have to access the correspondence in respect of the replies that we have had, and I can write to you separately about that.FootnoteLink
What I can also say though, is, of course, the latest findings from Stage 2 of the Parliamentary and Health Service Ombudsman report are that there was a maladministration in the DWP’s communication about national insurance qualifying years, and complaint handling. And I believe that it must be the case that, for those who’ve been so adversely affected, the finding must be that that damage must be rectified and people must be properly compensated; the many thousands of people who had to carry on working year after year, despite the fact that the contract that they agreed—many, many years ago in their youth with regard to their pension age and what their entitlements would be—was broken. It was a sad breach and I believe they’re entitled to be properly compensated for that.
Diolch am y cwestiwn atodol hwnnw. Os caf wneud sylwadau cyffredinol mewn perthynas â'ch cwestiwn, rwy'n credu bod y ffordd y mae Llywodraethau Ceidwadol olynol wedi trin menywod a anwyd yn y 1950au yn parhau i fod yn sgandal genedlaethol. Ers lansio ymgyrch WASPI yn 2015, mae mwy na 200,000 o fenywod WASPI wedi marw heb weld na derbyn cyfiawnder pensiwn erioed, felly mae'r menywod sy'n parhau i gael eu heffeithio gan y mater hwn eisoes wedi bod dan anfantais o ganlyniad i ddau godiad i oedran pensiwn y wladwriaeth, a nawr rydym yn dysgu bod Llywodraeth gyfredol y DU yn ystyried ei wneud unwaith eto. A gaf fi ddweud, ers 2016, fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU i dynnu sylw at ein pryderon ynghylch cyfathrebu newidiadau i oedran pensiwn y wladwriaeth menywod? Byddaf yn parhau i wneud y sylwadau hynny. Bydd yn rhaid imi gael mynediad at yr ohebiaeth mewn perthynas â'r atebion rydym wedi'u cael, a gallaf ysgrifennu atoch ar wahân am hynny.FootnoteLink
Yr hyn y gallaf ei ddweud hefyd, serch hynny, wrth gwrs, yw bod y canfyddiadau diweddaraf o Gam 2 adroddiad yr Ombwdsmon Seneddol a’r Gwasanaeth Iechyd yn nodi bod camweinyddiaeth yng nghyfathrebiadau'r Adran Waith a Phensiynau mewn perthynas â blynyddoedd cymhwyso yswiriant gwladol, a thrin cwynion. Ac i'r rhai sydd wedi cael eu heffeithio mewn ffordd mor andwyol, rwy'n credu bod rhaid unioni'r niwed a bod yn rhaid digolledu pobl yn briodol; y miloedd lawer o bobl sydd wedi gorfod parhau i weithio flwyddyn ar ôl blwyddyn, er gwaethaf y ffaith bod y cytundeb y gwnaethant ei gytuno—flynyddoedd lawer yn ôl yn eu hieuenctid o ran eu hoedran pensiwn a beth fyddai eu hawliau—wedi cael ei dorri. Roedd yn dramgwydd anffodus a chredaf fod ganddynt hawl i gael eu digolledu'n briodol am hynny.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i'r Gweinidog Materion Gwledig, Gogledd Cymru a'r Trefnydd ynghylch Rheoliadau’r Fasnach mewn Anifeiliaid a Chynhyrchion Perthynol (Diwygio a Swyddogaethau Deddfwriaethol) ac Iechyd Anifeiliaid (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) (Ymadael â’r UE) 2022? OQ59181
2. What legal advice has the Counsel General provided to the Minister for Rural Affairs, North Wales, and Trefnydd regarding the Trade in Animals and Related Products (Amendment and Legislative Functions) and Animal Health (Miscellaneous Amendments) (Wales) (EU Exit) Regulations 2022? OQ59181
Diolch yn fawr am y cwestiwn, Mabon.
Thank you very much for the question, Mabon.
These regulations, which came into force in December 2022, are complex and they were subject to an urgent drafting window. We are very grateful to the work of the Legislation, Justice and Constitution Committee’s report on these regulations, and we've taken steps to address the points that were raised by the committee, including an amending instrument which will be brought forward shortly.
Mae'r rheoliadau hyn, a ddaeth i rym ym mis Rhagfyr 2022, yn gymhleth ac maent wedi bod yn destun drafftio brys. Rydym yn ddiolchgar iawn am waith adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad ar y rheoliadau hyn ac rydym wedi cymryd camau i fynd i’r afael â’r pwyntiau a godwyd gan y pwyllgor, gan gynnwys offeryn diwygio a gaiff ei gyflwyno'n fuan.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb hwnnw. Mi fyddwch chi yn cofio'r hyn a oedd yn ymddangos i mi, o leiaf, cyn y Nadolig, fel y ffars a welwyd yn y Siambr hon wrth inni gael ein gorfodi i bleidleisio ar ddeddfwriaeth a oedd yn gwbl fethedig. Fe ddywedwyd bryd hynny y buasai fo'n cael ei gywiro ar y cyfle cyntaf posibl. Rydyn ni newydd glywed rŵan ei fod o ddim wedi cael ei gywiro ac mi rydyn ni dros ddau fis i mewn i'r flwyddyn newydd. A ydych chi'n hapus y bydd y rheoliadau newydd yn dal dŵr yng ngolwg y gyfraith, ac a fedrwch chi roi dyddiad inni ynghylch pryd y byddan nhw'n cael eu cywiro?
Thank you for that response. You will recall what appeared to me, at least, before Christmas, as being a farce in this Chamber as we were forced to vote on legislation that was entirely inappropriate. It was said at that point that it would be corrected at the first possible opportunity. We’ve just heard that it hasn’t been corrected and we are over two months into the new year. Are you content that the new regulations will be fit for purpose in legal terms, and could you give us a date as to when they will be corrected?
Well, I certainly am content that the regulations will be fit for purpose, and that any adjustments or alterations that need to be made will be done in the appropriate way. The regulations themselves provide, obviously, for the continuation of the existing legal framework within Wales and Great Britain for the importation of live animals and animal products, so they are important regulations. They were made in December 2022. As you know, your committee made a number of recommendations in respect of those. I wrote to the Legislation, Justice and Constitution Committee on 18 January 2023, and again on 15 February 2023. The correspondence is in the public domain. It details the process that will be used when correcting drafting deficiencies and the use of correction slips.
Wel, rwy'n sicr yn fodlon y bydd y rheoliadau'n addas i'r diben, ac y bydd unrhyw addasiadau sydd angen eu gwneud yn cael eu gwneud yn y ffordd briodol. Mae'r rheoliadau eu hunain yn darparu, yn amlwg, ar gyfer parhau â'r fframwaith cyfreithiol presennol yng Nghymru a Phrydain ar gyfer mewnforio anifeiliaid byw a chynhyrchion anifeiliaid, felly maent yn rheoliadau pwysig. Fe'u gwnaed ym mis Rhagfyr 2022. Fel y gwyddoch, gwnaeth eich pwyllgor nifer o argymhellion mewn perthynas â'r rheini. Ysgrifennais at y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar 18 Ionawr 2023, ac eto ar 15 Chwefror 2023. Mae'r ohebiaeth yn gyhoeddus. Mae'n manylu ar y broses a fydd yn cael ei defnyddio wrth gywiro diffygion drafftio a'r defnydd o slipiau cywiro.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Minister, will you provide a statement on the budget for the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a wnewch chi roi datganiad ar y gyllideb ar gyfer y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru?
There have been previous statements and responses to questions that have set out the budget—that's all in the public domain. I don't think there's any dispute or any lack of any transparency about what that budget amounts to.
Cafwyd datganiadau ac ymatebion blaenorol i gwestiynau sydd wedi nodi'r gyllideb—mae'r cyfan yn gyhoeddus. Nid wyf yn credu bod unrhyw ddadl nac unrhyw ddiffyg tryloywder ynglŷn â beth yw'r gyllideb honno.
Can I welcome you back from your recent mission to Ukraine, which we were all cheering you on with, along with Alun Davies, our other Senedd colleague, and wish you a very happy St David's Day?
I appreciate the response that you've given, and we have crossed swords on this issue of the budget on a number of occasions in the past. But we know that one of the things that you have asked the constitutional commission to do is to consider how it can develop progressive principal options to strengthen Welsh democracy and deliver improvements for the people of Wales. Now, you've set out in the draft budget for the Welsh Government for the next two years, an extra £2.2 million that is going to be spent, and many people are asking me—and I'm sure they're asking people on your benches too, Minister—whether that's a good use of public money, given the other challenges that Wales is currently facing. As you well know, the Welsh Government receives £1.20 for every £1 that's spent on a devolved matter in England, and the public, it seems to me, want that money spending on issues like schools, hospitals, roads and other priorities, all of which you appear to be disinvesting in. You're spending it, of course, on this commission—a commission to support what we perceive to be an attempt to do some power grabbing from Westminster. So, the commission is scheduled to complete its work by the end of this calendar year—by December of this year. Why on earth have you put more money in that budget line, to take it through to March 2025, if it's going to be finishing its work this year?
A gaf fi eich croesawu yn ôl o'ch taith ddiweddar i Wcráin gydag Alun Davies, ein cyd-Aelod arall o'r Senedd, taith roeddem i gyd yn ei chefnogi, a dymuno Dydd Gŵyl Dewi hapus iawn i chi?
Rwy'n gwerthfawrogi'r ymateb rydych chi wedi ei roi, ac rydym wedi croesi cleddyfau ar fater y gyllideb ar sawl achlysur yn y gorffennol. Ond rydym yn gwybod mai un o'r pethau rydych chi wedi gofyn i'r comisiwn cyfansoddiadol ei wneud yw ystyried sut y gall ddatblygu prif opsiynau blaengar i gryfhau democratiaeth Gymreig a sicrhau gwelliannau i bobl Cymru. Nawr, yn y gyllideb ddrafft ar gyfer Llywodraeth Cymru am y ddwy flynedd nesaf, rydych chi wedi nodi £2.2 miliwn ychwanegol sy'n mynd i gael ei wario, ac mae llawer o bobl yn gofyn i mi—ac rwy'n siŵr eu bod yn gofyn i bobl ar eich meinciau chi hefyd, Weinidog—a yw hynny'n ddefnydd da o arian cyhoeddus, o ystyried yr heriau eraill y mae Cymru'n eu hwynebu ar hyn o bryd. Fel y gwyddoch yn iawn, mae Llywodraeth Cymru yn derbyn £1.20 am bob £1 a werir ar fater datganoledig yn Lloegr, ac mae'n ymddangos i mi fod y cyhoedd am weld yr arian yn cael ei wario ar faterion fel ysgolion, ysbytai, ffyrdd a blaenoriaethau eraill, ac mae'n ymddangos fel pe baech yn dadfuddsoddi ym mhob un o'r rheini. Rydych chi'n ei wario, wrth gwrs, ar y comisiwn hwn—comisiwn i gefnogi'r hyn a welwn ni fel ymgais i fachu grym o San Steffan. Felly, mae disgwyl i'r comisiwn gwblhau ei waith erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon—erbyn mis Rhagfyr eleni. Pam ar y ddaear rydych chi wedi rhoi mwy o arian yn y gyllideb honno, i'w barhau tan fis Mawrth 2025, os yw'n mynd i fod yn gorffen ei waith eleni?
Well, can I firstly thank you for your comments about my recent visit to Ukraine, and thank you, and also the other Members, for the support that was given? You may have seen from social media that the considerable materials that were taken over were on the front line in Ukraine within 24 hours, and that perhaps highlights the urgency but the importance of support, and also the fact, of course, that I think there are more Welsh flags flying on the Ukrainian front line at the moment than from any other country. But I think the recognition of that connection—. Bearing in mind Donetsk, where much of the fighting is taking place, of course, was developed by a Welshman, and formerly known as Hughesovka, after John Hughes. So, we have a connection there. So, thank you for those particular comments.
In respect of the independent commission, as you say, it has another 12 months' work or so to go. It has to publish a report. So, obviously, a significant amount of expenditure will be involved in completing that, particularly as, when I met with the members of the commission, they were outlining very clearly the work they were going to do, which was to try to get to those aspects of communities, people and individuals that are very, very difficult to engage with. I don't think this is a waste. It was Aneurin Bevan who said that the trouble with the Conservative Party is that they know the price of everything and the value of nothing. I put a very high value on our democracy, and I think there is a challenge over our democracy, in terms of turnouts, in terms of engagement, in terms of the way in which people perceive politics and believe that their voice actually counts. So, I think what is happening at the moment, and at a moment of constitutional instability—that what we are doing is very, very important. It's very important to look to the future of our democracy, our governance, how we engage with our communities, how we're perceived by the communities and how democracy works within Wales. So, I think you will find—. I'm absolutely convinced that, by the end of this, you will stand up and you will say, 'Well, I made all these comments in the past, but I'm satisfied now that this has been real value for money for the future.'
Wel, a gaf fi ddiolch yn gyntaf am eich sylwadau am fy ymweliad diweddar ag Wcráin, a diolch, a hefyd i'r Aelodau eraill, am y gefnogaeth a roddwyd? Efallai eich bod wedi gweld o'r cyfryngau cymdeithasol fod y deunyddiau sylweddol a gafodd eu cludo drosodd ar y rheng flaen yn Wcráin o fewn 24 awr, ac mae hynny efallai yn amlygu'r brys ond pwysigrwydd cymorth, a hefyd y ffaith, wrth gwrs, fod mwy o faneri Cymreig yn hedfan ar reng flaen Wcráin ar hyn o bryd nag o unrhyw wlad arall. Ond rwy'n credu bod cydnabyddiaeth i'r cysylltiad hwnnw—. Gan gofio bod Donetsk, lle mae llawer o'r ymladd yn digwydd, wedi ei ddatblygu gan Gymro, wrth gwrs, ac enw'r lle yn flaenorol oedd Hughesovka, ar ôl John Hughes. Felly, mae gennym gysylltiad yno. Felly, diolch am y sylwadau hynny.
Mewn perthynas â'r comisiwn annibynnol, fel y dywedwch chi, mae ganddo 12 mis arall o waith i fynd. Mae'n rhaid iddo gyhoeddi adroddiad. Felly, yn amlwg, bydd cryn dipyn o wariant i gwblhau hynny, yn enwedig oherwydd, pan gyfarfûm ag aelodau'r comisiwn, roeddent yn amlinellu'n glir iawn y gwaith roeddent yn mynd i'w wneud, sef ceisio cyrraedd yr elfennau hynny ar gymunedau, pobl ac unigolion sy'n anodd iawn ymgysylltu â hwy. Nid wyf yn credu bod hyn yn wastraff. Aneurin Bevan a ddywedodd mai'r drafferth gyda'r Blaid Geidwadol yw eu bod yn gwybod pris popeth a gwerth dim byd. Rwy'n ystyried ein democratiaeth yn werthfawr iawn, ac rwy'n credu bod yna her gyda'n democratiaeth, o ran nifer y rhai sy'n pleidleisio, o ran ymgysylltiad, o ran canfyddiad pobl o wleidyddiaeth a'r ffordd y maent yn credu bod eu llais yn cyfrif mewn gwirionedd. Felly, rwy'n credu bod yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, ac ar adeg o ansefydlogrwydd cyfansoddiadol—fod yr hyn a wnawn yn bwysig tu hwnt. Mae'n bwysig iawn edrych tuag at ddyfodol ein democratiaeth, ein ffordd o lywodraethu, sut yr ymgysylltwn â'n cymunedau, canfyddiad cymunedau ohonom a sut mae democratiaeth yn gweithio o fewn Cymru. Felly, rwy'n meddwl y gwelwch—. Rwy'n gwbl argyhoeddedig, erbyn diwedd hyn, y byddwch yn codi ar eich traed ac yn dweud, 'Wel, fe wnes i'r sylwadau hyn yn y gorffennol, ond rwy'n fodlon nawr fod hyn yn sicr wedi bod yn werth yr arian ar gyfer y dyfodol.'
Well, I always reflect on my comments, but I can't, still, understand why on earth, given that the commission is supposed to complete its work in the current calendar year, you have allocated expenditure that takes it through to March 2025. You still haven't answered that principal question. Why is a commission, which is due to be finished, having in your budget line—in the Welsh Government's indicative budget for 2024-25—this £1.1 million further? It seems to me that that is a waste of resource, and, particularly, when we have people across Wales right now struggling with the pressures of the cost-of-living issues that they face, when we know that our NHS continues to be under significant pressure, when people have still, unfortunately, according to the Programme for International Student Assessment—not me, Joyce Watson—the worst education system in the UK, and the lowest take-home pay? Why is it that you would allocate a further £1.1 million for this, what we regard as an unnecessary commission, in the year after it has completed its work? We still haven't had an answer to that question, and I would request one once again.
Wel, rwyf bob amser yn myfyrio ar fy sylwadau, ond o ystyried bod y comisiwn i fod i gwblhau ei waith yn y flwyddyn galendr bresennol, rwy'n dal i fethu deall pam ar y ddaear eich bod wedi dyrannu gwariant sy'n mynd ag ef drwodd hyd at fis Mawrth 2025. Rydych chi'n dal i fod heb ateb y cwestiwn mawr hwnnw. Pam mae comisiwn sydd ar fin gorffen yn cael £1.1 miliwn pellach yn eich llinell gyllideb—yng nghyllideb ddangosol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2024-25? Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n wastraff ar adnoddau, ac yn enwedig pan fo gennym bobl ledled Cymru ar hyn o bryd yn cael trafferth gyda'r pwysau costau byw sy'n eu hwynebu, pan wyddom fod ein GIG yn parhau i fod o dan bwysau sylweddol, pan fo gan bobl, yn ôl y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr—nid fi, Joyce Watson—y system addysg waethaf yn y DU, a'r cyflogau isaf? Pam y byddech chi'n dyrannu £1.1 miliwn arall ar gyfer hyn, rhywbeth yr ystyriwn ei fod yn gomisiwn diangen, yn y flwyddyn ar ôl iddo gwblhau ei waith? Rydym yn dal i ddisgwyl ateb i'r cwestiwn hwnnw, a hoffwn ofyn am un unwaith eto.
Well, I'll give you the answer. I think the answer is that, once the commission has produced its report and its findings, that isn't necessarily the end of the matter. There is a process, then, of engagement. There is a process of involvement to actually turn the conclusions—well, to explain the conclusions, to engage with those who've participated, but also, then, to seek how you can convert those conclusions into practical change. And I think that's a process that doesn't suddenly end in one January, the moment the report is actually delivered.
If we really want to see this report being more than just another document that analyses all the problems and the issues that we've raised with regard to our constitution, I think there has to be a process that engages. If, of course, the work ceases before then—if that work is actually concluded earlier—then, obviously, that money won't be spent. But unless you've actually budgeted for it, it can't happen, particularly if it needs to happen.
Wel, fe roddaf yr ateb i chi. Rwy'n credu mai'r ateb yw, pan fydd y comisiwn wedi llunio ei adroddiad a'i ganfyddiadau, nad yw hynny o reidrwydd yn ddiwedd ar y mater. Mae yna broses o ymgysylltu wedyn. Mae yna broses o ymroi i droi'r casgliadau mewn gwirionedd—wel, i esbonio'r casgliadau, i ymgysylltu â'r rhai sydd wedi cymryd rhan, ond hefyd, wedyn, i weld sut y gallwch chi drosi'r casgliadau hynny'n newid ymarferol. Ac rwy'n credu bod honno'n broses nad yw'n mynd i ddod i ben yn sydyn mewn un mis Ionawr, y foment y mae'r adroddiad yn cael ei gyflwyno mewn gwirionedd.
Os ydym ni o ddifrif eisiau gweld yr adroddiad hwn yn bod yn fwy na dim ond un ddogfen arall sy'n dadansoddi'r holl broblemau a'r materion rydym wedi'u nodi ynghylch ein cyfansoddiad, rwy'n credu bod rhaid cael proses sy'n ymgysylltu. Wrth gwrs, os daw'r gwaith i ben cyn hynny—os yw'r gwaith hwnnw'n cael ei gwblhau'n gynharach—yna, yn amlwg, ni fydd yr arian hwnnw'n cael ei wario. Ond oni bai eich bod chi wedi cyllidebu ar ei gyfer, ni all ddigwydd, yn enwedig os oes angen iddo ddigwydd.
The Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill, which was only introduced in September of last year, has been an unmitigated disaster—designed to remove all remaining retained EU law from the UK statute book by the tenth anniversary of the Brexit referendum at the very latest. The Bill introduces a sunset clause, whereby the majority of retained EU law—thousands of pieces of legislation—will be automatically disapplied after 31 December 2023, unless it's otherwise preserved as assimilated law.
On 18 November, the independent Regulatory Policy Committee issued its view that the Bill's impact assessment is not fit for purpose. The committee rated aspects of the impact assessment, such as its rationale and the cost-benefit analysis, as either 'weak' or 'very weak'. In early January, the Department for Business, Energy and Industrial Strategy admitted it had spent £600,000 on staffing costs alone in just two months as part of its review of the Bill, despite holding responsibility for only 318 pieces of retained EU law.
In light of this brief snapshot of the cost to the UK Government of this ill-thought-out Bill, what is the Welsh Government's current estimate of the resource demands, both in terms of cost and staffing, arising from the ongoing review of Welsh-specific retained EU law?
Mae Bil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio), a gyflwynwyd ym mis Medi y llynedd, wedi bod yn drychineb llwyr—Bil a gynlluniwyd i gael gwared ar yr holl gyfraith yr UE a ddargedwir sy'n weddill o lyfr statud y DU erbyn degfed pen-blwydd refferendwm Brexit fan bellaf. Mae'r Bil yn cyflwyno cymal machlud, lle bydd y mwyafrif o gyfraith yr UE a ddargedwir—miloedd o ddarnau o ddeddfwriaeth—yn cael ei datgymhwyso'n awtomatig ar ôl 31 Rhagfyr 2023, oni bai ei bod fel arall yn cael ei chadw fel cyfraith a gymhathwyd.
Ar 18 Tachwedd, cyhoeddodd y Pwyllgor Polisi Rheoleiddio annibynnol ei farn nad yw asesiad effaith y Bil yn addas i'r diben. Graddiodd y pwyllgor agweddau ar yr asesiad effaith, megis ei resymeg a'r dadansoddiad cost a budd, fel naill ai 'gwan' neu 'wan iawn'. Ar ddechrau mis Ionawr, cyfaddefodd yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ei bod wedi gwario £600,000 ar gostau staffio yn unig mewn deufis yn unig fel rhan o'i hadolygiad o'r Bil, er mai dim ond 318 darn o gyfraith yr UE a ddargedwir y mae ganddi gyfrifoldeb drostynt.
Yng ngoleuni'r cipolwg byr ar gost y Bil annoeth hwn i Lywodraeth y DU, beth yw amcangyfrif presennol Llywodraeth Cymru o'r gofynion adnoddau, yn gostau a staff, sy'n deillio o'r adolygiad parhaus o gyfraith yr UE a ddargedwir sy'n benodol i Gymru?
Thank you for that question, and it's a very important question, and it's a very difficult question to answer. If I start, perhaps, with the resource part first, it's very difficult to say what the precise resources are. These are conversations and discussions that I will be having. I've been having discussions; they are ongoing. It's a bit difficult to evaluate the resources that are necessary to deal with what we don't know. There is so much we don't know in terms of, firstly, what the UK Government is going to do in those aspects of retained law. We obviously have to analyse ourselves, and I've obviously been looking at a list of all the Welsh retained EU law that we would want to consider. It's difficult to consider what might happen to that, because, to some extent, that depends on what decisions might be taken in England, because so many of these areas relate to, for example, issues of enforcement, common governance and so on.
So, there are many unknown factors that are actually involved. So, we're trying to do that evaluation. We're also uncertain precisely as to what the precise nature of the Bill is going to be. The view of the Welsh Government is that the Bill should be withdrawn. It serves actually no real purpose whatsoever. It is really the most appalling way of dealing with legislation. The idea that you can suddenly just wipe out thousands of pieces of legislation by a particular deadline without any real time to consider what the implications of those are and what the implications are for devolution—.
The House of Lords is currently discussing the Bill. So, it's at Committee Stage; it will go to Report Stage within a couple of weeks. There are obviously areas there where we would like to see amendments being made to it. We'd like particularly the issue of concurrent powers to be resolved, that UK Government will not exercise powers in respect of devolved areas without consent of the Welsh Government. I think the other area is, of course, in terms of the time period. If UK Government has a get out of jail card in respect of being able to extend the sunset deadline, we will ask for that as well. Why should we not have that exact opportunity as well? So, there are many factors to this Bill that are undecided at this stage, and the issue of resources is going to be a significant one. I'm sure there will be further questions to me on it. I will update the Senedd, of course, in due course, when I'm able to say more about precisely what is going to happen, and it may well be a couple of weeks yet before we know the precise format of the Bill.
Diolch am y cwestiwn, ac mae'n gwestiwn pwysig iawn, ac yn un anodd iawn i'w ateb. Os caf ddechrau, efallai, gyda'r rhan am adnoddau yn gyntaf, mae'n anodd iawn dweud beth yw'r union adnoddau. Dyma sgyrsiau a thrafodaethau y byddaf yn eu cael. Rwyf wedi cael trafodaethau; maent yn parhau. Mae hi braidd yn anodd gwerthuso'r adnoddau sy'n angenrheidiol i ymdrin â'r hyn nad ydym yn ei wybod. Mae cymaint nad ydym yn ei wybod o safbwynt, yn gyntaf, beth mae Llywodraeth y DU yn mynd i'w wneud ynghylch yr agweddau hynny ar gyfraith a ddargedwir. Yn amlwg mae'n rhaid inni ddadansoddi ein hunain, ac yn amlwg rwyf wedi bod yn edrych ar restr o holl gyfraith yr UE a ddargedwir sy'n benodol i Gymru y byddem am ei hystyried. Mae'n anodd ystyried beth allai ddigwydd i hynny, oherwydd, i ryw raddau, mae'n dibynnu ar ba benderfyniadau a allai gael eu cymryd yn Lloegr, oherwydd bod cymaint o'r meysydd hyn yn ymwneud ag, er enghraifft, materion gorfodi, llywodraethu cyffredin ac yn y blaen.
Felly, mae yna lawer o ffactorau anhysbys ynghlwm wrth hyn. Felly, rydym yn ceisio gwneud y gwerthusiad hwnnw. Rydym hefyd yn ansicr beth fydd union natur y Bil. Barn Llywodraeth Cymru yw y dylai'r Bil gael ei dynnu nôl. Mewn gwirionedd nid yw'n cyflawni unrhyw bwrpas gwirioneddol o gwbl. Mae'n ffordd hynod o wael o ymdrin â deddfwriaeth. Mae'r syniad y gallwch chi ddileu miloedd o ddarnau o ddeddfwriaeth yn sydyn erbyn dyddiad penodol heb unrhyw amser go iawn i ystyried beth fydd y goblygiadau a beth yw'r goblygiadau i ddatganoli—.
Mae Tŷ'r Arglwyddi yn trafod y Bil ar hyn o bryd. Felly, mae yn y Cyfnod Pwyllgor; bydd yn mynd i'r Cyfnod Adrodd o fewn ychydig wythnosau. Yn amlwg mae yna feysydd lle byddem yn hoffi gweld gwelliannau'n cael eu gwneud iddo. Hoffem ddatrys mater pwerau cydredol yn enwedig, na fydd Llywodraeth y DU yn arfer pwerau mewn perthynas â meysydd datganoledig heb gydsyniad Llywodraeth Cymru. Rwy'n credu mai'r maes arall, wrth gwrs, yw'r cyfnod o amser. Os oes gan Lywodraeth y DU ryw ffordd o ymestyn y dyddiad machlud, byddwn yn gofyn am hynny hefyd. Pam na ddylem ni gael y cyfle hwnnw hefyd? Felly, mae yna lawer o ffactorau ynghylch y Bil hwn sydd heb eu penderfynu ar hyn o bryd, ac mae mater adnoddau yn mynd i fod yn un sylweddol. Rwy'n siŵr y bydd cwestiynau pellach i mi ar hynny. Fe roddaf yr wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd maes o law wrth gwrs, pan fyddaf yn gallu dweud mwy ynglŷn â beth yn union sy'n mynd i ddigwydd, ac mae'n ddigon posibl y bydd hi'n rhai wythnosau eto cyn inni wybod union fformat y Bil.
Diolch. Yes, as you say, time is running out with it, because it's a hard deadline, and, as you say, I'd be very interested in understanding what extension is possible and what we could do here to help with that cliff edge. The rushed nature of this Bill raises the very real prospect of critical regulations in a range of policy areas being either replaced by substandard alternatives or dropping off the statute book completely. We must also bear in mind the limited capacity of the Welsh Government to consider the full implications of repealing, amending or assimilating Welsh-specific retained EU law. As such, and in the light of the fact that the UK Minister has alone possessed the ability to extend that sunset clause of December, a degree of pragmatic prioritisation may need to take place to effectively manage the workload in the remaining months available to Welsh Ministers. What specific regulations or other policy areas is the Welsh Government prioritising in its review of the Welsh-specific retained EU law?
Diolch. Ie, fel y dywedwch, mae amser yn brin, oherwydd mae'n ddyddiad penodol, ac fel y dywedwch, hoffwn ddeall pa estyniad sy'n bosibl a'r hyn y gallem ei wneud yma i helpu gyda'r ymyl clogwyn hwnnw. Mae natur frysiog y Bil hwn yn codi'r posibilrwydd real iawn o reoliadau allweddol mewn ystod o feysydd polisi naill ai'n cael eu disodli gan ddewisiadau amgen o safon is neu'n cael eu hepgor yn llwyr o'r llyfr statud. Hefyd, mae'n rhaid inni gofio gallu cyfyngedig Llywodraeth Cymru i ystyried goblygiadau llawn diddymu, diwygio neu gymhathu cyfraith yr UE a ddargedwir sy'n benodol i Gymru. Fel y cyfryw, ac yng ngoleuni'r ffaith mai Gweinidog y DU yn unig sydd wedi gallu ymestyn y cymal machlud hwnnw ym mis Rhagfyr, efallai y bydd angen cael rhywfaint o flaenoriaethu pragmatig i reoli'r llwyth gwaith yn effeithiol yn y misoedd sy'n weddill i Weinidogion Cymru. Pa reoliadau penodol neu feysydd polisi eraill y mae Llywodraeth Cymru yn eu blaenoriaethu yn ei hadolygiad o gyfraith yr UE a ddargedwir sy'n benodol i Gymru?
Thank you for the further question. Just to say, by way of starting off, all the issues and concerns, many of which the Member has raised and so on, have been raised at the Interministerial Standing Committee. I have raised those. I chaired the recent meeting and, of course, those things are being looked at at UK Government level, as part of the intergovernmental arrangements that we have. We'll have to wait and see what the outcome of those are.
In terms of pragmatic prioritisation, it does come back again to not knowing what you don't know, and obviously one thing we would clearly want to priortise is our own legislation—the legislation that's been approved by this Senedd. But, of course, the difficulty on that is also trying to understand when we're prioritising what the implications are when you don't know precisely what may happen on the other side on similar legislation at the UK Government level as well, and the way that may interreact or impact. I mentioned the example of enforcement earlier, because, often, there are common enforcement arrangements and so on, and so all those things have to be taken into account. Probably, I can't really tell you very much more than that at the moment. I've obviously attended quite a number of Legislation, Justice and Constitution Committee meetings on this. It is very much work in progress at the moment, and I will, of course, do everything I can to answer further questions and update when we are clear about what is happening. There is a lot of work that is under way at the moment, trying to understand the extent, the 4,000 or so pieces of other legislation, aside from the Welsh legislation, which have to be evaluated and what are the parts that we want to prioritise, and if there are any ways of actually trying to streamline that process. Either way, it's not going to be easy. Either way, it is going to be chaotic and, no doubt, will lead to all sorts of unforeseen consequences, but we have to deal with it as it is at the moment. Until we know the final shape of the Bill, there are still quite a number of uncertainties.
Diolch am y cwestiwn pellach. Os caf ddweud i ddechrau, mae'r holl faterion a'r pryderon, y cafodd llawer ohonynt eu nodi gan yr Aelod, wedi cael eu crybwyll yn y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol. Rwyf wedi codi'r materion hynny. Cadeiriais y cyfarfod diweddar, ac wrth gwrs, mae'r pethau hynny'n cael eu hystyried ar lefel Llywodraeth y DU, fel rhan o'r trefniadau rhynglywodraethol sydd gennym. Bydd yn rhaid inni aros i weld beth fydd canlyniad y rheini.
O ran blaenoriaethu pragmatig, mae'n dod yn ôl unwaith eto at fethu gwybod beth nad ydych chi'n ei wybod, ac yn amlwg un peth y byddem eisiau ei flaenoriaethu yw ein deddfwriaeth ein hunain—y ddeddfwriaeth sydd wedi'i chymeradwyo gan y Senedd hon. Ond wrth gwrs, yr anhawster gyda hynny yw ceisio deall hefyd pan fyddwn yn blaenoriaethu beth yw'r goblygiadau pan nad ydych chi'n gwybod yn union beth all ddigwydd ar yr ochr arall gyda deddfwriaeth debyg ar lefel Llywodraeth y DU hefyd, a'r ffordd y gallai honno ryngweithio neu gael effaith. Soniais am orfodaeth fel enghraifft yn gynharach, oherwydd, yn aml, ceir trefniadau gorfodi cyffredin ac yn y blaen, ac felly mae'n rhaid ystyried yr holl bethau hynny. Mae'n debyg na allaf ddweud llawer iawn mwy na hynny ar hyn o bryd. Yn amlwg rwyf wedi mynychu cryn nifer o gyfarfodydd Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar hyn. Mae'n waith sydd ar y gweill ar hyn o bryd, ac fe wnaf bopeth yn fy ngallu i ateb cwestiynau pellach a rhoi diweddariad pan fyddwn yn glir ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd. Mae llawer o waith ar y gweill ar hyn o bryd, i geisio deall y graddau, y 4,000 o ddarnau o ddeddfwriaeth eraill, ar wahân i'r ddeddfwriaeth Gymreig, y mae'n rhaid eu gwerthuso a beth yw'r rhannau rydym am eu blaenoriaethu, ac a oes unrhyw ffyrdd o geisio symleiddio'r broses honno mewn gwirionedd. Y naill ffordd neu'r llall, nid yw'n mynd i fod yn hawdd. Y naill ffordd neu'r llall, mae'n mynd i fod yn anhrefnus ac mae'n siŵr y bydd yn arwain at bob math o ganlyniadau annisgwyl, ond mae'n rhaid inni ymdrin â hyn fel y mae ar hyn o bryd. Hyd nes y gwyddom beth fydd ffurf derfynol y Bil, mae cryn dipyn o bethau'n ansicr o hyd.
3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r costau sy'n gysylltiedig â datganoli cyfrifoldeb dros lysoedd a dedfrydu i Gymru? OQ59179
3. What assessment has the Counsel General made of the costs associated with devolving responsibility for courts and sentencing to Wales? OQ59179
Thank you for your question. We have not yet undertaken an assessment of the costs of devolving specific areas of the justice system, such as courts and sentencing. Ultimately, our aspiration is that devolution would reduce pressures on the justice system and save money in some areas, above all by reducing the prison population.
Diolch am eich cwestiwn. Nid ydym eto wedi cynnal asesiad o gostau datganoli rhannau penodol o'r system gyfiawnder, megis llysoedd a dedfrydu. Yn y pen draw, ein dyhead yw y byddai datganoli yn lleihau'r pwysau ar y system gyfiawnder ac yn arbed arian mewn rhai meysydd, yn anad dim drwy leihau poblogaeth y carchardai.
Thank you, Counsel General. Obviously, this is a work in progress. I just want to draw your attention to the fact that the Equality and Social Justice Committee's inquiry into women involved in the criminal justice system has revealed that less than half the magistrates surveyed by the Magistrates Association had heard of the women's justice blueprint, which aspires to reduce the number of women in prison. It is very worrying to hear from Eastwood Park prison that women from south Wales are far more likely to be sent to prison than those in Devon and Cornwall. Therefore, I wondered whether you could tell us what you are doing, and your officials, to ensure that everybody involved in sentencing both men and women is aware of the initiatives that the Welsh Government is involved in, in partnership with other organisations.
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Yn amlwg, mae hwn yn waith sydd ar y gweill. Rwyf am dynnu eich sylw at y ffaith bod ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol i fenywod sy'n rhan o'r system cyfiawnder troseddol wedi datgelu bod llai na hanner yr ynadon a arolygwyd gan y Gymdeithas Ynadon wedi clywed am y glasbrint cyfiawnder menywod, sydd â'r nod o leihau nifer y menywod yn y carchar. Mae'n destun pryder mawr clywed o garchar Eastwood Park fod menywod o dde Cymru yn llawer mwy tebygol o gael eu hanfon i'r carchar na menywod yn Nyfnaint a Chernyw. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthym beth rydych chi'n ei wneud, a'ch swyddogion, i sicrhau bod pawb sy'n ymwneud â dedfrydu dynion a menywod yn ymwybodol o'r cynlluniau y mae Llywodraeth Cymru yn ymwneud â hwy, mewn partneriaeth â sefydliadau eraill.
Thank you. You raise a number of really important issues. Those issues go to the nub of the reason why we need justice devolved to us. I've worked very closely, as you know, with the Minister for Social Justice, and, of course, we were visitors to Eastwood Park prison recently. I suppose what matters—. It is, of course, of concern in terms of the awareness within the magistracy of the blueprint. But, of course, that awareness of the blueprint isn't the key determinant in itself. What is important is the understanding of the various opportunities and options that there are in terms of sentencing itself.
Clearly, there is ongoing engagement with the judiciary, I think, to help them understand the impact of regressive and unnecessary short sentences. I know the Minister for Social Justice has quoted this and I've said it several times: when we were at Eastwood Park prison, the director of the prison informed us that every woman in that prison was a victim. That in itself, I think, highlights the nature of the way we've gone down the imprisonment road, as opposed to the problem-solving road and the justice road.
The women's justice blueprint leads have delivered a series of engagement events for sentencers, focused on raising awareness and confidence in the community-based options for women amongst sentencers, legal advisers and key court decision makers. Over 270 individuals have been reached through this work, which has also been supported by His Majesty's Courts and Tribunals Service. So, that process of engagement is ongoing.
Diolch. Rydych chi'n codi nifer o faterion pwysig iawn. Mae'r materion hynny'n mynd i graidd y rheswm pam mae angen i gyfiawnder gael ei ddatganoli i ni. Rwyf wedi gweithio'n agos iawn, fel y gwyddoch, gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac wrth gwrs, fe fuom yn ymweld â charchar Eastwood Park yn ddiweddar. Mae'n debyg mai'r hyn sy'n bwysig—. Mae ymwybyddiaeth yr ynadaeth o'r glasbrint yn destun pryder wrth gwrs. Ond nid ymwybyddiaeth o'r glasbrint yw'r prif ffactor ynddo'i hun. Yr hyn sy'n bwysig yw dealltwriaeth o'r gwahanol gyfleoedd a'r opsiynau a geir ar gyfer dedfrydu.
Yn amlwg, mae yna ymgysylltiad parhaus â'r farnwriaeth, rwy'n meddwl, i'w helpu i ddeall effaith dedfrydau byr di-fudd a diangen. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi cyfeirio at hyn ac rwyf wedi ei ddweud sawl gwaith: pan oeddem yng ngharchar Eastwood Park, fe wnaeth cyfarwyddwr y carchar ein hysbysu bod pob menyw yn y carchar hwnnw'n ddioddefydd. Mae hynny ynddo'i hun, rwy'n meddwl, yn amlygu natur y ffordd rydym wedi dilyn llwybr carcharu yn hytrach na'r llwybr datrys problemau a llwybr cyfiawnder.
Mae arweinwyr y glasbrint cyfiawnder menywod wedi cyflwyno cyfres o ddigwyddiadau ymgysylltu ar gyfer dedfrydwyr, gan ganolbwyntio ar godi ymwybyddiaeth a hyder yn yr opsiynau ar gyfer menywod o fewn y gymuned ymhlith dedfrydwyr, cynghorwyr cyfreithiol a gwneuthurwyr penderfyniadau allweddol yn y llysoedd. Cyrhaeddwyd dros 270 o unigolion drwy'r gwaith hwn, sydd hefyd wedi cael cymorth gan Wasanaeth Llysoedd a Thribiwnlysoedd ei Fawrhydi. Felly, mae'r broses o ymgysylltu yn parhau.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y broses dendro ar gyfer y rhaglen prentisiaeth gyfreithiol lefel 7? OQ59170
4. Will the Counsel General please provide an update on the tendering process for the level 7 legal apprenticeship programme? OQ59170
Thank you for your question. In December, we issued a tender to assess the need for solicitor apprenticeships in Wales. No bids were received when the tender closed in January, and we are now considering next steps.
Diolch am eich cwestiwn. Ym mis Rhagfyr, fe wnaethom gyhoeddi tendr i asesu'r angen am brentisiaethau cyfreithwyr yng Nghymru. Ni dderbyniwyd unrhyw geisiadau pan gaeodd y tendr ym mis Ionawr, ac rydym yn ystyried y camau nesaf nawr.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Could you please outline, perhaps, the process you used in the first tendering process and how this can be changed to ensure a wider audience for the re-tender? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. A wnewch chi amlinellu, efallai, y broses a ddefnyddiwyd gennych yn y broses dendro gyntaf a sut y gellir newid hyn er mwyn sicrhau cynulleidfa ehangach ar gyfer ail-dendro? Diolch yn fawr.
Thank you for that. I think it was disappointing that the tender didn't receive any bids. We're evaluating how it was carried out and, basically, how it can be broadened out. I think that the substance of what you're suggesting, really, is that we need to look at a far wider group in terms of the invitation-to-tender process. That is being looked at.
The solicitor apprenticeship issue, I think, is an important one. We've done a lot of work already in terms of the apprenticeships for level 3 and level 5, for the paralegal level, and, of course, the first cohort of students started in September 2022 at Coleg Sir Gâr in Carmarthen. So, this is really the next stage, but it's one that's more complicated, because if we're putting public money into supporting apprenticeships, we want it to go to filling in those gaps, the desert areas that exist within legal services, and also look at how we might actually improve something that I think is quite important, and that is the law centres—effectively the two law centres we now have—and how we could look at extending that and how this might actually be something that could look at servicing that, an area that I think is well worth developing. I will, of course, update the Senedd in due course when we've re-evaluated how to continue or how to promote the tendering process and any further developments on the solicitor apprenticeship objectives that we have.
Diolch am hynny. Rwy'n credu ei bod yn siomedig na ddaeth unrhyw geisiadau i law am y tendr. Rydym yn gwerthuso sut y cafodd ei gyflawni ac yn y bôn, sut y gellir ei ehangu. Rwy'n credu mai sylwedd yr hyn rydych chi'n ei awgrymu, mewn gwirionedd, yw bod angen inni edrych ar grŵp llawer ehangach ar gyfer proses y gwahoddiad i dendro. Mae hynny dan ystyriaeth.
Rwy'n credu bod mater prentisiaethau cyfreithwyr yn bwysig. Rydym wedi gwneud llawer o waith eisoes ar y prentisiaethau lefel 3 a lefel 5, ar gyfer y lefel baragyfreithiol, ac wrth gwrs, dechreuodd y garfan gyntaf o fyfyrwyr ym mis Medi 2022 yng Ngholeg Sir Gâr yng Nghaerfyrddin. Felly, dyma'r cam nesaf mewn gwirionedd, ond mae'n un sy'n fwy cymhleth, oherwydd os rhown arian cyhoeddus tuag at gefnogi prentisiaethau, rydym am iddo fynd tuag at lenwi'r bylchau hynny, y llefydd gwag sy'n bodoli o fewn y gwasanaethau cyfreithiol, a hefyd i edrych ar sut y gallem wella rhywbeth sy'n eithaf pwysig yn fy marn i, sef y canolfannau cyfraith—y ddwy ganolfan gyfraith sydd gennym ni nawr i bob pwrpas—a sut y gallem edrych ar ymestyn hynny a sut y gallai hyn fod yn rhywbeth a allai gefnogi hynny mewn gwirionedd, maes sy'n werth ei ddatblygu yn fy marn i. Wrth gwrs, byddaf yn rholi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd maes o law pan fyddwn wedi ail-werthuso sut i barhau neu sut i hyrwyddo'r broses dendro ac unrhyw ddatblygiadau pellach gyda'r amcanion sydd gennym ar gyfer prentisiaethau cyfreithwyr.
5. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i'r Gweinidog Newid Hinsawdd cyn y penderfyniad i roi terfyn ar sawl prosiect ffordd mawr yng ngogledd Cymru? OQ59177
5. What legal advice has the Counsel General provided to the Minister for Climate Change ahead of the decision to scrap several major road projects in north Wales? OQ59177
Thank you for your question. The Welsh Government’s response to the roads review panel’s report represents a major step forward in our commitment to tackling climate change. This is not the end of road building in Wales. We will still invest in roads, but only where they are the appropriate response to the transport problem.
Diolch am eich cwestiwn. Mae ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y panel adolygu ffyrdd yn gam mawr ymlaen yn ein hymrwymiad i fynd i'r afael â newid hinsawdd. Nid dyma ddiwedd adeiladu ffyrdd yng Nghymru. Byddwn yn dal i fuddsoddi mewn ffyrdd, ond dim ond lle maent yn ymateb priodol i'r broblem drafnidiaeth.
Thank you. Now, according to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, each public body must carry out sustainable development, which is the process of improving the economic, social, environmental and cultural well-being of Wales by taking action in accordance with the sustainable development principles aimed at achieving the well-being goals. Those goals, of course, include a prosperous Wales, a healthier Wales, a Wales of cohesive communities. Now, the decision that 19 schemes should not proceed, such as the Flintshire corridor improvement, A55 junctions 15 and 16, and the third Menai crossing, will no doubt harm the prosperity, the health and connectivity of communities right across north Wales. Effectively, the scrapping of key north Wales schemes does, in my opinion, show a lack of understanding by the Welsh Government of our infrastructure, our economy and our communities to the point that questions must be raised as to whether there has actually been a breach of the well-being of future generations Act. Counsel General, will you assess whether the Welsh Government's decision not to support major schemes in north Wales is a breach of this duty? Diolch.
Diolch. Nawr, yn ôl Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, mae'n rhaid i bob corff cyhoeddus gyflawni datblygu cynaliadwy, sef y broses o wella llesiant economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol Cymru drwy weithredu yn unol â'r egwyddorion datblygu cynaliadwy gyda'r nod o gyflawni'r nodau llesiant. Mae'r nodau hynny, wrth gwrs, yn cynnwys Cymru lewyrchus, Cymru iachach, Cymru o gymunedau cydlynus. Nawr, bydd y penderfyniad na ddylai 19 cynllun fynd rhagddynt, megis gwella coridor sir y Fflint, cyffyrdd 15 a 16 yr A55, a thrydedd croesfan y Fenai, yn siŵr o niweidio ffyniant, iechyd a chysylltedd cymunedau ledled gogledd Cymru. I bob pwrpas, yn fy marn i, mae dileu cynlluniau allweddol yng ngogledd Cymru yn dangos diffyg dealltwriaeth ar ran Lywodraeth Cymru o'n seilwaith, ein heconomi a'n cymunedau i'r pwynt fod rhaid gofyn y cwestiwn a fu tramgwydd yn erbyn y ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol mewn gwirionedd. Gwnsler Cyffredinol, a wnewch chi asesu a yw penderfyniad Llywodraeth Cymru i beidio â chefnogi cynlluniau mawr yng ngogledd Cymru yn tramgwyddo yn erbyn y ddyletswydd hon? Diolch.
Well, can I say that the issues that you have raised are a matter for the Minister with the portfolio responsibility to answer, but to confirm that, on 14 February, the Deputy Minister for Climate Change made an oral statement to the Senedd on the roads review report, the national transport delivery plan and our new roads policy statement. The report, plan and our response were published the same day, setting out how we deliver against the Wales transport strategy. Questions have been put, answers have been given, but I must stress that I think it's important that these matters are directed to the appropriate Minister with the appropriate portfolio responsibility.
Wel, a gaf fi ddweud bod y materion rydych chi wedi'u codi yn fater i'r Gweinidog sydd â'r cyfrifoldeb portffolio i'w hateb, ond gallaf gadarnhau bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi gwneud datganiad llafar i'r Senedd ar 14 Chwefror ar adroddiad yr adolygiad ffyrdd, y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth a'n datganiad polisi ffyrdd newydd. Cafodd yr adroddiad, y cynllun a'n hymateb eu cyhoeddi ar yr un diwrnod i nodi sut rydym yn cyflawni yn erbyn strategaeth drafnidiaeth Cymru. Mae cwestiynau wedi'u rhoi, atebion wedi eu rhoi, ond mae'n rhaid imi bwysleisio fy mod yn credu ei bod yn bwysig i'r materion hyn gael eu cyfeirio at y Gweinidog priodol sydd â'r cyfrifoldeb portffolio priodol.
6. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynglŷn â'i pholisi ynglŷn â hunanadnabod rhywedd yn dilyn penderfyniad Llywodraeth y DU i atal y Bil Diwygio Cydnabod Rhywedd (yr Alban)? OQ59176
6. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding its policy on gender self-identification following the UK Government's decision to block the Gender Recognition Reform (Scotland) Bill? OQ59176
I will reiterate that this is a dangerous moment. The UK Government’s approach has set a worrying precedent. We will do everything we can to protect our devolution settlement, the laws passed by this Senedd, and we remain determined to support our transgender communities.
Rwy'n ailadrodd bod hon yn foment beryglus. Mae dull Llywodraeth y DU o weithredu wedi gosod cynsail pryderus. Byddwn yn gwneud popeth a allwn i amddiffyn ein setliad datganoli, y deddfau a basiwyd gan y Senedd hon, ac rydym yn parhau i fod yn benderfynol o gefnogi ein cymunedau trawsryweddol.
Thank you. I refer to comments made by both the First Minister and the finance Minister in relation to the UK Government's use of a section 35 Order to protect the Equality Act 2010 from the SNP's Gender Recognition Reform (Scotland) Bill. The finance Minister has repeated Nicola Sturgeon's false claims that those who criticise self-ID at 16 are somehow using transgender people as a wedge issue. So, I do hope now, in light of the resignation—and many believe that this issue encompassed Nicola Sturgeon—it will make your own Government think again. Of course, members of the transgender community should be treated with the utmost respect at all times. It simply isn't good enough, though, to shut down free debate regarding self-ID laws for children as young as 16 by labelling anyone critical of these proposals as fighting a so-called culture war. This isn't a partisan point. Labour MPs, such as Rosie Duffield, have already been clear about the risks to women's safety, as has Gower's Welsh Labour MP, Tonia Antoniazzi, and they have said that the UK Government's intervention was necessary. Therefore, Counsel General, do you agree with the comments made by these members of your party, and will you commit to ensuring that the Welsh Government upholds the protections for women set out under the Equality Act 2010? Diolch.
Diolch. Rwy'n cyfeirio at sylwadau a wnaed gan y Prif Weinidog a'r Gweinidog cyllid mewn perthynas â defnydd Llywodraeth y DU o Orchymyn adran 35 i ddiogelu Deddf Cydraddoldeb 2010 rhag Bil Diwygio Cydnabod Rhywedd (yr Alban) yr SNP. Mae'r Gweinidog cyllid wedi ailadrodd honiadau ffug Nicola Sturgeon fod y rhai sy'n beirniadu hunanadnabod rhywedd yn 16 oed rywsut yn defnyddio pobl drawsryweddol fel mater i greu rhaniadau. Felly, rwy'n gobeithio nawr, yng ngoleuni'r ymddiswyddiad—ac mae llawer yn credu bod y mater hwn wedi cwmpasu Nicola Sturgeon—y bydd yn gwneud i'ch Llywodraeth eich hun ailfeddwl. Wrth gwrs, dylai aelodau'r gymuned drawsryweddol gael eu trin gyda'r parch mwyaf bob amser. Ond nid yw'n ddigon da llethu dadl rydd ynghylch deddfau hunanadnabod rhywedd i blant mor ifanc â 16 oed drwy labelu unrhyw un sy'n feirniadol o'r cynigion hyn fel rhai sy'n ymladd yr hyn a elwir yn rhyfel diwylliant. Nid yw hwn yn bwynt pleidiol. Mae ASau Llafur, fel Rosie Duffield, eisoes wedi bod yn glir ynghylch y risgiau i ddiogelwch menywod, yn ogystal ag AS Llafur Cymru Gŵyr, Tonia Antoniazzi, ac maent hwy wedi dweud bod angen ymyrraeth Llywodraeth y DU. Felly, Gwnsler Cyffredinol, a ydych yn cytuno â'r sylwadau a wnaed gan yr aelodau hyn o'ch plaid, ac a wnewch chi ymrwymo i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cynnal yr amddiffyniadau i fenywod a nodir o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010? Diolch.
Well, thank you for your question. What I do, of course, and what my primary responsibility is is to uphold the constitution of this Senedd, the basis on which we were established and the powers and responsibilities that we have. And that's why my initial comments were concern about really what is an undermining of the constitutional principles on which decisions are taken on which legislation is passed.
Now, as you know, the legal position in Scotland is different to that in Wales. The powers available in Scotland are not currently devolved to Wales. Gender recognition is a reserved matter as far as Wales is concerned, but we've made it clear that we will seek these powers as set out in the programme for government. Legislative use of these powers would be a matter for this Senedd to determine, and were that to be achieved and were this Senedd to determine a position on that, I'm sure you, like me and everyone else in this Senedd, would respect the constitutional integrity of this place.
Wel, diolch am eich cwestiwn. Yr hyn rwy'n ei wneud, wrth gwrs, a fy nghyfrifoldeb sylfaenol yw cynnal cyfansoddiad y Senedd hon, y sail y cawsom ein sefydlu arni a'r pwerau a'r cyfrifoldebau sydd gennym ni. A dyna pam roedd fy sylwadau cychwynnol yn ymwneud mewn gwirionedd â thanseilio'r egwyddorion cyfansoddiadol y caiff penderfyniadau eu gwneud ac y caiff deddfwriaeth ei phasio arnynt.
Nawr, fel y gwyddoch, mae'r safbwynt cyfreithiol yn yr Alban yn wahanol i'r safbwynt yng Nghymru. Nid yw'r pwerau sydd ar gael yn yr Alban wedi'u datganoli i Gymru ar hyn o bryd. Mae cydnabod rhywedd yn fater sydd wedi'i gadw yn ôl yn achos Cymru, ond rydym wedi dweud yn glir y byddwn yn ceisio'r pwerau hyn fel a nodwyd yn y rhaglen lywodraethu. Byddai defnydd deddfwriaethol o'r pwerau hyn yn fater i'r Senedd hon ei benderfynu, a phe bai hynny'n digwydd a bod y Senedd hon yn penderfynu ar safbwynt ar hynny, rwy'n siŵr y byddech chi, fel finnau a phawb arall yn y Senedd hon, yn parchu uniondeb cyfansoddiadol y lle hwn.
7. Pa drafodaethau mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith Llywodraeth y DU ynglŷn â sicrhau bod gan Gymru'r pwerau dros wneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl gyhoeddus? OQ59171
7. What discussions has the Counsel General had with UK Government law officers about ensuring that Wales has the powers to make St David's Day a public holiday? OQ59171
Well, thank you for the question. The creation of bank holidays is not a devolved matter. We have asked the UK Government, on more than one occasion, to designate the day as a bank holiday in Wales or to give us the power to do so ourselves. Unfortunately, these requests have been rejected.
Wel, diolch am y cwestiwn. Nid yw creu gwyliau banc yn fater sydd wedi ei ddatganoli. Ar fwy nag un achlysur, rydym wedi gofyn i Lywodraeth y DU ddynodi'r diwrnod yn ŵyl y banc yng Nghymru neu roi'r pŵer i ni wneud hynny ein hunain. Yn anffodus, gwrthodwyd y ceisiadau hyn.
Ar Ddydd Gŵyl Dewi cyntaf y Cynulliad Cenedlaethol, yn ôl yn 2000, fe gafwyd dadl yn cynnig bod Dydd Gŵyl Dewi yn dod yn ŵyl banc. Fel y ddadl y llynedd, cafodd hwn gefnogaeth gan bob Aelod o'r Cynulliad ar y pryd. Serch hynny, yn 2002, gwrthod y cais wnaeth Paul Murphy, a gwrthod unwaith eto wnaeth Peter Hain yn 2005. Fydd Ysgrifennydd Gwladol Llafur yn y dyfodol yn rhoi ateb gwahanol i Mr Murphy a Peter Hain?
On the first St David's Day of the National Assembly, back in 2000, there was a debate proposing that St David's Day should become a bank holiday. Like the debate last year, this we supported by all Members of the Assembly, as it was then. However, in 2002, Paul Murphy rejected the bid, and Peter Hain did likewise in 2005. Would a future Labour Secretary of State give a different response to Mr Murphy and Mr Hain?
Daeth Janet Finch-Saunders i’r Gadair.
Janet Finch-Saunders took the Chair.
Well, thank you for that. I cannot predict what a future Secretary of State for Wales might do. I am pretty confident, though, there would be considerable sympathy and support for our ambition. Dydd Gŵyl Dewi, Wales's national day, should be a bank holiday, as is the case in Scotland and Northern Ireland, who have bank holidays for St Andrew and St Patrick respectively. The UK Government's refusal to grant this, saying that Wales has different histories—economic, social, cultural and legal systems—in my view just doesn't wash. We have our own self-identity. It is every bit as strong as in the other countries of the United Kingdom and, in my view, it's time for the United Kingdom Government to wake up to that.
We have in the UK the lowest number of public holidays in Europe, so making St David's Day a bank holiday is a genuine opportunity to level up with workers across Europe. So, I very much support the sentiments of the Member. I'm happy to reiterate our whole-hearted support for the creation of St David's Day as a bank holiday, and I will continue to assert the case for the devolution of the powers to the Senedd.
Wel, diolch am hynny. Ni allaf ragweld beth y gallai Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn y dyfodol ei wneud. Ond rwy'n eithaf hyderus, serch hynny, y byddai cryn gydymdeimlad a chefnogaeth i'n huchelgais. Dylai Dydd Gŵyl Dewi, diwrnod cenedlaethol Cymru, fod yn ŵyl y banc, fel sy'n digwydd yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, sy'n cael gwyliau banc ar gyfer eu nawddseintiau hwy. Nid yw'r ffaith fod Llywodraeth y DU wedi gwrthod caniatáu hyn, gan ddweud bod gan Gymru hanesion gwahanol—systemau economaidd, cymdeithasol, diwylliannol a chyfreithiol—yn ddigon da yn fy marn i. Mae gennym ein hunaniaeth ein hunain sydd lawn mor gryf ag yng ngwledydd eraill y Deyrnas Unedig ac yn fy marn i, mae'n bryd i Lywodraeth y Deyrnas Unedig sylweddoli hynny.
Yn y DU y mae gennym lai o wyliau cyhoeddus nag yn unman arall yn Ewrop, felly mae gwneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl y banc yn gyfle gwirioneddol i fod yn gydradd â gweithwyr ar draws Ewrop. Felly, rwy'n cefnogi'r hyn a ddywedodd yr Aelod yn fawr. Rwy'n hapus i ategu ein cefnogaeth lwyr i greu Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl y banc, a byddaf yn parhau i ddadlau dros ddatganoli'r pwerau i'r Senedd.
8. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â datganoli pwerau dros fandiau treth incwm i Gymru? OQ59182
8. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding devolving powers on income tax bands to Wales? OQ59182
Thank you for your question. No discussions have been held with UK Government on devolving income tax bands to Wales.
Diolch am eich cwestiwn. Nid oes unrhyw drafodaethau wedi'u cynnal gyda Llywodraeth y DU ar ddatganoli bandiau treth incwm i Gymru.
Diolch am yr ateb cryno yna. Mae'r Llywodraeth yma wedi gwrthod derbyn yr angen i gynyddu trethi yng Nghymru, sydd yn sicr o arwain at weld ein gwasanaethu cyhoeddus yn crebachu ac yn gwegian, a rhai gwasanaethau am ddiflannu. Wrth gwrs, mae gwleidyddiaeth yn golygu gwneud penderfyniadau anodd. Mae honno’n benderfyniad, felly, rydych chi fel Llywodraeth wedi'i gymryd, ac mi fydd yn rhaid i bob un ohonom ni fyw efo hynny. Rŵan, rydw i'n deall nad ydy'r Llywodraeth am weld y bobl hynny ar yr incwm isaf yn talu mwy—does neb yn dymuno gweld hynny, wrth reswm. Un ffordd o osgoi hynny ydy i ni gael y gallu i addasu'r bandiau treth er mwyn medru gwarchod y rhai ar incwm isel ond galluogi cynnydd graddol i eraill. Mi fyddai hyn yn dod â Chymru'n gyson efo'r Alban. Fedrwn ni felly ddisgwyl gweld Llywodraeth San Steffan o dan y Blaid Lafur yn datganoli'r gallu yma i Gymru? Neu, o gymryd eich ateb i'r cwestiwn blaenorol, a chithau'n dweud na fyddech chi'n gallu rhagweld beth fyddai Llywodraeth Lafur yn y dyfodol yn gwneud, a fyddwch chi a'ch cyd-Aelodau yma yn gwthio am hyn? Diolch.
Thank you for that succinct response. The Government here has refused to accept the need to increase taxes in Wales, which will certainly lead to seeing our public services being squeezed and creaking, and some services disappearing. Of course, politics is about making difficult decisions. That is a decision that you as a Government have taken, and each and every one of us will have to live with that decision. Now, I understand that the Government doesn't want to see those people on the lowest incomes paying more—nobody would want to see that, naturally. One way of avoiding that is to have the powers to adapt income tax bands to protect those on low incomes but enable a gradual increase for others. This would bring Wales into line with Scotland. Can we therefore expect to see the Westminster Government under the Labour Party devolving these powers to Wales? Or, in taking your response to the previous question, when you said that you couldn't anticipate what a future Labour Government might do, would you and your fellow Members here be pushing for such a change? Thank you.
Well, what I can say certainly is that the issue of income tax powers is an extremely complex area; it's complex in the context of the tax threshold base that we have within Wales. There is a distinction between the issue of increasing the rates of taxation and the issue of the banding of taxation, and that is certainly an area that would be far more beneficial, probably, to Wales than it would be in respect of individual rates. The one thing we don't want to see is taxation that would effectively impose a further burden on a society where we have so many people who are in the low-paid category who would be bearing a significant part of the burden of that taxation. So, any decision to seek more powers in the future would be considered as part of our broader long-term strategic tax policy priorities, rather than in response to the specific and immediate financial challenges. And I think that any argument to seek further powers cannot be divorced from the need to address the overall current inadequacies of the devolution arrangements that we have at the moment.
Wel, yr hyn y gallaf ei ddweud yn sicr yw bod mater pwerau treth incwm yn faes hynod gymhleth; mae'n gymhleth yng nghyd-destun y trothwy treth sydd gennym yng Nghymru. Mae gwahaniaeth rhwng mater cynyddu cyfraddau trethiant a mater bandio trethiant, ac mae hwnnw'n sicr yn faes a fyddai'n llawer mwy buddiol i Gymru yn ôl pob tebyg nag y byddai o ran cyfraddau unigol. Yr un peth nad ydym am ei weld yw trethiant a fyddai i bob pwrpas yn gosod baich pellach ar gymdeithas lle mae gennym gymaint o bobl yn y categori cyflog isel a fyddai'n cario rhan sylweddol o faich y trethiant hwnnw. Felly, byddai unrhyw benderfyniad i geisio mwy o bwerau yn y dyfodol yn cael ei ystyried yn rhan o'n blaenoriaethau polisi treth strategol hirdymor ehangach, yn hytrach nag mewn ymateb i heriau ariannol penodol ac uniongyrchol. Ac rwy'n credu na ellir ysgaru unrhyw ddadl i geisio pwerau pellach oddi wrth yr angen i fynd i'r afael ag annigonolrwydd cyffredinol presennol y trefniadau datganoli sydd gennym ar hyn o bryd.
We now move to item 3, questions to the Senedd Commission, and the first one will be answered by Joyce Watson, but I call Peredur Owen Griffiths.
Symudwn yn awr at eitem 3, sef cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, ac fe fydd y cyntaf yn cael ei ateb gan Joyce Watson, ond fe alwaf ar Peredur Owen Griffiths.
1. Beth mae'r Comisiwn yn ei wneud i sicrhau bod ystad y Senedd yn gwbl hygyrch i bobl anabl? OQ59165
1. What is the Commission doing to ensure that the Senedd estate is fully accessible for disabled people? OQ59165
Thank you for that question. The Commission is committed to ensuring that the Senedd estate is accessible to everyone. Accessibility was one of the key considerations during the design of the Senedd building, and we also considered accessibility when completing equality impact assessments for all subsequent building improvements on this estate. Officials recently met with a representative from the Royal National Institute of Blind People to discuss improvements to the external environment around the Senedd, and the resulting audit was positive and its recommendations are being considered for implementation. We've received recognition from the Royal National Institute for Deaf People and the National Autistic Society for work that's been done to improve accessibility, but we are aware, however, that we can never be complacent and will continue always to strive to be a Parliament that is open to everyone.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i sicrhau bod ystad y Senedd yn hygyrch i bawb. Hygyrchedd oedd un o'r prif ystyriaethau yn ystod y gwaith o ddylunio adeilad y Senedd, ac fe wnaethom ystyried hygyrchedd hefyd wrth gwblhau asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb ar gyfer yr holl welliannau adeiladu diweddarach ar yr ystad hon. Yn ddiweddar, cyfarfu swyddogion â chynrychiolydd o Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall i drafod gwelliannau i'r amgylchedd allanol o amgylch y Senedd, ac roedd yr archwiliad a ddeilliodd o hynny'n gadarnhaol ac mae ei argymhellion yn cael eu hystyried ar gyfer eu gweithredu. Rydym wedi cael cydnabyddiaeth gan Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Fyddar a Chymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth am waith a wnaed i wella hygyrchedd, ond rydym yn ymwybodol, fodd bynnag, na allwn fyth fod yn hunanfodlon a byddwn yn parhau bob amser i ymdrechu i fod yn Senedd sy'n agored i bawb.
That's very good. Thank you, Commissioner, for that answer. It's good to hear that progress is being made. Through Equal Power Equal Voice, I've been fortunate to have a keen political activist come to my office for an internship. Kevin, who is an aspiring councillor, is disabled and requires the use of a mobility scooter to get around. During his time in the office, I've seen first-hand how our estate is not fully accessible for people in wheelchairs and mobility scooters. For example, doors to the walkway between Tŷ Hywel and the Senedd building are not automatic on both ends of the walkways, and need to be pushed outwards. This makes it inaccessible for wheelchair mobility scooter users. Unfortunately, this has meant that unless Kevin is accompanied, he has to travel out of the main building at Tŷ Hywel to get to events, out to the front of the Senedd and go outside the building. I'm sure that you'd agree with me that this is not ideal in cold and wet conditions, or at any time at all. Furthermore, coming out of the lift to go down to the walkway that leads into the canteen, there is not enough clearance for a mobility scooter or a wheelchair to properly turn, coming through the door. There are further examples around the estate. Can the accessibility of the Senedd estate be looked into with immediate effect to ensure that this place is as welcoming to disabled people as it should be, and that disabled people have the independence that they not only want, but deserve? Diolch.
Mae hynny'n dda iawn. Diolch, Gomisiynydd, am yr ateb hwnnw. Mae'n dda clywed bod cynnydd yn cael ei wneud. Drwy Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, rwyf wedi bod yn ffodus o gael ymgyrchydd gwleidyddol brwd yn dod i fy swyddfa ar interniaeth. Mae Kevin, sydd ag uchelgais i fod yn gynghorydd, yn anabl ac mae angen defnyddio sgwter symudedd i deithio o gwmpas. Yn ystod ei gyfnod yn y swyddfa, rwyf wedi gweld o lygad y ffynnon sut nad yw ein hystad yn gwbl hygyrch i bobl mewn cadeiriau olwyn a sgwteri symudedd. Er enghraifft, nid yw'r drysau i'r rhodfa rhwng Tŷ Hywel ac adeilad y Senedd yn awtomatig ar y ddau ben, ac mae angen eu gwthio tuag allan. Mae hyn yn ei wneud yn anhygyrch i ddefnyddwyr sgwter symudedd neu gadeiriau olwyn. Yn anffodus, mae hyn wedi golygu, os nad yw Kevin yn cael ei hebrwng, fod rhaid iddo deithio allan o'r prif adeilad yn Nhŷ Hywel i gyrraedd digwyddiadau, allan i flaen y Senedd a mynd y tu allan i'r adeilad. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno nad yw hyn yn ddelfrydol mewn tywydd oer a gwlyb, nac ar unrhyw adeg o gwbl. Ar ben hynny, wrth ddod allan o'r lifft i fynd lawr i'r rhodfa sy'n arwain i mewn i'r ffreutur, nid oes digon o le i sgwter symudedd neu gadair olwyn droi'n iawn, wrth ddod drwy'r drws. Ceir enghreifftiau pellach o gwmpas yr ystad. A oes modd edrych ar ba mor hygyrch yw ystad y Senedd ar unwaith er mwyn sicrhau bod y lle hwn yr un mor groesawgar i bobl anabl ag y dylai fod, a bod pobl anabl yn cael yr annibyniaeth y maent ei heisiau ac yn ei haeddu? Diolch.
I thank you for highlighting what you have highlighted and the inadequacies that currently still exist. I finished my first part by answering you, saying that we're not complacent and that we will always strive to be inclusive, and that of course stands. The Senedd was designed to provide good access for disabled people, and we did have an access adviser employed during those design stages. There are wheelchair-accessible toilets across the estate and we have accessible parking spaces next to the Senedd and within the Tŷ Hywel car park, including a recently introduced electric vehicle access parking bay. The entrance to the Senedd, as you've pointed out, can be accessed via steps, ramp and a lift, and all assistance dogs for disabled people are admitted. And we do have designated wheelchair spaces in all public galleries, and there are wheelchairs available for members of the public and sufficient spaces in public areas to accommodate wheelchairs.
I think what is happening here is the design of the building not accommodating this individual's, and others like this individual's, ability to use a different type of vehicle to move around—different to that which was clearly assessed in the first design of this building. I'm very happy to work with you, and with anyone who wants to, to see if there are things that we can do to limit the inconvenience of those things that we aren't able to do. So, I look forward to working with you yet again, to make sure that we can improve the accessibility of this building. Thank you.
Diolch am dynnu sylw at yr hyn rydych wedi ei nodi a'r diffygion sy'n dal i fodoli ar hyn o bryd. Gorffennais fy rhan gyntaf drwy eich ateb, gan ddweud nad ydym yn hunanfodlon ac y byddwn bob amser yn ymdrechu i fod yn gynhwysol, ac mae hynny wrth gwrs yn sefyll. Cafodd y Senedd ei dylunio i ddarparu mynediad da i bobl anabl, ac roedd gennym gynghorydd mynediad a gâi ei gyflogi yn ystod y camau dylunio hynny. Mae toiledau hygyrch i gadeiriau olwyn ar draws yr ystad ac mae lleoedd parcio hygyrch gerllaw'r Senedd ac ym maes parcio Tŷ Hywel, gan gynnwys cilfach barcio hygyrch i gerbydau trydan a gyflwynwyd yn ddiweddar. Gellir cael mynediad at fynedfa'r Senedd, fel rydych wedi nodi, drwy risiau, ramp a lifft, ac mae'n rhaid caniatáu mynediad i bob ci cymorth ar gyfer pobl anabl. Ac mae gennym fannau dynodedig i gadeiriau olwyn ym mhob oriel gyhoeddus, ac mae cadeiriau olwyn ar gael i aelodau o'r cyhoedd a digon o lefydd mewn mannau cyhoeddus i ddarparu ar gyfer cadeiriau olwyn.
Rwy'n credu mai'r hyn sy'n digwydd yma yw nad yw dyluniad yr adeilad yn diwallu gallu'r unigolyn hwn, ac eraill fel yr unigolyn hwn, i ddefnyddio math gwahanol o gerbyd i symud o gwmpas—yn wahanol i'r hyn a gafodd ei asesu'n glir wrth ddylunio'r adeilad hwn gyntaf. Rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi, a gydag unrhyw un sydd eisiau, i weld a oes pethau y gallwn eu gwneud i gyfyngu ar anghyfleustra'r pethau hynny nad ydym yn gallu eu gwneud. Felly, edrychaf ymlaen at weithio gyda chi unwaith eto, i wneud yn siŵr y gallwn wella hygyrchedd yr adeilad hwn. Diolch.
We now move to question 2, to be answered by the Llywydd, and I call on Sioned Williams.
Symudwn yn awr at gwestiwn 2, i'w ateb gan y Llywydd, ac fe alwaf ar Sioned Williams.
2. Pa gynnydd mae'r Comisiwn wedi ei wneud o ran cyflawni argymhellion adroddiad y tasglu newyddion a gwybodaeth ddigidol? OQ59164
2. What progress has the Commission made towards fulfilling the recommendations of the digital news and information taskforce's report? OQ59164
Gwnaeth y tasglu 27 o argymhellion fis Mehefin 2017, yn seiliedig ar thema o roi'r dinesydd wrth wraidd ein gwaith a chreu cynnwys sy'n hawdd ei ddeall. Roedd yr adroddiad yn sail i'r strategaeth gyfathrebu ac ymgysylltu ar gyfer y chweched Senedd a gymeradwywyd gan y Comisiwn fis Ebrill 2022. Rydym bellach yn defnyddio profiadau'r cyhoedd o wasanaethau i dynnu sylw at waith ymchwiliadau'r pwyllgorau ac yn cynnwys eu straeon ar ein llwyfannau cyfryngau cymdeithasol.
The taskforce made 27 recommendations in June 2017, based on the theme of putting the citizen at the heart of our work and creating content that is easy to understand. The report formed the foundation of the communications and engagement strategy for the sixth Senedd, which was approved by the Commission in April 2022. We now use the public's experience of services to highlight the work of committee inquiries and feature their stories on our social media platforms
Diolch am yr ateb, Llywydd. Yn amlwg, mae ein democratiaeth wedi symud ymlaen gryn dipyn, hyd yn oed ers 2016, gyda phobl ifanc 16 a 17 oed nawr wedi cael y bleidlais yn etholiadau'r Senedd, ond mae'n debyg bod agweddau eraill wedi symud am yn ôl—mwy o bapurau newydd lleol a swyddi newyddiadurol wedi'u colli. Ac ar sail arolwg mae'r grŵp yma wedi'i gynnal yn ddiweddar, mae'r ffigurau o ran dealltwriaeth ein dinasyddion o drefniadau llywodraethu Cymru yn bryderus, a dweud y lleiaf: 35 y cant o ymatebwyr yn credu bod gan y Ceidwadwyr Weinidogion yn Llywodraeth Cymru ers etholiad Mai 2021; 44 y cant yn meddwl bod gan Blaid Cymru Weinidogion; a 78 y cant o ymatebwyr yn methu ag enwi un polisi sydd wedi'i gyflwyno yng Nghymru dros y flwyddyn ddiwethaf pan fyddant yn meddwl am y Senedd ac am Lywodraeth Cymru.
Ydych chi'n cytuno ei bod hi'n allweddol i iechyd democratiaeth yng Nghymru fod yna ddealltwriaeth eang ymhlith y cyhoedd o hanfodion sut mae democratiaeth yn gweithio, megis sut y caiff grym sy'n effeithio ar eu bywydau ei arfer, pa blaid sydd mewn Llywodraeth a beth yw cyfrifoldebau gwahanol haenau o lywodraeth? Beth mwy, felly, gall y Comisiwn a'r Senedd ei wneud i ddatblygu eu rôl fel cynhyrchydd cynnwys a straeon, yn unol ag un o brif alwadau adroddiad y tasglu i ddylanwadu ar ddealltwriaeth ar lefel boblogaidd eang am waith y Senedd, a sut mae grym yn cael ei arfer a phwy sy'n ei arfer? Diolch.
Thank you for that response, Llywydd. Clearly, our democracy has progressed a great deal, even since 2016, with young people of 16 and 17 years of age now having been given the vote in Senedd elections, but it appears that other aspects have made retrograde steps—more local newspapers and journalist positions having been lost. And on the basis of a survey carried out by this group recently, the figures in terms of the understanding of our citizens of the governance arrangements of Wales are concerning to say the least: 35 per cent of respondents believed that the Conservatives had Ministers in the Welsh Government since the May 2021 election; 44 per cent believing that Plaid Cymru had Ministers; and 78 per cent of respondents couldn't name a single policy introduced in Wales over the past year, when they think of the Senedd and the Welsh Government.
Do you agree that it's crucial for the health of democracy in Wales that there is a broad understanding among the public of the basics of how democracy works, for example, how power related to their lives is exercised, what party is in Government and what are the different responsibilities of the various levels of government? What more can the Commission and Senedd do, therefore, to develop their role as a producer of content and stories, in line with one of the main demands of the taskforce report to influence the population-level understanding of the work of the Senedd and how power is exercised and who exercises that power? Thanks.
Wel, ydw, dwi'n cytuno ei fod e'n bwysig o ran iechyd ein democratiaeth ni fod pobl sy'n ein hethol ni yma i'r Senedd yn gyfarwydd â'n gwaith ni ac yn gyfarwydd â'r Senedd yn fwy cyffredinol. Ac mae'n fy mhryderu i glywed rhai o'r canrannau rydych chi wedi sôn amdanynt o bobl sydd ddim yn ymwybodol o waith dydd i ddydd y Senedd, na gwaith y Senedd yn ehangach na hynny. Mae hynny'n wir am Gymru. Mae'n wir, siŵr o fod, am bron bob gwlad yn y byd hefyd i raddau mwy neu llai, ond gan ein bod ni'n ddemocratiaeth newydd hefyd, mae hwnna'n gosod problemau ychwanegol i ni.
Fel y sonioch chi yn eich cyfraniad, mae sut mae pobl yn derbyn cyfryngau erbyn hyn yn newid, ac wedi newid ers 2017 pan wnaethpwyd yr adroddiad. Mae cyfryngau cymdeithasol yn cynnig cyfle gwahanol i'r Senedd yma i fynd ati i gyfathrebu â phobl Cymru, ond mae'n cynnig ei heriau hefyd. Ac felly, mewn ymateb i chi, dwi'n hapus iawn fel Llywydd, fel y Comisiwn hefyd, i fod yn gwrando ar unrhyw brofiad a syniadau sydd gan Aelodau o fewn y Senedd yma ar sut gallwn ni ddatblygu, gwella a mireinio ein gwaith ni yn y maes yma ymhellach. Mae cyfrifoldeb arnom ni fel Senedd, mae cyfrifoldeb arnom ni i gyd hefyd fel Aelodau unigol o'r Senedd, i fynd ati i gyfathrebu'n uniongyrchol â phobl Cymru, ac mae angen i ni, yn ysbryd yr hyn ddywedodd Joyce Watson yn ei hateb hi, fod yn parhau i wella ac i feddwl am ffyrdd newydd o weithio drwy'r amser yn hyn o beth. A dwi'n barod iawn i gydweithio gydag Aelodau ar sut gallwn ni wneud hynny.
Yes, I do agree that it's important in terms of the health of our democracy that people who elect us here to the Senedd are familiar with our work and are familiar with the Senedd more generally. And it is a concern for me to hear some of the percentages that you mentioned in terms of people not being aware of the day-to-day work of the Senedd, or the work of the Senedd more broadly. That's true for Wales, and it's probably true for nearly every country in the world to a lesser or greater extent, but because we're a new democracy, that causes additional problems for us.
As you mentioned in your contribution, how people receive their media now has changed since 2017 when the report was published. Social media offers a different opportunity for this Senedd to communicate with the people of Wales, but it also offers challenges as well. And so, in response to you, I'm very pleased as the Llywydd, and while representing the Commission, to listen to any experience or ideas that Members have within this Senedd about how we can develop, improve and refine our work in this area further. We have a responsibility as a Senedd, we all have a responsibility as individual Members of the Senedd, to communicate directly with the people of Wales, and in the spirit of what Joyce Watson said in her answer, we need to continue to improve and to think about new ways of working always in this context. And I'm very prepared to co-operate with Members on how we do that.
Question 3, again to be answered by the Llywydd. Cefin Campbell.
Cwestiwn 3, i'w ateb gan y Llywydd eto. Cefin Campbell.
3. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch i ba raddau mae'n cwrdd a'i ddangosyddion perfformiad allweddol ar gyfer y chweched Senedd? OQ59186
3. Will the Commission provide an update on the extent to which it is meeting its key performance indicators for the sixth Senedd? OQ59186
Cafodd dangosyddion perfformiad allweddol y Comisiwn eu hadolygu ar ddechrau'r chweched Senedd. Mae'r data dangosyddion perfformiad allweddol ar gyfer y flwyddyn bresennol, sef Ebrill 2022 i Fawrth 2023, yn cael eu casglu ar hyn o bryd, a byddant yn cael eu cyhoeddi yn adroddiad blynyddol a chyfrifon 2022-23 yn yr haf.
The Commission's key performance indicators were reviewed at the beginning of the sixth Senedd. The key performance indicator data for the current year, namely April 2022 to March 2023, is currently being collected, and will be published in the annual report and accounts for 2022-23 in the summer.
Diolch yn fawr i chi am y cadarnhad yna. Mae'r ffigurau yna ar eu ffordd, felly edrych ymlaen i'w gweld nhw. Ac mae diddordeb penodol gen i, fel sawl un ohonom ni yn y Siambr, yn ymdrechion y Comisiwn i gynyddu canran gwariant y Comisiwn ar gyflenwyr o Gymru er mwyn defnyddio'r bunt gyhoeddus er lles ein cymunedau lleol, ac er lles pobl Cymru. Mae yna enghreifftiau lu o hyn, megis Castell Howell yn fy rhanbarth i yn y maes cyflenwi bwyd. Rwy'n croesawu'n benodol y targed gan y Senedd ddiwethaf i gynyddu'r ganran yma i 43 y cant, a'r ffaith bod y Comisiwn wedi llwyddo yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf i fynd y tu hwnt i'r targed yna, gyda 45 y cant o'i wariant yn cael ei ddarparu i gyflenwyr Cymreig.
A allwch chi, Llywydd, felly gadarnhau sut mae'r Comisiwn yn diffinio cyflenwr Cymreig, gan fod rhai sefydliadau wedi dadlau fod hyn yn astrus ac yn anodd i'w wneud? Yn amlwg, dydy'r Comisiwn ddim yn cael anhawster gosod a mesur targed o'r fath. A hefyd, o safbwynt y set o ddangosyddion perfformiad yn y chweched Senedd, a allwch chi gadarnhau beth yw'r uchelgais newydd sydd wedi'i osod o ran caffael Cymreig, fel y gallwn ni gefnogi hyd yn oed mwy o fusnesau a swyddi sydd yn gefn i'n heconomi a'n cymunedau?
Thank you very much for that confirmation. Therefore, the figures are on their way, and I look forward to seeing those. And I'm particularly interested, as I'm sure many in the Chamber are, in the Commission's attempts to increase the spending of the Commission on Welsh providers in order to use the public pound for the benefit of our local communities and the people of Wales. There are many examples of this, such as Castell Howell in my area, in terms of the provision of food. I particularly welcome the target in the last Senedd to increase this percentage to 43 per cent, and the fact that the Commission had succeeded in the last financial year to go beyond that target, with 45 per cent of expenditure made with Welsh providers.
So, Llywydd, can you confirm how the Commission defines a Welsh provider, because some organisations have argued that this is very complex and difficult to do? Clearly, the Commission doesn't have any difficulty in setting and measuring such a target. And also, in terms of the KPIs for the sixth Senedd, can you confirm what the new ambition is in terms of Welsh procurement, so that we can support even more businesses and jobs, which are the backbone of our economy and communities?
Mi ofynnoch chi ddau gwestiwn fanna. Mi allaf ateb un ohonyn nhw a bydd rhaid i mi ysgrifennu atoch chi gyda'r ateb i'r llall. Yr ateb felly i'r cwestiwn ynglŷn â beth yw targed nawr y Comisiwn o ran gwariant y Comisiwn ar gyflenwyr o Gymru, gan ein bod ni wedi cwrdd â'n targed yn y Senedd ddiwethaf o 43 y cant, mae'r targed erbyn hyn yn 50 y cant ar gyfer y chweched Senedd, a dwi'n gobeithio y byddwn ni'n gallu adrodd ar hynna, fel y dywedais i, yn ein hadroddiad blynyddol ni. Felly, 50 y cant yw'r targed.
Sut yn union rŷm ni'n diffinio cynnyrch a gwariant ar nwyddau o Gymru? Fe fydd yn rhaid i fi ysgrifennu atoch chi ar hynna, Cefin Campbell, achos dyw'r ateb ddim ar flaen fy meddwl i. Ac felly dwi'n hapus i gadarnhau hynny mewn llythyr atoch chi, gan obeithio y bydd hwnna'n rhoi esboniad eglur i chi ac i unrhyw un arall sydd am wybod sut mae'r Comisiwn a'r Senedd yma yn mynd ati i ddiffinio nwyddau a gwasanaethau sydd yn tarddu o Gymru.
You asked two questions there, and I can answer one of them, but I'll have to write to you with the answer to the other. The answer to the question in terms of what is the Commission's target in terms of expenditure on Welsh suppliers, because we met our target in the last Senedd of 43 per cent, the target is now 50 per cent for the sixth Senedd, and I hope that we will be able to report on that, as I said, in our annual report. So, 50 per cent is the target.
How exactly do we define produce and expenditure on Welsh produce? I will have to write to you on that, Cefin Campbell, because I don't have that answer to hand. So, I'm happy to confirm that in a letter to you, and I hope that that will provide a clear explanation to you and to anyone else who wants to know how the Commission and Senedd define Welsh goods and services.
Item 4 is topical questions. I call on Jack Sargeant.
Eitem 4 yw'r cwestiynau amserol. Galwaf ar Jack Sargeant.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith cap prisiau newydd Ofgem ar drigolion yng Nghymru? TQ732
1. What assessment has the Welsh Government made of the impact of Ofgem's new price cap on residents in Wales? TQ732
Thank you, Jack Sargeant. Welsh householders will not be directly impacted by the price cap due to the energy price guarantee currently set at £2,500. However, we are deeply concerned by the potential impact of the UK Government's energy price guarantee rise to £3,000 in April on Welsh households if wider UK Government support does not continue.
Diolch, Jack Sargeant. Ni fydd deiliaid tai Cymru yn cael eu heffeithio'n uniongyrchol gan y cap ar brisiau oherwydd y warant pris ynni, sydd wedi'i gosod ar £2,500 ar hyn o bryd. Fodd bynnag, rydym yn pryderu'n fawr am yr effaith bosibl a fyddai'n deillio o Lywodraeth y DU yn codi'r warant pris ynni i £3,000 ym mis Ebrill ar aelwydydd Cymru os na fydd cymorth ehangach Llywodraeth y DU yn parhau.
Can I thank the Minister for that answer? Despite the fall in the energy price cap, I share your concerns about energy bills and the fact that they are on course to rise by £500 in April. Martin Lewis himself described the rise, and I quote, as an
'act of national mental health harm'.
Ofgem, of course, have announced the market review into the behaviour of suppliers, but, acting Presiding Officer, I will place on record today that I do not have confidence in that review. Ofgem have spent months ignoring overwhelming evidence that suppliers are forcing vulnerable people onto prepayment meters.
A survey my office has carried out reveals examples of how extreme that problem is. One anonymous respondent detailed how they need constant access to electricity due to medical devices, yet they are on a prepayment meter. Another was a veteran who sustained injuries serving his country and now suffers with PTSD and was forcibly switched onto a prepay meter by these energy suppliers. A third, Presiding Officer, had a fault with their prepayment meter. When they phoned their energy supplier they were placed on hold for over an hour. When they finally got to ask an adviser what was happening, they explained that their six-year-old son was obviously very upset, they explained that they were sat in the dark, and the adviser on the other end of the phone for the energy supplier laughed. I'm going to be clear in this Chamber now that these are not laughing matters—these are people's lives, and this is a life-and-death situation.
Minister, these are vulnerable people, vulnerable people who should not be on prepayment meters in the first place. Can I ask you, Minister, for your view on Ofgem's review into energy suppliers' behaviour? Can I also ask you to meet with me to discuss further the findings of my survey, to send that consistent message to the UK Government that they must tackle the inequalities that this scandal has caused?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw? Er y gostyngiad yn y cap ar brisiau ynni, rwy'n rhannu'ch pryderon am filiau ynni a'r ffaith bod disgwyl iddynt godi £500 ym mis Ebrill. Disgrifiodd Martin Lewis ei hun y cynnydd fel
'gweithred o niwed iechyd meddwl cenedlaethol'.
Wrth gwrs, mae Ofgem wedi cyhoeddi adolygiad marchnad i ymddygiad cyflenwyr, ond Lywydd dros dro, rwyf am gofnodi heddiw nad oes gennyf hyder yn yr adolygiad hwnnw. Mae Ofgem wedi treulio misoedd yn anwybyddu tystiolaeth ysgubol sy'n dangos bod cyflenwyr yn gorfodi pobl fregus i fod ar fesuryddion rhagdalu.
Mae arolwg a gynhaliwyd gan fy swyddfa yn datgelu enghreifftiau o ba mor eithafol yw'r broblem honno. Roedd un ymatebwr anhysbys yn manylu ar sut maent angen mynediad cyson at drydan ar gyfer dyfeisiau meddygol, ond eto maent ar fesurydd rhagdalu. Roedd un arall yn gyn-filwr a gafodd anafiadau wrth wasanaethu ei wlad ac mae bellach yn dioddef anhwylder straen wedi trawma ac fe'i gorfodwyd gan y cyflenwyr ynni hyn i fod ar fesurydd rhagdalu. Lywydd, roedd gan drydydd ymatebwr nam ar eu mesurydd rhagdalu. Pan wnaethant ffonio eu cyflenwr ynni, roedd yn rhaid iddynt ddal ar y lein am dros awr. Pan gawsant gyfle o'r diwedd i ofyn i gynghorydd beth oedd yn digwydd, fe wnaethant esbonio bod eu mab chwech oed yn amlwg wedi cynhyrfu, fe wnaethant esbonio eu bod yn eistedd yn y tywyllwch, ac fe wnaeth y cynghorydd ar ben arall y ffôn ar ran y cyflenwr ynni chwerthin. Rwy'n dweud yn glir yn y Siambr hon nawr nad yw'r rhain yn bethau i chwerthin yn eu cylch—bywydau pobl yw'r rhain, ac mae'n fater o fywyd a marwolaeth.
Weinidog, mae'r rhain yn bobl fregus, pobl fregus na ddylai fod ar fesuryddion rhagdalu yn y lle cyntaf. A gaf fi ofyn i chi, Weinidog, am eich barn ar adolygiad Ofgem i ymddygiad cyflenwyr ynni? A gaf fi ofyn hefyd i chi gyfarfod â mi i drafod canfyddiadau fy arolwg ymhellach, i anfon y neges gyson honno at Lywodraeth y DU fod rhaid iddynt fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau y mae'r sgandal hon wedi'u hachosi?
Thank you very much, Jack Sargeant. Thank you for raising this topical question and for consistently raising these issues over the past months and indeed years in terms of the plight of people in fuel poverty, forced now, more recently, onto prepayment meters without permission—shocking behaviour by suppliers. I just want to say that I will meet with you. I want to meet with you to hear more about your survey. I will share that survey, and I will raise these issues with Ofgem. I met Ofgem yesterday and I met the Ofgem board in February.
I also recognise that, when people like Martin Lewis describe it in this way, the possible rise—. I've been calling all afternoon, haven't I, for the UK Government not to make that £500 rise. I call on them again not to make that £500 rise in terms of the energy price guarantee. I pressed Ofgem when I met them yesterday about the most vulnerable households. These are the ones that are on prepayment meters and those who've been forced onto prepayment meters. I pressed them about their regulatory powers—were they strong enough, are they using them.
As far as the review is concerned into British Gas, which I asked them specifically about, they told me that they have an independent auditor looking at the issuing of warrants for prepayment meters, and also the remote switching, of course, which is happening, of customers onto smart prepayment meters. I asked them about other suppliers: 'You should be able to tell from court warrants—are there other suppliers?' They told me they were undertaking a review of 15 other suppliers to ensure their compliance with the regulations. I will, obviously, go back to them in terms of getting the outcome of these reviews.
Also, I made the point yesterday when I met them that they had what they called a voluntary ban agreed to stop the imposition of warrants for forced installation of prepayment meters till the end of March. I said that this has got to be extended. I called for it to be extended until the outcome of their investigations into British Gas and those other 15 suppliers. I called for it to be extended for as long as necessary.
Thank you, again, for raising these issues. Of course, I raised a number of other points when I met them yesterday. I called for action and moving forward on the social tariff, but also, again, going back to this point: 'If you haven't got the powers, we want to know.' We will support extension of powers, particularly around the issues about protection from disconnection, which, of course, in law you can't do in the water industry.
Diolch yn fawr, Jack Sargeant. Diolch am godi'r cwestiwn amserol hwn ac am godi'r materion hyn yn gyson dros y misoedd diwethaf, a'r blynyddoedd diwethaf yn wir, ynglŷn â thrafferthion pobl mewn tlodi tanwydd, a orfodwyd nawr, yn fwy diweddar, i fod ar fesuryddion rhagdalu heb ganiatâd—sy'n ymddygiad dychrynllyd gan gyflenwyr. Rwyf am ddweud y byddaf yn cyfarfod â chi. Rwyf am gyfarfod â chi i glywed mwy am eich arolwg. Fe rannaf yr arolwg hwnnw, ac fe godaf y materion hyn gydag Ofgem. Cyfarfûm ag Ofgem ddoe ac fe gyfarfûm â bwrdd Ofgem ym mis Chwefror.
Rwy'n cydnabod hefyd, pan fydd pobl fel Martin Lewis yn ei ddisgrifio fel hyn, y cynnydd posibl—. Rwyf wedi bod yn galw drwy'r prynhawn, onid wyf, ar Lywodraeth y DU i beidio â gwneud y codiad o £500. Galwaf arnynt eto i beidio â gwneud y codiad o £500 i'r warant pris ynni. Pwysais ar Ofgem pan gyfarfûm â hwy ddoe ynghylch yr aelwydydd mwyaf bregus. Dyma'r rhai sydd ar fesuryddion rhagdalu a'r rhai sydd wedi cael eu gorfodi i fod ar fesuryddion rhagdalu. Pwysais arnynt ynglŷn â'u pwerau rheoleiddio—a oeddent yn ddigon cryf, a ydynt yn eu defnyddio.
Ar yr adolygiad o Nwy Prydain, y gofynnais iddynt yn benodol amdano, fe wnaethant ddweud wrthyf fod ganddynt archwilydd annibynnol yn edrych ar gyhoeddi gwarantau ar gyfer mesuryddion rhagdalu, a hefyd, wrth gwrs, y newid o bell i fod ar fesuryddion rhagdalu clyfar sy'n digwydd i gwsmeriaid. Gofynnais iddynt am gyflenwyr eraill: 'Dylech allu dweud o warantau llys—a oes cyflenwyr eraill?' Fe wnaethant ddweud wrthyf eu bod yn cynnal adolygiad o 15 cyflenwr arall i sicrhau eu bod yn cydymffurfio â'r rheoliadau. Yn amlwg, byddaf yn mynd yn ôl atynt i gael canlyniadau'r adolygiadau hyn.
Hefyd, fe wneuthum y pwynt ddoe pan gyfarfûm â hwy fod ganddynt yr hyn roeddent yn ei alw'n waharddiad gwirfoddol wedi ei gytuno er mwyn atal gwarantau i osod mesuryddion rhagdalu yn orfodol tan ddiwedd mis Mawrth. Dywedais fod yn rhaid ymestyn hyn. Galwais am ei ymestyn hyd nes y ceir canlyniad eu hymchwiliadau i Nwy Prydain a'r 15 cyflenwr arall. Galwais am ei ymestyn cyhyd ag sy'n angenrheidiol.
Diolch eto am godi'r materion hyn. Wrth gwrs, fe godais nifer o bwyntiau eraill pan gyfarfûm â hwy ddoe. Galwais am weithredu ac am gynnydd ar y tariff cymdeithasol, ond hefyd, eto, i fynd yn ôl i'r pwynt hwn: 'Os nad oes gennych y pwerau, rydym am wybod.' Fe gefnogwn ymestyn pwerau, yn enwedig o gwmpas y materion sy'n ymwneud â diogelwch rhag datgysylltu, sydd, wrth gwrs, yn ôl y gyfraith yn rhywbeth na allwch ei wneud yn y diwydiant dŵr.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
The question tabled is about Ofgem's price cap, and although it's good news that the energy regulator, Ofgem, announced that its price cap will fall by almost £1,000 from April due to a fall in wholesale prices, the UK Government energy price guarantee is set to increase, as you indicated, from £2,500 to £3,000 a year from the same month. National Energy Action estimates that 1.5 million UK households would fall into fuel poverty as a result. Households in Wales will be particularly hard hit, given that Wales has the lowest prosperity per head, lowest wages, lowest employment and highest child poverty in the UK, dare I say, after 24 years of Labour Welsh Government. However, UK energy Minister Grant Shapps said yesterday:
'I completely recognise the argument over keeping that price guarantee in place, and the Chancellor and I are working very hard on it. I’m very sympathetic to making sure that we protect people.'We’re looking at this very, very carefully.'
I know in your answers earlier today you alluded to that statement yourself. In that context, what constructive engagement are you therefore having with the UK Government accordingly?
Mae'r cwestiwn a gyflwynwyd yn ymwneud â chap prisiau Ofgem, ac er ei fod yn newyddion da fod y rheoleiddiwr ynni, Ofgem, wedi cyhoeddi y bydd ei gap ar brisiau'n gostwng bron i £1,000 o fis Ebrill ymlaen yn sgil gostyngiad mewn prisiau cyfanwerthol, mae disgwyl y bydd gwarant pris ynni Llywodraeth y DU yn cynyddu, fel y nodoch chi, o £2,500 i £3,000 y flwyddyn o'r un mis. Mae National Energy Action yn amcangyfrif y byddai 1.5 miliwn o aelwydydd yn y DU yn llithro i dlodi tanwydd o ganlyniad i hynny. Bydd cartrefi yng Nghymru yn cael eu taro'n arbennig o galed, o ystyried mai Cymru sydd â'r lefel ffyniant y pen isaf, y cyflogau isaf, y lefelau cyflogaeth isaf a'r tlodi plant uchaf yn y DU, ar ôl 24 mlynedd o Lywodraeth Cymru Lafur, meiddiaf ddweud. Fodd bynnag, dywedodd Gweinidog ynni'r DU, Grant Shapps, ddoe:
'Rwy'n cydnabod yn llwyr y ddadl dros gadw'r warant pris yn ei le, ac mae'r Canghellor a minnau'n gweithio'n galed iawn arno. Rwy'n gefnogol i wneud yn siŵr ein bod yn diogelu pobl. Rydym yn edrych ar hyn yn ofalus iawn.'
Gwn eich bod wedi cyfeirio at y datganiad hwnnw eich hun yn eich atebion yn gynharach heddiw. Yn y cyd-destun hwnnw, pa ymgysylltiad adeiladol rydych chi'n ei gael gyda Llywodraeth y DU yn unol â hynny?
Thank you, Mark Isherwood. I think from what you're saying you are also sympathetic to this call that the UK Government should not increase the guarantee to £3,000. Yesterday, Grant Shapps, the UK Government's energy security Secretary, said that he was sympathetic to calls for cancelling the rise. Of course, sympathy isn't enough. He and the Chancellor must now act to protect the most vulnerable in Wales and across the UK.
I would say also that today myself and my colleagues Julie James and Vaughan Gething have written to Grant Shapps on a range of issues, including, I have to say, non-domestic provision, as well as domestic provision, funding needs, longer term transition relating to all our portfolio responsibilities. But I think we have got to recognise that this is a time when we can unite across this Chamber to say that we call on the UK Government not to make this rise to £3,000. They can afford it, and let's see some action now.
Diolch, Mark Isherwood. O'r hyn rydych yn ei ddweud, rwy'n credu eich bod chi hefyd yn cefnogi'r alwad na ddylai Llywodraeth y DU gynyddu'r warant i £3,000. Ddoe, dywedodd Grant Shapps, Ysgrifennydd diogelwch ynni Llywodraeth y DU, ei fod yn cydymdeimlo â galwadau i ganslo'r cynnydd. Wrth gwrs, nid yw cydymdeimlad yn ddigon. Rhaid iddo ef a'r Canghellor weithredu nawr i amddiffyn y rhai mwyaf bregus yng Nghymru ac ar draws y DU.
Rwyf am ddweud hefyd fy mod i a fy nghyd-Aelodau Julie James a Vaughan Gething wedi ysgrifennu at Grant Shapps heddiw ynglŷn ag ystod o faterion, gan gynnwys, rhaid imi ddweud, y ddarpariaeth annomestig, yn ogystal â'r ddarpariaeth ddomestig, anghenion cyllid, a phontio mwy hirdymor mewn perthynas â'n holl gyfrifoldebau portffolio. Ond rwy'n credu bod rhaid inni gydnabod bod hwn yn gyfnod pan allwn uno ar draws y Siambr hon i ddweud ein bod yn galw ar Lywodraeth y DU i beidio â gwneud y codiad i £3,000. Gallant ei fforddio, a gadewch inni weld rhywfaint o weithredu nawr.
Weinidog, rŷn ni ar y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol wedi clywed tystiolaeth hynod ddifrifol am ddyfnder dyled pobl yng Nghymru a bod costau ynni yn waelodol i hynny. Rwyf i wedi codi gyda chi o'r blaen y diffyg cynnydd tuag at gyflawni targedau tlodi tanwydd Llywodraeth Cymru. Y targed oedd 5 y cant o aelwydydd Cymru ar y mwyaf yn byw mewn tlodi tanwydd erbyn 2035, tra bod 45 y cant o aelwydydd ar hyn o bryd yn byw mewn tlodi tanwydd. Tra bod prisiau cyfanwerthu yn dechrau syrthio, mae biliau aelwydydd yn mynd i godi o fis Ebrill os yw'r Llywodraeth yn San Steffan yn bwrw ymlaen â'r codiad yma yn y gwarant pris ynni, a beth bynnag, fe fydd biliau dal yn sylweddol uwch nag yr oedden nhw'n hanesyddol. Weinidog, ydych chi'n cytuno felly fod angen cyflymu gwella effeithlonrwydd ynni aelwydydd drwy raglen Cartrefi Clyd? Achos mae'n aneglur o'r hun rwyf i wedi ei glywed gynnych chi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd a fydd y cynllun newydd fydd yn cael ei arwain gan alw yn weithredol cyn diwedd y flwyddyn. A wnewch chi roi ateb clir ar hynny i ni heddiw?
Minister, we on the Equality and Social Justice Committee have heard very serious evidence about the depths of debt in Wales and that energy costs are fundamental to that. I've raised with you in the past the lack of progress in terms of delivering on the fuel poverty targets of the Welsh Government. The target was 5 per cent of Welsh households living in fuel poverty by 2035, but 45 per cent are now living in fuel poverty. Whilst wholesale prices are starting to fall, household bills will increase from April if the Government in Westminster proceeds with this increase in the energy price guarantee, and bills will still be significantly higher than they have been historically. Minister, do you agree, therefore, that we need to accelerate improving home energy efficiency through the Warm Homes programme? Because it's unclear from what we've heard from you and the Minister for Climate Change whether the new demand-led programme will be operational before the end of the year. Can you give us a clear answer on this today?
Thank you very much. I was very pleased that this was subject to scrutiny and inquiry on Monday by the Equality and Social Justice Committee. Can I again just confirm that there will be no gap in terms of the transition from one to another in terms of the Warm Homes programme? And can I also thank you for your support for the calls that we've been making, and I know that you have supported them as well, in terms of recognising the adverse impact of the energy price guarantee increasing from £2,500 to £3,000?
I do just want to comment on your point about the Warm Homes programme, because again, as I said earlier on today, the Warm Homes programme includes the demand-led Nest scheme. That'll continue until September of this year. The area-based Arbed scheme ended, of course, as you know, in November 2021, but Welsh Government funding in 2022-23 has been increased by £3 million to £30 million. The consultation concluded with the Warm Homes programme, and it is now moving forward. And of course, the Minister for Climate Change, who is responsible for this as the lead Minister, made that statement on 8 November about how we're going to approach the challenges or opportunities to respond, in terms of the climate emergency, but how it affects all housing tenures. So, I reassure you in terms of the way forward for the Warm Homes programme, and also assure you in terms of the funding that's being made available next year.
Diolch yn fawr iawn. Roeddwn yn falch iawn fod hyn yn destun craffu ac ymchwilio ddydd Llun gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol. A gaf fi gadarnhau eto na fydd unrhyw fwlch wrth bontio o un i'r llall o ran y rhaglen Cartrefi Clyd? Ac a gaf fi ddiolch hefyd am eich cefnogaeth i'r galwadau rydym wedi bod yn eu gwneud, ac rwy'n gwybod eich bod wedi eu cefnogi hefyd, a chydnabod effaith niweidiol y cynnydd yn y warant pris ynni o £2,500 i £3,000?
Rwyf am wneud sylw ar eich pwynt am y rhaglen Cartrefi Clyd, oherwydd eto, fel y dywedais yn gynharach heddiw, mae'r rhaglen Cartrefi Clyd yn cynnwys y cynllun Nyth sy'n cael ei arwain gan y galw. Bydd hwnnw'n parhau tan fis Medi eleni. Daeth y cynllun ar sail ardal, Arbed, i ben, wrth gwrs, fel y gwyddoch, ym mis Tachwedd 2021, ond mae cyllid Llywodraeth Cymru wedi cynyddu £3 miliwn yn 2022-23 i £30 miliwn. Daeth yr ymgynghoriad i ben gyda rhaglen Cartrefi Clyd, ac mae bellach yn symud yn ei blaen. Ac wrth gwrs, fe wnaeth y Gweinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am hyn fel y Gweinidog arweiniol, y datganiad ar 8 Tachwedd ynglŷn â sut yr awn i'r afael â'r heriau neu'r cyfleoedd i ymateb i'r argyfwng hinsawdd, ond sut mae'n effeithio ar bob math o ddeiliadaeth tai. Felly, rwy'n rhoi sicrwydd i chi ynglŷn â'r ffordd ymlaen i'r rhaglen Cartrefi Clyd, a hefyd yn eich sicrhau ynglŷn â'r cyllid sy'n cael ei ddarparu y flwyddyn nesaf.
I just want to remind us all that every single household with a pay-as-you-go meter has already received £400 via the UK Government into the account that they hold with the energy companies, whilst it’s a very much smaller proportion of the generally much more vulnerable households on prepayment meters who’ve received either the UK Government’s or the Welsh Government’s voucher towards their heating costs. In your discussions with Ofgem, can you ask why the energy companies, who all know exactly where all these prepayment customers are and many of whom are making a killing from the spike in gas prices, cannot be made responsible for getting customers on prepayment meters the support for even their more expensive energy costs, rather than leaving it to the vagaries of the postal service, the mobility challenges and the mental health needs of our most vulnerable citizens? This is absolutely unacceptable, and Ofgem need to step up to the plate or be replaced.
Rwyf am ein hatgoffa i gyd fod pob un cartref sydd â mesurydd 'talu wrth fynd' eisoes wedi derbyn £400 gan Lywodraeth y DU i'r cyfrif sydd ganddynt gyda'r cwmnïau ynni, er ei bod yn gyfran lawer iawn llai o'r aelwydydd llawer mwy bregus at ei gilydd sydd ar fesuryddion rhagdalu ac sydd wedi derbyn naill ai taleb Llywodraeth y DU neu daleb Llywodraeth Cymru tuag at eu costau gwresogi. Yn eich trafodaethau gydag Ofgem, a oes modd i chi ofyn pam na ellir gwneud y cwmnïau ynni, sydd i gyd yn gwybod yn union ble mae'r holl gwsmeriaid rhagdalu hyn a llawer ohonynt yn gwneud pentwr o arian oherwydd y cynnydd mewn prisiau nwy, yn gyfrifol am roi cymorth i gwsmeriaid ar fesuryddion rhagdalu gyda'u costau ynni drytach, yn hytrach na'i adael i fympwyon y gwasanaeth post, yr heriau symudedd ac anghenion iechyd meddwl ein dinasyddion mwyaf bregus? Mae hyn yn gwbl annerbyniol, ac mae angen i Ofgem gamu i'r adwy neu gael eu disodli.
Thank you very much, Jenny Rathbone. On that question, I’ve met with energy suppliers on a number of occasions, as you know. I’ve raised this issue about ways in which they need to reach out to ensure those vouchers do reach those on PPMs. I mean, everybody else got their £400, and those who are most vulnerable were not getting their £400. I got assurances that they were going to be reissued, that they’re trying every other means—if it’s not post or delivery, it's certainly digital contact, if that hasn’t been successful. I asked for the latest uptake in terms of reach of that payment; I was told by the UK Government it was now 71 per cent, but what about that 29 per cent who haven’t got it? I’ve called for them to be reissued until they get a better uptake. It’s a lifeline for vulnerable households at a time when, of course, they are the most vulnerable on PPMs.
Diolch yn fawr, Jenny Rathbone. Ar y cwestiwn hwnnw, rwyf wedi cyfarfod â chyflenwyr ynni ar sawl achlysur, fel y gwyddoch. Rwyf wedi codi'r mater hwn ynglŷn â ffyrdd y mae angen iddynt estyn allan i sicrhau bod y talebau hynny'n cyrraedd y rhai sydd ar fesuryddion rhagdalu. Hynny yw, cafodd pawb arall eu £400, ac nid oedd y rhai mwyaf bregus yn cael eu £400. Cefais sicrwydd eu bod yn mynd i gael eu hailddosbarthu, eu bod yn rhoi cynnig ar bob dull arall—os nad drwy'r post neu wasanaeth danfon, yn sicr drwy gyswllt digidol, os na fu hynny'n llwyddiannus. Gofynnais am y nifer diweddaraf sy'n cael y taliad hwnnw; cefais wybod gan Lywodraeth y DU ei fod bellach yn 71 y cant, ond beth am y 29 y cant hwnnw sydd heb ei gael? Rwyf wedi galw arnynt i gael eu hailddosbarthu nes eu bod yn cael gwell niferoedd. Mae'n achubiaeth i aelwydydd bregus ar adeg, wrth gwrs, pan fo'r rhai sydd ar fesuryddion rhagdalu yn fwy bregus na neb.
Diolch i’r Gweinidog. Mae’r cwestiwn nesaf i’w ateb gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ac i’w ofyn gan Adam Price.
I thank the Minister. The next question is to be answered by the Minister for Health and Social Services and to be asked by Adam Price.
2. A wnaiff y Gweinidog roi datganiad yn sgil RCN Cymru yn gwrthod cynnig cyflog ychwanegol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23? TQ734
2. Will the Minister provide a statement following RCN Wales’s rejection of the Welsh Government’s additional NHS pay offer for 2022-23? TQ734
I issued a written statement yesterday to update Members, following a meeting of my officials and trade unions yesterday afternoon. I’m pleased that the Wales partnership forum have collectively narrowly accepted the enhanced pay offer proposed by the Welsh Government for 2022-23.
Fe gyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ddoe i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, yn dilyn cyfarfod gyda fy swyddogion ac undebau llafur brynhawn ddoe. Rwy'n falch fod fforwm partneriaeth Cymru gyda'i gilydd, o drwch blewyn, wedi derbyn y cynnig cyflog uwch a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23.
Ydy'r Gweinidog yn derbyn bod y ffaith bod dros 80 y cant o aelodau’r RCN wnaeth gymryd rhan yn y bleidlais ar y cynnig yma wedi pleidleisio i’w wrthod yn dangos yr argyfwng morâl, mewn gwirionedd, sydd yn y proffesiwn nyrsio ar hyn o bryd? Ac wrth gwrs, nid dyna'r unig fesurydd, a dweud y gwir. Mae gyda ni'r cynnig sydd wedi cael ei weld yn niferoedd y swyddi gwag, mae gyda ni'r cynnydd yn lefelau salwch o fewn gweithlu'r gwasanaeth iechyd cenedlaethol, mae gyda ni nifer cynyddol yn gadael, a'r nifer yn gostwng sy'n ceisio ar gyfer cyrsiau nyrsio, ac yn y blaen.
Ydy'r Llywodraeth yn fodlon edrych unwaith eto, ar yr unfed awr ar ddeg yma, ar ddefnyddio'r pwerau sydd gyda chi, o leiaf ar gyfer treth incwm, yn y bandiau uwch ac ychwanegol, er mwyn cynnig gwell setliad ar gyfer y nyrsys? Gaf i ofyn i'r Gweinidog hefyd: roeddech chi'n sôn am y fforwm partneriaeth, ac mi roedd mwyafrif wedi pleidleisio o blaid y cynnig; ydych chi'n gallu dweud, ar wahân i'r RCN, pa undebau eraill o fewn y gwasanaeth iechyd sydd dal mewn anghydfod cyflog gyda'r Llywodraeth ar hyn o bryd? Ac ydych chi'n cynnig nawr, drwy'r datganiad roeddech chi'n cyfeirio ato fe, gorfodi'r codiad cyflog, ei weithredu fe i bawb, neu dim ond ar gyfer yr undebau sydd wedi derbyn y codiad? Allwch chi hefyd ein diweddaru ni ynglŷn â'r elfennau heblaw cyflog y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn y datganiad ysgrifenedig ar 8 Chwefror? Oes yna gynnydd wedi bod o ran yr elfennau hynny o'r pecyn roeddech chi wedi eu trafod? Ac, a gaf i ofyn yn derfynol, mae Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol, o edrych at y flwyddyn nesaf, wedi dweud wrth y corff adolygu cyflogau, y byddai 3.5 y cant o godiad cyflog y flwyddyn nesaf yn fforddiadwy, ac y byddai unrhyw beth dros 5 y cant yn anfforddiadwy. Ydych chi fel Llywodraeth Cymru'n cydsynio â'r hyn y mae Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol wedi ei ddweud wrth y corff adolygu cyflogau, ac, os nad ydych chi, ydych chi hefyd yn bwriadu cynnig tystiolaeth ychwanegol i'r hyn dŷch chi eisoes wedi ei wneud i'r corff hynny?
Does the Minister accept that the fact that over 80 per cent of members of the RCN that participated in the vote on this proposal had voted to reject it shows the crisis of morale within the nursing profession at the moment? And of course, that isn't the only measure we have, really. We have the increase that’s been seen in the number of vacancies, we have an increase in sickness levels within the NHS workforce, we have an increasing number of people leaving professions, and the numbers applying for nursing courses dropping, and so on.
Is the Government willing to look, once again, at this eleventh hour, at using the powers that you have, at least for income tax, in the higher and additional bands, in order to offer a better settlement for our nurses? May I ask the Minister also: you mentioned the partnership forum, and a majority had voted in favour of the offer; can you tell us, apart from the RCN, which other unions within the NHS are still in a pay dispute with the Government at the moment? And, through the statement that you mentioned, are you now proposing to implement this pay rise for everyone, or only for those unions that have accepted the increase? Can you also give us an update on the elements other than salaries that you referred to in the written statement on 8 February? Has there been any progress made in terms of those elements of the package that you had discussed? May I ask finally, the UK Government, in looking to next year, has said to the pay review body that a 3.5 per cent pay increase next year would be affordable, and that anything above 5 per cent would be unaffordable. Do you as a Welsh Government agree with what the UK Government have told the pay review body, and, if you do not, then do you intend to provide additional evidence to what you’ve already provided to that body?
Diolch yn fawr. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cydnabod, er bod hon nawr yn sefyllfa lle mae'r undebau ar y cyd wedi cytuno i dderbyn y cynnig, dŷn ni'n deall bod y cynnig dim ond wedi cael ei dderbyn gan un bleidlais, a dŷn ni hefyd yn deall bod yna lot o bobl yn yr undebau yn dal i fod yn flin ynglŷn â'r sefyllfa. A dyna pam nawr, yn ystod yr wythnos nesaf, y byddwn ni'n ail-drafod â'r undebau ynglŷn â sut y byddwn ni'n gwneud yr implementation o'r arian yma, sydd nawr wedi cael ei gytuno. A beth y gallaf i ei ddweud wrthych chi yw bod pob un aelod o'r undebau yn hapus iawn i gario ymlaen â'r trafodaethau, a dyna y byddwn ni'n ei wneud yn ystod y dyddiau nesaf.
Jest o ran beth sy'n digwydd nesaf—ydyn ni'n mynd i godi treth incwm yn y bandiau uwch? Nac ydyn. Dŷn ni wedi egluro'n glir, os dŷn ni'n codi 1c yn y £1 i'r bobl sydd yn talu mwy na £150,000 y flwyddyn, fe godwn ni £3 miliwn. Os dŷn ni'n codi 1c yn y £1 i'r bobl sy'n talu'r higher rate, byddwn ni'n codi £33 miliwn. Dyw hwnna ddim yn ddigon o arian, hyd yn oed i gyfro 1 y cant o beth sydd ei angen, felly, fyddwn ni ddim yn mynd lawr y trywydd yna. Beth dŷn ni yn ei ddeall yw bod hawl gyda'r undebau i barhau â'u streics nhw—hynny yw, bod yr individual undebau yn gallu gwneud penderfyniadau, ond dŷn ni yn gobeithio, wrth gwrs, yn y trafodaethau, y byddwn ni'n parhau i sicrhau bod yna lygedyn o obaith i ni i'w weld, os y gallwn ni wneud rhywbeth ymhellach i weld y streics yma'n cael eu galw ymaith. Yn amlwg, dŷn ni mewn sefyllfa lle mae'r anghydfod yn dal i fod yn bresennol, a dyna pam y byddwn ni yn parhau i drafod.
O ran yr elfennau heblaw cyflog, does dim byd ychwanegol wedi cael ei roi ar y bwrdd, ond, yn amlwg, mi fyddwn ni'n trafod yn ystod y dyddiau nesaf yr implementation o'r hyn sydd wedi cael ei gytuno.
Jest o ran yr independent pay review board, rŷn ni wedi roi tystiolaeth i'r bwrdd yna. Gwnaethon ni ddim rhoi swm ynglŷn â faint fyddai'n fforddiadwy, ac mi wnaethon ni danlinellu'r ffaith bod pobl wedi bod yn dioddef o chwyddiant, a thanlinellu'r ffaith bod yr argyfwng costau byw yn cael effaith ar bobl. Ond, hefyd, wrth gwrs, mae'n bwysig ein bod ni'n tanlinellu’r ffaith bod cyllideb y flwyddyn nesaf yn dynn tu hwnt pan fo'n dod i iechyd.
Thank you very much. I think it’s very important that we do recognise that even though this is a situation where the unions collectively have agreed to accept the offer, we do understand that the offer has only been accepted by one vote, and we also understand that there are a lot of people within the unions who are still very angry about the situation. That’s why, during the coming weeks, we will be renegotiating with the unions about how we will undertake the implementation of this money, which has now been agreed. And what I can tell you is that all members of the unions are very happy to continue with those discussions, and that’s what we’ll be doing in the coming days.
Just in terms of what happens next—are we going to raise income tax in the higher bands? No. We’ve explained clearly that, if we raise 1p in the £1 to those paid more than £150,000 a year, we would raise £3 million. If we raise 1p in the £1 to those who pay the higher rate, we will raise £33 million. That’s not enough money to even cover 1 per cent of what’s needed, so we won’t be going down that path. What we do understand is that the unions have the right to continue with their strikes—that is, that individual unions can make decisions, but we do hope, of course, that, in the negotiations, we will continue to ensure that there is a glimmer of hope, for us to see whether we can do anything further to see these strikes called off. Obviously, we’re in a situation where the dispute is ongoing, and that's why we will continue to engage in discussions.
In terms of the non-pay elements, nothing additional has been put on the table, but, evidently, we will be having discussions over the coming days on the implementation that's been agreed.
Regarding the independent pay review board, we've given evidence to that. We haven't presented an amount that would be affordable, and we did underline the fact that people have been suffering in the wake of inflation, and we've emphasised that the cost-of-living crisis is impacting on people. But, of course, it's also important that we do emphasise that next year's budget is very tight when it comes to health.
Can I thank you for your answers, Minister? One thing I just do want to try and get an understanding of is that you've talked about further discussions over the weeks ahead, and I just want to understand what the plan is now in those discussions that you referred to. I think you just said in your answer to Adam Price that you can look at what else you need to do further, and there'll be further engagement and discussions, but you've also said that the last pay offer was the final one. So, I'm just trying to understand. It appears to be a contradiction—perhaps it's not—but I'm just trying to understand what's behind that. And, perhaps you can explain whose court the ball now sits in in order to have those further discussions with the unions, and the RCN also.
And, can I ask: do you feel that the RCN—? You've obviously had productive discussions with some of the unions, but of those parties that didn't accept the offer, including the RCN, do you think, in some way, that they've been unreasonable to reject the offer? I've always had good relationships with the RCN, but I'm just trying to get a sense of whether you think that the RCN have been unreasonable, and what your relationship, I suppose, is with the RCN and the others who didn't accept the offer that you put to them as a result of your statement yesterday.
A gaf fi ddiolch am eich atebion, Weinidog? Un peth yr hoffwn geisio ei ddeall yw eich bod wedi siarad am drafodaethau pellach dros yr wythnosau i ddod, a hoffwn ddeall beth yw'r cynllun nawr yn y trafodaethau hynny y cyfeirioch chi atynt. Credaf eich bod newydd ddweud yn eich ateb i Adam Price y gallwch edrych ar beth arall y mae angen i chi ei wneud, a bydd ymgysylltu a thrafodaethau pellach yn mynd rhagddynt, ond rydych hefyd wedi dweud mai’r cynnig cyflog diwethaf oedd yr olaf. Felly, rwy'n ceisio deall. Ymddengys bod hynny'n groesosodiad—efallai nad ydyw—ond rwy'n ceisio deall beth sydd y tu ôl i hynny. Ac efallai y gallwch esbonio pwy sy'n gyfrifol am agor y trafodaethau pellach hynny gyda'r undebau, a'r Coleg Nyrsio Brenhinol hefyd.
Ac a gaf fi ofyn: a ydych yn teimlo bod y Coleg Nyrsio Brenhinol—? Rydych yn amlwg wedi cael trafodaethau cynhyrchiol gyda rhai o'r undebau, ond o'r partïon hynny na dderbyniodd y cynnig, gan gynnwys y Coleg Nyrsio Brenhinol, a ydych chi'n credu, mewn rhyw ffordd, eu bod wedi bod yn afresymol i wrthod y cynnig? Rwyf bob amser wedi cael perthynas dda gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol, ond rwy'n ceisio deall a ydych chi'n credu bod y Coleg Nyrsio Brenhinol wedi bod yn afresymol, a beth yw eich perthynas, am wn i, gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol a'r partïon eraill na dderbyniodd y cynnig a roesoch iddynt o ganlyniad i’ch datganiad ddoe.
Thanks, Russell. Obviously, we are always keen, in the Welsh Labour Government, to work in social partnership, and I would suggest that we actually have a very good and constructive relationship with all of the unions. Obviously, there are times when we disagree on aspects of detail, and we acknowledge that there is a genuine sense of grievance at the moment. That's why we want to make sure that we continue those discussions, looking at how we will implement what is now an agreed position. What I won't be doing is giving a running commentary on exactly what will be happening in those discussions.
What I can tell you is that the way the system works is that there are around 15 recognised health trade unions, and, in terms of the way that the vote took place, those unions have a vote that is proportionate to the size of the membership. And that's why they got to a position where it was accepted by one vote. And, obviously, we are pleased to see that it has been accepted, and I think, it's important that you go and ask the trade unions themselves in terms of whether they want to disclose who did what. What I can tell you, for example, is that the physiotherapists accepted the offer, and their threat of strike has been withdrawn. The RCM—the Royal College of Midwives—rejected the offer, but they will honour the agreement and have withdrawn their strike action.
So, people are responding differently. That's why what we need to do now, in the next few days, is to just sit down and see what else we need to do in this space in terms of seeing whether we can do anything more to avoid strike action in future.
Diolch, Russell. Yn amlwg, rydym bob amser yn awyddus, yn Llywodraeth Lafur Cymru, i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol, a byddwn yn awgrymu bod gennym berthynas dda iawn ac adeiladol gyda phob un o’r undebau. Yn amlwg, mae yna adegau pan ydym yn anghytuno ar agweddau ar fanylion, ac rydym yn cydnabod bod yna ymdeimlad gwirioneddol o annhegwch ar hyn o bryd. Dyna pam ein bod yn dymuno sicrhau ein bod yn parhau â’r trafodaethau hynny, gan edrych ar sut y byddwn yn gweithredu'r hyn sydd bellach yn rhywbeth y cytunwyd arno. Yr hyn na fyddaf yn ei wneud yw rhoi sylwebaeth barhaus ar beth yn union fydd yn digwydd yn y trafodaethau hynny.
Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw mai’r ffordd y mae’r system yn gweithio yw bod yna oddeutu 15 o undebau llafur iechyd cydnabyddedig, ac o ran y ffordd y cynhaliwyd y bleidlais, mae gan yr undebau hynny bleidlais sy’n gymesur â maint yr aelodaeth. A dyna pam eu bod wedi cyrraedd sefyllfa ble cafodd y cynnig ei dderbyn o un bleidlais. Ac yn amlwg, rydym yn falch ei fod wedi'i dderbyn, a chredaf ei bod yn bwysig eich bod yn gofyn i'r undebau llafur eu hunain a ydynt am ddatgelu pwy a wnaeth beth. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych, er enghraifft, yw bod y ffisiotherapyddion wedi derbyn y cynnig, a'u bod wedi dweud na fyddant yn streicio. Gwrthododd Coleg Brenhinol y Bydwragedd y cynnig, ond byddant yn anrhydeddu’r cytundeb, ac maent wedi dweud na fyddant yn streicio.
Felly, mae pobl yn ymateb yn wahanol. Dyna pam mai'r hyn y mae angen i ni ei wneud nawr, yn y dyddiau nesaf, yw eistedd i lawr a gweld beth arall sydd angen i ni ei wneud yn y gofod hwn i weld a allwn wneud unrhyw beth arall i osgoi streiciau yn y dyfodol.
Diolch i'r Gweinidog am yr atebion. Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf heddiw gan Jenny Rathbone.
Thank you, Minister, for those answers. The next item is the 90-second statements, and the first statement today is from Jenny Rathbone.
Diolch yn fawr, Llywydd. I understand that our patron saint, Dewi Sant, told Welsh soldiers to wear the leek on their helmets so that they could distinguish their comrades in battle from the Saxons who wore similar armour. This suggests that leeks must have been much more plentiful in the first century than they are in the twenty-first century, if they were being used for decoration rather than food.
Whilst one of the supermarkets I visited on Monday evening had run out of leeks, the other two did have them. But the one I bought in the supermarket, and the other from my local street barrow were grown in Lincolnshire. Nevertheless, there has been progress in growing these iconic Welsh vegetables in Wales since I raised this matter in the Chamber on St David's Day last year. For example, in Morrisons, who currently sell both Blas y Tir leeks and Lincolnshire leeks, from July this year, the Lincolnshire leeks will be replaced by Welsh leeks in all of the Morrisons Welsh stores. And, like many other supermarkets, they are promoting Welsh leeks and other locally sourced products, including Welsh daffodils, as part of their St David's Day celebrations.
Puffin Produce and its trademark Blas y Tir remain the Welsh market leader for leeks and many other vegetables, and its leek production is expanding from 1,600 tonnes this season to 2,600 tonnes in the next season—being planted in the next couple of months. Now, this really welcome development is supported by a £1.2 million capital investment in a state-of-the-art leek washing and packing line, 40 per cent of which is being covered by a Welsh Government food business investment grant scheme—
Diolch yn fawr, Llywydd. Deallaf fod ein nawddsant, Dewi Sant, wedi dweud wrth filwyr Cymru am wisgo cenhinen ar eu helmedau fel y gallent wahaniaethu mewn brwydr rhwng eu cyd-Gymry a’r Sacsoniaid a oedd yn gwisgo arfwisgoedd tebyg. Awgryma hyn fod yn rhaid bod yna lawer mwy o gennin yn y ganrif gyntaf na sydd yn yr unfed ganrif ar hugain, os oeddent yn cael eu defnyddio fel addurniadau yn hytrach na bwyd.
Tra bo un o'r archfarchnadoedd yr ymwelais â hwy nos Lun wedi rhedeg allan o gennin, roedd cennin ar gael yn y ddwy arall. Ond roedd yr un a brynais yn yr archfarchnad, a'r llall gan fy ngwerthwr ffrwythau a llysiau lleol, wedi eu tyfu yn swydd Lincoln. Serch hynny, mae cynnydd wedi bod gyda thyfu’r llysiau Cymreig eiconig hyn yng Nghymru ers imi godi’r mater yn y Siambr ar Ddydd Gŵyl Dewi y llynedd. Er enghraifft, yn Morrisons, sy'n gwerthu cennin Blas y Tir a chennin swydd Lincoln ar hyn o bryd, o fis Gorffennaf eleni, bydd cennin Cymreig ar gael yn lle cennin swydd Lincoln ym mhob un o siopau Morrisons yng Nghymru. Ac fel llawer o archfarchnadoedd eraill, maent yn hyrwyddo cennin Cymreig a chynnyrch lleol arall, gan gynnwys cennin Pedr Cymreig, fel rhan o’u dathliadau Dydd Gŵyl Dewi.
Mae Puffin Produce a'u brand Blas y Tir yn parhau i arwain y farchnad gennin a llawer o lysiau eraill yng Nghymru, a byddant yn ehangu eu cynhyrchiant cennin o 1,600 tunnell y tymor hwn i 2,600 tunnell y tymor nesaf—byddant yn cael eu plannu yn y deufis nesaf. Nawr, mae’r datblygiad hwn, sydd i’w groesawu’n fawr, wedi'i gefnogi gan fuddsoddiad cyfalaf o £1.2 miliwn mewn cyfleusterau golchi a phacio cennin o’r radd flaenaf, gyda chynllun grant buddsoddi mewn busnesau bwyd Llywodraeth Cymru yn talu am 40 y cant ohono—
Fascinated as I am—[Laughter.]—by the new processing of leeks plant, this is a 90-second statement.
Er cymaint rwyf wedi fy swyno—[Chwerthin.]—gan y gwaith prosesu cennin newydd, datganiad 90 eiliad yw hwn.
Okay. I will just complete by saying we now have protected geographical indication status for Welsh leeks since last November, so there's a lot to celebrate about the Welsh leek.
Iawn. Rwyf am gloi drwy ddweud bod gennym bellach statws dynodiad daearyddol gwarchodedig ar gyfer cennin Cymreig ers mis Tachwedd diwethaf, felly mae llawer i'w ddathlu am y genhinen Gymreig.
And I'm sure that you'll carry on your campaigning for Welsh leeks into the future. Thank you, Jenny Rathbone, for that cause. Sarah Murphy.
Ac rwy’n siŵr y byddwch yn parhau â’ch ymgyrchu dros gennin Cymreig i’r dyfodol. Diolch, Jenny Rathbone, am eich achos. Sarah Murphy.
Diolch, Llywydd. This Monday marks the beginning of Eating Disorder Awareness Week, a time to emphasise that eating disorders are not all about food itself, but about feelings. The theme this year is recognising and raising awareness that men get eating disorders too, because Beat eating disorders charity did a survey, finding that one in three had never accessed treatment and one in five had never spoken about their struggles. So I would ask all of my colleagues and people watching to please visit Beat's website to read their stories and help men get help too. The cross-party group for eating disorders will be re-established this week to address this and many other issues. I want to thank Bethan Sayed, who served as the previous chair, as well as Jo Whitfield and Amelia Holt, from Beat who have been excellent secretariats.
Finally, I want to thank everyone who has reached out since I spoke in the Senedd about my own lived experience with an eating disorder, whether that's to offer support or to share their own story, including Georgia Taylor from Bridgend, who is working with me now to share our experiences, so that others can understand and feel less alone. An eating disorder is never the fault of the person experiencing it, and anyone who has an eating disorder deserves fast compassionate support to help them get better, because we can get better. Diolch.
Diolch, Lywydd. Dydd Llun oedd dechrau Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta, amser i bwysleisio nad yw anhwylderau bwyta’n ymwneud â bwyd yn unig, ond â theimladau. Y thema eleni yw cydnabod a chodi ymwybyddiaeth fod dynion yn dioddef anhwylderau bwyta hefyd, gan i arolwg gan elusen Beat ganfod nad oedd un o bob tri erioed wedi cael triniaeth ac nad oedd un o bob pump erioed wedi siarad am eu trafferthion. Felly, hoffwn ofyn i fy holl gyd-Aelodau a phobl sy'n gwylio ymweld â gwefan Beat i ddarllen eu straeon ac i helpu dynion i gael cymorth hefyd. Bydd y grŵp trawsbleidiol ar gyfer anhwylderau bwyta yn cael ei ailsefydlu yr wythnos hon i drafod hyn a llawer o faterion eraill. Hoffwn ddiolch i Bethan Sayed, y cadeirydd blaenorol, yn ogystal â Jo Whitfield ac Amelia Holt o Beat, sydd wedi bod yn ysgrifenyddion rhagorol.
Yn olaf, hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi estyn allan ers imi siarad yn y Senedd am fy mhrofiad fy hun gydag anhwylder bwyta, boed hynny drwy gynnig cefnogaeth neu rannu eu stori eu hunain, gan gynnwys Georgia Taylor o Ben-y-bont ar Ogwr, sy'n gweithio gyda mi nawr i rannu ein profiadau, fel y gall eraill ddeall a theimlo'n llai unig. Nid yw anhwylder bwyta byth yn fai ar y sawl sy’n ei ddioddef, ac mae unrhyw un sydd ag anhwylder bwyta yn haeddu cymorth tosturiol cyflym i’w helpu i wella, oherwydd fe allwn wella. Diolch.
Diolch, Sarah Murphy, am y cyfraniad yna.
Thank you, Sarah Murphy, for that contribution.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Lesley Griffiths. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Lesley Griffiths. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Yr eitem nesaf felly yw dadl Plaid Cymru ar gysylltiadau diwydiannol. Dwi'n galw ar Luke Fletcher i wneud y cynnig yma. Luke Fletcher.
The next item, therefore, is the Plaid Cymru debate on industrial relations, and I call on Luke Fletcher to move the motion. Luke Fletcher.
Cynnig NDM8210 Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn mynegi undod â gweithwyr y sector cyhoeddus ledled Cymru sy'n gweithredu'n ddiwydiannol mewn ymateb i flynyddoedd o doriadau tymor real i'w cyflog.
2. Yn credu bod gallu gweithwyr i fynd ar streic i wella eu cyflog ac amodau yn hawl ddemocrataidd sylfaenol.
3. Yn credu bod Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol) Llywodraeth y DU yn ymosodiad uniongyrchol ar bobl sy'n gweithio a'r undebau llafur y maent yn trefnu o fewn iddynt.
4. Yn gresynu at y ffaith y byddai'r Bil yn rhoi pŵer gorfodol sylweddol i Lywodraeth y DU gwtogi ar allu undebau llafur a gweithwyr i gymryd rhan mewn gweithredu diwydiannol cyfreithlon.
5. Yn gresynu at y ffaith bod y Bil hefyd yn gwrthdaro ag amcanion y Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus, yn enwedig ymrwymiad gwneud Cymru'n genedl gwaith teg.
6. Yn cefnogi pob undeb llafur ac holl weithwyr y sector cyhoeddus yn eu hymdrechion i wrthsefyll y Bil.
7. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i agor trafodaethau ynghylch datganoli cyfraith cyflogaeth er mwyn sicrhau hawliau cyfunol a phwerau bargeinio gweithwyr yng Nghymru.
Motion NDM8210 Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Expresses solidarity with public sector workers throughout Wales who are undertaking industrial action in response to years of real-term cuts to their wages.
2. Believes that the ability of workers to undertake strike action to improve their pay and conditions is a fundamental democratic right.
3. Believes that the UK Government’s Strikes (Minimum Service Levels) Bill is a full-frontal attack on working people and the trade unions they organise within.
4. Regrets that the Bill would give the UK Government significant coercive power to curtail trade unions' and workers' ability to engage in lawful industrial action.
5. Regrets that the Bill also conflicts with the aims of the Social Partnership and Public Procurement Bill, particularly the commitment of making Wales a fair work nation.
6. Supports all trade unions and public sector workers in their efforts to resist the Bill.
7. Calls on the Welsh Government to open discussions around the devolution of employment law to secure the collective rights and bargaining powers of workers in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Let's be clear, from the onset, the UK Government's Strikes (Minimum Service Levels) Bill is nothing more than an attack on working class people, not just in Wales but across the UK. A draconian, fascistic attempt to erode the fundamental rights of workers and the trade unions that represent them, and we all know why this is happening.
The past year has seen workers in all sectors reject the politics of austerity, reject stagnant and real-terms cuts to wages, reject attacks on working conditions and reject the idea that this is as good as it gets. And in crippling fear of that, those at the top, aided by their willing partners in the Tory party, are now looking to put us back in our place. Well, good luck, because class solidarity is back, and we have a hell of a lot of catching up to do. In the face of a common struggle, workers up and down the country refuse to be divided by where they're from, what job they do, what they look like, and we, as a Senedd, must play our part in strengthening that struggle and empowering working people against the tides of Tory tyranny. No worker, no person deserves to be left using a foodbank, deserves to be left poring over every single pound and penny to decide if they can afford to heat their homes while companies are raking in profits on an astronomical scale.
But before we get into the implications of the Bill and how we should respond to it here in Wales, it's worth reminding ourselves of the circumstances that gave rise to this. This is coming off the back of crisis after crisis: the 2008 crash, then the austerity that followed, then the pandemic, and now the cost-of-living crisis. We are in the midst of a perfect storm of soaring energy prices, high inflation and a new wave of Tory-driven austerity that is pummeling our public finances.
Diolch, Lywydd. Gadewch inni fod yn glir, o’r cychwyn cyntaf, nad yw Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol) Llywodraeth y DU yn ddim mwy nag ymosodiad ar bobl ddosbarth gweithiol, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y DU. Ymgais lem, ffasgaidd i erydu hawliau sylfaenol gweithwyr a’r undebau llafur sy’n eu cynrychioli, a gŵyr pob un ohonom pam fod hyn yn digwydd.
Dros y flwyddyn ddiwethaf, mae gweithwyr ym mhob sector wedi gwrthod gwleidyddiaeth cyni, wedi gwrthod cyflogau nad ydynt yn codi a thoriadau mewn termau real i gyflogau, wedi gwrthod ymosodiadau ar amodau gwaith ac wedi gwrthod y syniad fod pethau cystal ag y gallant fod. A chan fod cymaint o ofn hynny arnynt, mae'r rhai sydd ar y brig, gyda chymorth eu partneriaid parod yn y blaid Dorïaidd, bellach yn ceisio ein rhoi yn ôl yn ein lle. Wel, pob lwc, gan fod undod y dosbarth gweithiol yn ei ôl, ac mae gennym lawer o waith dal i fyny i'w wneud. Yn wyneb brwydr gyffredin, mae gweithwyr ledled y wlad yn gwrthod cael eu rhannu yn ôl eu cefndiroedd, eu swyddi, eu hedrychiad, ac mae'n rhaid i ni, fel Senedd, chwarae ein rhan i gryfhau'r frwydr honno ac i rymuso gweithwyr yn erbyn gormes y Torïaid. Nid oes unrhyw weithiwr, unrhyw unigolyn yn haeddu gorfod defnyddio banc bwyd, yn haeddu gorfod meddwl am bob punt a cheiniog i benderfynu a allant fforddio gwresogi eu cartrefi tra bo cwmnïau'n gwneud elw ar raddfa anferthol.
Ond cyn inni drafod goblygiadau’r Bil a sut y dylem ymateb iddo yma yng Nghymru, mae’n werth atgoffa ein hunain o’r amgylchiadau sydd wedi arwain at hyn. Mae hyn yn dilyn un argyfwng ar ôl y llall: chwalfa ariannol 2008, yna'r cyni a'i dilynodd, yna'r pandemig, a nawr yr argyfwng costau byw. Rydym yng nghanol storm berffaith o brisiau ynni cynyddol, chwyddiant uchel a thon newydd o gyni Torïaidd sy’n pwyo ein cyllid cyhoeddus.
Meanwhile, the public sector workforce has had to put up with over a decade of squeezed wages, with average public sector pay in Wales being 4 per cent lower in real terms compared to 2010. In some professions, such as nursing and teaching, the picture is even more grim—nurses' salaries down at least 20 per cent in real terms since 2010; teachers' salaries down 23 per cent since 2010, alongside a staggering 27 per cent cut for support staff.
Now, turning to the Bill and its implications, the Bill gives UK Ministers and employers the power to force workers within six sectors to work during strike action. Through the new work notices system, employers are able to dismiss workers who refuse to comply with the order to work during strike action, thus circumventing statutory rights against unfair dismissal that are enshrined in the Trade Union and Labour Relations (Consolidation) Act 1992. It also obliges unions to enforce these strike-breaking work notices, making them liable to up to £1 million in losses if they cannot force compliance amongst their members. This raises the very real prospect of trade unions being sued into bankruptcy, which would be the case for the first time since 1906.
Article 8 of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights of 1966, to which the UK is a signatory, affirms the right of everyone to form trade unions and join the trade union of their choice. It also affirms the right of trade unions to function freely. As numerous union representatives and employment law experts have pointed out, the anti-strikes Bill is in direct contravention of these fundamental rights. To quote a recent European Trade Union Confederation statement, this would push the UK
'even further outside the democratic mainstream'
on labour rights.
Of course, this Bill is merely the latest in a long line of Tory-driven legislation to undermine the rights of workers. The Industrial Relations Act 1971, introduced by the Heath administration, for example, diluted worker protections and put up new barriers against collective bargaining. This was followed by a succession of Employment Acts under Thatcher's rabidly anti-union Government, which, amongst other things, restricted the ability of unions to picket and outlawed solidarity strikes. More recently, the Trade Union Act 2016 imposed higher thresholds on organising and undertaking industrial action, while last year's repeal of the Conduct of Employment Agencies and Employment Business Regulations enabled employers to hire temporary agency workers to undercut strike action.
The effect of all of this has left the UK with the most repressive anti-union laws in Europe—a point underlined by the fact that, while 60 per cent of workers in the EU are covered by collective bargaining agreements, a mere 26 per cent of UK workers are covered by such agreements. Such facts clearly expose the hollowness of Tory rhetoric on over-mighty union barons and their attempt to dress up this Bill as a measure that will bring the UK in line with European norms.
But, of course, today our motion goes further than just expressing solidarity. Our motion calls on this Senedd and Government to support and campaign for the devolution of employment law. The simple fact is that we can't rely on Westminster to protect the rights of workers. It's a given when the Government is blue, but, sadly, you could say the same if the Government were red. Between 1997 and 2010, did Blair or did Brown repeal Thatcher's anti-union laws? No; in fact, when introducing the Employment Relations Act 1999, Blair wrote in The Times:
'The changes that we do propose would leave British law the most restrictive on trade unions in the Western world.'
Now, I admit that I have more faith in the Welsh Government to protect workers' rights than I do in Blair, Brown and Starmer, but it's because of this lack of belief, and it's because of the fact that Welsh values, when it comes to industrial relations, don't always align with Westminster, that we should be chomping at the bit to bring these powers to this place. Now, the Government's amendment was genuinely disappointing, in the sense that it removed our call, but I hope, throughout the course of this debate, the Deputy Minister might change her mind.
Yn y cyfamser, mae gweithlu’r sector cyhoeddus wedi gorfod ymdopi â dros ddegawd o gyflogau cyfyngedig, gyda chyflogau cyfartalog y sector cyhoeddus yng Nghymru 4 y cant yn is mewn termau real o gymharu â 2010. Mewn rhai proffesiynau, megis nyrsio ac addysgu, mae’r darlun hyd yn oed yn fwy enbyd—mae cyflogau nyrsys wedi gostwng o leiaf 20 y cant mewn termau real ers 2010; mae cyflogau athrawon wedi gostwng 23 y cant ers 2010, ochr yn ochr â thoriad syfrdanol o 27 y cant i staff cymorth.
Nawr, gan droi at y Bil a’i oblygiadau, mae’r Bil yn rhoi’r pŵer i Weinidogion y DU a chyflogwyr orfodi gweithwyr mewn chwe sector i weithio yn ystod streic. Drwy’r system hysbysiadau gwaith newydd, gall cyflogwyr ddiswyddo gweithwyr sy’n gwrthod cydymffurfio â’r gorchymyn i weithio yn ystod streic, gan osgoi'r hawliau statudol yn erbyn diswyddo annheg sydd wedi’u hymgorffori yn Neddf yr Undebau Llafur a Chysylltiadau Llafur (Cydgrynhoi) 1992. Mae hefyd yn ei gwneud yn orfodol i undebau orfodi’r hysbysiadau gwaith hyn i dorri streiciau, gan eu gwneud yn agored i hyd at £1 filiwn o golledion os na allant orfodi cydymffurfiaeth ymhlith eu haelodau. Mae hyn yn codi’r posibilrwydd gwirioneddol y gallai undebau llafur gael eu herlyn hyd at fethdaliad, rhywbeth nad yw wedi digwydd ers 1906.
Mae erthygl 8 o’r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol 1966, a lofnodwyd gan y DU, yn cadarnhau hawl pawb i ffurfio undebau llafur ac i ymuno ag undeb llafur o’u dewis. Mae hefyd yn cadarnhau hawl undebau llafur i weithredu'n rhydd. Fel y mae nifer o gynrychiolwyr undebau ac arbenigwyr cyfraith cyflogaeth wedi nodi, mae’r Bil gwrth-streiciau yn mynd yn gwbl groes i’r hawliau sylfaenol hyn. I ddyfynnu datganiad diweddar gan Gydffederasiwn Undebau Llafur Ewrop, byddai'n gwthio’r DU
'hyd yn oed ymhellach y tu hwnt i'r brif ffrwd ddemocrataidd'
ar hawliau llafur.
Wrth gwrs, nid yw’r Bil hwn ond y diweddaraf mewn cyfres hir o ddeddfau gan y Torïaid i danseilio hawliau gweithwyr. Roedd Deddf Cysylltiadau Diwydiannol 1971, a gyflwynwyd gan weinyddiaeth Heath, er enghraifft, yn gwanhau amddiffyniadau gweithwyr ac yn codi rhwystrau newydd yn erbyn cydfargeinio. Fe'i dilynwyd gan gyfres o Ddeddfau Cyflogaeth o dan Lywodraeth hynod wrth-undebol Thatcher, a oedd, ymhlith pethau eraill, yn cyfyngu ar allu undebau i bicedu ac yn gwahardd streiciau undod. Yn fwy diweddar, gosododd Deddf Undebau Llafur 2016 drothwyon uwch ar gyfer trefnu streiciau a gweithredu'n ddiwydiannol, tra bo diddymu’r Rheoliadau Ymddygiad Asiantaethau Cyflogaeth a Busnesau Cyflogaeth y llynedd wedi galluogi cyflogwyr i gyflogi gweithwyr asiantaeth dros dro er mwyn tanseilio streiciau.
Mae effaith hyn oll yn golygu mai'r DU sydd â’r cyfreithiau gwrth-undebol mwyaf gormesol yn Ewrop—pwynt a danlinellir gan y ffaith, er bod 60 y cant o weithwyr yn yr UE yn elwa o gytundebau cydfargeinio, mai dim ond 26 y cant o weithwyr y DU sy'n elwa o gytundebau o'r fath. Mae ffeithiau o’r fath yn amlygu pa mor wag yw rhethreg y Torïaid ar farwniaid undebau gor-rymus a’u hymgais i bortreadu'r Bil hwn fel mesur a fydd yn sicrhau bod y DU yn cydymffurfio â normau Ewropeaidd.
Ond wrth gwrs, mae ein cynnig heddiw'n mynd ymhellach na dangos undod yn unig. Mae ein cynnig yn galw ar y Senedd a’r Llywodraeth hon i gefnogi ac i ymgyrchu dros ddatganoli cyfraith cyflogaeth. Y ffaith syml amdani yw na allwn ddibynnu ar San Steffan i amddiffyn hawliau gweithwyr. Rydych yn disgwyl hynny pan fo'r Llywodraeth yn las, ond yn anffodus, gallech ddweud yr un peth os yw'r Llywodraeth yn goch. Rhwng 1997 a 2010, a wnaeth Blair neu Brown ddiddymu deddfau gwrth-undebol Thatcher? Naddo; mewn gwirionedd, wrth gyflwyno Deddf Cysylltiadau Cyflogaeth 1999, ysgrifennodd Blair yn The Times:
'Byddai'r newidiadau rydym yn eu cynnig yn golygu mai cyfraith Prydain yw'r mwyaf cyfyngol ar undebau llafur yn y byd gorllewinol.'
Nawr, rwy’n cyfaddef bod gennyf fwy o ffydd yn Llywodraeth Cymru i amddiffyn hawliau gweithwyr nag sydd gennyf yn Blair, Brown a Starmer, ond oherwydd y diffyg ffydd hwn, ac oherwydd y ffaith nad yw gwerthoedd Cymreig, mewn perthynas â chysylltiadau diwydiannol, bob amser yn cyd-fynd â rhai San Steffan, dylem fod yn hynod awyddus i ddod â'r pwerau hyn i'r lle hwn. Nawr, roedd gwelliant y Llywodraeth yn wirioneddol siomedig, yn yr ystyr ei fod wedi dileu ein galwad, ond rwy'n gobeithio, yn ystod y ddadl hon, y bydd y Dirprwy Weinidog yn newid ei meddwl.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, ac, os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Joel James i gynnig gwelliant 1. Joel James.
I have selected the two amendments to the motion, and, if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Joel James to move amendment 1. Joel James.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Yn croesawu'r camau y mae Llywodraeth y DU yn eu cymryd i ddiwygio'r fframwaith cyfreithiol sy'n llywodraethu gweithredu diwydiannol i sicrhau bod lefelau gwasanaeth gofynnol yn cael eu gosod mewn sectorau allweddol yn ystod cyfnodau o streic.
Amendment 1—Darren Millar
Delete all and replace with:
Welcomes the action being taken by the UK Government to amend the legal framework governing industrial action to ensure that minimum service levels are set in key sectors during periods of strike action.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Thank you, Llywydd, and I move this amendment in the name of Darren Millar. It is clear that the motion presented by Plaid Cymru seems to have completely misrepresented the UK Government's policy on minimum service levels by claiming that it is an attempt by the UK Government to gain sufficient coercive power to curtail both trade union and worker ability to engage in lawful industrial action, when this is clearly so not the case and not the purpose of the legislation. But then again, Llywydd, Plaid Cymru members do have their social media channels to think about.
The Conservatives believe wholeheartedly that everyone should have the right to strike, but when it comes to the NHS and to the fire and rescue service, it is not right that those who are in desperate need of emergency care cannot get an ambulance or rescue service because of strike action. The measures proposed in the minimum service levels Bill are designed to protect lives and ensure that people who face an imminent threat to life or limb have quick access to care and treatment. And it is mind-boggling to me how anyone could not want such care to be received. At present, the minimum service levels for life and limb protection are individually negotiated by various services across the country, which leads to considerable inconsistency. In Wales, there is likely to be a different minimum service to England and Scotland, and legislating a pre-agreed national minimum level across the entire United Kingdom will help to improve consistency.
Another reason, as many in this Chamber will very well know, is that current legislation on striking services does not require people to say whether or not they intend to strike, which creates situations where people organising rotas have no knowledge of who will actually be available for work, making it very difficult to plan even minimum services for shifts, and it's vital that, for health, fire and rescue, transport and education, these sectors are able to plan.
In my mind, there is nothing wrong with introducing legislation that provides minimum service levels during strikes so that the most vulnerable—those who are in life-threatening danger—have the service that they need. The International Labour Organization, which the TUC subscribes to, recommends appropriate minimum service levels in both vital and non-vital services, and similar minimum service legislation is already commonplace in several European countries, such as France, Germany and Italy.
The Department for Business, Energy and Industrial Strategy has published its impact assessment of the Strikes (Minimum Service Levels) Bill and drew a broadly favourable picture of this legislation—
Diolch, Lywydd, a chynigiaf y gwelliant hwn yn enw Darren Millar. Mae’n amlwg ei bod yn ymddangos bod y cynnig a gyflwynwyd gan Blaid Cymru wedi cam-gyfleu polisi Llywodraeth y DU ar lefelau gwasanaeth gofynnol yn llwyr drwy honni ei fod yn ymgais gan Lywodraeth y DU i ennill digon o rym gorfodol i gwtogi ar allu undebau llafur a gweithwyr i weithredu'n ddiwydiannol mewn modd cyfreithlon, pan fo'n amlwg nad yw hynny'n wir o gwbl ac nad dyna yw diben y ddeddfwriaeth. Ond eto, Lywydd, mae gan aelodau Plaid Cymru eu sianeli cyfryngau cymdeithasol i feddwl amdanynt.
Mae’r Ceidwadwyr yn credu’n llwyr y dylai fod gan bawb hawl i streicio, ond gyda'r GIG a'r gwasanaeth tân ac achub, nid yw’n iawn na all y rheini y mae taer angen gofal brys arnynt gael ambiwlans neu wasanaeth achub oherwydd streic. Mae’r mesurau a gynigir yn y Bil lefelau gwasanaeth gofynnol wedi’u cynllunio i ddiogelu bywydau ac i sicrhau bod pobl sy’n wynebu bygythiad uniongyrchol i'w bywydau yn cael mynediad cyflym at ofal a thriniaeth. Ac ni allaf ddeall sut y gallai unrhyw un beidio â dymuno i ofal o'r fath gael ei roi. Ar hyn o bryd, mae'r lefelau gwasanaeth gofynnol ar gyfer diogelu bywydau yn cael eu negodi'n unigol gan wahanol wasanaethau ledled y wlad, sy'n arwain at anghysondeb sylweddol. Yng Nghymru, mae’n debygol y bydd yna lefelau gwasanaeth gofynnol gwahanol i Loegr a’r Alban, a bydd deddfu ar lefel ofynnol genedlaethol y cytunwyd arni ymlaen llaw ar draws y Deyrnas Unedig gyfan yn helpu i wella cysondeb.
Rheswm arall, fel y gŵyr llawer yn y Siambr hon yn iawn, yw nad yw’r ddeddfwriaeth bresennol ar wasanaethau sy'n streicio'n ei gwneud yn ofynnol i bobl ddweud a ydynt yn bwriadu streicio ai peidio, sy’n creu sefyllfaoedd lle nad oes gan bobl sy’n trefnu rotâu unrhyw wybodaeth ynghylch pwy fydd ar gael i weithio, gan ei gwneud yn anodd iawn cynllunio hyd yn oed lefelau gwasanaeth gofynnol ar gyfer sifftiau, ac mae'n hanfodol fod y sectorau iechyd, tân ac achub, trafnidiaeth ac addysg yn gallu cynllunio.
Yn fy marn i, nid oes unrhyw beth o'i le ar gyflwyno deddfwriaeth sy'n darparu lefelau gwasanaeth gofynnol yn ystod streiciau fel bod y rhai mwyaf agored i niwed—y rhai sydd mewn perygl lle mae bywyd yn y fantol—yn cael y gwasanaeth sydd ei angen arnynt. Mae’r Sefydliad Llafur Rhyngwladol, y mae’r TUC yn ei gefnogi, yn argymell lefelau gwasanaeth gofynnol priodol mewn gwasanaethau hanfodol a gwasanaethau nad ydynt yn hanfodol, ac mae deddfwriaeth debyg ar lefelau gwasanaeth gofynnol eisoes yn gyffredin mewn sawl gwlad Ewropeaidd, megis Ffrainc, yr Almaen a’r Eidal.
Mae’r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol wedi cyhoeddi ei hasesiad effaith o’r Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol) ac wedi llunio darlun ffafriol at ei gilydd o’r ddeddfwriaeth hon—
Will the Member take an intervention?
A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?
—concluding it would boost public confidence around access to vital services during walkouts.
Go on.
—gan ddod i’r casgliad y byddai’n rhoi hwb i hyder y cyhoedd ynghylch mynediad at wasanaethau hanfodol yn ystod streiciau.
Ewch amdani.
You say that you want us to follow the French and Italian models, and the legislative framework around employment laws are different there. Not only do they have different laws around strikes, but they've got better representation of workers on their boards. So, if you want us to have the same rules around employment as they do in France, why don't we have the same rules with getting workers on the boards of those companies as well here in Wales?
Rydych yn dweud eich bod am inni ddilyn modelau Ffrainc a’r Eidal, ac mae’r fframwaith deddfwriaethol ynghylch cyfreithiau cyflogaeth yn wahanol yno. Nid yn unig fod ganddynt gyfreithiau gwahanol ynghylch streiciau, ond mae ganddynt well cynrychiolaeth i weithwyr ar eu byrddau. Felly, os ydych am inni gael yr un rheolau ynghylch cyflogaeth ag sydd ganddynt yn Ffrainc, pam nad oes gennym yr un rheolau i gael gweithwyr ar fyrddau’r cwmnïau hynny hefyd yma yng Nghymru?
Well, I'm sure that's a question you can point to the Deputy Minister for Social Partnership.
—a broadly favourable picture of this legislation, concluding it will boost public confidence around access to vital services during walkouts, and stated that there would be economic benefits that would result from less disruption to day-to-day business activity. I will, however, concede that there will be a need for more consideration to certain aspects of the minimum operating requirements: for example, in Rhyl, where, whilst trains can be reduced to one per hour instead of three, there are some services such as signal boxes that are binary, and, in aviation, air traffic control is either open or closed. But this will, I am sure, be addressed in the secondary legislation accompanying the Bill.
There is no doubt in my mind that this Bill is about fairness and balance—nothing more, nothing less. If a trade union notifies an employer of a strike in accordance with existing normal rules, this Bill means that employers will be required to consult the trade union on the minimum number of workers needed and that work will be undertaken, and they must have regard to the union's views before issuing any work notice. Therefore, the notion that this Bill is
'a full-frontal attack on working people and the trade unions'
is nothing more than political posturing by Plaid Cymru. And I would urge everyone here in this Chamber to vote against this motion and instead support our amendment, tabled in the name of Darren Millar. Thank you, Llywydd.
Wel, rwy'n siŵr fod hwnnw'n gwestiwn y gallwch ei ofyn i'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol.
—darlun ffafriol, ar y cyfan, o’r ddeddfwriaeth hon, gan ddod i’r casgliad y byddai’n rhoi hwb i hyder y cyhoedd ynghylch mynediad at wasanaethau hanfodol yn ystod streiciau, a dywedodd y byddai buddion economaidd yn deillio o lai o darfu ar weithgarwch busnes o ddydd i ddydd. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod y bydd angen rhoi mwy o ystyriaeth i rai agweddau ar y gofynion gweithredu gofynnol: er enghraifft, yn y Rhyl, lle, er y gellir lleihau trenau i un yr awr yn lle tri, ceir rhai gwasanaethau megis bocsys signal sy'n ddeuaidd, ac yn y maes hedfan, mae'r gwasanaeth rheoli traffig awyr naill ai ar agor neu ar gau. Ond bydd hyn, rwy’n siŵr, yn cael sylw yn yr is-ddeddfwriaeth a fydd yn cyd-fynd â’r Bil.
Nid oes amheuaeth yn fy meddwl i fod y Bil hwn yn ymwneud â thegwch a chydbwysedd—dim mwy, dim llai. Os bydd undeb llafur yn hysbysu cyflogwr am streic yn unol â’r rheolau arferol presennol, mae’r Bil hwn yn golygu y bydd yn ofynnol i gyflogwyr ymgynghori â’r undeb llafur ynghylch y nifer gofynnol o weithwyr sydd eu hangen ac y caiff y gwaith hwnnw ei wneud, ac mae'n rhaid ystyried safbwyntiau'r undeb cyn rhoi unrhyw hysbysiadau gwaith. Felly, nid yw'r syniad fod y Bil hwn yn
'ymosodiad uniongyrchol ar bobl sy'n gweithio a'r undebau llafur'
yn ddim byd mwy na brygowthan gwleidyddol gan Blaid Cymru. A hoffwn annog pawb yma yn y Siambr i bleidleisio yn erbyn y cynnig hwn, ac i gefnogi ein gwelliant, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar, yn lle hynny. Diolch, Lywydd.
Galw ar y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Cymdeithasol i gynnig yn ffurfiol gwelliant 2.
I call on the Deputy Minister for Social Partnership to formally move amendment 2.
Gwelliant 2—Lesley Griffiths
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod ac yn parchu cryfder y teimladau a ddangoswyd gan aelodau'r undebau llafur drwy bleidleisiau ar streicio a chynnal gweithredu diwydiannol.
2. Yn credu bod Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol) Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ymosodiad ar undebau llafur a hawl sylfaenol gweithwyr i streicio.
3. Yn gresynu at y diffyg ymgysylltu llwyr gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig ar y ddeddfwriaeth hon cyn ei chyflwyno ac yn nodi safbwynt Llywodraeth Cymru fel y nodir yn ei Datganiad Ysgrifenedig a'r Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol.
4. Yn cefnogi Llywodraeth Cymru, a’r holl undebau llafur a gweithwyr y sector cyhoeddus yn eu hymdrechion i wrthsefyll y Bil.
Amendment 2—Lesley Griffiths
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Acknowledges and respects the strength of feeling demonstrated by trade union members through strike ballots and industrial action taken.
2. Believes that the UK Government’s Strikes (Minimum Service Levels) Bill is an attack on trade unions and a workers' fundamental right to strike.
3. Regrets the complete lack of engagement by the UK Government on this legislation prior to its introduction and notes the position of the Welsh Government as set out in its Written Statement and Legislative Consent Memorandum.
4. Supports the Welsh Government, and all trade unions and public sector workers in their efforts to resist the Bill.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Diolch. Peredur Owen Griffiths.
Thank you. Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. As we've heard from my colleague, Luke Fletcher, the UK Government's anti-strike legislation is a draconian swipe against workers seeking a fair wage for their services. What is also apparent is that this measure has worrying implications for the legislative agenda of this Senedd. Over the past few years, we've become well accustomed to the centralising tendencies of the Westminster Government as well as their thinly veiled contempt for devolution. Brexit has seemingly fuelled a form of muscular unionism that frequently rides roughshod over devolved areas of competence. This is exemplified by the introduction of measures such as the United Kingdom Internal Market Act 2020 and the retained EU law Bill. As the First Minister alluded to earlier in the year, breaches of the Sewel convention, once unheard of in the context of devolved-UK Government relations, have become commonplace in recent years. Meanwhile, the use of section 83 powers to block the Scottish Government's gender recognition reform Bill underlines the sheer fallacy of the union as a partnership of equals.
Now, it appears that anti-strike legislation will conflict with an area of work that the Senedd has been working on, namely the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill, and in particular its aim to make Wales a fair work nation. As Members will be aware, the Fair Work Commission was established as a precursor to the development of the Bill. One of its primary recommendations was the need to embed fair work practices within the legislative framework. Fair work practices were defined by the commission as a state of affairs
'where workers are fairly rewarded, heard and represented, secure and able to progress in a healthy, inclusive environment where rights are respected.'
On the basis that the Bill will contain a statutory social partnership duty on public bodies to seek consensus or compromise with trade unions, overseen by the social partnership council, which will include trade union representation, it's difficult to envisage how these fair work goals can be compatible in any way with the anti-strike Bill legislation, which is designed to seek antagonism and coercion over consensus and compromise. As I've already alluded to, the supremacy of Westminster and the disregard of this Tory Government for devolution mean the fair work agenda here in Wales is in considerable jeopardy.
Whilst we acknowledge the fact that matters of employment law in Wales are almost fully reserved to Westminster, there are some steps that could be taken to futureproof the fair work agenda from Westminster's recklessness. For example, the Scottish Government recently established a fair work and trade union modernisation fund, which is used to embed practices of fair work in industrial relations. With the implementation of the social partnership Bill, this approach should be replicated in Wales to ensure that the ambition of providing trade unions with a stronger voice in the development of economic and industrial policies is consolidated on a long-term, practical basis. This would also go some way to revitalising union presence within our private sector and amongst young workers. There is a clear discrepancy at present between union membership in the public and private sectors in Wales—just over 60 per cent in the case of the former, and just under 20 per cent in the case of the latter. Furthermore, only just over 30 per cent of workers in Wales aged 25 to 34 are members of a union, compared to 45.4 per cent of workers aged 50 and above. Clearly, there's a need to address these imbalances if the objectives of the fair work agenda are to benefit the whole of Wales.
Finally, the Welsh Government should consider introducing an accreditation scheme, whereby a public-facing fair work Wales standard would incentivise employers to participate and uphold the objectives of the fair work agenda. Diolch yn fawr.
Diolch, Lywydd. Fel y clywsom gan fy nghyd-Aelod, Luke Fletcher, mae deddfwriaeth wrth-streiciau Llywodraeth y DU yn ergyd drom yn erbyn gweithwyr sy’n ceisio cyflog teg am eu gwasanaethau. Yr hyn sydd hefyd yn amlwg yw bod gan y mesur hwn oblygiadau sy'n peri pryder i agenda ddeddfwriaethol y Senedd hon. Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rydym wedi dod yn gyfarwydd iawn â thuedd Llywodraeth San Steffan i ganoli, yn ogystal â’u dirmyg amlwg tuag at ddatganoli. Ymddengys bod Brexit wedi hybu math o unoliaetholdeb cyhyrog sy’n aml yn sathru ar feysydd cymhwysedd datganoledig. Mae cyflwyno mesurau fel Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 a Bil cyfraith yr UE a ddargedwir yn enghraifft o hyn. Fel y soniodd y Prif Weinidog yn gynharach yn y flwyddyn, mae achosion o dorri confensiwn Sewel, nad oedd byth yn digwydd ar un adeg yng nghyd-destun cysylltiadau â Llywodraethau datganoledig y DU, wedi dod yn gyffredin dros y blynyddoedd diwethaf. Yn y cyfamser, mae'r defnydd o bwerau adran 83 i rwystro Bil diwygio cydnabod rhywedd Llywodraeth yr Alban yn tanlinellu mai ffug yw'r syniad o'r undeb fel partneriaeth gydradd.
Nawr, ymddengys y bydd deddfwriaeth gwrth-streiciau yn gwrthdaro â maes gwaith y mae’r Senedd wedi bod yn gweithio arno, sef Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru), ac yn benodol, ei nod o wneud Cymru’n wlad o waith teg. Fel y gŵyr yr Aelodau, sefydlwyd y Comisiwn Gwaith Teg fel rhagflaenydd i ddatblygiad y Bil. Un o’i brif argymhellion oedd yr angen i ymgorffori arferion gwaith teg yn y fframwaith deddfwriaethol. Diffiniwyd arferion gwaith teg gan y comisiwn fel sefyllfa lle mae
'gweithwyr yn cael eu gwobrwyo, yn cael eu clywed ac yn cael eu cynrychioli’n deg, bod ganddynt sicrwydd a'u bod yn gallu dod yn eu blaen mewn amgylchedd iach a chynhwysol, lle mae hawliau’n cael eu parchu.'
Ar y sail y bydd y Bil yn cynnwys dyletswydd partneriaeth gymdeithasol statudol ar gyrff cyhoeddus i geisio consensws neu gyfaddawd ag undebau llafur, a oruchwylir gan y cyngor partneriaeth gymdeithasol, a fydd yn cynnwys cynrychiolaeth o'r undebau llafur, mae'n anodd rhagweld sut y gall y nodau gwaith teg hyn fod yn gydnaws mewn unrhyw ffordd â deddfwriaeth y Bil gwrth-streiciau, sydd wedi'i chynllunio i geisio gelyniaeth a gorfodaeth dros gonsensws a chyfaddawd. Fel rwyf eisoes wedi'i grybwyll, mae goruchafiaeth San Steffan a'r modd y mae'r Llywodraeth Dorïaidd yn diystyru datganoli yn golygu bod yr agenda gwaith teg yma yng Nghymru mewn perygl difrifol.
Er ein bod yn cydnabod y ffaith bod materion cyfraith cyflogaeth yng Nghymru wedi'u cadw'n ôl bron yn gyfan gwbl gan San Steffan, mae rhai camau y gellid eu cymryd i ddiogelu'r agenda gwaith teg yn y dyfodol rhag byrbwylltra San Steffan. Er enghraifft, yn ddiweddar, sefydlodd Llywodraeth yr Alban gronfa gwaith teg a moderneiddio undebau llafur, a ddefnyddir i ymgorffori arferion gwaith teg mewn cysylltiadau diwydiannol. Gyda gweithrediad y Bil partneriaeth gymdeithasol, dylai’r dull hwn o weithredu gael ei efelychu yng Nghymru i sicrhau bod yr uchelgais o roi llais cryfach i undebau llafur wrth ddatblygu polisïau economaidd a diwydiannol yn cael ei gydgrynhoi ar sail ymarferol, hirdymor. Byddai hyn hefyd yn cyfrannu at y gwaith o adfywio presenoldeb undebau yn ein sector preifat ac ymhlith gweithwyr ifanc. Ceir anghysondeb amlwg ar hyn o bryd rhwng aelodaeth o undebau yn y sector cyhoeddus a’r sector preifat yng Nghymru—ychydig dros 60 y cant yn y sector cyhoeddus, ac ychydig o dan 20 y cant yn y sector preifat. Yn ychwanegol at hynny, dim ond ychydig dros 30 y cant o weithwyr yng Nghymru rhwng 25 a 34 oed sy’n aelodau o undebau, o gymharu â 45.4 y cant o weithwyr 50 oed a hŷn. Yn amlwg, mae angen mynd i'r afael â'r anghydbwysedd hwn os yw amcanion yr agenda gwaith teg i fod o fudd i Gymru gyfan.
Yn olaf, dylai Llywodraeth Cymru ystyried cyflwyno cynllun achredu, lle byddai safon gwaith teg Cymru sydd ar gael i'r cyhoedd ei gweld yn cymell cyflogwyr i gymryd rhan a chynnal amcanion yr agenda gwaith teg. Diolch yn fawr.
Any dignity that is inherent in our society comes from the aspirations we hold not for ourselves but for others. That is the glory of the trade union movement and its grace: the fact that it's upheld not by individual greed but by collective endeavour, the resolve that rights can be achieved for all. We have all benefited from workers' rights hard won by generations that have gone before us: paid sick leave, holiday leave, weekends. Our lives are incalculably richer and happier because of those struggles. We owe it to the workers of today and of tomorrow in Wales to repel Westminster's attempt to erode those rights and to fight for the powers to cement them in Welsh law.
I am so proud that I was born in the Welsh Valleys, but it is a landscape that still wears the scars of an exploited workforce—the coal miners who were paid in dust and disease and disdain. But our past wasn't only distinguished by disasters—there was comradeship too. The days of Mabon, tireless champion of the miners, who secured holidays—the first Monday of every month, known as Mabon Days. And that same drive for the common good breathed something new into the lungs of our towns and our villages, places so choked of investment, of care, of concern.
The miners' halls that still stand in Blackwood and Bedwas speak to those communities' memory of a time when meetings and concerts brought families into the warmth of social events. Miners' welfare parks and gardens were nurtured and grown. Our choirs and eisteddfods gave workers the chance to soar above the blackened hills in song. So much was achieved in our Valleys by collective action, not just in industrial terms, but in the very fabric of our society. Nye Bevan said he was happiest when he was chairman of the book selection committee for the Tredegar miners' library—a library that, in the 1930s, circulated some 100,000 books a year. But the libraries have shut, Llywydd. So many of those halls have fallen into ruin and disrepair. Too many choirs no longer meet because there isn't the collective space to meet and sing.
But we in Wales can still snatch back the collective ethos we once had. We can build on that proud history and ensure that no more workers in Wales will be undervalued, exploited, will have their pride ripped from them by devolving employment law and securing collective rights for all. Because workers' rights in the UK, as we've heard, are already so much lower than the European norm. In Italy, 97 per cent of workers are covered by collective bargaining. In France, 90 per cent. In the UK, only 26 per cent, 27 per cent of workers enjoy this privilege. Even in Russia, the figure is higher. Union rights in these islands have been eroded purposefully since Thatcher and since, I am sorry to say, New Labour failed to restore those rights in their 13 years in power.
We need these rights in Wales to make right the wrongs of our past. Because in Wales our past should be our guide. It is a familiar feeling for the trade union movement. You think of the words sung about Joe Hill, the hero of the workers in the mines of Nevada, framed with an allegation of murder—there are echoes of Dic Penderyn and Merthyr there for certain. But the song says:
'Where working men are out on strike / Joe Hill is at their side'.
Llywydd, when women and men are on strike, they don't just do that for their own rights, their own wages; they do it for the rights of workers yet to enter the workforce, they do it to uphold the rights of people and generations yet to come. And the workers also stand in solidarity, Llywydd, with the generations that have gone before, because when working men and women are out on strike in Wales, Dic Penderyn is at their side, William Abraham is at their side, or the choruses of voices from our rich and wanting past—they're lending their voices to their song. On picket lines, just like Joe Hill, they stand alive as you and me in their proud memory. Let's make this right for Wales.
Daw unrhyw urddas sy’n gynhenid yn ein cymdeithas o’r dyheadau sydd gennym nid dros ein hunain ond dros eraill. Dyna ogoniant a mantais y mudiad undebau llafur: y ffaith ei fod yn cael ei gynnal nid gan farusrwydd unigolion ond gan ymdrech gyfunol, y penderfynoldeb y gellir sicrhau hawliau i bawb. Mae pob un ohonom wedi elwa o hawliau gweithwyr a enillwyd drwy frwydrau caled y cenedlaethau a fu: absenoldeb salwch â thâl, gwyliau, penwythnosau. Mae ein bywydau'n llawer cyfoethocach a hapusach oherwydd y brwydrau hynny. Ein dyletswydd i weithwyr heddiw ac yfory yng Nghymru yw gwrthod ymgais San Steffan i erydu’r hawliau hynny a brwydro dros y pwerau i’w hymgorffori yng nghyfraith Cymru.
Rwyf mor falch fy mod wedi cael fy ngeni yng Nghymoedd Cymru, ond mae’n dirwedd sy’n dal i wisgo creithiau gweithlu a gafodd ei ecsbloetio—y glowyr a gâi eu talu mewn llwch ac afiechyd a dirmyg. Ond nid trychinebau yn unig sy'n diffinio ein gorffennol—roedd yno frawdgarwch hefyd. Dyddiau Mabon, cefnogwr diflino'r glowyr, a sicrhaodd wyliau—dydd Llun cyntaf pob mis, a elwir yn Ddyddiau Mabon. Ac fe wnaeth yr un ysfa honno i sicrhau lles cyffredin roi bywyd newydd i'n trefi a'n pentrefi, lleoedd a oedd wedi'u hamddifadu o unrhyw fuddsoddiad, o unrhyw ofal.
Mae neuaddau'r glowyr sy'n dal i sefyll yn y Coed Duon a Bedwas yn cynrychioli atgofion y cymunedau hynny am adeg pan ddôi cyfarfodydd a chyngherddau â chynhesrwydd digwyddiadau cymdeithasol i deuluoedd. Roedd gerddi a pharciau lles y glowyr yn cael eu meithrin a'u tyfu. Rhoddodd ein corau a'n heisteddfodau gyfle i'r gweithwyr esgyn uwchben y bryniau duon drwy ganu. Cyflawnwyd cymaint yn ein Cymoedd drwy weithredu ar y cyd, nid yn unig mewn termau diwydiannol, ond yng ngwead ein cymdeithas. Dywedodd Nye Bevan ei fod ar ei hapusaf pan oedd yn gadeirydd pwyllgor dethol llyfrau llyfrgell y glowyr yn Nhredegar—llyfrgell a oedd, yn y 1930au, yn cylchredeg oddeutu 100,000 o lyfrau y flwyddyn. Ond mae'r llyfrgelloedd wedi cau, Lywydd. Mae cymaint o'r neuaddau hynny wedi mynd yn adfeilion. Mae gormod o gorau nad ydynt yn cyfarfod bellach am nad oes lleoedd ar gael i gyfarfod ac i ganu.
Ond gallwn ni yng Nghymru atgyfodi'r ethos cyfunol a fu gennym unwaith. Gallwn adeiladu ar yr hanes balch hwnnw a sicrhau na fydd rhagor o weithwyr yng Nghymru yn cael eu dibrisio, yn cael eu hecsbloetio, ac na fydd eu balchder yn cael ei ddwyn oddi arnynt, a hynny drwy ddatganoli cyfraith cyflogaeth a sicrhau hawliau cyfunol i bawb. Oherwydd mae hawliau gweithwyr yn y DU, fel y clywsom, eisoes gymaint yn is na'r norm Ewropeaidd. Yn yr Eidal, mae 97 y cant o weithwyr yn elwa o gydfargeinio. Yn Ffrainc, 90 y cant. Yn y DU, dim ond 26 y cant, 27 y cant o weithwyr sy'n elwa o'r fraint hon. Hyd yn oed yn Rwsia, mae'r ffigur yn uwch. Mae hawliau undebau ar yr ynysoedd hyn wedi cael eu herydu’n fwriadol ers Thatcher ac ers, mae’n ddrwg gennyf ddweud, i Lafur Newydd fethu adfer yr hawliau hynny yn ystod eu 13 mlynedd mewn grym.
Mae arnom angen yr hawliau hyn yng Nghymru i unioni camweddau ein gorffennol. Oherwydd yng Nghymru, dylai ein gorffennol fod yn ganllaw i ni. Mae’n deimlad cyfarwydd i’r mudiad undebau llafur. Rydych yn meddwl am y geiriau a ganwyd am Joe Hill, arwr gweithwyr mwyngloddio Nevada, a gafodd ei fframio drwy ei gyhuddo o fod yn llofrudd—mae adleisiau o Dic Penderyn a Merthyr Tudful yno, yn sicr. Ond dywed y gân:
'Pan fo gweithwyr yn streicio / mae Joe Hill wrth eu hymyl'.
Lywydd, pan fydd menywod a dynion ar streic, nid dros eu hawliau eu hunain, eu cyflogau eu hunain yn unig y maent yn streicio; maent yn streicio dros hawliau gweithwyr sydd eto i ymuno â'r gweithlu, maent yn streicio i gynnal hawliau pobl a chenedlaethau'r dyfodol. Ac mae’r gweithwyr hefyd yn sefyll mewn undod, Lywydd, â’r cenedlaethau a fu, oherwydd pan fo dynion a menywod sy’n gweithio allan yn streicio yng Nghymru, mae Dic Penderyn wrth eu hymyl, mae William Abraham wrth eu hymyl, neu'r corau o leisiau o'n gorffennol cyfoethog—maent yn benthyg eu lleisiau i'w cân. Ar linellau piced, yn union fel Joe Hill, maent yn sefyll mor fyw â chi a fi yn eu cof balch. Gadewch inni wneud hyn yn iawn er mwyn Cymru.
Dwi'n gwneud fy nghyfraniad heddiw hefyd efo fy rôl efo'r grŵp trawsbleidiol PCS. Diolch yn fawr iawn, Delyth, yn arbennig efo'r araith yna. Dwi'n meddwl bod yn rhaid inni gyd gofio ein bod ni i gyd wedi elwa o'r hyn sydd wedi dod drwy'r rhai sydd wedi brwydro o'n blaenau ni—pob un ohonom ni wedi elwa o hynny o gymharu efo'n cyndeidiau ni. A dyna sydd dan fygythiad yn y fan yma. Yn sicr, Joel James, ddim er mwyn cael unrhyw likes ar social media mae'r ddadl yma wedi dod ger bron, ond oherwydd ein bod ni yn mynd i'r llinellau piced, ein bod ni yn siarad efo gweithwyr, ein bod ni yn gwrando arnyn nhw ac yma i wneud dadleuon oherwydd bod ganddyn nhw'r hawl i streicio ar y funud, a nifer yn gwneud am y tro cyntaf erioed yn eu bywydau. Mae pobl fel yr RCN yn dewis gwneud am y tro cyntaf erioed yn hanes bodolaeth eu mudiad nhw oherwydd eu bod nhw wedi cael llond bol; wedi cael llond bol o beidio cael cyflog teg, o beidio cael eu trin—. Ac mae hynny oherwydd mesurau sydd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, ond hefyd o ran Llywodraeth Cymru rŵan. Mae ganddyn nhw'r grym i wneud pethau'n wahanol, ac mae'n rhaid i ni ystyried beth mae'r Ddeddf yma a'r newidiadau yn Llywodraeth San Steffan yn eu golygu o ran gweithwyr yma yng Nghymru, a beth allwn ni ei wneud yn wahanol os oes gennym ni'r grymoedd yma.
I make my contribution today also in my role with the PCS cross-party group. Thank you very much, Delyth, particularly for your contribution. I think we must all bear in mind that we've all benefited from what's been achieved by those that have battled before us—each and every one of us have benefited from that as compared with our forefathers. And that's what is under threat here. Certainly, Joel James, it's not to get any likes on social media. That's not why we brought this debate forward, but because we are on the picket lines, we do speak to workers, we do listen to them and we are here to make arguments for them because they have the right to strike at the moment, and many are doing so for the first times in their lives. Members of the RCN have chosen to strike for the first time ever in the history of their organisation because they have simply had enough; they've had enough of not being paid fairly, of not being treated—. That's because of the measures put in place by the UK Government, but also in terms of the Welsh Government now. They have the power to do things differently, and we must consider what this legislation and the changes made by the UK Government will mean for workers in Wales, and what we can do differently if we have the powers here.
We've already heard about the correlation between high levels of union density and positive outcomes in terms of high wages and productivity, and this is corroborated by numerous international examples—Mabon and Delyth have already beaten me to it on this. But, consider Sweden, where 88 per cent of employees are covered by collective bargaining rights, and it has an adjusted net national income per capita of $44,552, compared to the UK's $36,000. It is also ranked seventh out of the 146 countries in the world happiness index, and scores highly on global equality metrics. The key to Sweden's successful model of labour relations has been its implementation of collective bargaining on a sector or industry level. This ensures high rates of collective bargaining coverage, particularly across the private sector, which stands in direct contrast to the company or employer level at which UK agreements usually take place, which invariably lead to low rates of collective bargaining coverage and stark discrepancies between the public and private sectors.
Similar models are in place in the fellow Nordic countries of Iceland, Denmark, Finland and Norway, all of which have the highest rates of union density in the world and are amongst the world's wealthiest, most equal and happiest of nations. Collective agreements cover 98 per cent of French workers, who enjoy 10 per cent higher disposable incomes compared to the average UK worker, and a shorter working week. As such, sectoral bargaining is a model that other nations are seeking to emulate, and with good reason. For example, New Zealand recently passed its Fair Pay Agreements Act 2022, which facilitates collective bargaining for fair pay agreements across entire industries or occupations. This at a time when the UK Government want to oppress trade unions.
Rydym eisoes wedi clywed am y gydberthynas rhwng lefelau uchel o aelodaeth undebol a chanlyniadau cadarnhaol ar ffurf cyflogau a chynhyrchiant uchel, a chaiff hyn ei ategu gan enghreifftiau rhyngwladol niferus—mae Mabon a Delyth eisoes wedi achub y blaen arnaf ar hyn. Ond ystyriwch Sweden, lle mae 88 y cant o weithwyr yn elwa o hawliau cydfargeinio, ac mae ganddi incwm cenedlaethol net wedi'i addasu fesul y pen o $44,552, o'i gymharu â $36,000 yn y DU. Mae hefyd yn seithfed allan o'r 146 gwlad ym mynegai hapusrwydd y byd, ac yn sgorio'n uchel ar fetrigau cydraddoldeb byd-eang. Yr allwedd i fodel llwyddiannus Sweden o gysylltiadau llafur yw gweithredu cydfargeinio ar lefel sector neu ddiwydiant. Mae hyn yn sicrhau cyfraddau uchel o weithwyr yn elwa o gydfargeinio, yn enwedig ar draws y sector preifat, sy'n gwrthgyferbynnu'n uniongyrchol â lefel cwmni neu lefel cyflogwr lle mae cytundebau'r DU fel arfer yn digwydd, sy'n arwain yn ddieithriad at gyfraddau isel o weithwyr yn elwa o gydfargeinio ac anghysondeb mawr rhwng y sector cyhoeddus a'r sector preifat.
Mae modelau tebyg ar waith yn y gwledydd Nordig eraill, yng Ngwlad yr Iâ, Denmarc, y Ffindir a Norwy, ac mae ganddynt oll y lefelau uchaf o aelodaeth undebol yn y byd ac maent ymhlith y gwledydd cyfoethocaf, mwyaf cyfartal a hapusaf yn y byd. Mae 98 y cant o weithwyr Ffrainc yn elwa o gydgytundebau, ac yn mwynhau incwm gwario 10 y cant yn uwch na'r gweithiwr cyfartalog yn y DU, ac wythnos waith fyrrach. O'r herwydd, mae cydfargeinio sectoraidd yn fodel y mae gwledydd eraill yn ceisio ei efelychu, a chyda rheswm da. Er enghraifft, pasiodd Seland Newydd ei Deddf Cytundebau Cyflog Teg 2022 yn ddiweddar, sy'n hwyluso cydfargeinio ar gyfer cytundebau cyflog teg ar draws diwydiannau neu alwedigaethau cyfan. Hyn ar adeg pan fo Llywodraeth y DU am lethu undebau llafur.
Gallwn ni ddim gwadu'r hyn mae Llywodraeth Prydain yn ceisio ei gyflawni efo hyn. Mae'n cymunedau ni wedi dioddef digon. Rydyn ni wedi clywed yn glir gan Delyth, gan Luke, gan Peredur ac eraill. Rydyn ni'n gwybod hynny o fod yn siarad â gweithwyr ar lawr gwlad. Rydyn ni'n gwybod bod pobl ddim yn hapus yn ein cymunedau ni. Maen nhw'n gweithio'n galed, ond eto yn methu fforddio prynu bwyd na chynhesu eu tai, yn gweithio'n galetach nag erioed, oriau hirach nag erioed, yn colli allan ar gyfleoedd i fod gyda'u teuluoedd, yn blant ifanc ac ati, ac yn gorfod gweithio pob awr o'r dydd ac eto'n methu fforddio bwyd ac ynni. Dyna'r sefyllfa ym Mhrydain heddiw ac yng Nghymru.
Mae'n rhaid i bethau newid; mae'n rhaid i ni gael y grymoedd yma yng Nghymru i newid pethau er mwyn gweithwyr Cymru. Mae yna fwy y gall Lywodraeth Cymru ei wneud, yn sicr, ac mae yna fwy y dylai Llywodraeth Prydain fod yn ei wneud. Mae hyn ynglŷn â hawliau pob un ohonom ni—pob un ohonom ni—ac, fel dywedodd Delyth, cenedlaethau'r dyfodol. Gwnaethom ni elwa'n fawr o frwydrau a fuodd yn y gorffennol. Mae'n rhaid i ni frwydro i gael yr hawliau yna wedi parhau.
We cannot ignore what the UK Government is trying to achieve through this. Our communities have suffered enough. We've heard clearly from Delyth, Luke, Peredur and others. We know that, having spoken to workers on the ground. We know that people aren't happy in our communities. They're working hard, yet they can't afford to buy food or to warm their homes. They're working harder than ever, working longer hours than ever, missing out on opportunities to be with their families, with young children and so on, they're having to work every hour of the day and still they can't afford food and energy. That's the situation in Britain today, and in Wales today.
Things do have to change. We need the powers here in Wales to change things for the workers of Wales. There is more that the Welsh Government could do, most certainly, and there's more that the UK Government should do. This is about the rights of each and every one of us—each and every one of us—and, as Delyth said, it's about future generations too. We benefited greatly from the battles fought in the past, and we must now fight for those rights to continue.
Y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol nawr i gyfrannu. Hannah Blythyn.
The Deputy Minister for Social Partnership now. Hannah Blythyn.
Diolch, Llywydd. I welcome this debate, and thank most Members for their contributions. The Strikes (Minimum Service Levels) Bill is an attack on workers, workers' rights and trade unions. The Welsh Government opposes the Bill in the strongest terms, as set out in the Government amendment. In particular, the Government amendment highlights the written statement containing the First Minister's letter to the UK Government and the legislative consent memorandum that will be laid before the Senedd. These are clear and publicly available statements setting out our position and our significant concerns about this Bill.
We categorically do not believe the right response to industrial unrest is to introduce new laws that not only ride roughshod over the devolution settlement, but make it even harder for workers to take industrial action. We believe that the right response is to work in partnership with employers and trade unions to resolve disputes collaboratively. So, it should not come as a surprise that we do not support amendment 1 in the name of Darren Millar. The way to resolve industrial disputes is by negotiation and agreement, however challenging that may be at times for all involved; it's not through ill-conceived legislation that will do nothing to help resolve current disputes, will do lasting damage to industrial relations across the UK, and will interfere with devolved public services in Wales. The irony is that this same legislation comes from a Conservative Government that has repeatedly failed to produce its promised employment Bill to extend workers' rights and is now set to do the absolute opposite. It seems parliamentary time cannot be found to enhance workers rights, but there are no issues with finding parliamentary time to take those rights away.
Turning to the point that Luke Fletcher made with regard to the devolution of employment law in Wales: you'll be aware that there is work undertaken at the moment by the Wales TUC and a commission on that, and we await those findings. And we'll work with the Wales TUC on those findings, and anything that we would do in Wales would be to work in partnership, to look at not only the opportunities, but the potential challenges that may come in the future.
In responding to the motion today, I want to reiterate why we oppose the UK Government's Bill. Firstly, we oppose this Bill on principle. It's an unnecessary and unjustified attack on workers' rights and trade unions, and stands in sharp contrast to our approach to trade unions in Wales and, as you've heard, our ambitions for Wales and fair work. Secondly, there was a complete lack of engagement with devolved Governments prior to the UK Government hastily announcing their intentions through a press notice on 5 January. Whilst consultation documents are now being published on ambulance services, rail and fire and rescue services, this is all happening after the Bill has been introduced and whilst it is going through parliamentary scrutiny.
Thirdly, we oppose the Bill because a number of devolved public services are in the scope of the Bill and the Bill contains Henry VIII powers, which gives a Secretary of State sweeping powers. Quite simply, supporting this Bill entails handing the Secretary of State a blank cheque. When even supporters of the Bill, like the infamous Jacob Rees-Mogg, criticised the Bill as a 'badly written' Bill that fails to
'set out clearly what it is trying to achieve',
we know the Bill is definitely not in a good place. Fourthly, we clearly share many of the concerns voiced by trade unions and others about the effectiveness and the impact of this Bill. Our ability and, indeed, the ability of the UK Parliament to properly scrutinise those issues were seriously hampered by the absence of an impact assessment. The impact assessment was belatedly published just last week; an impact assessment the Regulatory Policy Committee immediately described as, I quote, 'not fit for purpose'.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl hon, a diolch i'r rhan fwyaf o'r Aelodau am eu cyfraniadau. Mae'r Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol) yn ymosodiad ar weithwyr, hawliau gweithwyr ac undebau llafur. Mae Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu'r Bil yn bendant iawn, fel y nodir yng ngwelliant y Llywodraeth. Yn benodol, mae gwelliant y Llywodraeth yn tynnu sylw at y datganiad ysgrifenedig sy'n cynnwys llythyr Prif Weinidog Cymru at Lywodraeth y DU a'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol a fydd yn cael ei osod ger bron y Senedd. Mae'r rhain yn ddatganiadau clir sydd ar gael yn gyhoeddus i nodi ein safbwynt a'n pryderon sylweddol ynglŷn â'r Bil hwn.
Rydym o'r farn bendant nad yr ymateb cywir i aflonyddwch diwydiannol yw cyflwyno deddfau newydd sydd nid yn unig yn sathru ar y setliad datganoli, ond yn ei gwneud hi'n anos byth i weithwyr weithredu'n ddiwydiannol. Credwn mai'r ymateb cywir yw gweithio mewn partneriaeth â chyflogwyr ac undebau llafur i ddatrys anghydfodau ar y cyd. Felly, ni ddylai fod yn syndod nad ydym yn cefnogi gwelliant 1 yn enw Darren Millar. Y ffordd i ddatrys anghydfodau diwydiannol yw drwy drafod a chytuno, waeth pa mor heriol y gallai hynny fod ar adegau i bawb sy'n gysylltiedig; nid drwy ddeddfwriaeth annoeth a fydd yn gwneud dim i helpu i ddatrys anghydfodau presennol, a fydd yn gwneud niwed parhaol i gysylltiadau diwydiannol ledled y DU, ac a fydd yn ymyrryd â gwasanaethau cyhoeddus datganoledig yng Nghymru. Yr eironi yw bod yr un ddeddfwriaeth hon yn dod gan Lywodraeth Geidwadol sydd dro ar ôl tro wedi methu cynhyrchu'r Bil cyflogaeth a addawodd i ymestyn hawliau gweithwyr ac sydd bellach ar fin gwneud y gwrthwyneb yn llwyr. Mae'n ymddangos na ellir dod o hyd i amser seneddol i wella hawliau gweithwyr, ond nid oes unrhyw broblem gyda dod o hyd i amser seneddol i ddiddymu'r hawliau hynny.
Os caf droi at y pwynt a wnaeth Luke Fletcher ar ddatganoli cyfraith cyflogaeth yng Nghymru: fe fyddwch yn ymwybodol fod gwaith yn cael ei wneud ar hyn o bryd gan TUC Cymru a chomisiwn ar hynny, ac rydym yn aros am y canfyddiadau hynny. A byddwn yn gweithio gyda TUC Cymru ar y canfyddiadau, a bydd unrhyw beth y byddem yn ei wneud yng Nghymru yn digwydd drwy weithio mewn partneriaeth, i edrych nid yn unig ar y cyfleoedd, ond yr heriau posibl a allai ddod yn y dyfodol.
Wrth ymateb i'r cynnig heddiw, rwyf am ailadrodd pam ein bod yn gwrthwynebu Bil Llywodraeth y DU. Yn gyntaf, rydym yn gwrthwynebu'r Bil ar egwyddor. Mae'n ymosodiad diangen a digyfiawnhad ar hawliau gweithwyr ac undebau llafur, ac mae'n gwbl groes i'n hagwedd at undebau llafur yng Nghymru, a'n huchelgeisiau ar gyfer Cymru a gwaith teg, fel y clywsoch. Yn ail, cafwyd diffyg ymgysylltiad llwyr â'r Llywodraethau datganoledig cyn i Lywodraeth y DU gyhoeddi eu bwriad drwy hysbysiad ar frys i'r wasg ar 5 Ionawr. Er bod dogfennau ymgynghori bellach yn cael eu cyhoeddi ar wasanaethau ambiwlans, y gwasanaethau rheilffyrdd a thân ac achub, mae hyn i gyd yn digwydd ar ôl i'r Bil gael ei gyflwyno a thra'i fod yn mynd drwy'r broses graffu seneddol.
Yn drydydd, rydym yn gwrthwynebu'r Bil oherwydd bod nifer o wasanaethau cyhoeddus datganoledig o fewn cwmpas y Bil ac mae'r Bil yn cynnwys pwerau Harri VIII, sy'n rhoi pwerau ysgubol i Ysgrifennydd Gwladol. Yn syml iawn, mae cefnogi'r Bil hwn yn golygu rhoi siec wag i'r Ysgrifennydd Gwladol. Pan fo hyd yn oed cefnogwyr y Bil, fel Jacob Rees-Mogg, yn ei feirniadu fel Bil 'wedi'i ysgrifennu'n wael' sy'n methu
'nodi'n glir beth mae'n ceisio ei gyflawni',
fe wyddom nad yw'r Bil mewn lle da o gwbl. Yn bedwerydd, rydym yn amlwg yn rhannu llawer o'r pryderon a leisiwyd gan undebau llafur ac eraill am effeithiolrwydd ac effaith y Bil hwn. Cafodd ein gallu ni, a gallu Senedd y DU yn wir, i graffu'n iawn ar y materion hynny eu llesteirio'n ddifrifol gan absenoldeb asesiad effaith. Cafodd yr asesiad effaith ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf; asesiad effaith a ddisgrifiwyd gan y Pwyllgor Polisi Rheoleiddio ar unwaith fel un 'nad yw'n addas i'r diben'.
Will the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I'm glad to hear that you're saying that you're opposing what's going on in Westminster at the moment, and very strong words being said, but do you share my disappointment that your Labour colleagues aren't here today? Can you tell us where they are? Because if we're really feeling so angry about this and we want to make our voices heard, we need your colleagues here to share their voices as well, so that this Senedd's voice is collectively heard and that Westminster hears what we've got to say. Can you tell us where your colleagues are, please?
Rwy'n falch o glywed eich bod chi'n dweud eich bod yn gwrthwynebu'r hyn sy'n digwydd yn San Steffan ar hyn o bryd, a geiriau cryf iawn yn cael eu dweud, ond a ydych chi'n rhannu fy siom nad yw eich cyd-Aelodau Llafur yma heddiw? A allwch chi ddweud wrthym ble maent? Oherwydd os ydym o ddifrif yn teimlo mor ddig am hyn a'n bod eisiau i'n lleisiau gael eu clywed, mae angen eich cyd-Aelodau yma i rannu eu lleisiau hefyd, fel bod llais y Senedd hon i'w glywed gyda'i gilydd a bod San Steffan yn clywed yr hyn sydd gennym i'w ddweud. A allwch chi ddweud wrthym ble mae eich cyd-Aelodau, os gwelwch yn dda?
I can certainly speak on behalf on my colleagues in the Labour group and say we are fundamentally, wholeheartedly and collectively opposed to it and we will work with our partners across the Labour movement in Wales, and the UK, to oppose such attacks on workers' rights.
And we oppose this Bill because the rationale the UK Government has tried to present for the Bill as bringing the UK into line with many other European countries simply does not stack up, as we've heard from the Plaid Cymru benches. The international comparisons overplay similarities between this Bill and the operation of minimum service levels elsewhere. As you've heard, minimum service levels are typically the product of an agreement between employers and trade unions, sometimes with independent arbitration used as a backstop. In contrast to that, this Bill offers a prospect of imposition of minimum service levels through diktat backed up by the threat of workers being sacked if they do not comply. And it's not just us who say that the international comparisons with countries like France, Italy and Spain are false. We heard the General Secretary of the European Public Service Union, which protects 8 million public service workers across Europe, wrote to the Prime Minister, in a publicly available letter, to say:
'In a debate in the Commons, you claimed that a Government unilaterally opposing minimum services should not be controversial and cite the legal framework in other countries. This statement is not correct and you take the legislation in other countries out of context.
The letter explains why that is the case and goes on to say:
'your government is rushing through a new law that will impose minimum service levels in key sectors, including the possibility that strikers will be sacked if they fail to comply with notices to work. This will be challenged under European and international law to which the UK is party.'
The UK Government has also tried to create a smokescreen that the International Labour Organization is supportive of the Bill. The director general of the ILO himself has confirmed he was not aware of any discussions between the ILO and the UK Government about the legislation. He did, however, confirm that the ILO has been in discussions with trade unions about making a complaint about the Bill. To say that the ILO supports this Bill is simply inaccurate at best.
Time and time again, the UK Government's claims about this Bill and international support and international comparisons have fallen apart on their first contact with the facts. We do not want this Bill in Wales and we do not need it. I'm pleased that there is a majority opposing this legislation in Wales. It is unnecessary, unjustified and most likely unworkable. We are committed to opposing this pernicious, ideologically driven legislation, and working in partnership to do so.
In closing, Llywydd, I want to say there's never been a more important time to join a trade union. Trade unions are not only good for workers—they're good for workplaces, and they're good for Wales. Diolch.
Gallaf yn sicr siarad ar ran fy nghyd-Aelodau yn y grŵp Llafur a dweud ein bod yn gyfan gwbl, yn llwyr ac yn unol yn ein gwrthwynebiad iddo a byddwn yn gweithio gyda'n partneriaid ar draws y mudiad Llafur yng Nghymru, a'r DU, i wrthwynebu ymosodiadau o'r fath ar hawliau gweithwyr.
Ac rydym yn gwrthwynebu'r Bil hwn oherwydd nad yw'r rhesymeg y mae Llywodraeth y DU wedi ceisio ei chyflwyno dros y Bil fel un sy'n sicrhau bod y DU gyfuwch â llawer o wledydd eraill yn Ewrop yn dal dŵr fel y clywsom oddi ar feinciau Plaid Cymru. Mae'r cymariaethau rhyngwladol yn gor-wneud y tebygrwydd rhwng y Bil hwn a gweithrediad lefelau gwasanaeth gofynnol mewn mannau eraill. Fel y clywsoch, mae lefelau gwasanaeth gofynnol fel arfer yn gynnyrch cytundeb rhwng cyflogwyr ac undebau llafur, gan ddefnyddio cyflafareddu annibynnol weithiau os metha popeth arall. Yn groes i hynny, mae'r Bil hwn yn agor y drws ar y posibilrwydd o osod lefelau gwasanaeth gofynnol drwy orchymyn wedi'i gynnal gan y bygythiad y bydd gweithwyr yn cael eu diswyddo os nad ydynt yn cydymffurfio. Ac nid ni'n unig sy'n dweud bod y cymariaethau rhyngwladol gyda gwledydd fel Ffrainc, yr Eidal a Sbaen yn ffug. Clywsom fod Ysgrifennydd Cyffredinol Undeb Gwasanaethau Cyhoeddus Ewrop, sy'n gwarchod 8 miliwn o weithwyr gwasanaethau cyhoeddus ar draws Ewrop, wedi ysgrifennu at y Prif Weinidog, mewn llythyr sydd ar gael yn gyhoeddus, i ddweud:
'Mewn dadl yn Nhŷ'r Cyffredin, fe wnaethoch honni na ddylai Llywodraeth sy'n gwrthwynebu gwasanaethau gofynnol yn unochrog fod yn ddadleuol ac fe gyfeirioch chi at y fframwaith cyfreithiol mewn gwledydd eraill. Nid yw'r datganiad hwn yn gywir ac rydych yn tynnu'r ddeddfwriaeth mewn gwledydd eraill allan o'i chyd-destun.'
Mae'r llythyr yn egluro pam fod hynny'n wir ac yn rhagddo i ddweud:
'mae eich llywodraeth yn rhuthro i basio cyfraith newydd a fydd yn gosod lefelau gwasanaeth gofynnol mewn sectorau allweddol, gan gynnwys y posibilrwydd y bydd streicwyr yn cael eu diswyddo os ydynt yn methu cydymffurfio â hysbysiadau i weithio. Bydd hyn yn cael ei herio o dan gyfraith Ewropeaidd a chyfraith ryngwladol y mae'r DU yn barti iddynt.'
Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi ceisio taflu llwch i'n llygaid fod y Sefydliad Llafur Rhyngwladol (ILO) yn cefnogi'r Bil. Mae cyfarwyddwr cyffredinol yr ILO ei hun wedi cadarnhau nad oedd yn ymwybodol o unrhyw drafodaethau rhwng yr ILO a Llywodraeth y DU am y ddeddfwriaeth. Fodd bynnag, fe gadarnhaodd fod yr ILO wedi bod mewn trafodaethau gydag undebau llafur ynglŷn â gwneud cwyn am y Bil. Mae dweud bod yr ILO yn cefnogi'r Bil hwn yn anghywir ar y gorau.
Dro ar ôl tro, mae honiadau Llywodraeth y DU am y Bil hwn a chefnogaeth ryngwladol a chymariaethau rhyngwladol wedi chwalu wrth ddod i gysylltiad â'r ffeithiau. Nid ydym am gael y Bil hwn yng Nghymru, ac nid oes ei angen arnom. Rwy'n falch fod mwyafrif yn gwrthwynebu'r ddeddfwriaeth hon yng Nghymru. Mae'n ddiangen, yn ddigyfiawnhad, ac yn anymarferol yn ôl pob tebyg. Rydym wedi ymrwymo i wrthwynebu'r ddeddfwriaeth ddinistriol hon a yrrir gan ideoleg, ac i weithio mewn partneriaeth i wneud hynny.
Wrth gloi, Lywydd, rwyf am ddweud na fu erioed adeg bwysicach i ymuno ag undeb llafur. Nid yn unig mae undebau llafur yn dda i weithwyr—maent yn dda i weithleoedd, ac maent yn dda i Gymru. Diolch.
Luke Fletcher nawr i ymateb i'r ddadl.
Luke Fletcher to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. As I close this debate, I'm reminding myself of what I'd said in my opening to the debate around having faith in the Government to be better than UK Labour and Conservative Governments. I have to say, though, it is quite disappointing to not have a single contribution from the Members of the Labour backbench. There was an offer of solidarity on behalf of the Labour group, but they should be here giving that solidarity and saying that solidarity themselves in this Chamber, in a debate on an attack that members of that party have vocally opposed and condemned.
This debate has demonstrated today through Plaid Cymru Members, and the Deputy Minister as well, to be fair, the case and need to protect workers' rights. Heledd set out how much we owe to the trade union movement and things we take for granted: maternity leave, minimum wage, the weekend, all things we take for granted these days. If the Tories were truly committed to delivering a high-growth and high-wage economy, as they keep promising, then they would support this cause rather than persist with an increasingly out-of-touch ideological crusade of antagonism and attrition against working people.
I'm sorry, Joel, that you drew the short straw on this debate. I mean, you know, tell me you're a member of the Conservative Party without actually saying that you're a member of the Conservative Party. I would seriously encourage Joel to go and speak to the Royal College of Nursing, for example, about what happens on a strike day, and I think you'll find very quickly that what he set out in his contribution was factually incorrect. To be fair, I don't think many people on that side of the Chamber, if any at all, have been within a mile of a picket line, but just try it once and I think you'll see a lot of the things that you believe happen are simply untrue.
While the Welsh Government's social partnership Bill and its fair work agenda provides a useful foundation, we do also acknowledge the limitations of devolved competencies over employment law in Wales, which is almost entirely reserved to Westminster. But it is for this very reason that we call on the Welsh Government to redouble its efforts in seeking further devolved powers over employment law here in Wales. As is apparent throughout so many aspects of current devolved settlement powers, though, the Welsh Government has ample scope for policy design in a number of areas, including industrial and economic strategy, but lacks the ability and the mechanisms to effectively enforce and consolidate its policy delivery. This is particularly problematic when, as is the case presently, the respective priorities of the Welsh Government and Westminster are increasingly polarised, as Peredur alluded to.
When trade unions are strong, we all win. For me, our economy should be the result of the kind of society we want to create. For me, that also reflects the history that Delyth alluded to—a society that is one of compassion, solidarity, one where no-one is left to fall behind. I'll borrow from the film Pride for a moment. They're at Castell Carreg Cennen and Dai is telling Mark about the lodge banner, the symbol on that banner of two hands. That is what the trade union movement means: I support you, you support me, shoulder to shoulder, hand to hand, solidarity. That is in stark contrast to what's on offer from Westminster’s division and poverty. More demands will be made, more ballots will be put forward, and more workers up and down Wales will join. Plaid Cymru will be right there alongside them, with solidarity with all workers fighting for better pay and working conditions, not just in Wales, but across the globe.
Diolch, Lywydd. Wrth imi gloi'r ddadl hon, rwy'n atgoffa fy hun o'r hyn a ddywedais yn fy agoriad i'r ddadl ynglŷn â bod â ffydd yn y Llywodraeth i fod yn well na Llywodraethau Llafur a Cheidwadol y DU. Rhaid dweud, serch hynny, digon siomedig yw peidio â chael yr un cyfraniad gan yr Aelodau ar feinciau cefn Llafur. Roedd cynnig o undod ar ran y grŵp Llafur, ond fe ddylent fod yma i ddangos yr undod hwnnw eu hunain yn y Siambr, mewn dadl ar ymosodiad y mae aelodau'r blaid honno wedi ei wrthwynebu a'i gondemnio'n groch.
Mae'r ddadl hon wedi dangos heddiw drwy Aelodau Plaid Cymru, a'r Dirprwy Weinidog hefyd a bod yn deg, yr achos a'r angen i amddiffyn hawliau gweithwyr. Nododd Heledd gymaint sydd arnom i'r mudiad undebau llafur a phethau rydym yn eu cymryd yn ganiataol: absenoldeb mamolaeth, isafswm cyflog, y penwythnos, yr holl bethau rydym yn eu cymryd yn ganiataol y dyddiau hyn. Pe bai'r Torïaid wedi ymrwymo'n wirioneddol i ddarparu economi twf uchel a chyflog uchel, fel y maent yn ei addo'n barhaus, byddent yn cefnogi'r achos hwn yn hytrach na pharhau â chrwsâd ideolegol, sydd fwyfwy allan o gysylltiad, o elyniaeth ac athreuliad yn erbyn gweithwyr.
Mae'n ddrwg gennyf, Joel, eich bod wedi cael y gwelltyn byr yn y ddadl hon. Hynny yw, wyddoch chi, rydych chi'n dweud wrthyf eich bod yn aelod o'r Blaid Geidwadol heb ddweud eich bod yn aelod o'r Blaid Geidwadol mewn gwirionedd. Hoffwn annog Joel o ddifrif i fynd i siarad â'r Coleg Nyrsio Brenhinol, er enghraifft, ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd ar ddiwrnod streic, ac rwy'n credu y gwelwch yn gyflym iawn fod yr hyn a nododd ef yn ei gyfraniad yn ffeithiol anghywir. A bod yn deg, nid wyf yn meddwl bod llawer o bobl ar yr ochr honno i'r Siambr, os o gwbl, wedi bod o fewn milltir i linell biced, ond pe baech yn gwneud hynny un waith, rwy'n meddwl y gwelech chi fod llawer o'r pethau rydych chi'n credu eu bod yn digwydd yn anwiredd.
Er bod Bil partneriaeth gymdeithasol Llywodraeth Cymru a'i hagenda gwaith teg yn sylfaen ddefnyddiol, rydym hefyd yn cydnabod cyfyngiadau cymwyseddau datganoledig dros gyfraith cyflogaeth yng Nghymru, sydd wedi'i chadw'n ôl bron yn llwyr i San Steffan. Ond am yr union reswm hwn rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu ei hymdrechion i geisio rhagor o bwerau datganoledig dros gyfraith cyflogaeth yma yng Nghymru. Fel sy'n amlwg drwy gymaint o agweddau ar bwerau'r setliad datganoli presennol er hynny, mae gan Lywodraeth Cymru ddigon o le i lunio polisïau mewn nifer o feysydd, gan gynnwys strategaeth ddiwydiannol ac economaidd, ond nid oes ganddi'r gallu a'r mecanweithiau i orfodi ac atgyfnerthu ei pholisi'n effeithiol. Mae hyn yn arbennig o broblemus pan fo priod flaenoriaethau Llywodraeth Cymru a San Steffan yn cael eu polareiddio fwyfwy, fel sy'n digwydd ar hyn o bryd, ac fel y nododd Peredur.
Pan fydd undebau llafur yn gryf, rydym i gyd ar ein hennill. I mi, dylai ein heconomi ddeillio o'r math o gymdeithas rydym am ei chreu. I mi, mae hynny hefyd yn adlewyrchu'r hanes y cyfeiriodd Delyth ato—cymdeithas sy'n un dosturiol, undod, un lle nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Rwyf am fenthyg o'r ffilm Pride am eiliad. Maent yng Nghastell Carreg Cennen ac mae Dai'n dweud wrth Mark am faner y gyfrinfa, y symbol o ddwy law ar y faner honno. Dyna mae'r mudiad undebau llafur yn ei olygu: rwy'n dy gefnogi di, rwyt ti'n fy nghefnogi i, ysgwydd wrth ysgwydd, law yn llaw, undod. Mae hynny'n hollol groes i'r hyn sydd gan raniadau a thlodi San Steffan i'w gynnig. Bydd mwy o ofynion yn cael eu gwneud, bydd mwy o bleidleisiau'n cael eu cynnal, a bydd mwy o weithwyr ar hyd a lled Cymru'n ymuno. Bydd Plaid Cymru yno ochr yn ochr â hwy, mewn undod gyda phob gweithiwr sy'n brwydro am gyflogau ac amodau gwaith gwell, nid yn unig yng Nghymru, ond ym mhob rhan o'r byd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly gwnawn ni ohirio’r bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections, and we will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Yr eitem nesaf, felly, yw eitem 7. Yr eitem yma yw’r ddadl gan y Ceidwadwyr Cymreig ar y Gymraeg, a dwi’n galw ar Tom Giffard i wneud y cynnig.
The next item is item 7, the Welsh Conservatives debate on the Welsh language. I call on Tom Giffard to move the motion.
Cynnig NDM8212 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi Cymraeg 2050: Rhaglen Waith 2021 i 2026.
2. Yn mynegi pryder am y ffaith bod Cyfrifiad 2021 wedi datgelu y bu gostyngiad o dros 20,000 yn nifer y bobl sy'n dweud eu bod yn gallu siarad Cymraeg.
3. Yn credu bod y Gymraeg yn ased diwylliannol sy'n dod â llawer o fanteision i Gymru.
4. Yn cydnabod yr amrywiaeth mewn hyder ymhlith siaradwyr Cymraeg.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i edrych i mewn i gyfleoedd i ehangu a hyrwyddo'r defnydd o'r Gymraeg o ddydd i ddydd.
Motion NDM8212 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes the Cymraeg 2050: Work Programme 2021 to 2026.
2. Expresses concern that the 2021 Census revealed that the number of people who say they can speak Welsh decreased by more than 20,000.
3. Believes that the Welsh language is a cultural asset which brings many benefits to Wales.
4. Recognises the disparity in confidence amongst Welsh speakers.
5. Calls on the Welsh Government to explore opportunities to expand and promote the day-to-day use of the Welsh language.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn ichi, Llywydd. Allaf i ddechrau gan ddymuno i bawb yn y Senedd heddiw, a phawb sy’n gwylio ar draws Cymru, Dydd Gŵyl Dewi hapus? Dwi’n falch o gael y cyfle i agor y ddadl hon heddiw a gyflwynwyd yn enw Darren Millar oherwydd mae’n ddadl bwysig iawn i’w chael yn y Senedd, yn enwedig ar Ddydd Gŵyl Dewi. Oherwydd mae’n bwysig ein bod ni’n rhannu’r neges o’r Senedd i bobl Cymru i ddweud nad yw ein hiaith Gymraeg ond yn perthyn i bobl sydd yn siarad Cymraeg yn rhugl; mae’n perthyn i bob person sydd yn byw yng Nghymru.
Ond nid ond iaith yn yr ystyr draddodiadol yw'r Gymraeg. I’r rhan fwyaf ohonom ni, mae’n stori—hanes ein taith gyda’r iaith Gymraeg. Bydd rhai ohonom ni wedi siarad Cymraeg gartref, yn yr ysgol, ac wedi byw mewn cymunedau Cymraeg yn bennaf ar hyd ein hoes. Efallai fod eraill yn dysgu siarad Cymraeg am y tro cyntaf, wedi datblygu diddordeb neu gariad at ein gwlad. Ac efallai mai dim ond ychydig o eiriau rydych chi’n eu gwybod, ond rydych chi’n eu defnyddio nhw gyda balchder pryd bynnag rydych chi’n teimlo’n gyfforddus i wneud hynny. Dyna pam dwi’n edrych ymlaen at glywed o gydweithwyr o bob rhan o’r Siambr heddiw, i glywed am eu stori Cymraeg.
I mi, mae’n ychydig mwy cymhleth. Es i i ysgol Gymraeg ail iaith, a ces i TGAU yn Gymraeg ail iaith, ac ar ôl hynny, gweithiais mewn ysgol Gymraeg fel cynorthwyydd dysgu yn y flwyddyn ar ôl i mi adael ysgol fy hun. Pan adawais i’r ysgol, nid oedd fy Nghymraeg o’r safon orau oherwydd nid oedd hi’n bwysig iawn i fi ei datblygu hi. Er bod y rhan fwyaf o fy nysgu yn Saesneg, gwnaeth y trochi o orfod siarad bob dydd gyda staff a disgyblion mewn lleoliad addysg ddod â fy sgiliau ymlaen yn sylweddol. Wedyn, trwy gydol fy mhrofiad prifysgol a’r degawd wedyn, doeddwn i braidd dim wedi siarad gair o Gymraeg, ac roeddwn i bron wedi anghofio fy mod i’n gallu siarad Cymraeg o gwbl.
Yna, yn 2021, ces i fy ethol i’r Senedd hon ym Mae Caerdydd, a gwnes i gadw yn dawel i ddechrau, a dweud y gwir, fy mod i’n gallu siarad Cymraeg o gwbl. Wedyn gwnes i gyfarfod â rhywun am y tro cyntaf o’r enw Samuel Kurtz. Wel, mewn gwirionedd, yr ail dro oedd hi, ond dŷn ni ddim yn siarad am y tro cyntaf. Ond er bod safon Sam yn well na fy safon i, roedd e’n teimlo’r un peth yr oeddwn i’n ei deimlo—nad oedd e wedi defnyddio ei sgiliau digon ar draws y blynyddoedd cynt. Roedd e’n teimlo, fel fi, ei fod e wedi rhydu. Felly, penderfynon ni i ddysgu Cymraeg gyda’n gilydd, gan ddefnyddio’r gwasanaethau sydd ar gael yma yn y Senedd, ac roedd hynny’n drobwynt i mi, i gael rhywun fy mod i’n gallu sgwrsio â nhw yn Gymraeg a dysgu hefyd—pwysig iawn i fi. Nawr dwi’n teimlo’n fwy abl i wneud cyfweliad teledu neu radio yn Gymraeg, a dwi’n edrych ymlaen at nos fory, gyda Heledd Fychan—rydyn ni’n gwneud Hawl i Holi gyda’n gilydd ar Radio Cymru.
Achos mae siarad Cymraeg yn gymaint i'w wneud â hyder ag ydyw i'w wneud â sgiliau. Does dim ots pa mor hen ydych chi, neu ba mor dda yw eich sgiliau Cymraeg; nawr yw’r amser gorau i ddysgu. Ond i ysbrydoli rhywun i dderbyn yr her, mae angen modelau rôl cryf yn y Gymraeg. Dyna pam ei bod hi'n braf gweld nifer o sefydliadau—yn fwyaf nodedig, yr FAW—yn manteisio ar y cyfle i normaleiddio siarad Cymraeg. Ond i mi, person yw fy model rôl Cymraeg, a’r person—a dwi’n gwybod y byddai fe wedi eisiau bod yma heddiw—sy'n fodel rôl i mi yn Gymraeg yw Paul Davies. Mae Paul yn rhywun sydd yr un mor falch o'i hunaniaeth Gymraeg a'r iaith Gymraeg ag ydyw o'i un Prydeinig hefyd. A dyna beth oeddwn i'n teimlo. Roedd e wedi dangos nad oedd gwrth-ddweud rhwng bod yn Gymro a siarad Cymraeg a bod yn Geidwadwr, achos y blaid Geidwadol sydd wedi bod yn gyfrifol am rai o'r datblygiadau mwyaf ym mholisi iaith Gymraeg erioed. Ceidwadwyr mewn Llywodraeth a ddechreuodd y Welsh Language Act 1993, gan ffurfio Bwrdd yr Iaith Gymraeg, datblygiadau mewn addysg Gymraeg ac, wrth gwrs, sefydlu'r sianel deledu gyntaf yn yr iaith Gymraeg, S4C.
Ond gwyddom fod llawer mwy i'w ddweud, a dyna pam rydym ni'n cyflwyno'r cynnig hwn heddiw. Mae canlyniadau’r cyfrifiad diweddaraf sydd yn dangos gostyngiad yn nifer y bobl sy’n siarad Cymraeg dros y ddegawd ddiwethaf yn hynod siomedig. Ac mae’n rhoi strategaeth 'Cymraeg 2050' Llywodraeth Cymru mewn perygl sylweddol o beidio â chael ei chyrraedd. Ond yr hyn sy’n peri’r pryder mwyaf i mi yw’r gostyngiad o 6 y cant yn y siaradwyr Cymraeg rhwng pump ac 15 oed, y rhai a fydd yn dysgu Cymraeg mewn sefyllfa ffurfiol. Yn ogystal, rydyn ni wedi gweld gostyngiadau mewn ardaloedd traddodiadol yr iaith Gymraeg hefyd fel Ceredigion, sir Gaerfyrddin a Gwynedd. Mae llawer mwy i’w ddweud yn ystod y ddadl hon, dwi'n siŵr, gan Aelodau ar bob ochr, ac rwy'n siwr y bydd.
Mae'r hyn yr ydyn ni'n bwriadu ei gyflawni yn ddeublyg. Yn gyntaf oll, rydyn ni'n galw ar Lywodraeth Cymru i ehangu’r cyfleoedd y mae’n eu cynnig i bobl siarad Cymraeg yn y lle cyntaf, oherwydd rydyn ni yn gwybod y gall y profiadau hyn fod yn ffurfiannol ym mywydau pobl. Yn ail, dŷn ni'n cyflwyno'r ddadl hon heddiw oherwydd mae'n anfon neges glir i bobl ledled Cymru mai dyma eich iaith chi, beth bynnag eich lefel, felly siaradwch hi, defnyddiwch hi ac edrychwch ar ei hôl hi fel y gall cenedlaethau i ddod wneud yr un peth. Diolch.
Thank you very much, Llywydd. I’d like to start by wishing everyone in the Senedd today and everyone watching across Wales a very happy St David’s Day. I’m proud to have the opportunity to open this debate today, which was tabled in the name of Darren Millar, because it is a very important debate to have in the Senedd, especially on St David’s Day. It’s important that we share the message from the Senedd to the people of Wales to say that our Welsh language doesn’t just belong to people who speak the language fluently, but belongs to every person living in Wales.
Welsh is not just a language in the traditional sense. For most of us it’s a story, the story of our journey with the Welsh language. Some of us will have spoken Welsh at home and at school, and will have lived in predominantly Welsh-speaking communities throughout our lives. Perhaps others are learning Welsh for the first time, having developed an interest in or love for our country. And some may only know a few words or phrases, but they use them with pride whenever they feel comfortable in doing so. That’s why I’m looking forward to hearing from colleagues from all parts of the Chamber today, to hear about their Welsh story.
For me, it’s a little more complicated. I went to a second-language Welsh school and got a GCSE in second-language Welsh, and after that I worked at a Welsh language school as a teaching assistant in the year after I left school myself. When I left school my Welsh wasn’t of a high standard because it wasn’t very important to me to develop that. Although most of my teaching was in English, the immersion involved in having to speak it every day with staff and pupils in an educational setting advanced my skills significantly. Then, throughout my university experience and in the following decade, I barely spoke a word of Welsh, and I’d almost forgotten that I could speak the language at all.
Then, in 2021, I was elected to the Senedd in Cardiff Bay, and initially I kept quiet about the fact that I could speak Welsh at all. And then I met someone for the first time, someone called Samuel Kurtz. Well, actually it was the second time, but I promised not to talk about the first. But even though Sam’s Welsh was better than mine, he felt the same way that I did. He felt that he hadn’t used his skills enough over recent years, and he felt, like me, that they had become rusty. So we decided to learn Welsh together using the services available here in the Senedd, and that was a turning point for me. Having someone to chat to in Welsh, and also learn with in Welsh—that was very important to me. Now I feel more able to do a tv or radio interview in Welsh, and I’m looking forward to tomorrow night, when I'll be doing Hawl i Holi on Radio Cymru with Heledd Fychan.
Speaking Welsh is as much to do with confidence as it is to do with skills. It doesn’t matter how old you are or how good your Welsh skills are—now is always the best time to learn. But to inspire someone to accept that challenge we need strong role models in the Welsh language. That’s why it’s nice to see a number of our institutions, most notably the FAW, capitalising on opportunities to normalise the speaking of Welsh. But for me, my Welsh role model is a person, and he is a person whom I know would have wanted to be here today. My role model in the Welsh language is Paul Davies. Paul is just as proud of his Welsh-speaking identity, and of the Welsh language, as he is of his British one. And that's what I felt. He showed me that there was no conflict or contradiction between being Welsh and speaking Welsh, and being a Conservative. The Conservative party has been responsible for some of the biggest developments in Welsh language policy in history. Conservatives in Government commenced the Welsh Language Act 1993, the formation of the Welsh Language Board, developments in Welsh education and, of course, the establishment of the first television channel in the Welsh language, S4C.
But we know there is much more to say, and that's why we are moving this motion today. The results of the latest census, which showed a reduction in the number of Welsh speakers over the last decade, were extremely disappointing. And they put the 'Cymraeg 2050' strategy of the Welsh Government at significant risk of not being achieved. But what worries me the most is the reduction of 6 per cent in the number of Welsh speakers between the ages of five and 15, those who learn Welsh in formal settings. In addition, we have seen reductions in traditional Welsh language areas such as Ceredigion, Carmarthenshire and Gwynedd. There is much more to be said during this debate by Members on all sides, and I'm sure those things will be said.
What we intend to achieve is twofold. First, we are calling on the Welsh Government to expand the opportunities it offers people to speak Welsh in the first place, because we know that these experiences can be formative in people's lives. And secondly, we are moving this debate today because it is sending a clear message to people all over Wales that this is your language, whatever your level, so speak it, use it and look after it so that future generations can do the same. Thank you very much.
Daeth Joyce Watson i'r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
I have selected the amendment to the motion. I call on the Minister for Education and Welsh Language to formally move amendment 1 tabled in the name of Lesley Griffiths.
Rwyf wedi dewis y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cydnabod bod ffynonellau data eraill yn dangos bod nifer cynyddol o bobl yn gallu siarad rhywfaint o Gymraeg a bod niferoedd cynyddol o blant yn mynychu addysg cyfrwng Cymraeg.
Yn croesawu:
(a) bod pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi cyhoeddi Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg newydd i gynyddu mynediad at gyfleoedd dysgu Cymraeg ar draws ysgolion o bob categori iaith;
(b) gwaith y Comisiwn Cymunedau Cymraeg i gryfhau'r Gymraeg ar lefel gymunedol; ac
(c) gwaith ein sefydliadau partner megis Mudiad Meithrin, y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, yr Urdd, yr Eisteddfod Genedlaethol, y Mentrau Iaith, ac eraill, i ddarparu cyfleoedd i ddefnyddio'r iaith.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Add as new points at end of motion:
Recognises that other data sources show that an increasing amount of people have some Welsh-speaking ability and that increasing numbers of children are attending Welsh-medium education.
Welcomes:
(a) that all local authorities in Wales have published new Welsh in Education Strategic Plans to increase access to Welsh language learning across all school language categories;
(b) the work of the Commission for Welsh-speaking Communities to strengthen Welsh at a community level; and
(c) the work of our partner organisations such as Mudiad Meithrin, the National Centre for Learning Welsh, the Urdd, the National Eisteddfod, the Mentrau Iaith, and others, to provide opportunities to use the language.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Gaf i ddiolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl hon heddiw? A diolch, Tom, am rannu dy siwrnai di efo'r iaith. Mae'n hyfryd dy glywed di a dy hyder wedi cynyddu yn yr amser rwyt ti wedi bod yma. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr i fod ar Hawl i Holi, rhywbeth wnest ti ddweud y buaset ti byth yn ei wneud cwpwl o fisoedd yn ôl, ond rwyt ti'n ei wneud o nos yfory. Dwi'n meddwl bod hynna'n wych ac yn dangos ei bod hi'n bosib cael y gefnogaeth a'r gwahaniaeth mae'n ei gwneud wedyn o ran cymryd y cyfle yna i jest gymryd y siawns o siarad Cymraeg, a dim ots am wneud unrhyw fath o gamgymeriad. Mae'n hyfryd clywed mwy o Gymraeg yn fan hyn a mwy o bobl yn trio efo'r Gymraeg.
Yn sicr, mae'n hawdd i rywun fel fi, Heledd Fychan, wedi fy magu yn Ynys Môn i rieni oedd yn siarad Cymraeg, i fod yma'n siarad Cymraeg, wedi cael fy magu mewn cymuned lle prin oedd Saesneg o'm cwmpas i. Yn wir, pan es i i'r brifysgol gwnes i ddechrau siarad Saesneg o ddydd i ddydd, a dwi'n meddwl ei bod hi'n eithriadol o bwysig os ydyn ni o ddifrif eisiau gweld y Gymraeg yn parhau i'r dyfodol, nid pobl fel fi sy'n mynd i achub yr iaith, ond y rhai hynny sydd yn cymryd y siawns ac yn mynd ati i ddysgu a chefnogi'r iaith.
A hithau’n Ddydd Gŵyl Dewi, byddwn ni i gyd yn cofio heddiw eiriau Dewi Sant o ran gwnewch y pethau bychain. Yn sicr, o ran y Gymraeg a’i pharhad, gallwn oll, yn siaradwyr Cymraeg hyderus, yn ddysgwyr, neu’n rhai sy'n gefnogol i’r iaith—y rhai sydd efo'r Gymraeg yn y galon ond efallai ddim yn y pen—wneud y pethau bychain bob dydd i sicrhau dyfodol i’r iaith. Mae hefyd yn glir na fydd hyn yn ddigon a bod angen i’r Llywodraeth wneud y pethau mawr os ydym ni eisiau cyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr Cymraeg. Mae hyn yn arbennig o wir yn dilyn canlyniadau’r cyfrifiad diweddar, gyda’r niferoedd o siaradwyr wedi gostwng i 17.8 y cant, y nifer isaf erioed.
Fel y gwelwn yng ngwelliant y Llywodraeth, mae hyn yn groes i rai ffynonellau data eraill, ond, fel rwyf wedi dweud droeon erbyn hyn, mae yn bryderus clywed y Llywodraeth dro ar ôl tro yn cwestiynu ffigyrau’r cyfrifiad a hwythau hyd at eleni wedi eu defnyddio fel sail i gynllunio twf yr iaith. Dyna pam, felly, er ein bod yn cytuno gyda gweddill y pwyntiau yn y gwelliant gan y Llywodraeth, y byddwn fel Plaid yn ymatal rhag cefnogi’r gwelliant, gan nad ydym yn credu bod cwestiynu dilysrwydd data’r cyfrifiad yn help mewn difrif o ran sicrhau parhad yr iaith.
Ond â rhoi’r mater o niferoedd i’r naill ochr am funud, gobeithio y gallwn oll fod yn gytûn bod newid wedi bod o ran agweddau tuag at yr iaith dros y blynyddoedd diwethaf, gyda mwy o bobl yn gynnes tuag at yr iaith ac eisiau ei dysgu. Allwn ni ddim gor-bwysleisio pwysigrwydd sefydliadau megis Cymdeithas Bêl-droed Cymru, yr Urdd ac eraill o ran sicrhau bod mwy a mwy o bobl yn dechrau teimlo bod yr iaith yn perthyn iddyn nhw, boed nhw’n siarad yr iaith neu beidio. Ac wnaf i byth, tra byddaf, anghofio gweld Gareth Bale a gweddill y tîm yn cyd-ganu 'Yma o Hyd' gyda Dafydd Iwan. Roedd hon yn foment fawr i’r iaith, ac yn un y gellid dadlau gyda’i gwreiddiau yn narlith 'Tynged yr Iaith' Saunders Lewis yn 1962, fu’n sbardun i sefydlu Cymdeithas yr Iaith.
O ran y cynnig gwreiddiol heddiw, dwi’n falch o weld y pwyslais gan y Ceidwadwyr ar y pwysigrwydd o ddefnyddio’r Gymraeg. Yn sicr, mae'n hanfodol darparu cyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg y tu hwnt i'r ystafell ddosbarth neu yn y gwaith, ond yn anffodus, mae’r cyfle i wneud hyn yn parhau i fod yn anghyson ledled Cymru. Cymerwch, er enghraifft, gwasanaethau yn y Gymraeg, neu’r cyfle i fwynhau drwy’r Gymraeg, neu ymwneud â gweithgareddau hamdden. Er bod y safonau wedi gwella mynediad at wasanaethau, yn aml iawn, mae gwasanaethau o’r fath wedi eu cyfyngu, a rhaid parhau i gryfhau’r elfen hon.
Mae’r un peth yn wir hefyd, wrth gwrs, o ran mynediad at addysg Gymraeg, a’r anghysondeb o ran sut mae’r Gymraeg yn cael ei dysgu mewn ysgolion cyfrwng Saesneg. Un peth sydd wedi fy nhristáu i ers dod yn Aelod o’r Senedd yw’r nifer o bobl ifanc rwyf wedi eu cyfarfod sydd wedi dweud wrthyf am eu dicter ynglŷn â’r ffaith nad ydynt yn medru’r Gymraeg, er gwaethaf mynychu ysgolion yng Nghymru a derbyn gwersi Cymraeg, a chael TGAU mewn Cymraeg, yn aml iawn. Mae'r rhain yn bobl ifanc wedi eu geni ers i’r Senedd hon fodoli, a'n cyfrifoldeb ni—drwy’r Bil Addysg y Gymraeg sy’n rhan o’r cytundeb cydweithio—yw ein bod yn unioni’r gwall hwn ar gyfer y cenedlaethau i ddod. Dylai pob disgybl yng Nghymru adael yr ysgol yn medru’r Gymraeg a'r Saesneg yn hyderus—ynghyd â ieithoedd eraill—a byddai peidio gosod hynny fel nod a chymryd y camau i wireddu hynny yn fethiant ar ein rhan ni oll.
Yn amlwg, mae prinder athrawon yn rhywbeth arall rydyn ni'n ymwybodol iawn ohono, ac mae'n rhaid inni sicrhau gweld twf yn y fan yna. Mae rhaid hefyd sicrhau cynnwys a chyfleoedd digidol yn y Gymraeg. Gyda mwy a mwy ohonom yn defnyddio gwasanaethau ar-lein, neu’n gwylio cynnwys ar-lein, rhaid sicrhau bod rhain hefyd ar gael. Mae’r un mor bwysig o ran parhad yr iaith ag oedd cael beibl yn y Gymraeg yn dilyn cyfieithiad yr Esgob William Morgan yn 1588.
Mae’r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd, ond os ydyn ni eisiau i bawb gael y cyfle i’w dysgu a’i defnyddio, lle bynnag y maent yn byw yng Nghymru, mae yna waith mawr yn parhau o’n blaenau. Efallai fod yr iaith ‘yma o hyd’, ac 'er gwaethaf pawb a phopeth', ond mae ei dyfodol yn parhau yn fregus os na welwn hefyd weithredu radical.
Could I thank the Conservatives for bringing this debate forward today? I thank Tom for sharing his journey with the language. It was delightful to hear you and the fact that your confidence has increased during the period you've been here. I'm looking forward to being on Hawl i Holi, something that you wouldn't have done a couple of months ago, but you are doing it tomorrow night. I think that that's excellent and shows that it is possible to have that support, and the difference that it makes in of terms of taking that opportunity to take a chance on speaking Welsh, regardless of making any errors. It's lovely to hear more Welsh here and more people trying to use their Welsh.
Certainly, it is easy for somebody like me, Heledd Fychan, who was brought up in Anglesey to Welsh-speaking parents, to be here speaking Welsh. I was brought up in a community where there was almost no English. Indeed, it is when I went to university that I started speaking English day to day. So, I think it's vital that if we are serious about wanting to see the Welsh language surviving into the future, it's not people like me who are going to save the language, but those who do take that chance and who set out to learn and support the language.
As it's St David's Day, we will all remember today the words of St David in terms of doing the little things. Certainly, when it comes to the Welsh language and its survival, we can all, confident Welsh speakers, learners, and supporters of the language alike—and those with Welsh in their hearts, not in their heads—do the little things every day to ensure a future for the language. But it's also clear that this will not be enough, and that the Government needs to do the big things if we want to reach the goal of a million Welsh speakers. This is particularly true following the results of the recent census, with the number of Welsh speakers having fallen to 17.8 per cent, the lowest figure on record.
As we see in the Government's amendment, this runs counter to some other data sources. But as I have said a number of times now, it is worrying to hear the Government time and again questioning the census figures, given that, until this year, they have used them as the basis for planning the growth of the language. That is why, therefore, although we agree with the remaining points in the Government amendment, we as Plaid will abstain from supporting the amendment, as we do not believe that questioning the validity of the census data is genuinely helpful in terms of ensuring the survival of the language.
But setting the numbers issue aside for a moment, I hope that we can all agree that there has been a shift in attitudes towards the language over recent years, with more people generating positivity about the language and wanting to learn it. We can’t over-emphasise the importance of organisations such as the Football Association of Wales, the Urdd and others in terms of ensuring that more and more people begin to feel that the language belongs to them, whether they speak the language or not. I will never, as long as I am alive, forget seeing Gareth Bale and the rest of the team singing ‘Yma o Hyd’ together with Dafydd Iwan. That was a big moment for the language, and one that, you could argue, was rooted in the ‘Fate of the Language’—‘Tynged yr Iaith’—lecture by Saunders Lewis in 1962, which was the trigger for establishing Cymdeithas yr Iaith.
Regarding today's original motion, I am pleased to see the emphasis from the Conservatives on the importance of using the Welsh language. It is certainly essential to provide opportunities to use the Welsh language beyond the classroom or at work, but, unfortunately, the opportunity to do so remains inconsistent throughout Wales. Take, for example, services provided in the Welsh language, or the opportunity to enjoy through the Welsh language or to get involved in leisure activities. Although the standards have improved access to services, very often, these services have been restricted. We must continue to strengthen this element.
The same is also true, of course, in terms of access to Welsh education, and the inconsistency in terms of how Welsh is taught in English-medium schools. One thing that has saddened me since becoming a Member of the Senedd is the number of young people that I have met who have told me of their anger regarding the fact that they can’t speak Welsh, despite having attended schools in Wales and having received Welsh lessons, and having a Welsh GCSE very often. And these are young people born since the inception of the Senedd, and it is our responsibility—through the Welsh Language Education Bill, which is part of the co-operation agreement—that we rectify this error for future generations. Every pupil in Wales should leave school able to speak Welsh and English confidently—along with other languages—and failing to set that as a goal and taking action to make it happen would be a failure on our part.
Obviously, a lack of teachers is something we’re also aware of, and we have to ensure growth in that area. We also need to ensure digital opportunities in the Welsh language. With more and more of us using online content, we have to ensure that those are available too. It is just as important as having a bible in Welsh was, following its translation by Bishop William Morgan in 1588.
The Welsh language belongs to us all, but if we want everyone to have the opportunity to learn and use it, wherever they live in Wales, then there is a great deal of work still ahead of us. The language may still be 'yma o hyd'—still here—despite everyone and everything, but its future remains fragile if we don't also see radical action.
I’m going to call Gareth Davies next, and I understand that he has apologised to the Llywydd for his earlier contribution, and therefore, he is able to take part in this debate.
Rwyf am alw ar Gareth Davies nesaf, ac rwy'n deall ei fod wedi ymddiheuro i'r Llywydd am ei gyfraniad yn gynharach, ac felly, fe gaiff gymryd rhan yn y ddadl hon.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd dros dro. Mae’n bleser cymryd rhan yn y ddadl yma y prynhawn yma, a lle dwi'n gallu siarad Cymraeg pan dwi'n rhoi fy meddwl iddo, dwi ddim fel arfer yn siarad cymaint o Gymraeg ag y dylwn i. Dwi'n meddwl yn Saesneg, felly rhaid meddwl dwbl, os ydw i'n clywed rhywun neu'n siarad Cymraeg.
Fel mae pawb wedi clywed drwy’r ddadl hon, mae’r Gymraeg wrth galon ein gwlad, mae’n bwysig ein bod ni'n gwarchod a hyrwyddo hi. Er ein bod ni i gyd eisiau i Gymru fod yn wlad ddwyieithog, yn anffodus, mae ffigurau—
Thank you very much, acting Llywydd. It’s a pleasure to participate in this debate this afternoon, and though I can speak Welsh when I put my mind to it, I don’t usually speak as much Welsh as I should, perhaps. I think in English, therefore, I’d have to think twice if I hear or speak Welsh.
As everyone’s heard through this debate, the Welsh language is at the heart of our nation, and it is important that we safeguard and promote the language. Although we all want Wales to be a bilingual nation, unfortunately—
I'm sorry. You'll have to bear with me a little bit.
Mae'n ddrwg gennyf. Bydd rhaid i chi fod ychydig yn amyneddgar gyda mi.
—cyfrifiad 2021 yn dangos gostyngiad mewn niferoedd o siaradwyr Cymraeg. Ac mae'n bwysig ein bod ni'n onest am yr achosion a'r datrysiadau i hyn.
Llywodraeth y Ceidwadwyr, o dan reolaeth Margaret Thatcher, wnaeth greu S4C yn 1982, i ddod â'r iaith Gymraeg i gartrefi Cymru yn ogystal â gwneud yr iaith Gymraeg yn gyfartal i Saesneg. Dydy 25 mlynedd o reolaeth Llafur a Phlaid heb ddod â'r iaith Gymraeg yn agosach i'r Cymry ac maent wedi achosi iddi wneud cam yn ôl. Oherwydd hyn, dydy'r dymuniad o genedl ddwyieithog heb fod y realiti oherwydd aflwyddiant polisiau gan Lywodraethau olynol. Yn lle parhau gyda'r hen drefn, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn galw i'r iaith Gymraeg fod yn iaith dydd i ddydd yn hytrach na rywbeth sy'n cael ei rhedeg yn gyson gan gwangos sydd ddim fel arfer yn gweddu diwylliant llefydd fel Rhyl a Phrestatyn yn Nyffryn Clwyd. Dyma'r ffordd orau i ddysgwyr fagu hyder a gwneud i'r iaith Gymraeg fod yn rhan o hunaniaeth pawb yng Nghymru, nid jest y siaradwyr iaith gyntaf. Diolch yn fawr iawn.
—the 2021 census figures do show a decline in the numbers of Welsh speakers. And it is important that we are honest about the causes and solutions to this.
The Conservative Government, under Margaret Thatcher, created S4C in 1982, bringing the Welsh language to homes in Wales as well as making the Welsh language equal with the English language. Now, 25 years of Labour and Plaid control haven't brought the Welsh language closer to the people of Wales and, indeed, there have been some retrograde steps. Because of this, the aspiration of a bilingual nation hasn't become a reality because of the failure of successive Governments here. Rather than continuing with the old order, the Welsh Conservatives are calling for the Welsh language to become a language used on a daily basis, rather than something that is consistently run by quangos and usually isn't appropriate to the culture of places like Rhyl and Prestatyn in the Vale of Clwyd. This is the best way for learners to develop confidence and to make the Welsh language a part of the identity of everyone in Wales, not just the first language speakers. Thank you very much.
Mae'n flin gen i—yn Saesneg.
Apologies—I'll speak in English.
I had no intention of speaking in this debate until I heard the beginning of it, and my Welsh is nowhere near good enough to write a speech in Welsh from the start in 10 minutes or a quarter of an hour, so I hope people will accept that.
Where are we with the Welsh language? Can I talk about some positives? When Members have visited English-medium primary schools, you must have been impressed by the amount of incidental Welsh that is used there, and not just 'Bore da, prynhawn da' and general greetings, but the amount of general incidental Welsh, and the amount of Welsh on the walls. And I'm sure not one of those children's parents put them down as Welsh speaking, yet every day, those children speak Welsh in school. And I think that's one of the problems with the self-assessment, or in many cases, the parental assessment, of the ability to speak Welsh: it gives you numbers and people will use them to beat the Government around the head or congratulate it—although I think beating it around the head is probably the more popular view—but I think that we do need to get to the bottom of where we are with the Welsh language.
The growth in Welsh-medium schools across Wales—and I can talk about Swansea East. When my stepdaughter went to school, there was only Ysgol Gyfun Gŵyr. Now, in secondary schools, there is Ysgol Gyfun Gymraeg Bryn Tawe, but also we used to have Ysgol Gynradd Gymraeg Lôn Las, the only Welsh-medium primary school. Now, and I'm just concentrating on Swansea East, we've got Ysgol Gymraeg y Cwm as well as Lôn Las, and then you've got Ysgol Gynradd Gymraeg Tan-y-lan, where my grandson goes, then you've got Ysgol Gynradd Gymraeg Tirdeunaw, where members of my family work. So, there has been a huge growth in the provision of Welsh-medium education. I'm sure somebody's going to say later on that, if you create Welsh-medium schools, parents will send their children to them. And I'm sure somebody else is going to say that we need more Welsh-medium schools. I don't disagree with any of that. I think we need to have a strategy very much on what level of Welsh-medium schools we think each area should have, rather than having a bottom-up approach by the local authority. Having this, 'We think Swansea should have...' and I can only talk about Swansea East, we could probably do with at least one more Welsh-medium primary school, though there are difficulties in finding somewhere. We're a highly built-up area, as anybody else who represents the area will be aware. So, there's not a lot of land anywhere near where people live.
Can I just talk about some of the problems? If I talk about Bro Cymru, the big Welsh-speaking heartland, which used to stretch from most of Ynys Môn right the way down to Cwmllynfell, it's become more patchy. I haven't seen the full results from this census, but at a quick guess, it will have become even more patchy. Amongst many arguments I had with the previous First Minister, I said, 'You need 80 per cent of the population speaking Welsh in an area for that language to be the language of the area', because if you've got 80 per cent speaking there, if you meet somebody, you've got a four in five chance of the person you're speaking to speaking in Welsh—it's worth trying. When you get down to 50 per cent, it's a one in two chance, and it's probably not worth trying. When I visit Caernarfon—I'm sure that other people know Caernarfon better then me; I'm sure that Heledd Fychan from Ynys Môn knows it far better than I do—it is the language of the street. If you go into a pub, they expect you to order beer in Welsh. If you order food, they expect you to order food in Welsh. And when you go into shops, they expect you to purchase items in Welsh. I come from Morriston where about one in five of the population speaks Welsh, but there's a lack of expectation. Some people do speak Welsh when they go into shops, et cetera, on a bit of a hit-or-miss basis, but most people don't bother. I could say that it's maybe the general politeness of Welsh speakers, but as my wife and daughter are both Welsh speakers, I wouldn't put it down to that.
I speak Welsh every day, but I choose who I speak it to. I'm glad Delyth has come into the room now, because she's one of the few people here I speak Welsh to, and if I write to Delyth, I always write to her in Welsh. But I'm confident that she's not going to make fun of me if I do so, and I think that that is one of the problems we have with those of us who are ddim yn hyderus yn Gymraeg, and certainly ddim yn hyderus yn y Siambr.
Finally, we really need to know how often people are speaking Welsh. I know people who can speak Welsh, but never do, and I think we need to find out how many people speak it daily or weekly. I think we need that in the census, and perhaps we might get a more accurate result, but perhaps more importantly a more meaningful result.
Nid oeddwn yn bwriadu siarad yn y ddadl hon tan imi glywed dechrau'r ddadl, ac nid yw fy Nghymraeg yn agos at fod yn ddigon da i ysgrifennu araith Gymraeg yn y 10 munud neu chwarter awr ers dechrau'r ddadl, felly rwy'n gobeithio y bydd pobl yn derbyn hynny.
Beth yw'r sefyllfa gyda'r iaith Gymraeg? A gaf fi sôn am rai pethau cadarnhaol? Pan fo'r Aelodau'n ymweld ag ysgolion cynradd cyfrwng Saesneg, mae'n rhaid bod hyd a lled y Gymraeg achlysurol sy'n cael ei defnyddio yno wedi creu argraff arnoch, ac nid dim ond 'Bore da, prynhawn da' a chyfarchion cyffredinol, ond faint o Gymraeg achlysurol cyffredinol sydd i'w chlywed, a faint o Gymraeg sydd ar y waliau. Ac rwy'n siŵr nad yw rhieni'r un o'r plant hynny yn nodi eu bod yn siaradwyr Cymraeg, ond eto bob dydd, mae'r plant hynny'n siarad Cymraeg yn yr ysgol. Ac rwy'n credu mai dyna un o'r problemau gyda'r hunanasesiad, neu mewn llawer o achosion, asesiad rhieni, o'r gallu i siarad Cymraeg: mae'n rhoi niferoedd a bydd pobl yn eu defnyddio i feirniadu neu longyfarch y Llywodraeth—er rwy'n credu mai beirniadu sy'n digwydd amlaf mae'n debyg—ond rwy'n credu bod angen inni asesu beth yw'r sefyllfa mewn perthynas â'r Gymraeg.
O ran y twf ysgolion cyfrwng Cymraeg ledled Cymru—a gallaf siarad am Ddwyrain Abertawe. Pan aeth fy llysferch i'r ysgol, dim ond Ysgol Gyfun Gŵyr oedd yno. Erbyn hyn, o ran ysgolion uwchradd, mae gennym Ysgol Gyfun Gymraeg Bryn Tawe, ond hefyd roedd yn arfer bod gennym Ysgol Gynradd Gymraeg Lôn Las fel yr unig ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg. Nawr, ac rwy'n canolbwyntio'n unig ar Ddwyrain Abertawe, mae gennym Ysgol Gymraeg y Cwm yn ogystal â Lôn Las, ac mae gennych Ysgol Gynradd Gymraeg Tan-y-lan, lle mae fy ŵyr yn mynd, wedyn mae gennych Ysgol Gynradd Gymraeg Tirdeunaw, lle mae aelodau o fy nheulu'n gweithio. Felly, mae twf enfawr wedi bod yn y ddarpariaeth addysg cyfrwng Cymraeg. Rwy'n siŵr y bydd rhywun yn dweud yn nes ymlaen, os ydych yn creu ysgolion cyfrwng Cymraeg, y bydd rhieni'n anfon eu plant iddynt. Ac rwy'n siŵr y bydd rhywun arall yn dweud bod angen mwy o ysgolion cyfrwng Cymraeg. Nid wyf yn anghytuno â dim o hynny. Rwy'n credu y dylem gael strategaeth sy'n canolbwyntio ar ba lefel o ysgolion cyfrwng Cymraeg y credwn y dylai pob ardal ei chael, yn hytrach na chael ymagwedd o'r gwaelod i fyny gan yr awdurdod lleol. O gael, 'Rydym yn credu y dylai Abertawe gael...' ac ni allaf ond siarad am Ddwyrain Abertawe, mae'n debyg y gallem wneud gydag o leiaf un ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg arall, er bod yna anawsterau o ran dod o hyd i rywle. Rydym yn ardal adeiledig iawn, fel y bydd unrhyw un arall sy'n cynrychioli'r ardal yn gwybod. Felly, nid oes llawer o dir yn agos at lle mae pobl yn byw.
A gaf fi sôn am rai o'r problemau? Os siaradaf am Fro Cymru, cadarnle mawr y Gymraeg, a oedd yn arfer ymestyn o'r rhan fwyaf o Ynys Môn i lawr i Gwmllynfell, mae'n fwy clytiog erbyn hyn. Nid wyf wedi gweld canlyniadau llawn y cyfrifiad hwn, ond rwy'n dyfalu y bydd yn fwy clytiog byth bellach. Ymysg llawer o'r dadleuon a gefais gyda'r Prif Weinidog blaenorol, dywedais, 'Mae angen i 80 y cant o'r boblogaeth fod yn siarad Cymraeg mewn ardal i'r iaith honno gael ei hystyried yn iaith yr ardal', oherwydd os oes gennych chi 80 y cant yn siarad Cymraeg yno, os byddwch yn cwrdd â rhywun, bydd pedwar o bob pump person y siaradwch â hwy'n siarad Cymraeg—mae'n werth rhoi cynnig arni. Wrth fynd lawr i 50 y cant, mae'n un o bob dau, ac mae'n debyg nad yw'n werth rhoi cynnig arni. Pan ymwelaf â Chaernarfon—rwy'n siŵr fod pobl eraill yn adnabod Caernarfon yn well na mi; rwy'n siŵr fod Heledd Fychan o Ynys Môn yn adnabod yr ardal yn llawer gwell na fi—Cymraeg yw iaith y stryd. Os ewch i dafarn, maent yn disgwyl i chi archebu cwrw yn Gymraeg. Os ydych yn archebu bwyd, maent yn disgwyl i chi archebu bwyd yn Gymraeg. A phan ewch i mewn i siopau, maent yn disgwyl i chi brynu eitemau yn Gymraeg. Rwy'n dod o Dreforys lle mae tua un o bob pump o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg, ond mae yna ddiffyg disgwyliad. Mae rhai pobl yn siarad Cymraeg pan fyddant yn mynd i siopau ac yn y blaen, yn y gobaith y byddant yn deall, ond nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn trafferthu. Gallwn ddweud mai cwrteisi cyffredinol siaradwyr Cymraeg ydyw, ond gan fod fy ngwraig a fy merch ill dwy yn siaradwyr Cymraeg, ni fyddwn yn dweud hynny.
Rwy'n siarad Cymraeg bob dydd, ond rwy'n dewis gyda phwy rwy'n ei siarad. Rwy'n falch fod Delyth wedi dod i mewn i'r ystafell nawr, oherwydd mae hi'n un o'r ychydig bobl rwy'n siarad Cymraeg â hwy yma, ac os ysgrifennaf at Delyth, rwyf bob amser yn ysgrifennu ati yn Gymraeg. Ond rwy'n hyderus na fydd hi'n gwneud hwyl am fy mhen os gwnaf hynny, ac rwy'n credu mai dyna un o'r problemau a gawn gyda'r rhai ohonom nad ydym yn hyderus yn y Gymraeg, ac yn sicr y rhai ohonom nad ydym yn hyderus i siarad Cymraeg yn y Siambr.
Yn olaf, rydym angen gwybod pa mor aml y mae pobl yn siarad Cymraeg. Rwy'n adnabod pobl sy'n gallu siarad Cymraeg, ond byth yn gwneud hynny, ac rwy'n credu bod angen inni ddarganfod faint o bobl sy'n ei siarad yn ddyddiol neu'n wythnosol. Rwy'n credu ein bod angen hynny yn y cyfrifiad, ac efallai y byddem yn cael canlyniad mwy cywir, ond efallai'n bwysicach na hynny, efallai y byddem yn cael canlyniad mwy ystyrlon.
I'm going to have my very first go today at siarad Cymraeg yn y Siambr.
Heddiw, rwyf am roi cynnig ar siarad Cymraeg yn y Siambr am y tro cyntaf.
Fel ysgrifennodd y bardd Eifion Wyn:
'Cymru fach i mi— / Bro y llus a'r llynnoedd / Corlan y mynyddoedd / Hawdd ei charu hi.'
Mae'n wych cymryd rhan yn y ddadl hon a thynnu sylw at bwysigrwydd yr iaith Gymraeg. Fel Aelod Senedd Cymru dros Frycheiniog a Maesyfed, mae gennyf lawer o gymunedau ble mai Cymraeg yw’r iaith gyntaf a dwi'n deall pa mor bwysig yw'r iaith i nhw.
As Eifion Wyn the poet said:
'Dearest Wales, my home / of fruits and lakes untold / her mountains all enfolded / my love will ne'er grow cold.'
It's great to take part in this debate and draw attention to the importance of the Welsh language. As a Member of the Senedd for Brecon and Radnorshire, I have communities where Welsh is the first language and I understand how important the language is to them.
I will say, Cadeirydd, that that is probably the most nerve-racking thing I've ever had to say in this Chamber, and as a Welsh learner, it is very difficult sometimes for people to come forward. As Mike Hedges said, sometimes, we feel that we're going to be laughed at, that we don't say things correctly. I personally feel a bit of pride for doing that in my own national Parliament, speaking in my own national tongue, and I think it's very, very important.
I don't want to do some summing up, but it's very like what Heledd said, actually, about somebody who learned Welsh in school. It's what I did; I had a GCSE and got a B in my GCSE yn Gymraeg, and I still feel very angry about the fact that I cannot use and converse in my natural, native tongue in Wales, because I'm not confident enough to do that. I think many young people like myself of my age, about 31, have that experience, and I think where I come from, in places of mid Wales, we didn't really have the opportunity to speak the language. There are only very few communities in my patch—Ystradgynlais in the south, Sennybridge and a few places in the north—which actually do speak Welsh, and I do feel a bit sorry for them, sometimes, when I go and meet constituents there that I cannot talk with them in the language that they wish speak. That is why I'm very supportive of work that the Welsh Government has been doing to try and get more Welsh-medium schools across all parts of Wales, because I want to see Welsh-medium education in places like Brecon and Radnorshire. Because if you are going to grow the Welsh language across Wales, you need to make sure that it's going places where the language has been forgotten and pushed out, and there are places in my constituency where I'm from, around the Hay-on-Wye area, in Radnorshire particularly, we have no Welsh-medium education. If we do, it's put in mainstream with English education and pupils tend to make their choices, and they tend to want to go into the English stream and desert the Welsh stream. And then that's just not good enough. So, I want to see more Welsh-medium education being delivered right across Wales, but especially in those places where I think the language has been forgotten.
And I'm not going to speak for very long today, but I just want to say to every Welsh learner out there: I spoke in our national Parliament with all the nerves and expectation of what you should say and how to say it right and I've done it, so I encourage every Welsh learner right across Wales to siarad Cymraeg—speak in Welsh—enjoy the language. And if we all speak Welsh, I'm sure the language will grow and we'll get more Welsh speakers right across our great nation. Diolch, Cadeirydd.
Rwyf am ddweud, Gadeirydd, mai dyna'r peth mwyaf brawychus i mi ei ddweud yn y Siambr hon erioed, ac fel dysgwr Cymraeg, mae'n anodd iawn weithiau i bobl wneud hyn. Fel y dywedodd Mike Hedges, weithiau, rydym yn teimlo y bydd pobl yn gwneud hwyl am ein pennau, nad ydym yn dweud pethau'n gywir. Yn bersonol, rwy'n teimlo tipyn o falchder am wneud hynny yn fy Senedd genedlaethol fy hun, a siarad yn fy iaith genedlaethol fy hun, ac rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn.
Nid wyf am grynhoi, ond mae'n debyg iawn i'r hyn a ddywedodd Heledd, mewn gwirionedd, am rywun a ddysgodd Gymraeg yn yr ysgol. Dyna wnes i; cefais B mewn TGAU Cymraeg, ac rwy'n dal i deimlo'n ddig iawn am y ffaith nad wyf yn gallu defnyddio a sgwrsio yn fy iaith naturiol, frodorol yng Nghymru, oherwydd nid wyf yn ddigon hyderus i wneud hynny. Rwy'n credu bod llawer o bobl ifanc fel fi, sydd yr un oedran â mi, tua 31, wedi cael y profiad hwnnw, ac nid wyf yn credu ein bod ni, yn yr ardal rwy'n hanu ohoni, ardaloedd yng nghanolbarth Cymru, wedi cael cyfle iawn i siarad yr iaith. Ychydig iawn o gymunedau a geir yn fy ardal i—Ystradgynlais yn y de, Pontsenni ac ambell i le yn y gogledd—sy'n siarad Cymraeg mewn gwirionedd, ac rwy'n teimlo trueni drostynt weithiau pan fyddaf yn mynd i gyfarfod ag etholwyr yno, am nad wyf yn gallu siarad â hwy yn yr iaith y maent yn eisiau ei siarad. Dyna pam rwy'n gefnogol iawn i'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud i geisio cael mwy o ysgolion cyfrwng Cymraeg ar draws pob rhan o Gymru, oherwydd rwyf eisiau gweld addysg cyfrwng Cymraeg mewn llefydd fel Brycheiniog a sir Faesyfed. Oherwydd os ydych chi am dyfu'r iaith Gymraeg ledled Cymru, mae angen i chi wneud yn siŵr ei bod hi'n cyrraedd llefydd lle mae'r iaith wedi cael ei hanghofio a'i gwthio allan, ac mae yna lefydd yn fy ardal i, o gwmpas ardal y Gelli Gandryll, yn sir Faesyfed yn enwedig, lle nad oes gennym unrhyw addysg cyfrwng Cymraeg. Os oes gennym addysg o'r fath, mae'n cael ei rhoi yn y brif ffrwd gydag addysg Saesneg ac mae disgyblion yn tueddu i wneud eu dewisiadau, ac maent yn tueddu i fod eisiau mynd i'r ffrwd Saesneg a gadael y ffrwd Gymraeg. Ac nid yw hynny'n ddigon da. Felly, rwyf eisiau gweld mwy o addysg Gymraeg yn cael ei darparu ledled Cymru, ond yn enwedig yn y llefydd lle mae'r iaith wedi mynd yn angof.
Ac nid wyf am siarad yn hir iawn heddiw, ond rwyf eisiau dweud wrth bob dysgwr Cymraeg: fe siaradais yn ein Senedd genedlaethol gyda'r holl nerfau a'r disgwyliadau o ran yr hyn y dylech ei ddweud a sut i'w ddweud yn gywir ac rwyf wedi ei wneud, felly rwy'n annog pob dysgwr Cymraeg ledled Cymru i siarad Cymraeg—siarad yn Gymraeg—mwynhewch yr iaith. Ac os byddwn i gyd yn siarad Cymraeg, rwy'n siŵr y bydd yr iaith yn tyfu ac y cawn fwy o siaradwyr Cymraeg ar draws ein gwlad wych. Diolch, Gadeirydd.
Hoffwn i ddiolch i'r Ceidwadwyr am ddod â'r cynnig hwn gerbron; fe wnaf eu llongyfarch nhw ar eu cyfraniadau yn y Gymraeg. Mi oeddech chi'n sôn am y ffaith, ac yn ymfalchïo yn y ffaith, fod S4C wedi cael ei sefydlu gan Lywodraeth Geidwadol. Wrth gwrs, byddwn ni'n hoffi eich atgoffa chi am safiad Gwynfor Evans, wrth gwrs, cyn arweinydd Plaid Cymru, a wnaeth arwain mewn gwirionedd at y tro pedol wnaeth arwain at sefydlu S4C. A hefyd hoffwn dalu teyrnged i'r cannoedd o ymgyrchwyr Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ac eraill wnaeth frwydro mor hir—am ddegawdau—dros gael sianel Gymraeg, sydd wedi profi mor hanfodol at ddiogelu'r Gymraeg.
Mae canlyniadau'r cyfrifiad yn dangos dirywiad yn y ganran o siaradwyr Cymraeg ym mron pob ardal, gan gynnwys ar gyfer pob oed ac ymhlith plant tair i 15 oed ym mhob sir yn fy rhanbarth i. Ac mae'r frwydr rŷn ni wedi clywed amdani heddiw dros sicrhau mynediad at addysg Gymraeg wedi bod yn un hir a rhwystredig yn yr ardal rwy nawr yn ei chynrychioli, fel yn nifer o lefydd yng Nghymru. Ac mae'n frwydr dwi wedi byw yn bersonol, nid yn unig dros fy mhlant yn ardal Abertawe i geisio agor Ysgol Gynradd Gymraeg Llwynderw, ond hefyd fel plentyn yn tyfu lan yng Ngwent, lle roedd y cyngor Llafur ar y pryd, yn y 1970au a'r 1980au, yn gwrthod agor ysgolion Cymraeg ac ond yn fodlon agor unedau a oedd yn sownd wrth ysgolion Saesneg. A fi a fy chwaer wedyn, achos doedd yna ddim ysgol gyfun—yn debyg i'r hyn y mae James Evans yn sôn amdano fe yn ei ardal e—yn gorfod teithio dros siroedd am oriau lawer ar fysus i gael addysg trwy gyfrwng y Gymraeg.
A rŷn ni'n gwybod hefyd bod nifer uchel o'r rhai sydd wedi derbyn addysg Gymraeg yn colli eu sgiliau a'u hyder wedyn i siarad Cymraeg ar ôl gadael yr ysgol yn 16 neu'n 18 oed. Fyddwn i ddim yn rhugl—Saesneg roedden ni'n ei siarad adref—achos dwi'n un o'r straeon nodweddiadol yna lle roedd y mam-gus a'r tad-cus yn siarad Cymraeg a mam a dad heb gael addysg Gymraeg, yn blant y 1930au a'r 1940au, ond yn benderfynol wedyn o ymgyrchu dros addysg Gymraeg fel doedd fy nghenhedlaeth i ddim yn colli trysor yr iaith.
Mae rhaid inni ddatblygu cyfleoedd hyfforddi ac astudio Cymraeg a dwyieithog yn ein colegau addysg bellach, yn y prifysgolion ac yn y gweithle, yn ogystal ag yn ein hysgolion oedran statudol. A hoffwn i dalu teyrnged i waith y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, sydd yn cyfrannu'n uniongyrchol at y nod o sicrhau nad yw hyn yn digwydd, a bod pobl yn parhau i ddatblygu eu sgiliau Cymraeg yn ystod y cyfnod ar ôl gadael yr ysgol. Mae parhad y gwaith hwn yn gwbl allweddol os ydym am ddyblu'r defnydd dyddiol o'r Gymraeg a chreu gweithleoedd ble mae pobl yn hyderus i ddefnyddio eu Cymraeg—creu gweithleoedd, creu cymunedau. Ac fe fues i'n ddiweddar yng Ngholeg Castell-nedd, lle mae gwaith ardderchog yn digwydd i geisio cyflawni hynny.
Mae cwm Tawe, lle dwi'n byw nawr, yn ardal o sensitifrwydd ieithyddol arbennig—y ffin yma roedd Mike Hedges yn sôn amdani hi. Mae sicrhau nid yn unig mynediad i addysg Gymraeg, ond hefyd y cyfleon yma i ddefnyddio'r iaith, wrth gwrs yn greiddiol i barhad yr iaith yn y cwm ac ardaloedd fel hi, sef yr hyn sy'n cael ei gydnabod yng nghymal olaf y cynnig.
Mae'n gydnabyddedig ei fod yn hollbwysig fod angen amrywiaeth o ffyrdd i hybu'r iaith er mwyn galluogi a chynyddu defnydd gan siaradwyr hen a newydd. Mae'n amlwg o'r cyfrifiad bod angen gwella ar yr hyn sydd wedi digwydd yn y gorffennol, ond rhaid hefyd warchod yn erbyn taflu'r llo a chadw'r brych wrth ddatblygu polisïau cryfach a mwy effeithiol. Mae angen sicrwydd y bydd y mentrau sydd wedi derbyn buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru, er enghraifft, ac wedi profi'n llwyddiannus wrth hybu defnydd o'r Gymraeg yn parhau i gael eu cefnogi. Yn achos cwm Tawe, mae'r papur bro, papur bro y Llais—a dwi'n datgan budd; dwi'n un o bwyllgor y papur bro—y fenter iaith, a'r Urdd yn gwneud gwaith arbennig. Rwyf wedi sôn yn flaenorol am waith Tŷ'r Gwrhyd, canolfan Gymraeg ym Mhontardawe a sefydlwyd â chefnogaeth grant Llywodraeth Cymru. Mae'n enghraifft dda o'r hyn sy'n bosib i sicrhau cefnogaeth anffurfiol ar gyfer addysg cyfrwng Cymraeg i blant ac oedolion, i ddysgwyr, a sicrhau defnydd cymunedol o'r iaith. Felly, hoffwn i wybod heddiw gan y Gweinidog beth yw gweledigaeth y Llywodraeth o ran adeiladu ar fuddsoddiadau llwyddiannus fel hyn, sydd â thrac record lwyddiannus o gryfhau'r Gymraeg ar lefel gymunedol. Mae Tŷ Tawe hefyd, yn Abertawe, yn enghraifft o sefydliad sy'n llwyddo yn hyn o beth. A fydd y Llywodraeth yn cynnig mwy o gefnogaeth i ganolfannau fel Tŷ Tawe er mwyn eu galluogi i barhau â'u gwaith gwych, ond hefyd i fedru datblygu ymhellach?
Yn ogystal, o ran hybu a gwarchod yr iaith, mae'n rhaid inni wneud yn siŵr bod pob adran yn y Llywodraeth yn siarad gyda'i gilydd. Rŷn ni wedi cael enghraifft o hyn yn fy ardal i, lle dyw adran y Gymraeg a'r adran addysg, er eu bod nhw'n dod o dan yr un Gweinidog, efallai ddim yn siarad gyda'i gilydd, lle mae yna arian yn cael ei glustnodi, cyllid yn cael ei addo, i gyngor i gynllun a fyddai wedi cael effaith andwyol ar yr iaith Gymraeg.
Felly, hoffwn i jest ddiolch i'r Ceidwadwyr am ddod â'r ddadl bwysig yma gerbron. Mae wedi bod mor braf i glywed ein holl straeon ni ynglŷn â'n perthynas ni gyda'r iaith.
I'd like to thank the Conservatives for bringing this motion forward and to congratulate them on their contributions in the Welsh language. You mentioned the fact, and took pride in the fact, that S4C had been established by a Conservative Government. Of course, we would like to remind you about the stand taken by Gwynfor Evans, the former leader of Plaid Cymru, which led to the u-turn that led to the establishment of S4C. And I'd also like to pay tribute to the hundreds of campaigners, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg and others, who fought for so long—for decades indeed—for a Welsh language channel, which has proven so crucial in safeguarding the Welsh language.
The census results do show a decline in the percentage of Welsh speakers in almost all areas, including for all age groups and for those between three and 15 years of age in all counties in my region. And the battle, as we have heard today, for access to Welsh-medium education has been long and frustrating in the area that I now represent, as in many areas of Wales. And it's a battle that I have lived through personally, not only for my own children in the Swansea area to try to open the Llwynderw Welsh-medium primary school, but also as a child growing up in Gwent, where the Labour council at the time—in the 1970s and 1980s—refused to open Welsh schools and were only willing to open units that were tied to English-medium schools. And I and my sister, because there was no comprehensive school—similar to what James Evans mentioned in his own area—had to travel across counties for many hours on buses to access Welsh-medium education.
And we also know that a high number of those who have been educated through the medium of Welsh lose their skills and confidence in using the language, having left school at 16 or 18 years old. I wouldn't be fluent—we spoke English at home—because I'm one of those characteristic stories where the grandparents were all Welsh-speaking, but my parents weren't given a Welsh-medium education, as children of the 1930s and 1940s, but were determined to campaign for Welsh-medium education so that my generation didn't miss out on the treasure that is the Welsh language.
We have to develop Welsh-medium and bilingual training and study opportunities in our further education colleges and in universities and in the workplace, as well as in our schools, for those in statutory education. And I'd like to pay tribute to the work of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol in contributing directly to the aim of ensuring that this happens, and that people do continue to develop their Welsh language skills once they have left school. The continuity of this work is crucial if we are going to double the daily use of the Welsh language and create workplaces where people are confident in using the Welsh language—creating workplaces and creating communities. And I was recently at Neath College, where excellent work is being done to deliver that.
The Swansea valley, where I live now, is an area of special linguistic sensitivity—that boundary that Mike Hedges mentioned. Ensuring not only access to Welsh-medium education, but also these opportunities to use the language, is crucial to the survival of the language in that area and similar areas, which is recognised in the last clause of the motion.
It is recognised that it's crucial that you need a diversity of ways to promote the language in order to enable and increase its use by old and new Welsh speakers. It is clear from the census that we need to improve on what's been done in the past, but we must also guard against throwing the baby out with the bath water in developing stronger, more effective policies. We need assurances that the initiatives that have received investment from the Welsh Government, for example, and have proved successful in promoting the use of the Welsh language, will continue to be supported. In the case of the Swansea valley, the papur bro, Llais—and I declare an interest; I am on the committee of that papur bro—the menter iaith and the Urdd do excellent work. I've previously spoken about the work of Tŷ'r Gwrhyd, which is a Welsh centre in Pontardawe, which was established with the support of a Welsh Government grant. It's a great example of what's possible in securing informal support for Welsh-medium education for children and adults and learners and to ensure community use of the Welsh language. So, I would like to know from the Minister what the Government's vision is in terms of building on these successful investments that have a successful track record of strengthening the Welsh language at a community level. Tŷ Tawe in Swansea is another example of an institution that's successful in this regard. Will the Government provide more support to centres such as Tŷ Tawe to enable them to continue with their activities, but also to develop that activity further?
In addition, in terms of promoting and safeguarding the language, we must ensure that every department within Government is talking to each other. We've had an example of this in my area, where the department for the Welsh language and the education department, although they're under the same Minister, perhaps aren't communicating when funding is allocated and promised to an authority for a plan that would have a detrimental impact on the Welsh language.
So, I would like to thank the Conservatives for bringing this important debate before us. It's been so wonderful to hear all of our stories about our relationship with the Welsh language.
I now call on the Minister for Education and Welsh Language, Jeremy Miles.
Galwaf yn awr ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg, Jeremy Miles.
Wel, Dydd Gŵyl Dewi hapus i bawb. A dyma gofio nid jest ar gyfer Dydd Gŵyl Dewi mae'r Gymraeg, ond ar gyfer bob dydd, a faint bynnag o Gymraeg sydd gyda chi, defnyddiwch hi bob cyfle y gallwch chi: defnydd, defnydd, defnydd yw'r ateb. Gaf i ddweud, dwi ddim wedi clywed Tom Giffard, Gareth Davies na James Evans erioed yn siarad cymaint o Gymraeg, felly llongyfarchiadau iddyn nhw ar wneud eu cyfraniadau yn y Gymraeg? Braf oedd clywed hynny, os nad braf oedd clywed y ddadl wag mai Margaret Thatcher oedd cyfaill gorau'r Gymraeg.
Dwi'n dweud yn aml fod y Gymraeg yn perthyn i ni i gyd, felly hefyd y cyfrifoldeb am ei dyfodol hi. Mae'n hiaith ni'n rhywbeth mae'n rhaid inni ei chynnwys ym mhob agwedd ar ein gwaith a'n bywydau bob dydd drwy gydol y flwyddyn. Ein nod yw ei gwneud hi'n rhan o bob agwedd ar ein gwaith ni yn Llywodraeth Cymru, fel roedd Sioned Williams yn sôn jest nawr. Yn yr un modd, rŷn ni am roi cyfleoedd i bobl Cymru ddefnyddio'r iaith yn eu bywydau pob dydd, oherwydd, yn y bôn, peth pobl yw iaith—dyw hi ddim yn bodoli heb gymuned o bobl i'w siarad hi. Dim ond ddoe fe wnaeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ddatganiad am allu'r Gymraeg i ddod â chymunedau ynghyd.
O ran y cynnig sydd gerbron, er ein bod ni'n cytuno â byrdwn y peth, rwy'n credu bod angen ychwanegu eto er mwyn cydnabod y gwaith rydyn ni a'n partneriaid yn barod wedi'i wneud i roi 'Cymraeg 2050' ar waith. Yn gyntaf, gadewch i fi bwysleisio ein hymrwymiad tymor hir i'n hiaith ni. Mae 'Cymraeg 2050' yn rhaglen waith sylweddol sy'n weithredol nawr, ond sy'n rhedeg am ddegawdau. Nid dros nos mae gwneud cynnydd ym maes polisi iaith, a dim ond ers 2017 mae'r strategaeth wedi bod yn ei lle, ond, hyd yn oed yn y cyfnod byr yna, rŷn ni wedi sicrhau bod pob un awdurdod lleol yng Nghymru wedi cyhoeddi cynlluniau i gynyddu mynediad i'r Gymraeg ar draws pob categori o ysgol, fel roedd Mike Hedges yn sôn.
Cyn diwedd y mis, byddaf i'n cyhoeddi ein rhaglen waith ar gyfer y flwyddyn newydd, ond cofiwch, ar ddiwedd y dydd, nid dogfennau sy'n bwysig, ond pobl, ac mae pobl Cymru gyda ni o ran y Gymraeg. Mae 86 y cant o oedolion yn meddwl bod ein hiaith ni'n rhywbeth i fod yn falch ohoni, felly dwi'n dal i fod yn optimistaidd am y daith sydd o'n blaenau ni. Nid esgusodi canlyniadau'r cyfrifiad ydw i, ond mae'n bwysig nodi nad ydyn ni'n gwybod gwir effeithiau ar y canlyniadau o ran ei gynnal ef yn ystod pandemig byd-eang. Dwi'n rhannu pryder Aelodau am y canlyniadau. Ers i ni gael gwybod, rŷn ni wedi cael amser i wneud dadansoddiadau cychwynnol o'r ystadegau, ac mae mwy o ganlyniadau a mwy o ddadansoddi i ddod. Mae'n bwysig gweithio ar sail ffeithiau. Mae'n werth nodi bod canlyniadau gwahanol arolygon ar y Gymraeg yn dweud pethau gwahanol wrthym ni. Mae arolwg blynyddol diweddaraf o'r boblogaeth yn dangos bod bron 900,000 yn gallu siarad Cymraeg, mewn cymhariaeth â'r 538,000 mae cyfrifiad 2021 yn ei nodi. Mae angen inni wybod pam mae hynny, a byddwn i'n annog Heledd Fychan i beidio ag anwybyddu'r data ehangach; mae'n rhaid gweld y darlun cyflawn. Dyna pam mae swyddogion yn cydweithio â'r Swyddfa Ystadegau Gwladol er mwyn deall y sefyllfa yn well.
Ac o ran y ffeithiau, rŷn ni hefyd eisiau deall beth sy'n digwydd yn yr hyn sy'n cael ei alw'n draddodiadol yn gadarnleoedd y Gymraeg. Dyna pam roeddwn i'n falch o lansio'r Comisiwn Cymunedau Cymraeg fis Awst diwethaf. Byddaf i'n talu sylw manwl iawn i'r argymhellion y bydd y comisiwn yn eu cyflwyno i mi, a dwi'n siŵr y bydd yr argymhellion hynny yn cynnwys gwaith i mi ac i lawer o bobl a sefydliadau eraill, gan gynnwys, gyda llaw, pob un ohonom ni yma heddiw. Mae'r Gymraeg yn perthyn—
Well, happy St David's Day to everyone. We should remember that the Welsh language isn't just for St David's Day, but for every day, and, whatever Welsh you do have, do make use of that Welsh language every chance you get: use, use, use—that's the solution. I have to say, I haven't heard Tom Giffard, Gareth Davies or James Evans speaking so much Welsh, so congratulations to them on making those contributions in Welsh. It was good to hear that, even if it wasn't good to hear that empty argument that Margaret Thatcher was the best friend of the Welsh language.
I often say that the Welsh language belongs to us all, as does the responsibility for its future. Our language is something that we have to include in all aspects of our work and daily lives throughout the year. Our aim is to make it a part of all aspects of our work within the Welsh Government, as Sioned Williams has just mentioned. Likewise, we want to provide opportunities for the people of Wales to use the Welsh language in their daily lives, because, essentially, language is about people—it doesn't exist without a community of people to speak the language. Only yesterday, the Minister for Social Justice made a statement on the ability of the Welsh language to bring communities together.
In terms of the motion before us, although I agree with the main message, I do think that we do need to add to it to recognise the work that we and our partners are already doing to put 'Cymraeg 2050' in train. First of all, let me emphasise our long-term commitment to our language. 'Cymraeg 2050' is a substantial work programme that is operational now, but will run for decades. You can't make progress in language policy overnight, and it's only since 2017 that the strategy has been in place, but, even in that brief period of time, we have ensured that every local authority in Wales has published plans to increase access to the Welsh language across all categories of schools, as Mike Hedges mentioned.
Before the end of the month, I will publish a work programme for next year, but bear in mind, at the end of the day, it's not documents that are important, but people, and the people of Wales are with us on the Welsh language. Eighty-six per cent of adults believe that our language is something to be proud of, so I continue to be optimistic about the journey before us. I'm not excusing the census results, but it's important to note that we don't know all of the facts in terms of holding a census during a global pandemic. I share the concern expressed by Members about the results. Since we have learnt of those results, we have carried out initial analysis of the statistics, and more results and more analysis is yet to come. It's important that we work on an evidence basis. It's worth noting that the different results from the Welsh language surveys tell us different things. The most recent annual population survey shows that over 900,000 people can speak Welsh, as compared to the 538,000 that the 2021 census notes. We need to know why that's the case, and I would encourage Heledd Fychan not to ignore that broader data; we must see the bigger picture. That's why officials are working with the Office for National Statistics in order to understand the situation better.
And in terms of the facts, we also want to understand what's happening in what are traditionally called the Welsh-speaking heartlands. That's why I was pleased to launch the Commission for Welsh-speaking Communities last August. I will pay close attention to the recommendations made by the commission, and I'm sure that those recommendations will include work for me and for many others and institutions, including, by the way, each and every one of us here today. The Welsh language belongs—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, I will.
Gwnaf.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. A chithau wedi fy enwi, roeddwn i'n meddwl byddwn i jest eisiau gwneud y sicrwydd dwi ddim yn diystyru gweddill y data, ond, yn amlwg, cyfrifiad 2011 oedd y sail o ran strategaeth 'Cymraeg 2050' ac ati. Dwi jest yn poeni mai sampl llai ydy'r samplau eraill—er enghraifft, yr arolwg cenedlaethol; dwi'n meddwl 1,000 o bobl, ond cewch chi fy nghywiro i—o'i gymharu â'r holl boblogaeth yn gorfod cyfrannu i gyfrifiad. Felly, dwi yn sicr eisiau deall y data'n well, ond fy nadl i ydy dwi ddim yn deall y sifft gan y Llywodraeth o fod wedi pwysleisio pwysigrwydd y cyfrifiad yn y gorffennol i'w ddiystyru os nad ydy'r ffigurau yn gweddu i'r hyn rydych chi eisiau iddo fo fod yn ei ddweud y tro hyn.
Thank you very much, Minister. And as you've named me, I thought I'd just want to say that I don't disregard the rest of the data, but, obviously, the 2011 census was the basis of the 'Cymraeg 2050' strategy. I'm just concerned that the other samples are smaller—for example, the national survey; I think it was 1,000 people, but you can correct me if I'm wrong—compared with the whole population having to contribute to the census. So, I certainly want to understand the data better, but my argument is that I don't understand the Government's shift in terms of emphasising the census's importance in the past and then disregarding it if it doesn't fit with what you want it to tell us this time.
Wel, does dim sifft, a does dim diystyru. Y llinyn mesur yw'r cyfrifiad, ond mae'n rhaid edrych ar y cyd-destun ehangach os ydyn ni'n moyn seilio'n polisi ar ffaith yn hytrach na'r hyn hoffem ni ei weld. Felly, dyna pam mae edrych ar y darlun ehangach mor bwysig.
Ond, fel roeddwn i'n dweud, mae'n bwysig hefyd ein bod ni'n edrych ar y gwaith fydd y Comisiwn Cymunedau Cymraeg yn ein helpu ni gyda fe, oherwydd bydd argymhellion polisi yn sicr yn dod yn sgil eu gwaith nhw, ac rwy'n siŵr bydd cyfle pellach inni drafod a dadlau am hynny.
Roedd yr Aelod yn sôn bod y Gymraeg yn ased diwylliannol pwysig; dwi'n cytuno. Wrth edrych ar sut mae pêl-droed wedi cofleidio'n hiaith ni yma yng Nghymru ac ar y llwyfan rhyngwladol dros y blynyddoedd diwethaf, mae modd, dwi'n credu, inni weld yn glir yr hyn mae chwaraeon yn gallu cyfrannu i'n hiaith ni ac i'n hysbryd cenedlaethol ni. Fe es i i ddigwyddiad Dydd Miwsig Cymru ychydig yn ôl. Roedd hi'n hyfryd gweld cymaint o frwdfrydedd tuag at y Gymraeg a'n diwylliant ni, nid jest yng Nghymru ond y tu hwnt hefyd—pobl yn dod at ei gilydd oherwydd y Gymraeg, diwylliant y Gymraeg, yn y Gymraeg. Fel roeddwn i'n dweud, peth pobl yw'n hiaith ni. Ac roedd y cydweithio gwelsom ni y diwrnod hwnnw rhwng ysgolion, mentrau iaith a llu o bobl a sefydliadau eraill yn wych. Diolch iddyn nhw ac i Ddydd Miwsig Cymru am eu gwaith trwy gydol y flwyddyn.
Gwnes i hefyd cyhoeddi cystadleuaeth grant newydd sbon i feithrin sgiliau a'r gallu i greu cyfleoedd i bobl ddod at ei gilydd mewn digwyddiadau cerddorol a gigs Cymraeg, a dwi am weithio gyda Gweinidogion eraill, a Phlaid Cymru, trwy'r cytundeb cydweithio, i wreiddio'r Gymraeg yn ein strategaeth ddiwylliant newydd.
Rydym ni wedi clywed sôn gan Tom Giffard ar y cychwyn am lefelau hyder siaradwyr Cymraeg a phwysigrwydd cynyddu cyfleoedd i ddefnyddio'n hiaith ni. Rwy'n cytuno; dyna graidd fy ngwaith i. Dyna pam mae gyda ni Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, a diolch iddyn nhw am eu gwaith. Mae galluogi a grymuso siaradwyr newydd, a'r rheini dyw'r Gymraeg ddim wedi bod yn rhan o'i rwtîn nhw ers sbel, i ddefnyddio'r Gymraeg sydd gyda nhw yn hollbwysig. Felly, fy neges i i bawb sy'n dysgu'r Gymraeg neu sy'n ei medru hi ond efallai bach yn ddihyder yw: ewch amdani. Defnyddiwch hynny o Gymraeg sydd gyda chi lle bynnag y gallwch chi, a byddaf i'n gweithio i greu mwy o gyfleoedd i chi. Fesul gair, fesul brawddeg, fe fyddwch chi'n magu hyder a hefyd yn ysbrydoli eraill. Mae ymrwymiad y Llywodraeth i'n hiaith ni yn gwbl glir: rŷn ni am weld dyfodol llewyrchus iddi.
Well, there's been no shift, and we are not disregarding anything. The census is our measure, but we have to look at the broader context if we want to base our policies on facts rather than what we would want to see. That's why looking at the bigger picture is so very important.
But, as I was saying, it's also important that we look at the work that the Commission for Welsh-speaking Communities will do, because there will certainly be some policy recommendations as a result of their work, and I'm sure there will be further opportunities for us to debate and discuss those.
The Member mentioned that the Welsh language is an important cultural asset; I agree. In looking at how football has embraced our language here in Wales and on the international stage over recent years, I think we can clearly see what sport can contribute to our language and our national ethos. I went to a Dydd Miwsig Cymru event recently. It was wonderful to see so much enthusiasm for the Welsh language and for our culture, not just in Wales but beyond too—people coming together because of the Welsh language, Welsh culture in Welsh. As I said, our language is about people. And the collaboration we saw on that day between schools, mentrau iaith and a host of other people and organisations was wonderful. I'd like to thank them and thank Dydd Miwsig Cymru for their work throughout the year.
I also announced a new grant to nurture skills and the ability to create opportunities for people to come together at Welsh language music events and gigs, and I do want to work with other Ministers, and Plaid Cymru, through the co-operation agreement, in order to root the Welsh language in our new culture strategy.
We heard from Tom Giffard at the outset about the confidence levels of Welsh speakers and the importance of increasing the opportunities to use the language. I agree; that's the core of my mission. That's why we have the National Centre for Learning Welsh, and I'd like to thank them for their work. Enabling and empowering new speakers, and those who haven't used the Welsh language routinely for a while, to use the Welsh that they have is crucially important. So, my message to everyone learning Welsh or those who speak Welsh but are perhaps lacking confidence is: go for it. Use what Welsh you have wherever you can, and I'll be working to create more opportunities for you. Word by word, sentence by sentence, you will develop confidence and also inspire others. The Government's commitment to our language is quite clear: we want to see a prosperous future for the language.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Certainly.
Yn sicr.
Diolch. Thank you, Minister, and Dydd Gŵyl Dewi hapus. I just wanted to just ask you about—. Everyone here, I think, wants to see Welsh language spoken more across Wales, but I'm wondering how we do that when we have a teacher retention and recruitment crisis at the moment, which also means that we can't attract those Welsh-speaking, core-subject-teaching teachers into our Welsh-medium schools, and, if we want to develop those Welsh-medium schools, which I think all parties have said that they want to see, how are we going to do that when we can't get the teachers into those Welsh-medium schools at the moment, speaking Welsh and teaching those core subjects? Thank you.
Diolch. Diolch, Weinidog, a Dydd Gŵyl Dewi Hapus. Roeddwn eisiau gofyn i chi am—. Mae pawb yma, rwy'n credu, eisiau gweld mwy o Gymraeg yn cael ei siarad ledled Cymru, ond rwy'n meddwl tybed sut y gallwn wneud hynny pan fo gennym argyfwng recriwtio a chadw athrawon ar hyn o bryd, sydd hefyd yn golygu na allwn ddenu athrawon Cymraeg eu hiaith, sy'n addysgu pynciau craidd, i'n hysgolion cyfrwng Cymraeg, ac os ydym eisiau datblygu'r ysgolion cyfrwng Cymraeg hynny, rhywbeth y mae pob plaid wedi dweud eu bod eisiau ei weld yn digwydd rwy'n credu, sut y gallwn ni wneud hynny pan na allwn ddenu'r athrawon i'r ysgolion cyfrwng Cymraeg hynny ar hyn o bryd, i siarad Cymraeg ac i addysgu'r pynciau craidd hynny? Diolch.
As the Member will know from our previous discussions, we've been working with our partners in relation to what is obviously the thorny challenge of increasing the numbers of teachers able to teach through the medium of Welsh. And happily, as she knows, we have a 10-year plan that we've been working on together, which is the product of lots of creativity and commitment right across Wales, and I thank all our partners for their contribution to that. We will want to make sure that everything in that plan is driven forward, so that we can maximise the opportunity of attracting people to the profession. We have a range of financial incentives, but other means as well of increasing the numbers coming into the profession to teach through the medium of Welsh.
And, as she knows, I'll be reporting regularly to the Senedd on progress against that plan, and I'm very clear that we will continue to build on the things that are effective and we'll stop doing the things that are not effective. The objective is to increase the numbers, as I know that she wants us to do as well, so that every child in Wales that wants a Welsh language education can receive one.
Fel y gŵyr yr Aelod o'n trafodaethau blaenorol, rydym wedi bod yn gweithio gyda'n partneriaid mewn perthynas â'r her anodd i gynyddu nifer yr athrawon sy'n gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Ac yn ffodus, fel y gŵyr, mae gennym gynllun 10 mlynedd rydym wedi bod yn gweithio arno gyda'n gilydd, ac sy'n ganlyniad i lawer o greadigrwydd ac ymrwymiad ledled Cymru, a diolch i'n holl bartneriaid am eu cyfraniad at hwnnw. Byddwn eisiau sicrhau bod popeth yn y cynllun hwnnw’n cael ei roi ar waith, fel y gallwn wneud y mwyaf o’r cyfle i ddenu pobl i’r proffesiwn. Mae gennym amrywiaeth o gymelliadau ariannol, ond ffyrdd eraill hefyd o gynyddu’r niferoedd sy’n dod i mewn i’r proffesiwn i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg.
Ac fel y gŵyr, byddaf yn adrodd yn rheolaidd i'r Senedd ar gynnydd yn erbyn y cynllun hwnnw, ac rwy'n sicr y byddwn yn parhau i adeiladu ar y pethau sy'n effeithiol ac y byddwn yn rhoi'r gorau i wneud y pethau nad ydynt yn effeithiol. Yr amcan yw cynyddu’r niferoedd, fel y gwn ei bod hi eisiau inni ei wneud hefyd, fel bod pob plentyn yng Nghymru sy'n dymuno cael addysg Gymraeg yn gallu ei chael.
Rŷm ni'n gobeithio y bydd pob un ohonoch chi, o ba bynnag blaid neu ba bynnag brofiad ieithyddol, yn ymrwymo heddiw ar Ddydd Gŵyl Dewi i weithio drwy'r flwyddyn i greu Cymru lle gall cenedlaethau'r dyfodol ddefnyddio'r Gymraeg ym mhob agwedd ar fywyd. Mae'r Gymraeg yn perthyn i ni gyd, ac fel byddai Dewi Sant rwy'n sicr yn dweud pe tasai e'n cyfrannu i'r ddadl hon: byddwch lawen, gwnewch y pethau bychain, a chadwch y ffydd.
We hope that each and every one of you, from whatever party or linguistic experience, will commit today on St David's Day to working throughout the year to create a Wales where future generations can use the Welsh language in all aspects of their lives. The Welsh language belongs to us all, and as I'm sure Dewi Sant would say if he was contributing to this debate: be joyful, do the little things, and keep the faith.
I call on Tom Giffard to reply to the debate.
Galwaf ar Tom Giffard i ymateb i’r ddadl.
Diolch yn fawr, Llywydd dros dro. Dwi'n cytuno â beth ddywedodd y Gweinidog ar y diwedd—mae'r Gymraeg yn perthyn i bawb—a dyna pam roedd e'n braf clywed pobl dwi'n gwybod eu bod yn gallu siarad ambell air o Gymraeg yn ein grŵp ni, ond dŷn ni ddim wedi'u clywed yn y Siambr hyd yn hyn. Felly, a allaf ddechrau drwy ddweud fy mod i'n falch iawn o glywed James Evans a Gareth Davies heddiw yn siarad Cymraeg yn y Siambr hon? Da iawn i'r ddau ohonyn nhw. Ac mae'r Gweinidog yn gywir yn yr hyn ddywedodd e: mae 86 y cant o bobl yn meddwl bod yr iaith Gymraeg yn rhywbeth i fod yn falch ohono, ac mae e'n iawn nad oes angen becso os ŷch chi'n siarad yn Gymraeg neu'n Saesneg, neu os ydych chi'n gwybod ambell air o Gymraeg; mae'n bwysig eich bod chi'n datblygu yr iaith sydd gennych chi, a dyna, fel dywedais i ar y dechrau, fy stori i hefyd.
Fe wnaeth James Evans a Mike Hedges a'r Gweinidog sôn am hyder. Hyder yw'r peth mwyaf pwysig, dwi'n credu, pan fo'n dod i siarad Cymraeg a sgiliau siarad Cymraeg pob dydd. Ond mae'n bwysig hefyd fod pobl yng Nghymru yn gallu cael addysg Gymraeg hefyd, a dyna pam roedd hi'n braf clywed Sioned Williams a Mike Hedges yn sôn am bwysigrwydd ysgolion Cymraeg a'u bod nhw ar gael. Ac mae Mike yn iawn: mae'r ddau ohonom ni'n cynrychioli Abertawe, ac rydyn ni wedi gweld datblygiad yn ninas Abertawe o ran ysgolion Cymraeg dros y blynyddoedd diwethaf. Ond fel y gwnaeth Heledd Fychan sôn, mae 'Cymraeg 2050' yn darged uchelgeisiol—does neb yn cuddio o'r ffaith honno. Yr unig ffordd fyddwn ni'n gallu cyrraedd y targed hwn fydd drwy gydweithio, a phartneriaeth hefyd.
Ac o'n rhan ni, y rheswm rydyn ni wedi rhoi'r ddadl yma heddiw yw ein bod ni eisiau bod yn ffrind beirniadol i'r Llywodraeth. Rydyn ni am annog y Gweinidog i ddyblu ei ymdrechion, dwi'n gobeithio, yn enwedig os ydym ni'n edrych nôl at gyfrifiad 2021. Dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn ymwybodol iawn o'r heriau sy'n wynebu'r sector addysg, ac rydym ni wedi clywed Laura Anne Jones yn sôn am y problemau mae'r sector addysg yn edrych arnynt, yn enwedig o ran recriwtio siaradwyr Cymraeg i ddysgu yn yr iaith Gymraeg hefyd mewn lleoliadau iaith gyntaf ac ail iaith. Ac mae canran uchel o athrawon yn nesáu at oedran ymddeol, ac mae nifer sylweddol yn gallu dewis ymddeol yn gynnar, ond, er gwaethaf hyn, dydyn ni ddim yn recriwtio digon o athrawon newydd yn yr iaith Gymraeg o hyd. Bydd hyn yn rhwystr mewn pum, 10, 15 mlynedd, ac yn amharu'n sylweddol ar allu'r Llywodraeth i gael miliwn o siaradwyr Cymraeg, fel rŷn ni i gyd eisiau'u gweld. Yn ôl data Llywodraeth Cymru ei hun, er mwyn cyrraedd y targed hwnnw, dylen nhw fod yn recriwtio 550 o athrawon y flwyddyn, ond mae'r realiti yn llawer gwahanol—mae'r ffigur gwirioneddol yn 500 o athrawon yn brin o'r targed recriwtio angenrheidiol. Felly, o ystyried hyn, allaf i annog Gweinidog y Gymraeg i ddyblu lawr ar ei ymdrechion i sicrhau bod gennym ni ddigon o athrawon Cymraeg yn y dyfodol?
A gadewch i ni fod yn glir: mae'r heriau recriwtio hyn yn hynod o gymhleth. Nid oes un ateb unigol, ond dyna pam mae angen i ni weld cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, addysg uwch, addysg bellach ac awdurdodau lleol. Mae angen i bawb fod yn canu o'r un daflen. Dwi'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Samuel Kurtz wedi codi gyda'r Gweinidog bwysigrwydd achrediad addysg gychwynnol athrawon fel ateb posibl i'r heriau rydyn ni wedi'u codi. Hoffwn i glywed mwy gan y Gweinidog am y wybodaeth ddiweddaraf ar y mater hwn ar ôl i'r consultation ddod i ben ddiwedd mis Ionawr. Dwi'n gobeithio bod pawb yn cytuno y gall partneriaeth addysg gychwynnol athrawon chwarae rhan allweddol i ddatblygu gweithlu addysg dwyieithog. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod y meini prawf yn cyd-fynd law yn llaw â pholisi'r Llywodraeth drwy ddatblygu ffyrdd ymarferol lle gall y Llywodraeth ddangos bod 'Cymraeg 2050' yn fwy na tharged yn unig, ond bwriad hefyd.
I gloi, Llywydd, hoffwn i ailadrodd fy mhwynt cychwynnol. Nid pwrpas y cynnig hwn yw canfod bai ar Lywodraeth Cymru, neu beth bynnag. Rŷn ni eisiau i chi lwyddo. Rydyn ni i gyd yn moyn eich gweld chi'n llwyddo. Rydyn ni i gyd eisiau gweld miliwn o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru, ond er mwyn i hwnna fod yn wir, mae'n rhaid i ni fod yn barod, yn feiddgar ac yn uchelgeisiol gyda'n penderfyniadau. Gyda hynny, rwy'n annog pob Aelod i bleidleisio o blaid ein cynnig y prynhawn yma. Diolch.
Thank you very much, temporary Presiding Officer. I agree with what the Minister said at the end—Welsh belongs to us all—and that's why it was nice to hear people who I know can speak some Welsh within our group, but we haven't heard it in the Chamber so far. So, could I just start by saying that I was very pleased to hear James Evans and Gareth Davies speaking Welsh in the Chamber today? So, I congratulate both of them. And the Minister is right in terms of what he said: 86 per cent of people believe that the Welsh language is something to be proud of, and he's right that it doesn't matter whether you speak Welsh or English, or if you know some Welsh words; it's important that you develop the language skills that you have, and, as I said at the outset, that was my story as well.
James Evans and Mike Hedges and the Minister talked about confidence, which is the most important thing when it comes to speaking Welsh and everyday Welsh language skills. But it's also important that people in Wales can have Welsh-medium education, and that's why it was nice to hear Sioned Williams and Mike Hedges talking about the importance of Welsh-medium schools and their availability. And Mike is right: both of us represent Swansea, and we've seen developments in the city of Swansea in terms of Welsh-medium schools over recent years. But as Heledd Fychan mentioned, 'Cymraeg 2050' has an ambitious target—nobody is shrinking from that. The only way that we can reach that target is by co-operating and working in partnership.
And the reason that we've brought this debate forward today is that we want to be a critical friend to the Government. We want to encourage the Minister to redouble his efforts, I hope, particularly if we look back at the 2021 census. I'm sure that we're all very aware of the challenges facing the education sector. We've heard Laura Anne Jones talking about the problems that the education sector faces, particularly in terms of the recruitment of Welsh speakers to teach through the medium of Welsh in first-language and second-language Welsh settings. And a high percentage of teachers are nearing retirement, and a great number of them could choose to retire early, but despite this we're not recruiting enough new teachers who can teach through the medium of Welsh. This will be a barrier in five, 10, 15 years' time, and it will hinder the Welsh Government's ambitions to have a million Welsh speakers, which we all want to see. According to the Welsh Government's own data, in order to reach that target, they should be recruiting 550 teachers per year, but the reality is very different—the true figure is 500 teachers short of the necessary recruitment target. So, in light of this, could I encourage the Minister for the Welsh language to redouble his efforts to ensure that we have enough teachers who can teach through the medium of Welsh in the future?
And let's be clear: these recruitment challenges are very complex. There is no one single answer to this, but that's why we need co-operation between the Welsh Government, higher education, further education and local authorities. Everyone needs to be singing from the same hymn sheet. I know that my fellow Member Samuel Kurtz has raised with the Minister the importance of accreditation of initial teacher education as a possible solution to these challenges. I'd like to hear more from the Minister on this issue after the consultation came to an end at the end of January. I hope that everyone agrees that partnership in initial teacher education can play a key role in developing an education workforce that is bilingual. We have to ensure that the criteria align with the Government's policy by providing practical ways in which the Government can show that 'Cymraeg 2050' is not just a target, but an intention as well.
To close, Llywydd, I'd like to reiterate my initial point. The purpose of this motion is not to apportion blame on the Welsh Government, or whatever. We want you to succeed. We all want to see you succeed. We all want to see a million Welsh speakers in Wales, but for that to become a reality, we have to be ready, to be progressive and ambitious in our decisions. And with that, I encourage all Members to vote in favour of our motion today. Thank you very much.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, and I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rŷn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, fe fyddwn ni'n symud yn syth i bleidlais. Dwi'n gweld tri Aelod yn gofyn i fi ganu'r gloch. Felly, bydd y gloch yn cael ei chanu a'r pleidleisio'n digwydd mewn pum munud.
That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, we will move immediately to the vote. I see that three Members have indicated that they wish the bell to be rung, so the bell will be rung and voting will happen in five minutes' time.
Canwyd y gloch i alw’r Aelodau i’r Siambr.
The bell was rung to call Members to the Chamber.
Rŷn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Felly, mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar eitem 6, sef dadl Plaid Cymru ar gysylltiadau diwydiannol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. O blaid pedwar, neb yn ymatal—na, mae'n ddrwg gyda fi. O blaid 10, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
That brings us to voting time. The first vote this afternoon is on item 6, the Plaid Cymru debate on industrial relations. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. In favour four, no abstentions—no, I do apologise. In favour 10, no abstentions, 35 against. Therefore, the unamended motion was not agreed.
Eitem 6. Dadl Plaid Cymru - Cysylltiadau diwydiannol. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 10, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 6. Plaid Cymru Debate - Industrial relations. Motion without amendment: For: 10, Against: 35, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 sydd nesaf. Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os yw gwelliant 1 yn cael ei dderbyn, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Pleidlais felly ar welliant 1. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 33 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
Amendment 1 is next. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. A vote therefore on amendment 1. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 33 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 6. Dadl Plaid Cymru. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 12, Yn erbyn: 33, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 6. Plaid Cymru debate. Amendment 1, tabled in the name of Darren Millar.: For: 12, Against: 33, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2 sydd nesaf. Gwelliant 2 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 21 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn.
We'll move then to amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 21 against, and therefore amendment 2 is agreed.
Eitem 6. Dadl Plaid Cymru. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 24, Yn erbyn: 21, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 6. Plaid Cymru debate. Amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 24, Against: 21, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Pleidlais nawr ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
A vote now on the motion as amended.
Cynnig NDM8210 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod ac yn parchu cryfder y teimladau a ddangoswyd gan aelodau'r undebau llafur drwy bleidleisiau ar streicio a chynnal gweithredu diwydiannol.
2. Yn credu bod Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol) Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ymosodiad ar undebau llafur a hawl sylfaenol gweithwyr i streicio.
3. Yn gresynu at y diffyg ymgysylltu llwyr gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig ar y ddeddfwriaeth hon cyn ei chyflwyno ac yn nodi safbwynt Llywodraeth Cymru fel y nodir yn ei Datganiad Ysgrifenedig a'r Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol.
4. Yn cefnogi Llywodraeth Cymru, a’r holl undebau llafur a gweithwyr y sector cyhoeddus yn eu hymdrechion i wrthsefyll y Bil.
Motion NDM8210 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Acknowledges and respects the strength of feeling demonstrated by trade union members through strike ballots and industrial action taken.
2. Believes that the UK Government’s Strikes (Minimum Service Levels) Bill is an attack on trade unions and a workers' fundamental right to strike.
3. Regrets the complete lack of engagement by the UK Government on this legislation prior to its introduction and notes the position of the Welsh Government as set out in its Written Statement and Legislative Consent Memorandum.
4. Supports the Welsh Government, and all trade unions and public sector workers in their efforts to resist the Bill.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 32, neb yn ymatal, 13 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 32, no abstentions, 13 against, and therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 6. Dadl Plaid Cymru - Cysylltiadau diwydiannol. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 32, Yn erbyn: 13, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 6. Plaid Cymru Debate - Industrial relations. Motion as amended: For: 32, Against: 13, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 7 ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y Gymraeg. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 22, neb yn ymatal, 23 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on item 7, the Welsh Conservatives debate on the Welsh language. I call for a vote on the unamended motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 22, no abstentions, 23 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Y Gymraeg. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 22, Yn erbyn: 23, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 7. Welsh Conservatives debate - The Welsh language. Motion without amendment: For: 22, Against: 23, Abstain: 0
Motion has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, naw yn ymatal, 12 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 1 wedi ei basio.
We will therefore vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 24, nine abstentions, 12 against, and therefore amendment 1 is agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 24, Yn erbyn: 12, Ymatal: 9
Derbyniwyd y gwelliant
Item 7. Welsh Conservatives debate. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 24, Against: 12, Abstain: 9
Amendment has been agreed
Pleidlais nawr ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
We will now vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8212 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi Cymraeg 2050: Rhaglen Waith 2021 i 2026.
2. Yn mynegi pryder am y ffaith bod Cyfrifiad 2021 wedi datgelu y bu gostyngiad o dros 20,000 yn nifer y bobl sy'n dweud eu bod yn gallu siarad Cymraeg.
3. Yn credu bod y Gymraeg yn ased diwylliannol sy'n dod â llawer o fanteision i Gymru.
4. Yn cydnabod yr amrywiaeth mewn hyder ymhlith siaradwyr Cymraeg.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i edrych i mewn i gyfleoedd i ehangu a hyrwyddo'r defnydd o'r Gymraeg o ddydd i ddydd.
6. Yn cydnabod bod ffynonellau data eraill yn dangos bod nifer cynyddol o bobl yn gallu siarad rhywfaint o Gymraeg a bod niferoedd cynyddol o blant yn mynychu addysg cyfrwng Cymraeg.
7. Yn croesawu:
(a) bod pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi cyhoeddi Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg newydd i gynyddu mynediad at gyfleoedd dysgu Cymraeg ar draws ysgolion o bob categori iaith;
(b) gwaith y Comisiwn Cymunedau Cymraeg i gryfhau'r Gymraeg ar lefel gymunedol; ac
(c) gwaith ein sefydliadau partner megis Mudiad Meithrin, y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, yr Urdd, yr Eisteddfod Genedlaethol, y Mentrau Iaith, ac eraill, i ddarparu cyfleoedd i ddefnyddio'r iaith.
Motion NDM8212 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes the Cymraeg 2050: Work Programme 2021 to 2026.
2. Expresses concern that the 2021 Census revealed that the number of people who say they can speak Welsh decreased by more than 20,000.
3. Believes that the Welsh language is a cultural asset which brings many benefits to Wales.
4. Recognises the disparity in confidence amongst Welsh speakers.
5. Calls on the Welsh Government to explore opportunities to expand and promote the day-to-day use of the Welsh language.
6. Recognises that other data sources show that an increasing amount of people have some Welsh-speaking ability and that increasing numbers of children are attending Welsh-medium education.
7. Welcomes:
(a) that all local authorities in Wales have published new Welsh in Education Strategic Plans to increase access to Welsh language learning across all school language categories;
(b) the work of the Commission for Welsh-speaking Communities to strengthen Welsh at a community level; and
(c) the work of our partner organisations such as Mudiad Meithrin, the National Centre for Learning Welsh, the Urdd, the National Eisteddfod, the Mentrau Iaith, and others, to provide opportunities to use the language.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 45, neb yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 45, no abstentions, and none against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Y Gymraeg. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 45, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 7. Welsh Conservatives debate - The Welsh language. Motion as amended: For: 45, Against: 0, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dyna ddiwedd ar y pleidleisio am y prynhawn yma.
That concludes voting for this afternoon.
Rydyn ni'n mynd ymlaen nawr i'r ddadl fer. Mae'r ddadl fer y prynhawn yma gan John Griffiths.
We will now move on to the short debate. This afternoon's short debate is to be presented by John Griffiths.
Diolch, Lywydd. Bydd Jayne Bryant a Peredur Owen Griffiths yn siarad am un funud.
Lywydd, Ddirprwy Weinidog, dwi eisiau dechrau’r ddadl fer heddiw drwy ddymuno Dydd Gŵyl Dewi hapus i chi ac i bawb yma yn y Senedd. Rwy’n falch o gael y ddadl yma ar y diwrnod pan ydym yn dathlu ein sant cenedlaethol. Fel llawer yn Nwyrain Casnewydd a ledled Cymru, byddaf yn nodi’r diwrnod. Rwy’n falch iawn o fod o Gasnewydd ac yn Gymro, ond, fel byddech chi'n siŵr o wybod, Weinidog, nid yw’r teimlad o Gymreictod yn fy ninas wedi bod yn syml. Mae hanes sir Fynwy—sy’n cynnwys Casnewydd—a’i le yng Nghymru wedi newid dros bedwar canrif.
Thank you, Llywydd. Jayne Bryant and Peredur Owen Griffiths will speak for a minute each.
Llywydd, Deputy Minister, I want to start the short debate today by wishing you and everybody here in the Senedd a happy St David's Day. I am proud to have this debate on the day when we celebrate our patron saint. Like many in Newport East and throughout Wales, I will mark the day. I'm very proud to be from Newport and to be Welsh, but, as you will surely know, Minister, the feeling of Welshness in my city has not been straightforward. The history of Monmouthshire—which includes Newport—and its place in Wales has changed over four centuries.
Before the first Act of Union in 1535, which saw Wales annexed to England, Monmouthshire was considered Welsh. After the second Act of Union in 1542, it became complicated. Twelve Welsh counties were registered, but Monmouthshire was made directly responsible to courts of Westminster. The Welsh language was a key argument on the side of those claiming the county was Welsh. The English traveller George Borrow in 1862 wrote:
'Monmouthshire is at present considered an English county, though certainly with little reason, for it not only stands on the western side of the Wye, but the names of almost all its parishes are Welsh, and many thousands of its population still speak the Welsh language.'
Newport itself was predominantly a Welsh-speaking town in the early 1800s. More than 100 years later, though, Newport and Monmouthshire had a dominant English-speaking population, but it was growing culturally and economically closer to Wales.
Cyn y Ddeddf Uno gyntaf ym 1535, pan gafodd Cymru ei chyfeddiannu gan Loegr, roedd sir Fynwy yn cael ei hystyried yn rhan o Gymru. Ar ôl yr ail Ddeddf Uno ym 1542, aeth pethau'n gymhleth. Cofrestrwyd deuddeg sir yng Nghymru, ond gwnaed sir Fynwy yn uniongyrchol atebol i lysoedd San Steffan. Roedd y Gymraeg yn ddadl allweddol ar ochr y rheini a honnai y dylai'r sir fod yn rhan o Gymru. Ysgrifennodd y teithiwr o Loegr, George Borrow, ym 1862:
'Ystyrir sir Fynwy ar hyn o bryd yn un o siroedd Lloegr, er heb fawr o reswm, oherwydd nid yn unig ei bod ar ochr orllewinol afon Gwy, Cymraeg yw enwau ei holl blwyfi bron, ac mae miloedd lawer o'i phoblogaeth yn dal i siarad Cymraeg.'
Roedd Casnewydd ei hun yn dref Gymraeg ei hiaith yn bennaf ar ddechrau'r 1800au. Fodd bynnag, fwy na 100 mlynedd yn ddiweddarach, roedd gan Gasnewydd a sir Fynwy boblogaeth Saesneg ei hiaith yn bennaf, ond roedd yn tyfu’n nes at Gymru yn ddiwylliannol ac yn economaidd.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
I want to use today’s debate to explore Welsh identity in the city a bit further, to explain where I think it is at present but also how I think it can grow, especially amongst our younger generation, but also in the context of the Welsh Government’s ambitions to have 1 million Welsh speakers by 2050.
Back in November and just before the world cup, I was at Rodney Parade for Newport County’s game against Gillingham. Prior to kick-off, the prominent Welsh language campaigner and singer Dafydd Iwan performed his song 'Yma o Hyd' and just as we saw with the Red Wall during many of Wales’s world cup games we saw the county faithful singing in harmony. Prior to this debate we asked Dafydd how it felt to sing in Newport and he told us the following:
'I was very impressed by the warmth and, indeed, the very strong Welsh nature of the reception I received both at Rodney Parade and in the city centre. It was a joyous occasion, and I was struck by the numbers in the audience who spoke to me in Welsh. There is no doubt about it, Casnewydd is challenging Cardiff in the Welsh stakes.'
He also said he thoroughly enjoyed the experience and hoped to return in the future. Deputy Minister, I mention this because not many years ago, the idea of a Welsh language musician performing with the Rodney Parade faithful in harmony would have seemed fanciful.
Sticking to football for one moment, I want to also pay tribute to Wales international stalwart Chris Gunter, who was born in Newport East and attended St Julian's School. He was part of the recent golden generation of Welsh footballers and, until recently, was our most capped Welsh footballer in history with 109 international caps. Only a certain Gareth Bale now has more with 111. So, we should be very proud of Chris’s achievements.
In looking at Welsh identity in Newport, the devolution referendums are instructive. For me they are a sign of the progress and journey we have been on over the years and illustrate the growth in Welshness across the city. Some 26 years ago now, I chaired Newport Says Yes as part of the campaign for Wales to have its own national assembly, as it was known then. And whilst the ‘Yes for Wales’ campaign won across the country as a whole, in Newport a clear majority voted 'no'. But that result was a significant increase in support for devolution compared to the previous referendum in 1979. In neighbouring Monmouthshire, which covers part of my Newport East constituency, we saw similar results. Fourteen years on from the vote that established devolution, a second referendum on whether or not to grant the then Assembly primary law-making powers saw 54 per cent of voters in Newport in favour, continuing the trend for greater support for Wales taking more responsibility and powers to serve our communities.
As we have seen that increase in support for devolution across Newport and Wales, we have also seen a growth in Welsh-medium schools. Prior to 1999, there were no Welsh-medium schools in Newport. We now have five in the local authority, the first two of these coming about in 2008-09, followed by another in 2011-12 and a further two in the last six years. And also in our English-medium schools, there is a lot more Welsh history and culture being taught, all of which I am sure will be strengthened by the new curriculum. When I was at school in the 1960s and early 1970s in Newport, I was taught little about Welsh language, culture or history. We must have learned the national anthem, but that was about it. Thankfully, we have come a long way in the last 23 to 24 years. Our children should learn of local history and Welsh history, as well as that of the UK, Europe and the world.
Of course, in Newport, we have a very proud history, including Chartism and the significant role that the city played in Welsh history, with the Chartist uprising outside the Westgate Hotel in the then town. One of the leaders, John Frost, was born in Newport at the Royal Oak Inn in 1784. Frost and the other Chartists had six demands: the vote for all men aged 21, equal electoral districts, payment of MPs, no property qualification for MPs, a secret ballot, and annual parliaments. Only the latter has not come about. The rising at Newport in November 1839 was the most serious manifestation of physical-force Chartism in the history of the movement. Hundreds of men marched on the Westgate, and a battle with soldiers stationed there ensued. At least 22 Chartists lost their lives, and treason trials followed.
Hoffwn ddefnyddio’r ddadl heddiw i archwilio hunaniaeth Gymreig yn y ddinas ychydig ymhellach, i egluro'r sefyllfa ar hyn o bryd yn fy marn i, ond hefyd, sut y credaf y gall dyfu, yn enwedig ymhlith ein cenhedlaeth iau, ond hefyd yng nghyd-destun uchelgeisiau Llywodraeth Cymru i sicrhau 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.
Nôl ym mis Tachwedd ac ychydig cyn cwpan y byd, roeddwn yn Rodney Parade ar gyfer gêm Casnewydd yn erbyn Gillingham. Cyn y gic gyntaf, perfformiodd yr ymgyrchydd a’r canwr Cymraeg blaenllaw, Dafydd Iwan, ei gân ‘Yma o Hyd’, ac yn union fel y gwelsom gyda’r Wal Goch yn nifer o gemau Cymru yng nghwpan y byd, gwelsom cefnogwyr y tîm cartref yn canu mewn harmoni. Cyn y ddadl hon, fe wnaethom ofyn i Dafydd sut deimlad oedd canu yng Nghasnewydd, a dywedodd hyn wrthym:
'Gwnaeth cynhesrwydd, ac yn wir, natur Gymreig gref y croeso a gefais yn Rodney Parade ac yng nghanol y ddinas argraff fawr arnaf. Roedd yn achlysur llawen, a chefais fy synnu gan y nifer yn y gynulleidfa a siaradodd gyda mi yn Gymraeg. Nid oes unrhyw amheuaeth fod Casnewydd yn herio Caerdydd o ran ei Chymreictod.'
Dywedodd hefyd ei fod wedi mwynhau'r profiad yn fawr a'i fod yn gobeithio dychwelyd yn y dyfodol. Ddirprwy Weinidog, rwy’n sôn am hyn oherwydd ychydig flynyddoedd yn ôl, byddai’r syniad o gerddor Cymraeg yn perfformio mewn harmoni gyda'r cefnogwyr yn Rodney Parade wedi swnio'n obeithiol iawn, a dweud y lleiaf.
Os caf aros gyda phêl-droed am eiliad, hoffwn dalu teyrnged hefyd i un o hoelion wyth tîm Cymru Chris Gunter, a aned yn Nwyrain Casnewydd ac a fynychodd Ysgol St Julian. Roedd yn rhan o’r genhedlaeth aur ddiweddar o bêl-droedwyr Cymru, a than yn ddiweddar, ef oedd y pêl-droediwr â'r nifer fwyaf erioed o gapiau i Gymru, gyda 109 o gapiau rhyngwladol. Dim ond rhywun o'r enw Gareth Bale sydd â mwy erbyn hyn, gyda 111. Felly, dylem fod yn falch iawn o gyflawniadau Chris.
Wrth edrych ar hunaniaeth Gymreig yng Nghasnewydd, mae'r refferenda datganoli yn addysgiadol. I mi, maent yn arwydd o’r cynnydd a’r daith rydym wedi bod arni dros y blynyddoedd ac yn dangos y twf mewn Cymreictod ar draws y ddinas. Oddeutu 26 mlynedd yn ôl bellach, bûm yn cadeirio Newport Says Yes fel rhan o’r ymgyrch i Gymru gael ei chynulliad cenedlaethol ei hun, fel y’i gelwid bryd hynny. Ac er i’r ymgyrch ‘Ie dros Gymru’ lwyddo ledled y wlad, yng Nghasnewydd, pleidleisiodd mwyafrif clir dros ‘na’. Ond roedd y canlyniad hwnnw'n gynnydd sylweddol yn y gefnogaeth i ddatganoli o gymharu â’r refferendwm blaenorol ym 1979. Yn ardal gyfagos sir Fynwy, sy’n cynnwys rhan o fy etholaeth i, Dwyrain Casnewydd, gwelsom ganlyniadau tebyg. Bedair blynedd ar ddeg ar ôl y bleidlais a sicrhaodd ddatganoli, cawsom ail refferendwm ynglŷn ag a ddylid rhoi pwerau deddfu sylfaenol i’r Cynulliad ar y pryd, a phleidleisiodd 54 y cant o bleidleiswyr yng Nghasnewydd o blaid hynny, gan barhau â’r duedd o fwy o gefnogaeth i roi mwy o gyfrifoldeb a phwerau i Gymru i wasanaethu ein cymunedau.
Wrth inni weld y cynnydd yn y gefnogaeth i ddatganoli yng Nghasnewydd a Chymru, rydym hefyd wedi gweld twf mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg. Cyn 1999, nid oedd unrhyw ysgolion cyfrwng Cymraeg yng Nghasnewydd. Mae gennym bump ohonynt yn yr awdurdod lleol bellach, y ddwy gyntaf yn agor yn 2008-09, ac yna un arall yn 2011-12, a dwy arall yn y chwe blynedd diwethaf. A hefyd, yn ein hysgolion cyfrwng Saesneg, mae llawer mwy o hanes a diwylliant Cymru yn cael eu haddysgu, a bydd hynny, rwy’n siŵr, yn cael ei gryfhau gan y cwricwlwm newydd. Pan oeddwn yn yr ysgol yn y 1960au ac ar ddechrau’r 1970au yng Nghasnewydd, ychydig iawn a gâi ei ddysgu i mi am yr iaith Gymraeg, a diwylliant a hanes Cymru. Mae’n rhaid ein bod wedi dysgu’r anthem genedlaethol, ond fawr ddim mwy na hynny. Diolch byth, rydym wedi dod yn bell yn y 23 i 24 mlynedd diwethaf. Dylai ein plant ddysgu am hanes lleol a hanes Cymru, yn ogystal â hanes y DU, Ewrop a'r byd.
Wrth gwrs, yng Nghasnewydd, mae gennym hanes balch iawn, gan gynnwys Siartiaeth a’r rhan hollbwysig a chwaraeodd y ddinas yn hanes Cymru, gyda gwrthryfel y Siartwyr y tu allan i Westy Westgate yn y dref ar y pryd. Ganed un o'r arweinwyr, John Frost, yng Nghasnewydd yn nhafarn y Royal Oak ym 1784. Roedd Frost a'r Siartwyr eraill yn galw am chwe pheth: y bleidlais i bob dyn yn 21 oed, etholaethau cyfartal, talu ASau, cael gwared ar y gofyniad i ASau fod yn berchen ar eiddo, pleidlais gudd, a seneddau blynyddol. Dim ond yr olaf sydd heb ddod i fodolaeth. Y gwrthryfel yng Nghasnewydd ym mis Tachwedd 1839 oedd yr enghraifft gryfaf o Siartiaeth rymusol yn hanes y mudiad. Gorymdeithiodd cannoedd o ddynion ar westy'r Westgate, a arweiniodd at frwydr â'r milwyr a oedd wedi eu lleoli yno. Collodd o leiaf 22 o Siartwyr eu bywydau, a dilynwyd y brwydro gan achosion o fradwriaeth.
Deputy Minister, I also want to talk about the 2021 census data and put on record some of the findings that were recorded for us locally. Ringland, an area of Newport East heavily influenced by the nearby Llanwern steelworks since the 1960s, has 56.3 per cent of people identifying as Welsh only, but in terms of Welsh language skills, over 90 per cent of people there said they had no Welsh skills. And in Beechwood and other areas of the constituency, it is a similar situation. So, although language isn't the only factor, obviously, when people think about their Welshness, it is an important one that people will consider. Given some of the figures I've just referred to, we do need to look at some of the factors underlying that further.
It's why I very much welcome the ambition by Welsh Government to have 1 million Welsh speakers by 2050. In places like Newport, we need to understand the situation, and Newport is ready to play our part and help realise those targets set by the Welsh Government. Deputy Minister, I would be grateful if you could say a little more about how you and the Welsh Government can work with people in these areas and tap into the strong sense of Welshness that people feel, to in turn increase the Welsh language skills and Welsh culture in the area.
Newport City Council have a Welsh language plan, and are taking this issue very seriously. It will celebrate the Welsh language as part of our shared identity and increase opportunities for everyone to see, hear, learn and use our national language. The long-term aspiration is to increase the number of Welsh speakers, raise awareness, and increase visibility of the language across all our communities. They want to offer opportunities for those with all levels of Welsh to practise and speak the language in a safe, friendly and supportive environment, and to engage with those who might not be aware of the language or its benefits. At the launch of the council's 'Many faces of Welsh-ness' campaign, Janice Dent, policy and partnerships manager, said:
'It might be seen as a white British language but we are trying to engage all communities in Newport.'
This is an approach I very much welcome. At the same launch, Councillor Miqdad Al-Nuaimi, who represents Stow Hill, said:
'Quite a lot of ethnic minority people want their children to speak Welsh.'
This has been my experience as well. One of the co-founders of a football supporters group for Welsh south Asians called Amar Cymru, which has strong roots in Newport, Shah Alom, has been keen to relearn and take up Welsh in his spare time.
We have festivals in Newport including the Gŵyl Newydd. This is a new event for the people of Newport and beyond, taking place in September at the Riverfront theatre. It brings together a number of organisations and volunteers to provide a day of activities and performances. Groups include Cymdeithas Cymry Casnewydd, a Newport Welsh society organising regular meetings and celebrations for Welsh speakers and learners alike. They have an office in Newport market and offer a very wide offer for the people of the city. Another is Merched y Wawr, a group for women of all ages, Welsh speakers and learners. They meet regularly.
Ddirprwy Weinidog, hoffwn sôn hefyd am ddata cyfrifiad 2021, a chofnodi rhai o’r canfyddiadau a gofnodwyd ar ein cyfer yn lleol. Mae 56.3 y cant o bobl yn Ringland, ardal o Ddwyrain Casnewydd sydd wedi’i dylanwadu’n drwm gan waith dur cyfagos Llan-wern ers y 1960au, yn nodi eu bod yn Gymry'n unig, ond o ran sgiliau iaith Gymraeg, dywedodd dros 90 y cant o’r bobl yno nad oedd ganddynt unrhyw sgiliau iaith Gymraeg. Ac yn Beechwood ac ardaloedd eraill o’r etholaeth, mae’r sefyllfa'n debyg. Felly, er nad iaith yw’r unig ffactor, yn amlwg, pan fydd pobl yn meddwl am eu Cymreictod, mae’n ffactor pwysig y bydd pobl yn ei ystyried. O ystyried rhai o'r ffigurau rwyf newydd eu nodi, mae angen inni edrych yn fanylach ar rai o'r ffactorau sy'n sail i hynny.
Dyna pam rwy'n croesawu uchelgais Llywodraeth Cymru i gael 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 yn fawr. Mewn lleoedd fel Casnewydd, mae angen inni ddeall y sefyllfa, ac mae Casnewydd yn barod i chwarae ein rhan a helpu i wireddu’r targedau a osodwyd gan Lywodraeth Cymru. Ddirprwy Weinidog, byddwn yn ddiolchgar pe gallech ddweud ychydig rhagor wrthym ynglŷn â sut y gallwch chi a Llywodraeth Cymru weithio gyda phobl yn yr ardaloedd hyn a manteisio ar yr ymdeimlad cryf o Gymreictod sydd gan bobl, er mwyn cynyddu sgiliau iaith Gymraeg a diwylliant Cymreig yn yr ardal.
Mae gan Gyngor Dinas Casnewydd gynllun iaith Gymraeg, ac maent o ddifrif ynghylch y mater. Bydd yn dathlu’r Gymraeg fel rhan o’n hunaniaeth gyffredin ac yn cynyddu cyfleoedd i bawb weld, clywed, dysgu a defnyddio ein hiaith genedlaethol. Y dyhead hirdymor yw cynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg, codi ymwybyddiaeth, a chynyddu amlygrwydd yr iaith yn ein holl gymunedau. Maent yn awyddus i gynnig cyfleoedd i’r rheini sydd â phob lefel o Gymraeg i ymarfer a siarad yr iaith mewn amgylchedd diogel, cyfeillgar a chefnogol, ac i ymgysylltu â’r rheini nad ydynt efallai’n ymwybodol o’r iaith na’i manteision. Wrth lansio ymgyrch 'Many faces of Welsh-ness' y cyngor, dywedodd Janice Dent, y rheolwr polisi a phartneriaethau:
'Efallai ei bod yn cael ei hystyried yn iaith Brydeinig wen, ond rydym yn ceisio ymgysylltu â holl gymunedau Casnewydd.'
Dyma ddull o weithredu rwy'n ei groesawu’n fawr. Yn yr un lansiad, dywedodd y Cynghorydd Miqdad Al-Nuaimi, sy’n cynrychioli Stow Hill:
'Mae cryn dipyn o bobl o leiafrifoedd ethnig am i'w plant siarad Cymraeg.'
Dyma fy mhrofiad innau hefyd. Mae Shah Alom, un o gyd-sylfaenwyr Amar Cymru, grŵp cefnogwyr pêl-droed i Gymry de Asiaidd sydd â gwreiddiau cryf yng Nghasnewydd, wedi bod yn awyddus i ailddysgu a manteisio ar y Gymraeg yn ei amser hamdden.
Mae gennym wyliau yng Nghasnewydd gan gynnwys Gŵyl Newydd. Dyma ddigwyddiad newydd i bobl Casnewydd a thu hwnt, a gynhelir ym mis Medi yn theatr Glan yr Afon. Mae’n dod â nifer o sefydliadau a gwirfoddolwyr ynghyd i gynnal diwrnod o weithgareddau a pherfformiadau. Mae’r grwpiau’n cynnwys Cymdeithas Cymry Casnewydd, cymdeithas Gymraeg yng Nghasnewydd sy’n trefnu cyfarfodydd a dathliadau rheolaidd ar gyfer siaradwyr Cymraeg a dysgwyr fel ei gilydd. Mae ganddynt swyddfa ym marchnad Casnewydd ac maent yn cynnig arlwy eang iawn i bobl y ddinas. Un arall yw Merched y Wawr i fenywod o bob oed, yn Gymry Cymraeg a dysgwyr. Maent yn cyfarfod yn rheolaidd.
Dirprwy Weinidog, rwyf am orffen drwy sôn am fy etholwr a’m ffrind, Olwen, a oedd yn gyn-athro Cymraeg yma yn y Senedd. Roedd hi’n naw mlwydd oed pan symudodd i Gasnewydd o Gaerdydd, lle roedd hi’n ffodus i fynd i ysgol gynradd Gymraeg. Pan symudon nhw i Gasnewydd, ychydig iawn o Gymraeg oedd yn y dref, fel yr oedd bryd hynny, ac yn sicr ddim yn yr ysgolion.
Yn yr 1960au, gyda Lilian Jones, pennaeth cyntaf Ysgol Gyfun Gwynllyw, dechreuodd ei mam ysgol Gymraeg ar fore dydd Sadwrn. Brwydrodd hi, a llawer o bobl eraill, dros addysg cyfrwng Cymraeg yng Nghasnewydd. Sefydlwyd yr uned gyntaf yn ysgol Clytha yn y 1970au cynnar, ac roedd chwaer fach Olwen yn ddisgybl. Yn ddiddorol, daeth un o ddisgyblion yr ysgol fore dydd Sadwrn yn bennaeth cyntaf Ysgol Gyfun Gwent Is Coed.
Mae Olwen yn hapus ac yn falch aeth ei phlant i’r uned yn ysgol High Cross cyn i'r ysgol Gymraeg gyntaf—Ysgol Gymraeg Casnewydd—agor yn y 1990au. Oddi yno, aethant i Ysgol Gyfun Gwynllyw. Heddiw, mae plant teulu Olwen nawr mewn addysg cyfrwng Cymraeg, un yn Ysgol Gymraeg Ifor Hael ac un yn Ysgol Gyfun Gwent Is Coed. Cytunaf gydag Olwen pan ddywedai bod pethau’n sicr wedi newid yng Nghasnewydd.
Deputy Minister, I want to finish by talking about my constituent and my friend, Olwen, who was formerly a Welsh teacher here in the Senedd. She was nine years old when she moved to Newport from Cardiff, where she was fortunate to go to a Welsh primary school. When they moved to Newport, there was very little Welsh in the town, as it was then, and certainly nothing in the schools.
In the 1960s, with Lilian Jones, the first headteacher at Ysgol Gyfun Gwynllyw, her mother started a Welsh language school on Saturday mornings. She and many other people fought for Welsh-medium education in Newport. The first unit was established at ysgol Clytha in the early 1970s, and Olwen's little sister was a pupil. Interestingly, one of the pupils at the school on Saturday morning became the first headteacher of Ysgol Gyfun Gwent Is Coed.
Olwen is happy and proud that her children went to the unit at High Cross School before the first Welsh school—Ysgol Gymraeg Casnewydd—opened in the 1990s. From there, they went to Ysgol Gyfun Gwynllyw. Today, the children in Olwen’s family are in Welsh-medium education, one at Ysgol Gymraeg Ifor Hael and one at Ysgol Gyfun Gwent Is Coed. I agree with Olwen when she said that things have certainly changed in Newport.
Llywydd, as someone committed to devolution and to Newport, it is very pleasing to reflect on the progress we have made. We now have a Parliament for Wales—something generations have campaigned for and worked to achieve. Newport and Wales have a stronger Welsh identity reinforced by the new democratic settlement. It is important for people to have a clear sense of their place in the world, their history and culture, a base from which to sally forth into education, work and life. Language is a key part of identity, and all in Wales, whether they are fortunate to speak Welsh or not, benefit from our unique language and its central role in our history and culture. Diolch yn fawr.
Lywydd, fel rhywun sydd wedi ymrwymo i ddatganoli ac i Gasnewydd, mae’n braf iawn myfyrio ar y cynnydd rydym wedi’i wneud. Bellach, mae gennym Senedd i Gymru—rhywbeth y mae cenedlaethau wedi ymgyrchu drosto ac wedi gweithio i’w sicrhau. Mae gan Gasnewydd a Chymru hunaniaeth Gymreig gryfach a atgyfnerthir gan y setliad democrataidd newydd. Mae'n bwysig i bobl gael ymdeimlad clir o'u lle yn y byd, eu hanes a'u diwylliant, man cychwyn er mwyn camu ymlaen i addysg, gwaith a bywyd. Mae iaith yn rhan allweddol o hunaniaeth, ac mae pawb yng Nghymru, boed yn ddigon ffodus i siarad Cymraeg neu beidio, yn elwa o’n hiaith unigryw a’i rôl ganolog yn ein hanes a’n diwylliant. Diolch yn fawr.
I'm really grateful to my good friend and fellow Newportonian for leading this debate today.
Rwy’n ddiolchgar iawn i fy nghyfaill a fy nghyd-frodor o Gasnewydd am arwain y ddadl hon heddiw.
Diolch, John. Mae'n bleser cyfrannu heddiw.
Thank you, John. It's a pleasure to contribute today.
Now, I want to start my contribution by insisting that I'm not that old, yet, when I went to primary school in Newport, I was taught the national anthem in English. I have to say that that's never come in handy, but, thankfully, my parents and grandparents had already taught me it in Welsh.
Newport, through its old Monmouthshire county days, was not seen as fully part of Wales, and that changed in the 1970s, as John said, and, since then, there has been a growing sense of pride in our Welsh identity. This has been helped by the Welsh music scene in Newport from the 1980s and 1990s, and the use of the Welsh language in schools, and more widely in the community.
It hasn't come easy, but the changes have come about because of the hard work and dedication of people such as Elin Maher, whose energy and passion has helped to drive advancements in the Welsh language in Newport. On the weekend, my mum and her friend attended an event in the fantastic new Newport market, where learners could listen to the Mabinogi through Welsh, and I assure you that that would not have happened 10 or 15 years ago.
I want to close by paying tribute to my late friend, Paul Flynn, or his bardic name, Paul y Siartwr. He was a proud Welshman, and learning Welsh as an adult, he championed the Welsh language, and was a passionate advocate for its use. Paul said that there were two languages spoken in Caerleon in Roman times—intra muros, it was Latin, and extra muros, it was Welsh. If any of the centurions in Caerleon had suggested that the language that would survive to this day would be Welsh, it would have been thought a very curious forecast. But that is the truth. He said,
'Languages represent the humour, wit and passion of generations echoing down the centuries and all of them are unique in their own way. We have the great luck to possess the inheritance of a glorious ancient language, with a wonderful literature that lives, full of virility, variety and enthusiasm. We should celebrate that'.
I'm confident that he would be delighted at the progress. Long may it continue. Dydd Gŵyl Dewi hapus i chi i gyd.
Nawr, hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy fynnu nad wyf mor hen â hynny, ac eto, pan euthum i'r ysgol gynradd yng Nghasnewydd, dysgais yr anthem genedlaethol yn Saesneg. Mae'n rhaid imi ddweud nad yw hynny erioed wedi bod yn ddefnyddiol, ond diolch byth, roedd fy rhieni, fy nhad-cu a fy mam-gu eisoes wedi ei dysgu i mi yn Gymraeg.
Nid oedd Casnewydd, oherwydd ei hanes fel rhan o sir Fynwy, yn cael ei hystyried yn rhan lawn o Gymru, a newidiodd hynny yn y 1970au, fel y dywedodd John, ac ers hynny, cafwyd ymdeimlad cynyddol o falchder yn ein hunaniaeth Gymreig. Cafodd hyn ei helpu gan y sîn gerddoriaeth Gymraeg yng Nghasnewydd o’r 1980au a’r 1990au, a’r defnydd o’r Gymraeg mewn ysgolion, ac yn ehangach yn y gymuned.
Nid yw wedi dod yn hawdd, ond mae’r newidiadau wedi digwydd oherwydd gwaith caled ac ymroddiad pobl fel Elin Maher, y mae ei hegni a’i hangerdd wedi helpu i sbarduno cynnydd y Gymraeg yng Nghasnewydd. Dros y penwythnos, mynychodd fy mam a’i ffrind ddigwyddiad ym marchnad newydd wych Casnewydd, lle gallai dysgwyr wrando ar y Mabinogi yn Gymraeg, a chredwch fi, ni fyddai hynny wedi digwydd 10, 15 mlynedd yn ôl.
Rwyf am gloi drwy dalu teyrnged i fy nghyfaill, y diweddar Paul Flynn, neu ei enw barddol, Paul y Siartwr. Roedd yn Gymro balch, ac ar ôl dysgu Cymraeg fel oedolyn, fe fu'n hyrwyddo'r Gymraeg, ac roedd yn eiriolwr brwd dros ei defnyddio. Dywedodd Paul fod dwy iaith yn cael eu siarad yng Nghaerllion yn oes y Rhufeiniaid—o fewn y waliau, roeddent yn siarad Lladin, a'r tu allan, roeddent yn siarad Cymraeg. Pe bai unrhyw un o'r canwriaid yng Nghaerllion wedi awgrymu mai Cymraeg fyddai'r iaith a fyddai'n goroesi hyd heddiw, byddai wedi bod yn broffwydoliaeth ryfedd iawn. Ond dyna'r gwir. Dywedodd,
'Mae ieithoedd yn cynrychioli hiwmor, ffraethineb ac angerdd cenedlaethau yn atseinio ar hyd y canrifoedd ac mae pob un ohonynt yn unigryw yn eu ffordd eu hunain. Rydym yn ddigon ffodus i fod wedi etifeddu iaith hynafol ogoneddus, gyda llenyddiaeth wych sy'n fyw, yn llawn egni, amrywiaeth a brwdfrydedd. Dylem ddathlu hynny'.
Rwy’n hyderus y byddai wrth ei fodd gyda’r cynnydd. Gobeithio y bydd yn parhau. Dydd Gŵyl Dewi hapus i chi i gyd.
Diolch yn fawr i John am ddod â'r ddadl yma.
Thank you very much to John for bringing this debate forward.
This debate has made me think of a recent conversation I had at an event, and a subsequent e-mail I received from a constituent. I was at an event and we got into a discussion about what it is to be Welsh. I said that, in my opinion—and it is only my humble opinion—if you call Wales your home and you feel Welsh, then as far as I'm concerned, you're Welsh. This is the e-mail I received and it was titled, 'A personal thank you':
'I just wanted to offer a personal thank you for a conversation we had at a recent event. I mentioned that Brexit had taken away my European identity, and although I've lived all my adult life in Wales and that my family are here, having been born in London I felt one couldn't become Welsh because there was no legal mechanism for doing so. You kindly said that there was no concern at all about self-identifying as Welsh. Last week, whilst filling in paperwork for a house move, I had my first chance to declare that I am Welsh on a formal document. Thank you kindly for your encouragement'.
Minister, I'd like to know how we can encourage more people to feel confident and self-identify as Welsh, regardless of where they're born. Diolch yn fawr.
Mae’r ddadl hon wedi gwneud imi feddwl am sgwrs ddiweddar a gefais mewn digwyddiad, ac e-bost dilynol a gefais gan etholwr. Roeddwn mewn digwyddiad, a chawsom drafodaeth ynglŷn â beth mae bod Gymro yn ei olygu. Dywedais, yn fy marn i—a dim ond yn fy marn ostyngedig i—os ydych yn galw Cymru'n gartref, ac yn teimlo fel Cymro, yna o'm rhan i, rydych chi'n Gymro. Dyma'r e-bost a gefais, a'r teitl oedd, 'Diolch personol':
'Hoffwn ddiolch yn bersonol i chi am sgwrs a gawsom mewn digwyddiad yn ddiweddar. Soniais fod Brexit wedi dileu fy hunaniaeth Ewropeaidd, ac er fy mod wedi byw yng Nghymru ers dod yn oedolyn a bod fy nheulu yma, gan imi gael fy ngeni yn Llundain, roeddwn yn teimlo na allai rhywun ddod yn Gymro am nad oedd mecanwaith cyfreithiol ar gyfer gwneud hynny. Fe ddywedoch chi'n garedig nad oedd unrhyw beth o'i le ar hunanadnabod fel Cymro. Yr wythnos diwethaf, wrth lenwi’r gwaith papur ar gyfer symud tŷ, cefais fy nghyfle cyntaf i ddatgan fy mod yn Gymro ar ddogfen ffurfiol. Diolch yn fawr iawn am eich anogaeth'.
Weinidog, hoffwn wybod sut y gallwn annog mwy o bobl i deimlo’n hyderus ac i hunanadnabod fel Cymry, ni waeth ble y cawsant eu geni. Diolch yn fawr.
I now call the Deputy Minister for Arts and Sport, and Chief Whip to reply to the debate—Dawn Bowden.
Galwaf yn awr ar Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon, a’r Prif Chwip i ymateb i’r ddadl—Dawn Bowden.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, John, am ddod â'r ddadl hon i'r Siambr. Diolch hefyd i bawb sydd wedi cyfrannu i'r ddadl fer y prynhawn yma. Mae'n wir teimlo fel dathliad o Gymreictod yma yn y Siambr yr wythnos yma, gyda nifer o ddatganiadau, cyfraniadau a sawl dadl i nodi Dydd Gŵyl Dewi.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you, John, for bringing this debate to the Chamber. Thank you also to everyone who's contributed to the short debate this afternoon. It truly feels like a celebration of Welshness here in the Chamber, with many statements, contributions and a number of debates to mark St David's Day.
Sorry, I was getting feedback in my ear on the translation. Apologies.
So, my colleague, Jane Hutt, the Minister for Social Justice, spoke yesterday about how Wales is a community of communities, and her statement to the Senedd spoke about how the Welsh language and culture are something to celebrate and how we as a Government and our partners should embrace our Welsh identity and language as something that should bring the people of Wales and communities together.
Llywydd, John Griffiths spoke about his Welsh identity and his city's relationship with Welshness, and as the Minister with responsibility for culture and heritage, I welcome the question that John poses today, and that is: how do we learn from the past to ensure a prosperous future for Wales, Newport and the Welsh language? And he also mentioned football, of course, and he immediately got my attention at that point, because that's something that he knows is very close to my heart. So, I'd also like to add my tribute to Chris Gunter's outstanding contribution to the Wales national football team over the years—a team that is also very important to our national culture.
Llywydd, if I could now just briefly highlight what we are doing in the Newport area specifically, but across Wales as a whole. I'll start by talking about the culture strategy, and we're working with Plaid Cymru on a shared commitment to develop a new culture strategy for Wales that we hope will be available later this year. Our vision for that new strategy is that it will offer forward-looking, values-based direction for the sectors in scope, and that it will strengthen collaborative working and cohesion across our cultural sectors, and underpin all areas of society. The concepts of cultural democracy and developing the links between culture and well-being will be important considerations for the new strategy, and in developing that strategy, we will want to ensure that our sectors, our collections and our cultural activities reflect Wales as a confident, bilingual, diverse, inclusive, reflective and forward-looking nation.
Culture and identity are based on an immeasurable variety of perspectives and experiences, which you've set out very clearly in your introduction, John. So, it's not for Government to attempt to define what this should be at an individual or a community level, but we can and should be thinking about how we include, reflect, support, celebrate and better understand the multidimensional nature of culture and identity in Wales. And the strategy will hopefully be a catalyst to bring communities together to celebrate that rich diversity of identities that exist not only in Newport, but across the whole nation.
But can I now turn specifically to Newport? It’s an excellent example of how a locality’s history impacts on wider Welsh and UK history, helping shape not only local, but also national identity. You already referred to the Chartists; nobody can talk about Newport without talking about the Chartists, and the museum’s Chartists collection, of course, tells the story of a proud and significant Welsh contribution to a British movement that actioned significant political reform. And it’s 20 years since the Newport ship was uncovered during excavations on the riverside, and the planks of that fifteenth-century vessel have now been conserved and are ready to be pieced back together. This is a find of international significance and reflects the importance of maritime travel and trade for Wales across the centuries, which has greatly influenced the Wales that we see today.
I’ve already talked about what we’re going to do, but I think it’s probably right that I highlight a few things that we already have done, and what we continue to do to ensure that Welsh culture thrives within Newport. So, Newport’s museums celebrate a broad spectrum of cultures, communities, industries and eras, which all contribute to developing Newport’s present-day Welsh identity. Museums exist at the heart of a community. It is where people go to connect with each other and to share in and experience our history and our culture. The Welsh Government, via the Arts Council of Wales, fund a number of activities in the Newport area, and these include the Arts Portfolio Wales organisations, Ballet Cymru and the Riverfront, which you also mentioned. And a number of other Arts Portfolio Wales organisations have undertaken activity within the Newport local authority area. Key programme areas, such as creative learning and arts in health, also cover Newport. For example, the Aneurin Bevan University Health Board has recently delivered an extensive Celf ar gyfer y Faenor programme as part of the development of the new Grange.
Mae'n ddrwg gennyf, roedd yna wich yn fy nghlust gyda'r cyfieithiad. Ymddiheuriadau.
Felly, ddoe soniodd fy nghyd-Aelod, Jane Hutt, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ynglŷn â sut mae Cymru'n gymuned o gymunedau, ac yn ei datganiad i’r Senedd, soniodd am sut mae’r Gymraeg a diwylliant Cymreig yn bethau i’w dathlu a sut y dylem ni fel Llywodraeth a'n partneriaid ddathlu ein hunaniaeth Gymreig a’n hiaith fel rhywbeth a ddylai ddod â phobl Cymru a chymunedau ynghyd.
Lywydd, soniodd John Griffiths am ei hunaniaeth Gymreig a pherthynas ei ddinas â Chymreictod, ac fel y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros ddiwylliant a threftadaeth, rwy'n croesawu'r cwestiwn y mae John yn ei ofyn heddiw, sef: sut mae dysgu o’r gorffennol i sicrhau dyfodol llewyrchus i Gymru, Casnewydd a’r Gymraeg? A soniodd hefyd am bêl-droed, wrth gwrs, a chafodd fy sylw ar unwaith ar y pwynt hwnnw, gan fod hynny'n rhywbeth y gŵyr ei fod yn agos iawn at fy nghalon. Felly, hoffwn innau ychwanegu fy nheyrnged i gyfraniad rhagorol Chris Gunter i dîm pêl-droed Cymru dros y blynyddoedd—tîm sydd hefyd yn bwysig iawn i'n diwylliant cenedlaethol.
Lywydd, hoffwn dynnu sylw'n gryno at yr hyn rydym yn ei wneud yn ardal Casnewydd yn benodol, ond ledled Cymru gyfan. Dechreuaf drwy sôn am y strategaeth ddiwylliant, ac rydym yn gweithio gyda Phlaid Cymru ar ymrwymiad a rennir i ddatblygu strategaeth ddiwylliant newydd i Gymru y gobeithiwn y bydd ar gael yn ddiweddarach eleni. Ein gweledigaeth ar gyfer y strategaeth newydd honno yw y bydd yn cynnig cyfeiriad blaengar sy’n seiliedig ar werthoedd i’r sectorau sydd o fewn ei chwmpas, ac y bydd yn cryfhau cydweithio a chydlyniant ar draws ein sectorau diwylliannol, ac yn sail i bob rhan o gymdeithas. Bydd y cysyniad o ddemocratiaeth ddiwylliannol a datblygu’r cysylltiadau rhwng diwylliant a llesiant yn ystyriaethau pwysig ar gyfer y strategaeth newydd, ac wrth ddatblygu’r strategaeth honno, byddwn yn awyddus i sicrhau bod ein sectorau, ein casgliadau a’n gweithgarwch diwylliannol yn adlewyrchu Cymru fel cenedl hyderus, ddwyieithog, amrywiol, gynhwysol, fyfyriol a blaengar.
Mae diwylliant a hunaniaeth yn seiliedig ar amrywiaeth anfesuradwy o safbwyntiau a phrofiadau, fel y nodoch chi'n glir iawn yn eich cyflwyniad, John. Felly, nid lle’r Llywodraeth yw ceisio diffinio beth ddylai hynny fod ar lefel unigol neu gymunedol, ond fe allwn ac fe ddylem fod yn meddwl ynglŷn â sut rydym yn cynnwys, yn adlewyrchu, yn cefnogi, yn dathlu ac yn deall natur amlddimensiynol diwylliant a hunaniaeth Cymru yn well. Ac rwy'n gobeithio y bydd y strategaeth yn gatalydd i ddod â chymunedau ynghyd i ddathlu’r amrywiaeth gyfoethog honno o hunaniaethau sy’n bodoli nid yn unig yng Nghasnewydd, ond ledled y genedl gyfan.
Ond a gaf fi droi’n benodol nawr at Gasnewydd? Mae’n enghraifft wych o sut mae hanes bro yn effeithio ar hanes ehangach Cymru a’r DU, gan helpu i lunio nid yn unig hunaniaeth leol, ond hunaniaeth genedlaethol hefyd. Rydych eisoes wedi cyfeirio at y Siartwyr; ni all unrhyw un sôn am Gasnewydd heb sôn am y Siartwyr, ac mae casgliad Siartwyr yr amgueddfa, wrth gwrs, yn adrodd hanes cyfraniad Cymreig balch ac arwyddocaol i fudiad Prydeinig a sicrhaodd ddiwygiad gwleidyddol pwysig. Ac mae 20 mlynedd ers i long Casnewydd gael ei darganfod yn ystod gwaith adeiladu ar lan yr afon, ac mae estyll y llong honno o’r bymthegfed ganrif bellach wedi’u hadfer ac yn barod i’w rhoi yn ôl at ei gilydd. Mae hwn yn ddarganfyddiad o bwys yn rhyngwladol, ac mae’n adlewyrchu pwysigrwydd teithio a masnach forwrol i Gymru ar hyd y canrifoedd, sydd wedi dylanwadu’n fawr ar y Gymru a welwn heddiw.
Rwyf eisoes wedi sôn am yr hyn rydym yn mynd i’w wneud, ond credaf ei bod yn briodol imi dynnu sylw at ychydig o bethau rydym wedi’u gwneud yn barod, a’r hyn rydym yn parhau i’w wneud i sicrhau bod diwylliant Cymru yn ffynnu yng Nghasnewydd. Felly, mae amgueddfeydd Casnewydd yn dathlu sbectrwm eang o ddiwylliannau, cymunedau, diwydiannau a chyfnodau, sydd oll yn cyfrannu at ddatblygu hunaniaeth Gymreig Casnewydd heddiw. Mae amgueddfeydd yn bodoli wrth galon cymuned. Dyma ble mae pobl yn mynd i gysylltu â'i gilydd ac i rannu a phrofi ein hanes a'n diwylliant. Mae Llywodraeth Cymru, drwy Gyngor Celfyddydau Cymru, yn ariannu nifer o weithgareddau yn ardal Casnewydd, ac mae’r rhain yn cynnwys sefydliadau Portffolio Celfyddydol Cymru, Ballet Cymru a chanolfan Glan yr Afon, y sonioch chi amdanynt hefyd. Ac mae nifer o sefydliadau eraill Portffolio Celfyddydol Cymru wedi ymgymryd â gweithgarwch o fewn ardal awdurdod lleol Casnewydd. Mae meysydd rhaglenni allweddol, fel dysgu creadigol a chelfyddydau mewn iechyd, hefyd yn gwasanaethu Casnewydd. Er enghraifft, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan wedi cyflwyno rhaglen helaeth Celf ar gyfer y Faenor yn ddiweddar fel rhan o ddatblygiad ysbyty newydd y Faenor.
I droi at y Gymraeg, mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn barod wedi siarad yn y Siambr y prynhawn yma am y gwaith sylweddol sy’n cael ei wneud i gefnogi’r Gymraeg a’i diwylliant ar draws Cymru.
To turn to Welsh, the Minister for Education and the Welsh Language has already spoken in the Chamber this afternoon about the significant work that’s being done to promote the Welsh language and culture across Wales.
I’m aware of the brilliant work that Menter Iaith Casnewydd are doing in Newport for the Welsh language. The £60,000 in grant funding that we provide to Menter Iaith goes towards promoting and increasing the use of Welsh in Newport communities, and I know that one of their priorities is to increase the use of Welsh amongst families, and to provide more opportunities for children and young people to use their Welsh outside of the school, as well as increasing opportunities for the wider community and learners to use their Welsh. The Menter Iaith has opened a unit in a prominent position in the market with the intention of being a focal point for Welsh language and culture on Newport High Street. As well as holding numerous activities organised by the Menter, such as after-school clubs for children, it’s also a space that can be used by local community groups and is suitable for performances, holding hybrid meetings, and also contains a display area that is open to organisations, schools, artists, business and local groups. The Menter Iaith has also established a number of community groups where people come together to use their Welsh, and with the help of the Menter Iaith, these groups are now able to operate by themselves.
So, to conclude, Dirprwy Lywydd, as I often say when I’m asked, I am English by birth, but I am Welsh by choice, and like others, I am very proud of our Welsh heritage, culture and language, and how this contributes to our sense of Welsh identity, which we see in Newport and which has been so passionately expressed by Members representing that city here in the Senedd, and which is, and will continue to be, supported by this Welsh Government. Diolch yn fawr iawn.
Rwy’n ymwybodol o’r gwaith gwych y mae Menter Iaith Casnewydd yn ei wneud dros y Gymraeg yng Nghasnewydd. Mae’r £60,000 o arian grant rydym yn ei ddarparu i'r Fenter Iaith yn mynd tuag at hybu a chynyddu’r defnydd o’r Gymraeg yng nghymunedau Casnewydd, a gwn mai un o’u blaenoriaethau yw cynyddu’r defnydd o’r Gymraeg ymhlith teuluoedd, a darparu mwy o gyfleoedd i blant a phobl ifanc ddefnyddio eu Cymraeg y tu allan i’r ysgol, yn ogystal â chynyddu cyfleoedd i’r gymuned ehangach a dysgwyr ddefnyddio’u Cymraeg. Mae'r Fenter Iaith wedi agor uned mewn safle blaenllaw yn y farchnad gyda’r bwriad o fod yn ganolbwynt i’r Gymraeg a diwylliant Cymru ar Stryd Fawr Casnewydd. Yn ogystal â chynnal nifer o weithgareddau a drefnir gan Fenter Iaith Casnewydd, megis clybiau ar ôl ysgol i blant, mae hefyd yn fan y gellir ei ddefnyddio gan grwpiau cymunedol lleol ac sy’n addas ar gyfer perfformiadau, cynnal cyfarfodydd hybrid, ac mae hefyd yn cynnwys ardal arddangos sydd yn agored i sefydliadau, ysgolion, artistiaid, busnesau a grwpiau lleol. Mae Menter Iaith Casnewydd hefyd wedi sefydlu nifer o grwpiau cymunedol lle daw pobl at ei gilydd i ddefnyddio’u Cymraeg, a chyda chymorth Menter Iaith Casnewydd, mae’r grwpiau hyn bellach yn gallu gweithredu ar eu pennau eu hunain.
Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, fel y dywedaf yn aml pan ofynnir i mi, cefais fy ngeni'n Saesnes, ond rwy'n Gymraes o ddewis, ac fel eraill, rwy'n falch iawn o'n treftadaeth a'n diwylliant Cymreig a'r Gymraeg, a'r ffordd mae hyn yn cyfrannu at ein hymdeimlad o hunaniaeth Gymreig, a welwn yng Nghasnewydd, ac sydd wedi’i fynegi mor angerddol gan Aelodau sy’n cynrychioli’r ddinas honno yma yn y Senedd, hunaniaeth sy’n cael ei chefnogi, ac a fydd yn parhau i gael ei chefnogi gan y Llywodraeth hon. Diolch yn fawr iawn.
And that concludes today’s proceedings and brings them to a close.
A daw hynny â'r trafodion i ben am heddiw.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:44.
The meeting ended at 17:44.