Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn hwn. Y cwestiynau i’r Gweinidog Newid Hinsawdd sydd gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog, ac i'w ofyn gan Siân Gwenllian.

Diolch. Un o nodau 'Llwybr Newydd', strategaeth drafnidiaeth Cymru, yw lleihau cost teithio cynaliadwy i bawb yng Nghymru, gan gynnwys pobl ifanc. Rydym yn gweithio tuag at system drafnidiaeth hygyrch ledled y wlad ac mae gennym nifer o gynlluniau wedi’u hanelu at deithwyr iau.

Mae'n dda clywed bod yna gynlluniau ar y gweill, ac, wrth gwrs, mae angen eu hymestyn nhw a dod â chynlluniau newydd ymlaen hefyd. Ond yn rhannau gwledig fy etholaeth i, nid cost teithio ar fysus ydy'r unig broblem. Mae yna brinder bysus yn y lle cyntaf, gyda rhai cymunedau heb ffordd o deithio o gwbl ar adegau, gan nad oes yna ddim trenau, metro, llwybrau seiclo addas, nac ychwaith wasanaeth bysus ar rai adegau o'r dydd. Mae Yr Orsaf ym Mhenygroes yn datblygu prosiect i gefnogi trigolion, gan gynnwys pobl ifanc, sy'n wynebu rhwystrau oherwydd diffyg trafnidiaeth cyhoeddus yn nyffryn Nantlle, a hynny efo cefnogaeth partneriaeth trafnidiaeth gymunedol dyffryn Nantlle. Ydy trafnidiaeth gymunedol yn faes yr ydych chi fel Dirprwy Weinidog am ei weld yn datblygu i'r dyfodol, ac felly, os ydy hyn yn flaenoriaeth gennych chi, faint o gyllid sydd wedi ei glustnodi ar gyfer annog y math yma o drafnidiaeth yng nghyllideb ddrafft y Llywodraeth ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf?

Diolch. Nifer o bwyntiau yno. Rwy'n gyfarwydd â gwaith Partneriaeth Ogwen, ac wedi ymweld â rhai o'u cynlluniau—maent yn sefydliad rhagorol. Roeddwn yn arbennig o hoff o'r cynllun rydym wedi bod yn eu hariannu i ôl-osod beiciau, i osod batri arnynt, sydd, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, ac yn enwedig mewn ardaloedd bryniog, yn beth ymarferol iawn y gallwn ei wneud i helpu pobl nad oes ganddynt fynediad hawdd at gar neu drafnidiaeth gyhoeddus. Gwyddom ein bod, ers cenedlaethau, wedi bod yn ffafrio buddsoddiad mewn cynlluniau ffyrdd, ar gyfer y bobl sydd â cheir, a'n bod, dros amser, wedi bod yn esgeuluso trafnidiaeth gyhoeddus, ac rydym wedi gweld dirywiad yn y defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus, rydym wedi gweld dirywiad yn nifer y llwybrau teithio, ac rydym wedi gweld prisiau'n codi. Felly, dyna un o'r rhesymau pam ein bod yn cyflwyno ein Bil bysiau, i ailgynllunio'r gwasanaeth, ac mae'n un o'r rhesymau pam y byddwn yn cyhoeddi'r adolygiad ffyrdd ddydd Mawrth nesaf, er mwyn symud adnoddau, dros amser, o gynlluniau sy'n seiliedig ar geir i gynlluniau ar gyfer pawb.

Yn y cyfamser, mae gennym heriau ariannol anodd iawn, ac rydym yn gweld cynlluniau bysiau yn cael eu diddymu, sy'n dangos y broblem sydd gennym gyda'r system sydd wedi'i phreifateiddio, gan nad oes trosolwg strategol dros hyn—mae'n cael ei wneud ar hap gan gwmnïau bysiau. Ac yna, mae gennym y broblem bellach, yn enwedig yn y Gymru wledig, lle mae cwmnïau bysiau'n ei chael hi'n anodd cynnal eu model busnes, ac mae cost ynni'n eu hatal rhag gallu darparu llwybrau teithio, ac nid ydynt yn tendro am wasanaethau newydd. Felly, mae ystod o heriau yn ein hwynebu, ond y broblem sylfaenol yw’r diffyg buddsoddiad sydd gennym. Oherwydd rydym wedi blaenoriaethu pethau eraill, gan gynnwys yn rhan o’r cytundeb cydweithio. Gallem fod wedi dewis blaenoriaethu trafnidiaeth gyhoeddus; fe ddewisom ni bethau eraill, ac mae'n rhaid inni wneud y gorau a allwn gyda'r hyn sydd gennym. Ond yn amlwg, fel rhan o'n hymdrech i newid dulliau teithio a'r targedau sero net, mae angen inni symud adnoddau i raddau mwy o lawer tuag at drafnidiaeth gyhoeddus.

Hoffwn adleisio’r sylwadau a godwyd gan yr Aelod dros Arfon, a chydnabod bod angen y ffocws pwysig hwn ar drafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig ar gyfer ardaloedd gwledig, mewn ardaloedd fel Arfon ac ar draws gogledd Cymru—y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, wrth gwrs. Ddirprwy Weinidog, rwy’n siŵr eich bod yn un o ddarllenwyr brwd maniffesto’r Ceidwadwyr Cymreig, yn enwedig yr un ar gyfer etholiadau’r Senedd yn 2021. Ynddo, roeddem ni fel y Ceidwadwyr yn galw am deithiau bws am ddim a theithiau trên am bris gostyngol i bobl ifanc 16 i 24 oed, i helpu ein pobl ifanc i gael mynediad at addysg, hyfforddiant a chyflogaeth. Wrth gwrs, gallai hyn sicrhau'r newid rydych chi a minnau mor awyddus i’w weld yn ein dulliau teithio, gan gefnogi ein hamgylchedd ar yr un pryd, sydd mor bwysig. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, pa ystyriaeth rydych chi a Llywodraeth Cymru wedi’i rhoi i’r math hwn o syniad, i sicrhau teithio am ddim ar fysiau i’n pobl ifanc, fel y gallwn weld newid mewn dulliau teithio a chefnogi ein hamgylchedd hefyd? Diolch yn fawr iawn.

Wel, nid oes unrhyw amheuaeth y byddai gennym fwy o ddefnydd pe bai gennym brisiau is. Mae cynlluniau ar waith ledled y byd, gan gynnwys y defnydd o fysiau am ddim yn Normandi a mannau eraill, a chynlluniau bysiau am ddim yng Nghymru, yng Nghaerdydd ac Abertawe a Chasnewydd, am gyfnodau byr, sydd wedi dangos cynnydd mewn defnydd. Felly, pan fydd prisiau’n gostwng, gwyddom fod pobl yn fwy tebygol o’u defnyddio. Nid oes prinder cyfleoedd a syniadau i gynyddu defnydd a lleihau prisiau tocynnau, a chymell pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Yr her bob amser yw'r adnoddau. Felly, nid wyf yn siŵr sut mae’r Ceidwadwyr yn bwriadu ariannu’r cynllun a oedd ganddynt yn eu maniffesto, ond nid wyf yn ymwybodol o unrhyw opsiynau hawdd i wneud hynny.

Mae gennym gynnig ar fysiau lle mae pobl rhwng 16 a 21 oed yn cael traean oddi ar docyn bws oedolyn, ac rydym wedi bod yn gwneud llawer o waith, fel rhan o’n hymrwymiad i drefn brisiau siwrneiau decach, ar fodelu’r hyn y gallem ei gyflawni pe bai gennym docynnau bysiau llawer rhatach. Ac mae’r holl ffigurau'n galonogol iawn; yr adnoddau yw'r her.

Diolch, Janet. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £293 miliwn mewn lleihau perygl llifogydd i gymunedau arfordirol ledled Cymru drwy ein rhaglen rheoli risgiau arfordirol. Bydd hyn yn lleihau’r perygl o lifogydd i dros 15,000 eiddo, ac mae’n cynnwys, er enghraifft, mwy na £19 miliwn o fuddsoddiad yn Aberconwy. Mae map rhyngweithiol yn dangos ein buddsoddiad wedi'i gyhoeddi ar-lein.

Diolch, Weinidog. Rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol, yn 2014, fod oddeutu 50,000 tunnell o graig chwarel ffres a budr wedi cael ei ddympio heb unrhyw rybudd ar ein traeth tywodlyd hyfryd, traeth y gogledd yn Llandudno. Ar y pryd, fe'i gelwid yn 'raean'. Roedd y dref yn gandryll, gyda thrigolion, ymwelwyr a pherchnogion busnesau yn dal yn flin hyd heddiw. Gallaf gofio'r ewyn llaethog, gwyn yn cael ei olchi i'r lan am oddeutu tair wythnos, a'i fod yn cael ei alw ar y pryd yn 'raean glân ac anadweithiol.'

Nawr, yn 2023—wel, cyn hynny, a dweud y gwir—rydym bellach yn ymwybodol o'r nifer o opsiynau a gynigiwyd i chi i gyflwyno cynllun amddiffynfeydd llifogydd o'r môr newydd. Un o’r opsiynau yw gweithredu cynllun a fyddai’n ailgyflenwi tywod, a chefnogwyd cam 1 hyd yn oed. Ni allaf orbwysleisio fy siom aruthrol na fydd y cynllun hwn yn cael ei gefnogi mwyach, gan eich bod yn teimlo bod y gost yn ormod o gymharu â manteision esthetig adfer tywod. Llandudno yw brenhines cyrchfannau Cymru, a phrif drysor—

Rwy'n mynd i orfod galw arnoch i ofyn eich cwestiwn nawr, gan fy mod ar fin gofyn ichi ofyn eich cwestiynau fel llefarydd, ac mae tri o'r rheini. Felly, a wnewch chi ofyn eich cwestiwn?

Iawn. Pa gamau y gallwch eu cymryd, Weinidog? Sut rydym yn gwneud cynnydd ar hyn? Pa gamau y byddwch yn eu cymryd i sicrhau bod gennym yr amddiffynfeydd môr cywir sydd eu hangen arnom, ond y gallwn hefyd, ar ryw gam, weld ein traeth tywodlyd yn cael ei adfer yn Llandudno? Diolch.

Ie, diolch, Janet. Felly, yn benodol, mae Llywodraeth Cymru wedi dyfarnu cyllid grant yn ddiweddar i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy ddatblygu achos busnes llawn ar gyfer Llandudno, yn seiliedig ar gynnal a gwella’r amddiffynfa bresennol o goblau ar draeth y gogledd. Nid yw'r opsiwn i ailgyflenwi tywod yn darparu unrhyw fudd ychwanegol o ran llifogydd, a byddai'n costio llawer mwy i'r rhaglen rheoli perygl arfordirol, a dyna'r broblem. Felly, er fy mod yn deall yr hyn a ddywedwch am y traeth tywodlyd yn llwyr, diben y rhaglen rheoli risg arfordirol yw rheoli risg arfordirol; nid yw'n ymwneud ag atyniadau twristiaeth a gwerth esthetig arall. Nid wyf yn gwadu gwerth hynny; rwy'n dweud nad dyna yw diben y rhaglen.

Felly, os yw Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn awyddus i ailgyflenwi tywod ar draeth y gogledd yn Llandudno, mae gwir angen iddynt chwilio am ffynonellau eraill o gyllid. Mae ffynonellau eraill o gyllid ar gael, ond yn bendifaddau, ni allaf gymryd rhaglen rheoli risg arfordirol sydd wedi’i chynllunio’n benodol i amddiffyn lleoedd rhag llifogydd a’i defnyddio at ddiben hollol wahanol. Felly, er fy mod yn cydymdeimlo â'r hyn a ddywedwch, nid hon yw'r rhaglen gywir ar gyfer hynny. A gallwch ddweud o'r swm o arian rydym wedi'i fuddsoddi yn arfordir Cymru ein bod o ddifrif yn ceisio amddiffyn cymaint o eiddo â phosibl rhag llifogydd. Yn amlwg, rydym yn ceisio gwneud hynny yn y ffordd fwyaf amgylcheddol a dymunol yn esthetig ag y gallwn, ond yn y pen draw, mae'n ymwneud â faint o eiddo rydym yn eu hamddiffyn. Felly, rwy’n siŵr y byddwch yn gallu gweithio gyda’r cyngor i gytuno ar opsiwn gwell, ond nid drwy’r model ariannu hwn.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Lywydd, a diolch, Weinidog, Nawr, ni ellir gwadu bod Llywodraeth y DU yn cymryd camau pendant i fynd i'r afael ag adeiladau anniogel. Mae'r Gwir Anrhydeddus Michael Gove AS wedi anfon contractau cyfreithiol rwymol i bob datblygwr a fydd yn eu hymrwymo i dalu i gyweirio'r adeiladau anniogel hyn. Bydd y contract hwn yn golygu bod datblygwyr yn ymrwymo oddeutu £2 biliwn neu fwy ar gyfer atgyweiriadau i adeiladau a ddatblygwyd neu a adnewyddwyd ganddynt dros y 30 mlynedd diwethaf, ac yn diogelu miloedd o lesddeiliaid sy’n byw mewn cannoedd o adeiladau ledled Lloegr. Yn Lloegr, mae Llywodraeth y DU yn ceisio atal datblygwyr rhag gweithredu’n rhydd yn y farchnad dai os nad ydynt yn arwyddo ac yn cydymffurfio â'r contract cyweirio. A fyddwch yn gwneud yr un peth ar gyfer y rheini sy’n gweithredu yng Nghymru ac sydd naill ai’n gwrthod cefnogi neu’n torri telerau cytundeb datblygwyr Llywodraeth Cymru?

Ydw, Janet, rwy'n ymwybodol iawn o ddatganiadau amrywiol Michael Gove. Cyfarfûm yn ddiweddar iawn â’r Gweinidog tai ar y pryd, sydd bellach yn Weinidog dros ddiwylliant, y cyfryngau a chwaraeon, rwy’n credu—mae’n anodd dal i fyny—i siarad am hyn. Rwyf wedi gofyn am gyfarfod gyda Michael Gove hefyd, ond nid wyf wedi cael un ers ei ailymgnawdoliad.

Mae'r rhaglen yma bron yn union yr un fath ym mhob agwedd rydych newydd ei nodi. Rydym wedi gweithio gyda’r 11 datblygwr mawr yng Nghymru. Mae pob un ohonynt wedi ymrwymo i'r cytundeb. Mae'r ddogfennaeth gyfreithiol ganddynt ar hyn o bryd. Yn amlwg, maent yn edrych i weld beth sy'n digwydd yn Lloegr gyda'r ddogfennaeth gyfreithiol yno. Mae ein dogfennaeth yn wahanol am fod y fframwaith cyfreithiol yng Nghymru yn wahanol, ond serch hynny, mae'r pwyslais yr un fath. Yma yng Nghymru, fodd bynnag, rydym yn mynd ychydig yn gyflymach na hynny. Mae gennym ddau o'r datblygwyr mawr eisoes yn dechrau ar y gwaith cyweirio. Rydym wedi mynd ymhell iawn gyda'n rhaglen o arolygon. Dim ond ychydig o adeiladau sydd gennym ar ôl. Mae’r rheini sydd ar ôl nad ydynt wedi’u cwblhau ar gyfer yr arolwg ymwthiol llawn i gyd oherwydd bod angen set gymhleth o gytundebau gan rydd-ddeiliaid amrywiol ac yn y blaen, ac nid wyf am fanylu ar hynny, ond ceir materion rheoli cymhleth mewn perthynas â rhai o'r adeiladau. Mae'r lleill yn ymwneud â lle bu'n rhaid cau prif ffordd gyfan er mwyn cael mynediad i'r adeilad i wneud y gwaith, ac rydym wedi gorfod gweithio gyda'r cyngor lleol i lunio cynllun rheoli traffig i allu gwneud hynny. Heblaw am hynny, maent i gyd wedi'u cwblhau. Mae'r adroddiadau i gyd yn yr arfaeth. Byddwn yn gallu dechrau ar y gwaith cyweirio cyn gynted ag y gallwn.

Rydym hefyd yn gweithio ar raglen ar gyfer yr hyn a elwir yn adeiladau amddifad. Hyd y gwn i, nid oes rhaglen fel hon yn Lloegr. Mae gennym 16 i 23 o adeiladau amddifad—mae'n dibynnu i raddau ar yr hyn rydych yn ei alw. Adeilad amddifad yw un lle nad oes yswiriwr, asiant rheoli neu ddatblygwr cyfrifol y gellir eu dwyn i gyfrif, a byddwn yn gallu bwrw ymlaen â rhaglen ar gyfer gwneud y gwaith cyweirio arnynt.

Ond credaf mai dyma’r pwynt pwysicaf yma: rwyf bob amser wedi bod o'r farn y dylai’r Llywodraeth ysgwyddo'r cyfrifoldeb yn hyn o beth. Nid ydym am i lesddeiliaid unigol orfod cymryd camau cyfreithiol yn erbyn y datblygwyr, sef yr hyn y mae Deddf adeiladau Lloegr yn ei wneud. Rwy’n deall pam y gwnaethant hynny, ond nid ydym yn credu bod hynny’n iawn. Felly, bydd gennym y contract yma, ac os na chedwir ato, ein cyfrifoldeb ni fydd cymryd camau yn erbyn y datblygwyr. Dyna fel y dylai fod, yn fy marn i. Byddaf hefyd yn archwilio i weld a allwn, er enghraifft, atal adeiladwyr rhag ymgymryd â safleoedd lle mae caniatâd cynllunio yn bodoli eisoes a pharhau â'r gwaith. Dyna ail gam y gwaith. Ond rwy'n eithaf balch fod datblygwyr yma wedi dod ar y daith hon gyda ni.

Ac yna y peth olaf a ddywedaf ar y pwynt hwn, ac mae'n werth cadw hyn mewn cof, yw bod rhai o'r adeiladau, rhai o'r bobl â'r lleisiau cryfaf yn yr ymgyrch—a phwy all eu beio am gael ymgyrch; mae'n beth erchyll i fyw gydag ef—mae rhai o'r bobl â'r lleisiau cryfaf mewn adeiladau lle ceir ymgyfreitha helaeth eisoes ar y gweill, ac ni allwn ymyrryd â'r achosion hynny. Felly, rydym wedi ein rhwystro gan rai o'r prosesau sy'n mynd rhagddynt. Ond rwy'n dal i gydymdeimlo'n llwyr â'r bobl sy'n byw gyda hyn. A'r peth olaf yr hoffwn ei ddweud wrthych, Janet, yw os ydych yn adnabod unrhyw un sydd mewn sefyllfa enbyd oherwydd hyn, a fyddech cystal ag argymell y cynllun prynu allan iddynt, gan nad ydym wedi cael cymaint o ddiddordeb ynddo ag y byddem wedi hoffi, ac rwy'n gobeithio sicrhau cymaint o gyhoeddusrwydd iddo â phosibl.

Diolch am eich ateb cynhwysfawr, Weinidog, rwy'n ei werthfawrogi'n fawr. Rwy’n siŵr y byddech yn cytuno â mi, po hiraf y mae’n ei gymryd i ddatrys yr argyfwng hwn, y mwyaf yw’r pwysau meddyliol ac ariannol ar y trigolion agored i niwed hyn. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi hefyd na ddylem fod yn caniatáu i bobl eraill fanteisio ar hyn ac elwa'n ariannol. Y rheswm pam rwy'n sôn am hyn nawr yw am fod unigolion wedi ysgrifennu ataf yn egluro, mewn rhai achosion, fod y ffi gwasanaeth, ers hyn oll, am fflat dair ystafell wely wedi cynyddu o £2,500 i oddeutu £5,000 y flwyddyn. Ochr yn ochr â hynny, clywais yr honiad fod o leiaf un asiant rheoli'n codi ffi broceriaeth fewnol am yswiriant, a hefyd yn rhoi hysbysiadau adran 20, ddim yn gwneud y gwaith, yn codi ffioedd gweinyddol ar ben y ffi reoli, ac nad oes gan rai ohonynt unrhyw bolisi corfforaethol ar gyfer gwaith cynnal a chadw rhagweithiol nac ar gyfer gwirio'n rheolaidd fod ffyrdd o ddianc wedi'u hadrannu'n unigol rhag tân. Rwy'n ystyried bod honno'n drefn reoli erchyll. A fyddech yn barod i ymchwilio ymhellach i hyn drwy gyfrwng adolygiad neu ryw fath o ymchwiliad i ganfod sut yn union y mae pob asiant rheoli yng Nghymru wedi ymateb i’r argyfwng cladin, ac a oes unrhyw arwydd y gallai rhai fod yn elwa o’r sefyllfa hon?

Ydw, rwy'n ymwybodol iawn o hyn hefyd. Mae un o'r asiantau rheoli mwyaf wedi bod yn fy ngweld yn ddiweddar iawn. Mae llawer iawn o bobl yn fy etholaeth yn wynebu'r broblem hon, felly rwy'n ymwneud â'r mater yn lleol hefyd. Weithiau, mae'n anodd gwahanu diogelwch yr adeilad oddi wrth faterion sy'n ymwneud ag adeiladwaith, a all fod yn gymhleth hefyd. Felly, rydym yn edrych i weld a allwn ddatrys materion adeiladwaith, nad ydynt o reidrwydd yn faterion diogelwch adeiladau, ar yr un pryd, gan fod gwneud dau swp o waith yn amlwg yn ddisynnwyr. Ond byddaf hefyd, yn y sgwrs gyda Lucy Frazer, yn parhau â hyn gyda'r swyddogion, a byddaf yn amlwg yn ceisio cyfarfod â'r Gweinidog tai newydd cyn gynted ag y gwn pwy ydynt. Ond buom yn trafod y rhaglen ddiwygio cyfraith lesddaliad y mae Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen â hi gyda hi a’i swyddogion.

Fe wyddoch, Janet, fod cymhlethdod y setliad datganoli yn y maes hwn yn anhawster. Gwn bod pobl yn fy nghasáu i'n siarad am ba mor gymhleth yw hyn, ond nid oes dianc rhag y ffaith honno. Mae gallu Llywodraeth Cymru i reoleiddio asiantau rheoli ai peidio yn un o'r pethau rydym yn edrych arnynt, a cheir materion cyfreithiol cymhleth sy'n codi yn hynny o beth. Ond yr hyn sy'n wirioneddol glir yw bod y rhan fwyaf o'r asiantau rheoli mawr yn gweithio ledled Cymru a Lloegr, felly mae angen inni sicrhau bod gennym raglen addas—rwy'n credu y byddwch yn cytuno â mi ar hynny.

Felly, rwy’n mawr obeithio, ac rydym yn sicr yn gweithio tuag at Lywodraeth y DU yn deddfu ar gyfer diwygio cyfraith lesddaliadau ac asiantau rheoli, a gobeithiaf y byddant yn ychwanegu gwerthwyr tai yn y man gwerthu, gan fod gwahanol gyd-Aelodau o amgylch y Siambr hon—rwy'n meddwl am Hefin David yn arbennig—wedi codi mater ffioedd rheoli ystadau ar sawl achlysur, a'r un corff o bobl sy'n ymdrin â hwy. Felly, yr ateb syml i'ch cwestiwn yw: ydym, rydym yn ymwybodol iawn o'r mater. Ydy, rydym yn cael yr asiantau rheoli i mewn i siarad gyda ni. Byddaf yn cynnal cyfarfod ar gyfer pob un ohonynt yng Nghymru, gan gynnwys y rhai bach, yn fuan iawn. Ond yr hyn sydd ei angen arnom mewn gwirionedd yw system reoleiddio sy'n nodi eu cymwysterau proffesiynol a'r hyn y gallant godi tâl amdano.

A Lywydd, gan fentro trethu eich amynedd gyda hyd fy ateb—ac rwy'n ymddiheuro; mae'n faes cymhleth iawn—dylwn ddweud ein bod hefyd yn teimlo y dylid rhoi sylw i hyn yn y gwaith ar ddiwygio adeiladu y byddwn yn ei gyflwyno gerbron y Senedd, er mwyn sicrhau, pan fydd adeiladau newydd yn cael eu codi yn y dyfodol, y bydd hi'n glir pwy all a phwy na all fod yn asiant rheoli.

Diolch, unwaith eto, Weinidog. Ni allaf ddadlau â’r ymateb hwnnw o gwbl.

Nawr, fy mhwynt olaf: yn y gyllideb ar gyfer 2023-24, mae cyllid diogelwch adeiladau ar fin cael gostyngiad o 37 y cant mewn adnoddau. Er bod y gyllideb ddangosol wedi neilltuo £9.5 miliwn ar gyfer 2023-24, mae dyraniad y gyllideb ddrafft wedi gostwng i £6 miliwn. Rwyf braidd yn ddryslyd ac efallai y gallech esbonio'r sefyllfa'n well. Felly, sut y gallwch ddweud ar y naill law fod diogelwch adeiladau yn un o'ch prif flaenoriaethau, ond eich bod yn ei dorri ar yr un pryd?

Felly, mae'n rhaglen amlochrog yn y bôn, ac felly, yr hyn y mae'n rhaid inni ei wneud yw graddnodi'r gyllideb hyd at y pwynt lle rydym yn gwneud y gwaith cyweirio. Felly, fe welwch ein bod yn gwario llai ar ddechrau'r rhaglen gan ein bod yn cynnal arolygon. Rydym wedi gwneud rhywfaint o waith cyweirio. Rydym yn amlwg wedi gwneud gwaith cyweirio ar adeiladau cymdeithasol sy'n bodloni'r meini prawf, er enghraifft. Rydym ar fin dechrau'r gwaith cyweirio y soniais amdano ar adeiladau amddifad. Bydd rhai o'r adeiladau sy'n eiddo i'r sector preifat yn cael eu cyweirio. Ond mae'n amlwg y bydd y rhaglen hon yn rhedeg dros nifer o flynyddoedd—pedair neu bum mlynedd, yn gyffredinol, ar gyfer rhaglen gyfalaf o'r fath. Felly, mae angen ichi edrych ar y gyllideb yn ei chyfanrwydd.

Llefarydd Plaid Cymru nawr, Mabon ap Gwynfor, i ofyn ei gwestiynau i'r Dirprwy Weinidog. Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi am gychwyn drwy gydnabod bod yna lot o waith yn mynd ymlaen ar hyn o bryd efo gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus Cymru. Roedd adroddiad diweddar Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru, er enghraifft, yn ddifyr iawn, efo un ystadegyn arbennig o ddifyr a oedd yn dweud bod dwy ran o dair o siwrneiau pobl y gogledd yn 15 km neu lai, ond roedd y data yna wedi pwyso’n sylweddol i'r ardaloedd mwyaf poblog yn amlwg.

Mae nifer o gynlluniau metro ar y gweill hefyd, ac os edrychwn ni unwaith eto ar y gogledd, mae yna sôn sylweddol yno am ddatblygu linciau trên o Landudno a Wrecsam i Lerpwl a Manceinion. Mae metro bae Abertawe yng ngorllewin Cymru yn sôn am y canolfannau trefol unwaith eto. Ond yr hyn sydd yn nodedig yn hyn oll ydy absenoldeb llwyr cynlluniau ar gyfer y Gymru wledig. Ble mae Ceredigion, Powys, y rhan fwyaf o Wynedd a’r berfeddwlad yn y cynlluniau metro? Felly, beth ydy uchelgais y Llywodraeth er mwyn sicrhau bod trigolion y Gymru wledig yn medru cael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus?

Diolch yn fawr iawn am y set bwysig honno o gwestiynau. Mewn gwirionedd, dangosodd y data a gyhoeddwyd gan gomisiwn Burns ar gyfer gogledd Cymru, hyd yn oed mewn ardaloedd gwledig, fod y rhan fwyaf o deithiau’n gymharol fyr, ac mewn egwyddor, y gallai trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol gymryd lle llawer ohonynt pe bai’r gwasanaethau ar gael. Rwyf wedi bod yn cynnal cyfres o gyfarfodydd bwrdd crwn gydag awdurdodau lleol ac eraill mewn gwahanol rannau o Gymru, a’r hyn sy’n drawiadol yw, pan fyddwch yn mapio ardaloedd gwledig, fod ardaloedd gwledig i'w cael ym mhob sir yng Nghymru. Nid yw'n fater sy'n ymwneud â'r canolbarth yn unig, neu'n fater sy'n ymwneud â'r gogledd-orllewin; mae gwledigrwydd ym mhobman, ac mae mater hygyrchedd a dewis yn her wirioneddol ledled y wlad.

Gwyddom o wledydd eraill, lle gwneir dewisiadau gwahanol, y gallwch gael system drafnidiaeth gyhoeddus hyfyw mewn ardaloedd gwledig iawn. Os edrychwch ar Sweden, yr Almaen neu'r Swistir, mae gan hyd yn oed y pentrefi bach wasanaeth bws bob awr. Felly, nid oes unrhyw reswm, mewn egwyddor, pam na allem wneud cynnig llawer gwell ar gyfer ardaloedd gwledig. Mae'n gwestiwn o adnoddau a dewisiadau gwleidyddol. Nawr, os ydym yn mynd i gyflawni'r targedau newid hinsawdd y mae pob un ohonom wedi ymrwymo iddynt, yn amlwg, mae angen inni newid dulliau teithio, pobl yn newid o ddefnyddio ceir i ddefnyddio trafnidiaeth gynaliadwy ym mhob rhan o Gymru. Un o’r pethau rydym yn canolbwyntio arnynt yw dweud, ‘Sut rydym yn sicrhau mai'r hyn y gwyddom yw’r peth iawn i’w wneud yw'r peth hawsaf i’w wneud?’, gan mai natur ddynol yw gwneud y peth hawsaf, ac ar hyn o bryd, mewn sawl rhan o Gymru, nid yw'n hawdd, neu mewn llawer o gymunedau, nid yw'n bosibl dal bws ar ôl 5 neu 6 o'r gloch y nos. Felly, gwyddom nad ydym yn dechrau o le gwych, a gwyddom fod hyn yn mynd i gymryd peth amser.

Fel rhan o’r cytundeb cydweithio, rydym yn edrych ar goridorau trafnidiaeth yn y gorllewin. Mae’r Aelod dynodedig, Siân Gwenllian, a minnau wedi cytuno ar raglen waith gyda Trafnidiaeth Cymru i asesu’r posibiliadau ar gyfer coridorau bysiau, yn bennaf, yn y gorllewin, ond gan edrych hefyd ar sut, o ran cynllunio, y gallwn gadw’r hen reilffordd rhwng Aberystwyth a Chaerfyrddin. Ond ar ryw adeg, bydd angen inni ddewis ble rydym yn rhoi'r buddsoddiad prin sydd gennym a ble mae'r flaenoriaeth. Credaf mai dyna yw ein cyfyng-gyngor, oherwydd o safbwynt carbon, rydym bob amser yn mynd i fod yn awyddus i gyflawni’r gostyngiadau cyflymaf a’r gostyngiadau mwyaf mewn carbon. Yn amlwg, bydd buddsoddiadau mewn ardaloedd gwledig yn ddrytach a byddant yn cael llai o effaith o ran carbon, a bydd angen inni fynd i'r afael â'r tensiwn hwnnw. Ond rwy'n glir iawn nad ydym yn mynd i allu llwyddo yn ein gweledigaeth gyffredinol oni bai ein bod yn mynd i'r afael â'r broblem wledig.

Diolch yn fawr iawn i'r Dirprwy Weinidog am yr ateb hynny, a'r geiriau cynnes iawn sydd wedi cael eu rhoi yn cefnogi cael darpariaeth yn yr ardaloedd gwledig, ond ymhellach i hynny, mae wedi dod i fy sylw i fod y cynllun bus emergency scheme, a gafodd ei gyflwyno yn ystod COVID, am gael ei arallgyfeirio er mwyn digolledi anghenion eraill o fewn y Llywodraeth, ac felly bod y pres yma'n dirwyn i ben yn ddisymwth iawn.

Mae sawl darparwr bysus wedi cysylltu efo Aelodau'r meinciau yma dros y dyddiau diwethaf yn sôn fod y cynllun BES yma, a oedd i fod i ymestyn am flwyddyn arall, wedi cael ei ollwng ar ddiwedd y flwyddyn ariannol yma. Mae hyn, wrth gwrs, wedi chwalu cynlluniau bysus, y cwmnïau, ac yn golygu nad ydyn nhw'n medru rhoi notis angenrheidiol ar gyfer dirwyn llwybr penodol i ben. Darparwyr lleol a chymharol fach ydy'r rhan fwyaf ohonyn nhw, sydd heb gronfa fawr o arian i'w galluogi i ddigolledi rhai o'r llwybrau yma. O ganlyniad, maen nhw'n ein rhybuddio ni y bydd hyn yn golygu bod nifer o lwybrau yn mynd i ddod i ben, a hwyrach rhai busnesau yn dirwyn i ben. Mae'r darparwyr bysus hynny'n tiwnio i mewn heddiw i'r sesiwn yma ac yn gwrando i weld os medrith y Dirprwy Weinidog roi sicrwydd iddyn nhw y bydd y gyllideb a'r grant yn parhau i ariannu'r llwybrau bysus yma. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog ein sicrhau na fydd yr ariannu i wasanaethau bysus Cymru yn ei chyfanrwydd, sydd yn golygu'r bus emergency scheme, yn cael ei dorri, ac y bydd yn parhau yn y flwyddyn ariannol nesaf?

Wel, mae'n fwy na geiriau cynnes yn unig. Rydym wedi gwario £150 miliwn ers dechrau’r pandemig ar achub y diwydiant bysiau yng Nghymru. Felly, gadewch inni fod yn glir iawn ynglŷn â hynny: heb gymorth ac ymyrraeth Llywodraeth Cymru, byddai’r diwydiant bysiau wedi mynd i'r wal; ni fyddai unrhyw wasanaethau bws ar ôl. Felly, credaf ei bod ond yn deg inni gofio ein bod wedi rhoi ein harian ar ein gair.

Nawr, holl bwynt y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau—mae'r cliw yn y teitl—oedd ei fod yno ar gyfer argyfwng; ni fwriadwyd erioed iddo fod yn gyllid hirdymor, a'r bwriad bob amser oedd y byddai'n dod i ben. Nawr, yr her sydd gennym yw nad yw'r lefelau defnydd wedi dychwelyd i'r un lefelau â chyn y pandemig. Felly, rydym yn cefnogi rhwydwaith bysiau nad yw'n gweld yr un ymddygiadau bellach â’r hyn a welai'n flaenorol. Felly, ar un ystyr, rydym yn ffosileiddio rhwydwaith bysiau. Mae hyd yn oed y diwydiant yn cytuno bod angen inni ad-drefnu ac ailedrych ar y rhwydweithiau bysiau yng Nghymru.

Nawr, rydym wedi bod yn gwneud hyn yn fwy hael o lawer na Lloegr; rydym wedi cynnal llawer mwy o ddefnydd o ddarpariaeth bysiau nag sydd wedi digwydd dros y ffin. Credaf y byddai unrhyw olwg deg yn edrych ar y toriadau sy’n cael eu gwneud yn Lloegr ar hyn o bryd, lle mae’r diwydiant bysiau wedi wynebu ymyl clogwyn ledled y DU oherwydd y datgysylltiad rhwng y realiti, yr ymddygiadau, ac economeg y defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus. Felly, mae gennym broblem wirioneddol yma, yn yr ystyr nad yw cyfraddau defnydd, yn enwedig ymhlith pensiynwyr, wedi dychwelyd i'r cyfraddau rydym am eu gweld. Ac yn syml iawn, nid oes gennym arian i barhau i gynnal y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau ar yr un lefelau â phan oedd y pandemig ar ei anterth. Felly, mae gennym broblem.

Rydym yn gweithio'n agos gyda'r diwydiant. Cyfarfu Julie James a minnau â’r gweithredwyr ddydd Gwener diwethaf. Rydym wedi bod yn cyfarfod drwy gydol yr wythnos hon, a byddwn yn cyfarfod â hwy eto ddydd Gwener, gan eu bod wedi cyrraedd y terfyn amser i hysbysu'r comisiynydd traffig ar gyfer rhoi'r contractau hyn yn ôl. Rydym wedi siarad â’r comisiynydd traffig ynglŷn â chynnig rhywfaint o ddisgresiwn ynghylch pryd y bydd y trothwy hwnnw'n cael ei gyrraedd, ac maent yn sicr yn agored i fod yn bragmatig ynglŷn â hynny. A'r hyn rydym am ei wneud yw tapro'r cynllun, nid wynebu ymyl clogwyn. Ond mae'n rhaid inni ddod â'r cymorth i ben, yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Felly, rydym yn gwneud ein gorau i ddod o hyd i ateb nad yw'n arwain at ddiddymu llawer o lwybrau teithio, ond mae'r sefyllfa ariannol rydym ynddi—ein cyllideb—yn heriol tu hwnt, ac rydym yn gweithio drwy'r wythnos hon i weld beth y gallwn ei wneud.

Diolch, Natasha. Yn 2021, cynhyrchodd prosiectau ynni adnewyddadwy yng Nghymru yr hyn sy'n cyfateb i 55 y cant o’n defnydd o drydan. Mae tystiolaeth a gyhoeddwyd ochr yn ochr â’n hadolygiad o dargedau ynni’n dangos bod cyfres o brosiectau ar y gweill i gyflawni ein targed ar gyfer 2030, llwybr uchelgeisiol ond credadwy at ein targed arfaethedig o 100 y cant erbyn 2035.

Diolch, Weinidog. Cyfarfûm yn ddiweddar a chefais gyflwyniad gan ddatblygwyr fferm ynni solar arfaethedig yng Nghraig y Perthi ger gorsaf ynni Aber-wysg. Mae ynni solar, fel y gwyddoch yn well nag unrhyw un rwy’n siŵr, yn un o’r ffyrdd rhataf o gynhyrchu ynni ar hyn o bryd, a chyda chynlluniau fel fferm solar Craig y Perthi ar y gweill, mae gwir botensial gan ynni solar nid yn unig i fynd i’r afael â'n gofynion ynni, ond hefyd i ddarparu cymorth i bobl sy'n dioddef gyda biliau ynni uchel ar hyn o bryd. Felly, Weinidog, a allwch roi gwybod i ni yma yn y Siambr heddiw a thu hwnt pa gynnydd sy’n cael ei wneud, yn benodol, ar gynyddu nifer y prosiectau solar ffotofoltäig yma yng Nghymru? Diolch.

Diolch, Natasha. Yn amlwg, nid wyf am wneud sylwadau ar brosiectau unigol gan mai fi yw'r Gweinidog cynllunio hefyd, felly fe wnaf sylwadau cyffredinol am hynny.

Yn amlwg, rydym am weld prosiectau ynni solar, ochr yn ochr â llu o bethau eraill yn y farchnad ynni adnewyddadwy. Rydym yn dymuno gweld cymaint â phosibl o ganlyniadau gwahanol o brosiectau ynni. Felly, mae gennym ddiddordeb arbennig mewn prosiectau solar nad ydynt yn defnyddio tir amaethyddol da, prosiectau solar wedi'u lleoli ar dir heb amaethyddiaeth o safon uchel. Rydym yn gobeithio y bydd y ffermydd solar yn ystyried y potensial ar gyfer cydleoli bioamrywiaeth neu blannu coed. Ceir enghreifftiau rhagorol ledled Cymru. Nid yw'r paneli o reidrwydd yn sefydlog—gellir eu codi o'r ddaear, gallant fod ar wahanol onglau, gallant symud hyd yn oed, ac yn y blaen. Felly, yn gyffredinol, rydym yn ceisio annog cymaint o ynni solar â phosibl yn y lle iawn. Rydym yn ceisio annog pobl i beidio â'i ddefnyddio yn y lle anghywir, fel rydym yn ei wneud gyda phob prosiect ynni arall hefyd, ac rydym yn gofyn i'r datblygwyr ddweud ystod eang o bethau wrthym wrth iddynt gyflwyno'r cynlluniau, gan gynnwys faint o ynni y byddant yn ei gynhyrchu, yn amlwg, sut y byddai'n cysylltu â'r grid, neu a yw'n system gaeedig.

Mae prosiect gwych i lawr yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, rwy’n credu, neu efallai fy mod yn anghywir, efallai ei fod yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Mike Hedges, ond mae’n pweru Ysbyty Treforys, ac mae'n defnyddio system gaeedig. Ai yn eich etholaeth chi y mae'r prosiect hwnnw?

Ie.

Nid oeddwn yn hollol siŵr ble mae'r ffin. Mae'n brosiect rhagorol, ac un o'r pethau y buom yn eu trafod pan oeddem yno—cefais y fraint o'i agor, felly mae bellach yn pweru'r ysbyty, gan helpu gyda'u hôl troed carbon a'u hynni—ond un o'r pethau mawr amdano yw bod ganddo brosiect perthi ac ymylon o'i amgylch ar gyfer coed, a phlannwyd gweirglodd fioamrywiol oddi tano. Beth sydd beidio â'i hoffi?

Felly, yr ateb byr yw, 'Po fwyaf o bethau y gall eu cyflwyno ar yr un pryd a'r gofod y gall ei ddefnyddio na ellir ei ddefnyddio at ddefnydd buddiol arall, gorau oll', ac yna, gallwn sicrhau caniatâd ar gyfer y prosiectau.

Yn ogystal â'r targed canmoladwy i gyflawni 70 y cant o alw Cymru am drydan o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2030, erbyn 2035 wrth gwrs, rydym yn anelu at gynhyrchu 100 y cant o ynni o ffynonellau adnewyddadwy. Ond hefyd, ac mae hyn wedi'i gynnwys yn eich cynlluniau yno, rhaid inni ddod o hyd i gynnydd pumplyg yn y trydan a gynhyrchir o'r ffynonellau adnewyddadwy hynny erbyn 2050. Mae'n her enfawr, ond mae'n gyfle gwych, yn enwedig os gallwn sicrhau bod gan gymunedau gyfran yn hyn, yn ogystal â llywodraeth leol, ein bwrdeistrefi gwych, a bod cyfran gan Lywodraeth Cymru yn hyn hefyd. Oherwydd mae'r her yn fawr, ond am gyfle, o'r diwedd, i bob un ohonom gymryd rhan yn hyn hefyd. Felly, sut rydym yn mynd i fwrw ymlaen â hynny, ar lefel gymunedol ond hefyd ar lefel Llywodraeth Cymru ac ar lefel genedlaethol?

Diolch, Huw. Lywydd, mae perygl y bydd angen imi draddodi darlith awr yn ateb i bob un o'r cwestiynau hyn. Nid wyf am fod yn ormod o dreth ar eich amynedd. Digon yw dweud, Huw, ein bod eisoes wedi cyhoeddi y byddwn yn gwneud cwmni datblygu ynni sy'n eiddo i'r wladwriaeth. Rhan o bwynt hynny yw adeiladu safleoedd enghreifftiol gyda llawer o berchnogaeth gymunedol a manteisio ar yr adnoddau sydd gennym eisoes. Rydym wedi gweithio'n agos iawn gydag Ystad y Goron i ddatblygu ynni gwynt arnofiol yn y môr Celtaidd ac ynni gwynt sefydlog oddi ar ein harfordir gogleddol. Mae hynny ar ei ben ei hun yn gyfle 2 GW ar unwaith, gyda llawer mwy i ddod. Y broblem fawr i ni yw grid. Rydym yn trafod cynllun rhwydwaith cyfannol newydd gyda'r grid, rhwydwaith a fydd yn fy marn i yn creu cyfle i nifer fawr o brosiectau bach ar draws Cymru, gan gynnwys math o 'gartrefi fel gorsafoedd pŵer' yr edrychwn ymlaen at eu gweld. Cryno iawn yno, Lywydd—gobeithio eich bod yn cytuno.

Rwy'n gwerthfawrogi hynny.

Diolch, Rhys. Rwyf mewn cysylltiad rheolaidd â Llywodraeth y DU a gweinyddiaethau datganoledig eraill mewn perthynas â diogelwch adeiladau. Rwy'n ymgysylltu â fy nghymheiriaid yn Llywodraeth y DU a'r gwledydd datganoledig drwy gyfarfodydd y grŵp rhyngweinidogol, lle rwy'n trafod materion sy'n cynnwys diogelwch adeiladau.

Diolch yn fawr, Weinidog. Cefais fy siomi wrth glywed eich ateb i fy nghyd-Aelod Janet Finch-Saunders eich bod eto i dderbyn ymateb i'ch cais i gyfarfod â Michael Gove. Gobeithio y bydd yn ymateb i chi yn fuan iawn. Weinidog, darllenais eich erthygl yn Welsh Housing Quarterly, ac yn honno rydych yn nodi camau pellach ar ddiogelwch adeiladau. Roeddwn yn falch o weld bod rhywfaint o waith cyweirio wedi digwydd gydag o leiaf ddau ddatblygwr. Pryd rydych chi'n disgwyl i'r datblygwyr eraill—11 i gyd—ddechrau'r gwaith cyweirio, a faint o ddatblygwyr sydd eto i ymgysylltu neu wedi gwrthod ymrwymo i'r cytundeb? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Rhys. Cyfarfûm â Lucy Frazer. Yn anffodus, newidiodd swyddi'n eithaf buan wedyn. Nid wyf yn mynd i gymryd hynny'n bersonol. Bydd rhaid imi geisio cyfarfod â'r Gweinidog tai newydd cyn gynted ag y gwn i pwy fyddant. Rwy'n cyfarfod â Michael Gove yn rheolaidd yng nghyfarfodydd y grŵp rhyngweinidogol lefel uwch lle rydym yn trafod y materion hyn hefyd, ond nid wyf wedi cael cyfle i wneud hynny yn ystod y mis diwethaf. Mae gennym 11 o ddatblygwyr wedi ymrwymo i'r cytundeb, felly rydym yn falch iawn eu bod wedi gwneud hynny. Rydym yn y broses o gytuno ar y ddogfennaeth gyfreithiol sy'n mynd ochr yn ochr â hynny, ac rydym wedi bod yn gweithio gyda hwy i sicrhau y gallant ddechrau cyn hynny. Mae dau ohonynt, Persimmon a Bellway, wedi dechrau ar eu gwaith mewn datblygiadau cyn y ddogfennaeth gyfreithiol. Rydym yn gweithio gydag eraill i weld a allwn ni gyflymu hynny. Byddwn yn eu hannog nawr i ddechrau'r gwaith cyn gynted â phosibl, ond er hynny hoffem iddynt ymrwymo i'r ddogfennaeth gyfreithiol.

Heb ildio gormod o safbwynt cyfrinachedd masnachol, yr ystod o bethau rydym yn eu trafod yw, er enghraifft, a all y Llywodraeth helpu gyda phroblemau llif arian drwy dalu ymlaen llaw a chael ei had-dalu, a oes modd rhannu'r gwaith mewn rhyw ffordd, a hefyd sut olwg sydd ar y gadwyn gyflenwi a'r gadwyn gyflogaeth. Oherwydd gyda'r ewyllys gorau yn y byd, byddwn i gyd yn ymladd dros yr un adnoddau os nad ydym yn ofalus. Felly, mae angen inni wneud yn siŵr ei fod wedi'i raddnodi. Rydym hefyd am ystyried canlyniad ein harolygon, gan gynnwys yr arolygon ymwthiol, fel ein bod yn edrych ar ddull 'adeiladwaith gwaethaf yn gyntaf' yma yng Nghymru. Ond fel y dywedais mewn ymateb i Janet Finch-Saunders, byddaf hefyd yn feirniadol iawn o unrhyw ddatblygwyr nad ydynt yn ymrwymo ac yn dechrau cyn gynted ag y gallant.

Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Rhys am godi'r mater hwn. Weinidog, rwy'n deall na fydd PRP, y cwmni a gyfarwyddwyd gan Lywodraeth Cymru i gwblhau arolygon safle o'r 163 o adeiladau yng Nghymru sydd wedi'u cofrestru fel rhai yr effeithir arnynt gan faterion cladin, yn rhyddhau unrhyw adroddiadau nes y bydd yr holl arolygon wedi'u cwblhau. Nodwyd bod yr amserlen ar gyfer cwblhau rywbryd ym mis Hydref, ac rydym bellach bedwar mis dros y dyddiad cwblhau gwreiddiol hwnnw. Fel y bydd y Gweinidog yn cytuno rwy'n siŵr, mae'r mater hwn yn hynod bwysig i lawer o bobl sy'n berchen ar fflatiau, oherwydd nad ydynt yn gallu gwerthu neu ail-forgeisio eiddo nes bod yr arolygon safle hyn wedi'u cwblhau ac unrhyw waith posibl a nodwyd yn cael ei wneud. Felly, Weinidog, a allwch chi ddarparu dyddiad y byddwch yn disgwyl y bydd PRP wedi cwblhau'r holl arolygon safle ac yn sicrhau bod eu hadroddiadau ar gael? Diolch.

Diolch, Joel. Fel y dywedais, rydym yn ymwybodol iawn o beth yw'r sefyllfa ar bob safle. Rydym yn deall beth fu'r anawsterau. Mae gan y safleoedd sy'n weddill i gyd, y rhai nad ydynt wedi'u cwblhau eto, naill ai strwythur rheoli cymhleth ac mae wedi cymryd peth amser inni gael yr holl gydsyniadau yn eu lle ar gyfer yr arolygon ymwthiol—rwy'n credu bod gennym bob un ond dau o'r rheini yn eu lle nawr—ac mae'r lleill yn galw am gau prif dramwyfa neu mae rhyw fater cyfleustodau arall yn codi mewn perthynas â dechrau'r gwaith. Felly, nid yw'n fater o fod angen inni roi dyddiad gorffen arno; rydym yn deall beth yw'r mater sy'n codi ar gyfer pob un o'r adeiladau ac rydym yn gweithio gyda hwy i wneud yn siŵr y gallwn oresgyn hynny, gan gynnwys siarad ag awdurdodau lleol ac ymgysylltu yn y ffordd honno.

Rwy'n ymwybodol iawn fod hyn yn cymryd mwy o amser nag a feddyliem. Yn anffodus, mae hyd yn oed yn fwy cymhleth nag a feddyliwn, ac rwy'n cael fy nhrolio ar y cyfryngau cymdeithasol bob tro rwy'n dweud hynny, ond mae'n dal i fod yn ffaith ei fod yn gymhleth. Byddwn yn cyflwyno Bil diwygio adeiladau, sy'n ei wneud yn llawer llai cymhleth ac yn gwneud i bobl ysgwyddo eu cyfrifoldebau. Gobeithio y bydd y Senedd yn ein helpu ni i'w basio pan gaiff ei gyflwyno. Rydym yn dysgu llawer o'r cymhlethdod a wynebwn wrth wneud hyn i'n helpu i saernïo'r Bil a sicrhau bod y system a roddwn ar waith ar gyfer y dyfodol yn gwneud yn siŵr nad yw hyn yn digwydd eto.

Prynhawn da, Weinidog. Yn gyntaf rwyf am ddweud fy mod yn flin eich bod wedi cael eich trolio ar y cyfryngau cymdeithasol; mae hynny'n gwbl annerbyniol, ac mae'n ddrwg gennyf glywed hynny. Roeddwn eisiau gofyn dau gwestiwn byr iawn, un yn sgil eich ymateb i Janet Finch-Saunders. Roedd yn dda clywed am y cynllun prynu allan. Fe ddywedoch chi na wneir defnydd ohono mewn gwirionedd, felly, fy nghwestiwn cyntaf yw: tybed beth yw'r broses gyfathrebu, sut rydych chi'n ei hysbysebu. Ac mae'r ail yn rhywbeth, unwaith eto, y gwnaethoch chi gyffwrdd ag ef: a oes cytundeb ar waith i ymgysylltu â datblygwyr sy'n mynd â lesddeiliaid i'r llys? Rydym i gyd yn gwybod bod hynny'n straen enfawr ar bobl sydd wedi cymryd camau efallai yn gynnar yn y broses i geisio cael gwaith cyweirio wedi'i wneud. Diolch yn fawr iawn.

Ar y cynllun cefnogi lesddeiliaid, pan wnaethom ei lansio ym mis Mehefin y llynedd, dywedais y byddem yn parhau i'w adolygu bob tri mis, ac rydym wedi parhau i wneud hynny. Rydym wedi adolygu a llacio'r meini prawf cymhwysedd bob tro er mwyn cyrraedd ystod ehangach o bobl. Nawr, rydym wedi cynnwys cost gynyddol ynni yn y ffactorau caledi sy'n cael eu hystyried, ac rydym wedi caniatáu i drigolion sydd wedi'u dadleoli fod yn gymwys. Felly, yn y bôn, os ydych chi'n gwpl ar eich pensiwn a'ch bod wedi prynu'r fflat fel eich incwm pensiwn, rydym yn caniatáu i chi fanteisio ar y cynllun nawr, ac nid oedd hynny'n wir pan ddechreuodd y cynllun.

Rydym wedi tynnu sylw ato drwy'r asiantau rheoli a thrwy'r holl lwybrau amrywiol rydym yn ymwybodol ohonynt, gan gynnwys y grwpiau lesddeiliaid rydym yn ymgysylltu â hwy. Mae rhai o'r grwpiau lesddeiliaid wedi gwrthod ymgysylltu â ni yn anffodus, ond rydym yn dal i geisio cyfathrebu ag ystod mor eang â phosibl ohonynt. A Lywydd, dylai unrhyw un sydd ag unrhyw un yn y sefyllfa hon yn eu hetholaeth neu ranbarth gysylltu mor fuan â phosibl oherwydd rydym yn awyddus iawn i helpu cymaint o bobl â phosibl. Ond yn bwysicach fyth, rydym eisiau helpu pob lesddeiliad.

Rwyf o'r farn na ddylai lesddeiliaid unigol orfod erlyn datblygwyr unigol ar hyn, ond y dylai'r Llywodraeth gymryd cyfrifoldeb am hynny, a dyna sail y cynllun a ddatblygwyd gennym. Yn anffodus, lle mae achos ar y gweill, ni allwn ymyrryd yn hwnnw. Dyna'r broblem. Felly, os oes achos ar y gweill, mae fy nwylo wedi'u rhwymo. Hoffwn pe na bai hynny'n wir, ond dyna fel mae pethau. Rydym eisoes wedi cynnig talu am arolygon sydd wedi'u cynnal yn y ffordd gywir yn ôl-weithredol, ac mae nifer o bethau eraill y gallwn eu gwneud. Ond lle mae achos ar y gweill, mae arnaf ofn fod fy nwylo wedi'u rhwymo. 

Rwy'n meddwl eich bod wedi gweld faint o broblem yw hyn i nifer iawn ohonom sy'n cynrychioli etholaethau. Fel y gŵyr y Gweinidog, mae gennyf ddau adeilad uchel iawn yn Nwyrain Abertawe, Altamar a Chei'r De. Yn wir, mae'n bosibl fod y Gweinidog yn gyrru heibio iddynt ar ei ffordd i mewn ambell fore. Mae preswylwyr yn y blociau hynny wedi mynegi pryder difrifol wrthyf. Yn Altamar, maent yn pryderu bod Bellway yn gwrthod cyfarfod â hwy. Credant y byddai gweithredu adrannau 116 i 125 o Ddeddf Diogelwch Adeiladau 2022 yn sicrhau bod camau'n cael eu rhoi ar waith. Pam na wnaiff Llywodraeth Cymru gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol a chaniatáu i'r ddeddfwriaeth gael ei defnyddio yng Nghymru?

Diolch, Mike. Nid wyf yn cytuno y byddai'n caniatáu i gamau gael eu rhoi ar waith. Rydym yn ymwybodol iawn o'r adeiladau hynny. Mae'r ddau ohonynt ar y cam arolwg ymwthiol; mae un ohonynt wedi'i gwblhau. Mae un o'r adeiladau heb ofyn inni dalu am arolwg roeddent eisoes wedi'i gael. Rwy'n fwy na pharod i drafod y manylion gyda chi os ydych am gyfarfod â mi yn ei gylch. Hoffem iddynt ddechrau ar y gwaith. Gobeithio y bydd y ddau adeilad yn gwneud gwaith cyweirio'n fuan. Os oes problem gydag un o'r datblygwyr yn gwrthod ymgysylltu, os hoffech ysgrifennu ataf, rwy'n hapus iawn i ymyrryd.

Os yw awdurdod cynllunio lleol yn gwrthod cais am ganiatâd cynllunio, gall yr ymgeisydd apelio at Weinidogion Cymru. Mae cyfraith gynllunio yn ei gwneud yn ofynnol i apeliadau cynllunio gael eu penderfynu yn unol â'r cynllun datblygu oni bai bod ystyriaethau perthnasol yn dynodi fel arall.

Weinidog, yn 2017, fe wnaeth Llywodraeth Cymru wrthdroi penderfyniad cyngor Caerffili i wrthod cais i godi 260 o gartrefi yn Hendredenni. Gwrthwynebwyd y cais gan drigolion, cynrychiolwyr ward, yr Aelod o'r Senedd a'r Aelod Seneddol lleol, ond eto fe wnaeth Llywodraeth Cymru ddiystyru'r consensws lleol. Yn y llythyr penderfynu, fe wnaeth y Gweinidog ar y pryd argymell amod y dylai'r cynllun gynnwys nodweddion draenio strategol a chynllun ar gyfer gwaredu dŵr wyneb a llif draenio tir, gan roi'r cyfrifoldeb am gymeradwyo'r cynlluniau ar y cyngor. Ond chwe blynedd yn ddiweddarach, mae gennym CNC yn ymchwilio i adroddiadau fod dŵr ffo yn llygru tir preswylydd lleol, gydag ofnau y gallai hyn hefyd fod wedi effeithio ar afon gyfagos, Nant yr Aber. Yn ogystal, mae ofnau am anhrefn traffig wedi'u gwireddu, ac mae pryderon am allu gwasanaethau lleol i ddarparu ar gyfer cannoedd o drigolion newydd yn parhau. Rwy'n gwybod na fyddwch yn gallu gwneud sylw ar achos unigol, Weinidog, ond a gaf fi ofyn a ydych yn deall rhwystredigaeth pobl leol pan fydd cynlluniau fel hyn yn cael eu gorfodi arnynt yn erbyn eu dymuniadau? Pa newidiadau y credwch chi y gellid eu gwneud i'r system gynllunio er mwyn rhoi pŵer i gymunedau wneud penderfyniadau sy'n effeithio arnynt hwy heb ofni y cânt eu diystyru gan Gaerdydd?

Diolch, Delyth. Rwy'n deall y rhwystredigaeth yn llwyr, ac mae'n cael ei theimlo'n ddwfn mewn nifer o gymunedau. Yr anhawster yw bod hon—fel y gwn eich bod chi'n gwybod—yn broses led-farnwrol. Nid yw'n ymwneud â barnu beth sydd orau; mae'n ymwneud â dilyn proses led-farnwrol. Nid wyf yn mynd i siarad am gais unigol; nid yw'r manylion gennyf o fy mlaen. Ond yn gyffredinol, mae'r rhwystredigaeth fel arfer yn ymwneud â bod pobl heb ddeall bod y cynllun datblygu lleol yn caniatáu datblygiad o'r math hwnnw ac nad ydynt wedi gwrthwynebu ar gam digon cynnar yn y cynllun datblygu, neu fod y cynllun datblygu bellach wedi dyddio i'r pwynt lle nad oes ganddo bŵer a bod modd cyflwyno caniatâd cynllunio tybiannol, neu na fu digon o wrthwynebiadau gan nifer o ymgyngoreion statudol i'w symud ymlaen; mae amrywiaeth o bethau o'r math hwnnw. Nid wyf yn credu fy mod yn gyfarwydd â'r un y soniwch amdano, mae arnaf ofn, ond nid Caerffili fyddai'r unig gyngor a fyddai wedi cael trafferth cael ei gynllun datblygu lleol newydd yn ei le. Felly, mae'n ddigon posibl fod ystod o'r ffactorau hynny ar waith.

Yr ateb yw sicrhau—ac rydym yn gwneud ymdrechion enfawr yn hyn o beth—fod gan gymunedau gyfle gwirioneddol i wneud sylwadau ar y cam CDLl, fel eu bod yn deall pa fath o ddatblygiad a allai gael ei gyflwyno yn eu cymuned os nad ydynt yn mynegi eu dymuniadau ac yn datgan eu barn ar y cam hwnnw. Felly, rwy'n meddwl mai dyna'r pwynt: achos mae'n system sy'n cael ei harwain gan gynllun, ac os nad yw yn y cynllun, mae'n llawer anos cyflwyno apêl. Os yw yn y cynllun, yna yn amlwg, gall y datblygwr fod—. Holl bwynt y cynllun yw caniatáu i'r datblygwyr gael rhyw lefel o sicrwydd ynglŷn â'r hyn a allai gael ei ganiatáu. Felly, dyna'r pwynt: sicrhau ein bod yn gwneud ymdrechion enfawr ar bwynt cynnar yn y broses gynllunio. Rydym yn ariannu Cymorth Cynllunio Cymru i helpu cymunedau i wneud hynny, ac rwy'n fwy na pharod i gael sgwrs gyda chi—rwy'n siŵr y bydd hon yn broblem i nifer o'r Aelodau—ynglŷn â sut gallwn sicrhau bod cymunedau'n ymgysylltu ar y cam cynnar hwnnw.

Cwestiwn 6, Cefin Campbell.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Weinidog, dwi'n croesawu'n fawr iawn ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sicrhau—

Bydd angen gofyn y cwestiwn sydd ar y papur.

Sori, sori. 

Rhy gyflym, Cefin Campbell.

Ar ôl blwyddyn a hanner, dwi'n anghofio.

Diolch, Cefin. Mae angen ateb strategol arnom i ddiweddaru ein seilwaith grid i gyflawni ein hymrwymiadau sero net a rhoi mynediad at drafnidiaeth a gwres glân i bobl. Mae'r polisi cynllunio cenedlaethol yn nodi'r sefyllfa a ffafrir gennym, sef y dylai llinellau pŵer newydd fod o dan y ddaear lle bo modd a bod disgwyl i ymgysylltiad â'r cyhoedd liniaru eu heffaith mewn mannau eraill.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Dwi'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sicrhau y bydd holl anghenion trydan Cymru yn y dyfodol yn dod o ffynonellau adnewyddol, a hynny erbyn 2035. Ond mae fy nghwestiwn i'n gysylltiedig â sut rydym ni'n bwriadu trosglwyddo'r trydan yma ar draws cefn gwlad. Nawr, fel dywedoch chi, mewn ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol neu barciau cenedlaethol mae disgwyl i'r ceblau trydan yma gael eu claddu dan y ddaear, ond does yna ddim ymrwymiad bod hynny'n digwydd mewn ardaloedd y tu fas i'r ardaloedd dynoedig hyn. Dros yr wythnosau diwethaf, rwyf i wedi clywed am gynlluniau ar gyfer codi peilonau newydd yn nyffryn Tywi—ac mae'n rhaid i mi ddatgan diddordeb, rwy'n byw yn nyffryn Tywi—er mwyn cario ceblau o ganolbarth Cymru lawr i Sir Gaerfyrddin. A dwi ddim yn unllygeidiog drwy ddweud bod dyffryn Tywi yn ardal o brydferthwch ac arwyddocâd hanesyddol arbennig, ac mae yna enghreifftiau mewn gwledydd yn Ewrop lle maen nhw'n gosod ceblau o dan y ddaear. Felly, fy nghwestiwn i, heb fy mod yn swnio fel Nimby mewn gwirionedd, yw: a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i ddatblygu a gweithredu set newydd ehangach o fesurau ynghylch gosod ceblau trydan o dan y ddaear? 

Diolch, Cefin. Y polisi yw y dylid gosod ceblau trawsyrru trydan o dan y ddaear lle bo modd, nid yn unig mewn tirweddau dynodedig, ond lle bo modd. Weithiau, nid yw'n bosibl, hyd yn oed mewn tirwedd ddynodedig. Nid ydym am i neb gloddio ein mawndiroedd, er enghraifft. Felly byddem yn disgwyl i ddatblygwyr ddod o hyd i'r llwybr gorau. Weithiau, nid y llwybr byrraf fydd hwnnw, ac yna ceir trafodaeth i weld pa lwybr yw'r gorau, ac nid yw 'gorau', fel rwy'n dweud, yn golygu'r llwybr byrraf. Y llwybr gorau yw'r llwybr amgylcheddol gorau; y llwybr gorau i'r cymunedau sydd angen y trydan. Felly, rydym yn disgwyl i'r datblygwyr ymgymryd â chyfres o ymgysylltiadau cyhoeddus, gyda'r cymunedau yr effeithir arnynt a chyda'r awdurdodau lleol a chyda ni, ynglŷn â beth yw'r llwybr gorau, a chyda'r grid cenedlaethol am y cysylltiadau, ac rydym yn disgwyl dod i gasgliad am y llwybr gorau a'r angen am y trydan yn yr ardal honno. Felly, mae'n we gymhleth o ystyriaethau.

Rydym hefyd yn gweithio, ac wedi bod ers peth amser, ar y broses lunio rhwydwaith gyfannol newydd hon, oherwydd rydym yn credu ers amser maith—ers tua 40 mlynedd—fod grid wedi'i gynllunio yn grid gwell. Felly rydym hefyd yn gweithio ar draws Cymru ar lunio cynllun ynni ar gyfer y dyfodol, er mwyn inni allu helpu i lunio'r grid lle mae angen iddo fod, ac yna ystyried pethau fel ble y gallech ei osod o dan y ddaear, pa fath o gebl, pa foltedd, a'r cyfan oll, lle dylai'r is-orsaf fod, er enghraifft. Mae yna gyfres gyfan o bethau eraill; mae'n ymwneud â mwy na'r llinellau trawsyrru yn unig. Ac rydym yn credu, ac rwy'n meddwl bod pawb yma'n credu mae'n debyg, fod y cynllun hwnnw'n ffordd lawer gwell o'i wneud na bod pob datblygwr unigol yn ceisio cysylltu eu datblygiad hwy yn y ffordd fyrraf sy'n bosibl, ac yn amlwg, mae pwysau economaidd i wneud hynny. Felly, os caf ailadrodd, felly, rydym angen yr ymgynghoriad ar bob lefel, rydym angen i'r grid wneud yn well ar hyn i wneud yn siŵr ei fod yn cydymffurfio â'r cynllun, mae angen i'r cymunedau fod yn rhan o'r broses, ac mae angen inni wneud yn siŵr ein bod yn cael y trydan sydd ei angen arnom mewn gwirionedd, ac yn y lle cywir ar gyfer y peth cywir.

Yn bersonol, mae gennyf nod arall. Nid wyf am i unrhyw gymuned yng Nghymru allu gweld cyfleuster ynni adnewyddadwy a methu manteisio arno. Felly, rwy'n datgan diddordeb fy hun yma, Lywydd: gallaf edrych allan o fy ffenestr gartref a gweld dwy fferm wynt, ac olew oddi ar y grid sydd gennyf fi. Mae honno'n sefyllfa y mae gwir angen inni fynd i'r afael â hi. Rwy'n meddwl bod y cymunedau'n llawer mwy abl i ddeall beth sy'n digwydd os ydynt yn elwa'n uniongyrchol ohono. Felly, mae angen inni weithio ar hynny hefyd. 

Cwestiwn 7, Jane Dodds. Cwestiwn 7, Jane Dodds, ar Ffos-y-Fran.   

Na oedd hynny.

Ymddiheuro. 

Ocê. 

Cwestiwn 8, Ken Skates, yn olaf. Ken Skates. 

Diolch. Cynhaliwyd gwaith ymgysylltu gydag awdurdodau lleol i drafod yr adolygiad ffyrdd a'i oblygiadau. Roedd cywair y trafodaethau hynny'n gadarnhaol a phragmatig, gyda phwyslais ar gydweithio gyda llywodraeth leol ar ddatblygu cynlluniau sy'n cefnogi newid dulliau teithio a datgarboneiddio trafnidiaeth.

Weinidog, mae hynny'n gadarnhaol iawn ac yn dda i'w glywed. Fe fyddwch wedi gweld yn y 24 awr ddiwethaf, wrth gwrs, yr anrhefn sydd wedi'i achosi ar draws y rhwydwaith ffyrdd lleol yn Wrecsam a'r cyffiniau, pan gaiff yr A483 ei chau neu pan fydd llai o lonydd, ac mae'n dangos sut mae llai o gapasiti ar y cefnffyrdd yn effeithio ar faint o draffig sy'n teithio drwy drefi a phentrefi cyfagos lle ceir ffyrdd lleol. Felly, a wnewch chi weithio gydag awdurdodau lleol i asesu effaith peidio â bwrw ymlaen â gwelliannau i gefnffyrdd, o ran maint traffig, allyriadau a diogelwch, ffyrdd cyfagos a chymunedau lleol, ac a wnewch chi ymrwymo i gyhoeddi asesiadau effaith o'r fath?

Diolch. Roeddwn yn falch o gyfarfod â Ken Skates ddoe i drafod ei bryder am ansawdd aer o amgylch y ffyrdd lleol yn ei etholaeth a goblygiadau'r hyn a allai ddeillio o'r adolygiad ffyrdd. Byddwn yn cyhoeddi hwnnw ddydd Mawrth nesaf, y pedwerydd ar ddeg, ynghyd â'r cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth a pholisi ffyrdd newydd yn y dyfodol. Bydd Ken Skates yn cofio pan gyhoeddodd ef a minnau strategaeth trafnidiaeth Cymru ddwy flynedd yn ôl, ein bod wedi ymrwymo i roi mynd i'r afael â newid hinsawdd wrth galon ein polisi trafnidiaeth, ac mae angen bwrw ymlaen â hynny nawr. Mae hynny'n aml yn anghyfforddus ac yn golygu gwneud pethau'n wahanol, ac mae'n gwrthdaro weithiau gyda disgwyliadau lleol sydd wedi datblygu dros nifer o flynyddoedd. Ond mae gennym bolisi cynllunio blaengar bellach, 'Dyfodol Cymru', mae gennym 'Bolisi Cynllunio Cymru', mae gennym Gymru Sero Net ac mae gennym strategaeth trafnidiaeth Cymru oll yn dweud wrthym fod angen newid sylfaenol, a dyna y bwriadwn ei wneud drwy gyhoeddi'r adolygiad.

Yn amlwg, mae yna broblemau trafnidiaeth yn bodoli, ac fe amlygodd rai yn ei etholaeth ei hun. Roedd y sefyllfa yn Wrecsam yn anffodus, oherwydd bod peth gwaith cynnal a chadw wedi gor-redeg ac i fod wedi ei gwblhau dros nos, ond fe lusgodd ymlaen. Bydd yna bob amser ddigwyddiadau o'r fath sy'n mynd i achosi anghyfleustra ac oedi ni waeth faint o gapasiti sydd gennych ar y rhwydwaith priffyrdd. Mae angen inni adeiladu rhwydwaith trafnidiaeth gwydn yn sicr, ond un sy'n wydn nid yn unig yn erbyn pwysau tymor byr, ond hefyd yn erbyn y pwysau yn y tymor canolig i hirdymor a ddaw yn sgil yr argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur. Ond byddwn yn parhau i weithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol a chyda'r Aelodau i wneud yn siŵr ein bod yn datblygu cynlluniau sy'n helpu pobl leol ac yn ein rhoi mewn sefyllfa i wrthsefyll yr heriau a wynebwn.

Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.

Y cwesitynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg sydd nesaf, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Adam Price.

Mae cynyddu addysg cyfrwng Cymraeg a gwella deilliannau iaith ein holl ddisgyblion yn ogystal â deall yn well beth sydd y tu ôl i’r cwymp pellach yn y cymunedau Cymraeg yn flaenoriaeth. Mae defnydd iaith yn ganolog i hyn. Byddwn yn dadansoddi ymhellach pan ddaw rhagor o ddata ar gael.

Bydd y Gweinidog wedi gweld y ffigurau, wrth gwrs, ac maen nhw yn peri gofid, onid ŷn nhw? Hynny yw, mae'n amrywio o gwymp o ychydig o dan 3 y cant ymhlith y rhai ieuengaf, 3 y cant wedi hynny rhwng 16 a 64, a chwymp o bron i 9 y cant yn y ganran dros 65. Mae gwahanol ffactorau, efallai, yn gyrru'r gwahanol gostyngiadau yma, ond yn sicr yn creu darlun sydd yn peri pryder. Dwi'n gwybod bod y Comisiwn Cymunedau Cymraeg yn mynd i ddadansoddi'r cyfrifiad ar draws y cymunedau Cymraeg ac yn mynd i ddod lan ag argymhellion o ran pa ardaloedd dylid eu pennu fel ardaloedd o sensitifrwydd ieithyddol, ond ydy'r Gweinidog yn gallu dweud mwy nawr ynglŷn â'r mathau o ymyriadau dŷch chi'n meddwl fel Llywodraeth fyddai'n addas ar gyfer y sefyllfa dŷn ni'n ei hwynebu yn sir Gâr? Tra'n bod ni'n aros am adroddiad y comisiwn, fyddech chi'n fodlon cwrdd gyda fi ac aelodau etholedig eraill y cyngor sir a rhanddeiliaid yn sir Gâr i drafod yr hyn y gellir ei wneud yn syth i fynd i'r afael gyda'r heriau dŷn ni'n eu hwynebu?

Diolch i Adam Price am y cwestiynau pwysig hynny. Gwnes i gyfarfod gyda chyfarwyddwr addysg ac arweinydd cyngor sir Gâr yr wythnos ddiwethaf i drafod eu cynllun strategol nhw ac roedd neges y cyngor sir yn glir, rwy'n credu, eu bod nhw'n gweld eu hunain fod angen gweithredu yn sgil hynny mewn ffordd sydd yn bwrpasol ac heb oedi. Mae gyda ni ffydd y byddan nhw'n gwneud hynny, wrth gwrs. Mae cabinet y sir, rwy'n credu, yn unfrydol yn cefnogi'r cynlluniau sydd gyda nhw, sydd yn beth i'w groesawu. 

Fel gwnaeth yr Aelod ddweud, mae'r darlun yn un cymhleth yn yr ystyr bod cohorts gwahanol o ran oedran wedi cael eu 'impact-o' mewn ffyrdd gwahanol. Mae elfen ddaearyddol hefyd, gydag efallai consyrn penodol yng nghwm Aman, er enghraifft. Felly, mae'n rhaid deall y data yn ei gyd-destun. Mae elfennau positif, wrth gwrs, hefyd yn yr hyn mae'r sir yn ei wneud, yn benodol o ran y buddsoddiad mewn trochi a'r cynlluniau uchelgeisiol sydd gyda nhw i symud 10 ysgol ar hyd y continwwm ieithyddol i ddarparu mwy a mwy trwy gyfrwng y Gymraeg. Byddwn i'n barod iawn i gwrdd gydag ef ac eraill. Roeddwn i'n bwriadu, beth bynnag, cael cyfres o gyfarfodydd rhanbarthol mewn gwahanol rannau o Gymru i drafod gyda rhanddeiliaid lleol, a byddai'n addas iawn gwneud hynny in Sir Gâr, dwi'n credu.

Weinidog, un o'r ffyrdd gorau o gynyddu'r defnydd o'r Gymraeg yw annog ei defnydd mewn lleoliad anffurfiol. Mae gweithio gyda sefydliadau fel y clwb Ffermwyr Ifanc ledled sir Gaerfyrddin yn gallu bod yn rhan allweddol o’r gwaith o sicrhau ein bod yn cyrraedd ein targed Cymraeg 2050. Yn ddiweddar, rwyf i wedi codi gyda’r Gweinidog materion gwledig y ffaith mai’r unig gymorth ariannol y mae’r Ffermwyr Ifanc yn ei dderbyn gan Lywodraeth Cymru yw drwy’r grant iaith. Er bod hyn i’w groesawu, rwy’n credu y gellir dal gwneud mwy i gefnogi grwpiau cymunedol eraill i hyrwyddo a defnyddio’r Gymraeg. Felly, sut ydych chi’n gweithio gyda’ch cydweithiwr yn y Cabinet i sicrhau bod cymorth ariannol i sefydliadau fel y Ffermwyr Ifanc a grwpiau eraill yn gallu cefnogi eu llwyddiant a hyrwyddo’r Gymraeg ar yr un pryd? Diolch.

Diolch i Sam Kurtz am y cwestiynau hynny. Mae cyfraniad mudiad y clybiau ffermwyr ifanc i waith ieuenctid yn ein cymunedau gwledig ni yn amhrisiadwy. Rwy’n falch o’r cyfraniad ariannol o bron £125,000 rŷn ni’n ei roi i ffederasiwn Cymru a’r ffederasiynau sirol er mwyn sicrhau bod eu gwaith pwysig nhw yn parhau. Mae brwdfrydedd ac ymroddiad pobl ifanc ym myd amaeth Cymru a chymunedau gwledig ehangach yn ysbrydoledig.

Rŷm ni eisoes, wrth gwrs, yn darparu ffynhonnell o arian ar gyfer cyrff mewn amryw sectorau. Mi wnes i ddatgan cronfa yr wythnos ddiwethaf, neu'r wythnos gynt, sy’n cynyddu’r rheini eleni yn sgil y pwysau o ran costau byw a chwyddiant ar gyllidebau amryw o’r rheini. Fel y mae’r Aelod yn gwybod, rŷm ni wrthi ar hyn o bryd yn arolygu ein cynllun grant er mwyn sicrhau bod hynny’n cyd-fynd gyda chynllun Cymraeg 2050. Rwy’n gwybod y bydd ef yn croesawu hynny hefyd.

Am y tro cyntaf erioed, mae gennym system unedig ar gyfer cefnogi dysgwyr o ddim i 25 oed gydag anghenion dysgu ychwanegol. Rydym yn gwneud buddsoddiad newydd yn y dyddiau nesaf o £2.1 miliwn i golegau addysg bellach i gefnogi'r gwaith o gyflwyno'r system hon i bobl ifanc.

Diolch. Roedd yn ddefnyddiol clywed hynny. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol o'r gwaith achos yr ysgrifennais atoch yn ei gylch yn y gorffennol, sy'n cyffwrdd â fy nghwestiwn gwreiddiol—. Y prif fater a gafodd ei ddwyn i fy sylw oedd nad oes cyfeirio syml ar gael yn gyffredinol i bobl ifanc gydag anghenion dysgu ychwanegol a'u teuluoedd sy'n dymuno mynychu addysg ôl-16. Rwy'n siŵr, Weinidog, y byddwch yn cytuno y dylid cael proses i sicrhau bod modd diwallu anghenion person ifanc. Ond o'r hyn rwy'n ei ddeall, mae yna rwystredigaeth nad yw'r broses hon mor glir ag y dylai fod, ac y gall fod diffyg cyfathrebu ynglŷn â pham y gwnaed penderfyniadau penodol.

Rwy'n derbyn bod y Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol yn ceisio gwella'r gefnogaeth sydd ar gael i bobl ifanc ag anghenion ychwanegol. Ond a wnaiff y Gweinidog amlinellu sut mae'r diwygiadau presennol yn cael eu hymestyn i helpu pobl ifanc ag ADY a'u teuluoedd yn well gyda phontio i addysg ôl-16, ac i sicrhau y gallant gael cyngor a chefnogaeth gyson a syml, fel y gallwn gael gwared ar unrhyw rwystrau diangen ac agor cymaint o ddrysau â phosibl i bobl ifanc ag anghenion ychwanegol?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Fel y dywedodd, mae wedi gohebu â mi mewn perthynas â materion penodol ar ran etholwyr. Er fy mod yn siŵr nad oedd yr ymateb yr hyn y gobeithiai amdano, rwy'n gobeithio o leiaf ei fod yn esboniad clir o'r penderfyniad a wnaed, ac effaith y broses apelio, os mai at hynny y mae'n cyfeirio yn ei gwestiwn. Bwriad y system ADY yw cryfhau hawliau pobl ifanc a sicrhau bod eu teimladau a'u safbwyntiau, a rhai eu teuluoedd, yn cael eu clywed a'u hystyried yn llawn. Y bwriad yw sicrhau bod y gefnogaeth gywir yn cael ei rhoi ar waith yn gyflym yn y ffordd orau i adlewyrchu anghenion y bobl ifanc hynny.

Yng nghyd-destun diwygiadau ôl-16, fel y gŵyr yr Aelod, rydym wedi mabwysiadu dull llifo drwodd i symud pobl ifanc o'r system AAA i'r system ADY. Felly, bydd y rhai sydd ym mlwyddyn 11 neu'n iau ar hyn o bryd yn llifo drwodd i mewn i addysg bellach gyda'u cynllun datblygu unigol presennol ar y pwynt hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru, ar hyn o bryd, yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ddatganoli'r cyllidebau er mwyn cefnogi awdurdodau lleol sy'n gwneud y penderfyniadau hynny i'r dyfodol, fel bod cysylltiad lleol rhwng anghenion pobl ifanc a'r ddarpariaeth sydd ar gael. Mae'n gwneud pwynt pwysig ynglŷn â chyfathrebu argaeledd gwasanaethau i bobl ifanc. Yn amlwg, mae'n egwyddor bwysig yn y cod a'r Ddeddf fod hynny'n gweithio'n effeithiol. Yn fwyaf diweddar, ddiwedd y llynedd, fe wnaethom gyhoeddi cyfres o ddogfennau canllaw ar gyfer pobl ifanc am y system a'r cod, ac rwy'n gobeithio y bydd gwefan fraenaru ADY, sy'n ceisio helpu pobl ifanc ag ADY, yn arf defnyddiol iddynt, fel bod pobl ifanc yn gwybod pa hawliau sydd ganddynt a pha gymorth sydd ar gael iddynt.

Ar ddechrau mis Ionawr, fe wnes i godi'r mater o ddiffyg asesiadau Cymraeg amserol i blant a phobl ifanc niwro-amrywiol. Mae gen i ambell i achos yn fy etholaeth o blant sydd angen asesiadau cyfrwng Cymraeg ond yn gorfod aros blynyddoedd am yr asesiadau hynny. Mae yna un, er enghraifft, wedi bod yn aros am asesiad ers mis Chwefror, ac fe gafodd asesiad cychwynnol ar-lein gan gwmni Healios rai wythnosau yn ôl. Cymraeg ydy mamiaith y plentyn, a barnodd yr aseswyr y dylid cael yr asesiad yn Gymraeg er mwyn cael canlyniad teg, ond mae'r unig asesydd cyfrwng Cymraeg i ffwrdd ar famolaeth. Ailgyfeiriwyd yr achos i'r gwasanaeth niwro-ddatblygol lleol; canlyniad hynny yw y bydd yn rhaid aros dwy neu dair blynedd am asesiad wyneb i wyneb cyfrwng Cymraeg. Felly, a ydy'r Gweinidog yn credu ei bod hi'n dderbyniol bod pobl sydd efo'r Gymraeg fel eu mamiaith yn gorfod aros llawer iawn mwy o amser am asesiadau, a pha waith traws-adrannol sydd yn digwydd er mwyn gwella'r ddarpariaeth a sicrhau bod y sefyllfa yma'n gwella?

Wel, dwi ddim yn credu ei bod hi'n dderbyniol bod hynny'n digwydd, wrth gwrs, ac rwy'n flin i glywed yr enghraifft y mae'r Aelod yn ei dwyn i'r Siambr heddiw. Un o'm blaenoriaethau i, o ran y diwygiadau o fewn y system addysg o leiaf, yw sicrhau bod gennym ni arbenigedd yn y maes hwn yn y Gymraeg. Rŷn ni wrthi'n comisiynu adnoddau i gefnogi hynny ar hyn o bryd, ond dŷn ni ddim wedi cyrraedd lle sydd angen inni fod—rwy'n derbyn hynny'n llawn. Ond mae gwaith yn digwydd eisoes i gomisiynu mwy o adnoddau a hefyd i gael darpariaeth ar draws Cymru, fel bod arweinyddiaeth yn y system i allu ymateb i'r math o heriau y mae'r Aelod yn sôn amdanyn nhw. Os hoffai'r Aelod ysgrifennu ataf fi am yr enghraifft benodol honno, rwy'n hapus i edrych ar hynny, ond hefyd fe allaf i weithio gyda Julie Morgan ar sut y mae hyn yn gweithio yn y system iechyd hefyd a dwyn yr enghraifft at sylw yr arweinydd iaith Gymraeg sydd gyda ni yn y system eisoes.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Anne Jones.

Diolch, Lywydd. Weinidog, ers 2017, mae 40 y cant o staff cymorth ysgolion sydd wedi'u cofrestru gyda Chyngor y Gweithlu Addysg wedi gadael. Mae'n amlwg fod problem enfawr gyda chadw staff wrth galon y byd addysg yng Nghymru, sy'n achosi i'r diwydiant golli staff profiadol ar y raddfa hon. Oherwydd hyn, mae ysgolion sy'n brin o arian yn gorfod rhoi hyd yn oed mwy o straen ar eu cyllidebau, ac yn gorfod recriwtio a hyfforddi mwy o staff. Pam eich bod chi wedi caniatáu i'r broblem hon barhau am bron i chwe blynedd bellach, a phryd fydd eich Llywodraeth yn datrys yr argyfwng cadw staff, sydd wedi datblygu i raddau helaeth o dan eich gwyliadwriaeth chi?

Wel, rwy'n cydnabod bod angen inni wneud popeth yn ein gallu i gefnogi staff cymorth o fewn y system, sy'n darparu gwasanaeth pwysig iawn i'n pobl ifanc ac sy'n anhepgor yn ein hysgolion. Nid yw cwestiwn yr Aelod yn cydnabod y gwaith a wneuthum ers dod yn Weinidog mewn perthynas â'r mater hwn. Fe fydd yn cofio, oherwydd fe wneuthum ddatganiad yn y Siambr hon y llynedd, fy mod wedi dechrau rhaglen waith i gefnogi'r union bobl y mae hi'n cyfeirio atynt yn ei chwestiwn. Mae hynny'n cynnwys proses waith a arweinir gan gynorthwywyr addysgu ar safoni rolau a defnyddio cynorthwywyr addysgu yn gyson ar draws awdurdodau lleol ac ysgolion yng Nghymru. Mae hefyd wedi'i gyplysu â hawl, am y tro cyntaf, i raglen ddysgu proffesiynol i gynorthwywyr dysgu. Bydd y grant dysgu proffesiynol yn cael ei bwysoli bellach i adlewyrchu nifer y cynorthwywyr addysgu mewn ysgolion. Mae'r rheini i gyd yn ddatblygiadau newydd sydd wedi dod i rym yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Rwy'n cydnabod ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwerthfawrogi'r rôl y mae cynorthwywyr addysgu a staff cymorth eraill yn ei chwarae yn ein hysgolion, ac rwy'n sicr yn gwneud hynny.

Yn bendant, Weinidog—mae'n rôl amhrisiadwy, a gwell hwyr na hwyrach, mae'n debyg. Ond nid argyfwng gyda staff cymorth yn unig yw hi. O fy sgyrsiau gyda Chyngor y Gweithlu Addysg a Gwasanaeth Derbyn y Prifysgolion a'r Colegau, mae'n gwbl amlwg fod gennym argyfwng recriwtio a denu athrawon pynciau craidd. Y llynedd, ni wnaethoch gyrraedd 50 y cant o'ch targed eich hun ar gyfer athrawon mathemateg, ac ychydig o dan 30 y cant ar gyfer athrawon ffiseg a chemeg. Ni allwch ddenu athrawon craidd cyfrwng Cymraeg hyd yn oed, sy'n angenrheidiol i gyflwyno addysg cyfrwng Cymraeg. Nid yw pethau'n gweithio. Ers 2011, rydym wedi gweld gostyngiad o 10 y cant yn niferoedd athrawon wrth iddynt adael y proffesiwn yn eu heidiau. Mae recriwtio a chadw athrawon o safon uchel yn hanfodol er mwyn sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yng Nghymru yn cael yr addysg orau y maent yn ei haeddu. O'r ffigurau hyn, mae'n gwbl amlwg eich bod yn methu'n enbyd yn eich amcanion ac mae hynny'n peri pryder. Weinidog, pam eich bod chi a'ch Llywodraeth wedi caniatáu i'r broblem barhaus hon droi'n argyfwng?

Os yw'r Aelod eisiau gwybod sut olwg sydd ar broffesiwn addysgu digalon nad yw'n teimlo ei fod yn cael ei werthfawrogi gan ei Lywodraeth, nid oes ond angen iddi edrych dros y ffin ar yr hyn sy'n digwydd yn Lloegr, sy'n drychinebus o ran cadw a recriwtio yn gyffredinol. Felly, dyna sut olwg sydd ar bolisi addysg Ceidwadol. Gallwn ei weld yn digwydd o flaen ein llygaid. 

Yr hyn sydd gennym yng Nghymru—[Torri ar draws.] Mae'r Aelod yn mwmian; rwy'n hapus i ateb y cwestiwn. Yr hyn a wnawn yng Nghymru, fel y bydd hi'n gwybod—rydym wedi trafod y mater yn y Siambr lawer gwaith, a gwn fod ganddi farn gref ar hyn, os ychydig yn anwybodus weithiau—yw bod gennym gynllun 10 mlynedd i recriwtio athrawon cyfrwng Cymraeg, gan gydweithio â'n partneriaid ar draws y system mewn ffordd sy'n greadigol a chan roi cynnig ar ddulliau newydd i wella niferoedd yr athrawon cyfrwng Cymraeg sy'n dod i mewn i'n proffesiwn.

Mae gennym gymelliadau ariannol i annog y rheini mewn pynciau anodd, lle mae recriwtio'n her, nid yn unig yng Nghymru, nid yn unig yn y DU, ond yn rhyngwladol. Felly, mae rhai o'r rheini ym maes mathemateg, mae rhai ohonynt yn rhai o'r pynciau gwyddonol. Mae gennym drefniadau ar waith i ddenu pobl ifanc i'r proffesiwn i addysgu yn y meysydd hynny, oherwydd rwyf eisiau sicrhau, yn y meysydd rwy'n cytuno â hi sy'n feysydd allweddol, fod gennym gyflenwad llawn o staff i allu sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael yr addysg y maent ei hangen. 

Weinidog, mae addysg wedi ei ddatganoli. Rydych yn pedlera'r un hen esgusodion pan fo gennych ysgogiadau ar gael i chi. Er bod nodau'r porth canolog newydd i athrawon cyflenwi a awgrymir yn gywir—ac rwy'n rhoi clod i chi am hynny—mae hyd yn oed Cyngor y Gweithlu Addysg wedi dweud nad yw'n mynd i weithio'n ymarferol o ystyried nad oes cymhelliad nac ysgogiad i wneud iddynt symud i'r system ganolog, oherwydd nad ydynt yn gystadleuol yn ariannol o gymharu â chynigion y sector preifat, ac mae'n dibynnu'n llwyr ar awdurdodau lleol a staff yn ymrwymo iddo; nid yw'n orfodol. Nid yw ond yn ateb tymor byr arall, onid yw, na fydd yn datrys y broblem ddifrifol rydych wedi'i chreu. 

A bod yn hollol onest, mae'n drewi o 25 mlynedd o hen Lywodraeth flinedig sydd wedi rhedeg allan o syniadau ac sy'n gweithredu'n ddall gan obeithio am y gorau. Nid ydych yn denu athrawon pynciau craidd. Nid ydych yn cadw staff cymorth, ac ni all eich plaid, plaid yr undebau, atal streiciau addysg hyd yn oed gyda'r ysgogiadau sydd ar gael i chi.

Weinidog, rwyf eisiau gwybod beth yn union rydych yn ei wneud i ddatrys yr argyfwng staff addysgu a grëwyd gennych.

Wel, nid wyf yn siŵr a wrandawodd yr Aelod ar y ddau ateb blaenorol a roddais, ond rwyf wedi amlinellu'n fanwl iawn beth rydym yn ei wneud. Mae'r cwestiwn o gadw a recriwtio yn her ym mhob rhan o'r byd. Mae'r hyn rydym yn ei wneud yng Nghymru yn benodol i'n hanghenion ni yng Nghymru. Rwyf wedi amlinellu rhestr o faterion iddi ac mae'n amlwg ei bod wedi diystyru'r rhestr honno yn ei thrydydd cwestiwn. Yr hyn rydym yn ei wneud yng Nghymru yw sicrhau bod ein proffesiwn dysgu yn cydnabod eu bod yn cael eu gwerthfawrogi.

Os ydym eisiau gweld sut mae'r Ceidwadwyr yn trin y proffesiwn, gallwn edrych dros y ffin. Rydym yng nghanol anghydfod gydag athrawon ym mhob rhan o'r DU. Byddwn yn parhau i weithio gyda'n partneriaid mewn ffordd sy'n eu parchu yn hytrach na cheisio deddfu i gyfyngu ar eu hawliau. Os yw'n credu mai dyna'r ffordd gywir o ddenu athrawon i'r proffesiwn, mae arnaf ofn fy mod yn credu ei bod wedi camgymryd yn fawr.

Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan. 

Diolch, Llywydd. Weinidog, ddoe, yn ystod y ddadl ar y gyllideb ddrafft, gofynnais i'r Gweinidog cyllid ystyried goblygiadau'r gyllideb o ran y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg, ac, yn benodol, os oedd cynlluniau i gefnogi mynediad am ddim i deuluoedd lleol neu deuluoedd incwm isel i Eisteddfod yr Urdd a'r Eisteddfod Genedlaethol eleni. Y llynedd, fe wnaethoch fuddsoddi mewn mynediad am ddim i bawb i Eisteddfod yr Urdd ar flwyddyn canmlwyddiant y mudiad, a 15,000 o docynnau am ddim ar gyfer yr Eisteddfod Genedlaethol. Bu'r ddau gynllun yn llwyddiant, gyda'r Urdd yn nodi bod cynnydd o 31 y cant wedi bod mewn niferoedd yn mynychu, gydag 20 y cant o ymwelwyr yn dod o 40 y cant o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yn sir Ddinbych. Oes bwriad gennych barhau gyda buddsoddiad o'r fath, er mwyn sicrhau bod teuluoedd lleol ar incwm isel yn parhau i fedru mwynhau'r hyn sydd gan ddwy o'n gwyliau cynhenid Cymreig ni i'w cynnig, a manteisio ar yr hyn sydd ganddynt i'w gynnig fel rhan o'r targed i gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg?

Wel, fel y gwnaeth yr Aelod ei ddweud, yn 2022-23, gwnaethon ni gynyddu grant craidd yr Eisteddfod Genedlaethol i sicrhau bod gan yr Eisteddfod adnoddau i lwyfannu Eisteddfodau'r dyfodol, a hynny mewn cyfnod o ansicrwydd ariannol. Rŷn ni am ddyrannu cyllid ychwanegol i'r Eisteddfod yn 2023-24 yn y gyllideb ddrafft, er mwyn cryfhau ei strwythurau ymgysylltu cymunedol, sydd mor bwysig i'w gwaith nhw fel gŵyl. Bydd hyn yn golygu dyrannu ryw £1 filiwn i'r Eisteddfod yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf. Rŷn ni hefyd yn cefnogi prosiect peilot cynhwysiant cymdeithasol a chymunedol i gyd-fynd â'r ddwy Eisteddfod nesaf mewn ardaloedd lle rŷn ni'n gweld mewnfudo sylweddol a galw mawr am ail gartrefi.

O ran ein cefnogaeth i'r Urdd, mae'r Urdd yn gwneud gwaith ffantastig o ran yr Eisteddfod ac fel mudiad yn ehangach na hynny. Mae swyddogion ar draws y Llywodraeth yn cydweithio â'r Urdd er mwyn sicrhau bod yr Eisteddfod yn parhau i fod yn hygyrch, er mwyn sicrhau bod cyfle i bawb fwynhau gŵyl ieuenctid fwyaf Ewrop, ac rydyn ni'n cefnogi'r Urdd mewn amryw ffyrdd eraill.

Diolch, Weinidog. Dwi dal ddim yn siŵr os yw hynny'n golygu y bydd yna fynediad am ddim i deuluoedd incwm isel i'r Urdd a'r Eisteddfod Genedlaethol eleni. Mi fyddwn i'n gofyn, os nad ydych chi'n bendant o hynny eto, mi fyddai'n dda cael eglurder os bydd hynny'n gallu parhau mewn unrhyw ffordd. Oherwydd, fel sydd wedi'i dangos, mae yna fanteision lu o ran y Gymraeg o ran sicrhau mynediad am ddim, gan olygu bod cyfle i rai pobl fynychu digwyddiad Cymraeg yn eu hardal am y tro cyntaf erioed. Mae hynny yn ysgogi pobl i roi eu plant mewn addysg Gymraeg ac ati. Felly, gaf i ofyn i chi ailystyried neu edrych yn benodol o ran y cwestiwn gwnes i ei ofyn?

Yn ail, fe fyddwch yn ymwybodol, dwi’n siŵr, o gynlluniau arfaethedig gan awdurdodau lleol i gau neu leihau rai gwasanaethau diwylliannol, megis amgueddfa Caerdydd, a gwasanaethau llyfrgelloedd mewn amryw leoliadau yng Nghymru. Mae nifer o brosiectau celfyddydol fel hyn dan fygythiad yn sgil heriau ariannol sylweddol. Rhan greiddiol o’r cwricwlwm newydd, wrth gwrs, yw’r celfyddydau mynegiannol, a dywedir yn y canllaw bod hyn yn allweddol bwysig fel bod dysgwyr yn dod i ddeall a gwerthfawrogi diwylliannau a chymdeithasau yng Nghymru a’r byd. Gyda dyfodol nifer o leoliadau diwylliannol a chelfyddydol mewn perygl, ydych chi’n pryderu beth fydd effaith hyn ar yr elfen benodol hon o’r cwricwlwm newydd, ac ydych chi wedi gofyn i awdurdodau lleol edrych ar effaith toriadau o’r fath ar gyfleoedd addysgiadol ein plant a’n pobl ifanc?

Rydyn ni'n annog ysgolion i edrych ar bob ffynhonnell o brofiadau sydd ar gael i'n pobl ifanc ni fel eu bod nhw'n gallu cael amrywiaeth, ac amrywiaeth yn y Gymraeg yn benodol. Fel gwnes i grybwyll yn fras yn gynharach, mae gennym ni gynllun grant sydd yn darparu cefnogaeth ariannol o safbwynt polisi'r Gymraeg i amryw o sefydliadau a mudiadau sydd yn darparu lot o brofiadau deniadol a diddorol ac addysgiadol i'n pobl ifanc ni. Rŷn ni wrthi ar hyn o bryd yn edrych ar y cynllun grant yn ehangach, ond fe wnaf i ei chyfeirio hi at y gyllideb ddrafft, sy'n dangos yr hyn rydyn ni'n bwriadu ei wneud yn y maes hwn.

Gwnaf. [Chwerthin.] Ym mis Medi, bydd pob ysgol a lleoliad yn gweithio gyda'r Cwricwlwm i Gymru wrth iddo barhau i flwyddyn academaidd 2026-27. Mae ein cefnogaeth barhaus i'r proffesiwn yn allweddol i'w weithredu'n llwyddiannus, ac mae fy adroddiad blynyddol bob mis Gorffennaf yn ymdrin â sut rydym yn cyfathrebu'n eang ar gynnydd a blaenoriaethau.

Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am eich ateb, Weinidog. Ers cyflwyno'r Cwricwlwm i Gymru, mae Llywodraeth Cymru wedi pwysleisio mai pwrpas asesu disgyblion yw llywio'r ffordd y mae athrawon yn cefnogi disgyblion. Ond mae diffyg fframwaith asesu amlwg a chlir wedi achosi i un pennaeth lleol yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro deimlo'n bryderus am gyfnod pontio disgyblion o addysg gynradd i addysg uwchradd. Er mwyn sicrhau llwybr cywir ar gyfer dysgu a chynnydd disgyblion, mae fframwaith asesu clir yn allweddol i sefydlu targedau penodol, ond eto mae rhai athrawon yn credu bod cod cynnydd a chwe maes dysgu a phrofiad y Cwricwlwm i Gymru yn amwys. O ystyried pryderon y pennaeth yn fy etholaeth, beth mae'r Gweinidog yn ei wneud i dawelu meddyliau athrawon y bydd cyfnod pontio disgyblion i gyfnod allweddol 3 yn llyfn, a sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu lefelu'r cwricwlwm newydd gyda'r system arholiadau TGAU bresennol? Diolch.

Wel, byddwn yn annog y pennaeth yn ei etholaeth i ymgysylltu â'r prosiect Camau a ariennir gennym drwy Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant, sy'n darparu adnoddau i gefnogi ysgolion wrth iddynt ddatblygu dulliau asesu newydd. Mae'n hanfodol, mewn gwirionedd, fod gennym asesu wrth wraidd y cwricwlwm newydd i gefnogi cynnydd dysgwyr unigol. Nid yw yno er mwyn atebolrwydd. Mae hwnnw'n newid sylfaenol iawn. Mae'n hanfodol i'r cwricwlwm, ond mae'n cynnwys newidiadau mewn addysgeg ac mewn ymarfer addysgu a dysgu. Byddwn yn ei annog yn ogystal i weithio gyda'i glwstwr i sicrhau bod ymagwedd gyson tuag at asesu a chynnydd ar draws y clwstwr, a byddwn hefyd yn ei annog i ymgysylltu â sgyrsiau'r rhwydwaith cenedlaethol, sydd wedi bod ac yn mynd i barhau i fod yn ffynhonnell o wybodaeth bellach a dysgu proffesiynol mewn perthynas ag asesu.

Gweinidog, gobeithio i chi fwynhau eich ymweliad â'n hysgolion gwych yn Ffaldau a Llangynwyd yr wythnos diwethaf. 

Pan wnaethom ymweld â Llangynwyd, aethom i'r wers gelf a oedd yn cael ei chynnal a'r hyn a wnaeth fy nharo gyda'r cwricwlwm newydd oedd eu bod yn defnyddio'r sesiwn gelf honno i ddatblygu materion yn ymwneud â hunaniaeth, iechyd meddwl, yn ogystal â dysgu sgiliau celf da iawn. Ac yna roeddent yn ymgorffori hynny i agweddau eraill ar y cwricwlwm a gâi eu dysgu mewn gwersi eraill. Rwy'n credu ei fod yn agoriad llygad o ran y ffordd roedd yr ysgol wedi ymroi i'r cwricwlwm newydd. Felly, yn rhannol i ateb cwestiwn Sam, ond hefyd yn rhannol i ofyn am eich barn ar hynny, sut rydym yn sicrhau'r ymarfer gorau wrth ddatblygu'r cwricwlwm newydd, a'i integreiddio â hyblygrwydd o'r fath ar draws yr ysgol, yn union fel roeddent yn ei wneud yn Llangynwyd?

Wel, rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn, ac fel y dywedwch, mae'n adlewyrchu un o'r pwyntiau a gododd Sam Kurtz yn ei gwestiwn hefyd. Mae angen taro cydbwysedd, onid oes, gan eich bod yn newid system gyfan rhwng cyfarwyddyd canolog a'r math o hyblygrwydd a datganoli, os hoffech, i ysgolion y gallu i gynllunio a gweithredu cwricwlwm sy'n gweithio i'w cymunedau a'u dysgwyr. Ac ar un ystyr mae yna densiwn cynhenid yno. 

Rwy'n glir mai cwricwlwm i Gymru ydyw, ac felly dylai'r dysgu proffesiynol a'r adnoddau sydd ar gael i athrawon mewn unrhyw ran o Gymru drwy eu consortia, er enghraifft, fod ar gael i'r rheini yn unrhyw ran o Gymru. Felly, un o'r pethau a wnaethom ar ddiwedd y llynedd oedd darparu pwynt mynediad cyffredin fel bod unrhyw addysgwr yn unrhyw ran o Gymru yn gallu cael mynediad at yr holl adnoddau a'r dysgu proffesiynol hwnnw. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig, ond nid dyna ddiwedd y stori. Yr agwedd arall yw gwneud yn siŵr fod fframwaith cyson ar gael ar gyfer atebolrwydd ar draws y system, sef yr hyn sydd gennym gyda'r dull newydd y mae Estyn yn ei gyflwyno, naill ai drwy'r rhwydwaith cenedlaethol fel y soniais yn gynharach, neu, yn hollbwysig, drwy waith y clystyrau.

Ac rwy'n credu hefyd, gyda llaw, ein bod wedi gweld gwaith clwstwr effeithiol iawn yn ein hymweliad â Llangynwyd, pan wnaethom gyfarfod â phennaeth ysgol gynradd yn ogystal. Roedd hi'n ymddangos bod yna set gref iawn o berthnasoedd gwaith yno, a dyna sydd angen inni ei weld. Os oes unrhyw bennaeth mewn unrhyw ysgol yng Nghymru sydd ag amheuon ynglŷn ag a yw eu clwstwr yn gweithio yn y ffordd y byddent eisiau ei gweld, byddwn yn eu hannog i wneud hynny'n flaenoriaeth, oherwydd rwy'n credu ei fod yn eithaf sylfaenol i lwyddiant y diwygiadau.

Mae'r Cwricwlwm i Gymru'n parhau'n allweddol i godi safonau addysg i bob dysgwr. Mae ein canllawiau gwella ysgolion yn cyd-fynd ag ymarfer ac egwyddorion y cwricwlwm, gan osod fframwaith i'r system addysg gefnogi ysgolion i ddarparu'r profiadau a'r canlyniadau dysgu gorau posibl i'w dysgwyr.

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Mae Ysgol Gynradd Markham yn etholaeth Islwyn, a adeiladwyd dros 110 mlynedd yn ôl ym 1913, yn gwasanaethu'r gymuned leol. Mae'n faestref werdd ond nid yw'n ddeiliog. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch pennaeth ysgol Markham, Mrs Lindsey Pritchard, ei staff, y llywodraethwyr a'r disgyblion ar adroddiad disglair gan Estyn sydd wedi canu clodydd yr ysgol yn ei adroddiad arolygu diweddar? Arwyddair yr ysgol, yn addas iawn, yw 'Gwneud y Gorau o Bob Dydd'. Nododd Estyn fod ysgol gynradd Markham yn 

'lle meithringar a bywiog i ddisgyblion a staff',

ac roedd plant yn teimlo'n 'falch o fod yn rhan ohoni'. Nodwyd hefyd fod staff 'uchelgeisiol' yn helpu disgyblion i wneud cynnydd da iawn yn ystod eu hamser yn yr ysgol, a bod gan bob dosbarth

'ffocws cryf ar ddatblygu sgiliau llythrennedd, rhifedd a sgiliau digidol'.

Weinidog, pa neges y gallwch ei rhoi felly i gymuned Markham mewn perthynas â'u hysgol falch? Ac a wnewch chi bob ymdrech i ymweld ag ysgol gynradd Markham yn ystod eich amserlen brysur yn 2023 i weld drosoch eich hun sut y gall gwaith partneriaeth Llywodraeth Cymru, awdurdodau addysg lleol ac ysgolion cymunedol rhagweithiol drawsnewid cymunedau a newid bywydau a llwybrau plant Cymru am byth? Diolch.

Ie, rwy'n hapus iawn i longyfarch Mrs Pritchard a staff a disgyblion yr ysgol. Roeddwn yn meddwl ei fod yn dweud llawer, yr ymadrodd a ddefnyddiodd yr Aelod, a oedd yn adlewyrchu'r hyn a ddywedodd Estyn, rwy'n credu, sef bod yr ysgol eisiau gwneud i blant deimlo'n falch o fod yn rhan ohoni. A'r rheswm y mae hynny mor bwysig yw oherwydd ei fod yn adlewyrchu pa mor bwysig yw grym pobl ifanc yn ein hysgolion ac yn y cwricwlwm newydd yn benodol. Ac nid oes prawf gwell o lwyddiant ysgol na gweld y disgyblion y mae'r ysgol yno i'w cefnogi a'u gwasanaethu yn teimlo'n falch o fod yn rhan o gymuned yr ysgol honno?

Rwy'n casglu hefyd fod cynnig addysg ddigidol trawiadol iawn ym Markham, gan gynnwys gorsaf radio wedi'i chyfarparu'n llawn, felly rwy'n awyddus iawn i ddod draw i ymweld â'r ysgol ar ryw adeg yn nes ymlaen eleni. 

Weinidog, rydych wedi darllen llawer o adroddiadau; rwyf bellach wedi darllen nifer o adroddiadau ar addysg, ar ôl gofyn llawer o gwestiynau i chi dros y blynyddoedd diwethaf. Nawr, yn ystadegol, rydym i gyd yn gwybod bod plant sy'n cael eu magu mewn tlodi ac mewn ardaloedd difreintiedig yn llai tebygol o wneud yn dda yn yr ysgol. Mae ymchwil gan y Sefydliad Polisi Addysg i effaith anghydraddoldebau addysgol yn dangos, gwaetha'r modd, fod ysgolion Cymru'n dioddef bwlch anfantais eang o gymharu ag ysgolion Lloegr. Maent yn mynd rhagddynt i ddweud bod cynnydd yn lleihau'r bwlch anfantais hwn, ac yn wir, mae wedi bod yn gymharol fach dros y 10 mlynedd diwethaf, a bod angen i awdurdodau lleol yng Nghymru ddysgu o ardaloedd difreintiedig yn Lloegr sydd â demograffeg debyg, fel Barnsley a Salford, sydd wedi llwyddo i gyflawni bylchau anfantais llai dros amser. Felly, Weinidog, pa gamau rydych chi'n eu cymryd nawr i fynd i'r afael â'r bwlch anfantais yng Nghymru i godi safonau addysgol i ddisgyblion yn Islwyn, ac yn y pen draw, ledled Cymru? Diolch. 

Mae'r adroddiad y mae'n cyfeirio ato yn ei chwestiwn yn gyfraniad pwysig i'r drafodaeth ac at y ddadl, ac yn sicr roedd yn adlewyrchu, yn fras o leiaf, ein dealltwriaeth ni o'r heriau sy'n ein hwynebu mewn rhannau o'r system. Fe fydd hi'n cofio, efallai, yn y llu o adroddiadau y mae hi wedi'u darllen, yr araith a roddais i Sefydliad Bevan y llynedd a'r datganiad a wneuthum yn y Siambr, a oedd yn amlinellu rhaglen helaeth iawn o gamau rydym yn eu cymryd i gau'r bwlch cyrhaeddiad yng Nghymru. Y diweddaraf o'r rheini, efallai iddi weld yn y wasg ychydig wythnosau yn ôl, oedd cyhoeddi hyrwyddwyr cyrhaeddiad ein carfan o benaethiaid sydd wedi dangos llwyddiant arbennig yn eu hysgolion gyda chau'r bwlch cyrhaeddiad a sicrhau bod pob unigolyn ifanc yn eu hysgol yn cael cyfle i ffynnu. Maent bellach yn gweithio gyda phenaethiaid eraill i rannu'r arferion gorau hynny yn y ffordd y clywsom yn gynharach sydd mor bwysig. Dyna un o ystod o ymyriadau.

Fel y bydd hi'n gwybod efallai, rydym hefyd yn comisiynu ymchwil i addysgu gallu cymysg, a hefyd beth arall y gallwn ei wneud i ddenu athrawon i rai o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig hynny fel ein bod yn sicrhau bod pobl ifanc yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt. Mewn gwirionedd, rwy'n bwriadu gwneud datganiad i'r Siambr yn ystod yr wythnosau nesaf a fydd yn nodi'n fanwl y cynnydd a wnaed yn erbyn yr holl ystod o eitemau a nodais y llynedd, ac rwy'n hapus iawn i ateb unrhyw gwestiynau pellach bryd hynny. 

Mae trafodaethau gyda Gweinidog yr Economi wedi canolbwyntio'n bennaf ar sut mae'r system addysg yn cefnogi'r agenda sgiliau a'r warant i bobl ifanc. Hefyd, yr wythnos hon, trafododd y Cabinet gwestiwn sgiliau sero net, gan gynnwys rôl addysg wrth gyflawni ein huchelgeisiau yn y maes pwysig hwnnw. 

Diolch am yr ateb, Gweinidog. 

Mae gwaith diweddar gan Fwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu wedi dangos, dros y pum mlynedd nesaf, fod Cymru angen 9,100 o newydd-ddyfodiaid ychwanegol i'r byd adeiladu, a nodwyd bod gosod brics, rolau trydanol a thoi yn feysydd y mae galw arbennig amdanynt. Gyda'r gyllideb ddrafft, mae cyfle yma i adeiladu ar sut mae'r system addysg yn cefnogi pobl i mewn i'r diwydiannau hyn, ond fel y crybwyllais ddoe, mae sgyrsiau a gefais gyda'r sector yn tynnu sylw at yr heriau y mae dysgwyr yn eu hwynebu yn ystod eu haddysg a allai danseilio eu cynnydd i yrfa yn y diwydiant. Yn amlach na pheidio, mae'r heriau hyn yn ymwneud â gallu myfyrwyr incwm isel i ariannu eu haddysg, a'r hyn y mae colegau'n ei weld yw myfyrwyr yn gadael addysg i gael swyddi mwy hygyrch sy'n talu cyflogau uwch i ddechrau, ond nad ydynt yn cyflawni anghenion hirdymor ein cymunedau yn y pen draw. Bydd cadw staff yn allweddol i fynd i'r afael â phrinder sgiliau o'r fath. Felly, sut mae'r Gweinidog yn rhagweld y bydd yn mynd i'r afael â'r heriau penodol iawn hyn, ac a yw'n credu bod cynyddu'r lwfans cynhaliaeth addysg yn cynnig ateb posibl? 

Rwy'n edrych ymlaen at y ddadl y byddwn yn ei chael yn yr wythnosau sydd i ddod mewn perthynas â'r lwfans cynhaliaeth addysg yn benodol. Bydd yn gwybod, o fy ymddangosiadau blaenorol yn y cwestiynau hyn ac yn y trafodaethau a gawsom, fod y pwysau gwirioneddol ar gyllidebau wedi golygu nad ydym wedi gallu cynyddu'r lwfans cynhaliaeth addysg, ond rydym yn hapus iawn o fod wedi gallu ei gynnal, ac nid yw hynny wedi bod yn wir ar draws rhannau eraill o'r DU, fel y bydd yn gwybod. Rwyf hefyd wedi bod yn falch iawn o allu cynyddu'r cyllid sydd ar gael i golegau addysg bellach mewn perthynas â'r gronfa ariannol wrth gefn, sydd ar gael, fel y gŵyr, i gefnogi myfyrwyr mewn addysg bellach sydd o dan bwysau arbennig. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i gefnogi myfyrwyr yn y sefyllfa honno yn y ffordd rwy'n gwybod ei fod yntau hefyd. Bydd hefyd yn cofio ein bod ni, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, wedi sicrhau cynnydd mawr yn y cyllid sydd ar gael i golegau addysg bellach er mwyn gallu cynnig yr ystod ehangach honno o sgiliau y mae'n eu nodi yn ei gwestiwn, ac rwy'n cytuno ag ef eu bod yn bwysig iawn.

Weinidog, mae'n anodd dychmygu sut le fydd gweithle yfory. Pe bai rhywun wedi dweud yr adeg hon y llynedd y byddai deallusrwydd artiffisial yn pasio'r cyfweliad ar gyfer swydd peiriannydd rhaglen lefel 3 yn Google, byddem wedi meddwl eu bod yn wallgof, ond dyna'n union a wnaeth ChatGPT ychydig ddyddiau yn ôl. Mae'r cynnydd cyflym mewn deallusrwydd artiffisial yn cyflwyno set hollol newydd o heriau ar gyfer y farchnad swyddi yn y dyfodol. Fodd bynnag, mae hefyd yn creu cyfres gyfan o gyfleoedd newydd i ddysgwyr heddiw. Weinidog, sut fydd y system addysg yn addasu i sicrhau bod pobl ifanc yn gallu cofleidio'r technolegau newydd hyn a'r rhai sy'n dod i'r amlwg ac ymbaratoi ar gyfer beth bynnag y bydd yfory'n ei daflu atynt? Diolch.

Mae Altaf Hussain yn gwneud pwynt pwysig iawn o ran natur newidiol ein heconomi a pha mor anodd y gall fod i ragweld y newidiadau hynny weithiau. Mae hyn yn dangos i mi bod angen i ni sicrhau bod ein pobl ifanc wedi'u harfogi ar gyfer unrhyw newid yn y gymdeithas, a bod angen i ni ddarparu sgiliau a phrofiadau iddynt, yn ogystal â gwybodaeth, fel y gallant lywio economi sy'n newid mewn ffordd sy'n blaenoriaethu eu diddordebau ac sy'n eu galluogi i ffynnu.

Rwy'n credu ei fod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod yna set arbennig o gyfleoedd, a heriau hefyd, mewn perthynas â thrawsnewidiad digidol ein cymdeithas, ac mae deallusrwydd artiffisial yn un o'r enghreifftiau hynny. Bydd yn gwybod bod yna set o gymwyseddau digidol trawsbynciol wrth wraidd ein cwricwlwm newydd. Bydd hefyd yn gwybod am y buddsoddiad sylweddol rydym wedi'i wneud fel Llywodraeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf i sicrhau lefel eang iawn o fynediad at gyfrifiaduron, gliniaduron, tabledi a dyfeisiau eraill, a'r cysylltedd band eang sy'n cefnogi hynny. Yr her nawr yw gwneud yn siŵr bod ein hysgolion yn gallu manteisio ar swyddogaeth lawn hwnnw, ac rydym yn gweithio gyda'n proffesiwn i sicrhau bod hynny'n digwydd.

Prynhawn da, Gweinidog. Dwi eisiau gofyn am gyfrifau dysgu personol, os gwelwch chi'n dda. Roedd y rhain yn cael eu datblygu gan Kirsty Williams yn y bumed Senedd i sicrhau bod pawb yn cael y cyfle i ddysgu yma yng Nghymru. Gaf i ofyn, plîs, am ddiweddariad ar y cyfrifau, a sut ydych chi'n cydweithio efo Gweinidog yr Economi i sicrhau bod pobl ifanc yma yng Nghymru yn cael y sgiliau mae angen iddyn nhw eu cael, yn enwedig i'r economi werdd? Diolch yn fawr iawn.

Wel, diolch i Jane Dodds am y cwestiwn hwnnw. Mae'r cyfrifau'n rhywbeth dwi'n ffan mawr ohonyn nhw fy hunan ac wedi cynyddu'r gyllideb ar eu cyfer nhw'n sylweddol. Mae'n bwysig ein bod ni'n parhau i greu cyfleoedd fel bod pobl mewn gwaith yn gallu adnewyddu a thrawsnewid eu sgiliau, a dau o'r meysydd lle rŷn ni wedi pwysleisio ein bod ni'n eu hariannu yw sgiliau digidol, fel roedd Altaf Hussain yn sôn jest nawr, a hefyd sgiliau gwyrdd. Wrth inni fynd ati i edrych ar gynyddu'r gyllideb ar gyfer y PLAs, un o'r blaenoriaethau mwyaf yw sicrhau ein bod ni'n adlewyrchu anghenion yr economi, felly mae'r trafodaethau gyda Gweinidog yr Economi yn sicr yn mynd i'r perwyl hynny.

Yn y flwyddyn ariannol hon, fe wnes i ddyrannu bron i £18 miliwn ar gyfer y cynllun PLA, a beth rŷn ni wedi gweld yn digwydd yw ein bod ni'n gallu—ac mae hyn wedi digwydd yn ystod cyfnod COVID hefyd—darparu arian a wedyn sicrhau ein bod ni'n cefnogi pobl i gael sgiliau newydd mewn cyfnod byr iawn. Mae'r gallu i symud yn gyflym mor bwysig yng nghyd-destun economi sydd yn newid.

Yn sicr. Mae ysgolion bro wrth wraidd ein hagenda i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad. Yn 2022-23—y flwyddyn ariannol hon—darparwyd £3.84 miliwn ar gyfer swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, £660,000 ar gyfer swyddi rheolwyr ysgolion bro, a £20 miliwn ar gyfer gwelliannau cyfalaf i ysgolion. Dros yr wythnosau diwethaf, rydym hefyd wedi cyhoeddi dwy set o ganllawiau ar gyfer ysgolion hefyd.

Roedd fy nghwestiwn yn benodol am y £20 miliwn hwnnw o gyllid cyfalaf ar gyfer ysgolion bro. Cyfeiriwyd ato yn y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol—gobeithio bod y teitl hwnnw'n gywir—a oedd yn edrych ar sut y dylid gwario'r arian hwnnw. Adroddiad 'Sicrhau Chwarae Teg' yw'r un rwy'n meddwl amdano. Hefyd, cyfarfûm â Dr Nicola Williams-Burnett o Brifysgol Metropolitan Caerdydd, sydd â llawer iawn o arbenigedd ymchwil yn y maes hwn ac sy'n awyddus i weld y dyheadau hynny sy'n canolbwyntio ar y gymuned yn cael eu gwireddu. Felly, gyda hynny mewn golwg, hoffwn i'r Gweinidog ddarparu mwy o fanylion ar gyflwyno'r rhaglen gyfalaf a lle mae'r cyllid hwnnw'n cael ei gyfeirio, ac yn arbennig pa fanteision ymarferol sydd wedi dod i'r amlwg a sut y bydd y canlyniadau hynny'n cael eu gwerthuso.

Wel, mae'n bwysig iawn, onid yw, yn ogystal â gallu dyrannu cyllid sylweddol, ein bod yn sicrhau ei fod yn cael ei wario mewn ffordd sy'n effeithiol ac sydd hefyd yn darparu tystiolaeth dda i eraill o'r ffordd orau o wario'r arian hwnnw. Wrth gwrs, bydd y cyllid yn cael ei ddarparu yn y flwyddyn ariannol hon, felly bydd yr asesiad o'r effaith yn amlwg yn dilyn o’r fan hon. Ond mae’r mathau o bethau rydym wedi gweld buddsoddiad ynddynt—y grant cyfalaf yw hwn—yn cynnwys gwella goleuo allanol mewn lleoliadau chwaraeon, darparu llefydd i storio offer ar gyfer gweithgareddau allgyrsiol, llochesi awyr agored, mesurau diogelwch i gadw ardaloedd ar gyfer ysgolion ac at ddefnydd cymunedol ar wahân, ac addasiadau i ystafelloedd newid, i doiledau ac yn y blaen, i hwyluso defnydd cymunedol.

Mewn perthynas â sut mae’r arian hwnnw wedi llifo drwy’r system, yn amlwg, mae’r cyfrifoldeb am ddosbarthu yn nwylo’r awdurdodau lleol, ond rydym yn disgwyl iddynt ganolbwyntio’r cyllid ar brosiectau ar raddfa fach i ganolig a chymryd sylw llawn o’r canllawiau rydym wedi eu cyhoeddi ar sut y dylent fynd ati i wneud hynny. Dyna'r ffordd orau, yn ein barn ni, o sicrhau y gall ysgolion addasu ac agor eu hadeiladau'n effeithiol y tu allan i oriau traddodiadol. O ran sut y cafodd yr arian ei ddarparu i awdurdodau lleol, fe’i dosbarthwyd ar sail fformiwläig, yn dibynnu ar ysgolion a dysgwyr ym mhob awdurdod lleol unigol, ac fel y soniais ar y dechrau, byddwn yn gwerthuso canlyniadau’r cyllid hwnnw maes o law.

Wel, mae’r argyfwng costau byw yn cael, a bydd yn parhau i gael, effeithiau ariannol sylweddol ar bob gwasanaeth cyhoeddus, gan gynnwys ein hysgolion. Awdurdodau lleol, wrth gwrs, sydd i benderfynu ar gyllidebau ysgolion. Hwy sydd yn y sefyllfa orau i weithio gyda'u hysgolion, fel y mae llawer yn ei wneud, i gynnig mesurau rhesymol ar gyfer arbed costau lle bo hynny'n briodol.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae Cyngor Sir Powys yn bwriadu gwneud arbedion o dros £1.7 miliwn mewn costau addysg. Mae cynigion gan y cyngor ar gyfer ysgolion yn cynnwys diffodd gliniaduron a rhoi'r gorau i lungopïo. Nid wyf yn siŵr faint o'r £1.7 miliwn a fydd yn cael ei arbed drwy roi'r gorau i lungopïo mewn ysgolion, ond mae hyn yn swnio fel ffordd anaddas o drin ein hathrawon a’n plant, gyda’r cabinet yn tincran ar yr ymylon. Weinidog, i wneud arbedion effeithlonrwydd mewn ysgolion, mae angen inni sicrhau bod yr adeiladau mor effeithlon â phosibl o ran eu defnydd o ynni, felly pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i ysgolion i’w gwneud yn fwy effeithlon o ran eu defnydd o ynni, fel y gall hynny helpu cyllidebau ysgolion?

Wel, fel y gŵyr, rydym yn sicrhau bod cyllid ar gael i awdurdodau lleol mewn perthynas â datgarboneiddio’r ystad ysgolion—bydd gennyf ragor i’w ddweud am hynny yn yr wythnosau nesaf, fel mae’n digwydd—yn ogystal â sicrhau bod yr holl ysgolion newydd sy’n cael eu hadeiladu gan ddefnyddio cyllid Llywodraeth Cymru yn ysgolion sero net, o ran carbon corfforedig, ond hefyd o ran eu gweithrediad. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gallu sicrhau bod ein hystad ysgolion yn cael ei diogelu at y dyfodol o ran ei hanghenion ynni yn y ffordd yr awgryma'r Aelod.

Yn olaf, cwestiwn 8, Mark Isherwood.

Rydym yn parhau i gefnogi disgyblion niwroamrywiol. Mae'r system anghenion dysgu ychwanegol a'r Cwricwlwm i Gymru yn canolbwyntio ar anghenion plant a phobl ifanc drwy gynlluniau sy'n canolbwyntio ar unigolion a chefnogi cynnydd unigolion.

Diolch. Mae rhieni disgyblion sydd wedi cael diagnosis neu yr amheuir fod ganddynt gyflyrau niwroamrywiol yn dal i gysylltu â mi yn rheolaidd, gyda llawer ohonynt wedi cael diagnosis o gyflyrau niwroamrywiol eu hunain a'r rhan fwyaf ohonynt yn byw yn sir y Fflint. Yn ystod y misoedd diwethaf yn unig, mae'r e-byst a ddaeth i law gan rieni yn sir y Fflint yn cynnwys y canlynol: 'Rydym yn atodi tystiolaeth sy'n dangos ymddygiadau sy'n gysylltiedig ag awtistiaeth ac a gedwir yn ei ffeil addysg, ac eto nid yw wedi cael asesiad ffurfiol na diagnosis o awtistiaeth.' Dywedodd mam niwroamrywiol arall, 'Os rhywbeth, rydym wedi cael ein heithrio o unrhyw beth er enghraifft pan aeth y gwasanaethau cymdeithasol i ysgol fy merch yn ddiweddar. Sut mae honno'n bartneriaeth gyfartal pan fyddwch yn byw mewn ofn ac yn methu ymddiried?' Ysgrifennodd un arall, 'Mae fy mab yn awtistig ac wedi cwyno am fwlio eithafol gan ddisgyblion a chynorthwyydd addysgu yn ei ysgol flaenorol. Gwrthododd y cyngor unrhyw gais am gymorth.' Ysgrifennodd eiriolwr dros fam awtistig fod mab ei chleient yn dod adref o'r ysgol gyda chleisiau. Dywedodd y gweithiwr cymdeithasol a ymwelodd na allai weld unrhyw gleisiau er bod ei fam wedi tynnu lluniau o'r cleisiau y diwrnod hwnnw. Ac yn olaf, yr wythnos diwethaf, ysgrifennodd mam fod ysgol ei merch awtistig wedi gwneud llawer o atgyfeiriadau ar gyfer ei merch, ond cawsant eu rhwystro. Sut y gallwch sicrhau bod deddfwriaeth Cymru ar waith yn effeithiol i atal tramgwyddo mynych ac amlwg o'r fath rhag digwydd?

Wel, nid oes yr un ohonom yn dymuno clywed y mathau o enghreifftiau y mae Mark Isherwood wedi’u disgrifio yn ei gwestiwn heddiw, ac os hoffai ysgrifennu ataf yn benodol ynglŷn ag unrhyw un ohonynt, byddwn yn fwy na pharod i fynd i'r afael â hynny.

Mewn perthynas â sicrhau bod y diwygiadau'n effeithiol, rydym yn sicrhau bod cyllid ychwanegol yn y system, eleni ac ar gyfer y ddwy flynedd nesaf. Rydym bellach ychydig dros flwyddyn i mewn i gyfnod gweithredu tair blynedd ar gyfer y diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol pwysig iawn. Bydd yn gwybod hefyd ein bod wedi cyhoeddi deunydd newydd pwysig yn ddiweddar, sef canllawiau i ddisgyblion a’u rhieni ynglŷn â'u hawliau a’r gwasanaethau y mae ganddynt hawl iddynt. Ac mewn perthynas â chefnogi’r gweithlu i ddeall anghenion disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol, mewn addysg gychwynnol i athrawon ac mewn dysgu proffesiynol parhaus i athrawon sy'n gweithio, yn amlwg, mae diwallu’r anghenion hynny yn flaenoriaeth, ac mae cefnogi dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol yn rhan o astudiaethau craidd athro dan hyfforddiant. Rydym hefyd wedi datblygu rhaglen ddysgu proffesiynol genedlaethol ar-lein ar anghenion dysgu ychwanegol, wedi'i hanelu'n benodol at gydgysylltwyr anghenion dysgu ychwanegol, ond hefyd athrawon a darlithwyr, fel y gallant ddatblygu eu gallu eu hunain i gefnogi athrawon yng nghyswllt anghenion dysgu ychwanegol. Ac yn ogystal â’n gwaith i gefnogi pob dysgwr ag anghenion dysgu ychwanegol, rydym yn ariannu’r tîm awtistiaeth cenedlaethol i ddarparu cymorth ac adnoddau perthnasol i’r sector addysg hefyd.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf yw eitem 3, sef y cwestiynau amserol, ac mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ac i'w ofyn gan Jack Sargeant.

Rwyf wedi ysgrifennu ddwywaith yn ystod y pythefnos diwethaf, yn annog Llywodraeth y DU i roi diwedd ar yr arfer ffiaidd o osod mesuryddion rhagdalu gorfodol. Galwaf arnynt ac ar gyflenwyr ynni i gael gwared ar unrhyw fesuryddion a osodwyd yn orfodol y gaeaf hwn, ac rwy’n ceisio cael cyfarfod brys â’r Ysgrifennydd Gwladol.

A gaf fi ddiolch i’r Gweinidog am ei hateb, a diolch iddi eto am ei harweinyddiaeth ar ran Llywodraeth Cymru yn dwyn y materion hyn i sylw Llywodraeth y DU?

Mae Llywodraeth y DU, Ofgem a’r llysoedd wedi gwylio’r sgandal genedlaethol hon yn datblygu ers dros flwyddyn, gan ymddiried mewn cyflenwyr ynni ac asiantau casglu dyledion yn ôl pob golwg i wneud y peth iawn. Mae miloedd o warantau ar gyfer gosod mesuryddion rhagdalu gorfodol wedi'u pasio heb eu craffu; yr unig wiriad yw bod yr asiantau casglu dyledion yn dweud nad oes unrhyw un yr effeithir arnynt yn agored i niwed. Gwyddom nad yw hynny’n wir. Yr wythnos diwethaf, byddai pob un ohonom wedi gweld y lluniau o'r canlyniadau: pobl yn mynd i mewn i dai pobl agored i niwed, gan dorri i mewn iddynt yn aml, a gosod mesuryddion rhagdalu gorfodol. Mae'r llysoedd bellach wedi gwahardd hyn o'r diwedd, ond i mi, mae'n llawer rhy hwyr i'r miloedd sydd eisoes wedi gorfod newid.

Weinidog, mae angen iawndal ystyrlon, mae angen gwaharddiad ar newid mesuryddion o bell, a chaniatáu i’r rheini sydd eisoes wedi newid—wedi gorfod newid—newid yn ôl yn rhad ac am ddim. Yn eich cyfarfodydd gyda Llywodraeth y DU, os byddant yn derbyn eich gwahoddiad a’ch galwadau, a wnewch chi fynegi pwysigrwydd a brys y galwadau rwyf wedi’u gwneud heddiw? Ac a wnewch chi ymchwilio hefyd i weld a allai Llywodraeth Cymru a'r Senedd hon gefnogi datblygiad rheolau tebyg i'r rheini a roddwyd ar waith ar gyfer dŵr yn ôl yn y 1990au—rheolau nad ydynt yn caniatáu datgysylltu a thorri cyflenwad pobl, pobl ar draws ein cymdeithas yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig?

Wel, hoffwn ddiolch i Jack Sargeant am ei ymgyrch ddi-baid ac effeithiol ar y sgandal mesuryddion rhagdalu sydd wedi dod i’r amlwg dros yr wythnosau diwethaf. Rydych wedi codi hyn yn gyson dros y flwyddyn ddiwethaf ac wedi helpu i’w ddatgelu, i ni ac i Lywodraeth Cymru ymateb, ac yn wir, y Senedd gyfan a’n grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd y mae Mark Isherwood yn ei gadeirio, a gallaf roi sicrwydd i chi fod mynd i'r afael â'r sgandal warthus hon ar frig fy agenda ar hyn o bryd fel y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol.

Felly, mewn cyswllt a gohebiaeth ddiweddar â Llywodraeth y DU ac Ofgem, gan gynnwys cyfarfod a gynhaliais gyda bwrdd Ofgem y bore yma a oedd yn digwydd bod yng Nghaerdydd, rwyf wedi pwysleisio'r angen i gyflenwyr ynni i roi'r gorau i osod mesuryddion gorfodol, a hefyd i newid unrhyw fesuryddion rhagdalu a osodwyd yn ddiweddar yn ôl, ac rwy’n parhau i geisio cael y cyfarfod hwnnw gyda’r Ysgrifennydd Gwladol i egluro bod yr alwad hon yn fater o frys. Rwyf wedi cael ymateb gan y Gweinidog ynni, ac rwy’n fwy na pharod i'w rannu â fy nghyd-Aelodau yn y Siambr yn y Senedd heddiw.

Bwriad y rheolau presennol, wrth gwrs, oedd amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, ond nid ydynt wedi gweithio. Mae'n amlwg nad ydynt yn gweithio fel y bwriadwyd, ac mae'n rhaid inni edrych ar hynny. Felly, gofynnais y cwestiwn hwnnw i fwrdd Ofgem heddiw. Mae'n rhaid iddynt reoleiddio'r diwydiant yn effeithiol, ac yn fy nghyfarfod â hwy, gyda chadeirydd a bwrdd Ofgem y bore yma, dywedais wrthynt: a ydynt yn gwneud defnydd effeithiol o'u pwerau presennol fel rheoleiddiwr? A ydynt yn defnyddio'r pwerau hynny? A ydynt yn gallu gwneud digon i reoleiddio'r sector yn effeithiol? A oes angen deddfwriaeth gryfach? Beth y gallwn ei wneud o ran y pwerau pellach sydd eu hangen i reoleiddio’r sector? A hefyd, yn eu hymateb, byddaf yn rhannu gyda'r Senedd heddiw eu bod wedi dweud eu bod wedi lansio ymchwiliad cadarn i weithgarwch Nwy Prydain, yr asiantaeth casglu dyledion a ddefnyddient, a'u bod yn edrych yn fewnol ar eu gweithgareddau cydymffurfio. Dywedasant eu bod yn defnyddio eu holl bwerau presennol hyd yr eithaf, ond yn amlwg, mae angen inni glywed ganddynt, a chredaf y bydd canlyniad yr ymchwiliad hwnnw'n barod o fewn yr ychydig wythnosau nesaf.

Yn olaf, ar eich pwynt ynglŷn â dŵr, mae gwres ac ynni'n wasanaethau hanfodol i’n cartrefi. Fel gyda dŵr, ni ddylai cwmnïau cyflenwi ynni allu datgysylltu defnyddwyr, ac rwy’n mynd i godi’r pwynt penodol hwn, fel y gwneuthum heddiw gydag Ofgem, gyda Llywodraeth y DU.

Fis diwethaf, cyn eich llythyrau ar 31 Ionawr a 2 Chwefror i Lywodraeth y DU a chyn i ymchwiliad The Times ddatgelu bod Nwy Prydain yn anfon casglwyr dyledion fel mater o drefn i dorri i mewn i gartrefi cwsmeriaid a gosod mesuryddion rhagdalu gorfodol, hyd yn oed pan oeddent yn ymwybodol eu bod yn hynod agored i niwed, ysgrifennodd Grant Shapps, Ysgrifennydd busnes y DU ar y pryd, at gyflenwyr ynni i ddatgan y dylent roi’r gorau i osod mesuryddion rhagdalu gorfodol yng nghartrefi cwsmeriaid agored i niwed ac y dylent wneud mwy o ymdrech i helpu’r rheini sy’n ei chael hi'n anodd talu eu biliau. Galwodd am gyhoeddi ymchwiliad diweddar y cyflenwyr ynni i gwsmeriaid agored i niwed ar unwaith, a rhyddhau data ar y ceisiadau a wnaed gan gyflenwyr i osod mesuryddion gorfodol. Yr wythnos diwethaf, gofynnodd Ofgem i gwmnïau ynni roi'r gorau dros dro i osod mesuryddion rhagdalu gorfodol, a ddydd Llun, gorchmynnodd yr Arglwydd Ustus Edis lysoedd ynadon yng Nghymru a Lloegr i roi’r gorau ar unwaith i awdurdodi gwarantau i gwmnïau ynni osod mesuryddion rhagdalu gorfodol. Ar yr un diwrnod, cyfarfu Gweinidog ynni y DU, Graham Stuart, â phennaeth Ofgem a dweud wrtho fod Llywodraeth y DU yn disgwyl camau gweithredu cryf ac ar unwaith pan na fydd cyflenwyr yn cyflawni eu rhwymedigaethau.

Yn sgil eich galwad am waharddiad llwyr, pa ystyriaeth rydych wedi’i rhoi i bryderon ynghylch cynnydd dilynol mewn gweithredu gan feilïaid, sef yr unig beth sydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, wedi dal Llywodraeth y DU yn ôl? A sut y byddwch yn gweithio gyda Nwy Prydain i hyrwyddo eu cronfa gymorth a glustnodwyd ar gyfer cwsmeriaid ar fesuryddion rhagdalu, ac a dargedwyd i helpu cwsmeriaid ar fesuryddion rhagdalu a chwsmeriaid sy'n agored i niwed, sydd er hynny'n gorfod gwneud cais amdano? Diolch.

Diolch am eich cwestiynau, Mark Isherwood, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn cefnogi fy ngalwad am gyfarfod gyda’r Ysgrifennydd Gwladol. Wrth gwrs, rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol ac rwyf wedi cael ymateb gan y Gweinidog ynni. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n glir iawn yw bod yn rhaid inni gydnabod maint y broblem: mae 200,000 o aelwydydd yng Nghymru yn defnyddio mesuryddion rhagdalu ar gyfer eu prif gyflenwad nwy a thrydan; mae 15 y cant o'n holl aelwydydd, 24 y cant o denantiaid yn y sector rhentu preifat, a bron i hanner y tenantiaid tai cymdeithasol yn defnyddio mesuryddion rhagdalu, a hwy sydd ar yr incwm isaf. Rydym yn sôn am y bobl fwyaf agored i niwed.

Yr hyn a ddywedais wrth Lywodraeth y DU yw ein bod yn falch o weld cyflenwyr ynni yn rhoi'r gorau i'r arfer o osod mesuryddion rhagdalu gorfodol, ond beth a gymerodd i wneud hynny? Cymerodd ymchwiliad The Times, a gwleidyddion fel Jack Sargeant, ac yn wir, Ed Miliband, byddwn yn dweud, i ddatgelu'r hyn a oedd yn digwydd. Ni weithiodd camau gorfodi. Nid yw Llywodraeth y DU yn gweithredu digon i edrych ar y ddeddfwriaeth newydd y bydd angen ei chyflwyno yn ôl pob tebyg. Nid oes digon o fesurau diogelu ar waith gan Ofgem. Dywedais wrth Ofgem, 'Fe wnawn eich cefnogi os oes angen mwy o bwerau rheoleiddio arnoch; mae angen inni eich cefnogi i wneud hyn.'

Mae'n rhaid inni aros am ganlyniad yr ymchwiliad i Nwy Prydain. Rwyf wedi cyfarfod â chyflenwyr ynni ar sawl achlysur. Maent wedi rhoi sicrwydd i mi ynglŷn â'r ffordd y maent yn trin ac yn cefnogi cwsmeriaid agored i niwed. Rwy'n ei chael hi'n anodd iawn derbyn rhywfaint o'r sicrwydd y maent wedi'i roi i mi pan glywn am eu defnydd o'r asiantaethau casglu dyledion diegwyddor hyn yn enwedig. Rwyf yn cyfarfod â’r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi yr wythnos nesaf, a byddaf yn gallu adrodd yn ôl ar hynny, gan fod angen inni edrych ar eu gwaith. Roeddwn yn falch fod Peredur wedi codi hynny ddoe ynglŷn â'u defnydd ac o ran edrych ar sut mae asiantau gorfodi achrededig yn allweddol i hyn. Byddaf yn sicr yn ymateb i’r Senedd ac yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf am y materion hyn.

Yn y grŵp trawsbleidiol rwy'n ei gadeirio ar hawliau defnyddwyr, clywsom ddydd Llun gan Which?. Dangosodd eu hadroddiad diweddaraf, a gyhoeddwyd yr wythnos hon, fod 92 y cant o ddefnyddwyr Cymru yn poeni am brisiau ynni uwch nag yn Lloegr a’r Alban, a bod defnyddwyr yn cymryd camau i arbed costau a allai fod yn niweidiol i’w hiechyd. Gwyddom eu bod yn niweidiol i'w hiechyd: mae 78 y cant yn rhoi'r gwres ymlaen yn llai aml, 18 y cant yn bwyta llai o brydau wedi'u coginio. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd camau i wneud popeth yn ei gallu i ddiogelu ei dinasyddion. Yn yr un grŵp trawsbleidiol hwnnw, roedd Cyngor ar Bopeth Cymru yn rhannu’r rhwystredigaeth. Roedd eu graffiau’n dangos yn glir yr hyn sy'n digwydd gyda mesuryddion rhagdalu, ac roeddent yn gwbl rwystredig ei bod wedi cymryd sylw yn The Times i allu ennyn rhywfaint o gamau gweithredu gan Lywodraeth y DU ar hyn.

Mae dosbarthiad a chyflenwad trydan a'r cyflenwad nwy, wrth gwrs, ill dau'n faterion a gedwir yn ôl yn San Steffan o dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Mae diogelu defnyddwyr hefyd yn fater a gedwir yn ôl. O gofio hyn, pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi’u gwneud i gael y pwerau hyn wedi'u datganoli, fel y gallwn sicrhau bod y gwaharddiad sydd ei angen arnom yn cael ei weithredu a’i gynnal? A wnaiff y Gweinidog alw ar Lywodraeth y DU i ddatganoli’r pwerau hyn? Hefyd, clywsom ar y newyddion ddoe, rwy'n credu, fod y nifer sy’n manteisio ar y talebau sydd ar gael i gwsmeriaid rhagdalu o dan gynllun cymorth biliau ynni Llywodraeth y DU ymhell islaw’r hyn a ragwelwyd. A yw Llywodraeth Cymru wedi cysylltu â Llywodraeth y DU i sicrhau bod unrhyw arian heb ei wario neu ei hawlio'n cael ei ddefnyddio i gefnogi’r aelwydydd agored i niwed yma yng Nghymru sydd mewn tlodi tanwydd ac ar fesuryddion rhagdalu?

Diolch yn fawr iawn, Sioned Williams, am adrodd ar y grŵp trawsbleidiol ar hawliau defnyddwyr. Byddaf yn cyfarfod cyn bo hir â National Energy Action a Cyngor ar Bopeth, sy'n allweddol o ran rhoi gwybod i ni, a rhoi gwybod i ni'n rheolaidd, am y dystiolaeth a'r cyfeiriad y mae angen inni fynd iddo o ran polisi. Credaf fod hon yn adeg pan fyddwn yn edrych ar y pwerau sydd gennym, y ffyrdd y gallwn ymyrryd pan fydd cymaint wedi'i gadw yn ôl, a dyna pam fod yn rhaid inni bwyso ar Lywodraeth y DU ar y materion hyn. Credaf fod hyn yn ymwneud â’r bobl fwyaf agored i niwed. Rwyf wedi sôn am y niferoedd sydd ar fesuryddion rhagdalu. Rydym wedi ymyrryd yn y ffyrdd y gallwn, nid yn unig gyda'n cynllun cymorth tanwydd y gaeaf, ond gyda’n partneriaeth â’r Sefydliad Banc Tanwydd, i sicrhau y gall pobl gael mynediad at dalebau tanwydd drwy’r misoedd anodd hyn.

Unwaith eto, dywedais wrth Ofgem heddiw—roeddent yn cyfarfod yng Nghaerdydd—'Mae'n rhaid ichi ddangos i ni beth fydd effaith eich ymchwiliad i Nwy Prydain' o ran eu defnydd syfrdanol a gwarthus o'r asiantau gorfodi dyledion hynny. Mae fy nghyd-Aelod, y Cwnsler Cyffredinol, yn cwestiynu’r llysoedd a’r ffyrdd y mae’r llysoedd wedi gwthio'r gwarantau hyn drwodd. Mae'n achos pryder, fel y nododd, fod dros 22,000 o warantau wedi’u cyhoeddi drwy lys ynadon Abertawe dros y tair blynedd diwethaf, nid yn unig i bobl yng Nghymru, yn ôl yr hyn a ddeallwn. Mae hyn yn creu achos cryf dros ddatganoli cyfiawnder, onid yw, o ran y ffordd ymlaen.

Ond i gloi, hoffwn ddweud, ac mae’n bwysig, fy mod wedi codi’r mater ynglŷn â sut y gall dinasyddion ar fesuryddion rhagdalu ddefnyddio eu talebau. Mae Cyngor ar Bopeth wedi dweud nad yw’r holl ymdrechion i gyrraedd y cwsmeriaid hynny yn effeithiol o hyd, fel rydych wedi'i nodi. Cefais ymateb gan Lywodraeth y DU, ac yn wir, gan gyflenwyr ynni yn dweud y gellir ailgyhoeddi talebau, ac rydym yn disgwyl iddynt barhau i wneud hynny hyd yn oed os yw’r cyfnod 90 diwrnod wedi dod i ben. Ond unwaith eto, byddwn yn defnyddio'r cyfle hwn i hyrwyddo'r ffyrdd y gall pobl—y cyflenwyr, a'r cwsmeriaid yn wir—gael gafael ar y talebau hynny.

Mae’r camfanteisio gwarthus hwn ar yr unigolion a chanddynt leiaf ac sydd angen cadw’n gynnes fel pawb arall, yn dangos yn glir fod gennym system sydd wedi torri’n llwyr. Felly, os cewch byth gyfle i siarad â Llywodraeth y DU am eu methiant i weithredu ar hyn—. Mae Jack Sargeant wedi bod yn codi hyn yn y Senedd ers dros dri mis. A beth mae'r ynadon wedi bod yn ei wneud wrth roi'r trwyddedau hyn? A ydynt wedi bod yn gofyn a yw’r unigolion hyn yn agored i niwed ac yn gallu cyrraedd y siop er mwyn ychwanegu at eu credyd? Ymddengys i mi mai’r hyn sydd ei angen arnom, Weinidog, yw ailwampio’r system reoleiddio’n llwyr—dangoswyd bod Ofgem yn ddi-rym—ac mae angen inni hefyd roi diwedd ar yr arfer o godi mwy ar y rheini sydd ar fesuryddion rhagdalu na’r rheini sy'n talu drwy ddebyd uniongyrchol. Mae'n gwbl warthus, o ystyried nad oes gwasanaeth. Nid oes ond raid ichi edrych ar y mesurydd i weld faint o ynni y mae pobl wedi'i ddefnyddio, maent yn gwybod hynny. Felly, mae'n ymddangos yn hollol—. Felly, a wnewch chi gael trafodaethau (a) gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, ynglŷn â'r modd y maent yn mynd i gynyddu ymwybyddiaeth yr ynadon o sut mae pobl gyffredin yn byw; a (b) a wnewch chi annog Llywodraeth y DU i ailwampio’r system reoleiddio, a elwir hefyd yn Ofgem, yn llwyr?

Yn sicr, byddaf yn mynd ar drywydd pob un o’r pwyntiau hynny, Jenny Rathbone, Cadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, gyda Llywodraeth y DU, ac yn wir, gydag Ofgem. Dywedais wrth Ofgem, 'Mae angen ichi ailwampio'r rheoliadau’n llwyr’, a chawn weld pa effaith y mae eu pwerau gorfodi yn ei chael o ran eu hymchwiliadau i Nwy Prydain.

Do, fel y dywedodd Mark Isherwood, cymerodd alwad gan yr Arglwydd Ustus Edis i atal y ceisiadau am warantau ar gyfer mesuryddion rhagdalu mewn llysoedd ynadon a llysoedd barnwyr rhanbarth, felly mae’r Cwnsler Cyffredinol yn mynd ar drywydd hynny hefyd. Nid ydynt wedi'u rhestru mwyach, ond pan glywch am y ffordd roeddent yn mynd drwy ystafelloedd cefn y llysoedd, pobl heb unrhyw gynrychiolaeth—£22, credaf i'r Cwnsler Cyffredinol ddweud; yr arian a wnaed gan y llysoedd o hyn—mae angen inni adolygu'r ddeddfwriaeth. Mewn gwirionedd, dywedodd yr Arglwydd Ustus Edis hynny ei hun.

Yn olaf, credaf mai’r pwynt yw mai’r rhai mwyaf agored i niwed a’r tlotaf mewn cymdeithas sydd ar fesuryddion rhagdalu. Dylid cael gwared arnynt. Ydy, mae’n ddewis i rai, ond un o’r cwestiynau a ofynnwyd, ac rwy’n siŵr ei fod wedi’i ofyn yn eich grwpiau trawsbleidiol, yw: a yw gosod mesuryddion o bell wedi dod i ben? Na, ni chredaf ei fod. Mae gosod gorfodol wedi dod i ben, ond mae gosod o bell yn dal i ddigwydd.

Yn olaf, rwyf wedi gofyn i gyflenwyr beidio â chodi taliadau sefydlog. Yng ngogledd Cymru, maent yn uwch nag yn unrhyw le arall yn y DU gyfan, ac maent yn uchel iawn yn ne Cymru. A hyd yn oed os na all pobl roi arian yn eu mesuryddion, maent yn dal i orfod talu'r taliadau sefydlog, felly pan fyddant yn cael eu talebau tanwydd, drwom ni o bosibl, maent ond yn talu'r taliadau sefydlog. Onid yw honno'n sefyllfa gwbl warthus y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â hi?

Ac yn olaf, Mike Hedges.

Mae’r Gweinidog wedi ateb rhan o’r hyn roeddwn yn mynd i’w godi, gan fod y Gweinidog wedi hen arfer â mi'n sôn am broblem pobl yn gorfod talu taliadau sefydlog. Deallaf o ddarllen The Observer ddydd Sul diwethaf y gall taliadau sefydlog fod hyd at 50c y dydd. Nid yw'r rhan fwyaf ohonom yn ystyried gorfod treulio diwrnod heb roi unrhyw oleuadau ymlaen, heb wylio unrhyw deledu, heb roi'r gwres ymlaen o gwbl. Dyna fywyd nifer o fy etholwyr, lle mae’n rhaid iddynt beidio â defnyddio unrhyw ynni, ac yna pan fyddant yn gwneud hynny—. Fel y dywedodd un etholwr wrthyf—rwyf wedi sôn am hyn wrth y Gweinidog o’r blaen ac rwy’n mynd i barhau i sôn amdano—nid oedd wedi defnyddio unrhyw ynni ers pedwar diwrnod, yna cynhesodd dun o gawl, ac aeth ei chostau ynni dros £2 gan nad oedd wedi defnyddio unrhyw ynni ers pedwar diwrnod. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod yn rhaid inni ddod â thaliadau sefydlog i ben a bod angen inni ddod â hwy i ben nawr? Oherwydd yr hyn sy'n digwydd yw bod y bobl dlotaf yn talu mwy a mwy am lai a llai. Mae'n sgandal; mae’n sgandal na ddylai fod wedi’i chaniatáu, ac yn sicr, mae'n un y mae angen inni roi diwedd arni.

A gaf fi ddiolch i'r Llywydd am alluogi mwy o Aelodau i wneud y pwyntiau a gofyn y cwestiynau heddiw ar gyfer y cwestiwn amserol hwn? Mae'n wir fod y taliadau sefydlog yn warthus o ran yr effaith a gânt ar fywydau pobl.

A gaf fi fynd yn ôl at y pwynt a godwyd gan Jack Sargeant yn ei gwestiwn atodol? Mae arnom angen y math o ddeddfwriaeth sydd gennym yn y diwydiant dŵr i atal cwsmeriaid rhag cael eu datgysylltu hyd yn oed os oes ganddynt ôl-ddyledion, ac mae arnom angen i Ofgem gael y pwerau hynny i ddiogelu cwsmeriaid agored i niwed. Ond rwyf am barhau i bwyso am roi diwedd ar y taliadau sefydlog hynny, y gall cyflenwyr ynni, gyda’r holl elw sy’n cael ei wneud, fforddio eu torri a’u talu.

Dim ond un arall—Andrew R.T. Davies.

Diolch am ganiatáu’r cwestiwn, Lywydd. Weinidog, rwy’n ddiolchgar i chi am eich atebion hyd yn hyn heddiw ar yr arferion ffiaidd a welsom yr wythnos diwethaf. Nid wyf yn rhyddhau Llywodraeth y DU rhag eu cyfrifoldeb yn hyn o beth; mae ganddynt gyfrifoldeb. Hwy, yn y pen draw, yw'r Llywodraeth sy'n gosod y fframwaith deddfwriaethol. Ond un peth y credaf sy’n wendid sylfaenol yma yw’r pwynt a wnaeth Jenny Rathbone ac eraill: nid yw Ofgem yn addas i’r diben o gwbl. Rwy’n siarad o safbwynt busnes, ac rwy’n datgan buddiant yn yr ystyr fy mod wedi ymwneud ag Ofgem. Rwyf wedi codi'r mater gyda'r Prif Weinidog ei hun yma ar sawl achlysur yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog ynglŷn â lle i Gymru ar fwrdd Ofgem—aelod penodedig o'r bwrdd, fel y gellir cynrychioli buddiannau Cymru yn briodol.

Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â hwy o bryd i'w gilydd, fel y gwnaethoch chi heddiw. A wnaethoch chi ofyn y cwestiwn i aelodau’r bwrdd heddiw? A ydynt o'r farn, yng ngoleuni’r dystiolaeth dros y 12 mis diwethaf, eu bod hwy eu hunain yn addas i’r diben, o ystyried y malltod a welsom ar fywydau pobl gyda’r hyn a ddaeth i'r amlwg yr wythnos diwethaf, ond hefyd eu hanallu ymddangosiadol yn wyneb yr hyn sydd wedi digwydd yn y farchnad drydan ac ynni dros y 12 mis diwethaf yn enwedig, lle mae busnesau a defnyddwyr wedi teimlo’n ddiobaith dan law llawer o gwmnïau mawr nad ydynt wedi dangos unrhyw barch at ddymuniadau a phryderon pobl a’u sefyllfaoedd?

Diolch yn fawr iawn, Andrew R.T. Davies. Bûm yn dirprwyo dros y Prif Weinidog heddiw ar fwrdd Ofgem. Roeddent yn cyfarfod yn swyddfeydd Llywodraeth y DU yn y Sgwâr Canolog, lle mae ganddynt swyddfa Ofgem, a fydd yn cael ei hehangu, yn ôl yr hyn roeddent yn ei ddweud wrthyf, o ran eu presenoldeb yma yng Nghymru. Mae cadeirydd bwrdd Ofgem yn cynrychioli buddiannau Cymru. Maent wedi bod yma ers dau ddiwrnod yn ymweld â Tata a mentrau ynni lleol hefyd. Credaf fod eich pwyntiau wedi'u gwneud yn dda iawn. Mae'n rhaid inni weld nawr a ydynt yn defnyddio eu pwerau ai peidio, y pwerau y dywedant sydd ganddynt, o ran adolygiad trwyadl o’r hyn sy’n digwydd, beth yw’r sgandal, a chwestiynu wedyn beth yw eu rôl hwy. Diolch.

Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn nesaf i'r Gweinidog iechyd. Russell George.

Diolch yn fawr iawn. Yn llythrennol, mae datganiad ysgrifenedig newydd gael ei gyhoeddi ar y pwnc hwn, ond rwy'n fwy na pharod i nodi rhai agweddau ar y cynnig i weithwyr y GIG er mwyn osgoi gweithredu diwydiannol, os yw hynny'n ddefnyddiol.

Diolch am eich ateb y prynhawn yma, Weinidog. Wrth gwrs, rwy'n gobeithio y gellir cytuno ar ateb a all arwain at osgoi gweithredu diwydiannol pellach yng Nghymru. Rwyf wedi gofyn fy nghwestiwn amserol y prynhawn yma gan fod cwestiynau pellach gennyf yn dilyn eich datganiad ysgrifenedig ddydd Gwener. Wrth gwrs, yn y 10 munud diwethaf, mae datganiad ysgrifenedig pellach wedi glanio ym mewnflwch Aelodau’r Senedd. Rwy’n falch fod y cwestiwn amserol wedi arwain at y datganiad ysgrifenedig hwn, sydd efallai’n ateb rhai o’r cwestiynau a oedd gennyf, ond sydd hefyd efallai’n arwain at fwy o gwestiynau gennyf hefyd, o ystyried y cyfle hwn nawr, Weinidog.

Ond a gaf fi ofyn yn gyntaf: a ydych yn credu bod ffynhonnell y cyllid ar gyfer y cynnig hwn yn gynaliadwy? A’r rheswm y gofynnaf y cwestiwn hwnnw yw am fod y Gweinidog cyllid wedi dweud wrth y BBC ei fod yn cael ei ariannu o’r cronfeydd wrth gefn. Ond beth am y blynyddoedd i ddod, a sut bydd y setliad cyflog yn cael ei ariannu o un flwyddyn i'r llall? Rwyf wedi edrych yn gyflym iawn drwy eich datganiad ysgrifenedig dros y 10 munud diwethaf, Weinidog. O ran oriau gwaith, fe sonioch chi am weithgor sy’n cael ei sefydlu ac sy’n adrodd erbyn yr hydref. Mae hynny’n swnio’n gadarnhaol, ond efallai y gallwch amlinellu beth yw cylch gwaith y gweithgor hwnnw. 'Gweithio hyblyg'—dyna bennawd arall roeddwn yn falch o'i weld, Weinidog. Efallai y gallwch ddweud ychydig mwy ynglŷn â'ch strategaeth ymddeol a dychwelyd a amlinellwyd gennych yn eich datganiad y prynhawn yma. Roeddwn yn falch iawn o weld y pennawd 'Lleihau'r defnydd o staff asiantaeth'. Mae'n debyg mai'r cwestiwn yn y cyswllt hwnnw yw: sut? Nid oedd llawer iawn o fanylion yn y datganiad, felly efallai y gallwch ymhelaethu ar hynny. Ac roedd gennyf ddiddordeb arbennig yn eich pwynt yn eich datganiad y prynhawn yma, Weinidog, ar adfer lefelau cyflog, ac rydych yn sôn am ddylanwadu ar Lywodraeth y DU, y corff adolygu cyflogau. Ond a gaf fi ofyn: beth am y dylanwad y gallech ei gael ar eich corff adolygu cyflogau eich hun yn hynny o beth hefyd? Diolch, Weinidog.

Diolch yn fawr. Ac fel y gwyddoch, rydym wedi bod yn trafod yn ddiwyd iawn dros gyfnod hir iawn, trafodaethau dwys iawn, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu dod i gasgliad nos Iau. Cafodd hwnnw ei roi, yn sicr i'r swyddogion o fewn yr undebau hynny, ac mae'r mwyafrif llethol ohonynt, rwy'n falch iawn o ddweud, wedi dod a'u gweithredu diwydiannol i ben, ac nid yw hynny'n beth bach—ac rydym yn siarad am yr RCN, yr RCM, Unison, CSP, GMB, BMA, BAOT, a SOR. Maent i gyd wedi cytuno i beidio â pharhau â gweithredu diwydiannol tra byddant yn rhoi'r pecyn hwn ger bron eu haelodau. Felly rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu gwneud hynny. Rwy'n credu bod gwers yma i Lywodraethau eraill ar draws y Deyrnas Unedig, sef bod eistedd a thrafod yn gallu arwain at gasgliadau cadarnhaol.

Nawr, rwy'n hollol glir nad yw hyn ar ben. Yn y pen draw, penderfyniadau ar gyfer aelodau cyffredin yr undebau llafur hynny fydd y rhain, a bydd angen iddynt benderfynu nawr a ydynt eisiau'r pecyn a roddwyd at ei gilydd mor ofalus. Ni fu'n broses hawdd; mae wedi bod yn broses heriol iawn. Ac ar rai o'r pwyntiau a wnaethoch—. Ac rydych chi'n hollol iawn, yn llythrennol y funud hon y daeth hyn drwodd. Nid oherwydd y cwestiwn amserol y digwyddodd hynny ond oherwydd ein bod, yn llythrennol, newydd orffen trafod gyda'r undebau llafur, felly roedd yn dynn iawn, ac rwy'n falch ei fod wedi cyd-daro â'ch cwestiwn, Russell.

Ond ar ffynonellau cyllid, rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn fod pobl yn deall beth rydym wedi'i ddweud drwy'r holl broses hon, fod yna swm o arian ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, a'r hyn a wnaethom yw ysbeilio ein cronfeydd wrth gefn i gael yr arian i dalu am y flwyddyn ariannol hon. Y flwyddyn ariannol nesaf—ac roedd yr undebau'n glir iawn gyda ni—mae yna rai llinellau coch, a'u llinell goch hwy, mewn perthynas ag undebau iechyd, oedd eu bod hwy eisiau gweld o leiaf elfen o hyn wedi'i gyfuno ar gyfer blynyddoedd i ddod. Felly, y gwir amdani yw ein bod wedi gwneud hyn drwy risg. Ac fe wnaethoch chi holi am nyrsys asiantaeth, ac rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth rydym i gyd yn awyddus i'w weld, ond nawr, drwy weithio gyda'r undebau llafur, rwy'n credu y bydd yn llawer haws inni geisio cyflawni arbedion effeithlonrwydd mewn perthynas â gweithwyr asiantaeth y flwyddyn nesaf. Ond y gwir amdani yw ein bod yn creu risg o tua £60 miliwn y flwyddyn nesaf. Felly, os na allwn ddod o hyd i'r arbedion hynny, rwy'n mynd i orfod gwneud penderfyniad anodd iawn fel Gweinidog iechyd i ddod o hyd i doriadau mewn meysydd eraill. Ond rydym wedi edrych ar hyn mewn cryn dipyn o fanylder, rydym yn credu y gallwn ei wneud, a bydd yn llawer haws cyflawni hyn os ydym yn ei wneud gyda'r undebau llafur, ac yn amlwg, gyda rheolwyr y bwrdd iechyd.

Y peth arall y gwnaethoch chi sôn amdano yw oriau gwaith. Fel y dywedwch, byddwn yn sefydlu gweithgor, a bydd y grŵp hwnnw'n adrodd erbyn yr hydref. Ymddeol a dychwelyd—mae yna elfen o hyn, yn amlwg, sydd yn nwylo Llywodraeth y DU i bob pwrpas, oherwydd mae peth ohono'n ymwneud â phensiynau. Felly, unwaith eto, rwyf eisoes wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU, i ofyn iddynt ystyried materion mewn perthynas â phensiynau i'r rhai sy'n barod i ymddeol. 

Ac adfer lefelau cyflog, fel egwyddor yn unig, rwy'n credu ein bod i gyd yn cydnabod bod erydu wedi digwydd dros y blynyddoedd, ac wrth gwrs, mewn byd delfrydol, hoffem weld symud tuag at adfer lefelau cyflog. 

A gaf i wneud sylw yn gyntaf am y cynnig codi'r cyflog o 1.5 y cant, achos dim ond y swm hwnnw sy'n cael ei ystyried fel codiad cyflog, nid y bonws, wrth gwrs? Dwi'n hollol glir nad ydy o'n ddigon i wneud i fyny am flynyddoedd lawer o dorri cyflog mewn termau real, ond mae'n hollol iawn mai aelodau undebau eu hunain rŵan fydd yn penderfynu pa un ai i'w dderbyn o a'i peidio. 

O ran y mater yma o pay restoration, mae'n dda clywed ymrwymiad mewn egwyddor; beth fyddwn i'n licio'i glywed gan y Gweinidog ydy cynllun ar gyfer mynd i'r afael â'r ffaith ein bod ni wedi gweld degawd a mwy o dorri cyflog. 

Newydd weld y cynlluniau ydyn ni am y materion sydd ddim yn ymwneud â chyflog. Mae'n bwysig iawn, iawn, ein bod ni'n cael rhagor o fanylion am yr hyn sy'n cael ei gynnig, achos mae methiant i ddelio efo gymaint o'r elfennau hynny yn rhan fawr o beth sydd wedi gyrru pobl i weithio mwy a mwy fel asiantaeth, wrth gwrs. Dwi jest, yn sydyn, am ganolbwyntio ar weithio asiantaeth. Mae gen i gopi yn fan hyn o'r gytundeb rhwng NHS Cymru a'r holl asiantaethau sydd yn darparu staff iechyd yng Nghymru. Nyrsio—148 asiantaeth wedi arwyddo'r cytundeb hwn. Mae rhai ohonyn nhw'n arbenigol, ond beth sydd gennym ni yn y fan hyn ydy prawf o scale y preifateiddio sydd wedi digwydd o'r gweithlu o fewn yr NHS—148 o gwmnïau yn gwneud elw oddi ar gefn nyrsys, oddi ar gefn yr NHS yng Nghymru. Ac mae'r cytundeb yn dweud yn glir faint maen nhw'n cael eu talu—rhwng £30 a £48 yr awr, plus VAT, am staff nyrsio band D. Mae'r nyrsys eu hunain yn cael eu talu o £20 i fyny—30 y cant a mwy o cut yn mynd i'r asiantaeth. Pa bryd ydyn ni'n mynd i weld symudiad go iawn oddi wrth y math yma o gytundeb, sy'n sugno arian allan o'n gwasanaeth iechyd ni yng Nghymru? Faint o arian, ac o fewn pa amserlen ydych chi angen ei wario er mwyn cyllido'r codiad cyflog bach rydych chi wedi ei gynnig ar hyn o bryd?

Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y banc nyrsio cenedlaethol yn rhywbeth sydd yn digwydd go iawn er lles ein nyrsys, er lles ein cleifion o fewn yr NHS, ac er mwyn gallu delifro cyflogau uwch a theg mewn blynyddoedd i ddod. 

Diolch yn fawr. Ni fu hwn yn gynnig hawdd i'w negodi, a'r hyn y llwyddasom i'w wneud yw cael sefyllfa lle, ar ben y £1,400, sef yr argymhelliad gan y corff adolygu cyflogau annibynnol, rydym wedi dod o hyd i 3 y cant ychwanegol nawr—1.5 y cant ohono'n gyflog cyfunedig a 1.5 y cant yn anghyfunol. A'r hyn y mae hynny'n ei olygu'n ymarferol yw, os na chaiff y pecyn hwn ei dderbyn—ac rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig fy mod yn hollol glir mai dyma'r unig gynnig sydd ar y bwrdd—os caiff y cynnig hwn ei wrthod, ni fyddwn yn gallu gwneud unrhyw gynnig cyflog uwch ar gyfer 2022-23. Dyna'r realiti neu'r sefyllfa. Felly, hwn neu ddim byd yw hi. Mae'n bwysig iawn fod pobl yn deall mai dyna rydym yn siarad amdano fan hyn. 

Felly, o ran beth mae hynny'n ei olygu, bydd y rhai ar waelod band 5, sy'n cynnwys nyrsys a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill sydd newydd ddechrau ar eu gyrfaoedd yn y GIG, wedi derbyn cyfanswm codiad cyflog o 8.62 y cant ar gyfer y flwyddyn ariannol hon. A bydd ein staff ar y cyflogau isaf wedi cael codiad cyflog o 14.15 y cant. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod pobl yn clywed y ffigyrau hynny, oherwydd nid yw hwnnw'n lle afresymol i setlo. 

Nawr, o ran yr asiantaeth, edrychwch, rwy'n credu ein bod i gyd wedi ymrwymo i leihau faint o arian a wariwn ar weithwyr asiantaeth. Rydym wedi bod yn ymladd tanau fesul un ers amser hir iawn; nid wyf yn meddwl y gall unrhyw un wadu hynny. Rydym yn mynd i gadw ein ffocws yn llwyr ar hyn nawr. Dyna pam y gwelwch chi rywfaint o fanylion yr hyn rydym am ei wneud yn y strategaeth weithredu ar gyfer y gweithlu a gyhoeddais yr wythnos diwethaf, a bydd cronfa Cymru gyfan yn rhan o hynny wrth gwrs.

Diolch am eich datganiad, Weinidog, a hefyd y diweddariad i gwestiynau rydych chi wedi eu cymryd y prynhawn yma. Rwy'n sylwi o'r undebau sydd wedi'u rhestru nad yw Unite yn cael eu rhestru yno fel undeb sy'n rhan o'r trafodaethau, ond rwy'n deall eich bod wedi cael trafodaethau ddydd Sul gyda'u hysgrifennydd cyffredinol cenedlaethol. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â beth oedd wedi'i gynnwys yn y trafodaethau hynny? O ystyried nad ydynt yn rhan o'r datganiad hwn a'r sefydliadau sydd wedi'u cynnwys yn y datganiad hwn, sut rydych chi'n gweld eich hun yn gallu datrys yr anghydfod gydag Unite, oherwydd yn amlwg mae hwnnw'n anghydfod sy'n parhau ar draws yr ystad iechyd?

Diolch yn fawr. Fe wneuthum gynnal trafodaethau anffurfiol iawn gydag ysgrifennydd cyffredinol Unite a oedd yn digwydd bod yng Nghymru ar y penwythnos. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fy mod yn pwysleisio mai trafodaethau anffurfiol oedd y rhain gan fod Unite, drwy beidio â rhoi'r gorau i'w gweithredu diwydiannol, wedi eithrio eu hunain nawr o'r bwrdd trafod. Felly, popeth sydd wedi cael ei drafod y prynhawn yma mewn perthynas â'r agweddau nad ydynt yn ymwneud â chyflog o'r hyn y soniwn amdano, nid oedd Unite yn yr ystafell pan oedd hynny'n cael ei drafod. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Yn amlwg, rydym yn awyddus iawn i gyrraedd sefyllfa lle nad ydym yn gweld mwy o weithredu diwydiannol mewn perthynas ag iechyd yng Nghymru, ond byddwn yn gweithio gyda'r rhai sy'n gefnogol i wneud yn siŵr y gallwn symud ymlaen lle mae hynny'n ymarferol.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 4 y prynhawn yma yw'r datganiadau 90 eiliad. Y siaradwr cyntaf yw Huw Irranca-Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rydym i gyd yn cydnabod y manteision i iechyd a lles o fynd allan i'r awyr agored, ac mae cerdded yn ffordd wych o wneud hynny. Ond nid ydym i gyd yn mynd i heidio i Ben y Fan neu Eryri, ac ni ddylem orfod gwneud hynny ychwaith. Beth pe bai ffordd o weithio gyda phobl ar draws Cymru i wella natur a mynediad at gerdded yn eu hardaloedd lleol? Mae hynny'n syniad gwych, ac mae wedi hen ddechrau.

Drwy gydol 2022 a 2023, mae'r prosiect Llwybrau at Les wedi rhoi adnoddau a hyfforddiant i 18 o gymunedau ledled Cymru ar gyfer gwella natur a mynediad at gerdded yn eu hardaloedd lleol. Mae prosiect blaenllaw y Cerddwyr, sy'n werth £1.2 miliwn, yn gwella mynediad at fannau gwyrdd lleol, gan weithio ar lawr gwlad gyda gwirfoddolwyr i roi'r offer a'r hyfforddiant am ddim sydd ei angen i nodi a llunio llwybrau newydd, ac i wella ac uwchraddio'r rhai presennol. Maent hefyd yn gweithio ochr yn ochr â'r 22 awdurdod lleol, Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Cymru, Coed Cadw ac eraill i wella'r amgylchedd lleol i natur allu ffynnu. Gyda gweithgareddau fel plannu coed, hau blodau gwyllt a dyddiau gweithgaredd bywyd gwyllt, mae digon o weithgareddau i bobl o bob oedran a chefndir gymryd rhan ynddynt. Fe'i harweinir gan y gymuned ar gyfer y gymuned. Drwy fuddsoddi mewn gwirfoddolwyr lleol i reoli ac ymgymryd â gwaith cynnal a chadw llwybrau a gwella cynefinoedd ymarferol, ymgysylltu â'r gymuned, bydd llwybrau a mannau gwyrdd yn cael eu cryfhau, a bydd manteision iechyd a lles natur a gweithgarwch corfforol awyr agored yn cael eu gwireddu hefyd. Felly, diolch i'r Cerddwyr, mudiad rwy'n is-lywydd balch arnynt, ac i bob partner am y prosiect arloesol hwn yma yng Nghymru.

Ddydd Llun nesaf yw canmlwyddiant darlledu radio o Gymru. Cafodd ei lansio yng Nghaerdydd o ystafell uwchben siop gerddoriaeth ar Stryd y Castell a dyma'r fenter ddarlledu gyntaf y tu allan i Lundain. Yn syfrdanol, llwyddodd pobl o Bontypridd, Rhymni, Casnewydd a Gwent i wrando ar ddarllediad agoriadol radio 5WA. Syfrdanol, oherwydd, oni bai eich bod yn gallu fforddio'r hyn sy'n cyfateb i gyflog pythefnos i brynu radio, roedd yn rhaid ichi ddibynnu ar ryw amatur galluog a oedd wedi meistroli'r gwaith o addasu meicroffonau ffôn wyneb i waered i adeiladu radio grisial, neu efallai y gallech fod wedi mynychu parti gwrando, fel yr un a gynhaliwyd yn Neuadd y Ddinas yng Nghaerdydd. 

Roedd repertoire y gerddorfa radio, y saith ohonynt, yn cynnwys ffefrynnau cyfoes fel My Life Belongs to You Ivor Novello a Dafydd y Garreg Wen. Roedd yr olaf, a gâi ei chanu gan Mostyn Thomas o Flaenau Gwent yn ffres o'i fuddugoliaeth yn yr Eisteddfod yn 1922, yn hanesyddol gan mai dyna'r tro cyntaf erioed i'r Gymraeg gael ei darlledu.

Nawr, aeth yr amaturiaid hyn—roeddent i gyd yn amaturiaid ar y dechrau—drwy bum rheolwr gorsaf yn y chwe wythnos gyntaf ar yr awyr. Am ddau ddiwrnod yn unig y parhaodd yr 'uncle' cyntaf, uncle Fred. Roedd uncle Arthur, ar y llaw arall, yno i aros. Roedd Arthur Corbett-Smith yn awyddus iawn i sicrhau bod y BBC ar gyfer Cymru a gorllewin Lloegr yn mynd i gael naws lawer mwy hamddenol na'r hyn a gâi ei ddarlledu o Lundain. Er ei fod yn cydymffurfio'n llawn â'r egwyddorion Reithaidd, 'addysgu, diddanu a hysbysu,' roedd am iddynt ddigwydd yn yr un rhaglen, nid mewn seilos. Felly, cafodd anerchiadau eu galw'n sgyrsiau; roedd gan Lundain eu Children's Hour, ond roedd gan Gymru awr y 'Kiddiewinks'. Os ydych chi am ddysgu mwy am hyn, gwrandewch ar y cyngerdd a gaiff ei ddarlledu ddydd Llun, cyngerdd a fynychais ddydd Sul diwethaf pan gafodd ei recordio. Yn yr un modd, gallwch wrando ar The Ministry of Happiness y BBC, comedi sefyllfa sy'n cael ei darlledu ar hyn o bryd ac a gafodd ei lansio er cof am y darlledwyr arloesol hyn.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i godi ymwybyddiaeth o Wythnos Genedlaethol Prentisiaethau, sy'n dathlu a hyrwyddo prentisiaethau yng Nghymru fel llwybr gwerthfawr i mewn i waith a'r buddion y maent yn eu cynnig i unigolion a chyflogwyr. Hoffwn dynnu sylw arbennig at waith ColegauCymru, sy'n cydlynu'r rhwydwaith o 13 coleg addysg bellach i ddarparu rhaglenni prentisiaeth o ansawdd uchel mewn ystod eang o feysydd galwedigaethol, o'r lefel iau i'r lefel sylfaen a phrentisiaethau uwch. Mae gan golegau Cymru gysylltiadau cryf â diwydiant a systemau cymorth sefydledig iawn i ddysgwyr, gan gynnwys canolfannau cyflogaeth a menter penodedig sydd bellach ym mhob coleg yng Nghymru. Mae'r sector addysg bellach mewn sefyllfa dda i helpu i ddarparu'r sgiliau angenrheidiol i ddysgwyr gychwyn ar yrfaoedd llwyddiannus a chynhyrchu a chadw gweithlu medrus i helpu i ddiwallu'r galw yn y presennol a'r dyfodol ar gyfer busnesau ac economi Cymru.

Rwyf hefyd am fanteisio ar y cyfle hwn i dynnu sylw at ddwy stori lwyddiant o golegau yn fy rhanbarth i. Mae Arjundeep Singh, myfyriwr BTEC peirianneg fecanyddol a thrydanol yng Ngholeg y Cymoedd, wedi ennill gwobr myfyriwr y flwyddyn a gwobr gwaith gorau, yn ogystal â phrentis y flwyddyn yng Ngwobrau Fforwm Busnes Caerffili. Mae bellach ar fin dechrau mewn swydd amser llawn yn British Airways. Daeth Ffion Llewellyn, sy'n gwneud ei harholiadau safon uwch yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro yn llysgennad y Gymraeg ar ran y coleg hwnnw, a sefydlodd foreau coffi wythnosol i glwb dysgwyr Cymraeg y coleg, arweiniodd gyfrif TikTok Dysgu Cymraeg y coleg a chymerodd ran mewn podlediadau llesiant yn y Gymraeg fel rhan o academi cyfryngau Jason Mohammad. Mae Ffion bellach yn gwneud prentisiaeth cynhyrchu yn y Gymraeg gyda'r BBC.

Mae'r rhaglen brentisiaethau yn elfen hanfodol o gynnig galwedigaethol addysg bellach sy'n cefnogi dysgu mewn colegau a darparu cymorth ar gyfer sgiliau a chyflogadwyedd yn y gymuned. Mae'n hanfodol ein bod yn parhau i weithio gyda'n gilydd i godi'r proffil ac egluro bod gwahanol lwybrau yn bodoli i gael mynediad at brentisiaethau a chaniatáu i'n myfyrwyr gael mynediad at yr amrywiaeth eang o rolau sydd ar gael iddynt. Diolch.

Diolch i bob un o'r tri.

Eitem 5 y prynhawn yma yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Absenoldebau disgyblion'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jayne Bryant.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl hon ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc, ac Addysg ar absenoldeb disgyblion. Fe wnaethom gynnal ymchwiliad arbennig byr yr haf diwethaf i geisio deall effaith y pandemig ar bresenoldeb yn yr ysgol.

Roeddem yn gwybod, cyn y pandemig, fod ffocws cryf wedi bod, yn yr ysgol ac ar lefelau cenedlaethol, i fynd i'r afael ag absenoldeb o'r ysgol. Roeddem eisiau adeiladu ar adroddiad gan Meilyr Rowlands ar absenoldeb o'r ysgol a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru. Roedd ein canfyddiadau'n cyd-fynd yn helaeth â chanfyddiadau ei adroddiad ef, ac rydym yn gobeithio eu bod o gymorth mawr i Lywodraeth Cymru.

Hoffwn ddiolch i fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor am eu diwydrwydd wrth ymgymryd â'r gwaith hwn, yn ogystal â'r rhai a roddodd dystiolaeth lafar ac ysgrifenedig. Yn fwyaf arbennig, hoffwn ddiolch i'r teuluoedd a'r bobl ifanc a ddaeth i'n grwpiau ffocws i drafod eu profiadau. Mae ein cynllun strategol yn rhoi pwyslais enfawr ar bwysigrwydd clywed yn uniongyrchol gan blant a phobl ifanc, ac rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i glywed a gosod y lleisiau hyn ar y blaen. Gallaf eich sicrhau bod eich lleisiau wedi bod yn help mawr wrth lunio ein gwaith. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Gweinidog am ei gyfraniad cadarnhaol i'n gwaith ar y mater hwn.

Fe wnaethom saith argymhelliad i gyd, a chafodd pob un ohonynt eu derbyn neu eu derbyn mewn egwyddor. Rydym yn gwybod bod Llywodraeth Cymru wrthi'n adolygu eu canllawiau presenoldeb ar hyn o bryd, ac rydym yn falch o weld y Gweinidog yn ymrwymo i'r adolygiad hwn, sy'n cwmpasu'r canllawiau ar waharddiadau ac ymddygiad, gan fod cysylltiad agos rhwng y materion hyn. Rydym hefyd yn croesawu'r ymrwymiad y bydd y canllawiau diwygiedig yn canolbwyntio ar y plentyn ac yn seiliedig ar ymarfer sy'n ystyriol o drawma a thystiolaeth o'r hyn sy'n gweithio mewn gwirionedd.

Clywsom dystiolaeth glir iawn fod gan bawb ran i'w chwarae yn y gwaith o hyrwyddo a chefnogi presenoldeb cyson. Felly, mae'n dda clywed gan y Gweinidog y bydd y canllawiau hyn yn nodi'r rolau y gall pob partner eu chwarae, gan fynd y tu hwnt i staff yr ysgol yn unig, a chwmpasu awdurdodau lleol, llywodraethwyr, a rhieni a gofalwyr wrth gwrs.

Yn ystod y pandemig, newidiodd y math o ddata presenoldeb a gafodd ei gasglu a'i gyhoeddi, sy'n ei gwneud hi'n anodd cymharu'r data ar bresenoldeb sydd ar gael cyn y pandemig a'r data sydd ar gael nawr. Ond mae'r tueddiadau cyffredinol yn dangos bod lefelau presenoldeb wedi gostwng ers i'r ysgolion gau yn sgil y pandemig. Pan gyhoeddwyd yr adroddiad, presenoldeb cyfartalog y flwyddyn academaidd gyfredol oedd 91.4 y cant. O ddata diweddaraf Llywodraeth Cymru, a gyhoeddwyd y bore yma, roedd presenoldeb cyfartalog y flwyddyn academaidd hon wedi gostwng i 89.3 y cant. Mae'r data hefyd yn dangos bod y gyfradd presenoldeb yn is ymhlith dysgwyr sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim nag ymhlith dysgwyr nad ydynt yn gymwys.

Clywsom dystiolaeth anecdotaidd fod yr argyfwng costau byw yn creu rhwystr ychwanegol i blant a phobl ifanc sy'n mynychu'r ysgol. Er bod hyn yn anecdotaidd, mae'n adeiladu ar bryderon hirsefydlog am effaith cost y diwrnod ysgol a'r rhwystrau y gall eu creu. Roedd hefyd yn dystiolaeth anecdotaidd yr oedd yr holl randdeiliaid i'w gweld yn cytuno â hi. Ac rydym yn glir iawn na ddylai'r un plentyn golli ysgol am nad yw eu teulu'n gallu fforddio iddynt fod yn bresennol. Mae hyn yn cynnwys anfanteision sydd eisoes yn bodoli, ac sy'n sylfaenol annheg.

Felly, fe wnaethom argymhelliad 2 a alwai am astudiaeth frys i weld sut mae'r argyfwng costau byw presennol yn effeithio ar bresenoldeb yn yr ysgol. Oherwydd bod y dystiolaeth hon yn anecdotaidd ar hyn o bryd, roeddem yn pryderu ei bod yn ei gwneud hi'n anos creu atebion ac ymyriadau polisi effeithiol. Fe wnaethom alw am wneud hyn o fewn dau fis i ymateb Llywodraeth Cymru i'r adroddiad, ac iddo gael ei gefnogi gan gynllun gweithredu.

Wrth ymateb i'r argymhelliad hwn, dywedodd Llywodraeth Cymru fod yr amserlen a nodwyd yn heriol. Dywedasant eu bod mewn trafodaethau anffurfiol gydag awdurdod lleol ynglŷn â chynnig ymchwil a fyddai'n edrych yn fanwl ar bresenoldeb mewn ysgolion uwchradd, gan ganolbwyntio ar ba ddulliau ac ymyriadau sy'n cael yr effaith fwyaf ar deuluoedd incwm is. Nawr, er bod hwn yn swnio fel gwaith addawol, nid yw'n cyrraedd uchelgais ein hargymhelliad. Fe wnaethom osod amserlen heriol iawn ar gyfer yr argymhelliad oherwydd ein bod yn teimlo angen i ddeall ar frys sut mae'r argyfwng presennol yn effeithio ar bresenoldeb yn yr ysgol ar hyn o bryd ac i nodi pa gamau y gellir eu cymryd yn gyflym i fynd i'r afael â'r broblem. Os yw plant a phobl ifanc yn dechrau colli ysgol am nad ydynt yn gallu fforddio mynychu, rydym yn poeni y bydd hyn yn ei gwneud hi'n anos ail-ennyn eu diddordeb mewn addysg po hiraf y byddant yn absennol.

Nodwn hefyd mai edrych ar bresenoldeb yn yr ysgol uwchradd yn unig y byddai'r cynnig ymchwil hwn yn ei wneud. Nid yw'n glir ychwaith a fyddai'r cynnig yn edrych ar y darlun ar draws Cymru. Efallai y gall y Gweinidog amlinellu pa waith y mae'n bwriadu ei wneud i edrych ar y dystiolaeth mewn lleoliadau cynradd. A Weinidog, a allwch chi hefyd gadarnhau y byddai'r cynnig ymchwil yn cwmpasu Cymru gyfan, ac os nad ydych yn gallu cefnogi'r cynnig ymchwil a nodir yn ymateb Llywodraeth Cymru, pa waith a allai gymryd ei le?

Roedd cysylltiad agos rhwng y materion costau byw ag argymhelliad 3, ar deithio gan ddysgwyr. O'n gwaith ar y pwyllgor hwn ond hefyd fel Aelodau unigol—rhywbeth y gwnaethom ei drafod ddoe hefyd yn y ddadl ar y gyllideb—rydym yn ymwybodol iawn o'r rhwystrau y mae rhai plant a phobl ifanc yn eu hwynebu i gael mynediad at gludiant priodol a fforddiadwy i'r ysgol. Fe wnaethom alw am ddull o wneud penderfyniadau teithio sy'n rhoi'r disgybl yn gyntaf, gydag anghenion y disgybl unigol yn hytrach na chost yn ffactor bwysicaf. Rydym yn cydnabod bod hyn yn gofyn llawer gan awdurdodau lleol mewn cyfnod anodd yn ariannol, felly galwasom ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gan awdurdodau lleol ddigon o gyllid i allu cyflawni. Fe alwasom hefyd am sicrhau bod yr adolygiad presennol yn radical wrth chwilio am atebion arloesol i'r broblem hirsefydlog hon. Ni ddylai presenoldeb plant yn yr ysgol gael ei rwystro am nad oes ganddynt opsiynau cludiant fforddiadwy neu ddiogel.

Wrth ymateb, mae'r Gweinidog yn amlinellu'r adolygiad presennol a'r newidiadau sydd i ddod i'r ddarpariaeth o wasanaethau bws. Fodd bynnag, rydym yn pryderu, fel gyda'r argymhelliad blaenorol, nad yw hyn yn adlewyrchu'r angen brys i fynd i'r afael â'r mater hwn nawr. Felly, pryd fydd yr adolygiad o'r Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 wedi ei gwblhau, a phryd y gallwn ddisgwyl gweld camau gweithredu'r adolygiad yn cael eu gweithredu?

Yn olaf, hoffwn ofyn am fwy o eglurder gan y Gweinidog ar yr ymateb i argymhelliad 1 a alwai am ymgyrch genedlaethol yn canolbwyntio ar effeithiau cadarnhaol presenoldeb rheolaidd yn yr ysgol. Credwn y dylid cyflwyno hyn ar y cyd ag ymgyrchoedd lleol wedi'u haddasu'n well ar lefel awdurdod lleol ac ysgol, a fyddai'n ategu ymgyrch genedlaethol. Wrth ymateb i'r argymhelliad hwn, dywedodd y Gweinidog y bydd Llywodraeth Cymru'n cynyddu cyfathrebiadau er mwyn pwysleisio pwysigrwydd mynd i'r ysgol. A all roi mwy o fanylion i ni ynglŷn â fformat y cyfathrebiadau hyn, ac ai dyma'r ymgyrch genedlaethol y mae'r pwyllgor am ei gweld?

Felly, wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad unwaith eto, gan gynnwys y rhai a roddodd dystiolaeth ysgrifenedig a llafar, i fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor, a'r Gweinidog a'i swyddogion am ymwneud yn gadarnhaol â'n gwaith. Rwy'n edrych ymlaen at glywed beth sydd gan gyd-Aelodau a'r Gweinidog i'w ddweud. Diolch.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'n Cadeirydd rhagorol, Jayne Bryant, a hefyd i fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor, wrth gwrs, a'r clercod, y staff a'r bobl a roddodd dystiolaeth ac a wnaeth yr adroddiad hanfodol hwn yn realiti—ac wrth gwrs, i'r Gweinidog am ei gydweithrediad hefyd. Mae'n hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â lefelau absenoldeb disgyblion sy'n codi'n aruthrol, problem sydd wedi'i gwaethygu, fel y clywsom eisoes, gan y pandemig a'r argyfwng costau byw. Credaf fod yr adroddiad yn un trylwyr a hoffwn ganolbwyntio ar ambell fater allweddol sy'n codi ohono heddiw.

Rydym wedi gweld bod disgyblion anghenion dysgu ychwanegol yn cael eu hamddifadu o gefnogaeth briodol ac amserol, ac mae hynny'n arwain at absenoldeb cyson o'r ysgol. Canfu Cymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru fod 43 y cant o fyfyrwyr awtistig yn absennol yn gyson, ystadegyn sy'n peri pryder. Gwelwn hefyd mai myfyrwyr sy'n byw mewn tlodi, fel y dywedwyd eisoes, yw cyfran uchel o'r rhai sy'n absennol o'r ysgol, ac roedd hyn yn glir iawn yn yr adroddiad drwyddo draw.

Canfu arolwg blynyddol tlodi plant a theuluoedd 2021 fod 94 y cant o addysgwyr yng Nghymru yn dweud bod tlodi wedi cael effaith ar brofiad ysgol plentyn, sydd wrth gwrs wedi ei waethygu bellach gan yr argyfwng costau byw a'r pandemig. Mae'r tueddiadau presennol yn achos braw, ac mae angen inni sicrhau ein bod yn ei gwneud mor hawdd â phosibl i fyfyrwyr fynychu'r ysgol, a'n bod mor gefnogol â phosibl i ddysgwyr unigol gyda'u hanghenion unigol, er mwyn sicrhau nad ydynt yn colli'r addysg y maent oll yn ei haeddu.

Mae'n amlwg o'r argymhellion fod angen dull amlweddog arnom i sicrhau ein bod yn atal y duedd bryderus hon. Mae argymhelliad 3 yr adroddiad yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod cyllid digonol gan awdurdodau lleol, fel yr amlinellodd ein Cadeirydd eisoes, i sicrhau bod gan blant a phobl ifanc fynediad at opsiynau cludiant ysgol priodol ar gyfer eu cludo i'r ysgol yn ddiogel. Mae hyn yn gwbl hanfodol, yn enwedig pan fo cyllidebau awdurdodau lleol mor dynn yn yr hinsawdd bresennol.

Fodd bynnag, dull Llywodraeth Cymru yw derbyn hyn mewn egwyddor yn unig, a'i gynnwys gyda'r Papur Gwyn 'Un Rhwydwaith, Un Amserlen, Un Tocyn', sydd yn fy marn i yn lleihau pwysigrwydd y mater hwn ac yn creu oedi cyn y ceir gweithredu go iawn. Fel y dywedais yn y pwyllgor—ac rwy'n gweld y pethau hyn yn fy rhanbarth fy hun yn llawer rhy reolaidd, fel pawb ohonom—mae angen y dull disgybl yn gyntaf a gyflwynwyd gan y pwyllgor. Mae angen ei ddiwygio'n gyfan gwbl, ac nid gwneud addasiadau bach yn unig.

Ond mae'n rhaid cofio bod yna blant nawr sydd angen help gyda chludiant i'r ysgol, ac ni allwn aros i'r Papur Gwyn droi'n weithredu ymhen blynyddoedd i ddod. Mae angen inni weld gweithredu ar unwaith i ehangu'r cynnig cludiant i'r ysgol, gan leihau'r gost i rieni, oherwydd, am y tro, mae nifer yn methu fforddio cludiant i'r ysgol, ac ni allant fforddio gyrru eu plant i'r ysgol chwaith. Mae hyn yn creu sefyllfa ofidus i rieni, ac wrth gwrs mae'n effeithio ar y dysgwyr ac yn effeithio ar lefel yr absenoldeb a welwn. Rwy'n cytuno'n llwyr â Jayne Bryant na ddylai hyn fod yn rhwystr i ddysgu yn yr oes sydd ohoni.

Mae argymhelliad 4 yn mynd i'r afael â'r myfyrwyr sy'n fwyaf tebygol o fod yn absennol, a pham. Fel y gwyddom o'r adroddiad, gall amrywio o anghenion ADY i broblemau iechyd meddwl, a materion iechyd meddwl nad ydynt yn cael sylw digonol a chefnogi dysgwyr i allu aros yn yr ysgol. Er fy mod yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad hwn, ac y byddant yn ystyried data absenoldeb a gwahardd i lywio cefnogaeth i lesiant dysgwyr, mae'n hanfodol, lle bo angen cymorth, ei fod yn cael ei gyflwyno ar frys ar lawr gwlad lle mae ei angen. Mae'r data'n ddiystyr heb y gefnogaeth briodol i'w ddilyn, ac rwy'n siomedig fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i hyn heb dderbyn yr argymhelliad.

Mae angen inni wybod hefyd sut bydd Llywodraeth Cymru yn monitro'r ddarpariaeth a'i llwyddiant neu ei methiant. Hoffwn hefyd i'r Gweinidog fynd i'r afael â sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y genhedlaeth hon o fyfyrwyr yn gallu cael mynediad at gludiant i'r ysgol, nid dim ond canolbwyntio ar y genhedlaeth nesaf, ac egluro sut mae'n sicrhau nad yw rhai sy'n derbyn addysg yn y cartref yn cael eu cynnwys yn y ffigurau absenoldeb ysgol, gan ei bod yn hanfodol inni sicrhau bod y cyfrwng addysg hwnnw'n cael ei gadw'n agored a heb ei ddifwyno. Ond mae'n bwysig fod Llywodraeth Cymru—. Mae angen inni ddeall pam y gwelwyd cynnydd mor sylweddol yn nifer y rhai sy'n derbyn addysg yn y cartref ers dechrau'r pandemig.

Mae'r adroddiad sydd ger ein bron yn tynnu sylw at y brys i fynd i'r afael â hyn, fel y nododd ein Cadeirydd, felly hoffwn glywed gan y Gweinidog sut mae'n gweithio nawr gydag awdurdodau lleol ac arweinwyr ysgolion i sicrhau ein bod yn gwrthdroi'r duedd bryderus hon yn lefelau absenoldeb disgyblion. Ydy, mae wedi gostwng ychydig, ond mae'r ffigurau'n dal i fod yn llawer rhy uchel. Diolch.

Hoffwn innau ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor a fy nghyd-Aelodau, y clercod a phawb a gyfrannodd, ynghyd â’r Gweinidog. Mi oedd hwn ymchwiliad pwysig tu hwnt.

Fel sydd eisoes wedi ei amlinellu, rydyn ni i gyd yn gwybod pwysigrwydd presenoldeb o ran datblygiad dysgwyr mewn ysgolion, nid yn unig o ran eu cyrhaeddiad academaidd, ond hefyd eu datblygiad cymdeithasol, meddyliol ac emosiynol. Ond y ffaith amdani ydy, ledled Cymru, mae gormod o ddysgwyr yn colli cyfleoedd pwysig oherwydd absenoldeb, a’r hyn roeddem ni fel pwyllgor eisiau deall yn well oedd pam.

Fel soniwyd eisoes, roedd hon yn broblem cyn COVID, ond yn sicr mae’r sefyllfa wedi gwaethygu ers hynny. Ac os na fydd gwella ar y sefyllfa hon yn fuan, yna bydd nifer o ddysgwyr yn colli allan ar lu o gyfleoedd a fydd wedyn yn effeithio arnynt am ddegawdau i ddod. Dyna pam bod yr adroddiad hwn mor allweddol bwysig.

Dwi’n croesawu’n benodol ymateb y Llywodraeth i’r ail argymhelliad, a’r cytundeb i gomisiynu ymchwil i ddeall yn well effaith yr argyfwng costau byw ar allu disgyblion i fynychu’r ysgol. Yn sicr, roedd y comisiynydd plant yn bendant o ran y cysylltiad rhwng absenoldeb a thlodi, a gyda tlodi plant yn cynyddu yma yng Nghymru, mae’n rhaid i ni ddeall yn well pam bod hyn yn digwydd a beth y gallwn ni ei wneud i sicrhau’r dechrau gorau posibl i bob dysgwr sy’n mynychu ysgol.

Un mater a godwyd gyda ni fel pwyllgor, a sydd eisoes wedi ei godi—ac mae wedi’i godi efo fi fel Aelod rhanbarthol dros Ganol De Cymru—yw’r rhwystrau sy’n gysylltiedig â chost trafnidiaeth, a dyna fyrdwn trydydd argymhelliad y pwyllgor. Dwi’n falch o weld y Gweinidog yn derbyn yr argymhelliad hwn mewn egwyddor, ond eto, mae o’n fy mhryderu i fod hyn yn cymryd gymaint o amser i’w ddatrys.

Rwyf wedi codi nifer o weithiau erbyn hyn gyda’r Gweinidog a’r Dirprwy Weinidog dros Newid Hinsawdd achos yn fy rhanbarth yn Ysgol Uwchradd Llanishen, sydd wedi ei godi gan Ruben Kelman, Aelod o Senedd Ieuenctid Cymru. Mae'r dystiolaeth yn glir gan yr ysgol fod cost bws yn atal rhai dysgwyr rhag mynychu’r ysgol yn rheolaidd. Serch hynny, erys y sefyllfa hon heb ddatrysiad. Faint mwy o bobl ifanc sy’n cael eu heffeithio fel hyn? A pham nad yw cynghorau megis Cyngor Caerdydd ac eraill yn ymateb yn syth i ddatrys sefyllfaoedd o’r fath, pan rydym yn derbyn tystiolaeth bod plant yn methu fforddio mynd i’r ysgol?

Hoffwn hefyd ganolbwyntio ar un maes allweddol arall a ddaeth i'r amlwg yn ystod ein hymchwiliad, sef capasiti staffio, neu'n hytrach diffyg capasiti staffio, a sut mae'n un o'r rhwystrau mwyaf i fynd i'r afael ag absenoldeb disgyblion. Fel y clywsom, mae'n broblem a gafodd ei gwaethygu oherwydd absenoldebau staff yn sgil COVID-19, ac anawsterau i sicrhau staff cyflenwi, ond mae heriau eraill hefyd, yn gysylltiedig â'r gyllideb ddrafft, a drafodwyd gennym ddoe. Rydym eisoes wedi cael rhybudd gan undebau athrawon y bydd cyllidebau ysgolion dan straen, gyda phenaethiaid yn rhybuddio y bydd yn rhaid iddynt ystyried torri'n ôl ar athrawon a chynorthwywyr addysgu, yn ogystal â chymorth ychwanegol i ddisgyblion a'u teuluoedd.

Fodd bynnag, daw ein hadroddiad i'r casgliad fod yna bryderon sylweddol eisoes ynghylch capasiti staffio a gwytnwch i gefnogi presenoldeb disgyblion. Roedd rhywfaint o hyn yn cyfeirio'n benodol at gefnogi dysgu cyfunol a hyblyg hefyd. Yn y pen draw, ceir grwpiau penodol o blant a phobl ifanc sy'n wynebu rhwystrau ychwanegol sy'n eu hatal rhag mynychu'r ysgol, nifer ohonynt nad oes ganddynt reolaeth drostynt. Gall dysgu cyfunol, newid a ddatblygwyd yn ystod y pandemig, gynnig opsiwn effeithiol i helpu'r grwpiau hyn o ddysgwyr i gynnal presenoldeb. Ni fydd dychwelyd i normal yn gweithio yn y sefyllfa hon, ac mae'n bosibl y bydd y gallu i ddefnyddio'r arferion newydd hyn yn helpu i gefnogi'r dysgwyr hynny.

Yn olaf, rwy'n croesawu'r ffaith bod y Gweinidog yn derbyn yr angen i wella'r gwaith o gasglu data yn ogystal â chyhoeddi a dadansoddi data ar absenoldeb disgyblion. Mae'r angen am ddata wedi'i ddadgyfuno yn hanfodol er mwyn nodi tueddiadau absenoldeb ar gyfer grwpiau penodol o ddysgwyr. Mae angen inni anfon neges glir at bawb nad yw presenoldeb yn opsiynol i ddisgyblion sy'n mynychu'r ysgol, ac os oes rhwystrau sy'n effeithio ar bresenoldeb, yn enwedig costau, mae angen inni weithredu ar frys. Mae addysg yn hawl ac ni ddylai unrhyw blentyn na pherson ifanc golli diwrnod o ysgol am nad yw eu teuluoedd yn gallu fforddio iddynt fynychu.

Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld yr argymhellion yn cael eu gweithredu, ac unwaith eto rwy'n gofyn i bawb sy'n gallu helpu i wireddu'r argymhellion hyn eu gweithredu ar frys. Mae pob diwrnod sy'n cael ei golli yn yr ysgol gan ddysgwr yn ddiwrnod sy'n ehangu'r bwlch cyrhaeddiad. Mae angen inni weithredu nawr.

Hoffwn ddechrau drwy gynnig fy niolch i'r pwyllgor, ei dîm clercio a'r tystion am yr hyn rwy'n ei ystyried yn ddarn cadarn iawn o waith. Yn fy nghyfraniad, byddaf yn canolbwyntio ar un neu ddau o'r argymhellion allweddol.

Yn gyntaf, argymhelliad 1 ynghylch hyrwyddo pwysigrwydd presenoldeb yn yr ysgol. Rydym i gyd yn gwybod ei bod hi'n bwysig fod plant a phobl ifanc yn mynychu'r ysgol, ac mae'n allweddol ein bod yn cyfleu'r neges gadarnhaol honno, yn enwedig ar ôl yr holl darfu ac ansicrwydd a brofwyd dros y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n croesawu'r ymateb gan Lywodraeth Cymru yn dweud y bydd yn cynyddu cysylltiad â rhieni a gofalwyr, er mwyn mynd i'r afael â phryderon a phwysleisio'r rhethreg gadarnhaol ynghylch pwysigrwydd mynychu'r ysgol. Rwy'n falch o'r cyfeiriad at swyddogion ymgysylltu â theuluoedd yn ymateb y Gweinidog, a'u rôl yn creu partneriaethau cryf ac yn cynnig cefnogaeth bwrpasol. Rwy'n gwybod bod y swyddogion hyn yn gwneud gwaith gwych iawn yn Rhondda Cynon Taf, a hoffwn dalu teyrnged i'r effaith sylweddol y maent yn ei chael.

Yn ail, hoffwn grybwyll argymhelliad 3 ynglŷn â theithio gan ddysgwyr. Rwy'n cymeradwyo galwad y pwyllgor am ddull sy'n canolbwyntio ar y dysgwr. Yn y cyd-destun hwn, efallai ei bod yn werth talu teyrnged yn fyr i gynnig cludiant am ddim Cyngor Rhondda Cynon Taf. Mae hwn yn berthnasol os yw plentyn ysgol gynradd yn byw 1.5 milltir o'i ddarpariaeth addas agosaf, neu 2 filltir os yw'n mynychu ysgol uwchradd. Felly, mae Rhondda Cynon Taf eisoes yn mynd y tu hwnt i'r hyn sydd wedi'i nodi yn y Mesur, gan ganolbwyntio ar yr unigolyn a cheisio cael gwared ar rwystrau i fynychu'r ysgol.

Rwy'n deall bod sylwadau Llywodraeth Cymru ynglŷn â theithio llesol yn bwysig, ond ni fydd hyn yn addas i bob plentyn ac nid dyma fyddai dewis pob rhiant a gwarcheidwad. Mae'r sylw yn ymateb Llywodraeth Cymru fod y Bil bysiau arfaethedig yn cynnig cyfle i edrych eto ar gludiant i'r ysgol hefyd yn ymrwymiad pwysig iawn. Rwy'n gobeithio y bydd yr ystyriaeth hon yn cynnwys astudiaeth beilot ar deithio am ddim ar fysiau i blant a phobl ifanc, er fy mod yn sylweddoli efallai ei fod yn rhywbeth na fydd y Gweinidog yn gallu ei roi heddiw. Mae llawer i gefnogi hyn, ac mae chwalu unrhyw rwystrau i fynychu'r ysgol, i mi, yn ffactor allweddol. Rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn ei wneud i wneud cludiant yn fwy fforddiadwy i blant a phobl ifanc, ond mae'r Bil yn gyfle perffaith i ddarganfod a yw cymryd y cam nesaf hwn yn ymarferol ac yn ddymunol. Mae honno'n alwad y gwn fy mod i ac eraill wedi'i gwneud o'r blaen, ond mae hefyd yn un y mae Comisiynydd Plant blaenorol Cymru a Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wedi ei chefnogi.

Yn drydydd, argymhellion 4 a 7, ac mae'r rhain yn ymwneud â defnyddio data a sut mae'n sbarduno ymyriadau ac yn galw am fwy o gysondeb. Rwy'n falch iawn o'r sylwadau ymatebol gan y Gweinidog mewn perthynas â'r rhain. O'm profiad fy hun o chwarae rôl fugeiliol mewn ysgol uwchradd, rwy'n gwybod pa mor bwysig yw olrhain a monitro presenoldeb, fel y gellir nodi unrhyw broblemau, eu datrys drwy gefnogaeth gydag ymyriadau cynnar, a thrwy hynny atal llawer o broblemau rhag gwaethygu. Mae'n bosibl mai data presenoldeb yw'r arf mwyaf gwerthfawr sydd gan ysgolion i adnabod disgyblion sydd angen cefnogaeth gyda phethau fel iechyd meddwl, ac rwy'n cytuno'n llwyr gyda dyfyniad yr Athro Ann John yn yr adroddiad, 'mai'r hyn sy'n cael ei gyfrif sydd o bwys'. Ac rwy'n cymeradwyo'r hyn a ddywed y Comisiynydd Plant, sef bod absenoldeb parhaus yn faner goch, sy'n awgrymu symptom ac achos fel ei gilydd, ac rwy'n croesawu'r ymrwymiad i ddull cyson mewn unrhyw fframwaith diwygiedig. Hoffwn yn fawr weld safon aur yn cael ei gwreiddio ledled Cymru.

Yn olaf, argymhelliad 5 ar gyhoeddi gwybodaeth am y cysylltiadau rhwng cyrhaeddiad ac absenoldeb. Rwy'n cydymdeimlo â hyn, ond rwy'n teimlo bod rhaid mynd ati mewn ffordd synhwyrol fel bod gwersi'n cael eu dysgu o ddulliau blaenorol. Yn anecdotaidd, yn seiliedig ar fy mhrofiadau fy hun, rwy'n meddwl am systemau blaenorol lle roedd gwahaniaeth o 4 y cant yn y lefelau presenoldeb yn arwain at ysgolion yn cael eu categoreiddio ar begynau eithaf y raddfa, naill ai'n wyrdd neu'n goch. Weithiau, nid yw'r data crai yn dweud y stori gyfan, ac rwy'n nodi'r dystiolaeth a roddwyd gan Gymdeithas Genedlaethol yr Ysgolfeistri ac Undeb yr Athrawesau i'r pwyllgor, a oedd yn nodi, er bod gan ysgolion rôl i'w chwarae, ei bod yn gymharol i'r rôl y mae'n rhaid i sefydliadau eraill ei chwarae.

Hoffwn gloi drwy ddiolch eto i'r pwyllgor am y gwaith hwn. Mae'n bwnc pwysig iawn i sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn cael y dechrau gorau, a bod problemau'n cael eu nodi. Ond hoffwn ddiolch hefyd i'r Gweinidog am ei ymateb cadarnhaol, ac edrychaf ymlaen at ddilyn y camau nesaf wrth i'r gwaith hwn gael ei ddatblygu.

A gaf fi ymuno â Vikki Howells a chyd-Aelodau eraill drwy ganmol y pwyllgor ar eu gwaith trylwyr iawn yn fy marn i ar broblem ddyrys iawn a phroblem a oedd yn bendant yn ein hwynebu cyn COVID-19? Ond yr hyn sy'n glir o adroddiad y pwyllgor yw effaith ychwanegol COVID a'r cyfyngiadau symud ar absenoldeb disgyblion. Testun pryder mawr felly yw gweld tystiolaeth sy'n dangos bod iechyd meddwl plant a phobl ifanc wedi cael ei effeithio'n ddifrifol gan y pandemig, i'r pwynt lle nad ydynt yn mynychu'r ysgol.

Gwelaf fod y Gweinidog yn edrych ar strategaeth gyfathrebu i annog plant a phobl ifanc i ddychwelyd i'r ysgol, ac y gallai'r negeseuon hyn gael eu gwneud ar lefel leol. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn gweld pa ddiweddariadau sydd gan y Gweinidog ar hyn, ac a yw wedi rhoi ystyriaeth i bwynt y pwyllgor fod angen llinell sylfaen i blant ledled Cymru gael eu cefnogi yn ôl i'r ysgol, fel na fydd gwahaniaethau niweidiol mewn ymatebion lleol.

Mae'n amlwg hefyd, o ateb y Gweinidog i'r pwyllgor, ei fod yn rhoi pwyslais ar ysgolion bro a swyddogion ymgysylltu â theuluoedd i ymateb i'r mater. Felly, rwy'n awyddus i wybod sut mae'r Gweinidog yn bwriadu eu defnyddio, a beth fydd eu rôl yn lledaenu'r neges benodol hon. 

Yn amlwg, mae llawer iawn o ffactorau ar waith gydag absenoldeb disgyblion, o'r rhai sydd ag anghenion dysgu ychwanegol nad ydynt yn cael y gefnogaeth gywir i effaith tlodi, i fod yn ofalwr ifanc, a dywedodd y Gweinidog ei hun fod hwnnw'n fater cudd. Mae'n broblem gymhleth, ac mae angen i ysgolion, awdurdodau lleol a theuluoedd gael yr holl adnoddau sydd ar gael at eu defnydd i gefnogi plant yn ôl i'r ysgol. Dylai addysg fod yn hawl ac nid yn fudd ychwanegol. 

Ni ddylai fod yn syndod i'r un ohonom yn y Siambr heddiw ychwaith fod effaith absenoldeb ar ddysgu disgyblion yn ddinistriol. Eisoes, ni yw'r wlad a gollodd y gyfradd uchaf o ddyddiau ysgol yn ystod y pandemig yn y DU, ac yn anffodus, mae'n edrych yn debygol y bydd disgyblion yn colli mwy eto oherwydd gweithredu diwydiannol, rhywbeth sy'n llwyr o fewn gallu Llywodraeth Cymru i'w atal. Fodd bynnag, fel y dengys adroddiad y pwyllgor, nid cyrhaeddiad a chyflogadwyedd yn unig sy'n cael eu heffeithio, ond pethau fel cymdeithasu, meithrin cyfeillgarwch a mynediad at gymorth iechyd meddwl yn yr ysgol. Heb y rhyngweithio sylfaenol hwn, bydd diffyg addysg yn arwain at ymddygiad gwael, ac yn ddiweddarach, fel y nododd Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru i'r pwyllgor, at ymddygiad troseddol neu wrthgymdeithasol hyd yn oed o fewn y gymuned, yn ogystal â'r potensial ar gyfer cynnydd mewn trais ieuenctid.

Rwy'n chwilfrydig iawn am y datganiad a wnaeth y Gweinidog fis Mai diwethaf ynghylch camau gweithredu gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas ag absenoldeb disgyblion, a oedd yn cynnwys cyfathrebu â theuluoedd yn genedlaethol am bwysigrwydd mynychu'r ysgol; bron i £4 miliwn o gyllid ar gyfer y swyddogion ymgysylltu â theuluoedd ac ailgyflwyno hysbysiadau cosb benodedig fel dewis olaf. Fodd bynnag, mae'n edrych yn debyg fod y Gweinidog wedi cymryd cam yn ôl ar ddefnyddio hysbysiadau cosb benodedig drwy ddweud eu bod yn cael eu hystyried fel rhan o adolygiad ehangach o fframwaith presenoldeb Cymru gyfan, ond mae'r canllawiau y mae wedi bod yn eu rhoi i awdurdodau lleol wrth eu hailgyflwyno wedi bod yn amwys, ac rwy'n dyfynnu, 'wedi gwanhau sefyllfa ymyriadau awdurdodau lleol'. Sut y gall awdurdodau lleol ddefnyddio'r pwerau sydd ar gael iddynt heb ganllawiau clir ynglŷn â phryd y gallant ymyrryd? 

Mae'n ddiddorol iawn gweld hefyd, yn y rhan o'r byd y mae'r ddau ohonom yn ei chynrychioli, Weinidog, mai Castell-nedd Port Talbot sydd â'r gyfradd gyfartalog uchaf o absenoldebau anawdurdodedig yn y flwyddyn academaidd hyd yma, ar dros 5 y cant, bron ddwbl cyfartaledd Cymru a bron dair gwaith y cyfraddau ym Mhowys a sir Fynwy. Castell-nedd Port Talbot hefyd sydd â'r ganran gyfartalog uchaf o sesiynau absenoldeb, ar dros 12 y cant ym mlwyddyn academaidd 2022-23 hyd yma. Felly, hoffwn wybod pa gamau brys y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol, yn enwedig Castell-nedd Port Talbot, yn gallu rhoi'r camau angenrheidiol ar waith i atal absenoldeb parhaus sydd wedi ymwreiddio ac nad yw ond wedi cael ei waethygu gan y pandemig.

Ac yn olaf, cefais fy nharo gan ystadegyn a amlinellwyd yn ddiweddar gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a ddywedodd y byddai disgybl, hyd yn oed gyda chyfradd presenoldeb o 90 y cant dros flwyddyn academaidd, yn colli 100 o wersi—100 o wersi. Dyna 100 gwers fathemateg, Saesneg, Cymraeg, gwyddoniaeth, addysg gorfforol ac yn y blaen dros un flwyddyn. Dylem fod yn gwthio'n galed iawn ar hyn. Wrth gwrs, mae'r cyfyngiadau symud wedi effeithio ar addysg ein plant yn ddifrifol, ac ni allwn fforddio iddynt gael eu heffeithio ymhellach gyda chyfyngiadau COVID wedi dod i ben erbyn hyn. Os ydym yn parhau ar y trywydd hwn, gallem wynebu cenhedlaeth goll, ac arnom ni fydd y bai. Diolch. 

Diolch yn fawr iawn i chi am eich adroddiad diddorol ar bwnc pwysig iawn. Yn rhy aml yn y gorffennol, rwy'n credu mai prif bwrpas y system ysgolion oedd sicrhau bod y nifer mwyaf o bobl yn cael pum gradd A i C, gan gynnwys Saesneg a Mathemateg. Rwy'n credu ei fod yn cael ei alw yn sgôr wedi'i chapio yn y jargon. Ond nid yw hyn yn ystyried cymhlethdod a her bywydau disgyblion a'u gallu i ddysgu. Mae llawer ohonoch eisoes wedi sôn am rai o'r rhain ac rydych wedi eu cynnwys yn eich adroddiad. Yn benodol, rwy'n credu ei bod yn bwysig meddwl am ddylanwad rhieni a theuluoedd sydd ag anghenion cymhleth a lluosog.

Heddiw, cefais y fraint o gyfarfod â dyn ifanc sydd bellach ym mlwyddyn 13, ond a ddechreuodd ei yrfa ysgol yn 6 oed fel ceisiwr lloches a oedd yn byw gydag anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd ac nad oedd yn gallu siarad gair o Saesneg. Pe na bai wedi cael cefnogaeth dda iawn drwy ei fywyd ysgol, rwy'n siŵr y gallai fod wedi camymddwyn a chael ei wahardd. Yn ogystal, roedd ei fam yn athrawes, felly gallai roi cymorth iddo allu dilyn y cwricwlwm yn yr ysgol gynradd y câi hi'n anodd ei ddeall a'i amsugno. Dychmygwch pe na bai rhiant y plentyn hwnnw wedi bod yn athrawes, dychmygwch a phe na bai'n deall sut i gefnogi dysgu pobl ifanc—gallwch weld sut y gallai'r unigolyn hwnnw fod wedi syrthio ar ei hôl hi gyda'u dysgu. 

Mae tystiolaeth Cymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru yn rhestru naw rheswm, rwy'n credu, pam y byddai pobl ifanc awtistig yn cael trafferth gyda'u dysgu. Ond byddwn yn awgrymu bod hynny'n rhywbeth y gallai pob plentyn gael trafferth gydag ef, nid o reidrwydd i'r un graddau â phobl awtistig. Os nad yw pobl yn myfyrio ar effaith eu hymddygiad ar eraill, gall arwain at ganlyniadau ofnadwy. Cafodd fy wyres fy hun ei chadw ar ôl ysgol am y tro cyntaf ddoe, oherwydd ei bod hi a phump o blant eraill chwech oed wedi bod yn angharedig. Roedd un ohonynt wedi ysgrifennu nodyn angharedig i blentyn arall yn y dosbarth, a diolch byth fod yr ysgol gynradd wedi sylwi ar hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n eu dysgu i ystyried canlyniadau gweithredoedd angharedig. 

Rwy'n credu y gellir creu amgylcheddau meithringar yn llawer haws mewn ysgolion cynradd, oherwydd mae pawb yn adnabod pawb arall, ac mae ganddynt yr un athro dosbarth, a fydd yn amlwg yn dod i adnabod y 30 o blant yn eu gofal yn dda yn ogystal â'u holl anghenion. Mae'n her lawer mwy mewn ysgolion uwchradd, sy'n llefydd mwy o faint, mwy swnllyd, mwy heriol, ac mae'n llai tebygol y bydd y bobl rydych yn eistedd wrth eu hymyl yn byw yn yr un gymuned yn union. Mae problemau iechyd meddwl, yn enwedig yn ystod y glasoed, pan fo pobl ifanc yn wynebu heriau mor enfawr—. Rydym i gyd yn gwneud camgymeriadau. Os nad ydym yn gwneud camgymeriadau pan fyddwn yn ein harddegau, nid ydym yn dysgu sut i lywio ein ffordd yn y byd.

Yr hyn yr hoffwn ei weld o'r ddadl hon yw bod gennym ddulliau sy'n ystyriol o drawma i'n holl ddisgyblion. Mae gennym y cwricwlwm newydd gwych, gyda'i bwyslais ar lesiant, ac rwyf eisiau gweld hwnnw'n cael ei ddefnyddio gan arweinwyr ysgol i ailedrych ar eu cyfrifoldebau i ddatblygu cyfranwyr mentrus a chreadigol, unigolion iach, hyderus, dysgwyr uchelgeisiol, galluog a dinasyddion moesegol, gwybodus, oherwydd ni allwn gael ysgolion sy'n gwahardd pobl oherwydd nad oes ganddynt amynedd i ymdrin â'u problemau. Mae hynny'n dal i fodoli yng Nghymru, nid ym mhob ysgol, ond mae angen sicrhau bod gan bob ysgol gyfrifoldeb tuag at y disgyblion sy'n dod i'w hysgol, yn enwedig plant 11 oed, a sicrhau eu bod yn aros gyda hwy tan eu bod yn 16 oed, a bod y cwricwlwm yn eu cynnwys, yn hytrach na bod rhaid gorfodi plentyn i ddilyn cwricwlwm penodol. Dyna sut y gallwn sicrhau bod gan bob plentyn hawl i addysg. Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n bwysig iawn, yn ogystal â'r holl faterion eraill yn ymwneud â chludiant i'r ysgol sydd hefyd yn bwysig iawn. Ond roeddwn eisiau cofnodi'r pwynt hwnnw. Hoffwn herio'r Gweinidog drwy ofyn a oes disgwyl i arweinwyr ysgolion beidio byth â gwahardd disgyblion yn barhaol oni bai bod amgylchiadau arbennig iawn, y byddai'n rhaid penderfynu arnynt mewn mannau eraill, ar wahân i gan y pennaeth.

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg, Jeremy Miles.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddiolch i aelodau'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am yr adroddiad pwysig hwn. Yr hyn sy'n glir i mi wrth feddwl am yr argymhellion ydy pwysigrwydd ystyried presenoldeb ochr yn ochr â dylanwadau a ffactorau eraill, fel rŷn ni wedi clywed heddiw, fel statws economaidd-gymdeithasol, llesiant a materion systemig ehangach.

Mae taclo effaith tlodi ar gyrhaeddiad addysgol wrth wraidd cenhadaeth ein cenedl ni, sef sicrhau safonau uchel a dyheadau uchelgeisiol i bawb. Dim ond drwy weithredu ym mhob rhan o'r system y gall yr agenda hwn lwyddo, yn dechrau gydag addysg cyn ysgol ac yn ymestyn hyd at addysg ôl-16 ac addysg gydol oes. Roeddwn i'n falch o benodi pencampwyr cyrhaeddiad newydd yn ddiweddar. Byddan nhw'n helpu ysgolion i daclo effaith tlodi ar gyrhaeddiad.

Rŷn ni'n gwybod bod costau cludiant yn rhwystro rhai plant rhag mynychu'r ysgol. Rŷn ni wedi clywed mwy am hynny heddiw. Mae'r sefyllfa wedi gwaethygu i lawer o ganlyniad i'r argyfwng costau byw. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi Papur Gwyn, 'Un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn'. Mae'n gosod gweledigaeth uchelgeisiol i drawsnewid y gwasanaeth bysiau yng Nghymru. Bydd y cynigion yn gyfle i ni edrych o'r newydd ar y ffordd mae'r gwasanaeth bysiau'n cael ei ddarparu ar hyd a lled y wlad, yn cynnwys cludiant i'r ysgol. Mewn ateb i'r hyn wnaeth Jayne Bryant godi yn ei chyfraniad hi, mae pawb yn cytuno gyda maint yr isiw a pha mor bwysig yw e i allu gweithredu, ond mae'n rhaid hefyd edrych ar hyn yn y cyd-destun ehangach o ystyried yr impact ariannol, ac edrych ar hyn yng nghyd-destun diwygiadau bysus ehangach.

Mae'n bwysig deall sut y gallai pwysau eraill effeithio ar allu plant i fynychu'r ysgol. Felly, rŷn ni wedi ariannu ymchwil i ystyried y rhesymau dros absenoldebau. Bydd yr ymchwil hefyd yn nodi'r ffyrdd gorau o helpu plant i fynychu'r ysgol, yn enwedig y plant hynny o deuluoedd ar incwm isel ar draws Cymru.

Mae'r cysylltiad rhwng presenoldeb a chyrhaeddiad addysgol yn glir wrth gwrs. Mae cyfnodau parhaus o absenoldeb o'r ysgol yn creu risg wirioneddol i gyrhaeddiad plentyn, a gall hefyd arwain at wneud iddynt deimlo'n fwy datgysylltiedig o'u haddysg. Mae monitro canlyniadau addysgol a'r cysylltiadau â chyfraddau presenoldeb yn ystyriaethau hanfodol fel rhan o ddatblygu'r ecosystem ddata newydd. Yn syml, bydd yr ecosystem yn sicrhau bod gan ysgolion yr wybodaeth sydd ei hangen arnynt i gefnogi dysgu a gwella canlyniadau ac i allu cysylltu cwestiynau ynghylch presenoldeb â chwestiynau ynghylch canlyniadau.

Rydym yn gwybod bod ysgolion yn darparu cymaint mwy nag addysg. I rai plant, mae'r ysgol yn hafan, yn rhywle lle maent yn teimlo'n ddiogel, lle maent yn teimlo eu bod yn cael eu gweld a'u clywed. Mae'r ysgol yn rhoi cyfle i blant weld gwerthoedd cadarnhaol ar waith, man lle mae bondiau a chyfeillgarwch sy'n gallu para am oes yn cael eu creu, yn ogystal â lle i ddatblygu'r sgiliau cymdeithasol y gwyddom eu bod mor bwysig. Ni all ysgolion wneud hyn ar eu pen eu hunain wrth gwrs. Mae llwyddiant yn ddibynnol ar bartneriaeth â rhieni, gofalwyr a'r gymuned. Gwyddom fod tystiolaeth yn dangos bod mwy o ymgysylltiad â theuluoedd yn cael effaith gadarnhaol ar fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad ac ar wella presenoldeb. Roeddwn mewn ysgol yr wythnos diwethaf yn siarad â'r pennaeth ynglŷn â sut maent yn ymgysylltu â theuluoedd mewn perthynas â phresenoldeb, a dywedodd wrthyf, os siaradwch â theuluoedd am bresenoldeb o 90 y cant, i nifer o bobl mae hynny'n teimlo fel lefel uchel iawn o gyflawniad, ond pan fyddwch chi'n disgrifio nifer y dyddiau a gollir drwy hynny, mae'n paentio darlun llawer mwy llwm.

Rydym eisiau i bob ysgol yng Nghymru fod yn ysgolion bro, sy'n golygu ymateb i anghenion eu cymuned, meithrin partneriaethau cryf gyda theuluoedd a gofalwyr, a chydweithio'n effeithiol â gwasanaethau eraill. Mae ein swyddogion ymgysylltu â theuluoedd yn chwarae rhan hanfodol yn ein model ysgolion bro. Mae ymgysylltu â theuluoedd yn sicrhau bod teuluoedd yn teimlo'u bod yn cael eu clywed a'u gwerthfawrogi. Mae eu hanghenion, a rhai eu plant, yn cael eu deall a'u diwallu. Maent yn cael eu hannog i chwarae rhan weithredol yn addysg eu plentyn. Dylai ysgolion annog cyfranogiad pob teulu yn y gwaith a wnânt, ond dylai fod ganddynt ffocws penodol ar gefnogi teuluoedd o aelwydydd incwm is. Diolch i Jenny Rathbone am yr ymweliad â'r ysgol yn ei hetholaeth heddiw lle clywsom am ddulliau arloesol iawn mewn perthynas â hynny.

Byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn swyddogion ymgysylltu â theuluoedd eleni drwy ddarparu cyllid o dros £6.5 miliwn. Fel y nodwyd yn y ddadl, rydym hefyd yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud yn genedlaethol i gefnogi ysgolion i ymgysylltu â rhieni a gofalwyr ac mewn perthynas â chyfathrebu i fynd i'r afael ag unrhyw bryderon sy'n dal i fod ganddynt, a phwysleisio pa mor bwysig yw hi i'w plant fynd i'r ysgol. Mae rhai awdurdodau lleol wedi bod yn cynnal ymgyrchoedd lleol eisoes, a byddwn yn ystyried pa wersi y gallwn eu dysgu i'w rhannu'n genedlaethol ar draws Cymru yn y modd roedd Jayne Bryant yn gofyn i mi ei gadarnhau.

Mae gan wasanaethau lles addysg awdurdodau lleol rôl hanfodol i'w chwarae, nid yn unig i godi lefelau presenoldeb, ond hefyd i sicrhau bod pob plentyn yn cael yr addysg y maent yn ei haeddu ac y mae ganddynt hawl i'w disgwyl. Byddaf yn buddsoddi £2.5 miliwn yn y gwasanaethau hyn eleni er mwyn darparu capasiti ychwanegol mawr ei angen. Bydd hyn yn galluogi'r gwasanaeth i ddarparu cefnogaeth gynharach cyn i broblemau waethygu, a bydd hefyd yn rhoi cymorth mwy dwys i ddysgwyr sydd â lefelau uchel o absenoldeb.

Rydym yn gwybod bod cynnydd wedi bod yn nifer y teuluoedd sy'n dewis addysg yn y cartref ers y pandemig. I rai, mae hwn wedi bod yn ddewis gweithredol, ond rwy'n cydnabod nad yw hyn yn debygol o fod yn wir am bawb. Ni ddylai unrhyw riant fod yn datgofrestru ei blentyn oherwydd diffyg cefnogaeth briodol. Felly mae deall rhesymau rhieni dros ddewis addysg yn y cartref yn bwysig. Rydym yn gweithio gyda Data Cymru i wella ansawdd a lefel y data a gofnodir gennym ar hyn o bryd mewn perthynas â datgofrestru a demograffeg allweddol y garfan hon, gan gynnwys y rhesymau dros ddatgofrestru.

Fel rydym eisoes wedi'i drafod yn y ddadl heddiw, mae iechyd meddwl gwael wedi cael ei gysylltu â phresenoldeb gwael yn yr ysgol, gyda gorbryder yn aml yn cael ei ddisgrifio fel ffactor allweddol. Mae ein fframwaith ar wreiddio dull ysgol gyfan o sicrhau llesiant emosiynol a meddyliol yn amlygu'r angen i ysgolion ddefnyddio'r ffynonellau data sydd ar gael iddynt wrth ystyried anghenion llesiant eu cymuned. Byddwn yn ystyried sut y gellir defnyddio data presenoldeb i helpu i lywio'r modd y mae ysgolion yn cefnogi llesiant dysgwyr i atal absenoldeb parhaus. Fy mlaenoriaeth yw sicrhau bod pob person ifanc yn cael cyfle i gyrraedd eu potensial, ac mae gweithio gyda phartneriaid i gynyddu presenoldeb dysgwyr yn hanfodol i hyn.

Galwaf ar Jayne Bryant i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch i bob Aelod sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw ac am ymateb y Gweinidog. Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i'n tîm clercio rhagorol, ein hymchwilwyr a'n tîm allgymorth sydd wedi ein cynorthwyo'n fawr fel pwyllgor.

Yn amlwg mae yna uchelgais ar y cyd yma i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn gallu mynychu'r ysgol ac ymgysylltu â gweithgareddau ysgol gymaint â phosibl. Ni ellir tanbrisio effaith absenoldeb o'r ysgol ar bobl ifanc. Rydym wedi clywed heddiw ei fod yn cael effaith ar iechyd meddwl a llesiant yn ogystal â chyrhaeddiad addysgol. Rydym wedi clywed gan yr Aelodau heddiw, gan gynnwys Tom Giffard, a ddywedodd am y pandemig a sut mae hwnnw wedi effeithio ar blant a phobl ifanc mewn sawl ffordd yn dilyn cau ysgolion a newid patrymau gwaith i rieni, ac rydym hefyd wedi clywed sut mae wedi newid agweddau tuag at bresenoldeb yn yr ysgol.

Wedi dweud hyn, hoffwn gydnabod y bydd yna rai plant a phobl ifanc yn ei chael yn arbennig o heriol cynnal presenoldeb rheolaidd yn yr ysgol, ac fe allai fod amryw o resymau am hynny, a rhai ohonynt y tu hwnt i'w rheolaeth, megis salwch. Yn yr achosion hyn dylem wneud popeth yn ein gallu i helpu plant a phobl ifanc i gymryd rhan mor llawn â phosibl mewn modd cefnogol. Ond fel y dywedodd Laura Jones yn gynharach, mae'n rhaid inni ei gwneud mor hawdd â phosibl i blant a phobl ifanc fynychu'r ysgol.

Mae'r Aelodau wedi cyffwrdd â nifer o bynciau. Rwy'n credu bod un o'r prif bwyntiau yn ymwneud â phroblemau teithio gan ddysgwyr. Rwy'n credu bod Laura, Heledd a Vikki yn enwedig wedi crybwyll hynny. Dyna oedd ein hargymhelliad 3—ein bod eisiau gweld dull sy'n canolbwyntio ar y dysgwr yn hytrach na phenderfyniadau sy'n cael eu llywio gan gostau mewn perthynas â theithio gan ddysgwyr. Rydym yn ymwybodol iawn o'r pwysau ariannol sydd ar awdurdodau lleol, a dyna pam yr argymhellodd y pwyllgor fod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan awdurdodau lleol ddigon o gyllid i gyflawni hyn. Ond rydym eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu dull radical yn y mater hwn, ac rydym eisiau iddo chwilio am atebion arloesol i'r mater anodd a hirsefydlog hwn.

Er gwybodaeth i'r Aelodau, y tu hwnt i'r ymchwiliad hwn, mae'r pwyllgor wedi ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ddiweddar, yn gofyn am ddiweddariad ar yr adolygiad teithio gan ddysgwyr. Dywedodd y Dirprwy Weinidog fod gwaith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd ar gynllunio'r adolygiad teithio gan ddysgwyr ehangach, ac y bydd amserlen yn cael ei rhannu gyda'r pwyllgor pan fydd ar gael. Yn amlwg, rwy'n siŵr, Weinidog, y byddwch yn gwybod bod aelodau'r pwyllgor ac Aelodau eraill yn y Siambr hon yn awyddus iawn i weld hwnnw, felly byddwn yn aros yn eiddgar amdano, a byddwn yn ei fonitro'n drylwyr.

Mater arall oedd data, a nododd Vikki Howells, rwy'n credu, ddyfyniad yr Athro Ann John, sef, 'mai'r hyn sy'n cael ei gyfrif sydd o bwys', ac mae hwnnw'n bwynt allweddol. Rwy'n credu bod Heledd a Vikki—wel, rhannodd Vikki ei phrofiad mewn rôl fugeiliol yn ei gwaith blaenorol. Roedd yn gymorth mawr i glywed hynny, a hyd yn oed ymateb y Gweinidog, pan soniodd am rai pobl yn teimlo bod presenoldeb o 90 y cant yn ystadegyn da. Pan ydych yn yr ysgol, rydych yn clywed '90 y cant', ac mae rhai pobl yn meddwl bod hwnnw'n ystadegyn da, a gallwch ddeall hynny. Felly, rwy'n credu bod y modd yr edrychwn ar y data hwn yn bwysig iawn, a thu ôl i hynny, ac rwy'n credu bod Vikki wedi sôn am hynny hefyd.

Clywsom hefyd am bwysigrwydd swyddogion ymgysylltu â theuluoedd a'r gwaith anhygoel y maent yn ei wneud. Soniodd nifer o'r Aelodau, gan gynnwys y Gweinidog, am bwysigrwydd ysgolion bro. Ac rydym yn gwybod na all ysgolion ddatrys yr holl broblemau, sef yr hyn a ddywedodd yr Athro Ann John wrthym, ond mae'n ymwneud â hinsawdd yr ysgol, ac mae yna rai pethau y gallwn eu gwneud ac effeithio arnynt.

Hoffwn grybwyll pwynt Jenny ynglŷn â sut y gall ysgolion fod yn amgylcheddau meithringar. Mae mor bwysig, ac mae'n haws i'w gyflawni mewn ysgol gynradd nag mewn ysgol uwchradd, ond mae'n rhaid inni weithio'n galed iawn i wneud yn siŵr fod yr amgylcheddau meithringar hynny yno i'n pobl ifanc.

Soniodd Heledd sut mae pob diwrnod sy'n cael ei golli yn lledu'r bwlch cyrhaeddiad, ac mae hynny mor bwysig, a dyna pam y teimlem ni fel pwyllgor fod yr adroddiad hwn mor bwysig a'r gwaith hwn mor bwysig, a byddwn yn monitro hyn wrth inni fwrw ymlaen.

Felly, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddweud fy mod yn credu bod gan bob un ohonom rôl i'w chwarae—nid ysgolion, awdurdodau lleol neu Lywodraeth Cymru yn unig, ond pob un ohonom ni yma fel gwleidyddion etholedig a dinasyddion gweithredol yn ein cymunedau—i atgyfnerthu manteision cadarnhaol presenoldeb yn yr ysgol. Roedd yn amlwg iawn i ni yn ein tystiolaeth y bydd yr abwyd yn llawer mwy defnyddiol na'r ffon wrth geisio gwella presenoldeb yn yr ysgol. Ac fel pwyllgor, byddwn yn parhau i fonitro cynnydd ar y mater pwysig hwn, ac edrychwn ymlaen at weld canlyniad adolygiad Llywodraeth Cymru o'r polisi presenoldeb a chanllawiau yn ddiweddarach eleni, a hoffwn ddiolch, unwaith eto, i bawb sydd wedi cyfrannu at yr ymchwiliad hwn ac am y ddadl heddiw. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Does dim gwrthwynebiad, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 6 sydd nesaf, dadl y Ceidwadwyr Cymraeg ar borthladdoedd rhydd. Galwaf ar Paul Davies i wneud y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Mae’n bleser mawr gennyf arwain dadl ar fanteision porthladdoedd rhydd a thynnu sylw unwaith eto at y ceisiadau rhagorol a gyflwynwyd o bob rhan o Gymru. Byddwn yn pleidleisio yn erbyn y ddau welliant a gyflwynwyd, ac rwy'n siomedig eu bod wedi’u cyflwyno yn y lle cyntaf, gan eu bod yn ceisio dileu ein cynnig gwreiddiol. Roeddwn wedi gobeithio cael cefnogaeth drawsbleidiol i'r mater hwn.

Nawr, bydd yr Aelodau’n gwybod bod ceisiadau wedi cau ar gyfer cynigwyr sydd â diddordeb mewn sefydlu porthladd rhydd yng Nghymru, a disgwylir penderfyniad cyn bo hir ar y safle buddugol. Yn wir, rwy'n gobeithio y bydd mwy nag un cais yn llwyddiannus ac y bydd gan Gymru sawl porthladd rhydd ledled y wlad. Nawr, mae rhaglen porthladdoedd rhydd Llywodraeth y DU yn rhan allweddol o'i hagenda ffyniant bro ac yn rhan o ymdrechion y Llywodraeth i helpu i ailgodi'n gryfach ac ysgogi twf economaidd ar ôl y pandemig. Ildiaf i’r Aelod dros Ogwr.

Diolch am ildio mor fuan yn eich cyfraniad. Hoffwn ymateb i'r sôn am fater cefnogaeth drawsbleidiol. Fel y gwyddoch, mae Aelodau fel fi, David Rees ac eraill wedi siarad o blaid datblygu potensial y rhain. Credaf mai’r her yma yw na allwch ddianc rhag y ffaith bod yna anawsterau gwirioneddol gyda'r egwyddor o borthladd rhydd a phopeth sydd ynghlwm wrthynt, ac effaith hynny ar ardaloedd eraill. Mae anfanteision i borthladdoedd rhydd hefyd. Felly, er ein bod yn cefnogi'n gryf yr hyn y gallem ei gael o hyn nawr ac yn awyddus i weithio gyda chi ar hyn, peidiwch â chamgymryd hynny am gefnogaeth drawsbleidiol i'r syniad o borthladdoedd rhydd fel y cyfryw. Mae’n rhywbeth y mae eich plaid yn ei gefnogi'n gryf; byddwn i'n dweud bod yna ffordd fwy strategol y gallem wneud yr un peth.

Wel, mae angen i’r Aelod ddarllen ein cynnig, gan fod y cynnig gwreiddiol yn cydnabod bod porthladdoedd rhydd yn agwedd bwysig ar ddatblygu ein heconomi. A rhaid bod yr Aelod yn gallu gweld nad yw’r cynnig gwreiddiol yn ddadleuol mewn unrhyw ystyr, ac mai ei unig nod yw ceisio dangos cefnogaeth gan y Senedd hon i'r rhaglen porthladdoedd rhydd. Yn sicr, nid yw'n cyfiawnhau ymgais i ddileu unrhyw ran ohono.

O’r cychwyn cyntaf, mae Llywodraeth y DU wedi dweud yn glir fod gan y model porthladdoedd rhydd dri amcan penodol. Y cyntaf o’r rheini yw sefydlu porthladdoedd rhydd fel hybiau cenedlaethol ar gyfer buddsoddi a masnachu byd-eang, a gwyddom, o adroddiad blynyddol y rhaglen porthladdoedd rhydd y llynedd, fod tystiolaeth i'w chael o fuddsoddiad newydd mewn ardaloedd porthladd rhydd. Er enghraifft, mae statws porthladd rhydd yn Humber wedi galluogi cwmni Pensana i sicrhau buddsoddiad gwerth miliynau o bunnoedd i sefydlu hyb prosesu prinfwynau cyntaf Ewrop yn Saltend, y disgwylir iddo gynrychioli oddeutu 5 y cant o farchnad y byd erbyn 2025. Bydd yr hyb hwnnw'n cynhyrchu cydrannau hanfodol ar gyfer cerbydau trydan ac offer alltraeth. Yn wir, mae gan yr hyb rôl hollbwysig yn helpu i sefydlu cadwyn gyflenwi metel magnetau annibynnol ar gyfer y DU a thu hwnt.

Nawr, fe ŵyr yr Aelodau fod porthladdoedd rhydd yn ardaloedd economaidd lle mae rhyddhad treth ar gael i fusnesau, ac mae digon o gymelliadau economaidd eraill i fusnesau yn yr ardaloedd hyn. Gall busnesau mewn ardaloedd porthladd rhydd fwynhau lwfansau cyfalaf uwch, yn ogystal â rhyddhad ardrethi ar gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr a rhyddhad ardrethi busnes. Ceir amrywiaeth o fanteision tollau mewn ardaloedd porthladd rhydd hefyd, gan gynnwys datganiadau symlach a thollau gohiriedig ar nwyddau a fewnforir. Ac felly, mae amrywiaeth o fanteision economaidd i fusnesau mewn ardaloedd porthladd rhydd i'w helpu i ddod yn hybiau masnach a buddsoddi ffyniannus.

Nawr, ail amcan y rhaglen porthladdoedd rhydd yw creu mannau gwych ar gyfer arloesi drwy ganolbwyntio ar fuddsoddiad y sector preifat a'r sector cyhoeddus mewn ymchwil a datblygu. Mae porthladdoedd rhydd wedi datblygu cynlluniau uchelgeisiol i arloesi, ac mae llawer yn chwarae rôl allweddol wrth gefnogi targed Llywodraeth y DU i gyflawni sero net erbyn 2050. Yn wir, yn nwyrain canolbarth Lloegr, mae’r porthladd rhydd yn defnyddio rhan o’i £25 miliwn o gyllid cyfalaf sbarduno i sefydlu academi sgiliau hydrogen. Mae disgwyl i'r academi, sy'n cael ei chefnogi gan nifer o brifysgolion, agor yn nes ymlaen eleni, a hon fydd canolfan hyfforddi ymarferol gyntaf y diwydiant yn y DU, gan roi dwyrain canolbarth Lloegr ar flaen y gad o ran uchelgais sero net y DU. Mae porthladdoedd rhydd, yn eu hanfod, yn amgylcheddau sy'n helpu i ddod ag arloeswyr ynghyd i gydweithredu mewn ffyrdd newydd a datblygu a threialu syniadau a thechnolegau newydd, a dyma'r union fath o gydweithio ac arloesi rwy'n edrych ymlaen at ei weld ym mhorthladdoedd rhydd Cymru yn y dyfodol.

Rwyf wedi cyfeirio ers tro at fy etholaeth i, Preseli Sir Benfro, fel prifddinas ynni Cymru, a phe bai cais y porthladd rhydd Celtaidd yn llwyddiannus, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y byddem yn gweld arloesi cyffrous iawn ar hyd arfordir de Cymru. Un maes o’r fath yw ynni gwynt arnofiol ar y môr, a gwyddom o weledigaeth y consortiwm y bydd cais llwyddiannus am borthladd rhydd Celtaidd yn cyflymu mewnfuddsoddiad mewn cyfleusterau gweithgynhyrchu newydd i gefnogi’r gwaith o greu prosiectau ynni gwynt arnofiol yn y môr Celtaidd. Buom yn dadlau’n ddiweddar ynglŷn â pha mor bwysig y gall ynni adnewyddadwy ar y môr fod i gynhyrchu ynni glân a rhad, yn enwedig ynni gwynt arnofiol ar y môr, ac felly rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau’n cefnogi’r ymgyrch bwysig hon. Ac yn y gogledd, gadewch inni beidio ag anghofio’r ymgyrch ragorol dros borthladd rhydd Cymru yn Ynys Môn, gyda gweledigaeth unwaith eto i ddatblygu hyb ar gyfer ynni cynaliadwy, a fyddai hefyd yn cefnogi’r DU ar ei thaith tuag at sero net.

Trydydd amcan y rhaglen porthladdoedd rhydd yw hybu adfywio drwy greu swyddi medrus iawn. Mae gan borthladdoedd rhydd botensial i greu cyfleoedd eang o ran creu swyddi, ac yn ôl amcangyfrifon ar gyfer y porthladdoedd rhydd, byddai dros 41,000 o swyddi uniongyrchol yn cael eu creu yn Teesside, dros 28,000 o swyddi yn Nwyrain Canolbarth Lloegr, a thros 10,000 o swyddi yn Ninas-ranbarth Lerpwl. Gwnaethpwyd rhai o’r amcangyfrifon swyddi hyn yn gynnar yn 2022, ac wrth gwrs, mae pob ardal yn wahanol, ond roeddwn am roi syniad i’r Aelodau o’r nifer sylweddol o swyddi y gellid eu creu yng Nghymru pe bai unrhyw un o’r ceisiadau'n llwyddiannus. Wrth gwrs, mae adfywio ardal yn dibynnu i raddau helaeth ar sicrhau bod gan bobl leol sgiliau i gael mynediad at y cyfleoedd a ddarperir gan y porthladd rhydd, a dyna pam fod gan borthladdoedd rhydd strategaethau sgiliau a gweithlu yn rhan o’u hachosion busnes; strategaethau sy'n cael eu diweddaru'n rheolaidd i sicrhau eu bod yn effeithiol ac yn cyflawni yn ôl y bwriad.

Ddirprwy Lywydd, fy ngobaith yw y bydd y cyhoeddiad sydd ar y ffordd gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn cadarnhau bod sawl un o borthladdoedd rhydd Cymru yn llwyddiannus, fel y gellir teimlo manteision porthladdoedd rhydd ledled y wlad. Mae gan borthladdoedd rhydd allu i drawsnewid ein cymunedau, a gwn y bydd yr Aelodau'n awyddus i nodi pam y dylai ceisiadau yn eu hardaloedd fod yn llwyddiannus. Mae’r trafodaethau a gefais gyda rhanddeiliaid allweddol sy’n ymwneud â chais y porthladd rhydd Celtaidd yn parhau i fod yn gadarnhaol ac yn frwdfrydig, a gwn o fy sgyrsiau gydag Aelodau sy’n cynrychioli rhannau eraill o Gymru eu bod hwythau hefyd wedi cael eu hysbrydoli gan y gwaith a wnaed ar ddatblygu'r ceisiadau hyn.

Wrth gwrs, mae lefel y cymorth a ddarperir gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn allweddol i lwyddiant unrhyw borthladd rhydd. Mae Llywodraeth y DU eisoes wedi darparu pecyn cymorth i godi ymwybyddiaeth o borthladdoedd rhydd Prydain gyda buddsoddwyr, ac i dynnu sylw at y cyfleoedd sydd ar gael i fuddsoddi ym mhorthladdoedd rhydd Prydain. Wedi i borthladd rhydd gael ei sefydlu, fy nealltwriaeth i yw y bydd yr Adran Masnach Ryngwladol yn ei gefnogi gyda mynediad at eu gwasanaethau cymorth buddsoddiadau ac allforio, ac mae hynny i’w groesawu’n fawr. Wrth gwrs, pe bai cais porthladd rhydd Cymreig yn llwyddiannus, byddai'n gallu defnyddio'r gwasanaethau cymorth buddsoddiadau ac allforio hyn; ac yn fwy na hynny, rwy'n gobeithio y byddai cymorth ôl-ofal ar gael iddynt gan Lywodraeth Cymru hefyd. Felly, wrth ymateb i’r ddadl hon, efallai y gall y Gweinidog ddweud wrthym pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi porthladdoedd rhydd Cymru pan fyddant ar waith, a sut mae’n bwriadu gweithio gyda’r Adran Masnach Ryngwladol mewn perthynas â chymorth ôl-ofal.

Yn y tymor hwy, dylai porthladdoedd rhydd fod mewn sefyllfa i ddenu buddsoddiad a thyfu masnach ryngwladol yn annibynnol, ond yn y tymor byr iawn, mae gan Lywodraeth Cymru rôl yma, ochr yn ochr â’r Adran Masnach Ryngwladol, i hyrwyddo cyfleoedd porthladdoedd rhydd i fuddsoddwyr byd-eang.

Nawr, rwy’n sylweddoli nad yw’r Gweinidog yn mynd i ddatgelu llawer ynghylch pa safle neu safleoedd sy’n llwyddiannus, ac felly, diben y ddadl heddiw mewn gwirionedd yw i ni glywed mwy am y tri chais o Gymru sy’n cael eu hystyried ar hyn o bryd, a dysgu mwy am y rôl y bydd Llywodraeth Cymru yn ei chwarae wrth hyrwyddo unrhyw borthladdoedd rhydd yng Nghymru yn y dyfodol. Rwyf eisoes wedi sôn am gais Ynys Môn a chais y porthladd rhydd Celtaidd, ond mae yna gais rhanbarthol ar gyfer de-ddwyrain Cymru hefyd.

Ac felly, ar y nodyn hwnnw, rwy'n croesawu safbwyntiau'r Aelodau ar ddatblygu porthladd rhydd yng Nghymru, yn ogystal â chlywed mwy am y ceisiadau yn eu hetholaethau a’u rhanbarthau. Gallwn weld llwyddiant porthladdoedd rhydd mewn rhannau eraill o’r DU, ac mae’n bwysig nad yw Cymru’n cael ei gadael ar ôl. Gall porthladdoedd rhydd helpu i ddarparu cyfleoedd ar gyfer cenedlaethau i ddod, ac felly, ar y nodyn hwnnw, gofynnaf i’r Aelodau gefnogi ein cynnig heddiw a dangos eu cefnogaeth i’r rhaglen porthladdoedd rhydd a’r cyfleoedd y mae’n eu cynnig i Gymru. Diolch.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Luke Fletcher i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac mae arnaf ofn y gallai fy ffordd naturiol sinigaidd ac amheus o edrych ar y byd daflu dŵr ar gyfraniad hwyliog llefarydd y Blaid Geidwadol ar yr economi, ond ni chredaf y bydd yn syndod i'r Aelodau glywed nad wyf yn cefnogi'r cysyniad o borthladd rhydd. Mae nifer o ffyrdd y gallwn gyflawni'r hyn a nododd fy nghyd-Aelod, ac rwy'n cymryd llawer o'r hyn a ddywedir wrthym am y ceisiadau gyda llond dwrn o halen. Pan fydd pobl yn gwneud cais am gymorth, maent yn aml yn syrthio i’r fagl o ddweud wrth bobl yr hyn y maent am ei glywed, a chredaf fod angen inni fod yn ymwybodol o hynny, ac mae angen i bob un ohonom graffu ar yr hyn a ddywedir wrthym.

Mae'r cysyniad o borthladdoedd rhydd yn bolisi arall rydym wedi rhoi cynnig arno o'r blaen, ac nad yw wedi cael fawr o lwyddiant. Gadewch inni fod yn glir: economeg o'r brig i lawr yw'r cysyniad o borthladdoedd rhydd; rhywbeth y bu llawer o'r Aelodau yn y Siambr hon yn lambastio Liz Truss yn ei gylch ychydig fisoedd yn ôl; rhywbeth y mae pob grŵp, ac eithrio un, yn y Senedd yn ei ystyried yn un o fethiannau Thatcheriaeth.

Nawr, i droi at rai o’r dadleuon o blaid, un o’r dadleuon allweddol yw creu swyddi, ac ar olwg gyntaf, gwych, ond credaf fod y niferoedd a grybwyllir yn ofnadwy o optimistaidd ar y gorau, a hoffwn ofyn faint o’r swyddi hynny a fyddai'n swyddi newydd yn hytrach na swyddi sy'n cael eu dadleoli o rywle arall. A bod yn deg, mae'r ceisiadau wedi cydnabod y risg hon ac wedi dweud y byddant yn canolbwyntio ar greu swyddi newydd, ond nid wyf wedi derbyn unrhyw beth eto heblaw sicrwydd ar lafar i warantu na fydd swyddi'n cael eu dadleoli. Y gwir amdani yw y bydd hynny'n digwydd, ac ar draul economi ardaloedd y tu allan i unrhyw barth porthladd rhydd dynodedig. Nid oes ond angen inni edrych ar ardaloedd menter. Roedd 41 y cant o swyddi mewn ardaloedd menter, a sefydlwyd yn y 1980au, yn swyddi a gafodd eu hadleoli o rywle arall yn y DU. Gyda llaw, dywedwyd wrthyf y dylwn feddwl am borthladdoedd rhydd fel ardaloedd menter yn hytrach na phorthladdoedd rhydd traddodiadol, sydd ond yn ategu'r perygl y bydd swyddi'n cael eu dadleoli, yn fy marn i.

Nawr, nodaf y bydd telerau unrhyw gais yma yng Nghymru yn wahanol i Loegr. Mae gofynion i geisiadau gydnabod undebau llafur ac egwyddorion partneriaeth gymdeithasol, cydfargeinio a hawliau gweithwyr. Unwaith eto, mae'n edrych yn dda ar bapur, ond mae'n hawdd dweud y bydd hyn oll yn cael ei barchu mewn cais. Dim ond pan fydd cais yn llwyddiannus y gellir profi hynny. Bob tro y gofynnais y cwestiwn ynglŷn â'r elfen hon, boed hynny i'r Llywodraeth neu'r ceisiadau eu hunain, yr unig beth a gaf yw gwarant ar lafar. Pan ofynnir iddynt am fecanweithiau i ymdrin â chyflogwyr sy'n torri'r gofynion hyn a'r mecanweithiau ar gyfer eu monitro, mae'r atebion yn llawer rhy amwys i roi unrhyw gysur. Y gorau a gefais oedd y bydd cwmnïau sy'n torri amodau yn colli manteision bod yn rhan o ardal porthladd rhydd. Ond gadewch inni feddwl am ymarferoldeb hyn. Y rheswm pam fod y cwmnïau hyn yn dod yno yn y lle cyntaf yw er mwyn iddynt allu elwa o'r gostyngiadau treth. Os cewch chi wared ar y buddion hyn, heb os, byddant yn bygwth gadael—stori sydd bron mor hen ag amser—gan fynd â'r holl swyddi hynny y dywedir wrthym y byddant yn eu creu gyda hwy. Nid wyf yn hyderus y byddai unrhyw Lywodraeth yn fodlon colli hynny, yn enwedig os oes gan y cwmni dan sylw weithlu mawr. Felly, yn y bôn, bydd y gwir rym, unwaith eto, gan gwmnïau. Pan fydd eich cymorth yn seiliedig ar greu swyddi, wrth gwrs nad ydych am golli'r swyddi hynny. Dyna fyddai’r realiti, a byddai’r Llywodraeth, awdurdodau lleol ac awdurdod y porthladd rhydd yn cael eu rhoi mewn sefyllfa amhosibl.

Rwyf am gloi, Lywydd, drwy gyfeirio at rywbeth y mae pob un ohonom yma yn y Senedd, yn drawsbleidiol yn y Siambr hon, yn ei gefnogi, neu o leiaf yn dweud ein bod yn ei gefnogi, sef cadw cyfoeth yng Nghymru. Ni fydd cyfoeth yn cael ei gadw yng Nghymru drwy borthladdoedd rhydd; i’r gwrthwyneb: bydd yn llifo allan drwy ei ddulliau arferol ac ni fydd unrhyw fodd o drethu elw’r busnesau sy’n gweithredu o'u mewn—elw y bydd gweithwyr Cymru wedi’i wneud i’r cwmnïau hynny. Rydym yn sôn am adeiladu economi Cymru drwy gefnogi mentergarwch Cymreig, cefnogi busnesau lleol, cwmnïau cydweithredol—dyna ble dylid buddsoddi a chanolbwyntio. Efallai y bydd ein ffordd ni'n cymryd amser, ond dyna'r ffordd fwy cynaliadwy a'r ffordd a fydd yn sicrhau'r budd mwyaf i weithwyr Cymru.

Credaf mai'r cwestiwn y dylem ei ofyn i ni'n hunain yw a ydym yn credu y dylai busnesau dalu trethi a chyfrannu at wasanaethau cyhoeddus fel pawb arall ai peidio, yn enwedig yn ystod argyfwng costau byw. Os mai 'ydw' yw eich ateb, yn fy marn i, nid oes gennych unrhyw fusnes yn cefnogi porthladdoedd rhydd.

Galwaf ar Weinidog yr Economi i gynnig yn ffurfiol welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

Yn ffurfiol.

Diolch yn fawr iawn i fy nghyd-Aelod, Darren Millar, am gyflwyno’r ddadl bwysig hon. A minnau wedi siarad ar y pwnc droeon, gallaf ddweud yn ddiffuant nad wyf o'r un farn â chi, Luke Fletcher. A dweud y gwir, credaf fod porthladdoedd rhydd yn gyfle gwych i Gymru, gan y byddant yn bywiogi’r economi, yn creu swyddi o ansawdd uchel, ac yn ysgogi buddsoddiad, rhywbeth y byddwn wedi meddwl y byddai pawb yn y Siambr hon wedi bod yn awyddus i'w weld yng Nghymru, wrth symud ymlaen.

Nawr, ni waeth beth fo'ch barn ar Brexit, ni ellir gwadu na fyddai'r cyfle masnach newydd hwn wedi bod yn opsiwn pe baem yn dal i fod yn rhan o'r Undeb Ewropeaidd. Nawr, mae gan borthladdoedd rhydd enw da am adfywio cymunedau yn y pen draw, gan ddarparu twf economaidd a chreu swyddi medrus iawn mawr eu hangen i lawer o bobl—

A wnaiff yr Aelod ildio?

Na wnaf. [Chwerthin.] Ac ers imi fod yn Aelod, rwyf wedi cael nifer di-rif o gyfarfodydd ac wedi mynychu llu o ddigwyddiadau gydag unigolion, grwpiau a sefydliadau ledled Cymru fel rhan o'u hymdrech i sicrhau bod eu cais yn cael ei gymeradwyo ac mae'n rhaid imi ddweud bod pob un ohonynt wedi creu cryn argraff arnaf.

Roeddwn yn falch iawn o glywed bod tri chais porthladd rhydd ardderchog wedi’u cyflwyno yng Nghymru, ac mae hynny’n newyddion gwych i’r wlad, gyda phob un yn darparu manteision sylweddol. Efallai fod hyn yn swnio braidd yn rhagfarnllyd, ond fel Aelod rhanbarthol dros Ddwyrain De Cymru, rwy'n siŵr na fydd yn syndod i unrhyw un yma fod gennyf le yn fy nghalon i gais Casnewydd. Mae'r manylion cymhleth wedi’u cadw'n gyfrinachol, ond o’r hyn y gwn i, mae cais Casnewydd yn cynnwys cyfres o safleoedd cyflogaeth sydd heb eu datblygu’n ddigonol ar draws y rhanbarth, gan gynnwys Maes Awyr Caerdydd, sy’n eiddo i Lywodraeth Cymru. Wel, gadewch inni fod yn onest, mae hwnnw angen yr holl gymorth y gall ei gael. Pe bai'n llwyddiannus, byddai’r cais, sy’n cael ei arwain gan Gyngor Dinas Casnewydd, yn helpu i ddenu mwy o fusnes cenedlaethol a rhyngwladol i’r ardal, a fydd, yn ei dro, yn golygu miloedd yn rhagor o swyddi a chyfleoedd hyfforddi, nid yn unig i drigolion Casnewydd, ond i bobl ledled de-ddwyrain Cymru.

Gwn fod gan fy nghyd-Aelodau, Samuel Kurtz a Paul Davies, yr un lefel o frwdfrydedd ac ymroddiad i gais y porthladd rhydd Celtaidd yn eu hardal hwythau, a fyddai’n creu oddeutu 16,000 o swyddi o ansawdd uchel—swyddi gwyrdd, mewn gwirionedd—ac yn arwain at oddeutu £5.5 biliwn o fuddsoddiad newydd. Ar ôl cyfarfod â’r grŵp y tu ôl i gais y porthladd rhydd Celtaidd, ac ar ôl gweld eu cyflwyniad, roedd yn amlwg i mi o fewn munudau fod ganddynt gynlluniau gwirioneddol wych yn eu lle a fydd o fudd mawr i drigolion a mentergarwch lleol.

Rwyf hefyd wedi cael sgyrsiau di-rif ac wedi gweithio gyda fy nghyd-bleidwraig Virginia Crosbie, AS Ynys Môn, sydd wedi bod yn canu clodydd cais porthladd rhydd Ynys Môn ers y cychwyn cyntaf—yn fwy nag unrhyw un arall rwyf wedi’i weld, yn enwedig ar y pwnc hwn. Hoffwn ddweud y byddai cais porthladd rhydd Ynys Môn yn denu £1 biliwn o fuddsoddiad ac yn creu hyd at 13,000 o swyddi newydd ar gyflogau uchel ar yr ynys, felly credwch fi pan ddywedaf fy mod yn gwybod yn iawn pa mor angerddol yw fy holl gyd-bleidwyr mewn perthynas â chreu porthladdoedd rhydd yn eu hardaloedd.

Yn y cyfnod ôl-Brexit hwn, gall porthladdoedd rhydd chwarae rhan hollbwysig ar gyfer y DU, fel yr amlinellodd ein Prif Weinidog Rishi Sunak yn ddiweddar. Dywedodd hyn:

'Mae Parthau Masnach Tramor yn ffynnu ledled y byd—ac eithrio yn yr UE. Ar ôl Brexit, gallent chwarae rhan bwysig yn dangos pa mor agored yw Prydain i'r byd, yn ogystal ag ailgysylltu'r genedl â'i hanes morwrol balch.'

Aeth Prif Weinidog y DU ymlaen i ddweud yr hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod Paul Davies yn ei agoriad, y byddai porthladdoedd rhydd yn darparu nifer o fanteision megis 'cynllunio symlach',

'tollau rhatach–gyda thariffau, TAW neu dollau ffafriol’,

a threthi is hefyd,

'gostyngiadau treth i annog adeiladu, buddsoddi preifat a chreu swyddi',

rhywbeth y mae pob un ohonom yn dymuno'i weld yng Nghymru. Ni ellir gwadu bod y tri chais yn deilwng ac y byddent yn darparu buddion gwirioneddol ryfeddol i Gymru.

Mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo £26 miliwn i greu porthladd rhydd yng Nghymru, ac rwy’n falch o weld bod Gweinidogion yma yng Nghymru ac yn Llundain yn gweithredu ar eu gair drwy gydweithio i wireddu hyn. Rwy’n arbennig o falch o glywed y gallai ail borthladd rhydd fod yn yr arfaeth pe cyflwynir cynnig gwirioneddol eithriadol, rhywbeth a bwysleisiwyd i mi pan gyfarfûm â’r Ysgrifennydd ffyniant bro ar y pryd, Michael Gove, ac mae’n neges rwyf wedi’i rhannu gyda'r holl ymgeiswyr y cyfarfûm â hwy hyd yma.

Yn bersonol, byddaf yn parhau i ddadlau dros greu dau borthladd rhydd yng Nghymru, gan y byddant heb os yn hwb gwirioneddol i economi Cymru ac yn darparu manteision di-rif i bob un ohonom. Rwy’n mawr obeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio’n agos gyda Llywodraeth y DU ac yn cydweithredu’n effeithiol i gyflawni’r cynigion cyffrous hyn, a fydd heb amheuaeth yn darparu manteision economaidd eithriadol i Gymru. Ddirprwy Lywydd, rwy'n croesi fy mysedd am ddau borthladd rhydd yma yng Nghymru, ac yn union fel fy holl gyd-bleidwyr ym mhob cwr o Gymru, edrychaf ymlaen at glywed y cyhoeddiad ar borthladdoedd rhydd yn cael ei wneud cyn bo hir.

Ie, wel, dyna ni. Dyna oedd y fersiwn honno; dyma fydd y fersiwn hon. Mae'n amlwg mai'r pwynt yma yw fy mod yn hynod amheus o borthladdoedd rhydd. Nid wyf yn cytuno â'r syniad hwn o fasnach rydd fel y'i disgrifiwch, a hoffwn ofyn i bobl feddwl am bwy sydd y tu ôl i hyn yn y pen draw. Rwy’n siŵr y gall rhai ohonom gofio Liz Truss, rwy’n siŵr y gall rhai gofio Kwasi Kwarteng, ac rwy’n siŵr y gallant gofio chwalfa’r economi, gan mai dyna’r mathau o bobl sydd y tu ôl i’r felin drafod asgell dde libertaraidd hon a'r gyllideb fach drychinebus rydym yn dal i dalu amdani. Rwy’n siŵr y gallwch gofio’r argyfwng sterling, cwymp y farchnad bondiau, y cronfeydd pensiwn, ymyrraeth y banc canolog, y codiadau i gyfraddau morgeisi. Dyna’r mathau o bobl sy’n cefnogi’r math hwn o gais.

Felly, ni waeth sut rydych yn ei becynnu, ac rwy'n siŵr ein bod wedi clywed rhywfaint ac y byddwn yn clywed mwy, mae porthladdoedd rhydd yn cynrychioli trethi isel, lefel isel o reoleiddio, ideoleg Llywodraeth gyfyngedig a ras i'r gwaelod. Felly, mae'n anghywir, yr ateb anghywir, wrth gwrs—a chlywsom am Brexit, yn rhyfeddol—dyma'r ateb anghywir i broblem Brexit a grëwyd gan y Llywodraeth asgell dde hon.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Mae’r amcangyfrif diweddaraf yn awgrymu bod economi’r DU eisoes oddeutu 4 y cant yn llai o ganlyniad i adael yr UE. Eglurwyd i mi sut mae model y DU ar gyfer porthladdoedd rhydd yn cynnig amddiffyniadau cadarn—rydym wedi clywed y rheini o’r blaen—yn erbyn y troseddu a’r llygredd y maent wedi’i hwyluso mewn mannau eraill yn y byd.

Joyce, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

Mewn munud. Ond ar adeg pan fo’r ddyled genedlaethol yn £2.5 triliwn—treuliwch hynny—diolch i flynyddoedd o gamreoli Torïaidd, mae porthladdoedd rhydd yn dal i amddifadu’r Llywodraeth ganolog o incwm hanfodol drwy ystod eang o freintiau tollau a gostyngiadau treth.

Diolch am ildio, Joyce, ac mae’n araith ddiddorol. A allwch chi gadarnhau eich bod yn dweud nad ydych am fuddsoddi na chreu swyddi yn eich rhanbarth eich hun yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru?

Roeddwn yn gwybod y byddech yn ymostwng i hynny. Felly, yr ateb, yn amlwg, i'r cwestiwn hwnnw yw 'nac ydw'. Rydych yn ceisio cymysgu pethau yma, yn gwbl fwriadol, a dyna pam eich bod wedi cyflwyno'r ddadl hon. Oherwydd rydych chi, yn ideolegol, yn credu ei bod yn syniad da rhoi gostyngiadau treth am ddim i gwmnïau cyfoethog iawn fel y gallant fynd ag arian o'n gwlad a'i roi ym mhle bynnag.

Mae dadl arall yn mynd rhagddi, sef: a ydym am gael buddsoddiad yn ein hardaloedd sy'n helpu pobl i gael swyddi da iawn gyda chyflogau da iawn a ddiogelir gan yr incwm a gynhyrchir, a allai hefyd helpu, mewn gwirionedd—pe na baech yn gadael i arian trethdalwyr gael ei gamddefnyddio yn y fath fodd—i fuddsoddi yn yr holl bethau y gofynnwch amdanynt yma o wythnos i wythnos? Ble mae'r arian? Wel, dyna fe.

Felly, gadewch inni fod yn glir ynglŷn â hyn. Mae angen inni gofio hefyd fod pobl yn streicio am fwy o gyflog ar hyn o bryd. Rydych wedi gofyn inni gytuno—yn gwbl briodol, ac rydym yn mynd i'r cyfeiriad hwnnw—ar delerau ac amodau da i weithwyr. Felly, gadewch inni gadw'r trethdalwyr yma. Nid fy nheimladau i yn unig yw'r rhain, ychwaith. Roedd dwy ran o dair o'r ymatebwyr i'r polisi porthladdoedd rhydd hefyd yn cytuno â phopeth rwyf newydd ei ddweud. Felly, fy nghwestiwn yw: sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i gyflawni ei haddewid, drwy fforwm ymgynghorol y gweithwyr, o waith teg a phartneriaethau cymdeithasol sy'n rhan o'n hideoleg ni ar yr ochr hon?

Wedi dweud hynny, mae ein porthladdoedd yn borth i dwf a chodi'r gwastad, ond fel canolfannau ynni glanach, nid fel lle i'r farchnad rydd wneud fel y myn. Dyna’r uchelgais rwyf am ei weld ar gyfer clwstwr ynni'r dyfodol yn Aberdaugleddau. Gall ein porthladdoedd ysgogi newid. Byddant yn ysgogi newid. Byddant yn galluogi datgarboneiddio ynni gwyrdd. Byddant yn dod â diwydiant a thrafnidiaeth a logisteg ynghyd, ac yn wir, maent mewn sefyllfa ddelfrydol i wasanaethu fel safleoedd cynhyrchu, storio a dosbarthu ar gyfer technolegau datblygol fel hydrogen gwyrdd ac ynni gwynt arnofiol ar y môr Celtaidd. Dyna’r dyfodol rwyf am ei weld i'n porthladdoedd, a dylai hynny fod yn ffocws gwleidyddol wrth symud ymlaen.

Clywais restr hir o, 'Dyma fyddant yn ei wneud i bobl.' Felly, os edrychwch ar 2.1.13 yn y ddogfen am borthladdoedd rhydd, mae'n dweud

'gallai hyn gynnwys ymrwymiadau ynglŷn â’r cyflog byw go iawn ac ymgysylltu ag undebau llafur.'

Mae’r gair ‘gallai’ yn allweddol yma, ac nid yw galluogi hawliau gweithwyr yn rhan o ideoleg y Torïaid, fel y maent wedi'i ddangos yn glir yn eu hymgyrch ddiweddar iawn yn erbyn undebau llafur a chwarae teg.

Ar ôl gwrando ar Luke Fletcher a Joyce Watson, yr unig beth y gallaf ei ddweud yw bod y gynghrair wrth-dwf yn fyw ac yn iach yn Siambr y Senedd yma heddiw. Rwy'n croesawu'r ddadl heddiw, oherwydd nid yn unig y mae'n rhoi cyfle imi—[Torri ar draws.] Gallwch wneud ymyriad yn nes ymlaen, Huw; peidiwch â phoeni. Mae'n rhoi cyfle imi ddweud pa mor fuddiol fydd porthladdoedd rhydd i economi Cymru, ond gallaf hefyd ddweud wrthych pa mor wych fydd Port Talbot i gefnogi porthladd rhydd Celtaidd, fel y gŵyr y Dirprwy Lywydd yn iawn.

Roeddwn wedi gobeithio—ysgrifennais 'gobeithio' yma ond mae'r gobaith hwnnw wedi'i golli bellach—roeddwn wedi gobeithio y gallai pawb yma weld manteision ardal â chymelliadau treth a thollau, nid yn unig o ran y swyddi y maent yn eu creu, ond hefyd y cyfleoedd buddsoddi enfawr y maent yn eu cyflwyno i'r ardaloedd sydd eu hangen yn fawr. Heb os, bydd porthladd rhydd yng Nghymru yn ffactor mawr yn ein hadferiad economaidd ar ôl COVID-19, ac yn sbardun gwirioneddol i greu marchnadoedd yn y dyfodol ar gyfer cynhyrchion y DU ledled y byd.

Mae economi Cymru, o dan Lywodraeth Lafur Cymru, wedi’i chanoli'n ormodol o amgylch dinas Caerdydd, felly mae’n gyfle gwych inni ledaenu’r cyfoeth o un gornel o’n gwlad. Mae’n amlwg hefyd y gall porthladd rhydd hybu adfywiad yn yr ardal gyfagos, a bydd hynny’n cyflawni ar ran y cymunedau sydd angen y cymorth hwnnw fwyaf yng Nghymru, ac yn anghymesur, ein cymunedau arfordirol yw’r rheini'n tueddu i fod.

Mae porthladdoedd rhydd yn gweithio. Nodaf y ffaith bod buddsoddiad cyhoeddus bach mewn porthladdoedd rhydd yn debygol o sicrhau enillion economaidd enfawr. Er enghraifft, cafodd y ddau borthladd rhydd yn yr Alban £52 miliwn o fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU, a disgwylir iddynt arwain at £10.8 biliwn mewn buddsoddiad cyhoeddus a phreifat yn yr ardaloedd hyn. Dyna elw o ddau can gwaith y buddsoddiad.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs.

A gaf fi ei gyfeirio’n ôl at y Llywodraeth cyn 2020, a fuddsoddodd £16 miliwn yn arfordir ardal y gogledd-ddwyrain? Nid oedd angen porthladd rhydd—dim ond buddsoddiad ydoedd, a alluogodd Siemens wedyn i ddatblygu eu capasiti ar gyfer ynni gwynt ar y môr. Nid oes angen porthladdoedd rhydd i wneud hyn. Yr hyn sydd ei angen yw buddsoddiad strategol gan y Llywodraeth. Nawr, byddaf i, wrth gwrs, bob amser yn croesawu buddsoddiad yn fy ardal a'r potensial ar gyfer swyddi. A dweud y gwir, dyna pam y byddaf yn cefnogi hyn wrth symud ymlaen. Ond peidiwch ag esgus mai porthladdoedd rhydd sy'n gwneud hynny. Y cyfleoedd mewn ynni adnewyddadwy, a'r porthladdoedd a'r sgiliau yn ne Cymru sy'n gwneud hynny. Ideoleg yn unig yw porthladdoedd rhydd.

Nid ideoleg yw porthladdoedd rhydd, ac fel rwyf newydd ei ddweud, maent wedi newid yr economi yn yr Alban, lle buddsoddwyd ynddynt. Soniodd am y gogledd-ddwyrain—edrychwch ar yr effaith y mae wedi’i chael yng Teesside. Mae wedi cael effaith enfawr ar gymuned sydd wedi bod yn ddifreintiedig yn y gorffennol.

Yn ne-orllewin Cymru, rhagwelir y bydd y porthladd rhydd Celtaidd yn creu 16,000 o swyddi a £5.5 biliwn o fewnfuddsoddiad ar gyfer prosiectau ynni gwyrdd. Dyna 16,000 o swyddi ynni gwyrdd o ansawdd uchel sy'n talu'n dda, gyda chyfle gwirioneddol i ddatgloi rhan o'r diwydiant ynni gwynt arnofiol ar y môr sy'n werth £54 biliwn. Mae cysylltu dau o’n porthladdoedd môr dwfn yn Aberdaugleddau a Phort Talbot yn ddefnydd gwych o’r adnoddau sydd gennym yn barod, a dylai hynny ein gwneud yn fwy deniadol i’r sector ynni gwynt ar y môr, o ystyried y byddai’n cwmpasu rhan fawr o arfordir Cymru.

Nid oes gennyf amheuaeth y bydd hefyd yn helpu i gefnogi fferm wynt ar y môr arfaethedig Gwynt Glas ger arfordir sir Benfro. Mae gennym eisoes y seilwaith ym Mhort Talbot i gefnogi arloesedd y diwydiant blaengar hwn yn y môr Celtaidd a gwneud Cymru yn arweinydd byd-eang mewn ynni gwyrdd. Nid yn unig fod gennym borthladd môr dwfn, ond mae gennym eisoes weithfeydd dur parod i gefnogi'r ochr weithgynhyrchu mewn diwydiant ynni gwynt arnofiol ar y môr. Mae hefyd yn amlwg fod gennym gysylltiadau trafnidiaeth gwych, felly gallwn gyrraedd rhannau eraill o'r DU a thu hwnt yn hawdd.

Yn olaf, mae ardal Castell-nedd Port Talbot hefyd yn rhan o Grŵp Colegau NPTC sydd ag enw da iawn eisoes am ddarparu addysg bellach ac sy’n gweithio gydag arweinwyr y diwydiant a phrifysgolion, felly mae gennym botensial hefyd i ddarparu’r cymysgedd sgiliau cywir, a fydd yn helpu i ategu a chyflawni'r prosiect hwn ymhell i'r dyfodol.

Ni allaf orbwysleisio bod taer angen gwasgaru buddsoddiad o’r math hwn y tu hwnt i’r lleoedd arferol. Dylai fod yn anghyfforddus clywed—yn enwedig i Luke Fletcher, sy’n cynrychioli Castell-nedd Port Talbot fel fi—fod gwerth ychwanegol gros cyfartalog y pen yng Nghastell-nedd Port Talbot, lai nag awr i lawr y ffordd, yn llai na hanner gwerth ychwanegol gros y pen yng Nghaerdydd. Yn anffodus, mae sgôr ffyniant a gyhoeddwyd yn 2022 ar gyfer Castell-nedd Port Talbot yn eu rhoi'n bedwerydd ar bymtheg o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru, ac yn safle 337 o'r 374 o awdurdodau yn y DU o ran lles economaidd a chymdeithasol. Felly, mae porthladdoedd rhydd yn gyfle i newid y naratif, a chredaf mai dyna'r pwynt y mae Luke Fletcher a Phlaid Cymru a’r gynghrair wrth-dwf yn ei gamddeall yn ôl pob golwg.

Felly, er gwaethaf y gwir botensial hwn yn yr ardal, nid ydym yn creu’r allbwn economaidd, nid ydym yn cael yr incymau priodol, ac nid ydym yn harneisio’r potensial a’r sgiliau sydd gennym. Gall porthladd rhydd newid y sefyllfa honno, a chredaf fod gan y porthladd rhydd Celtaidd botensial di-ben-draw yn sir Benfro a Chastell-nedd Port Talbot. Gall coridor arloesi ynni gwyrdd, wedi’i ategu gan y buddsoddiad hwn, wneud gwahaniaeth gwirioneddol ac arddangos y dalent sydd gennym yng Nghymru i’r byd.

Gadewch inni obeithio hefyd y bydd hyn yn cael effaith ganlyniadol yng nghanol trefi mewn lleoedd fel Port Talbot, yn ogystal ag ar fusnesau bach yn yr ardal a'r cyffiniau, sy'n dibynnu ar nifer cwsmeriaid. Rwy'n clywed yn aml y bydd y prosiect hwn yn drawsnewidiol i'r rhanbarth. Gan weithio gydag amrywiaeth enfawr o bartneriaid ar draws y de, credaf y gallwn wneud y rhan hon o Gymru yn enghraifft wych o’r hyn y gall porthladdoedd rhydd ei gynnig, ac rwy'n dweud fy mod yn llwyr gefnogi’r cais am borthladd rhydd Celtaidd yn ne-orllewin Cymru. Diolch.

Cyn imi alw’r unigolyn nesaf, byddai’n well imi nodi ac atgoffa’r Aelodau fy mod yn cynrychioli Port Talbot, er bod hynny wedi’i grybwyll nid wyf yn gwybod sawl gwaith yn y cyfraniad diwethaf. [Chwerthin.] Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn. Mae’n dda cael cyfle eto i siarad am y cais sydd wedi cael ei baratoi a'i gyflwyno gan Gyngor Sir Ynys Môn a Stena Line i ddynodi Caergybi ac Ynys Môn yn borthladd rhydd, a hynny ar ran y gogledd i gyd. Mi ddywedaf i ar y cychwyn fel cefnogwr i’r cais, ac un sydd wedi cydweithio efo’r awduron, mae angen tipyn o onestrwydd o gwmpas y ddadl yma, ac mae eisiau dos o realiti yn hytrach nag ideoleg gwleidyddol ar y meinciau cyferbyn, hefyd.

Dydy hi ddim yn eglur i bawb beth ydy porthladd rhydd. Mae’n deg dweud bod gan lawer amheuon amdanyn nhw, ac rydyn ni wedi clywed rhai o’r amheuon hynny heddiw. Ac mae’n bwysig cymryd yr amheuon hynny o ddifri, a herio drwy’r amser—ac dwi wedi gwneud digon o hynny fy hun—achos rydym ni’n gwybod o hanes fod porthladdoedd rhydd sydd ddim yn dilyn rheolau clir a chadarn yn gallu dod â sgil-effeithiau negyddol. Ac mae'n rhaid cofio hefyd fod yna ffyrdd eraill o wneud buddsoddiadau sydd yn gallu osgoi y mathau yna o effeithiau negyddol. Felly, dyna ydy'r gonestrwydd dwi'n chwilio amdano fo.

Ond, i fi, beth sy'n bwysig ydy bod y cais yma, o fewn y fframwaith sydd gennym ni, yn gais sydd wedi ei lunio ar yr ynys, dan arweiniad partneriaid sydd wedi hen arfer gweithio efo'i gilydd—y cyngor sir a Stena; cais sydd dwi'n meddwl yn adlewyrchu ein dyheadau ni a'n buddiannau ni fel cymuned, tra, ar yr un pryd, yn dod â buddion economaidd ehangach. Ond hefyd, mae'n gais sydd yn adlewyrchu ein gwerthoedd ni fel cymunedau, efo'i awduron o, a minnau fel cefnogwr, wedi mynnu gweithredu o fewn set o egwyddorion clir. [Torri ar draws.]

Os caf i gario ymlaen am funud fach. Felly, oedd, mi oedd yn rhaid mynnu a chael nifer o gonsesiynau a sicrwydd ar nifer o faterion cyn cychwyn ar y fenter. Mi oedd yna frwydr ariannol i'w hennill yn gyntaf. Yn wreiddiol, mi oedd Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn cynnig £26 miliwn i bob porthladd rhydd yn Lloegr ac £8 miliwn i bob un yng Nghymru. Mi dynnais i sylw at ba mor annheg oedd hynny; mi oedd pawb yn gallu gweld bod hynny'n hollol annerbyniol, ac mi ddigwyddodd y trafodaethau. Roeddwn i'n falch bod Llywodraeth Cymru yn gweld llygad yn llygad â fi ar hyn. Mi ddaeth yna fuddugoliaeth ar yr alwad yna am faes chwarae gwastad a chwarae teg ariannol, efo £26 miliwn bellach ar y bwrdd i Gymru hefyd.

Ond mi oedd angen mwy na hynny; mi oedd hefyd angen gwybod y byddai hawliau gweithwyr yn cael eu diogelu fwy ynghyd â'r amgylchedd. A drwy drafodaeth hefyd, mi gawsom ni fwy o'r sicrwydd hynny mewn prosbectws Cymreig newydd. Ond hyd yn oed wedyn, mi fydd angen monitro parhaus—mi fydd hynny'n allweddol er mwyn bod yn ymwybodol o'r effeithiau negyddol posib—a dwi'n falch o glywed Llywodraeth Cymru hefyd yn gwneud sylwadau i'r perwyl hwnnw hefyd.

Felly, ar y sylfeini newydd hynny, roedd cyngor Ynys Môn yn rhydd i ymuno â Stena i roi cais at ei gilydd. Cawsant fy nghefnogaeth lawn. Mae'r cais ei hun yn ymwneud â sicrhau buddsoddiad, cyfleoedd gwaith ac annog entrepreneuriaeth ar yr ynys ac ar draws y gogledd, ac mae’n bwysig fod cynghorau ar draws y gogledd yn ei gefnogi. Felly, ar draws y rhanbarth, ar draws y pleidiau hefyd, mae'r prosbectws newydd hwn a wnaed yng Nghymru wedi gallu dod â phobl ynghyd.

Mae sgiliau'n hanfodol: mae Prifysgol Bangor, Coleg Llandrillo Menai yn rhan bwysig ohono. Mae hefyd yn fesur lliniaru o ran Brexit. Ni fydd yn dad-wneud difrod Brexit, ond drwy greu gweithgarwch economaidd newydd ym mhorthladd Caergybi, gall fod yn ffordd o fynd i’r afael â’r dirywiad ôl-Brexit mewn masnach drwy’r porthladdoedd. Ac mae manteision ehangach i fuddsoddi mewn annog traffig i ddychwelyd i'r bont dir, gan gynnwys yn nhermau amgylcheddol.

Ac mae'r amgylchedd, wrth gwrs, yn ganolog i'r cais. Rwyf am i borthladd Caergybi fod yn hyb ar gyfer y genhedlaeth nesaf o gynhyrchiant ynni gwynt ar fôr Iwerddon. Gallai hyn fod yn hwb i hynny, o'i wneud yn dda. Ac rwy'n edrych y tu hwnt i'r gogledd hefyd. Mae cyfle yma i ddyrchafu uchelgeisiau Cymru ym maes ynni adnewyddadwy yn gyffredinol, mewn ffordd fwy cydgysylltiedig. Rwyf wedi myfyrio ar sawl achlysur yn y Senedd hon ar fanteision posibl cael dau borthladd rhydd, gyda'r un egwyddorion o ran ynni gwyrdd. Ond credaf fod cais Caergybi, Ynys Môn, gogledd Cymru yn sefyll allan.

Nid oes un ateb hollgynhwysol i adfywio economaidd. Mae unrhyw un sy'n awgrymu mai porthladdoedd rhydd yw'r ateb i'n holl broblemau yn anghywir, ac rwy'n clywed gormod lawer o hynny y prynhawn yma a dweud y gwir. Wrth gwrs, mae’r Ceidwadwyr yn brandio hyn fel rhan allweddol o'r agenda i godi'r gwastad. Gwn eu bod yn ysu i guddio'r ffaith nad yw polisi economaidd y Ceidwadwyr yn gwneud unrhyw beth heblaw gostwng y gwastad i bawb. Ac mae'n rhaid inni hefyd ystyried y £26 miliwn hwnnw yng nghyd-destun y cannoedd o filiynau a gollwyd i gymunedau fel fy un i, a gweddill y DU, oherwydd polisïau cyfeiliornus y Ceidwadwyr a'u celwyddau am Brexit.

Ond drwy weithio’n ofalus, credaf y gallwn elwa o ddefnyddio’r amrywiaeth gyfan o arfau economaidd sydd ar gael i ni. Mae'r cyhoeddiad diweddar ynghylch yr ymgynghoriad ar gau 2 Sisters Food Group yn ein hatgoffa eto o'r heriau sy'n ein hwynebu, a dyna pam fy mod yn dymuno'n dda i gyngor Ynys Môn a Stena gyda'u cais ar ein rhan.

Rwyf bob amser yn ddiolchgar iawn am gael siarad o blaid rhywbeth rwy’n angerddol yn ei gylch yn y Siambr hon, ac rwyf wedi ailysgrifennu’r araith hon bedair neu bum gwaith yn fy mhen, ar ôl gwrando ar y cyfraniadau y prynhawn yma, a chan gofio'r edrychiad a gefais gan y Dirprwy Lywydd ychydig wythnosau yn ôl, byddaf yn ofalus i gadw fy nghyfraniad yn gadarnhaol ac yn galonogol y prynhawn yma.

Ond ni fydd yn syndod o gwbl i Aelodau’r Siambr hon y byddaf yn siarad o blaid un porthladd rhydd yn arbennig, sef y porthladd rhydd Celtaidd yn fy etholaeth i, Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Rydym wedi clywed yr ystadegau gan Tom Giffard, sy’n cynrychioli’r rhanbarth y mae’r porthladd rhydd hwn yn ei gynrychioli, gan ei fod dros ddau leoliad daearyddol, ac mae’n dod â rhanbarth cyfan o sefydliadau ynghyd, boed yn Associated British Ports, Cyngor Sir Penfro, Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot, Porthladd Aberdaugleddau, Tata Steel, RWE, Prifysgol De Cymru neu Goleg Sir Benfro. Dyma borthladdoedd ymddiriedolaeth, porthladdoedd preifat, awdurdodau lleol a cholegau addysg uwch yn dod ynghyd, gan weld y manteision y gall y cais porthladd rhydd hwn eu cynnig, ac mae hynny'n rhywbeth sy'n hynod gadarnhaol yn fy marn i.

Ond y pwynt rwy'n ceisio'i wneud, Ddirprwy Lywydd, yw nad yw cais y porthladd rhydd Celtaidd wedi'i gyfyngu i un gymuned yn unig. Mae’n rhoi cyfle i ranbarth cyfan ryddhau’r hualau, ac yn rhoi bywyd newydd i’r cymunedau hyn ar draws de a gorllewin Cymru. A chlywsom gan Tom Giffard am y buddsoddiad newydd o £5.5 biliwn a'r 16,000 o swyddi newydd o ansawdd uchel. A’r pwynt a wnaeth Luke Fletcher o ran swyddi’n cael eu hail-leoli neu eu hailddosbarthu o un ardal i’r llall, rwy’n deall y pryderon hynny, ond dyna sydd mor bwysig gyda chais y porthladd rhydd Celtaidd hwn: mae’r rhain yn swyddi newydd oherwydd y cyfleoedd ynni adnewyddadwy sy'n cael eu darparu i ni gydag ynni gwynt arnofiol ar y môr. Mae’r rhain yn swyddi newydd mewn diwydiannau sydd wedi goroesi drwy weithio yn y diwydiannau hydrocarbon a fu yn yr ardal. Rwy'n fwy na pharod i dderbyn ymyriad gan fy nghyd-Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru.

Diolch am dderbyn yr ymyriad. Rydych yn cymysgu pethau eto. Gallem gael yr holl fuddsoddiad hwnnw, gallai’r Llywodraeth Dorïaidd fod yn hael iawn a rhoi’r holl arian y maent yn ei addo i ni, ond ni fyddai’n rhaid inni golli’r derbyniadau treth o’r manteision rydych wedi’u disgrifio, ac rwyf i am eu gweld, fel chithau—rwyf wedi cynrychioli'r ardal hon ers 1995, felly rwyf am weld y buddsoddiad hwnnw. Yr hyn nad wyf am ei weld yw colli'r trethi sy’n perthyn i’r wlad hon, ac mae'r fantais, fel y’i disgrifiwyd, i haen uchaf un y bobl a fydd, yn ôl pob tebyg, yn symud yr arian hwnnw yn ei flaen eto.

Diolch i'r Aelod am ei hymyriad, ac mae'n debyg i ymyriadau'r Aelod dros Ogwr o fy mlaen—'Pam fod angen y rhain arnom? Gellir gwneud y pethau hyn beth bynnag.' Ond credaf fod hynny'n camddeall y pwynt o ran yr hyn y mae'n ei wneud. Mae'n gatalydd. Ydy, mae'n bosibl y gall y diwydiannau hyn ffynnu a goroesi heb gais porthladd rhydd a heb y buddion a ddaw yn sgil porthladd rhydd. Ond yr hyn y mae'n ei wneud yw ei wneud yn gatalydd ar un eiliad benodol, fel nad yw'r cyfleoedd hyn yn cael eu colli. Gallwn weld busnesau a diwydiannau lleol ar flaen y gad o ran technoleg a diwydiannau, a chredaf mai'r hyn sy’n wirioneddol bwysig yw ei bod hi'n bur debyg, os nad ydym yn achub ar y cyfleoedd hyn, mai cwmnïau y tu allan i Gymru, y tu allan i’r Deyrnas Unedig, a fydd ar flaen y gad yn manteisio ar y cyfleoedd a gynigir i gwmnïau lleol a busnesau lleol. A dyna pam fy mod yn credu na fydd swyddi'n cael eu gwasgaru yng Nghymru drwy gais porthladd rhydd, yn enwedig cais y porthladd rhydd Celtaidd. Credaf fod hynny'n wirioneddol amlwg ac mae angen iddo fod yn glir iawn, gan fod cyfle gwirioneddol i'w gael.

Ond mae'r porthladd rhydd Celtaidd yn ymwneud â mwy na sicrhau buddsoddiad economaidd yn unig. Mae'n hanfodol i'r elfen o ddiogelu ffynonellau ynni'r DU, gyda'r fantais ychwanegol o ddatgarboneiddio diwydiannau presennol, a chadw swyddi gan roi'r gallu inni gyflawni ein huchelgeisiau sero net. Mae'n galonogol i minnau fod Llywodraethau’r DU a Chymru wedi cydweithio ar hyn, gan sicrhau bod y polisi porthladdoedd rhydd yng Nghymru yn iawn i Gymru. Ac fel y mae Paul Davies, fy nghymydog etholaethol ym Mhreseli Sir Benfro, wedi nodi'n gwbl gywir yn ei sylwadau agoriadol, mae potensial heb ei ail gan Gymru. Ac er fy mod yn anghytuno ag ef efallai mai Preseli Sir Benfro yw'r brifddinas ynni, gyda gorsaf ynni RWE a phurfa olew Valero yn fy etholaeth i, mae honno'n ddadl y gall ef a minnau ei chael rywbryd eto.

Ond mae'n bwysig iawn ein bod yn gallu gweld y gallu sydd yma, felly er bod y cydweithio hwn yn galonogol—a gwelaf y Gweinidog o fy mlaen yn gwenu—edrychaf i fyny'r M4 ac annog pawb sy'n gwneud y penderfyniadau allweddol i sicrhau y gellir rhyddhau potensial Cymru drwy ddau gais porthladd rhydd llwyddiannus. Gall hyn sicrhau y gellir rhoi'r cyfleoedd a gaiff eu datgloi drwy statws porthladd rhydd ar waith ledled Cymru o un gornel i'r llall. Gallwn weithio’n drawsbleidiol ar hyn, gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn gweithio law yn llaw, gan roi hwb i economi werdd Cymru, a sicrhau y gall Cymru fod wrth wraidd y gwaith o ddiogelu ffynonellau ynni’r Deyrnas Unedig, gyda phob rhan o Gymru yn chwarae eu rhan. Gyda hynny, rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi nid yn unig ein cynnig yma heddiw, ond hefyd cais y porthladd rhydd Celtaidd. Diolch yn fawr.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw fel cefnogwr cryf i gais y porthladd rhydd Celtaidd. Mae’r cyfleoedd a gynigir gan y porthladd rhydd Celtaidd i fy rhanbarth i ac ardal ehangach de-orllewin Cymru yn aruthrol. Dyna pam fod gan y cais gefnogaeth ar draws y sbectrwm gwleidyddol ac ar draws y rhanbarth. Pe bai Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn cefnogi’r cais, gallai sefydlu porthladd rhydd i gynnwys dociau Port Talbot ac Aberdaugleddau arwain at fwy na £5.5 biliwn o fewnfuddsoddiad i’r rhanbarth. Ond pigyn y rhewfryn yn unig yw hyn, a dyna pam fod Cyngor Castell-nedd Port Talbot a Chyngor Sir Penfro yn chwarae rhan allweddol yng nghonsortiwm y cais.

Bydd sefydlu’r porthladd rhydd Celtaidd yn arwain at ffrwydrad o swyddi gwyrdd wrth i’r rhanbarth geisio harneisio potensial y môr Celtaidd a manteisio ar hydrogen gwyrdd. Bydd ynni gwynt arnofiol ar y môr yn drawsnewidiol, nid yn unig o ran helpu i ddatgarboneiddio a diogelu ein cyflenwad ynni yn y dyfodol, ond bydd y diwydiant gwerth £54 biliwn yn sbardun allweddol i drawsnewid y porthladdoedd ym Mhort Talbot ac Aberdaugleddau yn hybiau ynni gwyrdd modern, porthladdoedd a fydd yn adeiladu ar arbenigedd diwydiannol ein gorffennol gan sicrhau dyfodol mwy disglair a gwyrddach i Gymru. Gan adeiladu ar sylfaen sgiliau arbenigol helaeth, seilwaith trawsyrru a phiblinellau, cyfalaf naturiol a chyfleusterau dosbarthu'r rhanbarth, bydd y porthladd rhydd Celtaidd yn darparu’r sgiliau, y gwasanaethau a’r gofod i ddiwydiannau ffynnu—diwydiannau fel Tata Steel ym Mhort Talbot, un o gyflogwyr mwyaf fy rhanbarth ac un o ddiwydiannau strategol ein gwlad.

Mae’r cyfleoedd y mae’r porthladd rhydd Celtaidd yn eu cynnig i waith dur Port Talbot yn niferus, ond y pwysicaf oll yw’r cyfle i chwarae rhan allweddol yn y gwaith o weithgynhyrchu cydrannau ynni gwynt arnofiol ar gyfer y môr Celtaidd, ac yna adeiladu ar y cyfleoedd hynny i allforio i weddill y DU a ledled y byd. Mae gan Tata, gan weithio ochr yn ochr â'r porthladd rhydd Celtaidd, botensial i ddod yn un o gynhyrchwyr dur gwyrdd cyntaf y byd ac i ddatblygu arbenigedd gweithgynhyrchu ar gyfer y genhedlaeth nesaf o ynni adnewyddadwy. Rydym mewn ras i ddatgarboneiddio ein diwydiannau, ein sectorau ynni a’n seilwaith. Os gallwn wneud hynny gyda'r rhain yn gyntaf, gallwn arwain y ffordd, a gallwn elwa hefyd o'r cyfleoedd economaidd ehangach.

De Cymru a arweiniodd y chwyldro diwydiannol cyntaf, ac os gallwn chwarae ein cardiau’n iawn, gallwn arwain yr un nesaf. Mae fy rhanbarth yn gartref i’r nifer fwyaf o bobl sy’n gweithio mewn gweithgynhyrchu o gymharu ag unrhyw le arall yng Nghymru, ac er ein bod wedi gweld dirywiad gweithgynhyrchu a diwydiant trwm dros y degawdau diwethaf, mae’r potensial i adeiladu ar y sgiliau hynny'n anfesuradwy. Gyda’r cynllun cywir ar waith, gallwn drawsnewid y rhanbarth a chreu swyddi newydd medrus iawn y mae galw mawr amdanynt, swyddi gwyrdd ym mhob maes, o weldio i wyddor data. Credaf mai cais y porthladd rhydd Celtaidd yw’r cynllun cywir, ac rwy’n annog Llywodraeth Cymru, ynghyd â Llywodraeth y DU, i gefnogi cais y porthladd rhydd Celtaidd. Hoffwn ofyn i fy nghyd-Aelodau gefnogi ein cynnig heddiw hefyd er mwyn cyfleu neges glir i’r ddwy Lywodraeth fod y Senedd hon yn cefnogi'r cais ar gyfer porthladd rhydd yng Nghymru. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Weinidog yr Economi, Vaughan Gething.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n ddiolchgar am y cyfle hwn i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Senedd am y rhaglen porthladdoedd rhydd yng Nghymru. Mae'r Llywodraeth yn fodlon cefnogi'r cynnig, yn amodol ar welliant 2. Rydym am fod yn glir nad ydym wedi ymrwymo i nifer penodol o borthladdoedd rhydd, a byddaf yn sôn am hynny yn nes ymlaen hefyd. Rwy’n cydnabod ffocws Plaid Cymru ar yr heriau a wynebir gan gymunedau arfordirol yn eu gwelliant. Ni fydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliant 1. Ar wahân i unrhyw beth arall, ni fyddai'n arwain at ein gwelliant ninnau, ond credaf fod eu gwelliant yn codi dadl ehangach rwy'n fwy na pharod i'w chael ac y byddwn, heb os, yn ailymweld â hi maes o law.

Ffocws y cynnig a gyflwynwyd heddiw yw porthladdoedd rhydd, ac mae’r model porthladdoedd rhydd wedi’i gynllunio i fod yn berthnasol i borthladdoedd o bob math—porthladdoedd môr, meysydd awyr a gorsafoedd trên. Rwy’n cydnabod bod gwahanol safbwyntiau yn yr ystafell—rhai'n fwy gwahanol na'i gilydd—ar yr ymagwedd bragmatig at borthladdoedd rhydd a rhai o’r safbwyntiau ideolegol ehangach ynghylch ble mae pobl yn dechrau ac yn cyrraedd yn y pen draw.

Mae gan borthladdoedd Cymru hanes hir wrth gwrs ac maent wedi helpu i lunio gwead economaidd, cymdeithasol a diwylliannol Cymru. Heddiw, maent yn parhau i fod yn nodwedd ganolog wrth sefydlu cysylltiadau masnachu newydd ar draws y byd ac wrth dyfu potensial masnach a buddsoddi rhyngwladol y DU a Chymru. Mae'r rhaglen porthladdoedd rhydd yn gyfaddawd rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Mae ganddi’r potensial i gefnogi ein blaenoriaethau economaidd ledled Cymru i ysgogi twf net mewn swyddi, creu cyfleoedd cyflogaeth o ansawdd uchel, a chefnogi datgarboneiddio fel rhan o’n taith tuag at sero net. Rwyf wedi dweud yn glir iawn ein bod yn ceisio tyfu yn hytrach na dadleoli gweithgarwch economaidd, ac rwyf wedi dweud yn glir iawn fod gwaith teg yn rhan hanfodol o’r hyn y mae’n rhaid i unrhyw gais porthladd rhydd ei sicrhau.

A wnaiff y Gweinidog ildio ar y pwynt hwnnw?

Gwnaf.

Weinidog, diolch am ildio, gan fod perygl y gall y ddadl hon droi'n un begynol fel bod rhywun yn gyfan gwbl o blaid neu'n gyfan gwbl yn erbyn porthladdoedd rhydd. Ond mewn gwirionedd, mae'r dull pragmatig o weithio gyda'r dec o gardiau sy'n cael ei ddelio i ni a gwneud hynny mewn ffordd bragmatig, rhwng un Llywodraeth a'r llall ac ati, yn iawn, dyma'r ffordd iawn i fynd, ond mae'n rhaid inni warchod yn erbyn y syniad fod pawb yn elwa yma. Oherwydd y peth gwaethaf i mi yn y rhanbarth gweithgynhyrchu mawr rydych wedi sôn amdano ym Mhen-y-bont ar Ogwr yw ein bod wedi gweld rhywfaint o hynny'n cael ei sugno ymaith i ardal porthladd rhydd a cholli swyddi o ardaloedd lle gellir cerdded i'r gwaith, rhan o'r economi sylfaenol, swyddi yn y Cymoedd ac ati. Felly, os yw hyn yn mynd i weithio, mae angen i Lywodraeth Cymru fynd ati'n weithredol i ddweud wrth Lywodraeth y DU, 'Y ffordd y bydd hyn yn gweithio, er mwyn cadw swyddi mewn ardaloedd, yw fel hyn, ac nid rhyddid i bawb wneud fel y myn.'

Credaf ei bod yn deg dweud, os edrychwch ar y rhaglen porthladdoedd rhydd yn Lloegr, ei bod yn wahanol i’r un sydd gennym yng Nghymru. Mae'r paramedrau ar gyfer y ceisiadau'n wahanol—mae hynny oherwydd inni gael sgwrs synhwyrol yn y pen draw rhwng y ddwy Lywodraeth. Rwy'n croesawu'r hyn a ddywedodd Samuel Kurtz yn gynharach am y ffaith bod Llywodraeth Cymru a’r DU wedi cydweithio. Nid oedd hynny heb ei anawsterau. Yn y pen draw, fe lwyddwyd i gael yr un cynnig gan Drysorlys y DU. Fe gofiwch ar un adeg y dywedwyd wrthym y byddai Cymru'n cael hanner arian y porthladdoedd rhydd eraill. Fe wnaethom hefyd sicrhau cytundeb ar ein blaenoriaethau—ymrwymiad i'r gofyniad i gais fodloni gofynion nodau Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ac i fodloni ein gofynion ar waith teg hefyd. Ni fyddai’r pethau hynny wedi bod yno pe na bai Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhan o'r broses o ddod i gytundeb pragmatig ar gyfaddawd y gallwn fyw gydag ef.

Rydym yn ceisio sicrhau nawr fod y gystadleuaeth yn cyrraedd pen draw. Y dyddiad cau ar gyfer y cynigion oedd 24 Tachwedd y llynedd. Fel y nodwyd, daeth tri chais i law. Mae fy swyddogion yn y broses o asesu’r ceisiadau hynny ar y cyd â swyddogion Llywodraeth y DU. Felly, fel y rhagwelais wrth gynnig y ddadl hon, ni allaf wneud sylw ar fanylion penodol unrhyw gynnig, er mawr syndod i neb. Gobeithiwn allu cyhoeddi’r canlyniad y gwanwyn hwn. Felly, ni ddylai gymryd llawer mwy o amser.

Dylwn ddweud, serch hynny, ac mae hyn yn rhan o'r rheswm pam fod gwelliant gan y Llywodraeth sy'n ceisio newid pwynt 3, sef, os oes mwy nag un porthladd rhydd, bydd angen i Drysorlys y DU ddarparu'r adnoddau ariannol. Dylai fod yn wir o hyd na ddylid cyflwyno porthladd rhydd yng Nghymru gyda phwerau datganoledig lle byddai angen inni hepgor trethi datganoledig gyda setliad llai gan Drysorlys y DU nag unrhyw borthladd rhydd yn unman arall. Ac felly, mae her yn hynny ynghylch y ceisiadau eu hunain. Ac os oes mwy nag un cais yn sefyll allan, bydd angen i Drysorlys y DU weithredu i wireddu hynny.

Dylwn hefyd nodi'r pwynt hwn yn glir: nid porthladdoedd rhydd yw'r unig gyfleoedd buddsoddi er mwyn sicrhau swyddi da, cynaliadwy mewn perthynas â'n porthladdoedd yng Nghymru. Bydd yr Aelodau’n cofio imi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i’r Senedd ychydig wythnosau’n ôl yn unig, gan wneud datganiad llafar ar ein blaenoriaethau economaidd a rhai o’r prosiectau sydd ar waith gennym ar y cyd â Llywodraeth y DU. Ceir manteision gwirioneddol pan fo Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn gweithio gyda’i gilydd, gyda phartneriaeth sy’n seiliedig ar barch cydradd, lle mae Llywodraeth y DU yn cyflawni ei chyfrifoldebau yn unol â’r setliad datganoli, nid ar ei draul. Mae'n anffodus nad yw'r dull gweithredu hwn wedi'i ymestyn i raglenni a pholisïau eraill, megis y gronfa ffyniant gyffredin a'r gronfa ffyniant bro.

Yn fy natganiad llafar blaenorol, nodais ein cynllun hirdymor ar gyfer twf economaidd sefydlog sy’n canolbwyntio ar y dyfodol yn erbyn rhagolygon economaidd cyffredinol sy’n gwaethygu, a’r prif achosion am hynny yw cyfuniad gwenwynig o Brexit, tanfuddsoddiad a’r difrod a achoswyd gan gyllideb fach yr hydref diwethaf. Roeddwn yn ddiolchgar i Tom Giffard am ei egwyl gomedi. Nid wyf yn rhannu barn Liz Truss ynglŷn â'r gynghrair wrth-dwf, nac yn wir ei bod wedi syrthio i fagl cynllwyn asgell chwith, yn hytrach nag ymateb trychinebus gan y farchnad, a’r dynion mewn siwtiau llwyd o bwyllgor 1922 yn ymweld â hi i ddweud wrthi fod ei hamser ar ben.

Fodd bynnag, mae ei hamser byr wedi achosi niwed gwirioneddol a pharhaol i ddeiliaid morgeisi, darpar brynwyr tai, a buddsoddiad busnes. Rydym yn dal i fyw gyda chanlyniadau ei dewisiadau. Mae’r Gronfa Ariannol Ryngwladol wedi gwneud ail ragolwg yn ddiweddar a nodai mai’r DU fydd yr unig economi fawr i grebachu yn 2023—rhagolwg ar gyfer y DU sy'n debyg iawn i un Banc Lloegr. Mae asesiad llwm y banc na all economi'r DU dyfu mwy nag 1 y cant y flwyddyn heb gynhyrchu chwyddiant yn peri llawn cymaint o bryder.

Wrth ymateb i’r cynnig heddiw, hoffwn ailadrodd mai’r hyn sydd ei angen mewn gwirionedd i fywiogi economi’r DU yn ei chyfanrwydd yw cyfeiriad economaidd cydlynol ar gyfer adferiad a thwf, un sy’n seiliedig ar gryfderau a dewisiadau strategol pob un o'r gwledydd cyfansoddol, ac un sy’n parchu datganoli a mandad uniongyrchol y Senedd hon a Llywodraeth Cymru. Yng Nghymru, mae gennym gynllun, a’n cenhadaeth economaidd yw ein ffocws o hyd ar gyfer cenedl wyrddach, fwy llewyrchus a mwy cyfartal. Gofynnaf i’r Aelodau gefnogi gwelliant Llywodraeth Cymru yn y ddadl heddiw.

Galwaf ar Sam Rowlands i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddweud ei bod yn bleser gallu cloi dadl y Ceidwadwyr Cymreig heddiw ar borthladdoedd rhydd, a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar? Fel yr amlinellwyd gan Paul Davies wrth agor y ddadl heddiw ac fel y nodwyd ym mhwynt 1 ein cynnig, mae gan borthladdoedd rhydd rôl i'w chwarae yn hybu economi Cymru. Fel y mae'r Gweinidog newydd ei grybwyll, yn sicr, nid ydynt yn ateb i bob dim, ond mae ganddynt rôl bwysig i'w chwarae wrth helpu ein heconomi i symud ymlaen. Rydym wedi dweud yn glir ar y meinciau hyn heddiw fel Ceidwadwyr ein bod yn cydnabod y cyfleoedd sylweddol a ddaw yn sgil porthladdoedd rhydd, ac mae hyn yn cynnwys y buddsoddiad, swyddi o ansawdd uchel, ac adfywio. Roeddwn yn siomedig i glywed na chafwyd lefel debyg o gydnabyddiaeth gan feinciau eraill yn y Siambr yma heddiw, oherwydd fel y nododd Paul Davies wrth agor, mae polisi porthladdoedd rhydd yn darparu buddsoddiad, masnach a mwy o swyddi ledled Cymru, i sicrhau bod busnesau newydd gwyrdd ac arloesol sy'n tyfu'n gyflym yn dod i gymryd lle diwydiannau ddoe.

Yn y ddadl heddiw, clywsom rywfaint o sinigiaeth ac amheuaeth gan Luke Fletcher ynghylch porthladdoedd rhydd, a oedd i'w weld yn groes i’r cais gan gyngor sir Ynys Môn, cyngor Plaid Cymru yno, ac wrth gwrs, yn groes i gyd-aelodau o Blaid Cymru yng ngogledd Cymru, sy'n frwd eu cefnogaeth i rai o'r ceisiadau. Clywsom hefyd gan Natasha Asghar am y statws gwirioneddol sydd gan borthladdoedd rhydd i ddenu gweithgarwch masnach a gweithgynhyrchu newydd, rhywbeth roedd Sam Kurtz yn awyddus i’w ddisgrifio fel masnach newydd, busnesau newydd a swyddi newydd y gellir eu creu drwy'r rhain. Tynnodd nifer o'r Aelodau sylw at y mannau lle mae porthladdoedd rhydd eisoes ar waith yn y DU. Rydym yn gweld miloedd o'r swyddi newydd medrus hynny'n cael eu creu, gyda buddsoddiad gan y sector cyhoeddus a'r sector preifat.

Yr hyn sydd wedi bod yn amlwg heddiw, wrth gwrs, yw Aelodau’n ceisio tynnu sylw at y porthladdoedd rhydd yn eu hardaloedd hwy. Wrth gwrs, rwy'n awyddus iawn i dynnu sylw ac i atgoffa Aelodau o'r cais am borthladd rhydd yn Ynys Môn, ond fe soniwn fwy am hynny mewn eiliad, gan i fy nghyd-Aelodau—Samuel Kurtz, Paul Davies, Tom Giffard ac Altaf Hussain—dynnu sylw at gais y porthladd rhydd Celtaidd, sy'n cynnig creu coridor arloesi a buddsoddi gwyrdd gyda safleoedd ym Mhort Talbot ac yn Aberdaugleddau, gyda chyngor sir Benfro yn credu y bydd y datblygiadau ynni glân arfaethedig, terfynellau tanwydd, gorsaf ynni ac arloesedd tanwydd hydrogen oll yn ffynnu. Mae rhai geiriau anodd ei dweud yno. Ond yn anffodus, nid oedd yn ymddangos bod gan Joyce Watson yr un lefel o frwdfrydedd dros y cais hwnnw, a oedd yn siomedig i'w glywed o'r cyfraniad hwnnw. Tynnodd Natasha Asghar sylw, hefyd, at gais Cyngor Dinas Casnewydd, a lansiodd y cais porthladd rhydd ar gyfer Maes Awyr Caerdydd, a fyddai’n arwain at borthladdoedd rhydd aml-safle yn y de-ddwyrain i gwmpasu nifer o safleoedd cyflogaeth nad ydynt wedi’u datblygu’n ddigonol ar draws prifddinas-ranbarth Caerdydd.

A’r trydydd cais porthladd rhydd y tynnwyd sylw ato, fe ddywedodd Rhun ap Iorwerth ei fod yn cefnogi cais porthladd rhydd Caergybi yn llwyr, sydd hefyd wedi cael cryn dipyn o gefnogaeth gan Gyngor Sir Ynys Môn, Stena Line, busnesau eraill, ac wrth gwrs, cefnogaeth gyson a chlir gan AS Ynys Môn, Virginia Crosbie. Fel y gwyddom, mae gan Ynys Môn nodweddion a chyfleoedd unigryw sy’n ei wneud yn lle hynod ddeniadol ar gyfer sefydlu porthladd rhydd newydd. Caiff hanes masnachu balch yr ardal ei ategu gan seilwaith porthladd o'r radd flaenaf a'r potensial i ddod yn uwch bŵer ynni gwyrdd. [Torri ar draws.] A oeddech am wneud ymyriad, Mike?

Na, nid wyf yn cael—[Anghlywadwy.] Dim ond gofyn a yw AS Ynys Môn—

Ai ymyriad yw hwnnw, Ddirprwy Lywydd? [Chwerthin.]

Rwy'n credu y gwnawn ni barhau. Sam, parhewch. 

Diolch yn fawr iawn. Yn ogystal â hyn, mae dadansoddiad a gyflawnwyd gan y Ganolfan Economeg ac Ymchwil Busnes yn dangos y gallai porthladd rhydd Ynys Môn ddod â hyd at 13,000 o swyddi i ogledd Cymru dros gyfnod o 15 mlynedd. Gallai hefyd godi cynnyrch domestig gros ar draws y DU erbyn 2030. Hefyd, mae Stena Line, fel y soniwyd eisoes, yn dweud y byddai statws porthladd rhydd yn symleiddio'r gwaith o symud lorïau drwy'r porthladd yno hefyd. 

Pwynt olaf fy nghyfraniad heddiw yr hoffwn orffen gydag ef, Ddirprwy Lywydd, yw ein hatgoffa na ellir tanbrisio manteision porthladd rhydd i ddod â swyddi a buddsoddiad mawr eu hangen i mewn i rai o ardaloedd Cymru sydd fwyaf o angen gweld y twf hwnnw. Mae hynny'n rhywbeth roedd Tom Giffard yn awyddus i dynnu sylw ato. I ardaloedd Cymru sydd fwyaf o angen y twf hwnnw, bydd porthladdoedd rhydd yn gallu ei gynnig. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf?

A wnewch chi ildio?

Gwnaf, yn sicr.

Pwynt byr yn unig, oherwydd nid yw'r gwahaniaethau y bûm yn eu mynegi heddiw yn ymwneud ag unrhyw un o'r ceisiadau unigol, ond yn hytrach â'r anfanteision y mae astudiaethau achos wedi'u dangos gyda phorthladdoedd rhydd ac ardaloedd menter—mae hynny yn eich gwelliant mewn gwirionedd. Felly, nid ydych wedi cydnabod o gwbl fod yna anfanteision nac wedi mynd i'r afael â sut rydym yn eu hosgoi. 

Gyda phob cynnig, mae pethau anodd i ymdrin â hwy yn fy marn i, ond nid yw'r cyfleoedd yma'n cael eu cydnabod gan y meinciau ar ochr arall i'r Siambr ychwaith—nid yw'r cyfleoedd ar gyfer creu swyddi'n cael eu cydnabod, nid yw'r swyddi newydd, y busnes newydd a'r arloesedd newydd yn cael eu cydnabod ar yr un lefel neu'n cael eu bachu'n frwdfrydig. Os na wnawn ni hynny yma yng Nghymru, rwy'n tybio mai'r risg yw y bydd y swyddi hynny'n mynd i fannau eraill ar draws y Deyrnas Unedig neu rywle arall y tu allan i'r Deyrnas Unedig yn gyfan gwbl.

Fel y mynegwyd yn huawdl ac yn angerddol gan Aelodau ar draws y Siambr, ac yn wir ym mhob man ledled Cymru, bydd y ceisiadau hyn yn helpu i drawsnewid ein cymunedau lleol, ac rwy'n gwerthfawrogi ymateb y Gweinidog yn amlinellu ei rôl yn darparu cefnogaeth bragmatig lle bo hynny'n bosibl drwy hyn. Ac mae'n hanfodol, wrth gwrs, fod y gefnogaeth honno'n parhau, gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn cydweithio gystal â phosibl i ddarparu'r porthladdoedd rhydd hynny i ni yma yng Nghymru, gan wneud y gorau o'r cyfleoedd sy'n deillio o'r ceisiadau hyn. Felly, diolch i'r holl Aelodau a'r Gweinidog am ymateb i'r ddadl heddiw, ac rwy'n galw ar bob Aelod i gefnogi cynnig y Ceidwadwyr Cymreig heb ei ddiwygio. Diolch yn fawr iawn.  

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n clywed gwrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio. 

Eitem 7 heddiw yw dadl Plaid Cymru ar ddatganoli treth incwm, a galwaf ar Adam Price i wneud y cynnig. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae ein cynnig heddiw yn ceisio sicrhau bod gennym ni yng Nghymru bŵer i osod bandiau ar gyfer treth incwm yn ogystal ag ardrethi. Nawr, mae'n swnio fel dadl weddol sych a thechnegol, ond mewn gwirionedd mae'n ymwneud â chwestiynau eithaf sylfaenol—dau gwestiwn sylfaenol y mae angen i bob cenedl eu hateb drwy ei phroses ddemocrataidd. Y cyntaf yw: beth ddylai maint y wladwriaeth fod, h.y. pa gyfran o gynnyrch domestig gros y dylid ei neilltuo i wariant cyhoeddus? A'r ail yw pa mor flaengar yw'r system dreth a ddefnyddiwn i ariannu'r gwariant cyhoeddus hwnnw. A'r cwestiwn i ni yn y ddadl hon yw lle dylai'r pwerau hynny fod. A ydym yn fodlon i'r penderfyniadau hynny gael eu gwneud yn San Steffan, neu a ddylem eu cymryd i ni'n hunain yma yng Nghymru?

Nawr, yn amlwg, fel plaid sydd â nod canolog o weld Cymru'n dod yn wlad annibynnol, rydym yn amlwg eisiau i'r pwerau hynny fodoli yma ac rydym am weld y penderfyniadau hynny'n cael eu gwneud gan gynrychiolwyr pobl Cymru a etholwyd yn ddemocrataidd. Ond byddem yn dadlau y dylai pobl flaengar sy'n cefnogi'r egwyddor o hunanlywodraeth ddemocrataidd i Gymru, hyd yn oed yng nghyd-destun parhad y DU, gefnogi datganoli bandiau treth incwm, ac yn fy sylwadau, Ddirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio dangos pam. 

Mae dau brif reswm, mewn gwirionedd. Un, byddai'n ein galluogi i godi refeniw ychwanegol ar gyfer gwariant cyhoeddus i greu'r math o gymdeithas weddus rydym am fod, a gwneud hynny mewn ffordd decach drwy greu strwythur trethu mwy blaengar yma yng Nghymru. Felly, cymerwch y pwynt cyntaf hwnnw—codi mwy o refeniw. Y broblem gyda'r system bresennol o ddatganoli trethi sydd gennym yw ei bod yn ei gwneud hi'n anodd iawn inni godi refeniw ychwanegol. Gwelsom enghraifft o pam na wnaethom hynny yn y ddadl ddoe ar y cyfraddau treth incwm; ar hyn o bryd, mae'n rhaid inni lynu at y bandiau treth a'r trothwyon a osodwyd gan Lywodraeth y DU. Ac oherwydd bod y rhan fwyaf o'r cyfraddau Cymreig o dreth incwm yn cael eu codi drwy'r gyfradd sylfaenol, mae'n rhaid inni ddefnyddio'r gyfradd sylfaenol honno i godi'r symiau mwy sylweddol, ac mae gwrthwynebiad i wneud hynny, am nad oes modd lliniaru'r effeithiau ar y rhai ar y cyflogau isaf yn uniongyrchol. Dyma pam nad yw'r pwerau treth incwm hynny erioed wedi cael eu defnyddio yma ers i ni eu cael; dyna pam nad oedd yr Alban yn defnyddio'r pwerau treth incwm hynny cyn 2016, pan gafodd y pŵer o'r diwedd i amrywio bandiau a throthwyon treth incwm. Ni wnaed defnydd o'r hawl wreiddiol i amrywio'r gyfradd sylfaenol hyd at 3c a roddwyd i Senedd yr Alban yn 1999; dim defnydd o'r hawl i amrywio pob band hyd at 10c, a roddwyd iddynt yn dilyn adroddiad comisiwn Calman yn 2012—yr un pŵer yn y bôn ag sydd gennym ni ar hyn o bryd.

Nawr, mae rhai pobl wedi dweud nad oedd modd defnyddio'r pwerau treth incwm sydd gennym ni nawr ac a oedd ganddynt hwy bryd hynny. Nawr, nid ydym yn derbyn hynny ym Mhlaid Cymru, fel y gwnaethon ddadlau ddoe; mae'n fater o ewyllys wleidyddol. Ac ar adeg o argyfwng, hyd yn oed o ystyried y cyfyngiadau a'r diffygion, daw amser pan fo'n rhaid ichi ddefnyddio'r pwerau hynny am y rhesymau a amlinellwyd, i ddiogelu gwasanaethau cyhoeddus mewn cyfnod o gyni. Ond mae yna rwystrau, yn amlwg, sy'n ei gwneud hi'n anos nag y dylai fod inni ddefnyddio'r pwerau ar hyn o bryd, ac mae'n rhaid i chi ofyn i'r Llywodraeth, os nad ydynt yn barod i ddefnyddio'r pwerau presennol—hyd yn oed yn yr amgylchiadau hyn—pa bwynt eu cael? Pa bwynt cynnal cost a phensaernïaeth sefydliadol y pwerau hyn os na fyddant byth yn cael eu defnyddio? A chanlyniad peidio â'u defnyddio yw y bydd ein gallu cyllidol, ein gallu i wneud yr hyn sy'n angenrheidiol i'n pobl, yn cael ei benderfynu nid gennym ni, ond ar ein rhan gan Senedd mewn man arall. Nid yw hwnnw'n lle gwych inni fod, nac ydy? Bydd yn cyfyngu ar ein gallu i wneud ein gwaith, i gyflawni'r dasg o wella bywydau pobl Cymru y cawsom ein hethol i'w gwneud, oherwydd byddwn ar drugaredd consensws San Steffan sy'n credu bod lefel Nordig o wasanaeth cyhoeddus rywsut yn gydnaws â lefelau treth tebyg i Ogledd America.

Gan fod yr Alban yn rhydd i osod bandiau a throthwyon treth incwm, mae wedi gallu defnyddio'r pwerau treth hynny; mae ganddi gyfradd gychwynnol, cyfradd ganolraddol, sy'n ei galluogi i gynyddu'r gyfradd sylfaenol mewn ffordd deg a chymesur. Cynyddodd Llywodraeth yr Alban y gyfradd sylfaenol honno: dyna'r tro cyntaf i unrhyw Lywodraeth yn y DU gynyddu'r gyfradd sylfaenol ers 1975—moment hanesyddol—oherwydd yr hyblygrwydd hwn. Ar ben uchaf y raddfa incwm, mae wedi gallu cynyddu cyfraddau a gosod trothwyon mewn ffordd sy'n adlewyrchu strwythur treth incwm yr Alban yn hytrach na'r DU, ac yn ôl Comisiwn Cyllid yr Alban, mae'r gwahaniaeth rhwng cyfraddau treth incwm yr Alban a pholisi treth y DU ers 2017 bellach yn cynhyrchu £1 biliwn ychwanegol mewn refeniw ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yn yr Alban, a bydd hynny'n codi i £1.5 biliwn yn 2026. Mae'r rhain yn symiau sylweddol, ac mae Cyngres Undebau Llafur yr Alban wedi awgrymu newidiadau ychwanegol yn ddiweddar: bandiau newydd, a symud y gyfradd uchaf i 48 y cant, fel yr awgrymwyd yn ein gwelliant ddoe, a fyddai'n codi £900 miliwn ychwanegol ar ben y £1 biliwn sy'n bodoli eisoes. A phe bai hynny'n cael ei gymhwyso i Gymru, yn gyfatebol i'n sylfaen dreth, byddem yn edrych ar £400 miliwn i £500 miliwn ychwanegol i fod ar gael i ni y flwyddyn nesaf. Felly, mae'n codi refeniw ychwanegol.

Yn ail, mae'n creu strwythur treth mwy blaengar. Daeth y Sefydliad Astudiaethau Cyllid i'r casgliad mai gan yr Alban y mae'r strwythur treth mwyaf blaengar yn y DU, yn fwy blaengar nag yma yng Nghymru, ac mae wedi gwneud hynny drwy gyfres o ymyriadau yn gyson bellach dros y pum mlynedd diwethaf, a thrwy'r ymyrraeth gyntaf yn 2017, fe ddilynodd lwybr gwahanol yno drwy gyflwyno trothwy is ar gyfer y gyfradd uwch. Yn 2019, ni chododd drothwy'r gyfradd uwch yn unol â gweddill y DU. Cafodd trothwyon ar gyfer talwyr y gyfradd uwch ac uchaf eu rhewi yn 2021, ac ati, ac ati. Felly, dros y pum mlynedd diwethaf, mae Llywodraeth yr Alban yn gyson, ar bob cyfle, wedi creu strwythur treth mwy blaengar na Chymru a Lloegr.

Mae Cyngres Undebau Llafur yr Alban wedi tynnu sylw at ffyrdd y gallent fynd ymhellach ar hyd y llwybr hwn drwy godi'r gyfradd uchaf ymhellach, fel y dywedais, a chreu trothwy is ar gyfer ei dalu, ynghyd â chyflwyno chweched cyfradd newydd rhwng y gyfradd uwch a'r gyfradd uchaf. Gallwch gael y math hwn o arloesedd blaengar oherwydd bod gan yr Alban hyblygrwydd o'r fath. Mae'r Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus wedi awgrymu y gallech fynd ymhellach eto; mewn gwirionedd, gallech gael gwared ar fandiau treth yn gyfan gwbl a chael cynnydd graddol cyson, i bob pwrpas, yn y gyfradd dreth ymylol yn eu lle. Dyna fyddai'r system fwyaf blaengar oll, yn debyg i'r math o system sydd i'w chael mewn gwirionedd mewn llawer o wledydd Ewropeaidd. Gallem wneud hynny yng Nghymru pe bai gennym y pwerau hyn, ac felly mae'r enillion, yn nhermau polisi, yn glir iawn: refeniw ychwanegol sylweddol, ynghyd â'r gallu i greu strwythur treth llawer mwy blaengar, a'r cyfan y mae hynny'n ei olygu o ran effaith economaidd-gymdeithasol mewn gwlad sydd, yn anffodus, wedi'i deifio gan dlodi dwfn. 

Nawr, mae'r enillion yno. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog, pan fydd yn rhannu barn Llywodraeth Cymru, yn siarad am y risgiau, fel y gwnaeth mewn pwyllgor yn ddiweddar. Wel, gadewch inni edrych ar rai o'r risgiau y cyfeiriodd y Gweinidog cyllid atynt yn y pwyllgor. Yn y tymor byr, mwy o anwadalwch a refeniw anrhagweladwy. Wel, gadewch inni edrych ar y system bresennol. Dywedodd Llywodraeth Cymru—fe ddywedoch chi eich hun fod y gyllideb sydd gennych nawr yn werth hyd at £1 biliwn yn llai y flwyddyn nesaf o'i gymharu â phan gafodd ei chyhoeddi'n wreiddiol, a hyd at £3 biliwn yn llai dros y cyfnod adolygu gwariant tair blynedd o 2022-23 i 2024-25. Dyna'r system bresennol rydych chi'n ei hamddiffyn, Weinidog, system sy'n anwadal ac yn anrhagweladwy mewn gwirionedd. Felly, dyna'r system sydd gyda ni. Mae'r system yn yr Alban yn caniatáu inni liniaru effeithiau anrhagweladwy, oherwydd eu gallu i gynhyrchu refeniw ychwanegol sylweddol.

Y risg arall y cyfeiriwyd ati yw risg refeniw hirdymor, y risg y bydd sylfaen dreth Cymru'n tyfu'n arafach. Wrth gwrs, yr ochr arall i'r geiniog i hynny yw y gallai sylfaen drethi Cymru dyfu'n gynt. Yn wir, dyna a ddigwyddodd yn ddiweddar, onid e? Roedd y refeniw o gyfradd Cymru yn 2021 yn fwy na'r addasiad cysylltiedig i'r grant bloc, gan ddarparu £62 miliwn ychwanegol i ariannu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Ond gallwch liniaru—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

—gallwch liniaru'r risg hefyd. Prin yw'r amser sydd gennyf, mae arnaf ofn.

Gallwch liniaru'r risg hefyd oherwydd bod y dull o addasu'r grant bloc yn caniatáu i'r mathau hynny o risgiau gael eu lliniaru. Rydym yn lliniaru ar hyn o bryd drwy'r cytundeb cyllidol sydd eisoes ar waith ar gyfer y risgiau cyllidebol sy'n codi o'r ffordd y dosberthir trethdalwyr Cymru yn wahanol, a gellid addasu'r polisi lliniaru addasiadau i'r grantiau bloc ymhellach i liniaru yn y ffordd y mae Comisiwn Cyllid Gogledd Iwerddon wedi'i awgrymu os caiff bandiau treth incwm eu datganoli yno hefyd.

Felly, mae yna bethau y gallwn eu gwneud i liniaru'r risgiau, ond mae cyfleoedd gwych yma, yn seiliedig ar brofiad yr Alban, nid yn unig i gynhyrchu refeniw ychwanegol, ond hefyd i greu strwythur treth llawer mwy blaengar nag a gawn gan San Steffan ar hyn o bryd.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig a dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid i gynnig y gwelliant yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Wedi ei symud. Peter Fox.

Rwy'n deall bod yna drafodaeth bwysig i'w chael ynglŷn â sut rydym yn ariannu gwasanaethau yma yng Nghymru ac mai amrywio lefelau trethi yw'r ateb i wleidyddion wrth edrych ar godi refeniw ychwanegol, ond ni ddylem anghofio faint o gyllideb Cymru, tua £4 biliwn, sydd eisoes yn cael ei godi drwy ddulliau treth datganoledig; caiff tua £2.8 biliwn ei godi drwy gyfraddau Cymreig o dreth incwm yn unig, fel y gwyddom. Mae'r rhain yn ffynonellau cyllid sylweddol a chyn inni geisio cael mwy o bwerau dros bolisi trethu ac edrych yn anochel ar gynyddu refeniw trethi, mae angen inni asesu'r sylfaen dreth yma yng Nghymru, oherwydd yr hyn sydd ar goll o'r cynnig yw pa effaith y gallai cael pwerau llawn i osod treth incwm ac amrywio trethi fel yr Alban ei chael ar incwm pobl. Rydym eisoes yn gwybod, yn gyffredinol, fod cyfran fwy o sylfaen dreth Cymru—dros 90 y cant o'r sylfaen dreth—yn talu'r gyfradd sylfaenol. Mae hyn yn uwch na chyfartaledd y DU. Tra bod y gyfradd sylfaenol, yng Nghymru, yn 59.3 y cant o gyfanswm y dreth incwm, dim ond 34.9 y cant ydyw yng ngweddill y DU, ac eithrio'r Alban.

Nawr, gellid dadlau y byddai modd sefydlu cyfradd newydd is o dreth incwm yng Nghymru pe bai'r pwerau gennym i wneud hynny, ac mae hynny'n wir. Os edrychwn ni ar yr Alban, gwyddom nad aur yw popeth melyn. Nid yw'r gyfradd gychwynnol ond ar gyfer pobl sy'n ennill rhwng £12,571 a £14,732, ac mae'r gyfradd wedi'i gosod ar 1 y cant yn unig yn is na'r gyfradd sylfaenol. Yn y cyfamser mae'r rhai ym mand cyfradd ganolraddol yr Alban yn talu mwy na'r rhai yng nghyfradd sylfaenol y DU. Yn wir, mae rhywun sy'n ennill £43,600 yn yr Alban yn agored i gyfradd dreth incwm syfrdanol sydd 22 y cant yn uwch nag unigolyn cyfatebol mewn mannau eraill yn y DU.

Felly, gallai fod yna addewidion gwleidyddol y byddai pwerau ychwanegol yn arwain at fandiau treth tecach, ond mae'r realiti gwleidyddol yn aml yn wahanol. Gwyddom mai cynlluniau presennol Plaid Cymru, fel y clywsom ddoe, fyddai codi treth incwm Cymru 1g, gan daro pocedi'r mwyafrif o drethdalwyr Cymru, ac yn enwedig y rhai sydd leiaf abl i fforddio talu mwy. Er tegwch i'r Gweinidog, mae ganddi safbwynt clir ar y mater hwn, er bod gennyf gwestiynau ynglŷn â beth mae'r addewid i beidio â chodi lefelau treth incwm cyhyd ag y mae effeithiau'r pandemig yn parhau yn ei olygu mewn gwirionedd, a pha drothwy y mae'r Llywodraeth yn ei ddefnyddio i benderfynu hyn.

Ond y broblem gyda gwelliant Llywodraeth Cymru yw ei fod yn cyfeirio at ei chynlluniau treth yn y dyfodol, sy'n cynnwys pethau fel treth dwristiaeth. Mae'r diwydiant wedi egluro ei fod yn gweld syniad o'r fath fel arf di-fudd mewn cyfnod o anhawster mawr i'r diwydiant twristiaeth yng Nghymru. Mae perygl y daw'n arf di-awch, gyda busnesau mewn ardaloedd nad sy'n cyflwyno'r dreth yn cael mantais dros y rhai mewn ardaloedd sy'n cyflwyno ardoll.

Ar gyfer treth incwm a threth dwristiaeth, mae angen inni weld hyn mewn perthynas â'r ffiniau agored rhwng Cymru a gweddill Lloegr. A fyddai codi treth incwm yng Nghymru yn perswadio pobl i symud i rywle arall, a'n bod yn colli eu refeniw treth? A fyddai treth dwristiaeth yn annog pobl i aros mewn llety yn Lloegr ac osgoi talu, a theithio i mewn i Gymru ar gyfer gweithgareddau gwyliau?

Gwn fod Llywodraeth Cymru am gyflwyno trethi eraill hefyd, ond rhaid inni ystyried beth fyddai anfanteision posibl y rhain i'r economi a chymunedau hefyd, oherwydd pan fo Llywodraeth yn credu bod angen treth newydd arni, yn aml mae'n mynd yn ddadl un dimensiwn, yn debyg iawn i'r hyn a welwn gyda'r dreth dwristiaeth.

I gloi, rwy'n credu bod angen inni wneud yn siŵr ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu gyda'n cyllidebau presennol, a'n bod yn ei wario ar feysydd blaenoriaeth cyn inni ddechrau edrych ar gyflwyno trethi. Fel y dywedais yn y Siambr hon o'r blaen, yn anffodus mae'n ymddangos mai safbwynt diofyn Plaid Cymru a Llafur yw trethu, trethu, trethu, a dim arall. Mae angen inni feddwl am arloesi a sut y defnyddiwn yr ysgogiadau sydd gennym yn llawer gwell. Diolch.  

Mae sgyrsiau ynghylch treth bob amser yn anodd. Nid wyf yn credu y byddai unrhyw un ohonom yn y Siambr yn gwadu hynny. Ond mae'n sgwrs y mae'n rhaid inni ei chael serch hynny. Yn sicr mae yna sgwrs i'w chael ynghylch effeithiolrwydd trethi, fel: beth rydym yn ceisio ei wneud? I ba lefel rydym ni am ailddosbarthu cyfoeth?

Ond mae'n bwysig inni gofio hefyd nad trethiant yw'r ateb i bopeth ar gyfer cyflawni polisi effeithiol. Mae'n sicr yn chwarae ei ran, ac yn y cyd-destun datganoledig presennol mae'n un o'r ychydig ysgogiadau cyllidol sydd ar gael i Lywodraeth Cymru. Nawr, mae darparu polisi effeithiol yn ddibynnol ar ysgogiadau cyllidol hyblyg sy'n wirioneddol ymatebol i'r cymunedau y mae'r canlyniadau polisi yn effeithio arnynt. Mae anhyblygrwydd y model grant bloc, er enghraifft, wedi creu anghysondeb rhwng cyrhaeddiad cynllun polisi a chyflawniad polisi yng Nghymru, sy'n peryglu strategaethau pellgyrhaeddol a hirdymor ar gyfer ymdrin â phroblemau yn ein cymdeithas, yn enwedig mewn perthynas â buddsoddiad cyfalaf mewn seilwaith. Mae enghraifft HS2, lle cafodd Cymru ei hamddifadu o gyllid canlyniadol Barnett, er nad oes un fodfedd o'r trac yn cael ei osod yng Nghymru, yn tanlinellu annhegwch y model grant bloc. Gwnaeth profiad y pandemig amlygu'r anghysondeb hwn hefyd—er enghraifft, Llywodraeth y DU yn gwrthod ymestyn ffyrlo i ddarparu ar gyfer y cyfnod atal byr o gyfyngiadau symud yng Nghymru ym mis Tachwedd 2021 er bod penderfyniad Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn gwbl gyson â'i chymhwysedd datganoledig dros bolisi iechyd.

Mewn gwirionedd, dangosodd y pandemig i bawb ohonom fod angen mwy o bwerau cyllidol yma yng Nghymru, yn enwedig o ran gallu Llywodraeth Cymru i fenthyg. Roeddwn yn darllen, ac rwy'n dal i ddarllen, adroddiadau a gyhoeddwyd gan Dadansoddi Cyllid Cymru, ac yn ystod y pandemig roedd y gwaith a wnaethant ar graffu ar y gyllideb mewn perthynas ag arian COVID-19 yn amhrisiadwy ac yn nodi'n glir y cyfyngiadau ar Lywodraeth Cymru yn gyllidol. Rydym i gyd yn cofio'r feirniadaeth a wnaed o Lywodraeth Cymru yn y Siambr hon am ymatal rhag gwario'r swm cyfan o'r hyn a ddôi gan Lywodraeth y DU. Wrth gwrs, roedd gwariant sylweddol heb ei ddyrannu o fewn y gyllideb. Y Torïaid oedd y beirniaid mwyaf, ond anallu Llywodraeth Cymru i ystwytho unrhyw bŵer cyllidol ystyrlon a orfododd y Llywodraeth i'r sefyllfa honno. Yna, wrth gwrs, gwelwyd colli mynediad Llywodraeth Cymru at gyllid yr UE, a methiant i gael cyllid yn ei le gan Lywodraeth y DU. ''Run geiniog yn llai', dywedwyd wrthym. Mewn gwirionedd, dylent fod wedi bod yn onest a dweud wrthym am anghofio am y geiniog yn llwyr. 

Nawr, i gloi, Lywydd, mae gwella pŵer y Senedd dros drethi datganoledig nid yn unig yn gwneud synnwyr o safbwynt ymarferol, ond byddai hefyd yn cynyddu atebolrwydd Llywodraeth Cymru dros ei phenderfyniadau polisi ei hun, rhywbeth rwy'n siŵr y byddai pob Aelod yn y Siambr hon yn cytuno ei fod yn hanfodol os ydym am gael democratiaeth sy'n gweithredu'n dda yng Nghymru. Roedd datganoli yn ymwneud â dod â phŵer yn agosach at y bobl yng Nghymru. Roedd datganoli trethi yn ymwneud â dod â'r cyfrifoldeb am godi'r arian, yn hytrach na gwario'n unig, yn agosach at y bobl. Mae yna beth ffordd i fynd eto wrth gwrs cyn y gallwn wneud unrhyw beth ystyrlon i godi'r arian hwnnw mewn gwirionedd. 

Rwy'n credu ei bod bob amser yn dda inni drafod trethiant, yn enwedig pan gaiff ei drafod oddi allan i'r broses o osod y gyllideb. Os gallem ailadrodd y math hwn o ddadl eto efallai, ymhell i ffwrdd o'r gyllideb, oherwydd rwy'n credu bod iddo ystyr lawer dyfnach na'r gyllideb eleni, ac rwy'n credu y byddai dod yn ôl ato ymhen chwe mis yn hynod ddefnyddiol, naill ai wedi'i gyflwyno yma gan y Gweinidog neu gan un o'r pleidiau gwleidyddol, i roi cyfle inni siarad amdano eto. 

Mae fy marn am ddatganoli wedi ei gofnodi'n dda; rwy'n cefnogi devo max. Rwyf hefyd o blaid datganoli o'r Senedd i ranbarthau a chynghorau Cymru. Ar ddatganoli mae gennyf ymagwedd bragmatig: yr hyn sy'n gweithio orau i bobl Cymru yw'r hyn rwy'n ei gefnogi. 

Mae'r cynnig heddiw yn barhad o bolisi Plaid Cymru o annibyniaeth gam wrth gam, neu dorri pwerau fesul haen o San Steffan nes y byddwn yn annibynnol yn y pen draw. Mae'r Ceidwadwyr yn gyson: maent yn gwrthwynebu unrhyw ddatganoli ychwanegol ar unrhyw adeg. Yr hyn sy'n fwy o syndod, wrth gwrs, yw eu bod eisiau clymblaid gyda Phlaid Cymru yn 2016 a 2007. Rwy'n meddwl efallai fod angen iddynt ailystyried. 

Lle rwy'n cytuno gyda Phlaid Cymru yw na allwch barhau â datganoli anghymesur. Mae gan Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon a dinasoedd Lloegr fel Llundain bwerau gwahanol wedi eu datganoli. Ni all hyn barhau. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl, ac mae pawb yn dweud, 'Mae ganddynt hwy hyn—a allwn ni ei gael?' heb ei fod wedi'i osod allan mewn gwirionedd. Nid yw'r broblem honno gan yr Almaen. Nid yw'r broblem honno gan Unol Daleithiau America. Ac mae'n debyg fod America hyd yn oed yn well i edrych arni oherwydd yn America, mae gennych daleithiau bach iawn gyda phoblogaethau llai na Gorllewin Morgannwg, ac mae gennych chi Califfornia ac Efrog Newydd. Felly, mae modd ei wneud. Nid yw'n ymwneud â maint; mae'n ymwneud â dweud, 'Dyma gyfrifoldeb eich talaith.' Gyda datganoli anghymesur, bydd bob amser yn achosi problemau. Mae'n rhaid ei ddatrys. Mae'n rhaid ei ddatrys yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ond y cwestiwn mwyaf yw'r cwestiwn Seisnig, nad yw pobl i'w gweld yn edrych arno.

Beirniadodd Peter Fox y Llywodraeth am godi treth yn ormodol. Ymosododd Plaid Cymru arnynt am beidio â chodi treth yn ormodol. Mae'n rhaid bod rhywbeth yn rhywle yn y fan honno. Mae Cymru wedi gwneud yn dda o ddatganoli treth incwm, ond rhewi trothwyon treth sy'n gyfrifol am hynny, sy'n golygu bod mwy o bobl yn dod i mewn i drethiant ac yn symud i'r ail fand, yn hytrach na gwella treth gymharol. Mae yna broblemau gyda threth incwm. Mae hi i fod yn dreth flaengar, ond mae cymaint o ffyrdd o leihau rhwymedigaethau treth unigol i sero. Beth am edrych ar drethiant rhywun sy'n ennill £30,000 y flwyddyn. Hyd at oedran ymddeol, maent yn talu treth incwm ac yswiriant gwladol. Pan fyddant yn cyrraedd oedran ymddeol, maent yn rhoi'r gorau i dalu yswiriant gwladol. Bydd rhywun graddedig ar yr un incwm yn talu benthyciad myfyriwr, treth incwm ac yswiriant gwladol yn ôl. Mae angen rhyw lefel o degwch yno.

Bydd rhywun sy'n derbyn incwm drwy ddifidend, sef yr hyn y mae llawer o bobl hunangyflogedig yn ei wneud i osgoi treth incwm, yn talu cryn dipyn yn llai. Mae difidendau'n cael eu trethu gryn dipyn yn llai na threth incwm, felly mae'n ffordd wych o osgoi talu treth. Fe ddefnyddiaf y gair 'osgoi', oherwydd fe awn i drwbl pe bawn i'n defnyddio'r gair 'efadu', ond mae'n ffordd o osgoi talu treth oherwydd eich bod wedi cael eich talu drwy ddifidend, ac mae hynny'n hawdd iawn. Rydych yn creu cwmni, yn chwilio am enw'r cwmni, yn rhoi eich manylion busnes a manylion personol, yn derbyn eich tystysgrif cwmni cyfyngedig a'ch cyfrif busnes gyda'r banc ar yr un pryd, yn trefnu i'r holl daliadau fynd i'r busnes ac yna'n cael eich incwm fel difidend, gan dalu cryn dipyn yn llai o dreth. Ac yn bwysicach i ni, nid ydym yn cael unrhyw ran o'r incwm difidend. Rwy'n credu mai un peth y mae angen inni ddechrau dadlau yn ei gylch yw y dylai incwm difidend ddod atom ni hefyd, a dylem fod yn dadlau hefyd fod unrhyw ddifidend sy'n dod gan gwmni y mae pobl wedi'i sefydlu ac mai hwy yw'r unig dderbynnydd yn incwm i bob pwrpas, yn hytrach na difidend. Dyna'r math o beth y credaf fod angen inni ddechrau ei drafod. Nid wyf yn credu bod hyn yn deg. Mae angen system lai cymhleth arnom sy'n sicrhau bod pawb yn talu eu cyfran deg, gyda chyfraddau difidend yn cael eu trethu yr un fath â threth incwm.

Wedyn, mae buddion treth yn bodoli—mae hyn ond yn gweithio i bobl gymharol gyfoethog—y treuliau teithio y gallwch eu hawlio, yr hyn y mae gennych hawl i'w gael os ydych chi'n gweithio gartref, mae dillad ar gyfer gwaith yn cyfrif fel treuliau, sut y gall rhoi i elusen fod yn dda i'ch bil treth, rhyddhad pensiynau. Ac yn olaf yr eliffant yn yr ystafell—statws byw tu allan i'r wlad, a ddefnyddir gan y cyfoethog i osgoi talu unrhyw dreth incwm ym Mhrydain o gwbl. Efallai na fydd raid i drigolion y DU sydd â'u cartref parhaol y tu allan i'r DU dalu treth y DU ar incwm tramor, felly os oes gennych daliad difidend wedi'i dalu i fanc tramor a'i fod yn dod yn incwm tramor, nid oes raid ichi dalu unrhyw dreth o gwbl; yr un rheolau ar gyfer treth enillion cyfalaf tramor. Mae'r holl fuddion uchod o fudd anghymesur i'r rhai sy'n talu treth ar y gyfradd dreth uwch. Ychydig iawn o fy etholwyr sy'n cael budd o hynny. Y datganoli ariannol gorau y gallech ei gael fyddai i ddifidendau gael eu datganoli ac i bwerau dros statws byw tu allan i'r wlad ac i eitemau sy'n didynnu treth gael eu harchwilio, i ryddhad treth pensiynau fod ar y raddfa sylfaenol yn unig. 

Ddoe yn y ddadl ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru, fe siaradais am y ffordd y mae pobl Cymru yn wynebu sawl argyfwng, argyfyngau digynsail ers dyfodiad datganoli, ac fe gytunais gyda Llywodraeth Cymru fod hon yn gyllideb anodd mewn cyfnod anodd, ac amlinellais y cymorth sydd ei angen ar gyfer y rhai sydd ei angen fwyaf, pam mae'n rhaid rhoi'r adnoddau sydd eu hangen ar y gwasanaethau sy'n darparu'r cymorth hwn i lenwi'r tyllau enfawr sy'n bodoli yn y rhwyd ddiogelwch, sydd wedi ei rhwygo'n rhacs gan Dorïaid San Steffan. 

Nodais yn fy nghyfraniad pam y dylai Llywodraeth Cymru deimlo dyletswydd i ddefnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael iddi, sef pwrpas ein galwad arni i ddefnyddio'r pwerau codi treth incwm sydd ganddi ar hyn o bryd i wasanaethu a chefnogi pobl Cymru yn ystod yr argyfyngau hyn—yr argyfwng costau byw, argyfwng y GIG, yr argyfwng gofal cymdeithasol, yr argyfwng costau dysgu, yr argyfwng costau gwneud busnes, yr argyfwng tai, yr argyfwng hinsawdd—argyfyngau sy'n effeithio'n anghymesur ar y mwyaf bregus o'n dinasyddion, ac y bydd eu heffeithiau'n creithio ein cymunedau nid yn unig heddiw ac yfory, ond am flynyddoedd i ddod. Oherwydd rwyf fi, yn bersonol, wedi cael llond bol ar glywed Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn dweud drosodd a throsodd, 'Hoffem wneud mwy ond nid oes gennym arian'. Os yw'n wir mai proses yw datganoli, fel y'i disgrifiwyd gan Ron Davies, taith heb unrhyw ben draw sefydlog, sy'n ein galluogi i wneud ein penderfyniadau ein hunain a gosod ein blaenoriaethau ein hunain, yna mae galw am y pwerau sydd eu hangen arnom i Gymru allu fforddio gwneud hynny yn gam cwbl resymegol, yn enwedig o ystyried yr angen, fel y mae ein cynnig yn ei ddisgrifio, i ymateb i'r argyfwng costau byw presennol a'r argyfwng sy'n wynebu ein gwasanaethau cyhoeddus. Felly, dyna'r 'pam', ac mae'r 'pam' yn bwysig oherwydd nid pwerau er eu mwyn eu hunain ydynt ond modd o wneud i ddatganoli weithio'n fwy effeithiol, i ariannu'r lefelau o wariant cyhoeddus sydd eu hangen arnom.

Rydym eisoes wedi clywed sut mae Cymru'n eithriad braidd o'i chymharu â gweddill y DU o ran ei phwerau trethu cyfyngedig, ac os caf ddyfynnu adroddiad diweddar gan y Sefydliad Materion Cymreig ar y mater, fel cenedl rydym

'mewn sefyllfa gymharol anghyffredin yn yr ystyr nad oes gennym fawr o reolaeth'

dros ein cyllideb ddatganoledig, yn gyfyngedig o ran ein pwerau trethu, heb fawr ddim dylanwad dros y grant bloc o San Steffan, fel y clywsom gan Luke Fletcher, ac yn eithriadol o gyfyngedig o ran ein pwerau benthyca.

Ac mae ein sefyllfa eithriadol hefyd yn berthnasol o fewn cyd-destun rhyngwladol ehangach. Fel y dangosodd astudiaeth ddiweddar gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, gan y DU y mae un o'r systemau trethu canolog mwyaf anhyblyg yn y byd—rhywbeth y cyfeiriodd Mike Hedges ato. Mae pob cenedl G7 arall yn casglu mwy o drethi ar lefel leol neu ranbarthol o'i gymharu â'r DU. Er enghraifft, trethiant datganoledig yw 30 y cant o gyfanswm refeniw treth yr Almaen, 34 y cant yn achos UDA a bron i 50 y cant yn achos Canada. Mae hyn yn cymharu ag ychydig dros 10 y cant o refeniw trethi lleol y DU sy'n cael eu casglu ar y lefel ddatganoledig.

Gallwn edrych ar esiampl Euskadi, Gwlad y Basg, hefyd, lle mae gan eu Llywodraeth ddatganoledig bwerau helaeth dros drethiant incwm personol, trethiant corfforaethol a'i threth ei hun ar gyfoeth, etifeddiant a rhoddion. Mae hyn wedi ennyn twf economaidd yng Ngwlad y Basg, sydd wedi'i ddisgrifio fel twf hynod gynhwysol gan y Ganolfan Polisi Tramor. Mae'r rhanbarth yn ymddangos ymhlith yr uchaf yn Ewrop, nid yn unig o ran cynnyrch domestig gros y pen, ond yn hollbwysig, o ystyried y cyd-destun economaidd presennol, o ran y ganran isel o'r boblogaeth sy'n wynebu risg o dlodi neu allgáu cymdeithasol. Felly, nid yw'r hyn rydym yn ei gynnig yma yn arbennig o radical; yn hytrach, mae'n ceisio normaleiddio'r hyn sydd eisoes yn digwydd, ac yn digwydd yn dda mewn mannau eraill.

Mae'r ddadl na allwn ddefnyddio treth i ariannu'r gwariant sydd ei angen arnom, er mwyn creu'r Gymru decach, fwy ffyniannus y mae pawb ohonom am ei gweld, yn un go hurt o'i gosod yn y cyd-destun rhyngwladol. A chyda'r pwerau i osod pob cyfradd a band, gall treth incwm fod yn ffordd deg a chymesur o sicrhau'r adnoddau sydd eu hangen arnom i'n helpu i oresgyn y lefelau cywilyddus o dlodi sy'n difetha bywydau gormod o'n dinasyddion, a'r angen enbyd i fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Nid yw San Steffan erioed wedi gweithio, ac ni fydd byth yn gweithio i Gymru. Taith yw datganoli, taith o ddarganfod nad yw ffordd San Steffan o wneud pethau yn fodel da i Gymru ei ddilyn. Os ydych chi'n credu mewn datganoli, os ydych chi'n credu mewn bod o ddifrif ynghylch y cyfrifoldeb o lywodraethu, ac os ydych chi'n credu mewn gwasanaethu pobl Cymru, dylech bleidleisio dros ein cynnig.

Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma, ac rwy'n mynd i gadw fy nghyfraniad yn weddol fyr ac i'r pwynt heddiw. A diolch i Blaid Cymru am gyflwyno trafodaeth mor bwysig, gan ei bod yn dangos eto fod yr hyn a elwir yn Blaid Cymru yn fwy allan o gysylltiad nag y bu erioed ag anghenion pobl Cymru. Yr wythnos diwethaf, Lywydd, roeddent yn hapus i glochdar eu polisi arddangosol o godi trethi pobl sy'n gweithio, ond a ydych chi'n meddwl mai dyna beth mae pobl ei eisiau yn ystod cyfnod o gostau cynyddol tanwydd, ynni, bwyd a phopeth yn y canol? Ai dyma Blaid Cymru yn gweithredu er budd pobl Cymru mewn gwirionedd? Nid wyf yn meddwl hynny. Mae gan y rhan fwyaf o etholaethau Plaid Cymru yng ngorllewin Cymru gyfran uchel o gymunedau dosbarth canol, ceidwadol yn gymdeithasol, a Chymraeg eu hiaith, ardaloedd gwledig gyda ffermwyr a'r holl nodweddion sy'n mynd gyda hynny. A ydych chi wir yn meddwl bod pobl dda llefydd fel Llanbedr Pont Steffan, Aberteifi, Aberystwyth, Castellnewydd Emlyn, Porthmadog, Dinas Mawddwy, a Beddgelert hyd yn oed, yn gwerthfawrogi eich plaid yn cael ei thynnu i gyfeiriad cenedlaetholwyr Corbynistaidd? Unwaith eto, nid wyf yn meddwl hynny. Unwaith yn rhagor, mae Plaid Cymru fel y maent yn galw eu hunain yn hoffi credu eu bod yn cynrychioli Cymry'n well nag unrhyw un arall ac yn honni eu bod yn rhoi Cymru'n gyntaf, ond rydych chi eisiau datganoli cyfiawnder, datganoli mwy o bwerau treth, datganoli Ystadau'r Goron, datganoli darlledu a datganoli sinc y gegin, a'r cyfan er mwyn mynd ar drywydd annibyniaeth yn ddiddiwedd. Mawredd mawr.

Ni all y Llywodraeth Lafur Gymreig hon, sy'n cael ei chynnal gan Blaid Cymru, redeg y pwerau datganoledig presennol na hyd yn oed redeg bath o ran hynny, ond maent eisiau rhwbio halen i'r briw. Edrychwch ar gyflwr y GIG yng Nghymru a gofal cymdeithasol, er enghraifft. Mae'n llanast: un o bob pedwar o bobl ar restr aros, cleifion yn aros yn hirach nag yn unrhyw un o wledydd eraill y DU, methiant i godi ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn y Rhyl wedi 10 mlynedd o dorri addewidion. Gallwn barhau drwy'r dydd, ond yn anffodus nid oes gennyf amser. Ond yr hyn y byddwn yn ei awgrymu yw ein bod yn cael trefn ar ein tŷ ein hunain cyn inni ystyried unrhyw ddatganoli pellach i Gymru, a phrin eich bod yn helpu eich hunain, ydych chi? Beth bynnag, rwyf am ei gadael yn y fan honno gan mai dyna fy marn ar y mater fwy neu lai a hoffwn annog yr Aelodau i wrthwynebu'r cynnig hynod gyfeiliornus hwn. Diolch.

Mae yna gost i wneud dim. Mae i absenoldeb gweithredu ganlyniadau i'n cymdeithas, ac mae ein dadl heddiw i gyd yn ymwneud â chostau. Nid yn unig pa gostau y dylai pobl eu talu i gyfrannu at ein cymdeithas, ond hefyd y gost o beidio â gwneud mwy i ffurfio cymdeithas decach, oherwydd nid yw'r system dreth yng Nghymru yn adlewyrchu'n ddigonol incwm a phroffil cymdeithasol ein gwlad nac anghenion ein gwlad. Mae cyfle yma i newid hynny os dewiswn ei gymryd. Cyfle a chost, a byddai economegwyr yn gweld gwers yno.

Felly, gadewch inni edrych ar y manylion. Dim ond lleiafrif o bobl yng Nghymru sy'n talu treth incwm—tua 43 y cant o'n poblogaeth—oherwydd bod cymaint o bobl naill ai heb fod yn ennill digon neu wedi cyrraedd oedran ymddeol. Fel y clywsom, mae'r dreth incwm a gaiff ei chodi bron i gyd yn cael ei chodi ar y gyfradd sylfaenol, ac nid yw'r system a'r bandiau sydd gennym at ein defnydd yn caniatáu hyblygrwydd inni arfogi ein cymunedau yn well â'r arian y mae cymaint o'i angen arnynt. Oherwydd mae trethi'n rym er lles. Ni ddylai fod yn radical imi ddweud hynny, ond mae ystrydeb treuliedig y 'baich' treth yn cael ei dderbyn fel norm. Nid yw treth ond yn faich os ydym yn byw mewn cymdeithas lle nad yw gwasanaethau'n cael eu hariannu'n ddigonol i ddarparu ansawdd byw teilwng i'r holl ddinasyddion. Dyma ddyfyniad, Lywydd:

'Rwy'n hoffi talu trethi. Gyda hwy, rwy'n prynu gwareiddiad.'

Priodolir y geiriau hynny i Oliver Wendell Holmes yr Ieuengaf, Barnwr Cysylltiol i Oruchaf Lys yr UDA ar ddechrau'r ugeinfed ganrif. Ac mae trethi'n prynu cyfleoedd inni wneud pethau'n wahanol, i adeiladu rhywbeth gwell i bawb.

Os edrychwn ar y pwerau a drosglwyddwyd i'r Alban yn neddf 2012 ac wedi hynny yn 2016, mae wedi gallu gosod cyfradd is i'r rhai sydd ond yn cyrraedd y trothwy ar gyfer talu treth incwm er mwyn gwella'r cymorth i'r rhai sydd ei angen fwyaf. Mae'r pwerau ychwanegol yn prynu gobaith i'w cymunedau. Ac mae'r union ffaith nad oes gennym y pwerau hynny yng Nghymru wedi golygu bod yn rhaid codi refeniw drwy ddulliau eraill, mwy anflaengar. Mae Cymru wedi caniatáu i'r dreth gyngor godi'n sylweddol ers blynyddoedd, ac fel y mae Canolfan Llywodraethiant Cymru a Sefydliad Bevan wedi dweud yn glir dro ar ôl tro, mae'r cynnydd yn y dreth gyngor yn rhoi mwy o bwysau ar gyllidebau cartrefi. Yn syml, nid yw'n ffordd deg na blaengar o godi refeniw.

Yn fwy na hynny, caiff cyfran uwch o refeniw ei godi yng Nghymru drwy dreth ar werth na thrwy'r dreth incwm. Y gwrthwyneb sy'n wir yn Lloegr a'r Alban. Pam mae hynny'n bwysig? Wel, mae aelwydydd incwm is yn talu llawer mwy yn gyfatebol mewn trethi anuniongyrchol fel TAW nag y maent mewn treth incwm, felly unwaith eto mae'r bobl sydd leiaf abl i'w fforddio yn ysgwyddo mwy o bwysau. Nawr, mae hwnnw'n faich na ddylem fod yn ei weld. Ond mae yna gost, canlyniad, i wneud dim. Os ydym yn codi ein dwylo neu'n eistedd arnynt, nid yw'r gost honno'n diflannu; mae'n cronni, ac mae diflastod tawel miliynau yn parhau. Ond Lywydd, yn hytrach na hynny, gallem ddewis rhoi help llaw, ymyrryd, creu trefn fwy blaengar o dreth incwm, i weld treth fel ffordd o greu'r gymdeithas rydym ei heisiau. Dyna ein cyfle i gael gwared ar gyfyngiadau'r rhwymau a osodir gan y Trysorlys, i fynnu pwerau a fydd yn caniatáu mwy o ryddid i ni, mwy o hyblygrwydd, a chreu system sy'n gweithio go iawn i Gymru. Iawn, fe dderbyniaf yr ymyriad.

Rwy'n credu bod 92 y cant o drethdalwyr Cymru yn talu treth ar y gyfradd sylfaenol. Dim ond 0.3 y cant, prin 4,000, sy'n talu treth ar y gyfradd dreth ychwanegol. A ydych chi'n cydnabod y gall cyfraddau treth uwch, yn enwedig yn y mathau hynny o amgylchiadau, gynhyrchu refeniw treth is? 

Diolch am yr ymyriad, Mark. Yn amlwg, ni all gwneud newid fel hyn fod yn—. Rwy'n credu inni glywed yn gynharach, mewn dadl wahanol efallai, nad oes un ateb sy'n datrys pob dim. Ni all hyn ar ei ben ei hun chwyldroi'r economi. Mae angen inni gael llawer mwy o fuddsoddiad hefyd i wneud yn siŵr fod yna swyddi da ar gyflogau uwch, ond nid wyf yn credu y byddai unrhyw un yn edrych ar y system dreth sydd gennym yng Nghymru a meddwl ei bod o ddifrif yn gwneud yr hyn y dylai fod yn ei wneud i bobl Cymru. Ac rwy'n credu'n angerddol y byddai newid fel hyn o fudd i'r bobl sydd ei angen fwyaf yn ein cymdeithas. Felly, gadewch inni greu system sy'n gweithio go iawn i Gymru, a dyfodol tecach i bawb.  Diolch. 

Y Gweinidog cyllid i gyfrannu at y ddadl—Rebecca Evans. 

Diolch, Lywydd. Wel, mae hon wedi bod yn ddadl ddiddorol iawn y prynhawn yma, ac rwy'n cytuno'n llwyr â Mike Hedges ei bod yn dda iawn ein bod yn siarad am dreth mewn ffordd fwy agored ac ymchwiliol sydd ychydig y tu allan i'n proses arferol o osod y gyllideb. Felly, hir y parhaed hynny. Ac fe ddywedodd Adam Price ar y dechrau ei fod yn ofni y gallai gael ei gweld fel dadl braidd sych, ond rwy'n credu ei bod wedi bod yn unrhyw beth ond hynny. 

Felly, rwyf am ddechrau gydag ychydig eiriau ar ein dull presennol o osod cyfraddau treth ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, ond wedyn byddaf yn symud ymlaen i fynd i'r afael â'r mater mwy hirdymor. Felly, mae ein dull o osod cyfraddau treth incwm ar gyfer y flwyddyn nesaf wedi'i osod yn llwyr o fewn y cyd-destun rydym yn gweithredu ynddo. Ac fel Llywodraeth gyfrifol, rydym yn ystyried gosod cyfraddau treth bob un flwyddyn, ac rydym yn gwneud hynny o fewn y cyd-destun ar y pryd. Mae cryn bwysau nawr ar ein gwasanaethau cyhoeddus oherwydd lefelau uchel o chwyddiant, ac wrth gwrs, mae pobl ledled Cymru yn cael eu herio bob dydd gyda'r argyfwng costau byw. Mae natur ein sylfaen dreth incwm yn golygu y byddai'n rhaid i unrhyw gynnydd sylweddol i'n hadnoddau drwy gyfraddau Cymreig o dreth incwm olygu ein bod yn codi'r gyfradd sylfaenol, a hynny ar adeg pan fo pobl yn ei chael hi'n anodd talu eu biliau ynni a bwyd. Felly, rwyf wedi bod yn glir iawn nad nawr yw'r amser iawn i gynyddu treth incwm yng Nghymru. A chyda phenderfyniad Llywodraeth y DU i rewi trothwyon treth incwm, gadewch inni gofio bod y bobl sy'n ennill leiaf bellach yn cael eu llusgo i mewn i'r system dreth incwm, a byddai codi'r gyfradd sylfaenol yn ychwanegu baich treth ychwanegol i'r bobl dlotaf yn ein cymdeithas ar adeg pan fo treth ar y lefel uchaf ers 70 mlynedd, ac nid wyf yn credu ei bod hi'n iawn i wneud hynny ar hyn o bryd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs.

Diolch am dderbyn ymyriad. Gobeithio y gwnaiff y Gweinidog gydnabod nad yw hwn yn gynnig i gynyddu bandiau trethiant; mae'n ymwneud ag egwyddor. Mae hi wedi cydnabod bod hon yn ddadl bwysig i'w chael, a'i bod am ei chael eto, ond a wnaiff hi roi ymrwymiad i fynd i'r afael â pham na all hi fel Gweinidog, a'r Llywodraeth hon, a Llafur, gefnogi'r egwyddorion sydd wedi'u cynnwys yn ein cynnig heddiw, oherwydd dyna yw'r allwedd i'r ddadl hon?

Rwy'n bendant yn mynd i ddod at y pwyntiau yn y cynnig sy'n ymwneud â'r cyfraddau a'r bandiau ac yn y blaen, ond roeddwn am ychwanegu bod yna gryn ansicrwydd ynghylch effaith codi'r cyfraddau uwch ac ychwanegol. Ac mae'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer unrhyw effaith ymddygiadol a allai ddigwydd mewn perthynas ag unrhyw gynnydd sylweddol i drethdalwyr uwch neu ychwanegol yn ansicr, oherwydd fe wyddom fod gan y bobl hynny opsiynau nad ydynt ar gael i bobl eraill—er enghraifft, newid eu trefniadau prif gartref i olygu nad ydynt yn talu treth incwm yma yng Nghymru.

Ac wrth gwrs, mae gennym y ffin hir agored â Lloegr, ac mae hynny'n creu'r risg o allfudo ymhlith y trethdalwyr mwy symudol hynny. Ac fe gawsom gwestiynau ddoe ynglŷn â sut rydym yn ystyried hynny. Felly, i dawelu meddyliau cyd-Aelodau, mae hynny eisoes wedi'i gynnwys yn ein canllaw cyflym, sy'n amcangyfrif bod cynnydd o 1g yn y gyfradd ychwanegol mewn gwirionedd yn cynhyrchu cyfradd fecanyddol o £7 miliwn, ond amcangyfrif gwirioneddol o £3 miliwn yn unig, oherwydd yr hyn y byddem yn disgwyl i'r effaith ymddygiadol fod. A soniais ddoe fod hynny'n ymwneud ag astudiaeth y Swistir, sy'n cael ei gweld fel y gymhariaeth agosaf sydd gennym. 

Yn amlwg, rydym yn—

A wnaiff y Gweinidog ildio?

Wrth gwrs.

Ar gwestiwn prif gartref, pa drafodaeth a gawsoch gyda Chyllid a Thollau EF ar gael concordat o reolau ar gyfer diffinio beth fyddai prif gartref, oherwydd mae hynny'n berthnasol wrth gwrs, yng nghyd-destun trethi eraill hefyd?

Mae hynny wedi'i nodi mewn deddfwriaeth ac mewn canllawiau; rydym yn defnyddio'r un math o beth ar gyfer y dreth gyngor hefyd. Felly, yn amlwg, mae swyddogion Llywodraeth Cymru a swyddogion Cyllid a Thollau Ei Fawrhydi mewn cysylltiad cyson, gyda Thrysorlys Cymru a swyddogion cyllid llywodraeth leol hefyd. Felly, rwy'n credu bod gennym ddealltwriaeth gyffredin o beth fyddai prif gartref. Ac rydym yn gweld hynny ar waith, os mynnwch, pan fyddwn yn edrych ar dreth incwm a chod C. Ac fe gawsom lawer o drafod pan oeddem yn cyflwyno cyfraddau treth incwm Cymru ynglŷn â sut y gallai CThEF sicrhau bod cod C ynghlwm wrth gyfraddau treth incwm talwyr y dreth incwm yng Nghymru, ac rydym wedi cael gwaith da iawn wedi'i wneud i sicrhau ein bod yn gwneud yn siŵr fod gan gymaint o drethdalwyr â phosibl y cod hwnnw ynghlwm wrth eu gwaith. Felly, rydym hefyd yn cyhoeddi—rwy'n meddwl ei fod yn flynyddol—adroddiad ar waith CThEF yng Nghymru mewn perthynas â'r codau hynny hefyd, a byddwn yn hapus i rannu mwy o wybodaeth gyda chyd-Aelodau am hynny, os oes angen yn y dyfodol.

Os caf droi at y tymor hwy, mewn unrhyw newid byddwn yn amlwg yn cael ein harwain gan ein hegwyddorion treth. Maent yn ein hymrwymo i lunio trethi clir a sefydlog sy'n darparu ein hagenda flaengar, lle mae'r rhai sydd fwyaf abl i dalu yn talu mwy na'r rhai sy'n llai abl. Felly, er y byddai pwerau i amrywio trothwyon treth incwm yn darparu arfau polisi ychwanegol i Lywodraeth Cymru, mae angen inni ystyried yn ofalus ein hanghenion penodol a'r risgiau, gan gynnwys y risg o fod yn llawer mwy agored i dwf cymharol y sylfaen dreth rhwng Cymru a mannau eraill yn y DU, a byddai hynny'n bryder penodol i ni mewn perthynas â'r cyfraddau uwch ac ychwanegol, lle mae Llywodraeth Cymru ond yn agored i 10c ym mhob band.

A yw'r Gweinidog yn cydnabod mai 45 y cant yw'r gyfradd dreth incwm bersonol uchaf yn yr Almaen, tra'i fod yn 55 y cant yn Awstria, ac a ydych chi wedi gweld pobl yn symud o Awstria i'r Almaen, yn seiliedig ar y cyfraddau treth uchel yn Awstria?

Byddwn yn hapus i archwilio'r cwestiwn rhwng Awstria a'r Almaen. Carwn awgrymu bod y sefyllfa ychydig yn wahanol yma yng Nghymru, o ystyried y ffaith ein bod yn siarad am wahanol gyfraddau treth sy'n gweithredu o fewn y Deyrnas Unedig, ac fe ddof at y pwynt hwnnw pan edrychwn ar brofiad yr Alban yn fuan iawn hefyd. Mike. [Torri ar draws.] Wrth gwrs.

A ydych chi'n rhannu fy mhryder am y defnydd o incwm difidend i ostwng faint o dreth sy'n cael ei thalu, ac nad ydym yn cael unrhyw gyfran o incwm difidend pobl sy'n cael eu talu drwy ddifidendau yng Nghymru?

Ie, a byddai honno'n un arall o'r heriau hynny, ac unwaith eto fe ddof at brofiad yr Alban hefyd.

Os caf orffen yr hyn roeddwn yn ei ddweud mewn perthynas â'r bandiau uwch, mae twf mewn refeniw ar gyfer y ddau fand yn tueddu i fod yn fwy cyfnewidiol o flwyddyn i flwyddyn na refeniw cyfraddau sylfaenol, ac maent yn amrywio mwy rhwng rhannau o'r Deyrnas Unedig, ac mae hynny'n effeithio ar effaith gyllidebol net o flwyddyn i flwyddyn datganoli treth incwm drwy fecanwaith addasiad i'r grant bloc.

Felly, er mwyn rhoi enghraifft ac i droi at brofiad yr Alban, mae treth incwm wedi'i ddatganoli'n llawn i'r Alban, heblaw am incwm ar gynilion a difidendau, ac mae'r hyn rwy'n mynd i'w ddweud nesaf yn bwysig iawn, oherwydd mae'n nodi ac yn dangos y risg go iawn sydd ynghlwm wrth hyn a'r anwadalwch go iawn, sef yr hyn y mae gwir angen inni ei ystyried cyn penderfynu pa ffordd ymlaen a fyddai'n iawn i ni. 

Felly, mae Comisiwn Cyllid yr Alban yn disgwyl effaith negyddol net o tua £100 miliwn i gyllideb Llywodraeth yr Alban eleni, ac mae hynny er gwaethaf ymdrech dreth ychwanegol gan drethdalwyr yr Alban o tua £850 miliwn yn sgil newidiadau i'r gyfradd a'r trothwy. Rwy'n credu bod hynny'n dangos lefel y risg a gymerir pan edrychwn ar hyn. Felly, mae deall y newidiadau ymddygiadol yn allweddol, ac rwy'n ceisio deall yr effaith ymddygiadol yn well mewn perthynas â'r newidiadau y mae Llywodraeth yr Alban wedi'u gwneud.

A wnaiff y Gweinidog ildio?

Fe ildiaf wedi imi orffen fy mrawddeg.

O weld ei bod wedi dyfynnu Comisiwn Cyllid yr Alban, a yw hi hefyd yn cydnabod bod y refeniw net ychwanegol y mae Comisiwn Cyllid yr Alban wedi'i nodi ar gyfer y flwyddyn nesaf, o ran y gwahaniaeth rhwng y polisïau, yn £1 biliwn yn ychwanegol? Dyna'r refeniw net ychwanegol sydd gan yr Alban.

Rwy'n cydnabod hynny, ac wrth gwrs fe welwch ein bod hefyd yn disgwyl refeniw net ychwanegol yma yng Nghymru o ganlyniad i'r addasiad i'r grant bloc. Yn syml, mae'n bwysig ac yn gyfrifol i ystyried y risgiau cyn ceisio datganoli pwerau ymhellach, ac wrth gwrs mae angen gweld hynny i gyd o fewn cyd-destun ein blaenoriaethau polisi treth strategol, ac wrth gwrs dyfodol Cymru o fewn y Deyrnas Unedig.

Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld beth sydd gan y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru i'w ddweud ar dreth yn ei adroddiad terfynol. Yn ei adroddiad interim, fe gydnabu'r comisiwn yr anghydbwysedd yn y trefniadau cyfansoddiadol presennol, ac mae'r anghydbwysedd yn cyfrannu at y cyfyngder presennol wrth ystyried datganoli pwerau trethu pellach o bob math yng Nghymru. Felly, ni ellir ysgaru unrhyw ddadl dros bwerau pellach oddi wrth yr angen i fynd i'r afael ag annigonolrwydd y setliad datganoli presennol.

Felly, i gloi, mae hon yn agenda bwysig. Rwy'n croesawu diddordeb cyd-Aelodau ynddi. Pan fyddwn yn ystyried rôl treth incwm yn y dyfodol, byddwn yn meddwl amdani yng nghyd-destun cefnogi ein blaenoriaethau strategol mwy hirdymor yn gynaliadwy, er enghraifft, megis mynd i'r afael â'r pwysau mewn gofal cymdeithasol ar gyfer y dyfodol, yn hytrach na'i weld fel arf tymor byr i fynd i'r afael â'r pwysau ariannu uniongyrchol sydd arnom. Ond wrth gwrs, byddwn yn sicr yn croesawu trafodaeth barhaus gyda'r holl gyd-Aelodau sydd â diddordeb yn hyn ar draws y Siambr. 

Adam Price nawr i ymateb i'r ddadl.

Wel, yn sicr mae wedi bod yn ddadl ddadlennol, os braidd yn ddigalon ar ei therfyn, gyda sylwadau'r Gweinidog, ond hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau a gyfrannodd ati. Mae Peter Fox yn ddyn rhesymol—nid wyf yn siŵr os gallaf ddweud hynny'n fwy cyffredinol, rhaid dweud—ond rwy'n credu mai'r pwynt canolog yma, Peter, yw hwn: os oes gennym y pwerau hyn, nid oes pwynt cael pwerau os ydynt yn anhygoel o anodd i'w defnyddio. Ac ar hyn o bryd, gyda chyfraddau wedi'u datganoli ond nid bandiau, mae'n golygu nad oes gennym allu mewn gwirionedd i ddefnyddio'r pwerau i'r eithaf. A dyna yw'r galw rhesymol mewn gwirionedd. A gallwch gyflwyno eich achos o ran eich dyheadau ynglŷn â sut i'w defnyddio ac fe wnawn ninnau yr un fath, ond onid dyna sut mae atebolrwydd democrataidd i fod i weithio? A dyna, yn y bôn, yw'r pwynt craidd a wnaeth fy nghyd-Aelod Luke Fletcher, fod polisi cyllidol yn hanfodol i fod yn senedd, onid yw? Mae angen inni fod yn atebol i'r cymunedau rydym i fod i'w gwasanaethu ac ar hyn o bryd, heb y pwerau llawn hyn, ni allwn wneud hynny.

Rwy'n cytuno â Mike—dylwn fod wedi cymryd ymyriad nawr, Mike; rwy'n ymddiheuro. Fe gyfeirioch chi at ddatganoli anghymesur, a gadewch inni gofio bod y polisi rydym yn ceisio cael Llywodraeth Lafur i'w fabwysiadu yma yn gynnig Llafur. Drwy'r Addewid, drwy gomisiwn Smith, polisi Llafur oedd hwn, cynnig Llafur, ac eto yma yng Nghymru, gyda'r un Lywodraeth y mae'r Blaid Lafur yn ei rhedeg, maent yn ei wrthwynebu. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn hefyd, Mike, fod yna agenda ehangach. Mae'n rhaid inni edrych ar incwm difidend, incwm o gynilion, ac yn y blaen. Rwy'n credu bod yn rhaid inni edrych ar dreth enillion cyfalaf yn ogystal i sicrhau, pan fyddwch chi'n datganoli'r pwerau ac yn eu defnyddio, nad oes bylchau mewn gwirionedd. Fe fyddaf yn garedig fel chi a siarad am osgoi treth yn hytrach nag unrhyw beth arall. Felly, gadewch inni edrych ar hynny a gadewch inni edrych ar y gydberthynas ag yswiriant gwladol hefyd, fel y mae Llywodraeth yr Alban yn galw amdano. 

Mae Sioned Williams yn iawn ein bod yn gweld mwy o ddatganoli pwerau trethu yng Ngwlad y Basg. Yn wir, gellid dadlau bod gan gynghorau taleithiol Gipuzkoa a Bizkaia hyd yn oed bwerau treth mwy ffurfiol nag sydd gennym ni yma. Felly, yn sicr rydym oddi allan i'r brif ffrwd, onid ydym? Hyd yn oed nawr, hyd yn oed ar ôl 20 mlynedd a mwy o ddatganoli yng ngwladwriaeth hynod ganolog y DU. A dyna graidd y cynnig hwn, ceisio rhyddhau ein hunain o hynny.

Carwn ddweud bod Delyth Jewell wedi ein hatgoffa bod angen inni dorri'r naratif asgell dde negyddol ynghylch treth a gwariant cyhoeddus. Mae arweinyddiaeth Llafur yn San Steffan ac yn ehangach yn syrthio i fagl yma yn fy marn i, yn y math o iaith y mae'n ei defnyddio, oherwydd yn y pen draw, yn lle siarad am feichiau treth yn unig, mae angen inni siarad am ysgogiadau treth, am arfau treth ac offerynnau treth, oherwydd trethiant yn y pen draw, refeniw, yw'r modd y cynhyrchwn y sail ar gyfer gwariant cyhoeddus, i wneud popeth a wnawn yn y lle hwn ar gyfer y bobl a gynrychiolwn, a dylem wneud yr achos cadarnhaol hwnnw.

Dyna pam y dylem gael y pwerau, a dyna pam y cefais fy siomi gymaint gan ymateb y Llywodraeth—Llywodraeth sydd wedi sôn am ffederaliaeth radical. Nid oes dim yn y polisi y mae'r Gweinidog wedi'i gyhoeddi, yn gwrthod hyn, y gallech ei ddisgrifio fel 'ffederalaidd' na 'radical'. Mae yna ddau ansoddair y gallaf eu cysylltu â'r hyn rwy'n ei glywed gan y Gweinidog, sef 'ceidwadol' ac 'unoliaethol'. Ble mae'r weledigaeth ar gyfer y dyfodol—? [Torri ar draws.] Wel, fe fyddwch chi'n pleidleisio gyda'r Ceidwadwyr ar y cynnig hwn, oni fyddwch, drwy wrthod ein safbwynt? Oherwydd yn y bôn nid ydych yn derbyn yr achos rydym wedi'i gyflwyno, sef oni bai ein bod yn datganoli'n llawn mewn gwirionedd, ni fyddwn yn gallu goresgyn yr her rydym wedi'i gosod i ni ein hunain i greu'r math o gymdeithas weddus—. Ac nid wyf yn ei weld; ble mae'r radicaliaeth yn eich gweledigaeth gyfansoddiadol ar gyfer Cymru, yn seiliedig ar beth mae'r Gweinidog cyllid wedi'i ddweud wrthym?

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, ac oni bai bod tri Aelod yn gofyn i fi ganu'r gloch, yna fe wnawn ni symud yn syth i'r pleidleisio—[Torri ar draws.] Rwyt ti'n mynd i ofyn beth, Adam Price?

[Anghlywadwy.]

Iawn, byddaf yn siarad yn araf iawn, iawn. Ac felly, byddaf yn symud ymlaen i'r cyfnod pleidleisio. A dweud y gwir, mae'n rhaid i fi ffeindio'r sgrin hefyd. Ac felly, y bleidlais gyntaf fydd ar eitem 6, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar borthlathoedd rhydd. A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. O blaid y cynnig 14, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.

Gwelliant 1 fydd nesaf, a dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Agor y bleidlais ar welliant 1. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.

Gwelliant 2 sydd nesaf—gwelliant 2 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn.

Y cynnig wedi ei ddiwygio. 

Galw am bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, 10 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Mae'r gyfres o bleidleisiau nesaf ar eitem 7 ar ddadl Plaid Cymru ar ddatganoli treth incwm. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Y cynnig wedi ei wrthod, felly. 

Gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais ar welliant 1. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.

Y cynnig wedi ei ddiwygio yw'r bleidlais olaf, felly. 

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn. 

Dyna ddiwedd ar y pleidleisio.

Ond nid dyna ddiwedd ar ein gwaith ni y prynhawn yma, gan fod y ddadl fer nawr yn mynd i gael ei chyflwyno. 

Os gall yr Aelodau adael y Siambr yn dawel, fe alwaf ar Russell George i gyflwyno ei ddadl fer. 

Diolch, Lywydd. Rwy'n rhoi munud o fy amser i Mike Hedges a Rhun ap Iorwerth hefyd. Ar hyn o bryd rydym yn wynebu pwysau eithafol ar ein GIG, ein hiechyd, a'n heconomi, ac mae'n rhaid i'n hymateb i'r pwysau eithafol hwn ddarparu atebion hirdymor hefyd sy'n gwella bywydau pobl yng Nghymru.

Yn ogystal â minnau fel cadeirydd, mae David Rees, Altaf Hussain, Jayne Bryant, Mike Hedges a Sioned Williams oll yn aelodau o'r grŵp trawsbleidiol ar ymchwil feddygol. Lansiwyd ein hymchwiliad yn ôl yn 2021 i sefydlu manteision ymchwil feddygol i Gymru. Mae disgwyl i'r grŵp trawsbleidiol gyhoeddi ei adroddiad yr hydref hwn, ond mae ein canfyddiadau hyd yma yn amlinellu manteision real amgylchedd ymchwil feddygol ffyniannus yn y tymor byr, canolig a hir. Mae'r farn hon wedi ei chefnogi gan bobl Cymru. Yn ôl Sefydliad Prydeinig y Galon Cymru, mae mwyafrif llethol o 82 y cant o bobl Cymru yn credu ei bod yn bwysig i ymchwil feddygol ddigwydd yma.

Hyd yn hyn, rydym wedi clywed tystiolaeth gan glinigwyr, cleifion, economegwyr, ymchwilwyr, cyllidwyr a diwydiant ac rydym wedi clywed yn ddigamsyniol fod ymchwil feddygol yn arwain at fanteision enfawr i economi Cymru, cleifion yng Nghymru a GIG Cymru. Ar y manteision economaidd, clywodd y grŵp trawsbleidiol dystiolaeth gan Sefydliad Fraser of Allander ym Mhrifysgol Strathclyde a Sefydliad Prydeinig y Galon Cymru. Rhoddodd y ddau gyfraniad dystiolaeth sylweddol fod ymchwil feddygol yn rhan hanfodol o economi Cymru. Mae'r rhai sy'n derbyn arian ymchwil yn prynu nwyddau a gwasanaethau er mwyn cyflawni'r ymchwil ac mae hyn yn creu gweithgarwch yn y gadwyn gyflenwi ac ar draws economi Cymru gyfan.

Gall ymchwil feddygol hybu allbwn a chynhyrchiant yn yr economi, gyda thechnolegau, meddyginiaethau a phrosesau newydd, ac wrth i ddulliau a thechnolegau newydd gael eu darganfod, mae gwybodaeth yn lledaenu i'r sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector, gan hybu cynhyrchiant a'r twf economaidd ymhellach. Mae modelu economaidd a gomisiynwyd gan Sefydliad Prydeinig y Galon yn dangos bod ymchwil feddygol a ariennir gan elusennau'n unig yn cyfrannu £86 miliwn mewn allbwn a £55 miliwn mewn gwerth ychwanegol gros, a 950 o swyddi cyfwerth ag amser llawn yng Nghymru. Mae'r rhan fwyaf o'r 950 o swyddi hyn yn rolau o ansawdd uchel ar gyflogau uchel. Pwysleisiodd Cymdeithas Diwydiant Fferyllol Prydain wrth y grŵp trawsbleidiol y bydd cynyddu buddsoddiad mewn gwyddoniaeth yn helpu i ddarparu swyddi o ansawdd uchel a fyddai'n sbarduno dyfodol economi Cymru.

Wrth gymryd tystiolaeth gan gleifion, clinigwyr ac ymchwilwyr, mae'r grŵp trawsbleidiol wedi gweld o lygad y ffynnon y manteision enfawr y gall ymchwil feddygol eu darparu i gleifion. Mae datblygiadau arloesol mewn ymchwil feddygol yn creu gwelliannau mewn perthynas ag atal, diagnosis a thrin cyflyrau, gan wella profiad cleifion, ansawdd bywyd a chanlyniadau meddygol. Mae cleifion Cymru'n elwa bob dydd o ddatblygiadau meddygol sy'n digwydd ym mhob cwr o'r byd, ond mae budd enfawr i gleifion hefyd os yw ymchwil feddygol yn digwydd yma yng Nghymru. Clywodd y grŵp trawsbleidiol fod cleifion sy'n cymryd rhan mewn treialon clinigol yn cael gofal o'r safon uchaf, ac oherwydd rheoliadau llym mewn treialon clinigol, mae'r cleifion hyn yn fwy tebygol o gael profiad gwell, triniaeth well a gwell canlyniadau na chleifion nad ydynt yn cymryd rhan mewn treialon clinigol. Er enghraifft, ceir datblygiadau ym maes clefyd niwronau motor ar draws y DU gyfan, ac rwy'n credu bod rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod cleifion yng Nghymru yn cael mynediad at y treialon clinigol hynny.

Fe wnaeth cleifion a chlinigwyr dynnu sylw hefyd at dystiolaeth i'r grŵp trawsbleidiol fod cleifion sy'n mynd i ysbyty gydag amgylchedd ymchwil cadarnhaol yn cael gwell canlyniad. Gallai fod sawl rheswm am hyn wrth gwrs, ond mae'r grŵp trawsbleidiol wedi ystyried y gallai ysbytai sy'n weithredol ym maes ymchwil fod â mwy o wybodaeth a seilwaith mwy datblygedig. Efallai y bydd ysbytai sy'n weithredol ym maes ymchwil yn ei chael hi'n haws gweithredu arferion sy'n seiliedig ar dystiolaeth a gweithdrefnau arloesol, a gall diwylliant arloesi o'r fath alluogi ysbytai sy'n weithredol ym maes ymchwil i weithredu a dilyn y canllawiau clinigol diweddaraf, gan ddarparu'r gofal gorau i gleifion.

Mae'r gallu hwn i newid ac arloesi yn gwbl hanfodol os yw ein GIG i ymadfer o'r pwysau eithafol a deimlir ar draws y gwasanaeth ar hyn o bryd. Mae ymchwil feddygol yn darparu cyfleoedd diddiwedd ar gyfer arbed costau yn y GIG, yn ogystal â gyrru arloesedd ac arferion symleiddio. Clywodd y grŵp trawsbleidiol gan y diwydiant fferyllol fod pob claf sy'n cymryd rhan mewn treial clinigol yn cynrychioli arbediad o £9,000 i'r GIG. Dyna £9,000 y claf. Gallaf weld y Gweinidog yn edrych ar hynny gyda gwên ar ei hwyneb efallai.

Ond un o'r problemau mwyaf sy'n wynebu ein GIG, wrth gwrs, yw recriwtio, cadw a chefnogi staff y GIG. Mae'r grŵp trawsbleidiol wedi gweld tystiolaeth fod amgylchedd ymchwil feddygol ffyniannus yn gwbl hanfodol i unrhyw gynlluniau ar gyfer y gweithlu. O sesiwn dystiolaeth gyda Choleg Brenhinol y Meddygon a chlinigwyr, clywodd y grŵp trawsbleidiol fod y cyfle i gymryd rhan mewn ymchwil feddygol yn bwysig i yrfaoedd clinigwyr. Dywedodd clinigwyr fod cymryd rhan mewn ymchwil feddygol yn cefnogi eu datblygiad gyrfaol, eu morâl ac felly, eu gallu i ofalu am eu cleifion. Byddai darparu'r cyfle hwn i glinigwyr nid yn unig yn cefnogi cadw staff, ond gallai wella ymgyrchoedd recriwtio hyd yn oed, drwy wneud GIG Cymru yn lle mwy deniadol i weithio, a byddai hyn yn dod â mwy o arbenigedd i mewn i Gymru ac yn dechrau llenwi swyddi gwag hanfodol ar draws y gwasanaeth iechyd. Yn ôl y Coleg Nyrsio Brenhinol, roedd dwywaith a hanner cymaint o geisiadau am bob swydd yng Nghymru pan hysbysebwyd elfen academaidd gyda'r swydd.

Dengys adroddiad a gafodd ei gomisiynu gan Gymdeithas Diwydiant Fferyllol Prydain fanteision enfawr a allai gael eu rhyddhau ledled y DU a Chymru pe bai'r weledigaeth ar gyfer gwyddorau bywyd yn cael ei gweithredu'n llawn. Yn ôl yr adroddiad, byddai'r GIG yn cynhyrchu £165 miliwn ychwanegol y flwyddyn mewn refeniw a £32 miliwn mewn arbedion cost pe bai lefelau recriwtio i dreialon diwydiant yn y DU yn codi ar yr un lefel â Sbaen, er enghraifft. Byddai'r DU yn creu £68 biliwn mewn cynnyrch domestig gros ychwanegol dros y 30 mlynedd nesaf pe bai gwariant diwydiant fferyllol y DU ar ymchwil a datblygu yn codi ar yr un lefel â'r Unol Daleithiau. Rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru wedi ymgynghori ar ei strategaeth arloesi ddrafft, ond mae'n rhaid cael cyfalaf ac arweinyddiaeth uchelgeisiol i gefnogi hyn os ydym am deimlo manteision ymchwil feddygol mewn gwirionedd.

Diolch i'r llu o sefydliadau a gynorthwyodd drwy gyfrannu at y ddadl fer hon heddiw, ac yn enwedig i Sefydliad Prydeinig y Galon Cymru a Gemma Roberts. Diolch yn fawr iawn. 

A gaf fi ddiolch i Russ George am roi munud i mi yn y ddadl hon, ond yn bwysicach fyth, diolch iddo am ddod â'r ddadl hon i'r Siambr a chyflwyno llawer o syniadau rwy'n eu cefnogi'n llawn? Rwyf am barhau â'r pwynt a wnaeth Russ am bwysigrwydd economaidd ymchwil feddygol. Mae gan ymchwil feddygol fantais o allu cael ei chyflawni yn unrhyw le; nid oes raid ichi fod yn Llundain a de-ddwyrain Lloegr, gallwch fod yn unrhyw le. Mae'n elwa o ymwneud prifysgolion, ac rydym yn ffodus yng Nghymru fod gennym brifysgolion rhagorol. Mae angen inni gefnogi ymchwil feddygol yn ein prifysgolion ac elwa o'r hyn y maent yn ei gynhyrchu.

Maes twf mawr yn yr economi fyd-eang yw gwyddorau bywyd. Mae'n rhaid i hyn fod yn flaenoriaeth. Maent i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ond mae'n rhaid iddynt chwarae rhan bwysicach. Gall prifysgolion chwarae rhan allweddol yn datblygu diwydiant gwyddorau bywyd Cymru ymhellach. Yn wahanol i rannau eraill o'r DU, nid yw'r gweithgaredd a'r buddsoddiad wedi'i ganoli mewn un ardal neu ranbarth cyfoethog yn unig. Mae twf y sector gwyddorau bywyd yng Nghymru yn rhychwantu hyd a lled y wlad, o gynaeafu colagen sglefrod môr yn y gorllewin i sefydlu prostheteg babanod arloesol yn y gogledd. Mae'n hynod bwysig ein bod yn gwneud y gorau ohono.

Gaf innau ddiolch i Russell George am ddod â'r ddadl fer yma i'r Senedd heddiw? Dwi ond eisiau ategu'r sylwadau sydd wedi cael eu gwneud yn barod ynglŷn â'r budd sy'n gallu dod i ni mewn gymaint o wahanol ffyrdd o ddatblygu treialon meddygol yng Nghymru. Mae'r budd yn dod i gleifion, yn amlwg, achos yr agosaf ydy cleifion at lle mae treialon yn cael eu gyrru, y mwyaf o siawns ydy hi eu bod nhw'n gallu bod yn rhan o'r treialon, ac mae yna gyfleon amlwg o ran iechyd yn dod o hynny. Mae o'n ffordd o gryfhau ein gweithlu. Mae pobl eisiau gweithio lle mae'r gwaith mwyaf arloesol yn digwydd, boed hynny'n staff ymchwil, gwyddonol ac yn staff clinigol hefyd. Mae yna fanteision economaidd amlwg o ddatblygu'r sector gwyddorau bywyd, sydd â seiliau cadarn yng Nghymru ond sydd â lle sylweddol i dyfu. Mae clymu'r diwydiant, efo elfen fasnachol, i mewn efo'r angen i hybu ymchwil o fewn ein prifysgolion ni yn rhywbeth dwi'n gobeithio y gallwn ni i gyd fel Aelodau'r Senedd yma fod yn gwbl y tu ôl iddo fo. Unwaith eto, dwi'n ddiolchgar iawn bod y mater yma wedi dod o'n blaenau ni heddiw.

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr. Yn gyntaf, dwi eisiau diolch i Russell George am ddod a'r mater pwysig yma i'r Siambr.

Mae'r dirwedd ymchwil feddygol yn eang, o ariannu ymchwil labordy cyn-glinigol i'r ymchwil glinigol fwy cymhwysol sy'n digwydd yn y GIG. Mae fy nghyfrifoldebau yn canolbwyntio ar ymchwil feddygol fwy cymhwysol, sydd, yn fy marn i, yn gwneud cyfraniad hanfodol i drin, datblygu a gwerthuso, i drefnu a darparu gwasanaethau, ac yn hollbwysig, i ganlyniadau cleifion. Rwy'n ymwybodol o waith y grŵp trawsbleidiol ar ymchwil feddygol a gadeirir gennych, Russell, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld eich adroddiad newydd, oherwydd rwy'n gwybod bod yr argymhellion mewn adroddiadau blaenorol wedi bod yn ddefnyddiol iawn i ni. 

Fel Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, mae'r cyllid rwy'n ei ddarparu drwy Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru yn gwneud gwahaniaeth enfawr i'r dirwedd ymchwil feddygol. Rwy'n falch o ddweud fy mod, y llynedd, wedi cytuno ar gynnydd ychwanegol rheolaidd o £5 miliwn i gyllideb Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru. Fe'i defnyddir i gefnogi gweithrediad strategaeth ymchwil canser Cymru, i greu canolfan ymchwil newydd ar gyfer gofal cymdeithasol i oedolion, ac i ariannu canolfan dystiolaeth a fydd yn nodi ac yn ateb cwestiynau o bwys mawr i bolisi ac ymarfer. Fe'i defnyddir hefyd i gynnig cynlluniau gwobrau personol newydd i gefnogi meithrin capasiti yn y GIG a'r sectorau gofal cymdeithasol, a fydd yn gwella ein rhaglen gomisiynu ymchwil ac yn cefnogi modelau newydd ar gyfer cyflawni ymchwil glinigol. Mae'r buddsoddiad newydd hwn yn ategu'r £42 miliwn a werir gennym yn flynyddol ar ein seilwaith ymchwil iechyd a gofal ledled Cymru, sy'n cynnwys cyllid ar gyfer gweithlu ymchwil y GIG, ein canolfannau a'n hunedau ymchwil, ein cynlluniau cyllido ymchwil, a'n gwaith partneriaeth.

Ond mae pawb yn deall heriau'r amgylchedd ariannol presennol. Rwy'n ofni bod y sefyllfa'n cael ei gwaethygu gan agwedd Llywodraeth y DU tuag at gronfa ffyniant gyffredin y DU, sy'n cymryd lle cyllid yr UE, sy'n golygu bod Cymru gyfan yn waeth ei byd, ynghyd â'r ansicrwydd ynghylch mynediad at raglen ariannu'r UE, Horizon Europe, yn y dyfodol. Rwy'n pryderu hefyd fod oedi cyn cysylltu â rhaglen Horizon, os gwnawn hynny byth, yn peryglu ein gwaith ymchwil rhyngwladol ar y cyd ar ymchwil feddygol. Mewn sawl ffordd, mae'r hinsawdd ariannol yn tanlinellu pwysigrwydd cydweithio.

Rydym yn cydweithio ac mae gennym bartneriaethau gyda llawer o sefydliadau. Er enghraifft, rydym yn rhan o fenter Ymchwil Data Iechyd y DU a weinyddir gan y Cyngor Ymchwil Feddygol, a Phartneriaeth Ymchwil Atal y DU, ac maent yn gynghreiriau traws-gronfa. Rydym yn cyd-ariannu Canolfan Meddygaeth Canser Arbrofol Caerdydd gydag Ymchwil Canser y DU, sy'n galluogi cleifion i gael mynediad at dreialon clinigol cyfnod cynnar, ac yn trosi darganfyddiadau gwyddonol yn driniaethau canser newydd. Mae gennym bartneriaethau gweithredol sy'n ariannu rhaglenni ymchwil penodol gyda Scar Free Foundation a Fight for Sight. Rydym yn cymryd rhan mewn amrywiaeth o raglenni ariannu ymchwil yn y DU a weithredir gan y Sefydliad Cenedlaethol ar gyfer Ymchwil Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn Lloegr, sy'n rhoi mynediad i ymchwilwyr Cymreig at ffrydiau ariannu mawr gwerth miliynau o bunnoedd ar draws y sbectrwm ymchwil iechyd.

Fodd bynnag, ni allwn sicrhau llwyddiant heb gael amgylchedd ymchwil meithringar ar gyfer gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol. Mae staff sy'n cael eu hysgogi gan dystiolaeth yn fwy tebygol o ddefnyddio arloesedd a gwelliant i ddatblygu ffyrdd o weithio sy'n sbarduno newid a budd i gleifion. Felly, mae gyrfaoedd ymchwil yn rhoi boddhad mawr, ac mae gan sefydliadau sy'n weithgar ym maes ymchwil allu cryfach i ddenu'r staff gorau a'u cadw. A dyna pam, y llynedd, y gwnaeth Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru, Gofal Cymdeithasol Cymru ac Addysg a Gwella Iechyd Cymru ddechrau adolygiad ar y cyd o lwybrau gyrfa a hyfforddiant ymchwil a nododd argymhellion yn yr adroddiad, 'Hyrwyddo gyrfaoedd mewn ymchwil: adolygiad o gyfleoedd ar gyfer gyrfaoedd mewn iechyd a gofal cymdeithasol'. 

Mae gennym opsiynau triniaeth newydd yma yng Nghymru drwy gymryd rhan mewn ymchwil, a all fod yn arbennig o bwysig ar gyfer cyflyrau lle nad oes unrhyw opsiwn arall wedi gweithio. Mae dros 500 o astudiaethau'n digwydd yn y GIG yng Nghymru sy'n hygyrch i'n poblogaeth ar hyn o bryd, gan gynnwys cyflyrau megis clefyd niwronau motor, COVID hir, asthma, canser a diabetes. Rydym hefyd yn gweld datblygiadau enfawr mewn meysydd fel genomeg, delweddu'r ymennydd a therapïau datblygedig, sy'n allweddol i ddarganfod triniaethau yn y dyfodol. Ond rydym i gyd yn cydnabod bod gwasanaethau'r GIG o dan bwysau digynsail ac mae ymgymryd ag ymchwil yn heriol. Rydym wedi gweld effaith y pandemig, ynghyd â phwysau ar y gweithlu, yn cael effaith wirioneddol ar gapasiti ymchwil yn y GIG. O'r herwydd, ni fu erioed adeg bwysicach i fuddsoddi yn ein gweithlu cyflawni ymchwil penodedig a rhoi dyfarniadau amser ymchwil y GIG drwy'r gyfadran. 

Yn ddiweddarach y gwanwyn hwn, bydd fframwaith ymchwil a datblygu'r GIG, sydd wedi'i gydgynhyrchu gyda'r GIG, yn cael ei gyhoeddi ar ei newydd wedd, i ddisgrifio sut beth yw sefydliad GIG sy'n perfformio ar lefel uchel ac sy'n weithredol ym maes ymchwil, ac mae angen inni fanteisio hefyd ar ein cryfderau mewn data iechyd, gan greu seilwaith digidol newydd, i gyflymu'r ddarpariaeth astudio a'i gwneud yn fwy effeithlon.

Cyn i mi grynhoi, rwyf am ganolbwyntio ar y gwahaniaeth gwirioneddol y gall ymchwil ei wneud i fywydau pobl, cleifion a chymunedau. Rydym wedi gweld, yn enwedig pan oedd y pandemig ar ei anterth, pa mor hanfodol yw gwaith ymchwil da i helpu i ddarparu gofal cleifion, triniaeth a brechlynnau wrth gwrs. Mae Cymru'n arwain mewn meysydd datblygu ymchwil, sy'n cael effaith wirioneddol nid yn unig ar gleifion Cymru, ond ar draws y DU. 

Mae un o'r prif glefydau sy'n effeitihio'r boblogaeth yng Nghymru, sef canser, hefyd wedi cael llwyddiant ymchwil allweddol. Recriwtiodd ein hymchwilwyr dros 1,000 o gyfranogwyr i'r astudiaeth SYMPLIFY—prosiect hollbwysig oedd yn gwerthuso prawf canfod cynnar aml-ganser newydd, sy'n gallu canfod dros 50 math o ganser. Yn ogystal, mae treial clinigol canser y frest, o'r enw FAKTION, sydd hefyd yn hannu o Gymru, wedi profi llwyddiant mewn arafu tyfiant tiwmor ac ymestyn bywyd y claf. 

Yn olaf, rwyf am sôn bod cyfranogiad cryf gan y cyhoedd wrth gynllunio a darparu ymchwil yn gwella ansawdd a pherthnasedd ymchwil, gan helpu i sicrhau bod ymchwil yn darparu budd i'r cyhoedd ac yn mynd i'r afael ag anghenion y cyhoedd, ac mae hyn yn rhywbeth y gwn ei fod yn ganolog i weithgareddau Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru. Diolch yn fawr. 

Diolch yn fawr, bawb. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.