Y Cyfarfod Llawn

Plenary

15/11/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da, bawb, a dyma ni yn cychwyn y cyfarfod gyda'r eitem gyntaf, sef cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Joel James. 

Good afternoon. We are ready to begin our meeting, and the first item is questions to the First Minister. The first question is from Joel James. 

Tanwydd Hydrogen
Hydrogen Fuel

1. Beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer defnyddio tanwydd hydrogen ar gyfer cerbydau modur yng Nghymru? OQ58713

1. What are the Welsh Government's plans for the use of hydrogen fuel for automotives in Wales? OQ58713

Llywydd, I thank the Member for that question. Right across Wales, from north to south and west to east, the Welsh Government works with others to advance practical plans for the use of hydrogen in the decarbonisation of transport in Wales.

Llywydd, diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. O'r gogledd i'r de a'r gorllewin i'r dwyrain, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag eraill i ddatblygu cynlluniau ymarferol ar gyfer defnyddio hydrogen er mwyn datgarboneiddio trafnidiaeth yng Nghymru.

Thank you, First Minister. Despite all the interest surrounding the potential for hydrogen to become a major game changer in decarbonising the automotive industry, we are at present yet to see any real evidence of this on our roads. I, like many here, I'm sure, believe that there's a huge opportunity for green hydrogen to become a major part of the solution in decarbonising the automotive industry, especially because it eliminates some of the reasoning people use not to change to electric vehicles. If this Government is serious in its intentions that green hydrogen becomes a major fuel, then we are not moving anywhere near fast enough in building infrastructure and creating the market conditions needed. Shell last week announced the closure of three hydrogen filling stations, citing a lack of demand from consumers, which is concerning because it shows that the market is not responding well enough to the potential of green hydrogen as a fuel source, and, therefore, First Minister, we need to be advocating more vocally that this is a worthwhile and long-term investment. With this in mind, First Minister, and given the potential for green hydrogen production from projects such as the Statkraft green energy hub in Pembrokeshire, what conversations have you had with industry to encourage further investment in green hydrogen production and filling station infrastructure?

Diolch Prif Weinidog. Er gwaethaf yr holl ddiddordeb ynghylch y potensial i hydrogen ddod yn elfen chwyldroadol wrth ddatgarboneiddio'r diwydiant modurol, rydym ar hyn o bryd eto i weld unrhyw dystiolaeth wirioneddol o hyn ar ein ffyrdd. Rwyf i, fel llawer yma, rwy'n siŵr, yn credu bod cyfle enfawr i hydrogen gwyrdd ddod yn rhan fawr o'r ateb wrth ddatgarboneiddio'r diwydiant modurol, yn enwedig am ei fod yn dileu rhai o'r rhesymau y mae pobl yn eu defnyddio i beidio newid i gerbydau trydan. Os yw'r Llywodraeth hon o ddifrif yn ei bwriad i hydrogen gwyrdd ddod yn danwydd o bwys, yna nid ydym yn symud hanner digon cyflym wrth adeiladu seilwaith a chreu amodau'r farchnad sydd eu hangen. Cyhoeddodd Shell yr wythnos diwethaf y bydd tair gorsaf hydrogen yn cau, gan nodi diffyg galw gan ddefnyddwyr, sy'n bryderus oherwydd ei fod yn dangos nad yw'r farchnad yn ymateb yn ddigon da i botensial hydrogen gwyrdd fel ffynhonnell tanwydd, ac, felly, Prif Weinidog, mae angen i ni argymell yn gryfach bod hwn yn fuddsoddiad gwerth chweil a hirdymor. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, ac o ystyried y potensial ar gyfer cynhyrchu hydrogen gwyrdd o brosiectau fel canolfan ynni gwyrdd Statkraft yn sir Benfro, pa sgyrsiau ydych chi wedi eu cael gyda diwydiant i annog mwy o fuddsoddi mewn cynhyrchu hydrogen gwyrdd a seilwaith gorsafoedd hydrogen?

I thank Joel James for that supplementary question, Llywydd, and I welcome him as a recruit to those of us who've always believed that it is the role of Government to step in where the market fails. So, it's good to know that that idea is alive on the Conservative benches. I agree with what the Member said about the potential for green hydrogen and the importance of this being a partnership between private businesses and public authorities. I'm not quite as pessimistic as he sounded about the potential for this to make a breakthrough into making an actual difference in the transport regime here in Wales. The Statkraft example that Joel James referred to, Llywydd, is a facility to produce green hydrogen, to store it as well, at Trecwn in Pembrokeshire. I've had an opportunity to discuss this with Statkraft representatives when I visited Ireland recently. I'll be meeting EDF, another major investor in renewable energy, with ambitions in green hydrogen as well, later today. Here in Wales, we are determined to work with those major investors to give them the confidence that they need, and to make sure that, where those investments depend upon a partnership between public authorities—the Statkraft investment in Pembrokeshire depends on a partnership with Pembrokeshire council because the plan is to make sure that the green hydrogen produced will power buses across Pembrokeshire and will help with rail travel as well—and where that partnership is key to unlocking investment and creating that green hydrogen future, then the Welsh Government will always be active partners in that endeavour. 

Diolch i Joel James am y cwestiwn atodol yna, Llywydd, ac rwy'n ei groesawu fel recriwt i'r rhai ohonom sydd wastad wedi credu mai swyddogaeth y Llywodraeth yw camu i'r adwy pan fo'r farchnad yn methu. Felly, mae'n dda gwybod bod y syniad hwnnw'n fyw ar y meinciau Ceidwadol. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am botensial hydrogen gwyrdd a phwysigrwydd y ffaith bod hon yn bartneriaeth rhwng busnesau preifat ac awdurdodau cyhoeddus. Dydw i ddim mor besimistaidd ag yr oedd ef yn swnio ynghylch y potensial i hwn fod yn gam arloesol i wneud gwahaniaeth gwirioneddol yn y cynllun trafnidiaeth yma yng Nghymru. Mae'r enghraifft Statkraft y cyfeiriodd Joel James ati, Llywydd, yn gyfleuster i gynhyrchu hydrogen gwyrdd, i'w storio hefyd, yn Nhrecŵn yn sir Benfro. Rwyf wedi cael cyfle i drafod hyn gyda chynrychiolwyr Statkraft pan fues i'n ymweld ag Iwerddon yn ddiweddar. Byddaf yn cwrdd ag EDF, buddsoddwr mawr arall mewn ynni adnewyddadwy, gydag uchelgeisiau o ran hydrogen gwyrdd hefyd, yn ddiweddarach heddiw. Yma yng Nghymru, rydym yn benderfynol o weithio gyda'r buddsoddwyr mawr hynny i roi'r hyder sydd ei angen arnyn nhw, ac i wneud yn siŵr, lle mae'r buddsoddiadau hynny'n dibynnu ar bartneriaeth rhwng awdurdodau cyhoeddus—mae buddsoddiad Statkraft yn sir Benfro yn dibynnu ar bartneriaeth â Chyngor Sir Penfro oherwydd y cynllun yw sicrhau y bydd yr hydrogen gwyrdd sy'n cael ei gynhyrchu yn pweru bysiau ar draws sir Benfro ac yn helpu gyda theithio ar y rheilffyrdd hefyd—a phan fo honno’n bartneriaeth allweddol i ddatgloi buddsoddiad a chreu'r dyfodol hydrogen gwyrdd hwnnw, yna bydd Llywodraeth Cymru bob amser yn bartneriaid gweithredol yn yr ymdrech honno. 

First Minister, the HyNet North West programme has the potential to radically change the way that we fuel our transport and business needs across the north-west of England and, of course, north Wales. The programme is being championed by the metro mayor of Liverpool city region, Steve Rotheram, and it's supported by Wrexham and Flintshire councils, as well as the north Wales business council. Would you join me in calling on the UK Government to accelerate delivery of HyNet in order to move transport and industry towards our carbon zero targets?

Prif Weinidog, mae gan raglen HyNet North West y potensial i newid yn sylweddol y ffordd yr ydym yn diwallu ein hanghenion trafnidiaeth a busnes o ran tanwydd ar draws gogledd-orllewin Lloegr ac, wrth gwrs, gogledd Cymru. Maer metro dinas-ranbarth Lerpwl, Steve Rotheram, sy'n hyrwyddo'r rhaglen, ac mae'n cael ei chefnogi gan gynghorau Wrecsam a sir y Fflint, yn ogystal â chyngor busnes gogledd Cymru. A fyddech chi'n ymuno â mi i alw ar Lywodraeth y DU i gyflymu'r broses o gyflawni rhaglen HyNet er mwyn symud trafnidiaeth a diwydiant tuag at ein targedau di-garbon?

Well, Llywydd, I agree with Ken Skates that HyNet represents a major opportunity for the economy of north-east Wales, working with our partners in the north-west of England. Earlier in the autumn, I was able to discuss the development of HyNet with the metro mayor of Liverpool, Steve Rotheram. In an ecumenical sense of answering this question, I shall recognise the investment of the UK Government in HyNet. And it is an example of where we have been able to work with UK Government Ministers to play our part alongside them and elected representatives in the north-west of England to bring that project to fruition. I'm very grateful for the contribution that Flintshire County Council, in particular, alongside the North Wales Economic Ambition Board, have made. The ambition to have a key site for hydrogen generation and storage at the Deeside Industrial Park is one of the reasons why we have that investment, which reaches across that economy that combines north-east Wales and the north-west of England. And working together will offer us the best opportunity to do what Ken Skates said, Llywydd, and that is to accelerate our ability to maximise those opportunities.

Wel, Llywydd, rydw i'n cytuno â Ken Skates bod HyNet yn cynrychioli cyfle pwysig i economi gogledd-ddwyrain Cymru, gan weithio gyda'n partneriaid yng ngogledd-orllewin Lloegr. Yn gynharach yn yr hydref, llwyddais i drafod datblygiad HyNet gyda maer metro Lerpwl, Steve Rotheram. Er mwyn ateb y cwestiwn hwn â naws eciwmenaidd, fe wnaf gydnabod buddsoddiad Llywodraeth y DU yn HyNet. Ac mae'n enghraifft o'r ffordd yr ydym ni wedi gallu gweithio gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU i chwarae ein rhan ochr yn ochr â nhw a chynrychiolwyr etholedig yng ngogledd-orllewin Lloegr er mwyn i'r prosiect hwnnw ddwyn ffrwyth. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfraniad y mae Cyngor Sir y Fflint, yn arbennig, ochr yn ochr â Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, wedi'i wneud. Mae'r uchelgais i gael safle allweddol i gynhyrchu a storio hydrogen ym Mharc Diwydiannol Glannau Dyfrdwy yn un o'r rhesymau pam y mae gennym ni'r buddsoddiad hwnnw, sy'n cyrraedd ar draws yr economi honno sy'n cyfuno gogledd-ddwyrain Cymru a gogledd-orllewin Lloegr. A bydd cydweithio yn cynnig y cyfle gorau i ni wneud yr hyn a ddywedodd Ken Skates, Llywydd, sef cyflymu ein gallu i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd hynny.

13:35
Cartref i Bawb
A Home for Everyone

2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi awdurdodau lleol yng Nghanol De Cymru i sicrhau cartref i bawb sydd angen un yn sgil yr argyfwng costau byw? OQ58722

2. How is the Welsh Government supporting local authorities in South Wales Central to secure a home for everyone who needs one in light of the cost-of-living crisis? OQ58722

Llywydd, mae’r argyfwng costau byw, ac argyfyngau mewn rhannau eraill o'r byd, yn creu pwysau ar y system dai. Ar gyfartaledd, mae dros 1,400 o bobl yn cyflwyno eu hunain i wasanaethau digartrefedd bob mis sydd angen llety dros dro. Mae dros 6,000 o bobl sy'n ffoi rhag rhyfel yn Wcráin wedi cael noddfa yng Nghymru ers mis Mawrth.

Llywydd, the cost-of-living crisis, and crises elsewhere in the world, generate pressures on the housing system. On average, over 1,400 people present to homelessness services every month in need of temporary accommodation. Over 6,000 people who have fled the war in Ukraine alone have been accommodated in Wales since March this year.

Diolch, Prif Weinidog. I was contacted last week by a single parent with primary-school-aged children who have diabetes, autism and ADHD. Mam works as a school assistant, and has an expired eviction notice as the landlord is selling the house. The local council told her to seek private rental accommodation, but the cheapest she can find is £995 per calendar month. Estate agents said she needs to show evidence of a wage of £30,000, which is more than she earns. She will not be placed at the top of the housing list for a house until she has first moved into temporary accommodation. Mam is now on a waiting list for temporary accommodation, and a housing worker in a local authority told me that people stay in temporary accommodation for months at the moment, and we know that demand is only likely to increase as the cost-of-living crisis impacts more and more people. Temporary accommodation is not a suitable or healthy housing solution for a family with children. When children cannot access their basic human rights to a safe home, is it not time to accelerate and expand the agreed Unnos programme, to undertake house adaptation and house building on an unprecedented scale, to ensure children and adults have safe and suitable homes?

Diolch, Prif Weinidog. Cysylltodd rhiant sengl â mi yr wythnos diwethaf, mae ganddi blant oed ysgol gynradd sydd â diabetes, awtistiaeth ac ADHD. Mae'r fam yn gweithio fel cynorthwyydd ysgol, ac mae hi wedi cael rhybudd troi allan, sydd wedi dod i ben, gan fod y landlord yn gwerthu'r tŷ. Dywedodd y cyngor lleol wrthi am chwilio am lety rhent preifat, ond y rhataf y gall ddod o hyd iddo yw £995 bob mis calendr. Dywedodd gwerthwyr tai fod angen iddi ddangos tystiolaeth o gyflog o £30,000, sy'n fwy nag y mae hi'n ei ennill. Ni fydd hi'n cael ei rhoi ar frig y rhestr dai ar gyfer tŷ nes iddi symud i lety dros dro yn gyntaf. Mae'r fam nawr ar restr aros am lety dros dro, a dywedodd gweithiwr tai mewn awdurdod lleol wrthyf i fod pobl yn aros mewn llety dros dro am fisoedd ar hyn o bryd, ac rydym yn gwybod y bydd y galw yn debygol o gynyddu gan fod yr argyfwng costau byw yn effeithio ar fwy a mwy o bobl. Nid yw llety dros dro yn llety addas nac yn iach i deulu â phlant. Pan na all plant gael eu hawliau dynol sylfaenol a chartref diogel, onid yw hi'n bryd cyflymu ac ehangu'r rhaglen Unnos y cytunwyd arni, i ymgymryd ag addasu tai ac adeiladu tai ar raddfa na welwyd ei thebyg o'r blaen, er mwyn sicrhau bod gan blant ac oedolion gartrefi diogel ac addas?

Llywydd, I certainly agree with Heledd Fychan that the Unnos project has a part to play, an important part to play, in allowing us to accelerate the building of long-term affordable homes for people in every part of Wales. That ambition will not help the person who has contacted the Member in their immediate difficulties, which is why it is right that we go on together investing in those measures that provide some immediate relief for people who find themselves with nowhere to live, and that includes the transitional accommodation capital programme. That will create over 1,000 new homes for people here in Wales. They will be places that people can call their own, they will be places that people will be able to plan the future of their lives. Beyond the transitional accommodation, there will be permanent accommodation to be found as well. And that's why, Llywydd, we invest in bringing empty homes back into use here in Wales—a £43 million recyclable fund that has already brought in 1,600 homes that otherwise would not be available for occupation, or where the physical conditions would be so difficult that people might be forced not to go on living in them. Over 1,600 homes have been brought into use in that way, and a further 1,300 occupied homes made safe for people to stay in as well.

There is an imbalance between the demand for housing in Wales and the supply of it. That's apparent to anybody who represents people who come to surgeries and tell us of the difficulties that they are facing. But, by increasing supply and supporting people so that when they do take up tenancies, they're able to maintain them in the best possible way, we have the plan in place in Wales that will get us to a better place for those people who, in many parts of Wales, face the same difficulties as the individual Heledd Fychan has talked to us about this afternoon.

Llywydd, rwy'n sicr yn cytuno â Heledd Fychan bod gan brosiect Unnos ran i'w chwarae, rhan bwysig i'w chwarae, wrth ein galluogi ni i gyflymu'r gwaith o adeiladu cartrefi fforddiadwy hirdymor i bobl ym mhob rhan o Gymru. Ni fydd yr uchelgais honno'n helpu'r unigolyn a gysylltodd â'r Aelod gyda'i hanawsterau presennol, a dyna pam y mae'n iawn ein bod yn mynd ymlaen gyda'n gilydd i fuddsoddi yn y mesurau hynny sy'n rhoi rhywfaint o ryddhad ar unwaith i bobl sy'n cael eu hunain heb unman i fyw, ac mae hynny'n cynnwys y rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro. Bydd hynny'n creu dros 1,000 o gartrefi newydd i bobl yma yng Nghymru. Byddan nhw'n lleoedd iddyn nhw eu hunain, fe fyddan nhw'n lleoedd lle bydd pobl yn gallu cynllunio dyfodol eu bywydau. Y tu hwnt i'r llety dros dro, bydd llety parhaol i'w gael hefyd. A dyna pam, Llywydd, yr ydym ni'n buddsoddi mewn gwneud tai gwag yn addas i'w defnyddio unwaith eto yma yng Nghymru—cronfa ailgylchu gwerth £43 miliwn sydd eisoes wedi creu 1,600 o gartrefi na fydden nhw fel arall ar gael i'w meddiannu, neu lle byddai'r amodau ffisegol mor anodd fel y gorfodir pobl i adael. Mae dros 1,600 o gartrefi wedi cael eu defnyddio unwaith eto yn y ffordd honno, a 1,300 o gartrefi eraill wedi eu gwneud yn ddiogel i bobl aros ynddyn nhw hefyd.

Mae anghydbwysedd rhwng y galw am dai yng Nghymru a'r cyflenwad. Mae hynny'n amlwg i unrhyw un sy'n cynrychioli pobl sy'n dod i gymorthfeydd ac yn dweud wrthym am yr anawsterau y maen nhw'n eu hwynebu. Ond, drwy gynyddu'r cyflenwad a chefnogi pobl pan ddônt yn denantiaid, i'w cynnal nhw yn y ffordd orau bosibl, mae gennym ni'r cynllun ar waith yng Nghymru a fydd yn ein rhoi ni mewn gwell sefyllfa ar gyfer y bobl hynny sydd, mewn sawl rhan o Gymru, yn wynebu'r un anawsterau ag oedd yr unigolyn y soniodd Heledd Fychan amdani y prynhawn yma.

13:40

First Minister, I recently met with Trivallis, the largest provider of social housing in RCT, and it was really good to receive an update from them on how they've been able to make use of the Welsh Government's transitional accommodation capital programme to bring empty homes back into use with the specific purpose of moving people and families out of temporary bed-and-breakfast accommodation. What sort of measures will you put in place to monitor this scheme and make sure that it delivers on the Welsh Government's objective for everyone in Wales to have a safe, suitable, permanent home?

Prif Weinidog, yn ddiweddar, cwrddais â Trivallis, darparwr tai cymdeithasol mwyaf RhCT, ac roedd yn dda iawn cael diweddariad ganddyn nhw ynghylch sut maen nhw wedi gallu gwneud defnydd o raglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro Llywodraeth Cymru i wneud tai gwag yn addas i'w defnyddio unwaith eto gyda'r pwrpas penodol o symud pobl a theuluoedd allan o lety gwely a brecwast dros dro. Pa fath o fesurau fyddwch chi'n eu rhoi ar waith i fonitro'r cynllun hwn a gwneud yn siŵr ei fod yn cyflawni amcan Llywodraeth Cymru i bawb yng Nghymru gael cartref diogel, addas, parhaol?

Well, Llywydd, I thank Vikki Howells for drawing attention particularly to the transitional accommodation capital programme. It is an innovation here in Wales, it has £65 million now provided to it, and I am very impressed and encouraged by the way in which progressive local authorities and progressive housing associations have grasped the opportunity that the programme provides. That is why, within an 18-month period, we will bring more than 1,000 additional homes into use. We'll monitor it, Llywydd, through the normal grant awarding process, but I believe that where there are partners who demonstrate that they have the commitment and the capacity to use the funding we are able to provide to bring homes into use, to offer people somewhere that they can move on in their lives, we ought to trust them to get on with the job. And while it's right, because it's public money, that we monitor it and they account for it, I think it should be a trusted relationship with organisations such as the ones mentioned by Vikki Howells and the local authority in the area she represents. Where we have people on the ground who demonstrate their capacity to deliver, we ought to enable them to get on with that job.

Wel, Llywydd, diolch i Vikki Howells am dynnu sylw yn enwedig at y rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro. Mae'n arloesi yma yng Nghymru, mae £65 miliwn bellach wedi'i ddarparu iddi, ac rwyf wedi rhyfeddu at y ffordd y mae awdurdodau lleol blaengar a chymdeithasau tai blaengar wedi bachu ar y cyfle y mae'r rhaglen hon yn ei chynnig. Dyna pam, o fewn cyfnod o 18 mis, y byddwn yn gweld mwy na 1,000 o gartrefi ychwanegol yn cael eu defnyddio unwaith eto. Byddwn yn ei fonitro, Llywydd, drwy'r broses dyfarnu grantiau arferol, ond rwy'n credu, pan geir partneriaid sy'n dangos bod ganddyn nhw'r ymrwymiad a'r gallu i ddefnyddio'r cyllid yr ydym yn gallu ei ddarparu i ddefnyddio cartrefi unwaith eto, i gynnig rhywle i bobl fel y gallant symud ymlaen yn eu bywydau, fe ddylem ni ymddiried ynddyn nhw i wneud y gwaith. Ac er ei fod yn iawn, oherwydd ei fod yn arian cyhoeddus, ein bod yn ei fonitro a'u bod nhw'n rhoi cyfrif amdano, rwy'n credu y dylai fod yn berthynas y gellir ymddiried ynddi â sefydliadau fel y rhai a grybwyllwyd gan Vikki Howells a'r awdurdod lleol yn yr ardal y mae'n ei chynrychioli. Lle mae gennym bobl ar lawr gwlad sy'n dangos eu gallu i gyflawni, dylem ni eu galluogi nhw i fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Questions now from party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, it's good to see you back after last week being away with COVID. A timely reminder that, obviously, the virus is still out there and taking people out of their normal day's activities.

First Minister, last week—two weeks ago, I should say—the chair of the UK-wide COVID inquiry highlighted that the work that they would be able to undertake wouldn't be able to encapsulate all the matters that she would wish for to be taken into account here in Wales, given the volume of work that she has on her plate and the amount of work that is coming in to that inquiry, although she would, along with her colleagues in that inquiry, endeavour to undertake as full an investigation and scrutiny of the actions of the Welsh Government as possible. In light of her comments, do you not think it is now appropriate that we do have that Welsh-wide COVID inquiry, so that those who lost loved ones through the COVID crisis can get the answers they require to bring closure on what is a particularly dark time in their lives?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae'n dda eich gweld chi'n ôl ar ôl i chi fod i ffwrdd oherwydd COVID yr wythnos diwethaf. Atgof amserol bod y feirws, yn amlwg, yn dal allan yna ac yn tynnu pobl allan o weithgareddau eu diwrnod arferol.

Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf—bythefnos yn ôl, dylwn i ddweud—fe wnaeth cadeirydd yr ymchwiliad COVID ledled y DU dynnu sylw at y ffaith na fyddai'r gwaith y bydden nhw'n gallu ymgymryd ag ef yn gallu crisialu'r holl faterion y byddai hi'n dymuno eu hystyried yma yng Nghymru, o ystyried faint o waith sydd ganddi ar ei phlât a faint o waith sy'n dod i mewn i'r ymchwiliad hwnnw, er y byddai, ynghyd â'i chydweithwyr yn yr ymchwiliad hwnnw, yn parhau i gynnal ymchwiliad a gwaith chraffu ar weithredoedd Llywodraeth Cymru mor gynhwysfawr â phosibl. Yn sgil ei sylwadau, onid ydych chi'n credu ei bod hi'n briodol bellach i ni gael yr ymchwiliad COVID ar gyfer Cymru gyfan, fel y gall y rhai a gollodd anwyliaid trwy argyfwng COVID gael yr atebion sydd eu hangen arnyn nhw i ddod â chyfnod arbennig o dywyll yn eu bywydau nhw i ben?

Llywydd, first of all, I thank the leader of the opposition for what he said. We know that he himself has had experience of just how difficult an illness COVID can be, and he's right to draw attention to the fact that thousands of people continue to fall ill from COVID every week here in Wales. That has an impact in those individuals' lives, and it has an impact on our ability to sustain public services and private businesses as well. COVID certainly isn't over.

I read what Baroness Hallett, Judge Hallett, said in opening that particular part of the inquiry. I don't think myself she was suggesting that she would do more if she could. She was simply explaining to people that, within the timescales available to her and her determination to produce a report within the timescale that can have an influence on the way in which future decisions are made, in everything that she does, she will have to focus on the issues that she believes to have the most potential to provide good information, answers and guidance for the future. I'm very happy to leave the inquiry to her now, and that's what we will be doing.

Llywydd, yn gyntaf oll, diolch i arweinydd yr wrthblaid am yr hyn a ddywedodd. Gwyddom ei fod ef ei hun wedi cael profiad o ba mor anodd y gall COVID fod, ac mae'n iawn iddo dynnu sylw at y ffaith bod miloedd o bobl yn parhau i fynd yn sâl â COVID bob wythnos yma yng Nghymru. Mae hynny'n cael effaith ar fywydau'r unigolion hynny, ac mae'n cael effaith ar ein gallu i gynnal gwasanaethau cyhoeddus a busnesau preifat hefyd. Yn sicr nid yw COVID ar ben.

Darllenais yr hyn a ddywedodd y Farwnes Hallett, y Farnwres Hallett, wrth agor y rhan arbennig honno o'r ymchwiliad. Nid wyf yn credu fy hun ei bod hi'n awgrymu y byddai'n gwneud mwy pe bai'n gallu. Yn syml, roedd hi'n egluro i bobl, o fewn yr amserlenni sydd ar gael iddi hi a'i phenderfyniad i gynhyrchu adroddiad o fewn yr amserlen a all gael dylanwad ar y ffordd y gwneir penderfyniadau yn y dyfodol, ym mhopeth y mae'n ei wneud, y bydd yn rhaid iddi ganolbwyntio ar y materion y mae'n credu sydd â'r potensial mwyaf i roi gwybodaeth dda, atebion ac arweiniad ar gyfer y dyfodol. Rwy'n fodlon iawn i adael yr ymchwiliad yn ei dwylo hi nawr, a dyna fyddwn ni'n ei wneud.

It is a matter of public record that those comments are there, that the chair of the UK inquiry did highlight the limitations due to the workload of the UK inquiry. It is a matter of record that, in the same interview or same comments that she was making, she highlighted that if an independent inquiry was to be established here in Wales, she would readily, along with her colleagues, work with that independent inquiry. The only person stopping an independent inquiry here in Wales is you, First Minister, or can you name another organisation that is actually against the principle of establishing an independent inquiry here in Wales to give answers to those people who lost loved ones through the COVID pandemic?

Mae ar gofnod cyhoeddus bod y sylwadau hynny yna, bod cadeirydd ymchwiliad y DU wedi tynnu sylw at y cyfyngiadau oherwydd llwyth gwaith ymchwiliad y DU. Mae ar gofnod, yn yr un cyfweliad neu'r un sylwadau yr oedd hi'n eu gwneud, ei bod wedi tynnu sylw at y ffaith pe bai ymchwiliad annibynnol yn cael ei sefydlu yma yng Nghymru, y byddai hi, ynghyd â'i chydweithwyr, yn barod i weithio gyda'r ymchwiliad annibynnol hwnnw. Yr unig berson sy'n stopio ymchwiliad annibynnol yma yng Nghymru yw chi eich hun, Prif Weinidog, neu a allwch chi enwi sefydliad arall sydd mewn gwirionedd yn erbyn yr egwyddor o sefydlu ymchwiliad annibynnol yma yng Nghymru i roi atebion i'r bobl hynny a gollodd anwyliaid drwy bandemig COVID?

13:45

Llywydd, I've explained time after time, and I don't intend to take up the time of the Senedd this afternoon in repeating simply what I said on 19 October last year, 30 November, 25 January, 23 May—these are all occasions on which I have answered this question from the Member. You may not like the answer—I don't expect that you will do—but the answer doesn't change by simply going on and asking the same question. I believe that the best way to obtain the answers that people in Wales want to what happened here in Wales, including everything that will be provided by the Welsh Government—and I can tell you that the Welsh Government is disclosing hundreds of thousands of documents to the inquiry. The idea that it will not look at the matters that are important to Wales, I don't think will be borne out by the work of the inquiry. That is the way in which people will get the right, rounded, insightful answers that they quite rightly wish for, and that remains the policy of the Welsh Government. 

Llywydd, rwyf wedi egluro dro ar ôl tro, ac nid wyf yn bwriadu gwastraffu amser y Senedd y prynhawn yma yn ailadrodd yr hyn a ddywedais i ar 19 Hydref y llynedd, 30 Tachwedd, 25 Ionawr, 23 Mai—mae'r rhain i gyd yn achlysuron pan wyf wedi ateb y cwestiwn hwn gan yr Aelod. Efallai nad ydych chi'n hoffi'r ateb—dydw i ddim yn disgwyl y byddwch chi—ond nid yw'r ateb am newid drwy barhau i ofyn yr un cwestiwn. Rwy'n credu mai'r ffordd orau o gael yr atebion y mae pobl yng Nghymru eu heisiau o ran yr hyn a ddigwyddodd yma yng Nghymru, gan gynnwys popeth a fydd yn cael ei ddarparu gan Lywodraeth Cymru—a gallaf ddweud wrthych fod Llywodraeth Cymru yn datgelu cannoedd ar filoedd o ddogfennau i'r ymchwiliad. Mae'r syniad na fydd yn edrych ar y materion sy'n bwysig i Gymru, dydw i ddim yn credu y bydd gwaith yr ymchwiliad yn amlygu hynny. Dyna'r ffordd y bydd pobl yn cael atebion cywir, cyfan, craff y maen nhw, yn gwbl briodol yn dymuno eu cael, a dyna o hyd yw polisi Llywodraeth Cymru. 

The question I put to you, First Minister, was: could you name another organisation that shared your belief that we shouldn't have an independent public inquiry into COVID here in Wales? I notice from your answer that you weren't able to put another organisation's name on the Record of the Senedd. And, please, take as long as you want, because I'm sure that the public will show great interest in your responses today. When I did raise this with you some weeks ago, you said, 'There is the impotency of opposition, and here is the potency of Government'. The potency of Government, in this case, is stopping an independent inquiry.

We will, in a couple of weeks' time, lay a motion in the Senedd to bring forward a Senedd committee to actually have an inquiry on this particular matter. Whether the Senedd votes for it or not, that is a matter of democratic accountability here in the Chamber, but that's what the opposition can do. Will you lift the whip on your backbenchers to support such a motion, because, certainly, when I'm speaking to colleagues from your side as well as the other end of the M4—Chris Evans, for example, from Islwyn—they want to see that independent inquiry because they believe it is the right thing to do, and it is only through your obstinance that we're not getting that inquiry here in Wales? So, let's see how the votes stack up here, and let's see whether you need to whip your Members to support the blocking of a COVID public inquiry here in Wales. 

Y cwestiwn a gyflwynais i chi, oedd y canlynol: a allech chi enwi sefydliad arall a oedd yn rhannu eich cred na ddylem gael ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i COVID yma yng Nghymru? Rwy'n sylwi o'ch ateb nad oeddech yn gallu rhoi enw sefydliad arall ar Gofnod y Senedd. Ac, os gwelwch yn dda, cymerwch cyhyd ag y dymunwch, oherwydd rwy'n siŵr y bydd y cyhoedd yn dangos diddordeb mawr yn eich ymatebion heddiw. Pan wnes i godi hyn gyda chi rai wythnosau yn ôl, fe ddywedoch chi, 'Dyna anallu gwrthblaid, a dyma allu Llywodraeth'. Gallu y Llywodraeth, yn yr achos hwn, yw atal ymchwiliad annibynnol.

Byddwn ni, ymhen ychydig wythnosau, yn gosod cynnig yn y Senedd i ddwyn pwyllgor Senedd Cymru ymlaen i gael ymchwiliad ar y mater penodol hwn mewn gwirionedd. P'un a fydd y Senedd yn pleidleisio drosto neu beidio, mae hynny'n fater o atebolrwydd democrataidd yma yn y Siambr, ond dyna all y gwrthbleidiau ei wneud. A wnewch chi godi'r chwip ar eich meinciau cefn i gefnogi cynnig o'r fath, oherwydd, yn sicr, pan wyf yn siarad â chyd-Aelodau o'ch ochr chi yn ogystal â phen arall yr M4—Chris Evans, er enghraifft, o Islwyn—maen nhw eisiau gweld yr ymchwiliad annibynnol hwnnw oherwydd eu bod nhw'n credu mai dyma'r peth iawn i'w wneud, a dim ond oherwydd eich ystyfnigrwydd chi nid ydym yn cael yr ymchwiliad hwnnw yma yng Nghymru? Felly, dewch i ni weld beth fydd canlyniad y pleidleisiau yma, a gadewch i ni weld a oes angen i chi chwipio eich Aelodau i gefnogi rhwystro ymchwiliad cyhoeddus COVID yma yng Nghymru. 

Well, Llywydd, I'm not going to respond to a suggestion that I've never seen, when there's not a single piece of paper in front of me to explain what the leader of the opposition thinks he will be putting in front of the Senedd. Of course, when he makes his mind up and puts something down, then I'll look at it carefully and my group will decide what it is that they wish to do. But, the idea that you can treat matters of this seriousness in that casual way, that you think it is possible just to make a suggestion out of nowhere—nothing at all, not a single document to offer us on what would be the scope of such an inquiry, what powers will it have, how will it go about its business. When we have a serious proposition from you, then we will look at it seriously, but this afternoon, we've certainly not had that. And if he wants me to name an organisation with whom I've had discussions and who believe that the best way of getting answers to people's questions is via the UK inquiry, then I'll refer him, as I have many times before, to the conversations that I had with the Prime Minister, and that he supported at the time, because in my discussions with the then Prime Minister, Boris Johnson, it was clear that a UK inquiry able to mobilise all the necessary information and have the powers that it would need to make those inquiries, was the preferred way forward. I've told you before: I supported the UK Prime Minister at the time, even as you have constantly attempted to undermine them.

Wel, Llywydd, dydw i ddim yn mynd i ymateb i awgrym nad ydw i erioed wedi ei weld, pan nad oes un darn o bapur o fy mlaen i yn egluro beth mae arweinydd yr wrthblaid yn credu y bydd yn ei osod ger bron y Senedd. Wrth gwrs, pan fydd yn gwneud ei feddwl i fyny ac yn gosod rhywbeth, yna byddaf yn edrych arno'n ofalus a bydd fy ngrŵp yn penderfynu beth y maen nhw'n dymuno ei wneud. Ond, y syniad y gallwch chi drin materion o'r difrifoldeb hwn mewn ffordd mor ddi-hid, eich bod chi'n credu ei bod hi'n bosibl gwneud awgrym o ddim—dim byd o gwbl, nid un ddogfen i awgrymu i ni beth fyddai cwmpas ymchwiliad o'r fath, pa bwerau fydd ganddo, sut fydd yn mynd ati i weithredu hyn. Pan gawn ni gynnig difrifol gennych, yna byddwn yn edrych arno o ddifrif, ond y prynhawn yma, yn sicr nid ydym wedi cael hynny. Ac os yw eisiau i mi enwi sefydliad yr wyf wedi cael trafodaethau ag ef sy'n credu mai'r ffordd orau o gael atebion i gwestiynau pobl yw drwy ymchwiliad y DU, yna byddaf yn ei gyfeirio, fel y gwnes i lawer gwaith o'r blaen, at y sgyrsiau a gefais gyda Phrif Weinidog y DU, yr oedd ef yn eu cefnogi ar y pryd, oherwydd yn fy nhrafodaethau gyda'r Prif Weinidog ar y pryd, Boris Johnson, roedd hi'n amlwg mai ymchwiliad y DU â'r gallu i ysgogi'r holl wybodaeth angenrheidiol a chael y pwerau y byddai eu hangen arno i wneud yr ymholiadau hynny, oedd y ffordd ymlaen a ffafriwyd. Rwyf wedi dweud wrthych o'r blaen: cefnogais Brif Weinidog y DU ar y pryd, hyd yn oed pan oeddech chi wedi ceisio'u tanseilio nhw'n gyson.

Diolch, Llywydd. Today marks 100 years of Labour's electoral dominance, making your party, in your words,

'the most successful party in the democratic world'.

I have to say, this morning, there wasn't quite that celebratory mood when I and other Plaid Cymru colleagues stood in the rain in solidarity with striking trade unionists to mark some other historic moments; the largest average vote in favour of strike action by the PCS union in its history, covering 126 separate workplaces, including this institution, the Senedd; the first time the National Association of Head Teachers have balloted their members for strike action over pay in their 125-year history; the first nation-wide strike in the Royal College of Nurses' 106-year history. Now, Keir Starmer has repeatedly refused to back striking workers, saying that he understands why strikes were taking place, but was not prepared to stand with workers on picket lines. What do you think Keir Hardie would have made of that? And more to the point, are you prepared to stand in solidarity with workers when your British leader, sadly, is not?

Diolch, Llywydd. Mae heddiw'n nodi 100 mlynedd o oruchafiaeth etholiadol Llafur, gan wneud eich plaid, yn eich geiriau chi,

'y blaid fwyaf llwyddiannus yn y byd democrataidd'.

Mae'n rhaid i mi ddweud, y bore 'ma, nid oedd yr hwyliau yn rhai o ddathlu pan sefais i a chydweithwyr eraill Plaid Cymru yn y glaw mewn undod ag undebwyr llafur ar streic i nodi rhai adegau hanesyddol eraill; y bleidlais gyfartalog fwyaf o blaid streicio gan undeb y PCS yn ei hanes, sy'n cwmpasu 126 o weithleoedd ar wahân, gan gynnwys y sefydliad hwn, y Senedd; y tro cyntaf i Gymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon gynnal pleidlais ymhlith ei haelodau ynghylch streicio dros gyflogau yn ei hanes 125 mlynedd; y streic gyntaf ledled y genedl yn hanes 106 mlynedd y Coleg Nyrsio Brenhinol. Nawr, mae Keir Starmer wedi gwrthod dro ar ôl tro gefnogi gweithwyr sy'n streicio, gan ddweud ei fod yn deall pam y mae streiciau'n digwydd, ond nad oedd yn barod i sefyll gyda gweithwyr ar linellau piced. Beth ydych chi'n credu y byddai Keir Hardie wedi ei wneud o hynny? Ac yn fwy perthnasol, ydych chi'n barod i sefyll mewn undod â gweithwyr pan nad yw eich arweinydd Prydeinig yn gwneud hynny, yn anffodus?

13:50

Well, Llywydd, I recognise the anger and the disappointment that many public service workers experience at the moment. When your wages have been held down through a decade of austerity, and you're now faced with wage rises below the level of inflation, then it is absolutely understandable why workers in those circumstances feel in the way that they do and why they vote to take action in the way that they have. And this Labour Government has no ambiguity at all in putting on the record our understanding of the way in which public sector workers have been driven to take the action that they do. I'm very happy to repeat that and put it on the record again this afternoon.

Wel, Llywydd, rwy'n cydnabod y dicter a'r siom y mae llawer o weithwyr gwasanaethau cyhoeddus yn eu profi ar hyn o bryd. Pan fydd eich cyflogau wedi cael eu cadw i lawr drwy ddegawd o gyni, ac rydych chi bellach yn wynebu codiadau cyflog o dan lefel chwyddiant, yna mae'n gwbl ddealladwy pam y mae gweithwyr o dan yr amgylchiadau hynny'n teimlo fel hyn a pham eu bod yn pleidleisio i weithredu yn y ffordd yma. A does gan y Llywodraeth Lafur hon ddim amwysedd o gwbl wrth roi ar gofnod ein dealltwriaeth o'r ffordd y mae gweithwyr y sector cyhoeddus wedi cael eu gwthio i gymryd y camau y maen nhw wedi eu cymryd. Rwy'n hapus iawn i ailadrodd hynny a'i roi ar gofnod eto y prynhawn yma.

Sir Keir has said that the single most important thing he could do for striking workers is to usher in a Labour Government. And, yes, if that was a radical Government that can help deliver fairer funding for Wales and greater fairness all round through the kinds of progressive changes that our party's Westminster leader, Liz Saville Roberts, is proposing through her Tax Reform Commission Bill, it could make a very important difference to our lives. But in Wales, we need not usher in a Labour Government, we already have one. And it's the Welsh Labour Government that nurses, in a few weeks, joined soon by teachers, probably, will be striking against. To avoid the labour movement effectively being in dispute with the Government led by a party that shares its name, can the First Minister say if the option of using the income tax powers that we have in a progressive way, including, if necessary, the basic rate, is something that you will at least explore to avoid the hyper austerity that is quite probably soon to be meted upon us?  

Mae Syr Keir wedi dweud mai'r peth pwysicaf y gallai ei wneud ar gyfer gweithwyr ar streic yw hebrwng Llywodraeth Lafur i mewn. Ac ie, pe bai honno'n Llywodraeth radical a all helpu i ddarparu cyllid tecach i Gymru a mwy o degwch cyffredinol drwy'r mathau o newidiadau blaengar y mae arweinydd ein plaid yn San Steffan, Liz Saville Roberts, yn eu cynnig drwy ei Bil Comisiwn Diwygio Trethi, gallai wneud gwahaniaeth pwysig iawn i'n bywydau. Ond yng Nghymru, nid oes angen i ni hebrwng Llywodraeth Lafur i mewn, mae gennym ni un yn barod. A Llywodraeth Lafur Cymru yw'r un y bydd nyrsys, ymhen ychydig wythnosau, gydag athrawon yn ymuno'n fuan wedyn, yn ôl pob tebyg, yn taro yn ei herbyn. Er mwyn osgoi sefyllfa pan fydd y mudiad llafur i bob pwrpas mewn anghydfod â'r Llywodraeth dan arweiniad plaid sy'n rhannu ei henw, a wnaiff y Prif Weinidog ddweud os yw'r dewis o ddefnyddio'r pwerau treth incwm sydd gennym mewn ffordd flaengar, gan gynnwys, os oes angen, y gyfradd sylfaenol, yn rhywbeth y byddwch o leiaf yn edrych arno'n fanwl er mwyn osgoi'r cyni sylweddol sydd yn bur debyg o fod o'n blaenau ni'n fuan?

Well, Llywydd, I agree with the leader of Plaid Cymru that nothing is more important to making a difference to the future of working people in the United Kingdom than a Labour Government in Westminster, and I look forward to doing everything that we can, as a party here in Wales, as we have for 100 years, to make the maximum contribution we can to that Labour victory at the earliest possible opportunity. My discussions with trade union colleagues—and I was having them earlier this morning—make it very apparent to me that they understand the dilemma of a Welsh Labour Government here. We have a fixed budget that we have to determine, and if we pay people more than we are funded to—and we have met the pay review body recommendations, in both health and education—if we pay people more than that, then that money has to come from somewhere else.

Now, I might, for a moment, just draw attention to the experience in Scotland. There, the sister party of Plaid Cymru has indeed offered health workers a higher increase than we have been able to here in Wales. Did it prevent the RCN in Scotland voting for strike action in every single health board in Scotland? No, it did not. And because the SNP are in Government in Scotland, they have to face up to the very difficult dilemmas that come with the decisions that they have made, and I respect them for the way in which they've made those decisions. But let us be clear, Llywydd, the SNP Government, in the last two weeks, has announced that it is taking £400 million out of the budget of the Scottish NHS in order to pay for the additional uplift in workers' pay within the NHS. That's a decision that the Scottish Government has made, and it's within its own political authority to do so. What we need to hear from Plaid Cymru is if they believe that the Welsh Government should increase the wages of workers in the health service beyond that for which we are funded, where would the money come from here?

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno ag arweinydd Plaid Cymru nad oes dim yn bwysicach i wneud gwahaniaeth i ddyfodol pobl sy'n gweithio yn y Deyrnas Unedig na Llywodraeth Lafur yn San Steffan, ac edrychaf ymlaen at wneud popeth o fewn ein gallu, fel plaid yma yng Nghymru, fel yr ydym wedi ei wneud ers 100 mlynedd, i wneud y cyfraniad mwyaf posibl at y fuddugoliaeth Lafur honno ar y cyfle cyntaf posibl. Mae fy nhrafodaethau gyda chydweithwyr undebau llafur—ac roeddwn i'n eu cael nhw'n gynharach y bore 'ma—yn ei gwneud hi'n amlwg iawn i mi eu bod nhw'n deall cyfyng-gyngor Llywodraeth Lafur Cymru yma. Mae gennym gyllideb sefydlog y mae'n rhaid i ni ei phennu, ac os ydym ni'n talu mwy i bobl na'r arian sydd gennym—ac rydym ni wedi bodloni argymhellion y corff adolygu cyflogau, ym maes iechyd ac addysg—os ydym ni'n talu mwy i bobl na hynny, yna mae'n rhaid i'r arian hwnnw ddod o rywle arall.

Nawr, fe wnaf i am eiliad, dynnu sylw at y profiad yn yr Alban. Yno, mae chwaer blaid Plaid Cymru yn wir wedi cynnig mwy o gynnydd i weithwyr iechyd nag yr ydym wedi gallu ei wneud yma yng Nghymru. A wnaeth hyn atal yr RCN yn Yr Alban rhag pleidleisio dros streicio ym mhob un bwrdd iechyd yn yr Alban? Naddo. Ac oherwydd bod yr SNP yn Llywodraethu yn yr Alban, mae'n rhaid iddyn nhw wynebu'r cyfyng-gyngor anodd iawn sy'n dod gyda'r penderfyniadau y maen nhw wedi eu gwneud, ac rwy'n eu parchu nhw am y ffordd y maen nhw wedi gwneud y penderfyniadau hynny. Ond gadewch i ni fod yn glir, Llywydd, mae Llywodraeth yr SNP, yn y pythefnos diwethaf, wedi cyhoeddi ei bod yn cymryd £400 miliwn allan o gyllideb GIG yr Alban er mwyn talu am y codiad ychwanegol yng nghyflog gweithwyr o fewn y GIG. Mae hwnna'n benderfyniad y mae Llywodraeth yr Alban wedi ei wneud, ac mae o fewn ei hawdurdod gwleidyddol ei hun i wneud hynny. Yr hyn y mae angen i ni ei glywed gan Blaid Cymru yw os ydyn nhw'n credu y dylai Llywodraeth Cymru gynyddu cyflogau gweithwyr yn y gwasanaeth iechyd y tu hwnt i'r cyllid sydd gennym, o ble fyddai'r arian yn dod yma?

13:55

I look forward to the First Minister allowing us to go through the books with him. Will he organise a briefing when we can actually look, line by line, at where we can reprioritise the budget in a progressive, socialist way?

Now, can the First Minister clarify one thing? You referred to discussions. Are you willing to enter into negotiations with the health unions in the pay dispute, and indeed with all the public sector unions that are balloting for strike action? The Labour Party in Westminster routinely calls on the Government there to get around the table in situations such as this. The Labour Party in Scotland is making that point as well. Are you prepared to get around the table? The Royal College of Nursing has told us that the health Minister has declined to negotiate with the Welsh Partnership Forum, a body comprised of trade unions, NHS leaders and Welsh Government representatives, which, according to the RCN, has a long history of productive social partnership on matters related to pay. Why are you refusing to meet with them, when social partnership is meant to be a core principle to you, and you are literally the Labour Party? I mean, is that what success after 100 years now looks like?

Rwy'n edrych ymlaen at weld y Prif Weinidog yn caniatáu i ni fynd drwy'r llyfrau gydag ef. A fydd e'n trefnu sesiwn friffio pan gawn ni edrych mewn gwirionedd, fesul llinell, ar ble y gallwn ni ailflaenoriaethu'r gyllideb mewn ffordd flaengar, sosialaidd?

Nawr, a wnaiff y Prif Weinidog egluro un peth? Fe gyfeirioch chi at drafodaethau. Ydych chi'n barod i gynnal trafodaethau gyda'r undebau iechyd yn yr anghydfod dros gyflogau, ac yn wir gyda'r holl undebau sector cyhoeddus sy'n pleidleisio dros streicio? Mae'r Blaid Lafur yn San Steffan yn galw ar y Llywodraeth yno fel mater o drefn i ddod o gwmpas y bwrdd mewn sefyllfaoedd fel hyn. Mae'r Blaid Lafur yn yr Alban yn gwneud y pwynt hwnnw hefyd. Ydych chi'n barod i ddod o gwmpas y bwrdd? Mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol wedi dweud wrthym fod y Gweinidog iechyd wedi gwrthod trafod gyda Fforwm Partneriaeth Cymru, corff sy'n cynnwys undebau llafur, arweinwyr y GIG a chynrychiolwyr Llywodraeth Cymru, sydd, yn ôl y Coleg Nyrsio Brenhinol yn meddu ar hanes hir o bartneriaeth gymdeithasol gynhyrchiol ar faterion sy'n gysylltiedig â chyflogau. Pam ydych chi'n gwrthod cwrdd â nhw, pan fo partneriaeth gymdeithasol i fod yn egwyddor graidd i chi, a chi yw'r Blaid Lafur yn llythrennol? Hynny yw, ai dyna sut mae llwyddiant ar ôl 100 mlynedd yn edrych bellach?

Well, Llywydd, first of all, I'm grateful to the leader of Plaid Cymru for agreeing to come to a detailed briefing on the circumstances that we will face here in Wales once we have seen the results of this Thursday's autumn statement.

Llywydd, all strike action ends in the end in negotiation, and that's the way I believe that the current difficulties that we see in public services here in Wales will be resolved. A Labour Government never refuses to talk to our partners, but it has to be done in a way that is fair to all partners in any partnership forum. The RCN is not the only union that represents workers in the health service, and other trade unions are consulting their members currently. You have to carry out these negotiations in a way that recognises the interests of more than one group or one organisation. But the principle that strike action is resolved in the end through negotiations is one that we absolutely understand, because this is a Government, despite the very difficult times we are in and will go on being in, that believes firmly and without hesitation that social partnership is the right way to make sure that very challenging issues can be resolved properly between us.

Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, rwy'n ddiolchgar i arweinydd Plaid Cymru am gytuno i ddod i sesiwn friffio manwl ar yr amgylchiadau y byddwn yn eu hwynebu yma yng Nghymru pan fyddwn wedi gweld canlyniadau datganiad yr hydref ddydd Iau.

Llywydd, mae pob streic yn dod i ben yn y diwedd wrth drafod, a dyna'r ffordd rwy'n credu y bydd yr anawsterau presennol a welwn ni mewn gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru yn cael eu datrys. Nid yw Llywodraeth Lafur byth yn gwrthod siarad â'n partneriaid, ond mae'n rhaid ei wneud mewn ffordd sy'n deg i bob partner mewn unrhyw fforwm partneriaeth. Nid y Coleg Nyrsio Brenhinol yw'r unig undeb sy'n cynrychioli gweithwyr yn y gwasanaeth iechyd, ac mae undebau llafur eraill yn ymgynghori gyda'u haelodau ar hyn o bryd. Mae'n rhaid i chi gynnal y trafodaethau hyn mewn ffordd sy'n cydnabod buddiannau mwy nag un grŵp neu un sefydliad. Ond mae'r egwyddor bod streicio yn cael ei ddatrys yn y diwedd drwy drafodaethau yn un yr ydym yn ei deall yn llwyr, oherwydd Llywodraeth yw hon, er gwaethaf y cyfnod anodd iawn yr ydym ynddo ac y byddwn yn parhau ynddo, sy'n credu'n gryf a heb betruso mai partneriaeth gymdeithasol yw'r ffordd gywir o wneud yn siŵr bod modd datrys materion heriol iawn rhyngom ni.

Rhandiroedd Cymunedol
Community Allotments

3. Pa gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru'n ei darparu ar gyfer rhandiroedd cymunedol? OQ58686

3. What support is the Welsh Government providing for community allotments? OQ58686

Llywydd, our allotment support grant has allocated £750,000 this year across local authorities to help improve and increase allotment provision. In addition to this dedicated fund, other programmes such as the community land advisory service also support the development of allotments.

Llywydd, mae ein grant cymorth rhandiroedd wedi dyrannu £750,000 eleni ar draws awdurdodau lleol i helpu i wella a chynyddu'r ddarpariaeth o randiroedd. Yn ogystal â'r gronfa bwrpasol hon, mae rhaglenni eraill fel y gwasanaeth cynghori ar dir cymunedol hefyd yn cefnogi datblygiad rhandiroedd.

I thank the First Minister for his reply. I've got allotments in my constituency that have benefited from the grants that have been available, but there are still very many people who want an allotment but cannot get one. The public sector in Wales, both Welsh Government sponsored bodies, the Welsh Government itself and local authorities, have land that they own but currently have no beneficial use for. Will the Welsh Government promote the use of such land to be used for allotments, rather than just being left there?

Diolch i'r Prif Weinidog am ei ateb. Mae gen i randiroedd yn fy etholaeth sydd wedi elwa ar grantiau a oedd ar gael, ond mae yna lawer iawn o bobl o hyd sydd eisiau rhandir ond yn methu cael un. Mae gan y sector cyhoeddus yng Nghymru, y ddau gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru, Llywodraeth Cymru ei hun ac awdurdodau lleol, dir y maen nhw'n berchen arno ond, ar hyn o bryd, nid oes ganddyn nhw ddefnydd buddiol ar ei gyfer. A fydd Llywodraeth Cymru'n annog defnyddio tir o'r fath ar gyfer rhandiroedd, yn hytrach na'i weld yn cael ei adael?

Well, Llywydd, I guess I ought to declare an interest in this question. I was on my own allotment on Sunday. If you're picking raspberries in the middle of November then you don't need anybody to tell you that climate change is not affecting us in every part of our lives.

I'm glad to hear what Mike Hedges said about the positive impact of the allotment support grant in Swansea. Across the whole of Wales, it's already in a small pilot and 18 months of the grant itself brought 760 new plots, or allowed plots that were in disuse to be renovated and brought back into use. I was especially interested to see that, in the Member's own constituency, at the Cwmgelli allotments in Treboeth, for example, the local authority plans to develop a set of starter plots, and I think that's a really useful and important way. I'm very used, in my own allotments, to seeing people who arrive with huge enthusiasm, who put an awful lot of work in over two or three weeks, and then simply find that they can't sustain the effort over the longer run. And starter plots that allow people to build up their interest and capacity I think are a very useful way in which the allotment support grant can be used. 

And I think Swansea has also demonstrated that, as well as direct provision of extra plots, they're making their allotment stock more available to people by improving accessibility, security, recycling facilities on those plots. I recognise what Mike Hedges says, Llywydd: 16 of the local authority community allotment associations in Swansea all have waiting lists. So, our allotment support grant works alongside other initiatives, such as the Community Land Advisory Service, to look for other and new opportunities to increase the availability of land for those people who recognise both the direct benefits of growing food for your own consumption but also the wider health and social benefits that come with sustaining your own allotment. 

Wel, Llywydd, rwy'n tybio y dylwn i ddatgan buddiant yn y cwestiwn hwn. Roeddwn i ar fy rhandir fy hun ddydd Sul. Os ydych chi'n casglu mafon yng nghanol mis Tachwedd yna does dim angen i unrhyw un ddweud wrthych nad yw newid hinsawdd yn effeithio arnom ym mhob rhan o'n bywydau.

Rwy'n falch o glywed beth ddywedodd Mike Hedges am effaith gadarnhaol y grant cymorth rhandiroedd yn Abertawe. Ar draws Cymru gyfan, mae eisoes mewn cynllun treialu bach a gwnaeth 18 mis o'r grant ei hun greu 760 o leiniau, neu alluogi gwaith adfer lleiniau segur er mwyn eu defnyddio unwaith eto. Roedd yn arbennig o ddiddorol i mi weld, yn etholaeth yr Aelod ei hun, yn rhandiroedd Cwmgelli yn Nhre-boeth, er enghraifft, fod yr awdurdod lleol yn bwriadu datblygu set o leiniau cychwynnol, ac rwy'n credu bod hynny'n ffordd ddefnyddiol a phwysig iawn. Rwy'n gyfarwydd iawn, yn fy rhandiroedd fy hun, i weld pobl yn cyrraedd gyda brwdfrydedd enfawr, sy'n gweithio'n galed am dros bythefnos neu dair wythnos, ac yna'n canfod na allant gynnal yr ymdrech dros y cyfnod hirach. Ac mae lleiniau cychwynnol sy'n caniatáu i bobl feithrin eu diddordeb a'u capasiti rwy'n credu yn ffordd ddefnyddiol iawn o ddefnyddio'r grant cymorth rhandiroedd.

Ac rwy'n credu bod Abertawe hefyd wedi dangos, yn ogystal â darparu lleiniau ychwanegol yn uniongyrchol, eu bod yn sicrhau bod mwy o'u stoc rhandiroedd ar gael i bobl trwy wella hygyrchedd, diogelwch, ailgylchu cyfleusterau ar y lleiniau. Rwy'n cydnabod yr hyn y mae Mike Hedges yn ei ddweud, Llywydd: mae gan 16 o gymdeithasau rhandiroedd cymunedol awdurdodau lleol yn Abertawe i gyd restrau aros. Felly, mae ein grant cymorth rhandiroedd yn gweithio ochr yn ochr â mentrau eraill, megis y Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol, i chwilio am gyfleoedd eraill a newydd i sicrhau bod mwy o dir ar gael i'r bobl hynny sy'n cydnabod manteision uniongyrchol tyfu bwyd ar gyfer eich defnydd eich hun ond hefyd y manteision iechyd a chymdeithasol ehangach sy'n dod o gynnal eich rhandir eich hun. 

14:00

Thanks to the generosity of the Pembrokeshire Agricultural Society, over an acre of land has been gifted to the local community to grow their own fruit and vegetables, enabling some 40 Pembrokeshire residents from across all generations to tend to their own piece of land. The project has been spearheaded by Grŵp Resilience, a community-led operation, which aims to foster self-reliance and community spirit by working with individuals, Government organisations and businesses to promote a more sustainable way of life. Grŵp Resilience have been a huge benefit to west Wales, through both the development of over 25 community growing spaces or enhancing our understanding of greener, cleaner and self-sufficient communities. Given their success, First Minister, what steps is the Welsh Government taking to emulate their community model across all of Wales?

Diolch i haelioni Cymdeithas Amaethyddol Sir Benfro, rhoddwyd dros erw o dir yn rhodd i'r gymuned leol i dyfu eu ffrwythau a'u llysiau eu hunain, gan alluogi tua 40 o drigolion sir Benfro o bob cenhedlaeth i edrych ar ôl eu darn nhw eu hunain o dir. Arweiniwyd y prosiect gan Grŵp Resilience, ymgyrch a arweinir gan y gymuned, sy'n ceisio meithrin hunanddibyniaeth ac ysbryd cymunedol trwy weithio gydag unigolion, sefydliadau'r Llywodraeth a busnesau i hyrwyddo ffordd fwy cynaliadwy o fyw. Mae Grŵp Resilience wedi bod o fudd enfawr i orllewin Cymru, drwy ddatblygu dros 25 o fannau tyfu cymunedol neu wrth wella ein dealltwriaeth o gymunedau mwy gwyrdd, glanach a hunangynhaliol. O ystyried eu llwyddiant, Prif Weinidog, pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i efelychu eu model cymunedol ar draws Cymru gyfan?

I thank the Member for that information. I think what it illustrates is something that you will see in every part of Wales, that the interest in community food growing is wider than just allotments and that it has an enormously enthusiastic group of people there who are interested in finding ways in which not just individuals on their own allotments but, if I think of my own constituency, just bits of marginal land that otherwise were having no purposeful use to them have been taken over by community groups who now look after them, grow food on them, make them available to that local community. And what you see happening in Pembrokeshire I think you will find replicated in that way in every part of Wales. It's why we are committed to the development of a community food strategy, because that will allow us to think of ways in which we can harness that enormous community effort, and, by offering some wider support through public authorities, allow them to do even more in the future.

Diolch i'r Aelod am y wybodaeth yna. Rwy'n credu bod yr hyn y mae'n ei ddangos yw rhywbeth y byddwch chi'n ei weld ym mhob rhan o Gymru, bod y diddordeb mewn tyfu bwyd cymunedol yn ehangach na rhandiroedd yn unig a bod ganddo grŵp hynod frwdfrydig o bobl yno sydd â diddordeb mewn dod o hyd i ffyrdd, nid unigolion yn unig ar eu rhandiroedd eu hunain ond, os ydw i'n meddwl am fy etholaeth fy hun, dim ond darnau o dir ymylol oedd fel arall heb unrhyw ddefnydd pwrpasol wedi eu cymryd drosodd gan grwpiau cymunedol sydd bellach yn gofalu amdanyn nhw, yn tyfu bwyd arnyn nhw, yn sicrhau eu bod ar gael i'r gymuned leol honno. A bydd yr hyn a welwch chi yn digwydd yn sir Benfro rwy'n credu yn cael eich efelychu yn y ffordd honno ym mhob rhan o Gymru. Dyna pam yr ydym wedi ymrwymo i ddatblygu strategaeth fwyd gymunedol, oherwydd bydd hynny'n ein galluogi ni i ni feddwl am ffyrdd i harneisio'r ymdrech gymunedol enfawr honno, a thrwy gynnig rhywfaint o gefnogaeth ehangach drwy awdurdodau cyhoeddus, eu galluogi nhw i wneud hyd yn oed yn fwy yn y dyfodol.

Tai Cymdeithasol
Social Housing

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â'r galw cynyddol am dai cymdeithasol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ58724

4. What steps is the Welsh Government taking to address the increasing demand for social housing in Mid and West Wales? OQ58724

Wel, Llywydd, diolch i Cefin Campbell am y cwestiwn. Rydyn ni wedi ymrwymo i sicrhau 20,000 o gartrefi carbon isel newydd i’w rhentu yn y sector cymdeithasol ac wedi buddsoddi mwy o gyllid nag erioed, gan ddarparu £300 miliwn eleni. Mae hyn yn cynnwys 40 y cant o gynnydd yn y canolbarth a’r gorllewin.

Well, Llywydd, thank you to Cefin Campbell for the question. We are committed to delivering 20,000 new low-carbon homes for rent in the social sector and we've allocated record levels of funding, with £300 million allocated this year. This includes a 40 per cent increase in funding in Mid and West Wales. 

Diolch yn fawr iawn. Fel rŷch chi'n gwybod, mae bron i 90,000 o aelwydydd yng Nghymru ar y rhestr aros am dai cymdeithasol ar hyn o bryd. Mae hyn wedi codi o 65,000 o gartrefi yn 2018, ac mae elusennau'n disgwyl i'r nifer godi ymhellach. Ac mae tueddiadau ar draws Canolbarth a Gorllewin Cymru yn peri pryder mawr, gyda nifer yr aelwydydd ar restrau aros yn 2022 lan bron 50 y cant yn sir Benfro a dros 100 y cant ym Mhowys, o'i gymharu â ffigurau pedair blynedd yn ôl. Fodd bynnag, rwy'n falch o ddweud fod sir Gâr, dan arweinyddiaeth Plaid Cymru, wedi dangos patrwm gwahanol, gyda gostyngiad o ryw 12 y cant yn nifer yr aelwydydd sy'n aros am dai cymdeithasol ar hyn o bryd. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud, felly, o sut mae Cyngor Sir Caerfyrddin wedi llwyddo i gyflawni hyn? A wnaiff y Prif Weinidog ymrwymo i archwilio pa wersi y gellid eu dysgu o arfer da sir Gâr mewn ardaloedd awdurdodau eraill yng Nghymru?

Thank you very much. As you know, almost 90,000 households in Wales are on the waiting list for social housing at the moment. This has increased from 65,000 homes in 2018, and charities expect that number to increase further. And trends across Mid and West Wales are very concerning indeed, with the number of households on waiting lists in 2022 up by almost 50 per cent in Pembrokeshire and over 100 per cent in Powys, as compared to the figures of four years ago. However, I'm pleased to say that Carmarthenshire, under the leadership of Plaid Cymru, has shown a different pattern, with a reduction of some 12 per cent in the number of households waiting for social housing at the moment. What assessment has the Welsh Government made, therefore, of how Carmarthenshire County Council has succeeded in delivering this? Will the First Minister commit to looking into what lessons can be learned from the good practice in Carmarthenshire in other local authority areas in Wales?

14:05

Diolch i Cefin Campbell am y cwestiwn ychwanegol yna. Dwi wedi cael un cyfle i siarad gyda'r gweision sifil sydd wedi edrych i mewn i'r profiad yn sir Gâr, achos mae e yn sefyll mas, onid yw e? Rŷch chi'n gweld beth sydd wedi digwydd yn sir Gâr yng nghyd-destun de-orllewin Cymru, ac mae record sir Gâr yn rhywbeth gwahanol i'r awdurdodau lleol eraill. Beth mae swyddogion wedi awgrymu i fi, jest yn y sgwrs gyntaf, yw bod sir Gâr wedi bod yn gweithio yn y maes hwn dros y tymor hir. Maen nhw wedi prynu tai pan fo tai yn dod lan ar y farchnad ar werth, ac mae rhaglen ddatblygu gyda nhw sy'n fwy dwfn na'r rhai sydd gyda'r awdurdodau lleol eraill yn y rhanbarth. So, mae'n bosib bod gwersi i'w dysgu mas o'r profiad mae sir Gâr wedi'i gael.

Mae sir Gâr hefyd wedi cydweithio â ni fel Llywodraeth, ac roedd sir Gâr yn un o'r awdurdodau lleol gwreiddiol ble roedden ni wedi codi'r hawl i brynu tai cymdeithasol, ac mae hwnna wedi helpu yn sir Gâr a'r tymor fwy nac mewn rhai awdurdodau lleol eraill. A hefyd maen nhw wedi gweithio gyda ni i ddefnyddio'r arian rŷn ni wedi'i roi ar y bwrdd i dynnu tai gwag nôl i rentu i bobl.

So, dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig i edrych i mewn i'r profiadau yn sir Gâr i weld os oes rhywbeth gwahanol mae'r cyngor yn ei wneud, ond hefyd i roi hwnna yng nghyd-destun yr ymdrech fwyaf rŷn ni'n treial i helpu, i helpu i fuddsoddi gyda'r awdurdodau lleol a hefyd gyda'r bobl eraill sy'n gwneud gwaith pwysig yn y maes.

I thank Cefin Campbell for that supplementary question. I have had one opportunity to discuss with civil servants who have looked at the experience in Carmarthenshire, because it does stand out, doesn't it? When you see what's happened in Carmarthenshire in the context of south-west Wales, the record in Carmarthenshire is different to that of other local authorities. What officials have suggested to me, just in that initial conversation, is that Carmarthenshire has been working in this field over the long term. They have purchased homes when homes come on to the market for sale, and they have a development programme that is deeper in breadth than that of other local authorities in the region. So, it is possible that there are lessons to be learned from the experience of Carmarthenshire.

Carmarthenshire has also collaborated with us as a Government, and Carmarthenshire was one of the original local authorities where we had lifted the right to buy social housing, and that has helped in Carmarthenshire in the longer term as compared to other local authorities. And they've worked with us to use the funding that we have provided to bring empty homes back into use for rental purposes.

So, I think it is important to look into the experiences in Carmarthenshire to see whether there is something different that the council is doing there, but also to place that in the context of the effort that we are making to help, to help to invest with local authorities as a whole and with other groups who do important work in the field.

First Minister, a recent freedom of information request showed that, in Powys, there are around 4,500 households waiting for social housing. I'm sure you'll agree with me that that's extremely worrying. I'm sure those individuals and those people on that waiting list, like I do, want to know today what you and your Government are doing to fix this problem, because, as you said earlier, funding is coming forward, but it's not achieving the results you want. So, instead of chasing headlines, First Minister, do you think removing things like the phosphate regulations imposed by Natural Resources Wales would go some way to unblocking the planning system?

Prif Weinidog, dangosodd cais rhyddid gwybodaeth diweddar fod tua 4,500 o aelwydydd yn aros am dai cymdeithasol ym Mhowys. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi bod hynny'n peri pryder mawr. Rwy'n siŵr bod yr unigolion hynny a'r bobl hynny ar y rhestr aros honno, fel yr wyf i, eisiau gwybod heddiw beth yr ydych chi a'ch Llywodraeth yn ei wneud i ddatrys y broblem hon, oherwydd, fel y dywedoch chi'n gynharach, mae cyllid ar gael, ond nid yw'n cyflawni'r canlyniadau yr ydych chi eu heisiau. Felly, yn lle ceisio penawdau, Prif Weinidog Cymru, ydych chi'n credu y byddai cael gwared ar bethau fel y rheoliadau ffosffad a osodwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn mynd rhywfaint o'r ffordd tuag at ddadflocio'r system gynllunio?

Well, I certainly don't think that allowing greater pollution of rivers in Powys would be something that would be supported by the Member's constituents, and let us be very clear that when he says 'lifting the phosphate regulations', that is exactly what he means—it is exactly what he means—he cannot mean anything else. If you allow housing developments to take place knowing—knowing—that that will lead to greater pollution of watercourses and rivers, then that will be the impact of doing what the Member proposes.

Now, fortunately, most people who work in this area, including organisations in Powys, have a more constructive attitude to solving the dilemma that we face. Of course we need to be able to build houses in Powys and other parts of Wales; that means we have to find a sustainable solution that building those houses does not have guaranteed into them additional pollution impact on rivers that are already—already—over-polluted. A series of contributions will be needed to that: there will be a need for a contribution from the regulator; there will be a need for a contribution of Dŵr Cymru; there will be in need for a contribution from farming interests; and there will be a need for a contribution from housing developers who have techniques that they can use and are willing to use that would mean that, when you build new houses, it does not lead—

Wel, yn sicr, dydw i ddim yn credu y byddai caniatáu mwy o lygredd yn afonydd Powys yn rhywbeth a fyddai'n cael ei gefnogi gan etholwyr yr Aelod, a gadewch i ni fod yn glir iawn pan ddywed 'cael gwared ar reoliadau ffosffad', dyna'n union mae'n ei olygu—dyna'n union mae'n ei olygu—ni all olygu unrhyw beth arall. Os ydych chi'n caniatáu i ddatblygiadau tai ddigwydd gan wybod—gan wybod—y bydd hynny'n arwain at fwy o lygru cyrsiau dŵr ac afonydd, yna dyna fydd effaith gwneud yr hyn y mae'r Aelod yn ei gynnig.

Erbyn hyn, yn ffodus, mae gan y rhan fwyaf o bobl sy'n gweithio yn y maes hwn, gan gynnwys sefydliadau ym Mhowys, agwedd fwy adeiladol tuag at ddatrys y cyfyng-gyngor sy'n ein hwynebu. Wrth gwrs mae angen i ni allu adeiladu tai ym Mhowys a rhannau eraill o Gymru; mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ni ddod o hyd i ateb cynaliadwy fel nad yw adeiladu'r tai hynny yn achosi llygredd ychwanegol mewn afonydd sydd eisoes—eisoes—wedi'u gor-lygru. Bydd angen cyfres o gyfraniadau: bydd angen cyfraniad gan y rheoleiddiwr; bydd angen cyfraniad Dŵr Cymru; bydd angen cyfraniad gan fuddiannau ffermio; a bydd angen cyfraniad gan ddatblygwyr tai sydd â thechnegau y gallant eu defnyddio ac sy'n fodlon eu defnyddio a fyddai'n golygu, pan fyddwch chi'n adeiladu tai newydd, nad yw'n arwain—

14:10

I'm really sorry, First Minister, but there are many backbenchers from at least two parties who are seeking to contribute in your place on this debate. I'd rather hear you than them—all of them. All of them. First Minister.

Mae'n wir ddrwg gennyf i, Prif Weinidog, ond mae llawer o aelodau meinciau cefn o ddwy blaid o leiaf yn ceisio cyfrannu yn eich lle chi yn y ddadl hon. Byddai'n well gennyf i eich clywed chi na nhw—pob un ohonyn nhw. Pob un ohonyn nhw. Prif Weinidog.

Llywydd, thank you. I was simply trying to explain to the Member that the problem he identifies is a real one, but the solution that he proposes only makes another problem, a very serious problem, worse. We will not solve the problem in that way. The only way we will solve it is by collecting together the contribution of many different agencies and organisations. That includes house builders. I think they recognise that. There are techniques that they can develop that would mean that house building can take place without the damage that would be done by the simplistic solution that James Evans offered us, which would undoubtedly lead to additional pollution.

Llywydd, diolch. Roeddwn i'n ceisio egluro i'r Aelod bod y broblem y mae'n ei nodi yn un go iawn, ond mae'r ateb y mae'n ei gynnig yn creu problem arall, problem ddifrifol iawn, yn waeth. Ni fyddwn ni'n datrys y broblem yn y ffordd honno. Yr unig ffordd y byddwn ni'n ei datrys yw drwy gasglu ynghyd gyfraniad nifer o wahanol asiantaethau a sefydliadau. Mae hynny'n cynnwys adeiladwyr tai. Rwy'n credu eu bod nhw'n cydnabod hynny. Mae technegau y gallant eu datblygu a fyddai'n golygu y gall adeiladu tai ddigwydd heb y difrod a fyddai'n cael ei achosi gan yr ateb gor-syml a gynigiodd James Evans i ni, a fyddai heb os, yn arwain at lygredd ychwanegol.

Datganiad yr Hydref ar y Gyllideb
The Autumn Budget Statement

5. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r prif flaenoriaethau i Gymru yn y datganiad yr hydref ar y gyllideb? OQ58692

5. What discussions has the First Minister had with the UK Government regarding the main priorities for Wales in the forthcoming autumn budget statement? OQ58692

Llywydd, last week I had a constructive meeting with the Prime Minister, during which I set out a series of practical measures that could be included in the Chancellor’s statement on 17 November. Those practical measures would help the most vulnerable in our communities.

Llywydd, yr wythnos diwethaf cefais gyfarfod adeiladol gyda Phrif Weinidog y DU, pan gyflwynais gyfres o fesurau ymarferol y gellid eu cynnwys yn natganiad y Canghellor ar 17 Tachwedd. Byddai'r mesurau ymarferol hynny yn helpu'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau.

I'm truly glad to hear that Welsh Government has laid out its priorities in advance of the autumn statement. We know, as a matter of fact, from our constituents, from our local authorities and our third sector that mark 1 Conservative austerity tore the guts out of local government and has imperilled the continuation of the third sector, despite the best efforts of our local authority colleagues and despite the best efforts of volunteers and the voluntary sector out there. What reason on earth would we have to believe that Conservative austerity mark 2 would fare any better for the people of Wales and the public services on which they rely?

Rwy'n wirioneddol falch o glywed bod Llywodraeth Cymru wedi amlinellu ei blaenoriaethau cyn datganiad yr hydref. Gwyddom, fel mater o ffaith, oddi wrth ein hetholwyr, ein hawdurdodau lleol a'n trydydd sector bod cyni rhif 1 y Ceidwadwyr wedi rhwygo'r perfeddion allan o lywodraeth leol ac wedi peryglu parhad y trydydd sector, er gwaethaf ymdrechion gorau ein cydweithwyr yn yr awdurdodau lleol ac er gwaethaf ymdrechion gorau gwirfoddolwyr a'r sector gwirfoddol allan yna. Pa reswm ar y ddaear fyddai gennym i gredu y byddai cyni rhif 2 y Ceidwadwyr yn cynnig unrhyw beth gwell i bobl Cymru a'r gwasanaethau cyhoeddus y maen nhw'n dibynnu arnyn nhw?

Llywydd, Huw Irranca-Davies makes a really important point. We have already had a decade of a flawed and failed experiment of austerity in the United Kingdom, which has left us all worse off than we otherwise would have been. And the facts simply speak for themselves, Llywydd. Between 2010 and 2021, every one of those years a year of Conservative Government at Westminster, gross domestic product per head in the United Kingdom grew by only 6 per cent in real terms. It grew by 11 per cent in Germany, it grew by 17 per cent in the United States of America. In 2010, disposable household income per head in the United Kingdom was 90 per cent of the German figure. By 2021, it had fallen to 81 per cent. The New Economics Foundation estimate that the direct impact of austerity is to make the UK economy £100 billion smaller than it otherwise would have been. Who ever would think of repeating the same experiment? It wasn't attempted elsewhere in the world. They had a different approach, they had an investment approach, they had a Keynesian approach, and they came out of the dilemmas of 2008 in a far stronger way.

We see the same pattern already repeating itself. Last week, inflation in the United States fell below 8 per cent. The Bank of France announced last week that the French economy will escape recession in the fourth quarter of this year. The German economy grew by 0.3 per cent in the third quarter of this year. Every single one of those things is not true of the United Kingdom under the stewardship of the Conservative party.

I don't often, Llywydd, quote The Daily Telegraph in answering questions here, but, if you had looked at The Daily Telegraph yesterday, you would have seen a very serious article that argues that tax rises and public spending cuts at this point in the economic cycle are exactly the wrong prescription for the UK economy. Here is an economy already in recession, according to the Bank of England, and now to have purchasing power drained out of it at an ever-accelerating rate, mortgage rates rises by the Bank of England, and money taken out of people's pockets by the UK Government as well. This will guarantee, it seems to me, that the recession that we are facing already will be longer, it will be deeper and, once again, it is those communities and those organisations that can the very least afford it who will be on the front line of another dose of Tory austerity.

Llywydd, mae Huw Irranca-Davies yn gwneud pwynt pwysig iawn. Rydym eisoes wedi cael degawd o arbrawf diffygiol ac aflwyddiannus sef cyni yn y Deyrnas Unedig, sydd wedi ein gadael ni i gyd yn waeth ein byd nag y byddem ni fel arall. Ac mae'r ffeithiau yn siarad drostyn nhw eu hunain, Llywydd. Rhwng 2010 a 2021, pob un o'r blynyddoedd hynny yn flwyddyn o Lywodraeth Geidwadol yn San Steffan, tyfodd cynnyrch domestig gros y pen yn y Deyrnas Unedig 6 y cant yn unig mewn termau real. Tyfodd 11 y cant yn yr Almaen, tyfodd 17 y cant yn Unol Daleithiau America. Yn 2010, roedd incwm gwario y pen aelwydydd yn y Deyrnas Unedig 90 y cant o ffigur yr Almaen. Erbyn 2021, roedd wedi gostwng i 81 y cant. Mae'r New Economics Foundation yn amcangyfrif mai effaith uniongyrchol cyni yw sicrhau bod economi'r DU £100 biliwn yn llai nag y byddai wedi bod fel arall. Pwy fyddai byth yn meddwl am ailadrodd yr un arbrawf? Ni cheisiwyd gwneud hyn mewn mannau eraill yn y byd. Roedd ganddyn nhw ddull gwahanol, roedd ganddyn nhw ddull buddsoddi, roedd ganddyn nhw ddull Keynesaidd, a daethant allan o gyfyng-gyngor 2008 mewn ffordd llawer cryfach.

Rydym ni'n gweld yr un patrwm eisoes yn ailadrodd ei hun. Yr wythnos diwethaf, gostyngodd chwyddiant yn yr Unol Daleithiau o dan 8 y cant. Cyhoeddodd Banc Ffrainc yr wythnos diwethaf y bydd economi Ffrainc yn dianc rhag dirwasgiad ym mhedwerydd chwarter eleni. Tyfodd economi'r Almaen 0.3 y cant yn nhrydydd chwarter eleni. Nid oes unrhyw un o'r pethau hynny'n wir am y Deyrnas Unedig o dan stiwardiaeth y blaid Geidwadol.

Nid wyf yn aml, Llywydd, yn dyfynnu The Daily Telegraph wrth ateb cwestiynau yma, ond, pe baech chi wedi edrych ar The Daily Telegraph ddoe, byddech wedi gweld erthygl ddifrifol iawn sy'n dadlau bod codiadau treth a thoriadau gwariant cyhoeddus ar yr adeg hon yn y cylch economaidd yr union bresgripsiwn anghywir ar gyfer economi'r DU. Dyma economi sydd eisoes mewn dirwasgiad, yn ôl Banc Lloegr, a nawr rydym yn colli pŵer prynu ar raddfa sy'n cyflymu'n barhaus, Banc Lloegr yn codi cyfraddau morgeisi, ac arian yn cael ei dynnu o bocedi pobl gan Lywodraeth y DU hefyd. Bydd hyn yn gwarantu, mae'n ymddangos i mi, y bydd y dirwasgiad yr ydym yn ei wynebu eisoes, yn hirach, bydd yn ddyfnach ac, unwaith eto, y cymunedau hynny a'r sefydliadau hynny a all fforddio hyn leiaf fydd ar reng flaen dos arall o gyni Torïaidd.

14:15

I too welcome you, First Minister, back to the Chamber following your illness; it's good to see you. I don't doubt that the Chancellor has some difficult choices to make ahead of the autumn statement, so I'm going to try to be constructive. This will have an impact on the Welsh Government, which I am somewhat sympathetic to. As a former council leader of 13 years, I understand too well what it's like to set a budget when the funding settlement isn't quite what you'd like it to be, and I'll say no more in that regard. However, during these difficult times, it's important that we all work together, rather than against each other, to get us back on track.

I was very encouraged to see the First Minister and the Prime Minister join others at the recent meeting of the British-Irish Council. Presiding Officer, I would like to ask the First Minister whether he took the opportunity to discuss the uprating of pensions and benefits in line with prices with his UK counterparts at the recent meeting, because, as we know, this is something that on this side of the Chamber we agree with. And looking closer to home, what assessment has the Welsh Government made about the value of the devolved grants and allowances that it administers in light of the impact of inflation, as called for by the Bevan Foundation?

Rwyf innau hefyd yn eich croesawu chi, Prif Weinidog, yn ôl i'r Siambr yn dilyn eich salwch; mae'n dda eich gweld chi. Dydw i ddim yn amau bod gan y Canghellor rai dewisiadau anodd y bydd rhaid eu gwneud cyn datganiad yr hydref, felly rwy'n mynd i geisio bod yn adeiladol. Bydd hyn yn cael effaith ar Lywodraeth Cymru, ac rwy'n cydymdeimlo rywfaint â hi. Fel cyn-arweinydd cyngor ers 13 mlynedd, rwy'n deall yn rhy dda sut beth yw gosod cyllideb pan nad yw'r setliad ariannu yn hollol yr hyn yr hoffech chi iddo fod, a dywedaf dim mwy yn hynny o beth. Fodd bynnag, yn ystod y cyfnod anodd hwn, mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd, yn hytrach nag yn erbyn ein gilydd, er mwyn ein cael ni yn ôl ar y trywydd iawn.

Roedd yn galonogol iawn gweld y Prif Weinidog a Phrif Weinidog y DU yn ymuno ag eraill yng nghyfarfod diweddar Cyngor Prydain-Iwerddon. Llywydd, hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog a wnaeth fanteisio ar y cyfle i drafod cynyddu pensiynau a budd-daliadau yn unol â phrisiau gyda'i gyd-Weinidogion yn y DU yn y cyfarfod diweddar, oherwydd, fel y gwyddom, mae hyn yn rhywbeth ar yr ochr hon i'r Siambr yr ydym yn cytuno ag ef. Ac wrth edrych yn nes at adref, pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ynghylch gwerth y grantiau a'r lwfansau datganoledig y mae'n eu gweinyddu yng ngoleuni effaith chwyddiant, fel y gelwir amdanyn nhw gan Sefydliad Bevan?

Well, Llywydd, first of all, I thank Peter Fox for his kind opening remarks, and I recognise, as I try always to do, the experience that he has as a former leader of a council having to make actual decisions when there are really difficult choices to be made.

Can I say, Llywydd, that I welcome the Prime Minister's decision to attend the British-Irish Council? He's the first Prime Minister to do so for a very long time. I think it was an important, symbolic decision, given the continued tensions in relationships around the Northern Ireland protocol, and given the pressures that are on the diary of any Prime Minister to give up the amount of time that he did to be there and to hold separate meetings with a range of different individuals. I think that's commendable and I hope, as I said in my original answer, that that constructive start sets a different tone for the future in terms of inter-governmental relations.

As well as bilateral meetings with the Prime Minister, he also chaired the first meeting of the Prime Minister's council. This was part of the inter-governmental relations review that was concluded in March of this year. No previous meeting of the council had been held. So, again, very early on in his tenure as Prime Minister, Mr Sunak made it a priority to chair a meeting of that council, and I was glad to see that as well.

I did, of course, take the opportunity, with others—the Chancellor of the Exchequer attended the council, as did Michael Gove—to raise the issue of the uprating of benefits, and the triple lock for pensioners, but I also was able to put on the record a set of modest in their way but very important in the lives of the people affected actions that I believe the UK Government could take in its autumn statement.

I argued strongly for the abolition of standing charges for prepayment meter customers. What can be worse than finding, when you finally manage to get some money together to put on a supply of electricity, that that money has already been eaten into paying a standing charge for all those days when you weren't able to use electricity at all? It's a deep economic injustice, and this Government could simply abolish those standing charges and make the companies absorb the costs, as the Government did when it said to the BBC that it had to pay the cost of free licences for the over-75s. They could take their own example and apply it to prepayment meter customers.

I argued for an increase in discretionary housing payments and the local housing allowance. Here is an absurd example of a Government saving some money with one hand—small amounts of money—by failing to uprate those allowances in line with inflation, and paying far, far more with another hand when those people find themselves made homeless because they can no longer afford the rents. It makes just sense from an economic, public purse point of view to put that money in a different place and to do better with it.

Then, I offered the members of the council to share the experience that we have had here in Wales, led partly by my colleague Jane Hutt, in providing guarantees against loss to credit unions, so that they are able to offer loans to people who otherwise would be regarded as too risky. In a normal assessment of risk, you wouldn't lend money to that person. Credit unions in Wales are able to do that because we offer them a guarantee against loss. The wonderful result, Llywydd, is this: of course you lose money when you lend to people who are in very, very difficult circumstances, but 80 per cent of the money that the credit unions loan to people covered by our guarantee comes back from the people themselves, because of the way in which credit unions operate. That's another area in which the UK Government, with modest investments, could really help those people who otherwise will be forced to go and borrow money in the most expensive and risky parts of the market.

Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, diolch i Peter Fox am ei sylwadau agoriadol caredig, ac rwy'n cydnabod, fel y ceisiaf wneud bob amser, y profiad sydd ganddo fel cyn arweinydd cyngor yn gorfod gwneud penderfyniadau gwirioneddol pan fo dewisiadau anodd iawn ganddo.

A gaf i ddweud, Llywydd, fy mod yn croesawu penderfyniad Prif Weinidog y DU i fod yn bresennol yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig? Ef yw'r Prif Weinidog cyntaf i wneud hynny ers cyfnod hir iawn. Rwy'n credu ei fod yn benderfyniad pwysig, symbolaidd, o ystyried y tensiynau parhaus mewn perthnasoedd mewn cysylltiad â phrotocol Gogledd Iwerddon, ac o ystyried y pwysau sydd ar ddyddiadur unrhyw Brif Weinidog, y bu iddo neilltuo amser i fod yno ac i gynnal cyfarfodydd ar wahân gydag ystod o unigolion gwahanol. Rwy'n credu bod hynny'n gymeradwy ac rwy'n gobeithio, fel y dywedais i yn fy ateb gwreiddiol, bod y dechrau adeiladol hwnnw yn gosod naws wahanol i'r dyfodol o ran cysylltiadau rhyng-lywodraethol.

Yn ogystal â chyfarfodydd dwyochrog gyda Phrif Weinidog y DU, bu hefyd yn gadeirydd cyfarfod cyntaf cyngor y Prif Weinidog. Roedd hyn yn rhan o'r adolygiad cysylltiadau rhyng-lywodraethol a ddaeth i ben ym mis Mawrth eleni. Doedd dim cyfarfod blaenorol o'r cyngor wedi ei gynnal. Felly, eto, yn gynnar iawn yn ei gyfnod fel Prif Weinidog, fe wnaeth Mr Sunak hi'n flaenoriaeth i gadeirio cyfarfod o'r cyngor hwnnw, ac roeddwn i'n falch o weld hynny hefyd.

Fe wnes i, wrth gwrs, achub ar y cyfle, gydag eraill—roedd Canghellor y Trysorlys yn bresennol yn y cyngor, felly hefyd Michael Gove—i godi'r mater o gynyddu budd-daliadau, a'r clo triphlyg i bensiynwyr, ond roeddwn hefyd yn gallu cofnodi cyfres o gamau gweithredu, eithaf cymedrol ond yn bwysig iawn ym mywydau'r bobl yr effeithiwyd arnyn nhw, yr wyf yn credu y gallai Llywodraeth y DU eu cymryd yn ei datganiad yr hydref.

Dadleuais yn gryf dros ddiddymu taliadau sefydlog ar gyfer cwsmeriaid mesuryddion rhagdalu. Beth all fod yn waeth na chanfod, pan fyddwch chi o'r diwedd wedi llwyddo i gasglu ychydig o arian i'w roi tuag at gyflenwad trydan, bod yr arian hwnnw eisoes wedi'i lyncu i dalu tâl sefydlog am yr holl ddyddiau hynny pan nad oeddech chi'n gallu defnyddio trydan o gwbl? Mae'n anghyfiawnder economaidd dwfn, a gallai'r Llywodraeth hon ddiddymu'r taliadau sefydlog hynny a gwneud i'r cwmnïau amsugno'r costau, fel y gwnaeth y Llywodraeth pan ddywedodd wrth y BBC bod yn rhaid i'r gorfforaeth dalu cost trwyddedau am ddim i bobl dros 75 oed. Gallent gymryd eu hesiampl eu hunain a'i gymhwyso i gwsmeriaid mesuryddion rhagdalu.

Dadleuais am gynnydd mewn taliadau disgresiwn at gostau tai a'r lwfans tai lleol. Dyma enghraifft hurt o Lywodraeth sy'n arbed rhywfaint o arian gydag un llaw—symiau bach o arian—drwy fethu ag uwchraddio'r lwfansau hynny yn unol â chwyddiant, a thalu llawer, llawer mwy gyda llaw arall pan fydd y bobl hynny'n cael eu hunain yn ddigartref oherwydd nad ydyn nhw'n gallu fforddio'r rhenti mwyach. Mae'n gwneud synnwyr o safbwynt pwrs economaidd, cyhoeddus i roi'r arian hwnnw mewn lle gwahanol lle gall wneud yn well.

Yna, cynigiais i aelodau'r cyngor rannu'r profiad a gawsom yma yng Nghymru, dan arweiniad fy nghydweithiwr Jane Hutt, i ddarparu gwarantau yn erbyn colled i undebau credyd, fel eu bod yn gallu cynnig benthyciadau i bobl a fyddai'n cael eu hystyried yn ormod o risg fel arall. Mewn asesiad arferol o risg, ni fyddech yn rhoi benthyg arian i'r unigolyn hwnnw. Mae undebau credyd yng Nghymru yn gallu gwneud hynny oherwydd rydym yn cynnig gwarant iddyn nhw yn erbyn colled. Y canlyniad bendigedig, Llywydd, yw hyn: wrth gwrs rydych chi'n colli arian pan fyddwch chi'n rhoi benthyg i bobl sydd mewn amgylchiadau anodd iawn, iawn, ond mae 80 y cant o'r arian y mae'r undebau credyd yn ei fenthyg i bobl a gwmpesir gan ein gwarant yn dod yn ôl o'r bobl eu hunain, oherwydd y ffordd y mae undebau credyd yn gweithredu. Mae hynny'n faes arall lle gallai Llywodraeth y DU, gyda buddsoddiadau cymedrol, helpu'r bobl hynny a fydd fel arall yn cael eu gorfodi i fynd i fenthyg arian o rannau drutaf a pheryglus y farchnad.

14:20

Good afternoon, First Minister. Lovely to have you back. Croeso yn ôl.

I just wanted to focus in on social care. As we know, our local authorities across Wales are going to be struggling with their budgets going forward, in relation to funding social care—our most vulnerable people. That would help our health services as well. It's lovely to hear from you about the points that you have made to the UK Government, but to be honest, I have absolutely no faith whatsoever that the Conservative Government in London will meet the needs of the people in Wales, and will definitely not meet the needs of vulnerable people. But here in Wales, we do have an option, and I'd like to ask you: will the Welsh Government be raising taxes in order to fund social care here in Wales? Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Hyfryd i'ch cael chi nôl. Croeso nôl.

Roeddwn i eisiau canolbwyntio ar ofal cymdeithasol. Fel yr ydym ni'n gwybod, mae ein hawdurdodau lleol ledled Cymru yn mynd i fod yn cael trafferthion gyda'u cyllidebau wrth symud ymlaen, o ran ariannu gofal cymdeithasol—ein pobl fwyaf agored i niwed. Byddai hynny'n helpu ein gwasanaethau iechyd ni hefyd. Mae'n hyfryd clywed gennych chi am y pwyntiau yr ydych chi wedi'u gwneud i Lywodraeth y DU, ond i fod yn onest, nid oes gennyf i unrhyw ffydd o gwbl y bydd y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain yn diwallu anghenion pobl yng Nghymru, ac yn bendant ni fyddai'n diwallu anghenion pobl agored i niwed. Ond yma yng Nghymru, mae gennym ni ddewisiadau, a hoffwn i ofyn i chi: a fydd Llywodraeth Cymru'n codi trethi er mwyn ariannu gofal cymdeithasol yma yng Nghymru? Diolch yn fawr iawn.

Diolch i Jane Dodds am y cwestiwn, Llywydd.

I thank Jane Dodds for that question, Llywydd.

I think that this week is gearing up to be a very bad week for social care services across the United Kingdom. We await to see what happens on Thursday, but any piece of informed leaking from the Treasury is suggesting that the Conservatives are going to abandon their commitment to introduce their version of the Dilnot review. You will have seen the absolutely scathing comments of Sir Andrew Dilnot himself at this latest—well, I think 'betrayal' is the word that he uses—of the work that he did on behalf of a Conservative Government. And if that is the case, it has direct impacts on social care services here in Wales, as we know.

It has always been one of the great conundrums of trying to move forward on social care, and I'm very grateful for the work of the expert group that was established as a result of the co-operation agreement in this area. But the report does tell you that the interweaving of decisions made by a UK Government and the decisions that can be made here in Wales is very real. I'm afraid that, if the solution that the UK Government has to the real difficulties in social care is to say that council tax can be put up in England, it really is a desperate solution to what is a very serious problem indeed.

I have answered the question a number of times, Llywydd, about the powers that we have as a Government in relation to Welsh rates of income tax, and it's the same answer: we will make those decisions when we have the full facts, and in an orderly way, as part of the budget-setting process that we have set out for colleagues here in the Chamber. Let me say this, though, Llywydd: nobody should believe that putting up the basic rate of tax is an easy decision here in Wales. We are talking about taking money out of the pockets of people who earn £12,000 a year. I've already said this afternoon that I think that one of the great mistakes that is about to be made is that the recession we're already in is about to be made worse by taking purchasing power out of the pockets of people. That person earning £12,000 here in Wales is facing all the bills that we've talked about here in the Chamber—the energy bills, the food bills, the rent bills, all of those things. Nobody should think that a decision to take more money out of the pocket of that person is one that we would enter into lightly.

Rwy'n credu bod yr wythnos hon yn mynd i fod yn wythnos wael iawn i wasanaethau gofal cymdeithasol ar draws y Deyrnas Unedig. Rydym ni'n aros i weld beth fydd yn digwydd ddydd Iau, ond mae unrhyw ddarn o wybodaeth sy'n gollwng o'r Drysorlys yn awgrymu bod y Ceidwadwyr yn mynd i roi'r gorau i'w hymrwymiad i gyflwyno eu fersiwn nhw o'r adolygiad Dilnot. Byddwch chi wedi gweld sylwadau cwbl ddeifiol Syr Andrew Dilnot ei hun ar y peth diweddaraf hwn—wel, rwy'n credu mai 'brad' yw'r gair y mae'n ei ddefnyddio—o'r gwaith y gwnaeth ef ar ran Llywodraeth Geidwadol. Ac os yw hynny'n wir, mae ganddo effeithiau uniongyrchol ar wasanaethau gofal cymdeithasol yma yng Nghymru, fel y gwyddom ni.

Mae hi bob tro wedi bod yn un o'r posau mawr o geisio symud ymlaen ar ofal cymdeithasol, ac rwy'n ddiolchgar iawn am waith y grŵp arbenigol a gafodd ei sefydlu yn sgil y cytundeb cydweithredu yn y maes hwn. Ond mae'r adroddiad yn dweud wrthych chi fod rhyng-gysylltiad yn y penderfyniadau gan Lywodraeth y DU a'r penderfyniadau y mae modd eu gwneud yma yng Nghymru yn wirioneddol iawn. Rwy'n ofni, os mai'r ateb sydd gan Lywodraeth y DU i'r anawsterau gwirioneddol ym maes gofal cymdeithasol yw dweud y gellir cynyddu'r dreth  gyngor yn Lloegr, ei fod wir yn ateb enbyd i'r hyn sydd yn broblem ddifrifol iawn.

Rwyf i wedi ateb y cwestiwn sawl gwaith, Llywydd, ynglŷn â'r pwerau sydd gennym ni fel Llywodraeth o ran cyfraddau Cymru o dreth incwm, a'r un ateb ydyw: byddwn ni'n gwneud y penderfyniadau hynny pan fydd gennym ni'r ffeithiau llawn, ac mewn ffordd drefnus, fel rhan o'r broses o osod y gyllideb yr ydym ni wedi'i nodi ar gyfer cydweithwyr yma yn y Siambr. Ond gadewch i mi ddweud hyn, Llywydd: ni ddylai unrhyw un gredu bod codi'r gyfradd sylfaenol o dreth yn benderfyniad hawdd yma yng Nghymru. Rydym ni'n sôn am dynnu arian o bocedi pobl sy'n ennill £12,000 y flwyddyn. Rwyf i eisoes wedi dweud y prynhawn yma fy mod i'n credu mai un o'r camgymeriadau mawr sydd ar fin cael ei wneud yw bod y dirwasgiad yr ydym ni eisoes ynddo ar fin cael ei wneud yn waeth trwy gymryd pŵer prynu allan o bocedi pobl. Mae'r person hwnnw sy'n ennill £12,000 yma yng Nghymru yn wynebu'r holl filiau yr ydym ni wedi siarad amdanyn nhw yma yn y Siambr—y biliau ynni, y biliau bwyd, y biliau rhent, yr holl bethau hynny. Ni ddylai neb feddwl bod penderfyniad i gymryd mwy o arian allan o boced y person hwnnw yn un y byddem ni'n ei wneud yn ysgafn.

14:25
Cronfeydd Pensiwn y Sector Cyhoeddus
Public Sector Pension Funds

6. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael ynghylch dadfuddsoddi cronfeydd pensiwn sector cyhoeddus o danwydd ffosil? OQ58703

6. What discussions has the Welsh Government had regarding the disinvestment of public sector pension funds from fossil fuels? OQ58703

I thank Jack Sargeant, Llywydd. We encourage the Wales pension partnership to more and faster action in moving towards net zero. The Minister for Finance and Local Government has invited pension fund leads to address the partnership council for Wales during Wales Climate Week later this month, setting out their contribution to achieving net zero.

Diolch i Jack Sargeant, Llywydd. Rydym ni'n annog partneriaeth pensiwn Cymru i weithredu'n fwy ac yn gyflymach wrth symud tuag at sero net. Mae'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol wedi gwahodd arweinwyr cronfeydd pensiwn i annerch cyngor partneriaeth Cymru yn ystod Wythnos Hinsawdd Cymru yn ddiweddarach y mis hwn, gan nodi eu cyfraniad at gyflawni sero net.

I thank the First Minister for that answer, and I'm grateful for the commitment from the Ministers in your Cabinet. Llywydd, I have declared an interest with this question because of my committed and continued involvement with the Wales disinvestment campaign, but the clock is ticking, First Minister, on the time that we have to avoid serious environmental catastrophe and the chaos, hunger and conflict that come with it. Huge amounts of our public sector pension money continue to be invested within fossil fuels, and I'm grateful to colleagues within the Senedd for the support for my motion earlier this year. If Wales does set these targets and public sector pension schemes disinvest by 2030, we would be the first nation in the world to do so.

First Minister, today we celebrate 100 years of Labour winning in Wales. We are still bold and we are still ambitious, and we have to be the bold and ambitious party so that our future generations and our younger generations, like those from Hawarden High School in my constituency in the gallery today, can go on to live successful lives in a sustainable world. First Minister, will you meet with me and fellow campaigners to discuss further how we can progress this bold proposal?

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb hwnnw, ac rwy'n ddiolchgar am yr ymrwymiad gan y Gweinidogion yn eich Cabinet. Llywydd, rwyf i wedi datgan buddiant gyda'r cwestiwn hwn oherwydd fy ymwneud ymroddedig a pharhaus ag ymgyrch dadfuddsoddi Cymru, ond mae'r cloc yn tician, Prif Weinidog, ar yr amser sydd gennym ni i osgoi trychineb amgylcheddol difrifol a'r anhrefn, y newyn a'r gwrthdaro sy'n dod gydag ef. Mae symiau enfawr o'n harian pensiwn sector cyhoeddus yn parhau i gael eu buddsoddi mewn tanwyddau ffosil, ac rwy'n ddiolchgar i gydweithwyr yn y Senedd am y gefnogaeth i fy nghynnig yn gynharach eleni. Os bydd Cymru'n gosod y targedau hyn a chynlluniau pensiwn y sector cyhoeddus yn dadfuddsoddi erbyn 2030, ni fyddai'r genedl gyntaf yn y byd i wneud hynny.

Prif Weinidog, heddiw rydym ni'n dathlu 100 mlynedd o Lafur yn ennill yng Nghymru. Rydym ni yn dal yn feiddgar ac rydym ni yn dal yn uchelgeisiol, ac mae'n rhaid i ni fod yn blaid feiddgar ac uchelgeisiol fel y gall ein cenedlaethau'r dyfodol a'n cenedlaethau iau, fel y rhai o Ysgol Uwchradd Penarlâg yn fy etholaeth yn yr oriel heddiw, fynd ymlaen i fyw bywydau llwyddiannus mewn byd cynaliadwy. Prif Weinidog, a wnewch chi gwrdd â mi a chyd-ymgyrchwyr i drafod ymhellach sut y gallwn symud ymlaen â'r cynnig beiddgar hwn?

Llywydd, I congratulate Jack Sargeant on all the work that he carries out in this area. He led a very successful debate on the floor of the Senedd here back in May and he's right, of course, to draw our attention to the fact that it is the lives of our young people that will be most profoundly affected by these decisions. It was a pleasure to meet a series of students from Hawarden High School on my way into the Chamber earlier today.

In practical terms, Llywydd, the only public sector pension fund that makes investments in Wales is the local government fund. Other pension schemes—the health service pension scheme, the civil service pension scheme, and so on—don't have investments; they rely on today's workers to pay today's pensioners. The only pension fund that has investments is the local government pension scheme, and while we must encourage them to be bold and to be ambitious, and to set targets in the way that Jack Sargeant suggests, in the end it has to be their targets and their ambition because the Welsh Government has no statutory ability to impose any targets on them.

The good news, Llywydd, I think, is that there are strong signs that Welsh local government pension funds are moving in this direction and that they are doing the things that Jack Sargeant asks them to do. The Clwyd pension fund, in which he will have a particular interest, earlier this year has formed a partnership with an investment firm specifically in order to move its investments into clean energy production and clean energy production here in Wales. It has done what the Member suggests: it has set a target of net zero by 2045 and an interim target of carbon reduction of 50 per cent by 2030. The campaign would like them to go further and to go faster, and that's why campaigns are important. I'm very happy to give an undertaking that I would meet Jack Sargeant to discuss what further can be done to encourage pension funds to move in that direction. 

Llywydd, rwy'n llongyfarch Jack Sargeant ar yr holl waith y mae'n ei wneud yn y maes hwn. Gwnaeth arwain dadl lwyddiannus iawn ar lawr y Senedd yma nôl ym mis Mai ac mae e'n iawn, wrth gwrs, i dynnu ein sylw at y ffaith mai bywydau ein pobl ifanc fydd yn cael eu heffeithio ddwysaf gan y penderfyniadau yma. Pleser oedd cwrdd â chyfres o fyfyrwyr o Ysgol Uwchradd Penarlâg ar fy ffordd i mewn i'r Siambr yn gynharach heddiw.

Yn ymarferol, Llywydd, yr unig gronfa bensiwn sector cyhoeddus sy'n gwneud buddsoddiadau yng Nghymru yw'r gronfa llywodraeth leol. Nid oes gan gynlluniau pensiwn eraill—cynllun pensiwn y gwasanaeth iechyd, cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, ac yn y blaen—fuddsoddiadau; maen nhw'n dibynnu ar weithwyr heddiw i dalu pensiynwyr heddiw. Yr unig gronfa bensiwn sydd â buddsoddiadau yw'r cynllun pensiwn llywodraeth leol, ac er bod rhaid i ni eu hannog nhw i fod yn feiddgar ac i fod yn uchelgeisiol, a gosod targedau yn y ffordd y mae Jack Sargeant yn ei hawgrymu, yn y diwedd rhaid iddyn nhw fod eu targedau nhw a'u huchelgais nhw, oherwydd nid oes gan Lywodraeth Cymru allu statudol i orfodi unrhyw dargedau arnyn nhw.

Y newyddion da, Llywydd, rwy'n credu, yw bod arwyddion cryf bod cronfeydd pensiwn llywodraeth leol Cymru yn symud yn y cyfeiriad yma a'u bod yn gwneud y pethau y mae Jack Sargeant yn gofyn iddyn nhw eu gwneud. Mae cronfa bensiwn Clwyd, lle mae ganddo ef ddiddordeb arbennig, yn gynharach eleni wedi ffurfio partneriaeth gyda chwmni buddsoddi yn benodol er mwyn symud ei fuddsoddiadau i ynni glân a chynhyrchu ynni glân yma yng Nghymru. Mae wedi gwneud yr hyn y mae'r Aelod yn ei awgrymu: mae wedi gosod targed o sero net erbyn 2045 a tharged dros dro o leihau carbon gan 50 y cant erbyn 2030. Byddai'r ymgyrch yn hoffi iddyn nhw fynd ymhellach ac i fynd yn gyflymach, a dyna pam mae ymgyrchoedd yn bwysig. Rwy'n hapus iawn i roi ymgymeriad y byddwn i'n cwrdd â Jack Sargeant i drafod beth arall y mae modd ei wneud i annog cronfeydd pensiwn i symud i'r cyfeiriad hwnnw. 

Bil Amaethyddiaeth (Cymru)
Agriculture (Wales) Bill

7. Sut mae Llywodraeth Cymru'n sicrhau bod cynaliadwyedd ariannol ffermydd ac ardaloedd gwledig wrth wraidd y Bil Amaethyddiaeth (Cymru)? OQ58721

7. How is the Welsh Government ensuring that the financial sustainability of farms and rural areas is at the heart of the Agriculture (Wales) Bill? OQ58721

14:30

Llywydd, that objective is secured through the sustainable farming scheme, as established in the Bill. 

Llywydd, mae'r amcan hwnnw yn cael ei sicrhau drwy'r cynllun ffermio cynaliadwy, fel y mae wedi'i sefydlu yn y Bil. 

Thank you, First Minister. Will you today, and the Minister, obviously, sitting next to you, consider committing to a fifth objective being added to the Bill to give our farmers and rural communities the reassurances that they deserve? Whether it's the Farmers Union of Wales I spoke to last week, or farmers in my own region, it is clear that the agriculture Bill, and its potential to massively change farming in our rural communities in the future, is the main focus, and it's imperative that we get it right. Financial viability for our farms and rural areas must be at the heart of all decision making and considerations throughout this Bill. That fifth objective being included in this Bill would, crucially, act as a mechanism for farmers, unions and public bodies to hold the Government to account to ensure that this is just the case. Would you agree with me that this deserves further consideration?

Diolch. A fyddwch chi heddiw, a'r Gweinidog, yn amlwg, yn eistedd wrth eich ymyl, yn ystyried ymrwymo i bumed amcan sy'n cael ei ychwanegu at y Bil i roi'r sicrwydd y maen nhw'n ei haeddu i'n ffermwyr a'n cymunedau gwledig? P'un ai'r Undeb Amaethwyr Cymru y gwnes i siarad â nhw yr wythnos ddiwethaf ydyw, neu'n ffermwyr yn fy rhanbarth i fy hun, mae'n amlwg mai'r Bil Amaeth, a'i botensial i newid ffermio yn aruthrol yn ein cymunedau gwledig ni yn y dyfodol, yw'r prif ganolbwynt, ac mae'n hanfodol ein bod ni'n gwneud pethau'n iawn. Rhaid i hyfywedd ariannol ar gyfer ein ffermydd a'n hardaloedd gwledig fod wrth wraidd yr holl benderfyniadau ac ystyriaethau drwy'r Bil hwn. Byddai'r pumed amcan hwnnw sy'n cael ei gynnwys yn y Bil hwn, yn hollbwysig, yn gweithredu fel dull i ffermwyr, undebau a chyrff cyhoeddus i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif er mwyn sicrhau mai dyma'r sefyllfa. A fyddech chi'n cytuno â mi bod hyn yn haeddu ystyriaeth arall?

I know that it is being given further consideration by the Minister, and that she remains in discussions over a fifth goal of economic resilience. I think there is a strong argument to be made that the four goals we have already identified have economic resilience running through them all, because the four goals are all designed to make sure that farmers can go on being paid for the production of the things that only farmers can provide. That begins with sustainable food production—that is the first goal that we propose in the Bill—but all the other things that farmers are able to provide, those public goals that mean that taxpayers will have a direct interest in making sure that investment continues in farming communities—clean air, clean water, sustainable agricultural practices—are already captured in the four goals that the Bill includes. They're there to make sure that farmers have ways in which, through the actions they can take, they can go on having incomes provided to them to achieve economic resilience. In the meantime, as I say, my colleague Lesley Griffiths continues to discuss with others whether a fifth goal would be something that would, in any meaningful sense, add anything further to the way the Bill is already constructed. 

Gwn ei fod yn cael rhagor o ystyriaeth gan y Gweinidog, a'i bod hi'n parhau i fod mewn trafodaethau ynghylch pumed nod o gadernid economaidd. Rwy'n credu bod dadl gref i'w gwneud bod gan y pedwar nod yr ydym ni eisoes wedi'u nodi gadernid economaidd yn rhan annatod ohonyn nhw i gyd, oherwydd mae'r pedwar nod i gyd wedi'u cynllunio i wneud yn siŵr y gall ffermwyr fynd ati i gael eu talu am gynhyrchu'r pethau dim ond ffermwyr sy'n gallu eu darparu. Mae hynny'n dechrau gyda chynhyrchu bwyd cynaliadwy—dyna'r nod cyntaf yr ydym ni'n ei gynnig yn y Bil—ond yr holl bethau eraill y mae ffermwyr yn gallu'u darparu, y nodau cyhoeddus hynny sy'n golygu y bydd gan drethdalwyr ddiddordeb uniongyrchol mewn gwneud yn siŵr bod buddsoddiad yn parhau mewn cymunedau ffermio—aer glân, dŵr glân, arferion amaethyddol cynaliadwy—eisoes yn cael eu cipio yn y pedwar nod y mae'r Bil yn eu cynnwys. Maen nhw yno i wneud yn siŵr bod gan ffermwyr ffyrdd y gallan nhw eu cymryd, drwy'r camau y gallan nhw eu cymryd, mae'n nhw'n gallu parhau i gael incwm wedi'i ddarparu iddyn nhw er mwyn sicrhau cadernid economaidd. Yn y cyfamser, fel y dywedais i, mae fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths yn parhau i drafod ag eraill a fyddai pumed nod yn rhywbeth a fyddai, mewn unrhyw ffordd ystyrlon, yn ychwanegu unrhyw beth arall at y ffordd y mae'r Bil eisoes wedi'i roi at ei gilydd. 

Sero Net
Net Zero

Thank you, Presiding Officer, and good afternoon, First Minister. 

Diolch, Llywydd, a phrynhawn da, Prif Weinidog Cymru. 

8. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gyrraedd ei tharged sero net? OQ58697

8. What plans does the Welsh Government have to achieve its net-zero target? OQ58697

Good afternoon as well, Llywydd, to Dr Hussain.

Last year, we set out our ambition of net-zero emissions by 2050. The ambitious actions required are contained in 'Net Zero Wales'. Last month, the Minister for Climate Change informed Members of plans to create a public sector renewables developer—just one of the steps needed to achieve net zero.

Prynhawn da hefyd, Llywydd, i'r Dr Hussain.

Y llynedd, gwnaethom ni nodi ein huchelgais o allyriadau sero net erbyn 2050. Mae'r camau gweithredu uchelgeisiol sydd eu hangen wedi'u cynnwys yn 'Cymru Sero Net'. Fis diwethaf, rhoddodd y Gweinidog Newid Hinsawdd wybod i Aelodau o gynlluniau i greu datblygwr adnoddau adnewyddadwy yn y sector cyhoeddus—dim ond un o'r camau sydd eu hangen i gyflawni sero net.

First Minister, your 'Working Together to Reach Net Zero' action plan for 2021-25 sets out the range of ambitions and actions expected by working closely in partnership with a range of organisations. The Welsh Government's indicative budget for 2023-24 sets out £2.9 billion for climate change to invest in those areas of delivery where the Welsh Government could usefully lead the change we all want to see. We all appreciate the significant financial challenge ahead. In light of his discussions with Cabinet colleagues, how much of that finance for 2023-24 is now secure, and, if it isn't, what does this mean for your plan? Thank you. 

Prif Weinidog, mae eich 'Gweithio gyda'n gilydd i gyrraedd Sero Net' ar gyfer 2021-25 yn nodi'r amrywiaeth o uchelgeisiau a'r camau gweithredu a ddisgwylir drwy weithio'n agos mewn partneriaeth ag amrywiaeth o sefydliadau. Mae cyllideb ddangosol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2023-24 yn nodi £2.9 biliwn ar gyfer newid hinsawdd i fuddsoddi yn y meysydd cyflenwi hynny lle gallai Llywodraeth Cymru arwain, yn ddefnyddiol, y newid yr ydym ni i gyd eisiau'i weld. Rydym ni i gyd yn gwerthfawrogi'r her ariannol sylweddol sydd o'n blaenau. Yng ngoleuni ei drafodaethau gyda chydweithwyr yn y Cabinet, faint o'r cyllid hwnnw ar gyfer 2023-24 sydd nawr yn ddiogel, ac, os nad yw, beth mae hyn yn ei olygu i'ch cynllun chi? Diolch. 

That's a very important question near the end of today's questions, because it goes to the heart of the dilemma that the Welsh Government will face after Thursday's autumn statement. If the Chancellor decides to solve his dilemmas by taking an axe to our capital budgets, then inevitably that will have an impact on our ability to invest the £1.8 billion that Dr Hussain mentioned. It's a targeted capital investment in our response to the climate and nature emergency. Our ambition will be to go on making that investment. If we are serious about the climate emergency, then we have to invest today in those infrastructure projects that allow us to make a better response to it in the future, whether that is in the investment we are making in flood relief, whether it's in the way in which we are able to redesign some of our twenty-first century schools projects to make sure that buildings play their part in reaching net zero. All of that is dependent upon the capital budget available to the Welsh Government. I can give the Member this assurance: when the Cabinet sits down to make what could very well be, as Peter Fox said, some very difficult decisions, we will always be guided by the principles of the Well-being of Future Generations Act (Wales) Act 2015, which is that, in balancing the very challenging decisions of today, we always have in mind as well the impact that those decisions will have on future generations.

Mae hynny'n gwestiwn pwysig iawn yn agos at ddiwedd y cwestiynau heddiw, oherwydd mae'n mynd at wraidd y penbleth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wynebu ar ôl datganiad yr hydref ddydd Iau. Os bydd y Canghellor yn penderfynu datrys ei benbleth drwy gymryd bwyell i'n cyllidebau cyfalaf, yna mae'n anochel y bydd hynny'n cael effaith ar ein gallu ni i fuddsoddi'r £1.8 biliwn y soniodd Dr Hussain amdano. Mae'n fuddsoddiad cyfalaf wedi'i dargedu yn ein hymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur. Ein huchelgais fydd mynd ati i wneud y buddsoddiad hwnnw. Os ydym ni o ddifrif ynglŷn â'r argyfwng hinsawdd, yna mae'n rhaid i ni fuddsoddi heddiw yn y prosiectau seilwaith hynny sy'n caniatáu i ni wneud gwell ymateb iddo yn y dyfodol, boed hynny yn y buddsoddi yr ydym ni'n ei wneud mewn rhyddhad rhag llifogydd, p'un ai yw yn y ffordd yr ydym ni'n gallu ail-ddylunio rhai o'n prosiectau ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i wneud yn siŵr bod adeiladau'n chwarae eu rhan i gyrraedd sero-net. Mae hynny i gyd yn ddibynnol ar y gyllideb gyfalaf sydd ar gael i Lywodraeth Cymru. Gallaf roi'r sicrwydd hwn i'r Aelod: pan fydd y Cabinet yn eistedd i wneud yr hyn a wir allai fod, fel y dywedodd Peter Fox, yn benderfyniadau anodd iawn, byddwn i bob amser yn cael ein harwain gan egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, sef, drwy gydbwyso penderfyniadau heriol iawn heddiw, mae gennym ni bob amser mewn golwg yn ogystal yr effaith y bydd y penderfyniadau hynny'n ei gael ar genedlaethau'r dyfodol.

14:35
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Lesley Griffiths.

The business statement and announcement is next. I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. The Business Committee has agreed to postpone tomorrow's debate on the Senedd Commission budget until next week. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i'r busnes yr wythnos hon. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i ohirio'r drafodaeth ar gyllideb Comisiwn y Senedd yfory tan yr wythnos nesaf. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.

Thank you, Trefnydd, for your statement. Can I ask for a written statement from the Deputy Minister for Social Partnership in relation to the action being taken by the Welsh Government to promote participation in the UK-wide veterans survey, which is currently ongoing? It's the first-ever survey of its kind, and we know how important it is to get as much data as possible about the veteran community in Wales, and, indeed, the families of veteran communities, so that we can best plan our efforts to support them in the future. I know that the UK Government is running this survey for the next 12 weeks, and I think it would be good if the Welsh Government could use all of its various social media channels, and any other efforts that it can make, with members of the expert group, for example, just in order to spread awareness around Wales, so that we can get as many people as possible taking part.

Diolch, Trefnydd, am eich datganiad. A gaf i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol o ran y camau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i hyrwyddo cyfranogiad yn arolwg cyn-filwyr ledled y DU, sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd? Dyma'r arolwg cyntaf erioed o'i fath, ac rydym ni'n gwybod pa mor bwysig yw cael cymaint o ddata â phosibl am y gymuned gyn-filwyr yng Nghymru, ac, yn wir, deuluoedd cymunedau cyn-filwyr, fel y gallwn ni gynllunio ein hymdrechion yn y ffordd orau i'w cefnogi yn y dyfodol. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth y DU yn cynnal yr arolwg hwn am y 12 wythnos nesaf, ac rwy'n credu y byddai'n dda pe bai Llywodraeth Cymru'n gallu defnyddio ei holl sianeli cyfryngau cymdeithasol amrywiol, ac unrhyw ymdrechion eraill y gall ei wneud, gydag aelodau'r grŵp arbenigol, er enghraifft, dim ond er mwyn lledaenu ymwybyddiaeth o amgylch Cymru, er mwyn i ni gael cymaint o bobl â phosibl yn cymryd rhan.

Thank you. The Member raises a very important point. I know the Deputy Minister for Social Partnership is very keen for our veterans and their families to be aware of the survey, and will be happy to do that and bring forward a written statement.

Diolch. Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn awyddus iawn i'n cyn-filwyr a'u teuluoedd fod yn ymwybodol o'r arolwg, a byddaf i'n hapus i wneud hynny a chyflwyno datganiad ysgrifenedig.

Trefnydd, greater horseshoe bats are amongst the rarest in the whole of the UK, and they're protected under legislation, including the Environment Act 2021. The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 also places a duty on the Welsh Government to maintain and enhance a biodiverse natural environment. I know that the Welsh Government can't comment on planning issues, but the reason I'm asking for a statement on this is that, in my region, there is an application to build flats on Ruperra Castle estate, where greater horseshoe bats nest. This is a cause of great concern locally. I've already raised the issue with the Minister; I was grateful for her reply. She's explained that a decision on whether to call in the application will be made in due course. So, what I wanted to receive, please, was a statement of general assurance that the Welsh Government is absolutely committed to its conservational responsibilities, to give organisations like the Valleys Bat Group and the Ruperra Conservation Trust the confidence that their concerns for the welfare of this extremely rare species are shared across the Government. Diolch.

Trefnydd, mae mwy o ystlumod pedol ymhlith y rhai prinnaf yn y DU gyfan, ac maen nhw wedi'u diogelu o dan ddeddfwriaeth gan gynnwys Deddf yr Amgylchedd 2021. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 hefyd yn rhoi dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i gynnal a gwella amgylchedd naturiol fioamrywiol. Rwy'n gwybod na all Llywodraeth Cymru wneud sylw ar faterion cynllunio, ond y rheswm rwy'n gofyn am ddatganiad ynglŷn â hyn yw bod cais i godi fflatiau ar stad Castell Rhiwperra, lle mae ystlumod pedol mawr yn nythu. Mae hyn yn achos pryder mawr yn lleol. Rwyf i eisoes wedi codi'r mater gyda'r Gweinidog; roeddwn i'n ddiolchgar am ei hateb. Mae hi wedi egluro y bydd penderfyniad ar atgyfeirio'r cais ai peidio yn cael ei wneud maes o law. Felly, yr hyn yr oeddwn i eisiau ei dderbyn, os gwelwch yn dda, oedd datganiad o sicrwydd cyffredinol bod Llywodraeth Cymru yn gwbl ymrwymedig i'w chyfrifoldebau cadwraethol, i roi'r hyder i sefydliadau fel Grŵp Ystlumod y Cymoedd ac Ymddiriedolaeth Gadwraeth Rhiwperra fod eu pryderon am les y rhywogaeth hynod brin hon yn cael eu rhannu ar draws y Llywodraeth. Diolch.

Obviously, the Government is absolutely committed to the conservation values that you refer to. I think you've done absolutely the right thing in writing to the Minister, and you say you've had her helpful response.

Yn amlwg, mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo'n llwyr i'r gwerthoedd cadwraeth yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw. Rwy'n credu eich bod chi wir wedi gwneud y peth cywir wrth ysgrifennu at y Gweinidog, ac rydych chi'n dweud eich bod chi wedi cael ei hymateb defnyddiol.

I would like to ask for two statements. The first one is on the number of organisations who provide only online help and online services, thus excluding those who do not have access to an online facility or cannot use online facilities. I would like to ask for a statement from the Government on how they're ensuring that those who cannot or do not want to use online facilities can actually access services via the telephone.

The second statement that I'm asking for—and I did hear what the First Minister said earlier—is on what progress the Welsh Government have made in ending standing energy charges for days when no energy is used. There are many people who do not use energy for days, but when they do use energy, the standing charges for the days when no energy was used is still charged. This is hurting the poorest people in society, who are paying for energy they have not used. I had an elderly lady tell me that she paid £2.50 to heat a cup of tomato soup because she used up five days' worth of standing charges.

Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad. Mae'r un cyntaf ar nifer y sefydliadau sy'n darparu cymorth ar-lein a gwasanaethau ar-lein yn unig, ac felly'n eithrio'r rhai nad oes ganddyn nhw fynediad at gyfleuster ar-lein neu na all ddefnyddio cyfleusterau ar-lein. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar sut maen nhw'n sicrhau bod y rhai nad ydyn nhw'n gallu, neu nad ydyn nhw eisiau defnyddio cyfleusterau ar-lein yn gallu cael mynediad at wasanaethau dros y ffôn.

Mae'r ail ddatganiad rydw i'n gofyn amdano—ac fe glywais i'r hyn y dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach—ar ba gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud wrth ddod â thaliadau ynni sefydlog am ddyddiau pan nad oes ynni'n cael ei ddefnyddio i ben. Mae yna lawer o bobl nad ydyn nhw'n defnyddio ynni am ddyddiau, ond pan fyddan nhw'n defnyddio ynni, mae'r taliadau sefydlog am y dyddiau pan nad oedd ynni'n cael ei ddefnyddio yn dal i gael eu codi. Mae hyn yn brifo'r bobl dlotaf yn y gymdeithas, sy'n talu am egni nad ydyn nhw wedi'i ddefnyddio. Roedd gennyf i fenyw oedrannus yn dweud wrthyf i ei bod hi'n talu £2.50 i gynhesu paned o gawl tomato am ei bod hi'n defnyddio gwerth pum diwrnod o daliadau sefydlog.

Thank you. Digital now plays a significant role in our society, from allowing people to engage with health and public services, for instance, or reducing feelings of loneliness and isolation by maintaining contact with their friends and families, or, of course, continuing to work and access learning. But of course, there are people who choose not to participate, or see no need to, and, of course, there are those who can't afford the costs that are associated with being online. I think we know, during and since the pandemic, that many services have now moved to digital channels, so it is absolutely critical to those developing these services that they're aware and consider the implications for people who are digitally excluded, from an equalities aspect, as well, of course, as the impact on the economic recovery. You'll be aware of our programme for government commitment, our digital strategy for Wales, and that absolutely makes clear our aim to equip people with the motivation, access, skills and confidence to engage with an increasingly digital world based on their needs. As a Government, our role really is to engage with and continue to raise awareness of the need for service providers, be they public, private or third sector, to ensure that people are able to access services in a way that meets their needs. 

You mentioned that the First Minister himself mentioned that he'd raised the issue of standing energy charges with the Prime Minister at last week's British-Irish Council. We know we need a major investment in the grid to develop it into a net-zero energy system that's resilient to help us as well. Obviously, the system we have at the moment places the greatest burden on those who can least afford it. That has to change. The standing charge is an element of the pricing system that really does not take into account the ability of an individual person to pay. As we both just said, the First Minister raised it with the Prime Minister, but I know as a Government we continue to raise this in discussions that we have with Ofgem. But it really needs a fundamental change going forward for certain energy users—rather than concessions for certain energy users, to have this done at the expense of others.

Diolch. Mae'r cyfrwng digidol nawr yn chwarae rhan bwysig yn ein cymdeithas, o ganiatáu i bobl ymgysylltu â gwasanaethau iechyd a chyhoeddus, er enghraifft, neu leihau teimladau o unigrwydd ac unigedd drwy gynnal cysylltiad â'u ffrindiau a'u teuluoedd, neu, wrth gwrs, barhau i weithio a chael mynediad at ddysgu. Ond wrth gwrs, mae yna bobl sy'n dewis peidio cymryd rhan, neu nad ydyn nhw'n gweld yr angen, ac, wrth gwrs, mae yna rai sydd methu fforddio'r costau sy'n gysylltiedig â bod ar-lein. Rwy'n credu ein bod ni'n gwybod, yn ystod, ac ers y pandemig, fod llawer o wasanaethau nawr wedi symud i sianeli digidol, felly mae'n gwbl hanfodol i'r rhai sy'n datblygu'r gwasanaethau hyn eu bod yn ymwybodol o'r goblygiadau ac yn eu hystyried ar gyfer bobl sy'n cael eu heithrio'n ddigidol, o agwedd cydraddoldeb, ac hefyd, wrth gwrs, yr effaith ar yr adferiad economaidd. Byddwch chi'n ymwybodol o'n rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth, ein strategaeth ddigidol i Gymru, ac mae hynny'n gwneud yn gwbl glir ein nod o roi'r cymhelliad, y mynediad, y sgiliau a'r hyder i bobl ymgysylltu â byd cynyddol ddigidol yn seiliedig ar eu hanghenion. Fel Llywodraeth, ein rhan ni mewn gwirionedd yw ymgysylltu â darparwyr gwasanaethau a pharhau i godi ymwybyddiaeth o'r angen am ddarparwyr gwasanaethau, boed yn gyhoeddus, yn breifat neu'n drydydd sector, er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad at wasanaethau mewn ffordd sy'n diwallu eu hanghenion. 

Gwnaethoch chi sôn bod y Prif Weinidog ei hun wedi sôn ei fod wedi codi'r mater o daliadau ynni sefydlog gyda'r Prif Weinidog yng Nghyngor Prydain-Iwerddon yr wythnos ddiwethaf. Rydym ni'n gwybod bod angen buddsoddiad mawr yn y grid i'w ddatblygu'n system ynni sero net sy'n gadarn i'n helpu ni hefyd. Yn amlwg, mae'r system sydd gennym ni ar hyn o bryd yn rhoi'r baich mwyaf ar y rhai sy'n gallu ei fforddio leiaf. Mae'n rhaid i hynny newid. Mae'r tâl sefydlog yn elfen o'r system brisio nad yw wir yn ystyried gallu person unigol i dalu. Fel y dywedodd y ddau ohonom ni, cododd y Prif Weinidog hwn gyda Phrif Weinidog y DU, ond rwy'n gwybod fel Llywodraeth ein bod ni'n parhau i godi hyn mewn trafodaethau sydd gennym ni gydag Ofgem. Ond mae wir angen newid sylfaenol wrth symud ymlaen i rai defnyddwyr ynni—yn hytrach na chonsesiynau i rai defnyddwyr ynni, i wneud hyn ar draul eraill.

14:40

Can I please ask for a statement from yourself as rural affairs Minister and the Minister for Climate Change on the eye-watering increases to the Natural Resources Wales regulatory fees and charges? As per the NRW consultation on permits and licences, the increases will be set out across several charging regimes from April 2023 and include a tenfold increase in the cost of new applications for land spreading of spent or unused sheep dip at a cost of £3,728. At a time when we're seeing costs soar across the board, this large increase could have a detrimental impact on the fight against sheep scab and needs to be addressed. Diolch.

A gaf i ofyn am ddatganiad gennych chi fel Gweinidog Materion Gwledig a'r Gweinidog Newid Hinsawdd ar y cynnydd syfrdanol i ffioedd rheoleiddio a thaliadau Cyfoeth Naturiol Cymru? Yn unol ag ymgynghoriad CNC ar drwyddedau, bydd y cynnydd yn cael ei nodi ledled sawl cyfundrefn codi tâl o fis Ebrill 2023 ymlaen, ac mae'n cynnwys cynnydd o ddeng gwaith yng nghost ceisiadau newydd ar gyfer gwasgaru ar dir neu ddip defaid gwastraff am gost o £3,728. Ar adeg pan ydym ni'n gweld costau'n codi'n aruthrol ar draws y bwrdd, gallai'r cynnydd mawr hwn gael effaith niweidiol ar y frwydr yn erbyn clafr defaid ac mae angen mynd i'r afael â hi. Diolch.

It wouldn't be me; it would be the Minister for Climate Change, as she has responsibility for NRW. I know she's been having discussions with NRW around this, but I don't see that that would be for an oral statement. If there is any further information that the Minister feels she needs to share with us, I will ask her to do a written statement.

Nid fi fyddai hi; y Gweinidog Newid Hinsawdd fyddai hwnnw, gan mai hi sy'n gyfrifol am CNC. Rwy'n gwybod ei bod hi wedi bod yn cael trafodaethau gyda CNC ynglŷn â hyn, ond nid wyf i'n gweld y byddai hynny ar gyfer ddatganiad llafar. Os oes unrhyw wybodaeth arall y mae'r Gweinidog yn teimlo bod angen iddi hi ei rhannu â ni, byddaf i'n gofyn iddi wneud datganiad ysgrifenedig.

Trefnydd, can I ask for an urgent Welsh Government statement on police standards in Wales? We learnt last week that Wiltshire Police is leading an investigation into alleged misogyny, corruption and racism in Gwent Police. That comes on the back of the police watchdog's damning report on failings in the vetting process that allowed criminals and sexual predators to join the services in England and Wales. My constituents will have serious and, in my view, justified concerns about the propriety of the police investigating the police on these matters, and about their own safety, quite frankly. I appreciate that much of this is not devolved, but the consequences are devolved. I think we need a ministerial statement to shed light on these matters that both reassures the public and supports the vast majority of our police staff and officers who serve honestly and honourably.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru ar safonau'r heddlu yng Nghymru? Gwnaethom ni ddysgu'r wythnos ddiwethaf fod Heddlu Wiltshire yn arwain ymchwiliad i gasineb at fenywod, llygredd a hiliaeth honedig yn Heddlu Gwent. Daw hynny ar gefn adroddiad damniol corff gwarchod yr heddlu ar fethiannau yn y broses fetio a oedd yn caniatáu i droseddwyr ac ysglyfaethwyr rhywiol ymuno â'r gwasanaethau yng Nghymru a Lloegr. Bydd gan fy etholwyr bryderon difrifol ac, yn fy marn i, pryderon cyfiawn am addasrwydd yr heddlu yn ymchwilio i'r heddlu ar y materion hyn, ac am eu diogelwch eu hunain, a dweud y gwir. Rwy'n gwerthfawrogi nad yw llawer o hyn wedi'i ddatganoli, ond mae'r canlyniadau wedi'u datganoli. Rwy'n credu bod angen datganiad gweinidogol i daflu goleuni ar y materion hyn sy'n tawelu meddyliau'r cyhoedd ac yn cefnogi'r mwyafrif helaeth o staff a swyddogion ein heddlu sy'n gwasanaethu'n onest ac yn anrhydeddus.

Thank you. The allegations in the report are extremely worrying. I know the Minister for Social Justice was very pleased that the force was very clear about this. Obviously, as a Government, we stand against corruption, misogyny, racism and homophobia in all of their forms. You mention that policing is obviously a reserved matter for the UK Government, but, of course, as a Government, we work very closely with policing partners here in Wales. I know the Minister for Social Justice met yesterday with the PCC, Jeff Cuthbert, and the chief constable, Pam Kelly, to understand more about their response to these allegations and to emphasise the seriousness with which, as a Government, we view these allegations also. Chief constable Kelly did confirm that they are already working at pace to address the issues raised. It is vital for the force to take decisive action and, obviously, we're all aware of the independent investigation by Wiltshire Police that is under way. The force has made it very clear that firm action will be taken against anyone who's breached either professional standards or the criminal threshold, and I know that Gwent Police are working proactively to encourage both staff and victims to come forward with their experiences. 

Diolch. Mae'r honiadau yn yr adroddiad yn peri pryder mawr. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn falch iawn bod y llu'n glir iawn am hyn. Yn amlwg, fel Llywodraeth, rydym ni'n sefyll yn erbyn llygredd, casineb at fenywod, hiliaeth a homoffobia yn eu holl ffurfiau. Rydych chi'n sôn bod plismona yn amlwg yn fater a gedwir yn ôl i Lywodraeth y Deyrnas Unedig, ond, wrth gwrs, fel Llywodraeth, rydym ni'n gweithio'n agos iawn gyda phartneriaid plismona yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol gyfarfod ddoe gyda'r CSP, Jeff Cuthbert, a'r prif gwnstabl, Pam Kelly, i ddeall mwy am eu hymateb i'r honiadau hyn ac i bwysleisio'r difrifoldeb y mae, fel Llywodraeth, ein bod ni'n ystyried yr honiadau hyn hefyd. Gwnaeth y prif gwnstabl Kelly gadarnhau eu bod eisoes yn gweithio'n gyflym i fynd i ymdrin â'r materion sydd wedi'u codi. Mae'n hanfodol i'r llu gymryd camau pendant ac, yn amlwg, rydym ni i gyd yn ymwybodol o'r ymchwiliad annibynnol gan Heddlu Wiltshire sydd ar y gweill. Mae'r llu wedi'i gwneud hi'n glir iawn y bydd camau cadarn yn cael eu cymryd yn erbyn unrhyw un sydd wedi torri naill ai safonau proffesiynol neu'r trothwy troseddol, ac rwy'n gwybod bod Heddlu Gwent yn gweithio'n rhagweithiol i annog staff a dioddefwyr i ddod ymlaen â'u profiadau. 

14:45

Good afternoon, Trefnydd. I'd like to ask for a Welsh Government statement outlining the full economic costings of the introduction of the default 20 mph speed limit in Wales. Trefnydd, as you may be aware, last week councillors up and down Wales were sent a letter from Government regarding this scheme, and I quote from the letter:

'It's also estimated this will save Wales around £100 million in the first year alone, three times more than it would cost to introduce this scheme'.

So, the letter is seeking to highlight a £100 million saving to the public purse, which, I think it's fair to say, has failed to painting the full financial picture when communicating that with councillors because, indeed, the memorandum on the order states that, overall, an indicative central estimate on the monetised net present value of the policy is calculated to be a negative £4.54 billion—a saving of £100 million to the public purse, perhaps, but a cost of £4,500 million to the economy. So, in light of this, Minister, I would like the Welsh Government to make a statement on all of the costings relating to the introduction of the 20 mph default speed limits that reflects the savings, of course, but also the costs in particular to our economy, and allows our taxpayers to fully understand the costings of this proposal? 

Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn amlinellu costau economaidd llawn cyflwyno'r terfyn cyflymder o 20 mya rhagosodedig yng Nghymru. Trefnydd, fel y gwyddoch chi, yr wythnos diwethaf, cafodd cynghorwyr ar hyd a lled Cymru lythyr gan y Llywodraeth yn sôn am y cynllun yma, ac rwy'n dyfynnu o'r llythyr:

'Hefyd, yr amcangyfrif yw y bydd hyn yn arbed tua £100 miliwn i Gymru yn y flwyddyn gyntaf yn unig, dair gwaith yn fwy nag y byddai'n ei gostio i gyflwyno'r cynllun hwn'.

Felly, mae'r llythyr yn ceisio tynnu sylw at arbediad o £100 miliwn i'r pwrs cyhoeddus, sydd, yn fy marn i, mae'n deg dweud, ei bod wedi methu â chyfleu'r darlun ariannol llawn wrth gyfathrebu hynny gyda chynghorwyr oherwydd, yn wir, mae'r memorandwm ar y gorchymyn yn nodi, at ei gilydd, bod amcangyfrif canolog dangosol ar werth ariannol presennol y polisi yn cael ei gyfrifo'n £4.54 biliwn negyddol—gan arbed £100 miliwn i'r pwrs cyhoeddus, efallai, ond cost o £4,500 miliwn i'r economi. Felly, yng ngoleuni hyn, Gweinidog, hoffwn i Lywodraeth Cymru wneud datganiad ar yr holl gostau sy'n ymwneud â chyflwyno terfynau cyflymder rhagosodedig 20 mya sy'n adlewyrchu'r arbedion, wrth gwrs, ond hefyd y costau yn arbennig i'n heconomi, ac sy'n caniatáu i'n trethdalwyr ddeall costau'r cynnig hwn yn llawn? 

I will ask the Deputy Minister for Climate Change to come forward with a written statement on that issue. 

Byddaf i'n gofyn i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd gyflwyno datganiad ysgrifenedig ar y mater hwnnw. 

Minister, delivering high-quality cancer care is vital to those people whose diagnosis would have been lost during the pandemic, and for those now waiting to start treatment. Last month, the health Minister attended a cancer summit with local health boards across Wales to tackle waiting times and address capacity problems within the Welsh NHS. It is vital that the health Minister provides an overview of the outcomes of the summit and the measures she plans to take to address these issues. Will the business Minister issue an oral statement before the recess to ensure that Members are updated on this and on the NHS cancer service action plan? Thank you. 

Gweinidog, mae darparu gofal canser o safon yn hanfodol i'r bobl hynny y byddai eu diagnosis wedi'i fethu yn ystod y pandemig, ac i'r rhai sydd nawr yn aros i ddechrau triniaeth. Fis diwethaf, mynychodd y Gweinidog iechyd uwchgynhadledd ganser gyda byrddau iechyd lleol ledled Cymru i ymdrin ag amseroedd aros ac i ymdrin â phroblemau gallu o fewn GIG Cymru. Mae'n hanfodol bod y Gweinidog iechyd yn rhoi trosolwg o ganlyniadau'r uwchgynhadledd a'r mesurau y mae hi'n bwriadu eu cymryd i ymdrin â'r materion hyn. A fydd y Gweinidog busnes yn cyhoeddi datganiad llafar cyn y toriad i sicrhau bod Aelodau'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf ar hyn ac ar gynllun gweithredu gwasanaeth canser y GIG? Diolch. 

Thank you. I am aware the Minister for Health and Social Services led a summit of cancer service providers and leaders last month to make sure that we're doing everything that we can to recover cancer services from the impact of the pandemic. I know she continues to work with health boards to address the matter. 

Diolch. Rwy'n ymwybodol bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi arwain uwchgynhadledd o ddarparwyr gwasanaethau canser ac arweinwyr fis diwethaf i sicrhau ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i adfer gwasanaethau canser o effaith y pandemig. Rwy'n gwybod ei bod hi'n parhau i weithio gyda'r byrddau iechyd i ymdrin â'r mater. 

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

3. Datganiad gan Weinidog yr Economi: Cynllun trwyddedu statudol i bob llety ymwelwyr yng Nghymru
3. Statement by the Minister for Economy: Statutory licensing scheme for all visitor accommodation in Wales

Yr eitem nesaf yw datganiad gan Weinidog yr Economi: cynllun trwyddedu statudol i bob llety ymwelwyr yng Nghymru. Galwaf ar y Gweinidog, Vaughan Gething, i wneud y datganiad. 

The next item is a statement by the Minister for Economy: statutory licensing scheme for all visitor accommodation in Wales. I call on the Minister, Vaughan Gething. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to have the opportunity today to provide an update on the steps we are taking to help secure a sustainable and thriving visitor economy that supports and enhances communities across Wales. The visitor economy is rapidly changing, and the role of visitor accommodation presents major challenges for communities across the world. For example, the growth of online booking platforms has brought many benefits, such as new routes to market and increased consumer choice. However, we are aware of the concerns around compliance with existing requirements and the impact of short-term lets on housing stock and our communities.

Our plans to develop a statutory licensing scheme will be focused on levelling the playing field as part of a long-term response to the major challenges that we face. Our co-operation agreement with Plaid Cymru commits to a statutory licensing scheme for holiday lets as part of a package of measures to address the negative impact second homes and short-term holiday lets can have on the availability and affordability of housing for local people in our communities. In July of this year, the First Minister and the leader of Plaid Cymru confirmed plans to introduce a statutory licensing scheme for all visitor accommodation, including short-term lets, making it a requirement to obtain a licence, with the aim of raising standards across the tourism industry.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle heddiw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar y camau yr ydym ni'n eu cymryd i helpu i sicrhau economi ymwelwyr gynaliadwy a ffyniannus sy'n cefnogi ac yn gwella cymunedau ledled Cymru. Mae'r economi ymwelwyr yn newid yn gyflym, ac mae rhan llety ymwelwyr yn creu heriau mawr i gymunedau ledled byd. Er enghraifft, mae twf cyfryngau archebu ar-lein wedi dod â llawer o fanteision, fel llwybrau newydd i'r farchnad a mwy o ddewis i ddefnyddwyr. Fodd bynnag, rydym ni'n ymwybodol o'r pryderon ynghylch cydymffurfio â'r gofynion presennol ac effaith llety gosod tymor byr ar stoc tai a'n cymunedau.

Bydd ein cynlluniau i ddatblygu cynllun trwyddedu statudol yn canolbwyntio ar godi'r gwastad fel rhan o ymateb hirdymor i'r heriau mawr sy'n ein hwynebu. Mae ein cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru yn ymrwymo i gynllun trwyddedu statudol ar gyfer llety gwyliau fel rhan o becyn o fesurau i fynd i'r afael â'r effaith negyddol y gall ail gartrefi a llety gwyliau gosod tymor byr ei chael ar y tai sydd ar gael a'u fforddiadwyedd i bobl leol yn ein cymunedau. Ym mis Gorffennaf eleni, cadarnhaodd y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru gynlluniau i gyflwyno cynllun trwyddedu statudol ar gyfer pob llety ymwelwyr, gan gynnwys llety gosod tymor byr, gan ei gwneud yn ofynnol sicrhau trwydded, gyda'r nod o godi safonau ledled y diwydiant twristiaeth.

Prior to that, and over the course of the past year, we have been exploring and engaging with stakeholders how such a scheme could work in Wales. Contractors were appointed to undertake this work last year and they conducted interviews and focus groups with key stakeholders from local authorities, sector representative bodies and accommodation operators. They explored the benefits of such a scheme and the key considerations of how such a scheme could be taken forward and implemented here in Wales. A review of how other destinations globally approach such schemes was also taken into account. This initial work has shaped the consultation that the Government will look to be launching shortly.

But first, Dirprwy Lywydd, I'd like to outline the aims and proposed benefits of such a scheme. The primary aim is to establish a level playing field for all visitor accommodation businesses operating in the sector. The concern around the lack of a level playing field has been a long-standing area of discussion. Specifically, there are concerns that certain parts of the sector, for example informal short-term lets, do not meet or comply with their statutory obligations, whereas established, bona fide businesses do. A statutory licensing scheme could provide the mechanism to address this through requiring operators to evidence that they have certain requirements in place, such as the correct insurance, confirmation of planning status, evidence of fire-risk assessment, gas safety certificate, proof of electrical safety, to list a few examples. This scheme will help to ensure that there is a consistent standard that all operators should meet. Having a scheme where visitor accommodation businesses must meet a certain threshold of requirements conveys a very clear message to consumers that visitor accommodation businesses in Wales meet certain requirements on standards and safety.  

A scheme would also give us enhanced intelligence—a comprehensive database, which is not currently available, of exactly who is operating in the industry. It is currently not possible to determine how many visitor accommodation businesses there are in Wales or in any given community. Understanding the scale and the nature of the sector will be an important tool in developing future policies at either a local or national level. Establishing a statutory database of licensed visitor accommodation businesses would give the Welsh Government and other partners, such as local authorities, a mechanism to communicate on key issues relating to the sector. We saw how challenging it can be to reach all parts of the sector through our recent experiences during the COVID-19 pandemic.

We also recognise that a statutory licensing scheme will provide an important foundation for other policy areas. Having the information provided by such a scheme will provide data on the scale and nature of our tourism offer to inform policy considerations, locally and nationally, around evidence-led management of second homes, holiday lets and developing the visitor economy and infrastructure. It could also support the collection of a visitor levy. For the visitor levy, having a licensing system would provide a comprehensive list of all visitor accommodation providers in an area. This could support the ongoing administration of the levy, as those who will require a licence will likely be the same as those who will be required to charge and collect a levy. There are clear links between these proposals, and I would encourage contributions to the 12-week visitor levy consultation, which closes on 13 December.

As I previously mentioned, in looking to establish a statutory licensing scheme, we're also looking at similar mechanisms operational or in development across the world. In the UK, different approaches have been taken by our neighbours and are at different stages of development. In Northern Ireland, visitor accommodation providers must receive certification by Tourism Northern Ireland in order to operate, and this scheme has been in place since 1992. The Scottish Government has legislation in place requiring all short-term let hosts and operators to obtain a licence to operate, unless specifically excluded. Existing hosts and operators have until 1 April next year to apply for a licence in Scotland. And in England, the Department for Culture, Media and Sport recently closed a call for evidence on the potential introduction of a tourist accommodation registration scheme. The purpose of the DCMS consultation is to better understand the benefits and challenges of the increase in short-term and holiday letting in England, and to gather initial evidence on the potential impact of a range of possible policy responses. There are other examples too, such as the compulsory schemes operating in the Isle of Man and in the Republic of Ireland. We're looking to learn from these various examples, including what lessons can be learnt from the Rent Smart Wales model in terms of developing our own scheme.

Following a series of engagement sessions with key stakeholders over recent months, we will shortly be launching a formal consultation to seek views on the shape and nature of the proposed statutory licensing scheme here in Wales. Feedback on some of the aims underlying a proposed licensing scheme has been supportive, especially in relation to establishing a level playing field, developing better intelligence and increased consumer confidence. However, some concerns have been raised around the perceived regulatory burden that may accompany a licensing scheme. This includes the work involved in providing evidence of current use in relation to planning, and the role played by local authorities in meeting this demand.

Both the Welsh Government and Plaid Cymru agree that a statutory licensing scheme offers the most robust mechanism for delivery in Wales, being an approach that sets a standard for visitor accommodation businesses to operate. However, the consultation will enable a range of views to come forward, including on the requirements of a licensing scheme. We'll be seeking views on how such a statutory scheme could operate, be that nationally or at a local level, or a hybrid model combining elements of both. In addition, we'll be looking to gather views on whether all visitor accommodation businesses should require a licence, or whether there should be any exceptions. We'll also look to test how frequently licences should be renewed, and the licence fees that might need to be charged. In deciding on any fee structure, we are of course mindful of the pressures on businesses in the current climate.

We believe that most people would want to operate within the law, therefore one of the aims is to develop a scheme that will ensure a high level of voluntary compliance. However, proposals for compliance and enforcement measures, including penalties, to ensure fairness will be tested at consultation. We will be launching the consultation in December and will be encouraging our stakeholders to engage in the process. Diolch yn fawr. I'm happy to take questions. 

Cyn hynny, a thros y flwyddyn ddiwethaf, rydym ni wedi bod yn archwilio ac yn ymgysylltu â rhanddeiliaid o ran sut y gallai cynllun o'r fath weithio yng Nghymru. Cafodd contractwyr eu penodi i ymgymryd â'r gwaith hwn y llynedd ac fe fuon nhw'n cynnal cyfweliadau a grwpiau ffocws gyda rhanddeiliaid allweddol o'r awdurdodau lleol, a chyrff sy'n cynrychioli'r sector a rhai sy'n gweithredu lletyai. Roedden nhw'n ymchwilio i fanteision cynllun o'r fath ac ystyriaethau allweddol ynghylch sut y gellid bwrw ymlaen â chynllun o'r fath a'i weithredu yma yng Nghymru. Ar ben hynny, rhoddwyd ystyriaeth i adolygiad o ymdriniaeth cyrchfannau eraill o gynlluniau fel hyn yn fyd-eang. Mae'r gwaith cychwynnol hwn wedi rhoi ffurf ar yr ymgynghoriad y mae'r Llywodraeth yn gobeithio ei lansio cyn bo hir.

Ond yn gyntaf, Dirprwy Lywydd, fe hoffwn i amlinellu amcanion a manteision arfaethedig cynllun fel hwn. Y prif nod yw sicrhau tegwch i bob busnes llety i ymwelwyr sy'n gweithio yn y sector. Mae'r pryder ynghylch diffyg tegwch wedi bod yn bwnc llosg ers amser maith. Yn benodol, fe geir pryderon nad yw rhannau arbennig o'r sector, er enghraifft llety byrdymor anffurfiol, yn bodloni nac yn cydymffurfio â'u rhwymedigaethau statudol nhw, tra bod busnesau sefydledig, gwirioneddol yn gwneud hynny. Fe allai cynllun trwyddedu statudol gynnig mecanwaith i fynd i'r afael â hyn drwy ei gwneud hi'n ofynnol i letywyr roi tystiolaeth o'r gofynion penodol sydd ganddyn nhw ar waith, fel yswiriant priodol, cadarnhâd o statws cynllunio, tystiolaeth o asesiadau risg tân, tystysgrif diogelwch nwy, prawf o ddiogelwch trydan, i roi dim ond ychydig o enghreifftiau. Bydd y cynllun hwn yn helpu i sicrhau cysondeb yn y safon y dylai pob lletywr ei bodloni. Mae bod â chynllun lle mae hi'n rhaid i fusnesau llety i ymwelwyr gyrraedd trothwy penodol o ofynion yn datgan yn eglur iawn i ddefnyddwyr bod busnesau llety i ymwelwyr yng Nghymru yn ateb gofynion penodol o ran safonau a diogelwch.

Fe fyddai cynllun yn rhoi gwell deallusrwydd i ni hefyd—cronfa ddata gynhwysfawr, nad yw hi ar gael ar hyn o bryd, o bwy yn union sy'n weithredol yn y diwydiant. Ar hyn o bryd nid oes modd cadarnhau o fusnesau llety i ymwelwyr sydd i'w cael yng Nghymru nac mewn unrhyw gymuned benodol. Fe fydd deall graddfa a natur y sector yn offeryn pwysig i ddatblygu polisïau'r dyfodol naill ai ar lefel leol neu genedlaethol. Fe fyddai sefydlu cronfa ddata statudol o fusnesau llety i ymwelwyr trwyddedig yn cynnig mecanwaith i Lywodraeth Cymru a phartneriaid eraill, fel yr awdurdodau lleol, i gyfathrebu ynglŷn â materion allweddol sy'n ymwneud â'r sector. Fe welsom ni pa mor heriol y gall hi fod i ymgyrraedd am bob rhan o'r sector oherwydd ein profiadau diweddar yn ystod pandemig COVID-19.

Rydym ni'n cydnabod hefyd y bydd cynllun trwyddedu statudol yn sylfaen bwysig i feysydd eraill o bolisi. Fe fydd bod â'r wybodaeth a ddaw yn sgil cynllun o'r fath yn darparu data ar faint a nodweddion yr hyn sydd gennym ni ar gyfer twristiaeth a fydd yn llywio ystyriaethau o ran polisi, yn lleol ac yn genedlaethol, ynghylch rheoli ail gartrefi yn seiliedig ar y dystiolaeth, ynghyd â llety gwyliau a datblygu'r economi a'r seilwaith sydd yma i ymwelwyr. Fe allai gefnogi'r gwaith o gasglu ardoll ymwelwyr hefyd. Ar gyfer ardoll ymwelwyr, fe fyddai cael system drwyddedu yn cynnig rhestr gynhwysfawr o bob darparwr llety i ymwelwyr sydd mewn ardal. Fe allai hynny gefnogi gweinyddiad parhaus yr ardoll, oherwydd bydd y rhai y mae angen eu trwyddedu nhw yn fwyaf tebygol o fod yr un rhai y bydd gofyn iddyn nhw godi am yr ardoll a'i gasglu. Mae cysylltiadau eglur rhwng y cynigion hyn, ac fe fyddwn ni'n annog cyfraniadau i'r ymgynghoriad 12 wythnos ynglŷn â'r ardoll ymwelwyr, a fydd yn cau ar 13 o fis Rhagfyr.

Fel crybwyllais i eisoes, wrth geisio sefydlu cynllun trwyddedu statudol, rydym ni'n edrych hefyd ar fecanweithiau o'r fath sydd ar waith neu'n cael eu datblygu yn fyd-eang. Yn y DU, cymerwyd dulliau gwahanol gan ein cymdogion ni ac maen nhw ar wahanol gamau o'u datblygiad. Yng Ngogledd Iwerddon, mae'n rhaid i ddarparwyr llety ymwelwyr dderbyn ardystiad gan Tourism Northen Ireland er mwyn cael bod yn weithredol, ac mae'r cynllun hwn wedi bod ar waith ers 1992. Mae gan Lywodraeth yr Alban ddeddfwriaeth ar waith sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i bob gwesteiwr a gweithredwyr byrdymor fod â thrwydded er mwyn cael bod yn weithredol, oni bai bod ganddyn nhw eithriad penodol. Mae gan westeion a gweithredwyr presennol tan Ebrill y cyntaf y flwyddyn nesaf i wneud cais am drwydded yn Yr Alban. Ac yn Lloegr, caeodd yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, y DCMS, gais am dystiolaeth o ran cyflwyno cynllun posibl i gofrestru llety twristiaeth. Pwrpas ymgynghoriad y DCMS yw deall manteision a heriau'r cynnydd mewn llety byrdymor a gwyliau yn Lloegr yn well, a chasglu tystiolaeth gychwynnol ar effaith bosibl ystod o ymatebion polisi dichonadwy. Fe geir enghreifftiau eraill hefyd, fel y cynlluniau gorfodol sydd ar waith ar Ynys Manaw ac yng Ngweriniaeth Iwerddon. Rydym ni'n gobeithio dysgu o'r enghreifftiau amrywiol hyn, gan gynnwys pa wersi y gellir eu dysgu o batrwm Rhentu Doeth Cymru o ran datblygu ein cynllun ni ein hunain.

Yn dilyn cyfres o sesiynau ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol dros y misoedd diwethaf, fe fyddwn ni'n lansio ymgynghoriad ffurfiol cyn bo hir i ofyn am sylwadau ar ffurf a natur y cynllun trwyddedu statudol arfaethedig yma yng Nghymru. Mae adborth ar rai o'r nodau sydd wrth wraidd cynllun trwyddedu arfaethedig wedi bod o gymorth, yn enwedig o ran sefydlu tegwch, a datblygu mwy o ddeallusrwydd a mwy o hyder i ddefnyddwyr. Serch hynny, codwyd rhai pryderon ynghylch y baich rheoleiddio canfyddedig a allai gyd-fynd â chynllun trwyddedu. Mae hyn yn cynnwys y gwaith sy'n ymwneud â darparu tystiolaeth o'r defnydd cyfredol o ran cynllunio, a swyddogaeth yr awdurdodau lleol wrth ymateb i'r gofyniad hwn.

Mae Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru fel ei gilydd yn cytuno mai cynllun trwyddedu statudol sy'n cynnig y mecanwaith cadarnaf ar gyfer y ddarpariaeth yng Nghymru, gan ei fod yn ddull sy'n pennu'r safon y dylai busnesau llety i ymwelwyr ei chyrraedd. Eto i gyd, fe fydd yr ymgynghoriad yn galluogi cyflwyno amrywiaeth o safbwyntiau, gan gynnwys o ran gofynion y cynllun trwyddedu. Fe fyddwn ni'n gofyn barn am weithrediad cynllun statudol o'r fath, yn genedlaethol neu yn lleol, neu gyda model hybrid sy'n cyfuno elfennau cenedlaethol a lleol. Yn ogystal â hynny, fe fyddwn yn ceisio barn ynghylch a ddylai fod gofyn i bob busnes llety i ymwelwyr gael trwydded, neu a ddylid bod unrhyw eithriadau. Rydym ni'n bwriadu cynnal profion o ran pa mor aml y dylid adnewyddu trwyddedau hefyd, ynghyd â'r ffioedd y gallai fod angen eu codi am drwyddedau. Wrth benderfynu ar strwythur unrhyw ffioedd, rydym ni'n ymwybodol o'r pwysau ar fusnesau yn yr hinsawdd bresennol, wrth gwrs.

Rydym ni o'r farn fod y rhan fwyaf o bobl yn dymuno gweithredu o fewn y gyfraith, felly un o'r amcanion yw datblygu cynllun a fydd yn sicrhau cyfradd uchel o gydymffurfiaeth wirfoddol. Serch hynny, fe roddir prawf yn yr ymgynghoriad ar gynigion ar gyfer mesurau cydymffurfio a gorfodi, gan gynnwys cosbau, i sicrhau tegwch. Fe fyddwn ni'n lansio'r ymgynghoriad ym mis Rhagfyr ac fe fyddwn ni'n annog ein rhanddeiliaid ni i fod â rhan yn y broses. Diolch yn fawr. Rwy'n hapus i dderbyn cwestiynau. 

14:55

Can I thank the Minister for his statement? Firstly, Minister, this policy of a licensing scheme was announced back in July, with the First Minister and the leader of Plaid Cymru announcing it to the press. We're now in November and it's the first time that the Chamber has had to hear in more detail about the scheme. Those in the industry have said that there's been considerable anxiety caused in the sector since that announcement, and the months' long delay between the announcement and this statement today has been unhelpful at best. So, do you accept that there has been a considerable delay and that the uncertainty has caused anxiety in the sector? And can you explain why this statement has taken so long to come to the Senedd? 

Moving on to the scheme itself, I'll perhaps start by surprising the Minister by saying that I don't actually think that a registration scheme for visitor accommodation in Wales is a bad idea in and of itself. A scheme such as this could enable the Welsh Government to follow data across the board, to see whether there are areas where supply doesn't meet demand, for example, and it could also be used as a means by the Government to promote tourism businesses across Wales, as well as, as you stated, Minister, for compliance purposes for existing requirements, as you mentioned. You also say, and I quite agree, that,

'A scheme would also give us enhanced intelligence—a comprehensive database, which is not currently available, of exactly who is operating in the industry.'

Again, I agree with that; that's something to be welcomed, particularly after the pandemic has highlighted the need for such a database to help target those who need assistance the most. So, can the Minister confirm how he intends on using this register, who will have access to it, and whether any of the financial costs needed for businesses to register will be met by the Welsh Government?

But, I'm afraid to say that the launch of the scheme today by the Welsh Government is clear—and you admitted this yourself, Minister—that it's being used as the precursor to implementation of a tourism tax. It's just the latest in a long line of policies announced by the Welsh Government since you became the economy Minister that attacks the industry and could serve to make the industry less viable against our competitors, because we know that where a tourism tax has been implemented abroad, it's been used with the intention of being a suppressant to tourism in a particular area rather than to enhance it. I want to see more tourism in Wales, and I'd hope that the Welsh Government takes the same view, but the Government's actions suggest the opposite.

The industry has always warned that registration/licencing lite would lose support if it was seen by the industry as a means of collecting a tourism tax, rather than a mechanism for capturing quality-conscious businesses and weeding out second homes offering ad-hoc casual lets.

You mentioned in your statement on several occasions that this policy will be focused on levelling the playing field. This may be the case within Wales, but in a global and competitive market, this does not put Wales on a level playing field compared to other nations. We know that, as you've said, this is a pre-emptive measure. This pre-emptive measure is a precursor to a tourism tax—a tax that wouldn't be in place in other parts of the UK. So, how on earth could that be considered levelling the playing field?

There's an attitude, I think, in Welsh Government, that they know best, particularly when the industry tells you something else—the evidence on the self-catering changes, and just 1 per cent of respondents supporting your proposals would be evidence of that. But what we're talking about here today is a serious crossroad in the future of the tourism industry here in Wales. In a recent poll, 73 per cent of holiday let owners in north Wales said that they might quit. And a Labour backbencher last week, in this Senedd, referred to people like that who are worried about the future of this industry as 'naysayers'. But surely you must accept that when three quarters of people in an industry say that they may have to quit, it's time for the Welsh Government to sit up and to listen. And Richard Bond, who's the owner of Finest Retreats, said,

'a combination of regulation and additional taxation would have wider implications for regions reliant on domestic tourism'

and

'the potential detriment to local economies must not be overlooked'.

And then he went on to say:

'The only consistency is to seemingly punish the holiday lettings industry just when it needs wholehearted support to thrive'.

So, Minister, do you consider those comments, in addition to the thousands of others, to be the comments of a naysayer? Or do you think they are comments of an industry professional worried about the future of the tourism industry because of your anti-tourist policies?

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad? Yn gyntaf, Gweinidog, fe gyhoeddwyd y polisi hwn o gynllun trwyddedu nôl ym mis Gorffennaf, gyda'r Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru yn ei gyhoeddi i'r wasg. Rydym ni ym mis Tachwedd erbyn hyn a dyma'r tro cyntaf i'r Siambr glywed am y cynllun gyda rhagor o fanylder. Mae'r rhai sydd yn y diwydiant wedi dweud bod cryn bryder wedi bod yn y sector ers y cyhoeddiad hwnnw, ac mae'r oedi maith yn ystod y misoedd rhwng y cyhoeddiad a'r datganiad yma heddiw wedi bod yn ddi-fudd ar y gorau. Felly, a ydych chi'n derbyn i'r oedi fod yn sylweddol a bod yr ansicrwydd wedi peri gofid yn y sector? Ac a wnewch chi esbonio pam mae'r datganiad hwn wedi cymryd cymaint o amser i ddod gerbron y Senedd?

Wrth symud ymlaen at y cynllun ei hun, rwyf i am ddechrau drwy synnu'r Gweinidog efallai drwy ddweud nad wyf i'n credu bod cynllun cofrestru ar gyfer llety i ymwelwyr yng Nghymru yn syniad drwg ynddo'i hun mewn gwirionedd. Fe allai cynllun fel hwn alluogi Llywodraeth Cymru i feddu ar ddata cynhwysol iawn, er mwyn gweld a oes meysydd lle nad yw'r cyflenwad yn ateb y galw, er enghraifft, ac fe allai hefyd gael ei ddefnyddio fel modd gan y Llywodraeth i hyrwyddo busnesau twristiaeth ledled Cymru, ac fel gwnaethoch chi ei nodi, Gweinidog, at ddibenion cydymffurfio hefyd â'r gofynion presennol, fel roeddech chi'n dweud. Rydych chi'n dweud hefyd, ac rwyf innau'n cytuno â hynny i raddau helaeth,

'Fe fyddai cynllun yn rhoi gwell deallusrwydd i ni hefyd—cronfa ddata gynhwysfawr, nad yw hi ar gael ar hyn o bryd, o bwy yn union sy'n weithredol yn y diwydiant.'

Rwy'n cytuno â hynny hefyd; dyna rywbeth i'w groesawu, yn enwedig ar ôl i'r pandemig dynnu sylw at yr angen am gronfa ddata o'r fath i helpu i dargedu'r rhai sydd â'r angen mwyaf am gymorth. Felly, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau sut mae ef yn bwriadu defnyddio'r gofrestr hon, pwy fydd â'r hawl i'w gweld hi, ac a fydd Llywodraeth Cymru yn cwrdd ag unrhyw ran o'r gost ariannol i fusnesau ar gyfer cofrestru?

Ond, mae'n ddrwg gen i ddweud bod lansio'r cynllun heddiw gan Lywodraeth Cymru yn eglur—ac fe wnaethoch chi gyfaddef hynny eich hun, Gweinidog—o ran ei ddefnydd i ragflaenu treth ar dwristiaeth. Dyma'r ymgais ddiweddaraf mewn cyfres faith o bolisïau a gyhoeddodd Llywodraeth Cymru ers i chi ddod yn Weinidog yr Economi sy'n ymosod ar y diwydiant ac a allai olygu bod y diwydiant yn llai hyfyw o'i gymharu â'n cystadleuwyr, oherwydd fe wyddom ni, lle bu treth ar dwristiaeth yn weithredol dramor, y cafodd ei defnyddio gyda'r bwriad o gyfyngu ar dwristiaeth mewn ardal benodol yn hytrach na chynyddu hynny. Fe hoffwn i weld mwy o dwristiaeth yng Nghymru, ac fe fyddwn i'n gobeithio bod Llywodraeth Cymru o'r un farn, ond mae camau'r Llywodraeth yn awgrymu'r gwrthwyneb.

Mae'r diwydiant wedi rhybuddio trwy'r amser y byddai cyffyrddiad ysgafn o gofrestru/trwyddedu yn colli cefnogaeth pe ystyrid hynny gan y diwydiant yn ffordd o gasglu treth ar dwristiaeth, yn hytrach na bod yn fecanwaith ar gyfer cynnal busnesau sy'n ymwybodol o safonau a chwynnu ail gartrefi sy'n cynnig llety achlysurol dros dro.

Fe wnaethoch sôn sawl tro yn eich datganiad chi y bydd y polisi hwn yn canolbwyntio ar gysoni tegwch. Efallai fod hyn yn wir yng Nghymru, ond mewn marchnad fyd-eang a chystadleuol, nid yw hyn yn sicrhau tegwch i Gymru o gymharu â gwledydd eraill. Fe wyddom ni, fel roeddech chi'n dweud, mai cam rhagbrofol yw hwn. Mae'r cam rhagbrofol hwn yn rhagflaenu treth ar dwristiaeth—treth na fyddai'n bodoli mewn rhannau eraill o'r DU. Felly, sut ar y ddaear y gellid ystyried hynny'n gysoni tegwch?

Mae agwedd, yn fy marn i, yn Llywodraeth Cymru, mai y nhw sy'n gwybod orau, yn enwedig pan fydd y diwydiant yn dweud rhywbeth arall wrthych chi—byddai'r dystiolaeth ar y newidiadau o ran hunan-ddarpariaeth, a dim ond 1 y cant o'r ymatebwyr sy'n cefnogi eich cynigion chi yn tystiolaethu i hynny. Ond yr hyn yr ydym ni'n sôn amdano yma heddiw yw croesffordd ddifrifol yn nyfodol y diwydiant twristiaeth yma yng Nghymru. Mewn arolwg barn diweddar, roedd 73 y cant o berchnogion llety gwyliau yn y gogledd yn dweud y gallen nhw roi'r ffidil yn y to. Ac fe wnaeth aelod meinciau cefn Llafur yr wythnos diwethaf, yn y Senedd hon, gyfeirio at bobl fel hyn sy'n poeni am ddyfodol y diwydiant hwn fel 'grwgnachwyr'. Ond siawns nad oes yn rhaid derbyn, pan fo tri chwarter o bobl mewn diwydiant yn dweud ei bod hi'n bosibl y bydd yn rhaid iddyn nhw roi'r ffidil yn y to, ei bod hi'n bryd i Lywodraeth Cymru eistedd i fyny a gwrando. Ac fe ddywedodd Richard Bond, sef perchennog Finest Retreats, 

'byddai cyfuniad o reoleiddio a threthiant ychwanegol â goblygiadau ehangach i ranbarthau sy'n ddibynnol ar dwristiaeth ddomestig'

a

'ni ddylid anwybyddu'r anfantais bosibl i economïau lleol'.

Ac yna fe aeth ymlaen i ddweud:

'Yr unig gysondeb i bob golwg yw cosbi'r diwydiant llety gwyliau yn union pryd mae angen y gefnogaeth lwyraf arno i ffynnu'.

Felly, Gweinidog, a ydych chi'n ystyried y sylwadau hynny, yn ogystal â miloedd o rai eraill, yn sylwadau grwgnachwyr? Neu a ydych chi o'r farn eu bod nhw'n sylwadau gan ddiwydiant proffesiynol sy'n ofidus ynglŷn â dyfodol y diwydiant twristiaeth oherwydd eich polisïau gwrth-dwristiaeth chi?

15:00

Thank you. I'll deal with the constructive part of the Member's contribution first and, of course, your point about when the initial indication was announced by the First Minister and the leader of Plaid Cymru in July. Since then, as I said in my statement—you had a copy of it in advance as well as hearing me reading it out—contractors were appointed to undertake work exploring and engaging with stakeholders in how a scheme could work in Wales. And I also pointed out the interviews with focus groups and key stakeholders from local authorities, sector representatives, and accommodation operators. I appreciate that you've never been in Government, but you do have to try and test these things before coming to announce what you'd like to do, then engage with people, and we're now moving on to a stage of formal consultation, taking place next month is our objective.

I do welcome your points around the scheme and what it could mean. It's the point and the purpose of the scheme. It stands on its own merits in terms of levelling the playing field for all operators in this area. If you think about it this way: Rent Smart Wales has levelled the playing field with a set of standards for all landlords for longer term lets for main accommodation where people live. We're now looking at the benefits for this industry for shorter term lets, and there's a real logic to it, it stands on its own. But I do think that it's important to recognise that this might help us in other policy areas as well, and that's not unusual. There's nothing nefarious in that, we're not being underhand—we're being entirely open and transparent.

And when it comes to access to the register of licensed properties, I think we'd want to see that that was more broadly available so you could see, if you're staying somewhere, that it is actually a licensed premises. That's part of the point about consumers knowing that they're staying somewhere that is properly licensed and meets a level of minimum standards.

When it comes to fees to become part of the register, well that's one of the things that we're going to be testing, because in different parts of the world, they have different schemes that operate, and sometimes, they vary the fee by the size of the accommodation or whether they're in a larger group. So, those things we ought to test and understand, and that's exactly why we have a consultation and, indeed, the model about how the register should operate. And, again, we have experience with Rent Smart Wales with a system where local authorities do them—they have a lead local authority acting on their behalf. It's one of the things that we want to test and to understand. So, in that group of stakeholders, businesses—yes; communities and individuals may want to get involved; but also I'm very keen to hear from local authorities on their view on how a scheme could operate most effectively and serve the needs of their local communities, both as tourist destinations, where the economy is a big part of how the economy works in lots of parts of Wales. Whether it's Gwynedd, Pembrokeshire or Swansea or Cardiff, there are different sorts of tourism in each of those areas, but what that then means for the local communities as well.

And look, coming back to your regular point, I just think that if you want to publicly tell yourself and people this absurd fantasy that we are interested in attacking this sector of the economy, rather than seeing it have a healthy and sustainable future, then, of course, in a democracy it's your right to carry on doing that, regardless of how absurd it is. But I should gently remind you that, in a democracy, people in Government are here because of how people have voted and what they've chosen. At the last election, we were very clear on having proposals for a range of these issues within our manifesto and we've transparently come to an agreement in the co-operation agreement with Plaid Cymru. And I know that it isn't always the case that Governments of different shades try to keep their promises, but we're determined to do that.

And when it comes to your accusation about who knows best, I would remind the Member that it was only a few weeks ago that you were trying to tell all of us that the people who knew best were the short-lived occupants of No. 10 and No. 11 and the chaos they've left behind. We are doing this by properly consulting right across the sector; we've engaged with them before. We're going to have a proper consultation, and we will then look to do something that I think will raise standards across the sector, and be good for both the industry and indeed consumers. And I look forward to carrying on supporting the visitor economy and recognising the significant changes that are taking place, and, as I say, making sure that there is a healthy and sustainable future for the economy and the communities that are home to it.

Diolch i chi. Rwyf i am ymdrin â rhan adeiladol cyfraniad yr Aelod yn gyntaf ac, wrth gwrs, eich pwynt chi ynglŷn â phryd y cyhoeddwyd y bwriad cychwynnol gan y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru ym mis Gorffennaf. Ers hynny, fel y dywedais i yn fy natganiad—fe gawsoch chi gopi ohono ymlaen llaw yn ogystal â fy nghlywed i'n ei ddarllen—cafodd contractwyr eu penodi i ymgymryd â gwaith archwilio ac ymgysylltu â rhanddeiliaid o ran sut y gallai cynllun weithio yng Nghymru. Ac fe wnes i nodi'r cyfweliadau gyda grwpiau ffocws a rhanddeiliaid allweddol hefyd gan awdurdodau lleol, cynrychiolwyr y sector, a'r lletywyr. Rwy'n deall na fuoch chi yn y Llywodraeth erioed, ond mae'n rhaid i chi geisio profi pethau fel hyn cyn cyhoeddi'r hyn a fyddech chi'n hoffi ei wneud, ac ymgysylltu â phobl wedyn, ac rydym ni'n symud ymlaen nawr i gam ymgynghoriad ffurfiol, a'n bwriad ni yw i hwnnw ddigwydd yn y mis nesaf.

Rwy'n croesawu eich pwyntiau chi o ran y cynllun a'r hyn y gallai ei olygu. Dyma bwynt a phwrpas y cynllun. Mae'n sefyll ar ei rinweddau ei hun o ran cysoni tegwch ar gyfer pob un sy'n weithredol yn y maes hwn. Meddyliwch amdani fel hyn: mae Rhentu Doeth Cymru wedi cysoni tegwch gyda chyfres o safonau i bob landlord am lety mwy hirdymor ar gyfer prif gartref y mae pobl yn byw ynddo. Rydym ni'n edrych nawr ar y manteision i'r diwydiant hwn ar gyfer llety mwy byrdymor, ac fe geir rhesymeg wirioneddol yn hynny, ac mae hynny'n sefyll ar ei ben ei hun. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod y gallai hyn ein helpu ni mewn meysydd eraill o bolisi hefyd, ac nid rhywbeth anarferol mo hynny. Nid oes unrhyw beth dichellgar yn hynny, nid ydym ni'n dwyllodrus—rydym ni'n gwbl agored a thryloyw.

Ac o ran cael gafael ar y gofrestr o eiddo trwyddedig, rwy'n credu y byddem ni'n awyddus i hynny fod ar gael yn fwy eang fel y gallech chi weld, pe byddech chi'n aros yn rhywle, fod hwnnw'n safle trwyddedig mewn gwirionedd. Dyna ran o'i ddiben o ran defnyddwyr yn cael gwybod eu bod nhw'n aros yn rhywle sydd â thrwydded gymwys ac yn cyrraedd y safonau sy'n ofynnol.

O ran ffioedd ar gyfer bod ar y gofrestr, wel dyna un o'r pethau y byddwn ni'n rhoi prawf arnyn nhw, oherwydd mewn gwahanol rannau o'r byd, mae ganddyn nhw wahanol gynlluniau ar waith, ac weithiau, maen nhw'n amrywio'r ffi o ran maint y llety neu os ydyn nhw'n rhan o grŵp ehangach. Felly, fe ddylem ni geisio profi a deall y pethau hynny, a dyna'n union pam fod gennym ymgynghoriad ac, yn wir, cynllun o ran gweithrediad y gofrestr. Ac, unwaith eto, gyda Rhentu Doeth Cymru mae gennym ni brofiad o system lle mae awdurdodau lleol yn gwneud hyn—mae ganddyn nhw awdurdod lleol arweiniol yn gweithredu ar eu rhan nhw. Dyma un o'r pethau yr ydym ni'n awyddus i'w brofi a'i ddeall. Felly, yn y grŵp hwnnw o randdeiliaid, busnesau—ie; efallai y bydd cymunedau ac unigolion yn dymuno cymryd rhan; ond rwy'n awyddus iawn i glywed gan awdurdodau lleol hefyd ynglŷn â'r ffordd y gallai cynllun weithredu yn fwyaf effeithiol gan gwrdd ag anghenion eu cymunedau lleol nhw, fel cyrchfannau i dwristiaid, lle mae'r economi honno'n gyfran fawr o weithrediad yr economi mewn llawer cwr o Gymru. Boed hynny'n Wynedd, sir Benfro neu Abertawe neu Gaerdydd, fe geir gwahanol fathau o dwristiaeth ym mhob un o'r ardaloedd hynny, ond yr hyn mae hynny'n ei olygu i'r cymunedau lleol wedyn hefyd.

Ac edrychwch, gan ddod yn ôl at eich pwynt rheolaidd chi, yn fy marn i fy hun, os ydych chi am adrodd y chwedl ddwl hon ar goedd wrthych chi eich hun ac wrth bobl eraill ein bod ni'n ceisio ymosod ar y sector hwn o'r economi, yn hytrach na'i weld yn iach a chynaliadwy i'r dyfodol, yna, wrth gwrs, mewn democratiaeth mae'r hawl gennych chi i ddal ati i wneud hynny, ni waeth pa mor ddwl ydyw gwneud hynny. Ond fe ddylwn eich atgoffa chi'n garedig fod pobl yn y Llywodraeth, mewn democratiaeth, yno oherwydd y ffordd mae pobl wedi pleidleisio a'r hyn a ddewisodd y bobl. Yn yr etholiad diwethaf, roeddem ni'n eglur iawn o ran bod â chynigion ar gyfer amrywiaeth o'r materion hyn yn ein maniffesto ni ac rydym ni wedi dod i gytundeb mewn ffordd dryloyw yn y cytundeb cydweithredu gyda Phlaid Cymru. Ac rwy'n gwybod nad yw hi bob amser yn wir fod Llywodraethau o wahanol dueddiadau yn gwneud ymgais i gadw eu haddewidion nhw, ond rydym ni'n benderfynol o wneud hynny.

Ac o ran eich cyhuddiad chi ynglŷn â phwy sy'n gwybod orau, rwyf i am atgoffa'r Aelod mai dim ond ychydig wythnosau yn ôl yr oeddech chi'n ceisio dweud wrth bob un ohonom mai'r bobl a oedd yn gwybod orau oedd deiliaid byrhoedlog Rhif 10 a Rhif 11 Stryd Downing a'r anhrefn a adawyd ar eu holau nhw. Rydym ni'n gwneud hyn drwy ymgynghori yn llawn ar draws y sector; rydym ni wedi ymgysylltu â nhw'n flaenorol. Rydym ni am gael ymgynghoriad priodol, ac fe fyddwn ni'n ystyried rhywbeth wedyn yr wyf i o'r farn a fydd yn codi safonau ar draws y sector, ac er lles y diwydiant a'i ddefnyddwyr, yn wir. Ac rwy'n edrych ymlaen at barhau i gefnogi economi'r ymwelwyr a chydnabod y newidiadau sylweddol sy'n digwydd a sicrhau, fel rwy'n dweud, bod dyfodol iach a chynaliadwy i'r economi a'r cymunedau sy'n gartref iddi.

15:05

Does yna ddim amheuaeth fod twristiaeth yn gyfrannwr pwysig i'r economi. Mae ymwelwyr yn gwario £17 miliwn y diwrnod, neu mae hynny'n dros £6 biliwn y flwyddyn, yn yr economi yma. Ond, dim ond rhan o'r darlun ydy hynny, oherwydd pa iws cael economi gref ar draul ein cymunedau? Ac os ydy'r arian hwnnw yn llifo allan o'r cymunedau hynny, ac, yn wir, allan o Gymru, pa ddefnydd ydy hynny? Mae'n rhaid inni sicrhau twristiaeth gynaliadwy, sydd yn gydnaws â'r cymunedau ac yn dod â budd economaidd a chymdeithasol iddynt. Dyna sydd felly wrth wraidd y system drwyddedu yma dŷn ni'n siarad amdani heddiw, a dyna pam ein bod ni yn y blaid wedi gwthio i gael hwn yn rhan o'r cytundeb cydweithredu rhwng y Llywodraeth a ninnau ym Mhlaid Cymru.

Dwi eisoes wedi sôn ar lawr y Siambr yma am y twf anferthol yn y sector lletyau gwyliau tymor byr, yn enwedig trwy blatfformau megis Airbnb, Vrbo ac eraill. Fe gyhoeddodd y Sefydliad Bevan adroddiad rhagorol ar effaith Airbnb ar ein cymunedau yn gynharach yr hydref yma, gan ddangos bod dros 14,000 o'r tai ar y platfform yma yn addas i fod fel tai i deuluoedd i fyw ynddyn nhw. Yn wir, fe nododd yr adroddiad fod y tai oedd ar Airbnb a oedd yn addas i bobl fyw ynddyn nhw fel cartrefi hirdymor yn gyfwerth i bron i draean o'r stoc tai preifat yng Ngwynedd, ac un o bob pump o'r tai yn y stoc dai preifat yn Ynys Môn ac yng Ngheredigion.

Mae'r sector wedi tyfu y tu hwnt i reswm; dyna, mewn gwirionedd, sydd wedi tanseilio'r sector llety gwyliau yng Nghymru—sector sydd wedi bod yn rhan o'r ddarpariaeth ymwelwyr yma ers cenedlaethau, ond sydd yn cael ei fygwth oherwydd y platfformau ar-lein yma. Ac wrth gwrs, mae hyn yn rhan ganolog o'r camau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â'r boneddigeiddio sydd wedi bod yn digwydd yn ein cymunedau glan morol a gwledig wrth inni weld hyd at 40 y cant o dai mewn rhai cymunedau yn eistedd yn wag am rannau helaeth o'r flwyddyn.

Wrth gwrs, rhan o'r pryderon o amgylch y camau yma ydy'r diffyg data sydd gennym ni o ran diffiniadau, ac yn y blaen. Felly, ydy'r Gweinidog yn cytuno, pan fydd yr elfen ddiweddaraf hon yn weithredol, y bydd y wybodaeth fwy cyfoethog fydd gennym ni am beth sy'n llety gwyliau go iawn a beth sy'n ail gartref yn caniatáu inni dargedu mesurau trethiannol ac ati yn well yn y dyfodol? Bydd unrhyw un sydd wedi ymgynghori go iawn efo'r sector lletyau gwyliau, fel yr ydw i wedi ei wneud, yn gwybod bod y sector wedi bod yn galw am system drwyddedu ers blynyddoedd. Mae'r darparwyr yna sydd yn gweithredu trwy gwmnïau effeithiol ac egwyddorol, fel Daioni yn fy etholaeth i, yn gorfod cydymffurfio â rheolau llym—a chywir—er mwyn sicrhau bod eu gwesteion yn cael y profiad gorau a mwyaf diogel posib. Yn anffodus, dydy hynny ddim yn wir am blatfformau fel Airbnb neu Vrbo. Gall unrhyw un roi llety i fyny ar y platfformau yma, a thanbrisio a thanseilio y darparwyr cydwybodol yn y sector yna sydd yn ceisio sicrhau y ddarpariaeth orau posib.

Bydd system drwyddedu yn tynnu safonau y ddarpariaeth i fyny ac yn sicrhau fod ymwelwyr sydd yn dod yma yn cael y profiad gorau posib o wyliau yng Nghymru, efo darparwyr sydd yn amlwg wedi buddsoddi yn y busnes ac yn ymrwymo i ddiogelwch yr ymwelwyr. Bydd y gofyn i gael trwydded a'i chynnal yn cyflwyno mwy o reolaeth i gymunedau yn ogystal ag ymwelwyr. Byddwn ni am weld mecanwaith clir fel rhan o fanylion y system drwyddedu arfaethedig er mwyn galluogi cymunedau i allu cwyno am dai niwsans—er enghraifft, tŷ mewn stryd wedi ei roi ar Airbnb ac sy'n amharu ar amwynderau lleol achos sŵn neu wastraff. Fedrwch chi gadarnhau, felly, mai'r bwriad ydy y bydd yna fecanwaith o'r fath i ddelio â phryderon pan fydd pethau'n mynd o chwith? Diolch yn fawr iawn. 

There is no doubt that tourism is an important contributor to the economy. Visitors spend £17 million a day, and that equates to over £6 billion a year, in the economy here. But this is just part of the picture, because what use is a strong economy at the expense of our communities? And if this money flows out of our communities, and, indeed, out of Wales, what use is that? We must pursue sustainable tourism, which is appropriate to the communities and brings them economic and social benefits. That is, therefore, what is at the heart of this licensing system that we're talking about today, and that's why we as a party have called for this to be part of the co-operation agreement between the Government and us in Plaid Cymru.

I have previously spoken on the floor of this Siambr about the huge growth in the short-term holiday lets sector, particularly via platforms such as Airbnb, Vrbo and others. The Bevan Foundation published an excellent report on the impact of Airbnb on our communities earlier in the autumn, demonstrating that over 14,000 of the properties on this platform are appropriate to be used as homes for families to live in. Indeed, the report noted that the properties on Airbnb that are appropriate for people to live in as long-term homes equate to a third, almost, of the private housing stock in Gwynedd, and one in five of properties in the private housing stock in Ynys Môn and in Ceredigion.

The sector has grown beyond all reason; that, truth be told, is what has undermined the holiday accommodation sector in Wales—a sector that has been part of the visitor offer here for generations but is now under threat from these online platforms. And, of course, this is a central part of the steps that are being taken to tackle the gentrification that has been taking place in our coastal and rural communities, as we see up to 40 per cent of properties in some communities lying empty for large parts of the year.

Of course, some of the concerns expressed with regard to these steps are based on the lack of full data available to us in terms of definitions and so on. So, does the Minister agree that, when this latest element is operational, the richer information that we will have about what constitutes genuine holiday accommodation and what is a second home will allow us to better target taxation measures and so on in future? Anyone who has truly engaged and consulted with the holiday accommodation sector, as I have done, will know that the sector has been calling for a licensing system for some years. Those providers who operate through effective and principled companies, like Daioni in my constituency, have to comply with strict rules—rightly so—to ensure that their guests receive the best and safest possible experience. Unfortunately, the same is not true of platforms such as Airbnb and Vrbo. Anyone can advertise a property on these platforms, and undercut and undermine those conscientious providers in the sector who strive to deliver the best possible provision.

A licensing system will drive up the standard of provision and will ensure that visitors who come to Wales have the very best possible experience on holiday here, with providers who have clearly invested in their businesses and are committed to the safety of their visitors. The requirement to have a licence and to maintain it will provide communities and visitors with greater control. We would wish to see a clear mechanism as part of the detailed proposals for a licensing system to enable communities to raise complaints about nuisance properties—for example, a property on a street that has been turned into Airbnb accommodation that is affecting local amenities due to noise or waste. Can you, therefore, confirm that the intention is that a mechanism of this kind to deal with concerns will be put in place when things go wrong? Thank you.

15:10

Thank you for the comments. I think there was one question at the end around a complaints mechanism, and that's part of the point about having a licence with registered properties that acquire a licence—to meet the standards and then to make sure that it's operating in a manner that's in accordance with its licence. That's the point I made towards the end. I think most businesses will want to comply with the conditions and will want to be within the law on operating their business and turning a profit. But, we do need in almost every system where we're looking to have some form of outline measures that are set out in statute, you need to have some way of actually trying to enforce those. So, that's what we're looking to test in the consultation. It will be important to hear both from communities and from stakeholders, because a number of businesses themselves, I'm sure, will have ideas about how they think it could be a fair way to deal with people. It's sometimes typecast as businesses won't want any kind of regulation that's effective, and yet, actually, lots of businesses want effective regulation that makes sure that they're not undercut by people with less scruples and less care for their impact on the local community. So, it's part of what we're definitely looking to test in the consultation. 

I broadly agree with a range of your points made in the contribution. We do want sustainable tourism, and it's the variety of the offer, whether it's major events, whether it's the good news that the Tour of Britain is going to finish in Wales, whether it's things like traditional family holidays, long weekends, whether in rural Wales, a city or a town, but to do that in a way that doesn't take away from community sustainability. And that's why we're at this point, because over the last two decades, there has been a significant expansion in the change of use of accommodation in different parts of the country. And in that sense, in Wales, we're just like other parts of the world. Barcelona themselves are looking at the impact on accommodation of short-term lets within their major city. So, we do need to look at things like Airbnb and Booking.com, and actually most of those people want to engage in the consultation because I think they recognise that it won't just be Wales having this as a policy answer, there will be answers around the world to try to get that balance: a healthy economy of which the visitor economy is a significant part but in a way that doesn't undermine community sustainability. And I'm quite confident that the Department for Digital, Culture, Media and Sport over the border in England will be looking with genuine interest at the answers that we'll be coming to and the impact and outcome of our own consultation. 

Diolch i chi am y sylwadau. Roedd un cwestiwn ar y diwedd ynghylch mecanwaith cwynion rwy'n credu ac mae hynny'n rhan o'r pwynt ynghylch cael trwydded gydag eiddo cofrestredig sy'n caffael trwydded—ar gyfer cyrraedd y safonau a gwneud yn siŵr wedyn ei fod yn cael ei redeg mewn modd sydd yn unol â'i drwydded. Dyna'r pwynt a wnes i tua'r diwedd. Rwy'n credu y bydd y rhan fwyaf o fusnesau yn awyddus i gydymffurfio â'r amodau ac y byddan nhw'n dymuno ufuddhau i'r gyfraith o ran rhedeg eu busnesau ac ennill elw. Ond, mae angen i ni ym mhob system bron iawn lle rydym ni'n bwriadu cael rhyw fath o fesurau amlinellol sy'n cael eu nodi mewn statud, mae angen i chi gael rhyw ffordd o geisio gorfodi'r rhain mewn gwirionedd. Felly, dyna'r hyn yr ydym ni'n bwriadu rhoi prawf arno yn yr ymgynghoriad. Fe fydd hi'n bwysig i ni glywed oddi wrth gymunedau a rhanddeiliaid fel ei gilydd, oherwydd fe fydd yna nifer o'r busnesau eu hunain, rwy'n siŵr, sydd â syniadau ynglŷn â'r hyn y maen nhw'n ei ystyried a allai fod yn ffordd deg o ymdrin â phobl. Yr ystrydeb weithiau yw nad yw busnesau yn dymuno unrhyw fath o reoleiddio effeithiol, ac eto, mewn gwirionedd, mae llawer o fusnesau yn dymuno rheoleiddio effeithiol sy'n sicrhau nad yw pobl sy'n llai egwyddorol na nhw ac nad ydyn nhw'n gofalu cymaint am eu heffaith nhw ar y gymuned leol yn gallu gostwng eu prisiau er mwyn bod yn fwy cystadleuol. Felly, mae honno'n rhan bendant o'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei brofi yn yr ymgynghoriad.

Rwy'n lled gytuno gydag ystod o'r pwyntiau a wnaethoch chi yn y cyfraniad. Mae angen i ni fod â thwristiaeth sy'n gynaliadwy, ag amrywiaeth y cynnig, boed yn ddigwyddiadau mawr, boed yn newyddion da fel bydd y Tour of Britain yn gorffen yng Nghymru, boed yn bethau fel gwyliau teuluol traddodiadol, penwythnosau hir, boed hynny yng nghefn gwlad Cymru, mewn dinas neu dref, ond gwneud hynny mewn ffordd nad yw hi'n tynnu oddi wrth gynaliadwyedd unrhyw gymuned. A dyna pam rydym ni yn y fan hon, oherwydd dros y ddau ddegawd diwethaf, mae ehangu sylweddol wedi bod yn y newid defnydd sydd o lety mewn gwahanol rannau o'r wlad. Ac yn hynny o beth, yng Nghymru, rydym ni'n union fel rhannau eraill o'r byd. Mae Barcelona yn ystyried effaith llety gwyliau byrdymor ar eu prif ddinas nhw eu hunain. Felly, mae angen i ni edrych ar bethau fel Airbnb a Booking.com, ac mewn gwirionedd mae'r rhan fwyaf o'r bobl hynny yn awyddus i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad oherwydd rwy'n credu eu bod nhw'n cydnabod nad Cymru yn unig fydd â'r datrysiad hwn o ran polisi, fe fydd yna ddatrysiadau ledled y byd i geisio taro'r cydbwysedd hwnnw: economi iach y mae economi ymwelwyr yn rhan sylweddol ohoni ond mewn ffordd nad yw'n tanseilio cynaliadwyedd cymuned. Ac rwy'n ffyddiog iawn y bydd yr Yr Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon dros y ffin yn Lloegr yn edrych gyda diddordeb gwirioneddol ar yr atebion y byddwn ni'n eu darganfod ac effaith a chanlyniad ein hymgynghoriad ni ein hunain. 

Minister, may I thank you for bringing forward this valuable statement today? I very much welcome it and, at the risk of repeating the excellent contribution by Mabon ap Gwynfor, I would just like to state that, in this part of north Wales, in Clwyd South, we do have a major problem in some communities, those popular tourist communities, including Llangollen, where there are many domestic dwellings being used inappropriately for holiday accommodation. It's depriving good, legitimate, high-quality businesses of customers, and it's also creating tensions within neighbourhoods, where properties are being basically crammed with visitors in an unsuitable way, and of course that leads to many cars being parked in neighbourhoods as well. 

Minister, can you assure people in Llangollen and across Wales who face this particular problem, that what you are proposing will go a good way towards solving the problem of unsustainable and unsuitable accommodation being used for holiday rental purposes? And can we seek assurance from you, Minister, that you'll be communicating with the sector as soon as possible regarding the measures that you have proposed today so that preparations can be made by those owners of properties and those providers of accommodation? Diolch. 

Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am roi'r datganiad gwerthfawr hwn gerbron heddiw? Rwy'n ei groesawu yn fawr a chyda'r perygl o ail-ddweud yr hyn yr oedd gan Mabon ap Gwynfor yn ei gyfraniad rhagorol ef, fe hoffwn i ddatgan bod honno, yn y rhan hon o'r gogledd yn Ne Clwyd, yn broblem fawr mewn rhai cymunedau, y cymunedau poblogaidd hynny ymhlith twristiaid, gan gynnwys Llangollen, lle mae llawer o anheddau domestig yn cael eu defnyddio ar gyfer llety gwyliau mewn ffordd amhriodol. Mae hynny'n amddifadu busnesau da, cyfreithlon, o safon uchel o'u cwsmeriaid, ac mae'n creu tensiynau o fewn cymdogaethau hefyd, lle mae eiddo dan ei sang o ymwelwyr mewn ffordd sy'n anaddas, ac wrth gwrs mae hynny'n arwain at lawer o geir yn cael eu parcio mewn cymdogaethau hefyd. 

Gweinidog, a wnewch chi sicrhau pobl yn Llangollen a ledled Cymru sy'n wynebu'r broblem benodol hon, y bydd yr hyn yr ydych chi'n ei gynnig yn mynd yn bell o ran datrys y broblem o lety sy'n anghynaladwy ac anaddas yn cael ei ddefnyddio at ddibenion llety gwyliau? Ac a gaf i ofyn am sicrwydd oddi wrthych chi, Gweinidog, y byddwch chi'n cyfathrebu â'r sector cyn gynted â phosibl ynghylch y mesurau y gwnaethoch chi eu cynnig heddiw fel y gall perchnogion eiddo a darparwyr llety o'r fath wneud trefniadau? Diolch. 

Thank you. It's a pleasure to see the Member, and some of this work, of course, follows on from his own time in Government and work alongside the visitor economy. But, in recognising, as he does, the impact on the constituencies is not all in one direction and there are times when the impact has a direct and negative impact on the host community, and, of course, many hosts recognise that they want visitors to come to their town, their village, their city, to enjoy it, to spend money there, to support the local economy, but it's the point about the footprint they leave during their stay and afterwards as well, and that's what we're looking to do, is to balance in moving away from unsustainable and unsuitable accommodation use to move to a sustainable way of seeing the system have a real future. And so I would encourage stakeholders within his own constituency and across the country to get involved, and including examples where things have gone wrong, but also where things can work well, because we have already had engagement with the sector ahead of my statement today, and as a signal ahead of the consultation that we expect to launch in December, and there'll be time for people to get involved in the consultation itself and the events around it, and we will then of course publish a summary of the consultation responses we've had to inform the next steps that we'll make as a Government. So, there's plenty of opportunity for people to still get involved until we come up with our final answer, and to work on a journey to come together. We want a system that is going to work in the best interests of everyone and address the balance, as the Member points out. And I look forward to contributions from Llangollen, and indeed visiting again with my own family in the not-too-distant future.

Diolch i chi. Mae hi'n bleser gweld yr Aelod, ac mae peth o'r gwaith hwn, wrth gwrs, yn dilyn ymlaen oddi ar ei gyfnod ef yn y Llywodraeth ac yn gweithio ochr yn ochr â'r economi ymwelwyr. Ond, gan gydnabod, fel gwna ef, nad yw'r effaith ar yr etholaethau i gyd i'r un cyfeiriad ac fe geir adegau pan fo'r effaith yn dylanwadu yn uniongyrchol a dinistriol ar y gymuned sy'n lletya, ac, wrth gwrs, mae llawer o letywyr yn cydnabod eu bod nhw'n awyddus i ymwelwyr ddod i'w tref, eu pentref, eu dinas nhw, i fwynhau'r lle a gwario arian yno, sy'n cefnogi'r economi leol, ond y pwynt yw yr ôl troed maen nhw'n ei adael yn ystod eu harhosiad ac wedi hynny hefyd, a dyna'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud, sef cydbwyso symud i ffwrdd oddi wrth ddefnydd o lety sy'n anghynaladwy ac anaddas at ddefnydd cynaliadwy sy'n cynnig dyfodol gwirioneddol i'r gyfundrefn. Ac felly fe fyddwn ni'n annog rhanddeiliaid yn ei etholaeth ef ei hun a ledled y wlad i fod â rhan i'w chwarae, gan gynnwys enghreifftiau lle mae pethau wedi mynd o chwith, ond lle gall pethau weithio mewn ffordd dda hefyd, oherwydd rydym ni eisoes wedi cael ymgysylltiad â'r sector cyn i mi roi fy natganiad i heddiw, ac fel arwydd cyn yr ymgynghoriad yr ydym ni'n disgwyl ei lansio ym mis Rhagfyr, ac fe fydd yna amser i bobl fod â rhan yn yr ymgynghoriad ei hun a'r digwyddiadau o'i gwmpas, ac fe fyddwn ni wedyn, wrth gwrs, yn cyhoeddi crynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad a gawsom ni i lywio'r camau nesaf y byddwn ni'n eu cymryd yn y Llywodraeth. Felly, mae yna ddigon o gyfle i bobl gymryd rhan eto hyd nes y byddwn ni'n cynnig ein hateb terfynol, a gweithio ar y daith ar gyfer dod at ein gilydd. Rydym ni'n awyddus i gael system a fydd yn gweithio er lles pawb ac yn gwneud ymdrech i daro cydbwysedd, fel mae'r Aelod yn ei nodi. Ac rwy'n edrych ymlaen at gyfraniadau o Langollen, ac yn wir fe fyddaf i'n mynd gyda'r teulu ar ymweliad arall i'r fan honno yn y dyfodol agos.

15:15

Diolch, Dirprwy Lywydd, and good afternoon, Minister. I would associate my remarks with Mabon ap Gwynfor and also with Ken Skates.

You know, on tourism, we just cannot stand still. We have a real crisis in some of our communities. Llangollen, we've heard about, and Dwyfor Meirionnydd as well. We really do need to come up to the twenty-first century in terms of the way that we approach tourism, which we value, as we've all said, here in Wales.

I do support the licensing scheme and also the visitor levy; I know we're not here to talk about that in detail. There are some issues that have been raised with me from hoteliers, for example, around the consultation—and I hear the statement—and the level of discussions that you'll be having. So, I'm just wondering if you can just outline some of the plans that you have to bring in some of those people who may have doubts and concerns around both the registration scheme and the visitor levy. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a phrynhawn da, Gweinidog. Rwyf i am ategu sylwadau Mabon ap Gwynfor a Ken Skates hefyd.

Wyddoch chi, o ran twristiaeth, ni allwn ni sefyll yn ein hunfan. Mae yna argyfwng gwirioneddol yn rhai o'n cymunedau ni. Rydym ni newydd glywed am Langollen a Dwyfor Meirionnydd hefyd. Mae gwir angen i ni ddod i'r unfed ganrif ar hugain o ran ein hymagwedd ni at dwristiaeth, yr ydym ni'n falch ohoni, fel mae pob un ohonom ni wedi dweud, yma yng Nghymru.

Rwy'n cefnogi'r cynllun trwyddedu a'r ardoll ymwelwyr hefyd; rwy'n gwybod nad ydyn ni yma i siarad am hynny gyda manylder heddiw. Mae yna rai materion a godwyd gyda mi gan berchnogion gwestai, er enghraifft, ynglŷn â'r ymgynghoriad—ac rwyf i wedi clywed y datganiad—ac ehangder y trafodaethau y byddwch yn eu cael. Felly, tybed a wnewch chi amlinellu rhai o'r cynlluniau sydd gennych chi i dynnu'r bobl hynny i mewn a allai fod ag amheuon a phryderon ynghylch y cynllun cofrestru a'r ardoll ymwelwyr. Diolch yn fawr iawn.

No, I think that's a fair point about how we run the consultation as not just a paper-based exercise or an online exercise, and, of course, it will be open for everyone, so you wouldn't need to attend a formal event or be part of a particular business group or association, but I confidently expect that all the people engaged around the visitor economy and their representative groups—. I meet the visitor economy forum, made up of people in the wider hospitality world, accommodation bodies themselves and a whole range of other interests, so I expect all those organisations will respond to the consultation and take part.

I expect that people who run their own businesses, some of them will want to take part, to have their view. And I think that's the point about we want the fullest range of people to get involved, and, just as with the visitor levy, we've had in-person events; at least three of them around the country. They've been held with Welsh Government officials to try to ensure people can have answers in the event, but to know the Government is actively interested in listening, and we've worked with a range of people to get people both to those events, but also we've run an online event as well for people who couldn't get to one of the physical locations—so, the maximum amount of access. Because, if you think about this place, it's a young institution, and yet the visitor accommodation sector in 1999 is radically different to the world we're in now and what visitor accommodation looks like in most of our towns, cities and villages. So, it is about understanding the world as it is now, and having a system that is fit for purpose—as I've said, a thriving and sustainable visitor economy that is housed within thriving and sustainable communities.

Na, rwy'n credu bod hwnna'n bwynt teg ynglŷn â'r ffordd yr ydym ni'n cynnal yr ymgynghoriad fel nad yw'n ymarferiad ar bapur neu ar-lein yn unig, ac ie, wrth gwrs, fe fydd hwnnw'n agored i bawb, felly ni fyddai raid i chi fod yn bresennol mewn digwyddiad ffurfiol na bod yn rhan o grŵp busnes neu gymdeithas benodol, ond rwy'n disgwyl yn ffyddiog y bydd pawb sydd â rhan yn yr economi ymwelwyr a'u grwpiau cynrychioliadol nhw—. Rwyf i'n cwrdd â fforwm economi ymwelwyr, sy'n cynnwys pobl yn y byd lletygarwch yn fwy eang, y cyrff lletygarwch eu hunain ac ystod gyfan o ddiddordebau eraill, felly rwy'n disgwyl y bydd y sefydliadau hynny i gyd yn ymateb i'r ymgynghoriad ac yn cymryd rhan ynddo.

Rwy'n disgwyl y bydd pobl sy'n rhedeg eu busnesau eu hunain, y bydd rhai ohonyn nhw'n dymuno cymryd rhan, i gael eu barn nhw. Ac rwy'n credu mai dyna'r pwynt ynglŷn â'n dymuniad ni i fod â'r ystod lawnaf o bobl yn cymryd rhan, ac, yn union fel gyda'r ardoll ymwelwyr, rydym ni wedi cynnal digwyddiadau wyneb yn wyneb; o leiaf tri ohonyn nhw o gwmpas y wlad. Maen nhw wedi cael eu cynnal gyda swyddogion Llywodraeth Cymru i geisio sicrhau y bydd pobl yn gallu cael atebion yn y digwyddiad, ond ar gyfer gwybod bod y Llywodraeth â diddordeb mawr mewn gwrando, ac rydym ni wedi gweithio gydag amrywiaeth o bobl i wneud yn siŵr bod pobl yn mynd i'r digwyddiadau hynny, ond rydym ni wedi cynnal digwyddiad ar-lein hefyd i bobl na fyddai'n gallu teithio yn y cnawd i unrhyw un o'r lleoliadau—felly, roedd yna gymaint o hygyrchedd â phosibl. Oherwydd, os ydych chi'n meddwl am y lle hwn, sefydliad cymharol newydd yw hwn, ac eto roedd y sector llety i ymwelwyr ym 1999 yn hollol wahanol i'r byd sydd gennym ni nawr a'r olwg sydd ar lety i ymwelwyr yn y rhan fwyaf o'n trefi, ein dinasoedd a'n pentrefi ni. Felly, ystyr hyn yw deall y byd fel y mae ar hyn o bryd, a chael system sy'n addas i'r diben—fel dywedais i, economi ymwelwyr ffyniannus a chynaliadwy sy'n cael ei gynnal mewn cymunedau ffyniannus a chynaliadwy.

4. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Cynnig Gofal Plant Cymru
4. Statement by the Deputy Minister for Social Services: Childcare Offer for Wales

Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, cynnig gofal plant Cymru, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan.

Item 4 this afternoon is a statement by the Deputy Minister for Social Services, childcare offer for Wales, and I call on the Deputy Minister, Julie Morgan.

Diolch, and thank you very much for the opportunity to update Members about the childcare offer for Wales, including the expansion to parents in education and training. Affordable, available and accessible childcare helps parents to work, supporting our drive to increase economic growth, tackle poverty and reduce inequalities. That's why we are committed to funding childcare for more families where parents are in education and training or on the edge of work.

In September, we expanded the childcare offer for Wales to include parents already enrolled or planning to enrol in higher and further education courses of at least 10 weeks in length. This reflects the value we place on supporting people who are seeking to improve their employment prospects by gaining qualifications, retraining or changing career path. It also means we can support healthcare students, who are not always eligible for childcare support under existing schemes.

The expansion is already showing its potential. In one local authority, a family got in touch to express their thanks for the '10 out of 10 service', the mum being supported while she studies for a Bachelor of nursing degree. In the first term since the expansion, we've been made aware of 168 families now benefiting from the childcare offer, with more expected over the next few weeks as the applications for the January intake are received. Supporting parents in education and training with childcare costs means that more families, and especially women, will be able to benefit from improved employment prospects.

Dirprwy Lywydd, alongside this expansion of the childcare offer, we've also been scoping the support that is available through our higher and further education support programmes and our employability programmes, such as Communities for Work, Parents, Childcare and Employment and ReAct. This cross-portfolio work will identify the most appropriate way to provide additional support for parents, particularly those in adult learning, work-based learning, community learning, those undertaking English for speakers of other languages courses and those on short-term courses. It will make sure that we can provide maximum support to parents.

The latest independent evaluation findings, which were published earlier this year, once again showed our childcare offer has been supporting parental employment. As of June 2022, there were more than 18,000 children accessing childcare funded by the childcare offer. We expect this number will increase as more parents consider the options available to them in this cost-of-living crisis.

Almost one in 10 parents accessing the childcare offer said they wouldn't be in work if it wasn’t for the offer. A further 6 per cent said they would be working in a job with lower pay if the offer had not been available to them. For those families, the childcare offer is making a significant difference to their lives. But the childcare offer doesn’t just play a vital role in these families’ lives, it also supports many childcare providers as well. And to ensure it continues to support childcare providers, we've agreed a rate increase to £5 per hour following a review, and this represents an increase of 11 per cent.  

The amount childcare providers can charge parents for food under the offer has also increased, from £7.50 to £9 per day. This reflects the significant rise in both food prices and utilities, but it is a careful balance between what is affordable for the provider and, of course, what is affordable for the family to pay.

To help improve the process of delivering the childcare offer for providers, as well as making it easier than ever for parents to apply, we've recently launched our new all-Wales digital service. I wrote to Members last month, ahead of the launch, about this. Last week, I visited the Darling Buds Nursery in Cardiff, just over the road there, to hear directly about what the new digital service means for them and their parents.

The new digital service will make accessing the childcare offer even easier and provide a more consistent experience across Wales. It'll simplify the processes childcare providers have to follow to claim payments and will streamline the data-collection process for all, to further refine our understanding of take-up. The new service will be available online, with a range of offline support options available to users. As the service is available on any device connected to the internet, people will be able to access the service through free-to-access devices in public libraries, bearing in mind the pressures on people's budgets.

The new service has been designed with the Welsh language standards and security needs as top priorities. It'll be fully live from January 2023 and will completely replace the current systems by September 2023.

So, I'd like to ask the Senedd to join me in welcoming this expansion and the new national digital service, which is supporting those parents who have chosen to pursue their career goals through higher and further education. And of course, we are continuing to extend provision for two-year-olds via Flying Start as part of our co-operation agreement with Plaid Cymru. Diolch.

Diolch yn fawr iawn i chi am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau am gynnig gofal plant Cymru, gan gynnwys ei estyniad at rieni mewn addysg a hyfforddiant. Mae gofal plant fforddiadwy, sydd ar gael ac yn hygyrch yn helpu rhieni i weithio, gan gefnogi ein hymgyrch ni i gynyddu twf economaidd, a mynd i'r afael â thlodi, a lleihau anghydraddoldebau. Dyna pam rydym ni wedi ymrwymo i ariannu gofal plant ar gyfer mwy o deuluoedd lle mae rhieni mewn addysg a hyfforddiant neu'n agos at fod yn gweithio.

Ym mis Medi, fe wnaethom ni ehangu cynnig gofal plant Cymru i gynnwys rhieni sydd eisoes wedi cofrestru neu sy'n bwriadu cofrestru mewn cyrsiau addysg uwch ac addysg bellach sy'n para am 10 wythnos o leiaf. Mae hyn yn adlewyrchu'r gwerth yr ydym ni'n ei roi ar gefnogi pobl sy'n ceisio gwella eu rhagolygon gwaith nhw trwy ennill cymwysterau, ailhyfforddi neu newid llwybr eu gyrfa. Mae hyn yn golygu y gallwn gefnogi myfyrwyr gofal iechyd hefyd, nad ydyn nhw'n gymwys bob amser i gael cymorth gofal plant yn ôl y cynlluniau presennol.

Mae'r ehangu hwn yn dangos ei bosibiliadau eisoes. Mewn un awdurdod lleol, fe gysylltodd teulu i fynegi eu diolch nhw am y 'gwasanaeth sy'n haeddu 10 allan o 10', mae'r fam honno'n cael ei chefnogi wrth astudio am radd Baglor mewn nyrsio. Yn y tymor cyntaf ers yr ehangu, rydym ni wedi cael gwybod am 168 o deuluoedd erbyn hyn sy'n elwa ar y cynnig gofal plant, gan ddisgwyl mwy dros yr wythnosau nesaf wrth i'r ceisiadau ar gyfer mis Ionawr ddod i law. Mae cefnogi rhieni mewn addysg a hyfforddiant gyda chostau gofal plant yn golygu y bydd mwy o deuluoedd, a menywod yn enwedig, yn gallu elwa ar well rhagolygon o ran gwaith.

Dirprwy Lywydd, ochr yn ochr â'r ehangiad hwn o'r cynnig gofal plant, rydym ni hefyd wedi bod yn cwmpasu'r gefnogaeth sydd ar gael trwy ein rhaglenni cymorth addysg uwch ac addysg bellach, a'n rhaglenni cyflogadwyedd, fel Cymunedau am Waith, Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth a ReAct. Bydd y gwaith traws-bortffolio hwn yn nodi'r ffordd fwyaf addas o ddarparu cefnogaeth ychwanegol i rieni, yn enwedig y rhai mewn addysg oedolion, addysg yn y gwaith, addysg gymunedol, y rhai sy'n dilyn cyrsiau Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill a'r rhai sydd ar gyrsiau tymor byr. Bydd yn gwneud yn siŵr ein bod yn gallu darparu'r gefnogaeth orau i rieni.

Unwaith eto, roedd y canfyddiadau gwerthuso annibynnol diweddaraf, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, yn dangos bod ein cynnig gofal plant ni wedi cefnogi cyflogaeth rhieni. Ym mis Mehefin 2022, roedd dros 18,000 o blant yn derbyn gofal plant a ariannwyd gan y cynnig gofal plant. Rydym ni'n disgwyl y bydd y nifer hwn yn cynyddu wrth i fwy o rieni ystyried y dewisiadau sydd ar gael iddyn nhw yn yr argyfwng costau byw hwn.

Roedd bron i un ym mhob 10 rhiant sy'n manteisio ar y cynnig gofal plant yn dweud na fydden nhw yn y gwaith oni bai am y cynnig. Roedd 6 y cant arall yn dweud y bydden nhw'n gweithio mewn swydd gyda chyflogau is pe na fyddai'r cynnig wedi bod ar gael iddyn nhw. I'r teuluoedd hynny, mae'r cynnig gofal plant yn gwneud gwahaniaeth sylweddol i'w bywydau nhw. Ond nid yn unig fod y cynnig gofal plant â rhan hanfodol ym mywydau'r teuluoedd hyn, mae'n cefnogi llawer o ddarparwyr gofal plant yn ogystal â hynny. Ac er mwyn sicrhau ei fod yn parhau i gefnogi darparwyr gofal plant, rydym ni wedi cytuno ar gynnydd yn y gyfradd i £5 yr awr yn dilyn adolygiad, ac mae hynny'n golygu cynnydd o 11 y cant.

Mae'r swm y gall darparwyr gofal plant godi ar rieni am fwyd o dan y cynnig hefyd wedi cynyddu, o £7.50 i £9 y dydd. Mae hyn yn adlewyrchu'r cynnydd sylweddol ym mhrisiau bwyd a chyfleustodau, ond mae'n golygu cydbwysedd gofalus rhwng yr hyn sy'n fforddiadwy i'r darparwr ac, wrth gwrs, yr hyn sy'n fforddiadwy i'r teulu.

Ar gyfer helpu i wella'r broses o gyflwyno'r cynnig gofal plant i ddarparwyr, yn ogystal â'i gwneud hi'n haws nag erioed i rieni wneud cais, fe wnaethom ni lansio ein gwasanaeth digidol newydd ni'n ddiweddar i Gymru gyfan. Fe ysgrifennais i at Aelodau fis diwethaf, cyn y lansiad, ynglŷn â hynny. Wythnos diwethaf, fe ymwelais i â meithrinfa Darling Buds yng Nghaerdydd, ychydig dros y ffordd fan acw, i glywed yn uniongyrchol am yr hyn y mae'r gwasanaeth digidol newydd yn ei olygu iddyn nhw a'r rhieni sy'n ei ddefnyddio.

Fe fydd y gwasanaeth digidol newydd yn golygu ei bod hi'n haws eto i fanteisio ar y cynnig gofal plant ac yn rhoi profiad sy'n fwy cyson ledled Cymru. Fe fydd yn symleiddio'r prosesau y mae'n rhaid i ddarparwyr gofal plant eu dilyn i hawlio taliadau ac fe fydd yn symleiddio'r broses o gasglu data ar gyfer pawb, i fireinio ein dealltwriaeth ni o'r niferoedd sy'n defnyddio'r gwasanaeth. Fe fydd y gwasanaeth newydd ar gael ar-lein, gydag ystod o ddewisiadau cymorth all-lein ar gael i ddefnyddwyr. Gan fod y gwasanaeth ar gael ar unrhyw ddyfais sy'n gysylltiedig â'r rhyngrwyd, bydd pobl yn gallu defnyddio'r gwasanaeth yn rhad ac am ddim gan ddefnyddio eu dyfeisiau nhw mewn llyfrgelloedd cyhoeddus, gan gofio'r pwysau sydd ar gyllidebau pobl.

Dyluniwyd y gwasanaeth newydd gyda'r safonau'r Gymraeg ac anghenion diogelwch yn brif flaenoriaethau. Fe fydd yn gwbl fyw o fis Ionawr 2023 ymlaen ac fe fydd yn disodli'r systemau cyfredol yn llwyr erbyn mis Medi 2023. 

Felly, fe garwn i ofyn i'r Senedd ymuno â mi i groesawu'r ehangu hwn a'r gwasanaeth digidol cenedlaethol newydd, sy'n cefnogi'r rhieni hynny sydd wedi dewis ceisio addysg uwch ac addysg bellach ar gyfer gwella eu hamcanion nhw o ran gyrfaoedd. Ac wrth gwrs, rydym ni'n parhau i ehangu'r ddarpariaeth i blant dwyflwydd oed drwy Dechrau'n Deg fel rhan o'n cytundeb cydweithredu ni â Phlaid Cymru. Diolch.

15:20

Thank you very much for your statement this afternoon, Deputy Minister. It's concerning that the Welsh Government has been so quick to work on a Wales-wide digital childcare service when the NHS has been waiting over 10 years for systems to be updated, and fax machines are still being used throughout the estate. And although it's the 100-year anniversary of Labour's dominance in Wales today, and your party is celebrating tonight, I believe, I'm sure the people of Wales would celebrate a Labour Party and Welsh Government that is able to move beyond the twentieth century and have some twenty-first century thinking when it comes to technology, Deputy Minister. And although the Welsh Conservatives fully support extending childcare provision across Wales, it's clear that the digital service launched by the Government may leave those who need the support the most not being able to access it, and poses a serious risk of leaving people unable to access childcare that they so desperately need. 

The digital age has allowed millions to have unlimited access to the internet, but this is not universal, and many are still without smartphones, computers, or tablets, for that matter. These are often the elderly and the poorest, and I worry that the potential lack of technology access will leave many people unable to access this service. And cost-of-living pressures have made many people in places such as Rhyl in my constituency, and others across Wales, struggling, and adding demands to buy new technology is not going to help ease pressures, when unlimited mobile data and tablets are a luxury to some. Equally, even well-off and rural families across Wales are often faced with the burden of a lack of internet access, 5G and broadband, which can also leave them unable to access this service. This shows that there are larger issues that the Government have to address before introducing a one-size-fits-all plan that gives the Welsh Government even more control over our local authorities.  

Although the plan is well intentioned, the Government's idea of the plan ensuring that parents and childcare providers across Wales have the same experience no matter which local authority they live in is not the case, and the Government has neglected to consider how a Wales-wide service does not consider these issues. Therefore, will the Deputy Minister explain how this plan will be extended across all of Wales's 22 local authorities? How much thought has been put into the geographical and economic divides many of these authorities face, and is a one-size-fits-all approach appropriate in the childcare sector? Thank you very much.

Diolch yn fawr i chi am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog. Testun pryder yw bod Llywodraeth Cymru wedi bod mor gyflym i weithio ar wasanaeth gofal plant digidol ledled Cymru pan fo'r GIG wedi bod yn aros dros 10 mlynedd am ddiweddaru systemau, a bod peiriannau ffacs yn parhau i gael eu defnyddio drwy'r gyfundrefn gyfan. Ac er ei bod hi'n ganmlwyddiant goruchafiaeth Llafur yng Nghymru heddiw, ac mae eich plaid chi'n dathlu hynny heno, rwy'n credu, rwy'n siŵr y byddai pobl Cymru yn dathlu Plaid Lafur a Llywodraeth Cymru sy'n gallu symud o'r ugeinfed ganrif a bod ag ystyriaethau o'r unfed ganrif ar hugain o ran technoleg, Dirprwy Weinidog. Ac er bod y Ceidwadwyr Cymreig yn llwyr gefnogi ymestyn y ddarpariaeth o ofal plant ledled Cymru, mae hi'n amlwg y gallai'r gwasanaeth digidol y gwnaeth y Llywodraeth ei lansio olygu y gallai'r rhai sydd â'r angen mwyaf am y gefnogaeth fethu â chael gafael arni, ac mae hynny'n achosi risg ddifrifol o adael pobl yn methu manteisio ar ofal plant y mae arnyn nhw gymaint o angen amdano.

Mae'r oes ddigidol wedi galluogi miliynau i ddefnyddio'r rhyngrwyd yn ddilyffethair, ond nid yw hyn yn wir i bawb, ac mae llawer yn parhau i fod heb ffonau clyfar, cyfrifiaduron, na llechi, o ran hynny. Yn aml yr henoed a'r tlotaf yw'r rhain, ac rwy'n poeni y bydd llawer o bobl yn methu â manteisio ar y gwasanaeth hwn oherwydd eu bod yn methu â chael gafael ar y dechnoleg. Ac mae pwysau costau byw yn golygu bod llawer o bobl mewn mannau fel Rhyl yn fy etholaeth i, a mannau eraill ledled Cymru, yn ei chael hi'n anodd, ac nid yw gwneud i bobl brynu technoleg newydd am helpu i leddfu'r pwysau ariannol arnyn nhw, pan fo data diderfyn a llechi yn rhy ddrud i rai. Yn yr un modd, mae hyd yn oed teuluoedd cefnog a theuluoedd cefn gwlad Cymru yn wynebu'r baich o fod heb gysylltiad â'r we, 5G a band eang, ac yn methu â defnyddio'r gwasanaeth hwn ychwaith. Mae hyn yn dangos y ceir materion ehangach y mae'n rhaid i'r Llywodraeth fynd i'r afael â nhw cyn cyflwyno cynllun un ateb sy'n addas i bawb ac sy'n rhoi mwy fyth o reolaeth i Lywodraeth Cymru dros ein hawdurdodau lleol ni.

Er bod i'r cynllun ei fwriadau da, nid yw syniad y Llywodraeth o gynllun sy'n sicrhau bod rhieni a darparwyr gofal plant ledled Cymru yn cael yr un profiad ym mha awdurdod lleol bynnag y maen nhw'n byw ynddo yn cael ei wireddu, ac mae'r Llywodraeth wedi bod yn esgeulus o ran ystyried pam nad yw gwasanaeth ledled Cymru yn ystyried y materion hyn. Felly, a wnaiff y Dirprwy Weinidog egluro sut y bydd y cynllun hwn yn cael ei ymestyn ar draws pob un o'r 22 o awdurdodau lleol yng Nghymru? Faint o ystyriaeth a roddwyd i'r gwahaniaethau daearyddol ac economaidd y mae llawer o'r awdurdodau hyn yn eu hwynebu, ac a yw dull un ateb sy'n addas i bawb yn briodol yn y sector gofal plant? Diolch yn fawr iawn i chi.

15:25

Thank you very much. I'm a bit bemused how Gareth Davies can say, 'Why aren't we advancing technology?', when, in fact, that's what I'm actually announcing today. We are announcing a digital solution for the childcare sector. I really think that he's seizing on things to try to criticise what is a very positive move forward. I'm pleased that he's noted that it's 100 years of Llafur today, and that we will be—. We will be celebrating tonight, and one of the things we will be celebrating will be the big input that this Government has put into childcare and recognising the needs for parents and children. And I think that Labour's success in Wales reflects the fact that we have looked at what people need and have tried to fulfil those needs.

I think he, obviously, makes an important point about those not able to access technology, and that has been taken very carefully into account, and there are means for people to get help if they're not able to access technology. For example, they're able to have a dedicated helpline, a phone line, and also in-person help as well, and that has been taken on board.

This service was delivered, actually, not through 22 local authorities, but through 10 different local authorities who acted on behalf of other local authorities. This will make it much simpler, much easier, for the providers and for the parents, in terms of being able to access the services. And it's interesting that, in our communications with the parents, we've actually found that there were very few who are not digitally connected. This is, obviously, a younger group of the population on the whole, but, nevertheless, I would accept that there will be some who won't be, and we have put measures in to try and address that. I think, in fact, there were more amongst the providers who may not have been digitally connected, and so effort is being put into that. 

The first week has shown that between 2,500 and 3,000 parents are already starting to apply to start using the childcare offer in January. In the first week, we had 2,000 parents actually in the process of registering, and we have already approved 400 of them. I tried the technology when I visited Darling Buds, and it was very easy and simple to do. The majority of providers are registered with the service to provide the offer. I think that Gareth Davies is bringing up other issues to try to diminish the success of what we're doing. Thank you.

Diolch yn fawr iawn chi. Mae hi'n peri tipyn o benbleth i mi sut y gall Gareth Davies ddweud, 'Pam nad ydym ni'n hyrwyddo technoleg?', a minnau'n ei gyhoeddi heddiw mewn gwirionedd. Rydym ni'n cyhoeddi datrysiad digidol i'r sector gofal plant. Rwyf i wir o'r farn ei fod yn ceisio cydio mewn pethau ar gyfer beirniadu'r hyn sy'n gam cadarnhaol iawn ymlaen. Rwy'n falch ei fod wedi nodi 100 mlynedd o Lafur heddiw, ac y byddwn ni—. Fe fyddwn ni'n dathlu heno, ac un o'r pethau y byddwn ni'n ei ddathlu fydd y mewnbwn mawr a roddodd y Llywodraeth hon ym maes gofal plant a chydnabod anghenion rhieni a phlant. Ac rwy'n credu bod llwyddiant Llafur yng Nghymru yn adlewyrchu'r ffaith ein bod ni wedi rhoi ystyriaeth i'r hyn y mae pobl ei angen ac wedi ceisio cwrdd â'r anghenion hynny.

Rwy'n credu ei fod ef, yn amlwg, yn gwneud pwynt pwysig am y rhai nad ydyn nhw'n gallu gwneud defnydd o'r dechnoleg, ac fe roddwyd ystyriaeth fanwl iawn i hynny, ac mae modd i bobl gael gymorth os nad oes ganddyn nhw fodd i gael gafael ar y dechnoleg. Er enghraifft, maen nhw'n gallu cael llinell gymorth bwrpasol, llinell ffôn, a chymorth wyneb yn wyneb hefyd, ac mae hynny wedi cael ei ystyried.

Cafodd y gwasanaeth hwn, mewn gwirionedd, ei ddarparu nid trwy gyfrwng 22 awdurdod lleol, ond trwy 10 gwahanol awdurdod lleol a oedd yn gweithio ar ran awdurdodau lleol eraill. Fe fydd hyn yn ei gwneud hi'n llawer symlach, yn llawer haws, i'r darparwyr a'r rhieni, o ran gallu manteisio ar y gwasanaethau. Ac mae hi'n ddiddorol, yn ein cyfathrebiadau ni â'r rhieni, ein bod ni mewn gwirionedd wedi canfod mai ychydig iawn sydd heb unrhyw gysylltiad digidol. Y grŵp iau, yn amlwg, yn y boblogaeth yw hwn ar y cyfan, ond, er hynny, fe fyddwn i'n derbyn bod rhai nad oes ganddyn nhw gysylltiad, ac rydym ni wedi cynnwys mesurau i geisio mynd i'r afael â hynny. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod mwy ymhlith y darparwyr oedd heb gysylltiad digidol efallai, ac felly mae ymdrech yn cael ei gwneud yn hynny o beth.

Mae'r wythnos gyntaf wedi dangos bod rhwng 2,500 a 3,000 o rieni eisoes wedi dechrau gwneud cais i ddechrau defnyddio'r cynnig gofal plant ym mis Ionawr. Yn yr wythnos gyntaf, roedd gennym ni 2,000 o rieni yn y broses gofrestru mewn gwirionedd, ac rydym ni eisoes wedi cymeradwyo 400 ohonyn nhw. Fe wnes i roi cynnig ar y dechnoleg pan ymwelais i â Darling Buds, ac roedd ei ddefnyddio yn hawdd iawn ac yn syml. Mae mwyafrif y darparwyr wedi cofrestru gyda'r gwasanaeth i estyn y cynnig. Rwy'n credu bod Gareth Davies yn codi materion eraill i geisio bychanu llwyddiant yr hyn yr ydym ni'n ei wneud. Diolch i chi.

15:30

Diolch, Dirprwy Weinidog. Mae gofal plant yn elfen bwysig o’r cytundeb cydweithio, a dwi’n falch iawn o groesawu’r datganiad heddiw. Mae’r ffeithiau rydych chi wedi cyfeirio atynt yn dangos pam bod hyn mor bwysig, a’r effaith y mae ehangu yn ei chael yn barod. Dwi’n gwybod am waith achos, cyn hyn, am bobl a fyddai wedi elwa’n fawr ar yr hyn rydych chi wedi bod yn ei rannu gyda ni, ac sydd wedi gorfod rhoi’r gorau i raddau Meistr oherwydd nad oedd y cymorth hwn ar gael iddynt. Felly, mae o yn gam pwysig iawn ymlaen ac yn rhywbeth i’w groesawu, fel mae’r ystadegau yn ei ddangos.

Thank you, Deputy Minister. Childcare is an important element of the co-operation agreement, and I'm pleased to welcome this afternoon's statement. The facts that you have referred to demonstrate just why this is so important, and the impact that expansion is already having. I know of casework in the past involving people who would have benefited a great deal from what you have shared with us this afternoon, and who have had to give up Master's degrees because this support wasn't available to them. So, it is an important step forward, and it is something to be welcomed as the statistics show.

Universal free childcare has been recognised as the greatest of equalisers by the Organisation for Economic Co-operation and Development. While expanding access to free childcare directly benefits children in their formative years, it also—as you’ve acknowledged—has wider benefits in tackling poverty. As we know, it removes some of the barriers to help parents, particularly mothers, to return to work.

We know that a lack of childcare is one of the most frequently cited barriers to women’s employment, resulting in lower economic participation and curtailing women’s career options. In Wales, 86 per cent of single parents are mothers, and 63 per cent of mothers in two-parent households are solely or mainly responsible for childcare, compared with just 17 per cent of fathers. That is why this is crucial in terms of striving for a gender-equal Wales. That’s why, as you referenced, free childcare from 12 months, starting with implementation for two-year-olds in this first term—that’s why it was a key pledge for Plaid Cymru in the Senedd 2021 election, and that’s why it features in the co-operation agreement between our two parties.

As we know, the sector faces a very difficult period. Through COVID, childcare providers stepped up to the national emergency and turned themselves into childcare hubs for our key workers, meaning that nurses, doctors and teachers could continue to work. The sector now needs as much help and support as possible, as we face the cost-of-living emergency, so that their essential services remain available.

Access to free childcare is also strongly limited by serious gaps in provision across Wales. The Family and Childcare Trust childcare survey in 2022 showed that childcare sufficiency has decreased since 2021 for all categories in Wales, except after-school care for 12 to 14-year-olds. Less than a third of local authorities, 29 per cent, have enough childcare for the 30 hours of free early education entitlement under the childcare offer. There are significant shortages for disabled children and parents working atypical hours, with no local authorities reporting that there is childcare under these in all areas of their authority.

But, as you have also recognised, there is a huge opportunity and need to ensure that childcare through the medium of Welsh is provided across Wales. Childcare sits within the wider area of early education and care, and it is through early years services and childcare settings that thousands of children and families all over Wales gain their first experiences of the Welsh language and Welsh-medium education.

I would like to ask specifically today, just to follow up on some of the points there—. I was pleased to see the Deputy Minister reference digital exclusion and acknowledge some of the challenges there, because we are seeing more and more people choosing not to renew broadband, for instance, in their homes, as part of cost-of-living measures. In some areas, and that includes areas that are only a few miles from Cardiff, it can mean that you have a lack of access to a strong signal to be able to access digital services. So, I think that there is something in that.

Obviously, the opening hours of things like public libraries aren’t always flexible, because, often, parents might look at these options in the evenings or at the weekends. Some libraries are open on a Saturday, but not all. So, I would ask: how are we able to ensure that digital exclusion won’t be a barrier for many people who are struggling at present? I think that there are many things to welcome here, but I do worry in terms of those who can use the technology—it's not a matter of not being able to use it—but can't access it because of the cost-of-living crisis currently.

Also, can the Deputy Minister advise what steps the Welsh Government is taking to address the serious gaps in childcare provision, including provisions for disabled children, and, as mentioned, parents working atypical hours, and I think the points raised by the Member previously in terms of people living in rural areas, where access or transport can be a barrier to accessing childcare? So, how do we ensure that everybody who needs it is able to access it, when and where they need it?

And finally, if I may ask, in terms of the national digital service, I note that there was an evaluation undertaken and trials, and you've referenced this in terms of positive feedback. Can you please inform us where this is available in the public domain, because I haven't been able to find it, so that we understand from the evaluation and feedback from the trials perhaps some of the challenges that need to be overcome? Thank you.

Cafodd gofal plant am ddim cyffredinol ei gydnabod fel y cyfartalwr mwyaf gan Y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Er bod ehangu mynediad at ofal plant rhad ac am ddim o fudd uniongyrchol i blant yn eu blynyddoedd ffurfiannol nhw, mae hefyd—fel gwnaethoch chi ei gydnabod—fuddion ehangach iddo wrth fynd i'r afael â thlodi. Fel y gwyddom ni, mae'n tynnu rhai o'r rhwystrau i helpu rhieni, mamau yn enwedig, i ddychwelyd i'r gwaith.

Fe wyddom ni fod prinder gofal plant yn un o'r rhwystrau sy'n cael eu mynegi amlaf o ran cyflogaeth menywod, gan arwain at gyfranogiad economaidd is a phrinhau dewisiadau menywod o ran gyrfa. Yng Nghymru, mamau yw 86 y cant o rieni sengl, a 63 y cant o famau mewn cartrefi dau riant sy'n gyfrifol ar eu pennau eu hunain neu'n bennaf am ofal plant, o gymharu â dim ond 17 y cant o dadau. Dyna pam mae hyn yn hollbwysig o ran ymdrechu dros Gymru gyfartal ar sail rhyw. Dyna pam, fel roeddech chi'n cyfeirio, mae gofal plant am ddim o 12 mis oed, gan ddechrau gyda gweithredu hynny ar gyfer plant dwyflwydd oed yn y tymor cyntaf hwn—dyna pam yr oedd hwn yn addewid allweddol i Blaid Cymru yn etholiad Senedd Cymru 2021, a dyna pam mae'n ymddangos yn y cytundeb cydweithredu rhwng ein dwy blaid ni.

Fel gwyddom ni, mae'r sector yn wynebu cyfnod anodd iawn. Drwy gydol COVID, daeth darparwyr gofal plant i'r adwy mewn argyfwng cenedlaethol gan eu gwneud eu hunain yn ganolfannau gofal plant i'n gweithwyr allweddol ni, a oedd yn golygu y gallai nyrsys, meddygon ac athrawon barhau i weithio. Mae angen cymaint o gymorth a chefnogaeth â phosibl ar y sector erbyn hyn, wrth i ni wynebu'r argyfwng costau byw, fel bod eu gwasanaethau hanfodol nhw'n parhau i fod ar gael.

Cyfyngwyd ar fynediad at ofal plant am ddim hefyd gan fylchau difrifol yn y ddarpariaeth ledled Cymru. Dangosodd arolwg gofal plant yn 2022 gan yr Ymddiriedolaeth Teulu a Gofal Plant fod digonolrwydd gofal plant wedi gostwng ers 2021 ar gyfer pob categori yng Nghymru, ac eithrio gofal ar ôl ysgol i bobl ifanc 12 i 14 oed. Llai na thraean o awdurdodau lleol, 29 y cant, sydd â gofal plant digonol ar gyfer y 30 awr o hawl i addysg gynnar am ddim o dan y cynnig gofal plant. Gwelir prinder sylweddol i blant anabl a rhieni sy'n gweithio oriau annodweddiadol, heb unrhyw awdurdod lleol yn mynegi bod gofal plant yn unol â'r rhain ar gael ym mhob ardal yn ei awdurdod.

Ond, fel y gwnaethoch chi gydnabod hefyd, mae yma gyfle ac angen dirfawr i sicrhau darpariaeth o ofal plant drwy gyfrwng y Gymraeg ledled Cymru. Mae gofal plant yn rhan o'r maes addysg a gofal cynnar ehangach, a thrwy wasanaethau a lleoliadau gofal plant y blynyddoedd cynnar mae miloedd o blant a theuluoedd ledled Cymru yn cael eu profiadau cyntaf o'r Gymraeg ac addysg cyfrwng Cymraeg.

Fe hoffwn i ofyn yn benodol heddiw, dim ond i ymateb i rai o'r pwyntiau yna—. Roeddwn i'n falch o weld y Dirprwy Weinidog yn cyfeirio at allgáu digidol ac yn cydnabod rhai o'r heriau yn hynny, oherwydd rydym ni'n gweld niferoedd cynyddol o bobl yn dewis peidio ag adnewyddu band eang, er enghraifft, yn eu cartrefi nhw, yn rhan o reoli eu costau byw. Mewn rhai ardaloedd, ac mae hynny'n cynnwys ardaloedd ychydig filltiroedd yn unig o Gaerdydd, fe all hyn olygu bod ei bod hi'n anodd i chi gael cysylltiad sy'n ddigon cryf i allu defnyddio gwasanaethau digidol. Felly, rwy'n credu bod rhywbeth yn hynna.

Yn amlwg, nid yw oriau pethau fel llyfrgelloedd cyhoeddus yn hyblyg bob amser, oherwydd, yn aml, fe allai rhieni edrych ar y dewisiadau hyn gyda'r nos neu ar y penwythnosau. Mae rhai llyfrgelloedd ar agor ar ddydd Sadwrn, ond nid yw pob un. Felly, rwyf i am ofyn i chi: sut ydym ni am sicrhau na fydd allgáu digidol yn rhwystr i lawer o bobl sy'n ei chael hi'n anodd ar hyn o bryd? Rwy'n credu bod llawer o bethau i'w croesawu yma, ond rwy'n poeni o ran y rhai sy'n gallu defnyddio'r dechnoleg—nid mater o anallu o ran ei defnyddio yw hwn—ond y ffaith nad oes posibl ei defnyddio hi oherwydd yr argyfwng costau byw ar hyn o bryd.

Hefyd, a wnaiff y Dirprwy Weinidog ddweud pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r bylchau difrifol yn y ddarpariaeth o ofal plant, gan gynnwys darpariaethau ar gyfer plant anabl, ac, fel cafodd ei grybwyll, ar gyfer rhieni sy'n gweithio oriau annodweddiadol, ac rwy'n credu y gall y pwyntiau a godwyd gan yr Aelod ynghynt o ran pobl sy'n byw mewn ardaloedd cefn gwlad, lle gall hygyrchedd neu drafnidiaeth fod yn rhwystr rhag cael gafael ar ofal plant? Felly, sut mae sicrhau y bydd pawb sydd ei angen yn gallu ei gael, yn y mannau ac ar yr adeg y maen nhw ei angen?

Ac yn olaf, os caf i ofyn, o ran y gwasanaeth digidol cenedlaethol, rwy'n nodi i werthusiad gael ei wneud a bod treialon wedi bod, ac rydych chi wedi cyfeirio at hyn o ran yr adborth adeiladol a gafwyd. A wnewch chi roi gwybod i ni ymhle mae hwn ar gael i'r cyhoedd, oherwydd nid wyf i wedi gallu dod o hyd iddo, er mwyn ni gael deall o'r gwerthusiad a'r adborth ar ôl y treialon beth efallai yw rhai o'r heriau y mae angen i ni eu goresgyn? Diolch i chi.

15:35

Thank you very much, Heledd, for your warm welcome for these steps forward. I was interested to hear about the experience of people who were in education and weren't able to access the childcare offer, because I've had the same experience in my own constituency work, and I think it will make a significant difference to people who need to access that. I'm also very pleased that Heledd mentioned the wider benefits of tackling poverty and how absolutely crucial providing free, accessible childcare is for progress. And obviously, we are only a step on the way—I absolutely acknowledge that, that there is a long way to go—but I'm very pleased to be working with the designated Member to ensure that we do spread childcare as far as possible.

So, there are shortages. I absolutely accept that there are shortages in the system and I'm very pleased that we've been able to give support for developing Welsh-medium education, because I think that's absolutely crucial. I think, if we can get that embedded in the early stages, when children first start to attend anywhere—the one and two-year-olds—then I think we will be really moving ahead in terms of the Welsh language. So, it's really great that we have got this opportunity and, of course, we're being helped by Cwlwm to take this forward.

On disabled children, I know the childcare offer does take account of the needs of children and families with disabilities. And I believe there is extra help, actually, put in financially for that reason.

The points that you've echoed in terms of some of the things that Gareth said, about digital exclusion, that has absolutely been recognised in these proposals. And as I said, it will be possible for people to be helped to do it in terms of telephones and face-to-face contact—that has been specifically included. And of course, this won't be something that people will have to be doing all the time. Hopefully, they'll get it all set up and it won't be necessary for the parents, in particular, to be using this the whole time, but it will be necessary for the providers to be using it constantly, because they'll be claiming for the money, so it's really important that the providers are able to access it easily.

There was an evaluation, and this was done—. There was a group who prepared for the bringing in of the digital service, and the group included parents, providers, and it was very co-produced, and I'll have to get to you where you can actually access that.

Diolch yn fawr i chi, Heledd, am eich croeso cynnes i'r camau hyn ymlaen. Roedd hi'n ddiddorol clywed am brofiad pobl a oedd mewn addysg nad oedden nhw'n gallu manteisio ar y cynnig gofal plant, oherwydd fe gefais innau'r un profiad yn fy ngwaith etholaethol fy hun, ac rwy'n credu y bydd hyn yn gwneud gwahaniaeth sylweddol i bobl sydd angen manteisio arno. Rwy'n falch iawn hefyd fod Heledd wedi sôn am fanteision ehangach mynd i'r afael â thlodi a pha mor gwbl hanfodol yw hi i ddarparu gofal plant sy'n hawdd ei gael ac yn rhad ac am ddim ar gyfer gwneud cynnydd yn hyn o beth. Ac yn amlwg, dim ond megis dechrau yw hyn i ni—rwy'n llwyr gydnabod hynny, mae ffordd faith eto—ond rwy'n falch iawn o fod yn gweithio gyda'r Aelod dynodedig i sicrhau ein bod ni'n ymestyn gofal plant cyn belled ag y bo modd gwneud hynny.

Felly, mae yna ddiffyg. Rwy'n derbyn yn llwyr fod diffygion yn y system ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu rhoi cymorth i ddatblygu addysg Gymraeg, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n gwbl hanfodol. Rwy'n credu, os gallwn ni sicrhau bod honno'n rhan annatod o'r camau cynnar, pan fo plant yn dechrau mynychu unrhyw safle am y tro cyntaf—plant blwydd a dwyflwydd oed—yna rwy'n credu y byddwn ni'n symud ymlaen mewn gwirionedd o ran y Gymraeg. Felly, peth gwirioneddol wych yw ein bod ni wedi cael y cyfle yma, ac wrth gwrs, rydym ni'n cael help gan Cwlwm i fwrw ymlaen â hyn.

O ran plant anabl, rwy'n gwybod bod y cynnig gofal plant yn ystyried anghenion plant a theuluoedd sydd ag anableddau. Ac rwy'n credu bod help ariannol ychwanegol, mewn gwirionedd, wedi cael ei roi am y rheswm hwnnw.

Y pwyntiau y gwnaethoch chi eu hategu ynglŷn â rhai o'r pethau a ddywedodd Gareth, am allgáu digidol, mae hwnnw wedi cael ei gydnabod yn llwyr yn y cynigion hyn. Ac fel dywedais i, fe fydd hi'n bosibl i bobl gael cymorth i wneud hyn gyda ffonau a chyswllt wyneb yn wyneb—mae hynny wedi ei gynnwys yn benodol. Ac wrth gwrs, ni fydd hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid i bobl ei wneud drwy'r amser. Rwy'n gobeithio y byddan nhw'n llwyddo i roi'r cyfan yn ei le ac ni fydd angen i'r rhieni, yn arbennig felly, ddefnyddio hyn drwy'r amser, ond fe fydd angen i'r darparwyr ei ddefnyddio trwy'r amser, oherwydd fe fyddan nhw'n gwneud hawliadau am yr arian, felly mae hi'n bwysig iawn bod y darparwyr yn gallu cael gafael arno yn rhwydd.

Roedd yna werthusiad, ac fe gafodd hwnnw ei wneud—. Roedd yna grŵp a oedd yn paratoi ar gyfer cyflwyno'r gwasanaeth digidol, ac roedd y grŵp yn cynnwys rhieni, darparwyr, ac roedd yn cael ei gyd-gynhyrchu i raddau helaeth iawn, ac fe fydd yn rhaid i mi ddweud wrthych chi eto lle mae hyn ar gael mewn gwirionedd.

Thank you very much for your report. I think one of the important things that you highlighted is that almost one in 10 parents accessing the childcare offer said that they wouldn't be able to work if it wasn't for the offer. And that's absolutely correct, because childcare is just far too expensive compared with the wages that most people can command. This is very much a work in progress for all of us, but I fully acknowledge the dedication and the passion that you put into this task, and we have to keep going.

One of the things I'd like to ask, which I wondered if you'd discuss with your colleagues, is that in the NHS the biggest challenge that they have is filling vacancies. One of the reasons that they can't fill the vacancies is because of the lack of childcare. Nurses, in particular, would struggle to work if they didn't have childcare. I just wondered if there's any consideration by the Government of thinking of offering free childcare to anybody who's working in the national health service.

Secondly, I just want to highlight the issue of accessibility. I agree with Gareth on some things, on the importance of ensuring that information is available in person as well as digitally, but it has to be accurate information. I was recalling the recommendation that the Equality and Social Justice Committee made around this issue earlier this year on the need to develop a one-stop-shop information service, so that parents could search whatever is available, depending on where they live. You referred us to the family information service, and for Cardiff that's provided by Cardiff Family Advice and Support—

Diolch yn fawr am eich adroddiad chi. Rwy'n credu mai un o'r pethau pwysig y gwnaethoch chi dynnu sylw ato yw bod bron i un o bob 10 rhiant sy'n manteisio ar y cynnig gofal plant wedi dweud na fydden nhw'n gallu gweithio oni bai am y cynnig. Ac mae hynny'n hollol iawn, oherwydd mae gofal plant yn llawer rhy ddrud o'i gymharu â'r cyflogau y mae'r rhan fwyaf o bobl yn eu hennill. Gwaith sy'n mynd rhagddo yw hwn i bob un ohonom, ond rwy'n llwyr gydnabod eich ymroddiad a'ch angerdd chi wrth ymroi i'r dasg hon, ac mae'n rhaid i ni ddal ati.

Un o'r pethau yr hoffwn ei ofyn, a tybed a wnaethoch chi drafod hyn gyda'ch cyd-Aelodau, yw mai'r her fwyaf sydd ganddyn nhw yn y GIG yw llenwi swyddi gwag. Un o'r rhesymau pam nad ydyn nhw'n gallu llenwi'r swyddi gwag yw oherwydd diffyg gofal plant. Fe fyddai nyrsys, yn arbennig felly, yn ei chael hi'n anodd gweithio pe na fyddai gofal plant ar gael iddyn nhw. Tybed a yw'r Llywodraeth yn rhoi unrhyw ystyriaeth i gynnig gofal plant rhad ac am ddim i unrhyw un sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd gwladol.

Yn ail, fe hoffwn i dynnu sylw at fater hygyrchedd. Rwy'n cytuno â Gareth ynglŷn â rhai pethau, ynglŷn â phwysigrwydd sicrhau bod gwybodaeth ar gael wyneb yn wyneb yn ogystal ag yn ddigidol, ond mae'n rhaid iddi fod yn wybodaeth gywir. Roeddwn i'n meddwl am yr argymhelliad a wnaeth y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn gynharach eleni ynglŷn â'r mater hwn o ran yr angen i ddatblygu gwasanaeth gwybodaeth mewn un man, fel y gallai rhieni ymchwilio i beth bynnag sydd ar gael, yn dibynnu ar ble maen nhw'n byw. Fe wnaethoch ein cyfeirio ni at y gwasanaethau gwybodaeth i deuluoedd, ac yng Nghaerdydd darperir hwnnw gan Gyngor a Chymorth i Deuluoedd Caerdydd—

15:40

So, I tried searching for care for two-year-olds from the place where I used to live in Llanedeyrn. Nothing came up within a mile. I then searched for support for childcare for a Llanedeyrn post code that's in the Flying Start area, and once again I was disturbed that nothing flashed up within a mile. That is not accurate. And, if it's not accurate, then it's extremely difficult for people who may not be in the Flying Start area, who therefore won't get that additional support from health visitors, to know where to go, particularly if it's their first child and they don't have those networks.

Felly, ceisiais chwilio am ofal i blant dwy flwydd oed o'r lle yr oeddwn i'n arfer byw yn Llanedern. Doedd dim byd yn ymddangos o fewn milltir. Yna, chwiliais am gymorth gofal plant ar gyfer cod post yn Llanedern sydd yn ardal Dechrau'n Deg, ac unwaith eto cefais fy synnu na wnaeth unrhyw beth ymddangos o fewn milltir. Dydy hynny ddim yn gywir. Ac, os nad yw'n gywir, yna mae'n anodd iawn i bobl nad ydynt efallai yn yr ardal Dechrau'n Deg, na fyddant felly'n cael y gefnogaeth ychwanegol honno gan ymwelwyr iechyd, i wybod ble i fynd, yn enwedig os mai dyma eu plentyn cyntaf nhw ac nad oes ganddyn nhw'r rhwydweithiau hynny.

You are, but you're also well over the time limit, as you know.

Ydych, ond rydych chi hefyd ymhell dros y terfyn amser, fel y gwyddoch chi.

Thanks very much, Jenny, for those very important points. I think all the evaluation has shown that the childcare offer has really helped parents to get back to work, and it is parents who generally are on average or low earnings, because they would not have been able to afford the cost of childcare if they had to pay out of their own pockets. So, I think it has been very successful in reaching the people that we intended it to reach. The childcare offer is offered to everybody who fulfills the criteria of working the number of hours. So, there hasn't been any special provision for the NHS, but the extension to education and training that is now happening does mean that student healthcare workers will be able to access it, which they weren't able to do before. So, I think that is bound to help the problem in the health service. Then, you also raised the issue about the digital stuff, and obviously I think the same response, that we are providing help personally on the telephone to people who do have problems about digital access. The last point, the family information service, that is supposed to hold all the information, so I think it is something that should be followed up about why that wasn't there, and that's something I can do with my colleagues. Thank you.

Diolch yn fawr, Jenny, am y pwyntiau pwysig iawn hynny. Rwy'n credu bod yr holl werthuso wedi dangos bod y cynnig gofal plant wedi bod o gymorth mawr i rieni i fynd yn ôl i'r gwaith, a'r rhieni hynny yw'r rhieni sydd yn gyffredinol ar enillion cyfartalog neu enillion isel, oherwydd na fydden nhw wedi gallu fforddio cost gofal plant pe bai'n rhaid iddyn nhw dalu o'u pocedi eu hunain. Felly, rwy'n credu y bu'n llwyddiannus iawn yn cyrraedd y bobl yr oeddem ni wedi bwriadu iddo eu cyrraedd. Mae'r cynnig gofal plant yn cael ei gynnig i bawb sy'n bodloni'r meini prawf o weithio nifer yr oriau. Felly, does dim darpariaeth arbennig wedi bod i'r GIG, ond mae'r estyniad i addysg a hyfforddiant sy'n digwydd nawr yn golygu y bydd gweithwyr gofal iechyd sy'n fyfyrwyr yn gallu manteisio arno, rhywbeth nad oedden nhw'n gallu ei wneud o'r blaen. Felly, rwy'n credu bod hynny'n siŵr o helpu'r broblem yn y gwasanaeth iechyd. Yna, fe wnaethoch chi hefyd godi'r mater am y stwff digidol, ac yn amlwg rwy'n meddwl yr un ymateb, ein bod ni'n darparu help yn bersonol ar y ffôn i bobl sy'n cael problemau gyda mynediad digidol. Y pwynt olaf, y gwasanaeth gwybodaeth i'r teulu, sydd i fod i ddal yr holl wybodaeth, felly rwy'n meddwl ei fod yn rhywbeth y dylid gwneud gwaith dilynol arno o ran pam nad oedd hynny yno, ac mae hynny'n rhywbeth y gallaf i ei wneud gyda fy nghydweithwyr. Diolch.

5. Datganiad gan Weinidog yr Economi: Ymgysylltu o ran Cwpan y Byd Qatar
5. Statement by the Minister for Economy: Qatar World Cup Engagement

Eitem 5 sydd nesaf, datganiad gan Weinidog yr Economi ar ymgysylltu o ran cwpan y byd Qatar.

 Item 5 is next, a statement by the Minister for Economy on Qatar world cup engagement.

Thank you, Dirprwy Lywydd. On 27 September, I delivered a statement outlining our planned activities to promote Wales during the FIFA men's world cup in Qatar. With the tournament now just days away, I am pleased to present a further statement setting out the latest on our approach. As discussed previously, we have four key objectives for this world cup. These are: to promote Wales; to project our values; to ensure the safety of Welsh citizens; and, to secure a positive legacy from our participation.

At this world cup, when people see Wales, they will see our values. The Welsh Government believes in fair work, women’s rights, human rights, and that all of us should be free to live as our true authentic selves. Our values form a defining element of the nation that we are proud to promote.  Our vibrancy, diversity and spirit are inextricably linked to campaigns for the advancement of hard-won rights at home and abroad. For many, the unique Welsh contribution is synonymous with collectivism and solidarity, and these principles will fuel our presence at the world cup. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ar 27 Medi, fe wnes i gyflwyno datganiad yn amlinellu ein gweithgareddau arfaethedig i hyrwyddo Cymru yn ystod Cwpan y Byd FIFA i ddynion yn Qatar. Gyda'r twrnamaint bellach ychydig ddyddiau i ffwrdd, rwy'n falch o gyflwyno datganiad arall yn nodi'r diweddaraf am ein dull o weithredu. Fel y trafodwyd o'r blaen, mae gennym ni bedwar amcan allweddol ar gyfer y cwpan y byd hwn, sef: hyrwyddo Cymru; cyflwyno ein gwerthoedd; sicrhau diogelwch dinasyddion Cymru; a, sicrhau gwaddol cadarnhaol o'n cyfranogiad.

Yng nghwpan y byd, pan fydd pobl yn gweld Cymru, fe fyddan nhw'n gweld ein gwerthoedd. Mae Llywodraeth Cymru'n credu mewn gwaith teg, hawliau menywod, hawliau dynol, ac y dylai pob un ohonom ni fod yn rhydd i fyw fel ni go iawn. Mae ein gwerthoedd yn ffurfio elfen ddiffiniol o'r genedl yr ydym ni'n falch o'i hyrwyddo. Mae ein bywiogrwydd, amrywiaeth ac ysbryd yn cael eu cysylltu'n annatod ag ymgyrchoedd anodd i hyrwyddo hawliau gartref a thramor. I lawer, mae'r cyfraniad Cymreig unigryw yn gyfystyr â chyfunoliaeth ac undod, a bydd yr egwyddorion hyn yn tanio ein presenoldeb yng nghwpan y byd. 

Along with other progressive nations with teams in this tournament we have raised serious concerns about workers’ rights and LGBTQ+ rights in Qatar. The First Minister raised these matters directly with the Qatari ambassador to the UK. I have since written to the Qatari ambassador to the UK condemning the homophobic comments made by a Qatari world cup ambassador. Ministers continue to meet with stakeholders, including the international TUC and the Rainbow Wall fans group, to engage on these critical issues. We recognise the significance of these issues and that some fans will choose not to travel as a result. Our decisions do not in any way seek to minimise the injustices in question, and we will work to ensure that our presence leaves a positive impact.

With enormous audiences expected for the USA and England fixtures, we have an opportunity to project the values that we as a Government have been consistent on. We support the team’s commitment to wear the 'One Love' rainbow armband and commend the decision taken by those in the Wales camp to speak out on these issues in recent weeks. We are proud of the stance taken by the team. Wales is fortunate to be represented by this special group of players under Rob Page’s leadership. The FAW, players and fans are rightly looking to the Welsh Government for advice, support and leadership on these matters. We are working closely with them to help ensure that we deliver a distinctive and progressive Welsh presence at the tournament.

As we face our neighbours and sporting rivals England in the group stage, we also have a rare opportunity before a truly global audience to demonstrate clearly that Wales is a distinct nation within the UK. Earlier today, I was joined by members of Cardiff-based group Hoops and Loops while attending the final pre-world cup training session at the Cardiff City Stadium. This is an LGBTQ+ refugee and asylum seeker support group for people who have come to Wales to escape domestic violence, persecution and even the threat of death. Wales’s status as a nation of sanctuary matters. It is a core part of the values we choose to stand for. I am delighted that those who are building a new life here were able to join us as we mark this major moment in Welsh sporting history.

It is vital that the global game learns lessons from this tournament and does so urgently. With an audience of 5 billion people, we know that many of those watching the world cup will know very little, if anything, of Wales. As we introduce Wales to new audiences across the globe, we will promote an open, progressive nation and maximise opportunities to celebrate our values. Our programme of activity is now truly well under way. From Tylorstown Welfare Hall in the Rhondda Fach, Robert Page revealed his 26-player world cup squad to be led by our talisman and captain, Gareth Bale. We are in no doubt that they will give everything for the shirt and for generations of fans who thought these days may never come again. 

I am pleased to confirm four fresh additions to Tîm Cymru 22, with our new group of Welsh ambassadors. The ambassadors, under the banner of Lleisiau Cymru, are made up of a diverse mix of our voices that will promote the very best of Wales to the world. We are incredibly fortunate to have recruited Olympian, world champion and world record holder Colin Jackson, former Wales captain turned professor Laura McAllister, DJ and presenter Katie Owen, and the renowned chef Bryn Williams. As part of the wider Team Wales 22 approach, FAW ambassadors and Wales footballing legends Jess Fishlock and Ian Rush will also support our programme activities.

I have previously updated Members on the partner support fund, confirming the 19 successful projects. The work is supporting Gŵyl Cymru, a range of over 200 events celebrating arts and sport. S4C has organised a concert to take Wales to the world in New York, which took place last night and will be broadcast this weekend. The Urdd have delivered their biggest singing jamboree ever across schools, involving more than 230,000 children, and StreetGames Wales have reached out to our least well-off communities, delivering doorstep sports sites across 36 communities in Wales. This is just a snapshot of the activity that is already under way.

We're also implementing our enhanced marketing campaign, focused on target markets including the USA, key European audiences and the UK across brand, business and tourism, as well as a strong in-Wales campaign. Our activities will include a core digital marketing strand focused on tourism, as well as trade and investment markets. We are delivering activities across the world, working with Tîm Cymru 22 and through our overseas offices. We will be launching a Wales-specific art installation at the Corniche in Doha to promote Wales at the tournament. There will be Welsh content in the UK GREAT garden pavilion and festival, and a Welsh-themed reception on 21 November hosted by the British ambassador to Qatar with the First Minister as the chief guest. In the US, we are supporting a Soccer in the Circle event in Washington, a cultural stakeholder event in New York, an e-gaming event in Atlanta, and business events in Chicago and Los Angeles. 

To support our objective to promote a progressive Wales, the First Minister will attend Wales’s first group game for 64 years against the USA, and I will attend the England game. These represent the most significant opportunities for us to raise the profile of Wales, and make connections where we can share our interests and values. Welsh Ministers will not be attending the Iran game and will be supporting Wales from home. To ensure the safety and security of Welsh citizens in Qatar, we have engaged with the UK Government and with a range of Government agencies, as well as UK police forces. Regular channels of contact have continued for updates on matters of security and safety with the Qatari supreme committee, which is the committee responsible for managing the event in the country. We have also been in regular contact with the UK embassy in Qatar and His Majesty’s ambassador in the Qatar office.

To ensure that we secure a positive and lasting legacy, we will evaluate these activities in supporting the world cup to learn lessons from these interventions for future sports diplomacy opportunities. We are also committed to our investment priorities in sporting facilities here in Wales, with a capital budget of £24 million over the next three years alongside our investment in schools facilities. Dirprwy Llywydd, the Welsh Government does not underestimate the seriousness of the issues that this tournament has raised for our citizens, sporting bodies and Governments everywhere. I am pleased that our plans reinforce the values that make Wales. I am sure you’ll all join with me in wishing Robert Page and the team all of the best in this world cup—pob lwc, Cymru.

Ynghyd â chenhedloedd blaengar eraill â thimau yn y twrnamaint hwn rydym ni wedi codi pryderon difrifol am hawliau gweithwyr a hawliau LHDTC+ yn Qatar. Cododd y Prif Weinidog y materion hyn yn uniongyrchol gyda'r llysgennad ar ran Qatar i'r DU. Ers hynny rydw i wedi ysgrifennu at y llysgennad ar ran Qatar i'r DU yn condemnio'r sylwadau homoffobig a wnaed gan lysgennad cwpan y byd ar ran Qatar. Mae gweinidogion yn parhau i gyfarfod â rhanddeiliaid, gan gynnwys y TUC rhyngwladol a grŵp cefnogwyr y Wal Enfys, i ymgysylltu ar y materion critigol hyn. Rydym ni’n cydnabod arwyddocâd y materion hyn ac y bydd rhai cefnogwyr yn dewis peidio â theithio o ganlyniad i hynny. Nid yw ein penderfyniadau mewn unrhyw ffordd yn ceisio lleihau'r anghyfiawnderau dan sylw, a byddwn ni’n gweithio i sicrhau bod ein presenoldeb yn gadael effaith gadarnhaol.

Gan y disgwylir cynulleidfaoedd enfawr ar gyfer gemau yn erbyn UDA a Lloegr, mae gennym ni gyfle i gyflwyno’r gwerthoedd yr ydym ni fel Llywodraeth wedi bod yn gyson arnyn nhw. Rydym ni’n cefnogi ymrwymiad y tîm i wisgo band braich enfys 'One Love' ac yn canmol penderfyniad y rhai yng ngwersyll Cymru i godi eu llais ar y materion hyn yn ystod yr wythnosau diwethaf. Rydym ni’n falch o'r safiad a gymerwyd gan y tîm. Mae Cymru'n ffodus o gael ei chynrychioli gan y grŵp arbennig yma o chwaraewyr o dan arweinyddiaeth Rob Page. Mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru, chwaraewyr a chefnogwyr yn edrych yn briodol at Lywodraeth Cymru am gyngor, cefnogaeth ac arweinyddiaeth ar y materion hyn. Rydym ni’n cydweithio'n agos â nhw i helpu i sicrhau ein bod ni’n cyflwyno presenoldeb Cymreig unigryw a blaengar yn y twrnamaint.

Wrth i ni wynebu ein cymdogion a'n cystadleuwyr ym maes chwaraeon, Lloegr, yn y grŵp, mae gennym ni gyfle prin hefyd o flaen cynulleidfa wirioneddol fyd-eang i ddangos yn glir bod Cymru yn genedl ar wahân o fewn y DU. Yn gynharach heddiw, ymunodd aelodau'r grŵp o Gaerdydd, Hoops and Loops, gyda mi wrth fynychu'r sesiwn hyfforddi olaf cyn cwpan y byd yn Stadiwm Dinas Caerdydd. Grŵp cymorth ffoaduriaid a cheiswyr lloches LHDTC+ yw hwn i bobl sydd wedi dod i Gymru i ddianc rhag trais domestig, erledigaeth a hyd yn oed y bygythiad o farwolaeth. Mae statws Cymru fel cenedl o noddfa yn bwysig. Mae'n rhan greiddiol o'r gwerthoedd rydyn ni'n dewis sefyll drostyn nhw. Rwy'n falch iawn bod y rhai sy'n adeiladu bywyd newydd yma wedi gallu ymuno â ni wrth i ni nodi'r foment fawr hon yn hanes chwaraeon Cymru.

Mae'n hanfodol bod y gêm fyd-eang yn dysgu gwersi o'r twrnamaint yma ac yn gwneud hynny ar frys. Gyda chynulleidfa o 5 biliwn o bobl, rydyn ni'n gwybod mai ychydig iawn fydd y rheiny sy’n gwylio cwpan y byd yn ei wybod am Gymru, os unrhyw beth. Wrth i ni gyflwyno Cymru i gynulleidfaoedd newydd ar draws y byd, byddwn ni'n hyrwyddo cenedl agored, flaengar ac yn manteisio i’r eithaf ar gyfleoedd i ddathlu ein gwerthoedd. Mae ein rhaglen weithgareddau bellach yn wirioneddol yn mynd rhagddi. O Neuadd Les Tylorstown yn y Rhondda Fach, datgelodd Robert Page ei garfan o 26 chwaraewr yng Nghwpan y Byd i gael ei harwain gan ein talismon a'n capten, Gareth Bale. Does dim amheuaeth y byddan nhw'n rhoi popeth i'r crys ac i genedlaethau o gefnogwyr oedd yn meddwl efallai na fyddai’r dyddiau hyn byth yn dod eto.

Rwy'n falch o gadarnhau pedwar ychwanegiad newydd i Tîm Cymru 22, gyda'n grŵp newydd o lysgenhadon Cymru. Mae'r llysgenhadon, dan faner Lleisiau Cymru, yn cynnwys cymysgedd amrywiol o'n lleisiau a fydd yn hyrwyddo goreuon Cymru i'r byd. Rydym ni’n hynod ffodus o fod wedi recriwtio seren Olympaidd, y pencampwr byd a'r deiliad record byd Colin Jackson, cyn-gapten Cymru yr Athro Laura McAllister, y DJ a'r cyflwynydd Katie Owen, a'r cogydd enwog Bryn Williams. Fel rhan o'r dull Tîm Cymru 22 ehangach, bydd llysgenhadon Cymdeithas Bêl-droed Cymru a Jess Fishlock ac Ian Rush, mawrion pêl-droed Cymru, hefyd yn cefnogi gweithgareddau ein rhaglenni.

Rydw i wedi diweddaru Aelodau ar y gronfa cymorth partner yn y gorffennol, gan gadarnhau'r 19 prosiect llwyddiannus. Mae'r gwaith yn cefnogi Gŵyl Cymru, amrywiaeth o dros 200 o ddigwyddiadau sy'n dathlu'r celfyddydau a chwaraeon. Mae S4C wedi trefnu cyngerdd i fynd â Chymru i'r byd yn Efrog Newydd, a gafodd ei gynnal neithiwr ac a fydd yn cael ei ddarlledu y penwythnos hwn. Mae'r Urdd wedi darparu eu jamborî canu mwyaf erioed ar draws ysgolion, gan gynnwys mwy na 230,000 o blant, ac mae StreetGames Wales wedi estyn allan i'n cymunedau lleiaf cefnog, gan gynnig safleoedd chwaraeon ar garreg y drws ar draws 36 o gymunedau yng Nghymru. Dim ond cipolwg ar y gweithgarwch sydd eisoes ar y gweill yw hwn.

Rydym ni hefyd yn gweithredu ein hymgyrch farchnata well, sy'n canolbwyntio ar farchnadoedd targed gan gynnwys UDA, cynulleidfaoedd Ewropeaidd allweddol a'r DU ar draws brand, busnes a thwristiaeth, yn ogystal ag ymgyrch gref yng Nghymru. Bydd ein gweithgareddau'n cynnwys llinyn marchnata digidol craidd sy'n canolbwyntio ar dwristiaeth, yn ogystal â marchnadoedd masnach a buddsoddi. Rydym ni’n cyflwyno gweithgareddau ledled y byd, gan weithio gyda Tîm Cymru 22 a thrwy ein swyddfeydd tramor. Byddwn ni'n lansio gosodiad celf sy'n benodol i Gymru yn y Corniche yn Doha i hyrwyddo Cymru yn y twrnamaint. Bydd cynnwys Cymreig ym mhafiliwn a gŵyl gardd fawr y DU, a derbyniad ar thema Cymru ar 21 Tachwedd dan ofal llysgennad Prydain i Qatar gyda'r Prif Weinidog yn brif westai. Yn yr Unol Daleithiau, rydym ni’n cefnogi digwyddiad Pêl-droed yn y Cylch yn Washington, digwyddiad rhanddeiliaid diwylliannol yn Efrog Newydd, digwyddiad e-hapchwarae yn Atlanta, a digwyddiadau busnes yn Chicago a Los Angeles.

Er mwyn cefnogi ein hamcan i hyrwyddo Cymru flaengar, bydd y Prif Weinidog yn mynychu gêm grŵp gyntaf Cymru ers 64 mlynedd yn erbyn yr UDA, a byddaf i’n mynychu gêm Lloegr. Mae'r rhain yn cynrychioli'r cyfleoedd mwyaf arwyddocaol i ni godi proffil Cymru, a gwneud cysylltiadau lle gallwn ni rannu ein diddordebau a'n gwerthoedd. Ni fydd Gweinidogion Cymru yn bresennol yng ngêm Iran ac fe fyddan nhw'n cefnogi Cymru o adref. Er mwyn sicrhau diogelwch dinasyddion Cymru yn Qatar, rydym ni wedi ymgysylltu â Llywodraeth y DU a gydag ystod o asiantaethau'r Llywodraeth, yn ogystal â heddluoedd y DU. Mae sianeli cyswllt rheolaidd wedi parhau i gael y newyddion diweddaraf am faterion diogelwch gyda goruchaf bwyllgor Qatar, sef y pwyllgor sy'n gyfrifol am reoli'r digwyddiad yn y wlad. Rydym ni hefyd wedi bod mewn cysylltiad rheolaidd â llysgenhadaeth y DU yn Qatar a llysgennad Ei Fawrhydi yn swyddfa Qatar.

I wneud yn siŵr ein bod ni’n sicrhau gwaddol cadarnhaol a pharhaol, byddwn yn gwerthuso'r gweithgareddau hyn wrth gefnogi cwpan y byd i ddysgu gwersi o'r ymyriadau hyn ar gyfer cyfleoedd diplomyddiaeth mewn chwaraeon yn y dyfodol. Rydym hefyd wedi ymrwymo i'n blaenoriaethau buddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon yma yng Nghymru, gyda chyllideb gyfalaf o £24 miliwn dros y tair blynedd nesaf ochr yn ochr â'n buddsoddiad mewn cyfleusterau ysgolion. Dirprwy Llywydd, nid yw Llywodraeth Cymru yn diystyru difrifoldeb y materion mae'r twrnamaint hwn wedi'u codi i'n dinasyddion, ein cyrff chwaraeon a'n Llywodraethau ym mhob man. Rwy'n falch bod ein cynlluniau yn atgyfnerthu'r gwerthoedd sy'n gwneud Cymru. Rwy'n siŵr y byddwch chi i gyd yn ymuno â mi i ddymuno’r gorau i Robert Page a'r tîm yn y cwpan y byd hwn—pob lwc, Cymru. 

15:50

Can I thank the Minister for his statement this afternoon? The football world cup in Qatar does present us with an opportunity to showcase Wales on the international stage, and it's right that the Welsh Government is actively using the event to develop economic opportunities and to travel to the event itself. I'm also pleased to hear that the Welsh Government has raised serious concerns about workers' rights and LGBTQ+ rights with the Qatari ambassador to the UK, and that engagement is taking place with the international TUC and the Rainbow Wall fans group to engage on these very critical issues. 

The world cup provides an opportunity to promote our values. The Minister has made it clear that, to support Wales and engage in diplomacy, the First Minister will attend Wales's group game against the USA, and, indeed, the Minister will attend the England game. He also says that they will work to ensure their presence leaves a positive impact, and so in the interests of transparency, the Minister must publish the Welsh Government's spend on these trips, along with the itinerary of meetings and events that he and the First Minister will be attending. Perhaps the Minister will agree to publish the full details and costings of these trips so that we can assess whether they have delivered their intended outcomes and provided value for money for the taxpayer. 

Only last week, the Welsh Government explained that it wasn't attending COP27 because it wanted to limit its air miles, yet it seems to have no problem justifying these particular trips. So, I hope the Minister can understand the confusion over the Welsh Government's thinking here, as there will be many, many people who will want to understand why this engagement is rightly appropriate but attendance at COP27 wasn't. I hope the Minister will clarify for the record exactly what criteria the Qatar trips have met that COP27 perhaps didn't meet. 

Today's statement refers to the enhanced marketing campaign that the Welsh Government has launched in relation to the world cup, which includes a focus on targeting markets in Wales, the USA and the UK, and provides us with more details on some of the projects and activity that is taking place. The statement specifically referred to the Welsh Government's core digital marketing strand, which will focus on tourism as well as trade and investment markets. I'd be grateful if he could tell us a bit more about the digital marketing campaigns that will be taking place. Today's statement also refers to Gŵyl Cymru and the range of events taking place that celebrate our culture, arts and language. It's vital that we build off this activity for the future. Therefore, perhaps the Minister could tell us a bit more about the discussions that he's having with organisations like Amgueddfa Cymru, the mentrau iaith and the Urdd to maximise the benefits that the world cup offers Wales.

Today's statement confirms some new additions to the team of Welsh ambassadors who will be supporting the Welsh Government's programme of events. It's great to see a real mix of voices to help promote Wales to the world during the world cup. Perhaps he could tell us what specific activity the ambassadors will be doing during the world cup and how he'll be measuring the success of Lleisiau Cymru more generally. Of course, it's right that the Welsh Government is seeking to create a positive and lasting legacy from the world cup, as it should from all major events. It's crucial that the Welsh Government doesn't embark on this agenda without significant engagement with the Football Association of Wales, Sport Wales and, indeed, other stakeholders. So, I'd be grateful if the Minister could update us on the latest discussions that he's had with stakeholders about creating a lasting legacy from the world cup once the tournament has concluded.

Today's statement refers to sport diplomacy opportunities, and the Minister will no doubt be aware of Professor Laura McAllister's report on developing a Welsh sports diplomacy strategy. That report rightly recognises that, currently, any benefits to Welsh society or economy are ad hoc rather than part of a long-term strategy and allied to Welsh or wider British policy objectives. It also noted that more needs to be done to digitally map, measure and evaluate sport and its contribution to the Welsh economy at home and abroad. Therefore, perhaps the Minister could tell us whether the Welsh Government is considering a sports diplomacy strategy. Also, can he tell us what work is being done to better quantify the contribution of sport to the Welsh economy?

Finally, Dirprwy Lywydd, it's vital that the Welsh Government learns from best practice in this area. We can certainly learn a lot from other Governments across the world. The Australian Government has done some significant work on how sport can help deliver its foreign policy goals. So, perhaps there's room here to commission work on how other Governments have approached this, so we can learn from best practice. I'd be grateful if the Minister would consider commissioning a paper on this matter. The Qatar world cup does offer significant economic opportunities and could be a way to open the door to further trade links with other countries, but we need to consider the whole picture of how sport can be an economic asset. So, I look forward to learning more about the specific initiatives that the Welsh Government is investing in and how they can deliver positive returns for the Welsh economy. Therefore, on that note, Dirprwy Lywydd, on behalf of the Welsh Conservatives, can I also say a huge 'pob lwc' to Rob Page and the team?

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn 'ma? Mae cwpan pêl-droed y cyd yn Qatar yn gyfle i ni arddangos Cymru ar y llwyfan rhyngwladol, ac mae'n iawn bod Llywodraeth Cymru yn mynd ati i ddefnyddio'r digwyddiad i ddatblygu cyfleoedd economaidd ac i deithio i'r digwyddiad ei hun. Rydw i hefyd yn falch o glywed bod Llywodraeth Cymru wedi codi pryderon difrifol ynghylch hawliau gweithwyr a hawliau LHDTC+ gyda'r llysgennad ar ran Qatar i'r DU, ac wedi ymgysylltu â’r TUC rhyngwladol a grŵp cefnogwyr y Wal Enfys er mwyn ymgysylltu ar y materion hollbwysig hyn.

Mae cwpan y byd yn rhoi cyfle i hyrwyddo ein gwerthoedd. Mae'r Gweinidog wedi dweud yn glir, er mwyn cefnogi Cymru ac ymwneud â diplomyddiaeth, y bydd y Prif Weinidog yn mynd i gêm grŵp Cymru yn erbyn yr UDA, ac, yn wir, bydd y Gweinidog yn mynychu gêm Lloegr. Mae hefyd yn dweud y byddant yn gweithio i sicrhau bod eu presenoldeb yn gadael effaith gadarnhaol, ac felly er mwyn tryloywder, rhaid i'r Gweinidog gyhoeddi gwariant Llywodraeth Cymru ar y teithiau hyn, ynghyd â rhestr o’r cyfarfodydd a digwyddiadau y bydd ef a'r Prif Weinidog yn eu mynychu. Efallai y bydd y Gweinidog yn cytuno i gyhoeddi manylion llawn a chostau'r teithiau hyn fel y gallwn asesu p’un a ydyn nhw wedi cyflawni eu canlyniadau arfaethedig ac wedi darparu gwerth am arian i'r trethdalwr.

Mor ddiweddar â’r wythnos ddiwethaf, esboniodd Llywodraeth Cymru nad oedd yn mynychu COP27 oherwydd ei bod am gyfyngu ei milltiroedd aer, ac eto mae'n ymddangos nad oes ganddi broblem wrth gyfiawnhau'r teithiau penodol hyn. Felly, rwy'n gobeithio y gall y Gweinidog ddeall y dryswch dros feddylfryd Llywodraeth Cymru yma, gan y bydd llawer iawn o bobl a fydd eisiau deall pam bod yr ymgysylltu hwn yn briodol ond nad oedd presenoldeb COP27 yn briodol. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn egluro, er mwyn i bawb gael gwybod, pa feini prawf yn union mae teithiau Qatar wedi eu diwallu efallai nad oedd COP27 yn eu diwallu.

Mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at yr ymgyrch farchnata well mae Llywodraeth Cymru wedi ei lansio mewn perthynas â chwpan y byd, sy'n cynnwys pwyslais ar dargedu marchnadoedd yng Nghymru, yr UDA a'r DU, ac mae’n rhoi mwy o fanylion i ni am rai o'r prosiectau a'r gweithgarwch sy'n digwydd. Cyfeiriodd y datganiad yn benodol at linyn marchnata digidol craidd Llywodraeth Cymru, fydd yn canolbwyntio ar dwristiaeth yn ogystal â marchnadoedd masnach a buddsoddi. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai ddweud ychydig mwy wrthym ni am yr ymgyrchoedd marchnata digidol fydd yn digwydd. Mae datganiad heddiw hefyd yn cyfeirio at Gŵyl Cymru a'r amrywiaeth o ddigwyddiadau sy'n dathlu ein diwylliant, ein celfyddydau a'n hiaith. Mae'n hanfodol ein bod ni’n adeiladu oddi ar gweithgarwch hwn ar gyfer y dyfodol. Felly, efallai y gallai'r Gweinidog ddweud ychydig mwy wrthym ni am y trafodaethau y mae'n eu cael gyda sefydliadau fel Amgueddfa Cymru, y mentrau iaith a'r Urdd er mwyn sicrhau'r buddion mwyaf posibl mae cwpan y byd yn eu cynnig i Gymru.

Mae datganiad heddiw yn cadarnhau rhai ychwanegiadau newydd i'r tîm o lysgenhadon Cymru fydd yn cefnogi rhaglen ddigwyddiadau Llywodraeth Cymru. Mae'n wych gweld cymysgedd go iawn o leisiau i helpu i hyrwyddo Cymru i'r byd yn ystod cwpan y byd. Efallai y gallai ddweud wrthym ni pa weithgareddau penodol y bydd y llysgenhadon yn eu gwneud yn ystod cwpan y byd a sut y bydd yn mesur llwyddiant Lleisiau Cymru yn fwy cyffredinol. Wrth gwrs, mae'n iawn bod Llywodraeth Cymru yn ceisio creu gwaddol cadarnhaol a pharhaol o gwpan y byd, fel y dylai o bob digwyddiad mawr. Mae'n hanfodol nad yw Llywodraeth Cymru yn cychwyn ar yr agenda hon heb ymgysylltu'n sylweddol â Chymdeithas Bêl-droed Cymru, Chwaraeon Cymru ac, yn wir, randdeiliaid eraill. Felly, byddwn i’n ddiolchgar pe bai'r Gweinidog yn gallu ein diweddaru ar y trafodaethau diweddaraf y mae wedi'u cael gyda rhanddeiliaid ynglŷn â chreu gwaddol parhaol o gwpan y byd pan fydd y twrnamaint wedi dod i ben.

Mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at gyfleoedd diplomyddiaeth chwaraeon, ac mae'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ymwybodol o adroddiad yr Athro Laura McAllister ar ddatblygu strategaeth diplomyddiaeth chwaraeon yng Nghymru. Mae'r adroddiad hwnnw yn cydnabod yn gywir, ar hyn o bryd, bod unrhyw fanteision i gymdeithas neu economi Cymru yn ad hoc yn hytrach nag yn rhan o strategaeth hirdymor ac yn gysylltiedig ag amcanion polisi Cymru neu Brydain yn ehangach. Nododd hefyd bod angen gwneud rhagor i fapio, mesur a gwerthuso chwaraeon yn ddigidol a'i gyfraniad i economi Cymru gartref a thramor. Felly, efallai y gallai'r Gweinidog ddweud wrthym ni p’un a yw Llywodraeth Cymru yn ystyried strategaeth diplomyddiaeth chwaraeon. Hefyd, a all ddweud wrthym ni pa waith sy'n cael ei wneud i fesur cyfraniad chwaraeon yn well i economi Cymru?

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn dysgu o arfer gorau yn y maes hwn. Yn sicr, gallwn ddysgu llawer gan Lywodraethau eraill ar draws y byd. Mae Llywodraeth Awstralia wedi gwneud gwaith sylweddol ar sut y gall chwaraeon helpu i gyflawni ei nodau polisi tramor. Felly, efallai bod lle yma i gomisiynu gwaith ar sut mae Llywodraethau eraill wedi mynd ati i wneud hyn, fel y gallwn ni ddysgu o'r arfer gorau. Byddwn yn ddiolchgar pe bai'r Gweinidog yn ystyried comisiynu papur ar y mater hwn. Mae cwpan y byd Qatar yn cynnig cyfleoedd economaidd sylweddol a gallai fod yn ffordd o agor y drws i gysylltiadau masnach pellach gyda gwledydd eraill, ond mae angen i ni ystyried y darlun cyfan o sut y gall chwaraeon fod yn ased economaidd. Felly, rwy'n edrych ymlaen at ddysgu mwy am y mentrau penodol mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi ynddyn nhw a sut y gallant gyflwyno enillion cadarnhaol i economi Cymru. Felly ar y nodyn hwnnw, Dirprwy Lywydd, ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, a gaf i ddweud 'pob lwc' anferth i Rob Page a'r tîm?

15:55

Thank you for the comments and a series of questions. I'll try to do as many of them as promptly as I can, seeing the Dirprwy Lywydd's beady eyes looking at me.

In terms of the spend of the trips and the details, we regularly publish, with every overseas visit that Ministers undertake, a written statement outlining the programme of activities and who has attended. We always publish the details of cost. That comes out in a range of forms. So, the cost won't be hidden. And in terms of the difference Ministers make, it's part of what we're doing in being proportionate. There are choices that lead Ministers make about whether they think that an overseas visit will make sense, and then the First Minister will need to sign off that he agrees that is a good use of time and resource. We made the choice that Ministers attending the two biggest games in the group stage is a good use of Ministers' time. That goes into your point about what our ambassadors will be doing when it comes to the operation of Lleisiau Cymru and how Ministers will add to that.

I think it's hard to understate the extraordinary level of media attention there will be in Qatar for teams that are there. They will have a multiplicity of voices with different issues to want to talk about and highlight. And of course, sports diplomacy and the interests of the wider sporting world—not just football but a range of others—will be important to us. Ministers will get access to different opportunities to meet people in different Governments and different stakeholders that not everyone else will be able to do. That, I think, makes a difference. And that does underscore why the choices were made by the Government to attend two of the group games. We'll have, I hope, a positive problem to address after the group stage, if Wales are into the knockouts. I'd much rather be talking about our continued success in the tournament.

When it comes, again, to the partner support fund itself, we are, of course, as indeed are our partners, going to maximise the impact of that spend, not just to demonstrate that the money has been spent in accordance with the projects, but then to understand the impact of that. I fully expect, not just in terms of the returns that we will want to see from the Government point of view, but Members have an entirely reasonable and legitimate interest in understanding what that impact has been at various points in time, because, for some of these, there will be an immediate impact in terms of the activity that's been building some of the excitement. For example, the Urdd jamboree is not something I think you'll say, 'Well, what will be the impact of that in six months' time?' but it is an important part of the sense of togetherness in a global event that none of us have experienced in our lifetime—looking around the room—and that any of us can recall.

The broader point, then, though, that, in some areas, you'll need to look at a longer time frame to see the impact of all the spend and the decisions that are made, and the Member will understand this too. That also goes to some of the points about digital marketing. We did offer a briefing for subject committees, but I appreciate that there's not always a lot of time available. We're more than happy to make sure that we share the marketing that is going out so that you can see some of the examples of what's being put out into different parts of the world. As well, of course, I hope that Members got to see 'This is Wales' online—the 'This is Wales' account on social media and some of the 'Welcome to Wales' content that's going out. Having seen some of the efforts that other countries are putting out, I think ours stands up very well in being a really positive window into Wales, as it should be.

When it comes to our ambassadors, in particular we're interested in the footballing world, the business world, food and drink, and it's really helpful that Bryn Williams, the renowned chef, is there—big opportunities in the region and wider. And, of course, the culture squad that we had, and Mace the Great, who, I should point out, Dirprwy Lywydd, to declare an interest, is a Splott boy, but they're not all constituents of mine. But, we've got a range of people who are on the cusp, I think, of real, international significance, and, again, showing the variety of our offer here in Wales, and some of it we could only do by being in the country as well as our activity elsewhere. Of course, there will also be some interesting conversations, I'm sure, around UEFA 2028, where there's been a previous public statement on the fact that there is a potential joint bid between all of the UK nations and the Republic of Ireland as potential hosts for that tournament.

When it comes to sport and promoting sport as an economic asset, we'll continue to consider the future of sporting events and whether we need a specific strategy as distinct from our major events strategy, which we're just in the process of recommissioning, a future approach, and the Member has spoken about that previously. We've launched our events strategy for the future as well, and I want to make sure that we're doing things that are consistent whilst learning from the opportunities of this significant event in front of 5 billion people. 

Diolch am y sylwadau a’r gyfres o gwestiynau. Fe wnaf fi geisio gwneud cymaint ohonyn nhw mor brydlon ag y gallaf, gan weld llygaid treiddgar y Dirprwy Lywydd yn edrych arnaf.

O ran gwariant y teithiau a'r manylion, rydym ni’n cyhoeddi'n rheolaidd, gyda phob ymweliad tramor mae Gweinidogion yn ymgymryd ag ef, ddatganiad ysgrifenedig yn amlinellu'r rhaglen weithgareddau a phwy sydd wedi mynychu. Rydym ni bob amser yn cyhoeddi manylion y gost. Mae hynny'n cael ei gyflwyno mewn amryw o ffurfiau. Felly, ni fydd y gost yn cael ei chuddio. Ac o ran y gwahaniaeth mae Gweinidogion yn ei wneud, mae'n rhan o'r hyn rydyn ni'n ei wneud wrth fod yn gymesur. Mae dewisiadau sy'n arwain Gweinidogion i’w gwneud ynghylch a ydyn nhw'n credu y bydd ymweliad tramor yn gwneud synnwyr, ac yna bydd angen i'r Prif Weinidog lofnodi ei fod yn cytuno bod hynny'n ddefnydd da o amser ac adnodd. Fe wnaethon ni'r dewis bod Gweinidogion yn mynychu'r ddwy gêm fwyaf yn y gemau grŵp yn ddefnydd da o amser Gweinidogion. Mae hynny'n mynd i'ch pwynt chi ynghylch beth fydd ein llysgenhadon yn ei wneud pan ddaw hi'n fater o weithredu Lleisiau Cymru a sut bydd Gweinidogion yn ychwanegu at hynny.

Rwy'n meddwl ei bod hi'n anodd tanbwysleisio'r lefel ryfeddol o sylw yn y cyfryngau fydd yn Qatar i dimau sydd yno. Bydd ganddyn nhw lu o leisiau gyda materion gwahanol y byddan nhw eisiau siarad amdanyn nhw a’u hamlygu. Ac wrth gwrs, bydd diplomyddiaeth chwaraeon a diddordeb y byd chwaraeon ehangach—nid pêl-droed yn unig ond amrywiaeth o rai eraill—yn bwysig i ni. Bydd gweinidogion yn cael cyfleoedd gwahanol i gwrdd â phobl mewn gwahanol Lywodraethau a rhanddeiliaid gwahanol na fydd pawb arall yn gallu eu gwneud. Mae hynny, rwy'n credu, yn gwneud gwahaniaeth. Ac mae hynny'n tanlinellu pam y gwnaed y dewisiadau gan y Llywodraeth i fynychu dwy o'r gemau grŵp. Bydd gennym ni, gobeithio, broblem bositif i fynd i'r afael â hi ar ôl gemau’r grŵp, os yw Cymru i mewn i'r rownd nesaf. Byddai'n llawer gwell gen i fod yn siarad am ein llwyddiant parhaus yn y twrnamaint.

Pan ddaw, eto, i'r gronfa gymorth partner ei hun, rydym ni, wrth gwrs, fel yn wir mae ein partneriaid, yn mynd i fanteisio i’r eithaf ar effaith y gwariant hwnnw, nid yn unig i ddangos bod yr arian wedi'i wario yn unol â'r prosiectau, ond wedyn i ddeall effaith hynny. Rwy'n llwyr ddisgwyl, nid yn unig o ran yr enillion y byddwn ni am eu gweld o safbwynt y Llywodraeth, ond mae gan Aelodau ddiddordeb cwbl resymol a dilys i ddeall beth fu'r effaith honno ar wahanol bwyntiau mewn amser, oherwydd, i rai o'r rhain, bydd effaith uniongyrchol o ran y gweithgarwch sydd wedi bod yn adeiladu rhywfaint o'r cyffro. Er enghraifft, nid yw jamborî'r Urdd yn rhywbeth rwy'n credu y byddwch chi'n ei ddweud, 'Wel, beth fydd effaith hynny ymhen chwe mis?' ond mae'n rhan bwysig o'r ymdeimlad o undod mewn digwyddiad byd-eang nad oes yr un ohonon ni wedi ei brofi yn ystod ein hoes—o edrych o gwmpas yr ystafell—ac y gall unrhyw un ohonom ni ei gofio.

Y pwynt ehangach, felly, er hynny, y bydd angen i chi, mewn rhai meysydd, edrych ar ffrâm amser hirach i weld effaith yr holl wariant a'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud, a bydd yr Aelod yn deall hyn hefyd. Mae hynny hefyd yn wir am rai o'r pwyntiau am farchnata digidol. Fe wnaethom ni gynnig briff ar gyfer pwyllgorau pwnc, ond rwy'n gwerthfawrogi nad oes llawer o amser ar gael bob tro. Rydyn ni'n fwy na pharod i wneud yn siŵr ein bod ni'n rhannu'r marchnata sy'n mynd allan er mwyn i chi weld rhai enghreifftiau o'r hyn sy'n cael ei roi allan mewn gwahanol rannau o'r byd. Yn ogystal â hyn, wrth gwrs, rwy'n gobeithio i'r Aelodau gael gweld 'Dyma Gymru' ar-lein—cyfrif 'Dyma Gymru' ar y cyfryngau cymdeithasol a rhywfaint o gynnwys 'Croeso i Gymru' sy'n mynd allan. Ar ôl gweld rhai o'r ymdrechion mae gwledydd eraill yn eu rhoi allan, rwy'n credu bod ein un ni yn dda iawn o ran bod yn ffenest bositif iawn i Gymru, fel y dylai fod.

O ran ein llysgenhadon, yn arbennig mae gennym ni ddiddordeb yn y byd pêl-droed, y byd busnes, bwyd a diod, ac mae'n ddefnyddiol iawn bod Bryn Williams, y cogydd enwog, yno—cyfleoedd mawr yn y rhanbarth ac yn ehangach. Ac, wrth gwrs, y sgwad ddiwylliant oedd gennym ni, a Mace the Great, sydd, y dylwn i dynnu sylw ato, Dirprwy Lywydd, yn fachgen o Sblot, ond dydy pob un ohonyn nhw ddim yn etholwyr i mi. Ond, mae gennym ni amrywiaeth o bobl sydd ar fin, rwy'n credu, bod o arwyddocâd rhyngwladol go iawn, ac, unwaith eto, mae’n dangos amrywiaeth ein cynnig ni yma yng Nghymru, ac mae rhywfaint ohono y gallwn ni ond ei wneud drwy fod yn y wlad yn ogystal â'n gweithgarwch mewn mannau eraill. Wrth gwrs, bydd rhai sgyrsiau diddorol hefyd, rwy'n siŵr, o amgylch UEFA 2028, lle bu datganiad cyhoeddus blaenorol am y ffaith bod yna gais posib ar y cyd rhwng holl wledydd y DU a Gweriniaeth Iwerddon fel gwesteiwyr posib ar gyfer y twrnamaint hwnnw.

O ran chwaraeon a hyrwyddo chwaraeon fel ased economaidd, byddwn ni’n parhau i ystyried dyfodol digwyddiadau chwaraeon a p’un a oes angen strategaeth benodol arnom sydd mor wahanol i'n strategaeth ddigwyddiadau mawr, yr ydym ni yn y broses o’i hail-gomisiynu, dull ar gyfer y dyfodol, ac mae'r Aelod wedi siarad am hynny o'r blaen. Rydym ni wedi lansio ein strategaeth digwyddiadau ar gyfer y dyfodol hefyd, ac rwyf i am sicrhau ein bod ni’n gwneud pethau sy'n gyson wrth ddysgu o gyfleoedd y digwyddiad arwyddocaol hwn o flaen 5 biliwn o bobl. 

16:00

Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw.

Thank you, Minister, for your statement.

I do not, in any way, want to distract from the opportunities presented by Wales qualifying for the world cup; it is a fantastic showcase—it's the biggest showcase we've ever had, and I think it's right that we are investing in this. I do, however, want to put on record that I do not believe that the world cup should be taking place in Qatar. I absolutely disagree with that decision. I was distressed but not surprised to hear Sepp Blatter, the former president of FIFA, saying in a recent interview that Qatar is a mistake, the choice was bad. He also acknowledged that human rights weren't a part of the decision making. And, I think, the more that comes out, increasingly so, it does make me question why Welsh Government is now attending, with more and more people admitting that these things were not taken into consideration.

I also want to remind people why these are not just concerns, but the facts behind these. So, as we know, migrant workers' rights, in 2021, The Guardian published an article, and an analysis found that 6,500 migrant workers had died in Qatar since the right to host the world cup was awarded. The total death toll is likely to be significantly higher, as these figures don't include the deaths from a number of countries that send a large number of workers to Qatar, including the Philippines and Kenya, nor are deaths from the end of 2020 onwards included. Can we just take a moment to reflect on that? 

Further, homosexuality is illegal in Qatar, and officials continue to demand that visitors respect local customs and avoid public displays of affection. In an interview with Sky News, Qatar's minister of foreign affairs reiterated demands—demands—for visitors 'to respect our laws'. Asked what would happen if two men kiss or hold hands in the street, he said:

'The law actually doesn't allow a public display of affection, whether it's a man and a man, or a man and a woman. That's our law.'

And the UK Foreign Secretary, James Cleverly, who will also be at the tournament, has been criticised after he said that LGBT fans who go to Qatar, where same-sex activity is illegal, should show a little bit of 'flex and compromise'. Can we also take a moment to reflect on that?

I must admit that the more that comes out, the more uncomfortable, as I said, I am that we will be there, attending. Obviously, I'm incredibly proud that Team Cymru will be there. I think that they are to be commended for taking that strong stance, and I'm proud that they will be wearing the 'One Love' armband. I'm proud of our players and Rob Page's stance, and that should be acknowledged. But let's remind ourselves also that FIFA president, Gianni Infantino, recently asked world cup teams to avoid discussions concerning human rights issues in Qatar ahead of the tournament by writing to association leaders of the 32 competing nations last week, urging them not to,

'allow football to be dragged into every ideological or political battle that exists'.

Shocking. So, my question to you, Minister, you have said that the First Minister has raised concerns with the Qatar ambassador, and that you have written a letter concerning the homophobic comments and condemning them, but what response did you receive, and what response did the First Minister receive? It's one thing raising those concerns, but, by taking this stance, what will actually change in Qatar for LGBTQ+ people and migrant workers by the presence of Welsh Government there? What will actually change and what will be the legacy, not just in terms of economic value in terms of the Wales brand, but for those people who are affected and are being persecuted or are dying because of what is happening in Qatar?

I would also like to ask: why are we sending two men to represent Welsh Government? If you are going, why are we not sending a female representative from Welsh Government, as was originally planned? What message does this send to women's rights as well, which is also something that is a concern in Qatar? What message does it send that we are sending two men to represent our Welsh Government, if you are going?

I would also like to echo Paul Davies's point, in terms of COP27. I think it is a fair point to raise, in a climate emergency where we are saying, 'this is a priority', that we are prioritising attending two football matches to attending COP27. That is a question that needs to be addressed, and I would like clarity on that.

And, finally, may I ask what assurances you can give that our supporters will be safe in Qatar? And if you can't give them, what is your advice to any LGBTQ+ supporters who are due to go, but are concerned about their safety at this point in time? I think with more and more things in the press, saying that people have to respect customs, people are getting increasingly concerned, and they are due in Qatar imminently.

Similarly to Paul Davies, I think we need to know what measures are in place in terms of the investment, what the objectives are, what does success look like, and I would like to see that published as soon as possible so that we can see how that investment will change. But the most important thing is: how will this change things for people in Qatar? What will be that legacy?

Nid wyf, mewn unrhyw ffordd, am dynnu sylw oddi ar y cyfleoedd sy’n cael eu cyflwyno gan Gymru yn ennill eu lle yng Nghwpan y Byd; mae'n arddangosfa wych—dyma'r arddangosfa fwyaf rydyn ni erioed wedi'i chael, ac rwy'n credu ei bod hi’n iawn ein bod ni’n buddsoddi yn hyn. Fodd bynnag, rwyf am roi ar gof a chadw nad ydw i’n credu y dylai cwpan y byd fod yn digwydd yn Qatar. Rydw i'n anghytuno'n llwyr â'r penderfyniad hwnnw. Roeddwn i'n ofidus ond doeddwn i ddim yn synnu clywed Sepp Blatter, cyn-lywydd FIFA, yn dweud mewn cyfweliad diweddar fod Qatar yn gamgymeriad, ei fod yn ddewis drwg. Fe wnaeth gydnabod hefyd nad oedd hawliau dynol yn rhan o'r penderfyniadau. Ac rwy'n credu, po fwyaf sy'n dod allan, yn gynyddol felly, mae'n gwneud i mi gwestiynu pam mae Llywodraeth Cymru nawr yn mynychu, gyda mwy a mwy o bobl yn cyfaddef na chafodd y pethau hyn eu hystyried.

Rydw i hefyd eisiau atgoffa pobl pam nad pryderon yn unig yw'r rhain, ond y ffeithiau y tu ôl i'r rhain. Felly, fel y gwyddom ni, hawliau gweithwyr mudol, yn 2021, cyhoeddodd The Guardian erthygl, a chanfu dadansoddiad fod 6,500 o weithwyr mudol wedi marw yn Qatar ers iddyn nhw gael eu dewis i gynnal cwpan y byd. Mae cyfanswm y marwolaethau yn debygol o fod yn sylweddol uwch, gan nad yw'r ffigyrau hyn yn cynnwys y marwolaethau o nifer o wledydd sy'n anfon nifer fawr o weithwyr i Qatar, gan gynnwys Ynysoedd y Philipinau a Kenya, na ychwaith yn cynnwys y marwolaethau o ddiwedd 2020 ymlaen. Allwn ni gymryd eiliad i fyfyrio ar hynny?

Ar ben hyn, mae cyfunrywioldeb yn anghyfreithlon yn Qatar, ac mae swyddogion yn parhau i fynnu bod ymwelwyr yn parchu arferion lleol ac osgoi arddangos hoffter yn gyhoeddus. Mewn cyfweliad â Sky News, ailadroddodd gweinidog materion tramor Qatar alwadau—galwadau—i ymwelwyr 'barchu ein cyfreithiau'. Pan ofynnwyd iddo beth fyddai'n digwydd os yw dau ddyn yn cusanu neu'n dal dwylo ar y stryd, dywedodd:

'Mewn gwirionedd nid yw'r gyfraith yn caniatáu arddangos hoffter yn gyhoeddus, boed yn ddyn ac yn ddyn, neu'n ddyn ac yn ddynes. Dyna'n cyfraith ni.'

Ac mae Ysgrifennydd Tramor y DU, James Cleverly, fydd hefyd yn y twrnamaint, wedi cael ei feirniadu ar ôl iddo ddweud y dylai cefnogwyr LHDT sy'n mynd i Qatar, lle mae gweithgarwch o'r un rhyw yn anghyfreithlon, ddangos ychydig o 'ystwythder a chyfaddawd'. Allwn ni hefyd gymryd eiliad i fyfyrio ar hynny?

Rhaid i mi gyfaddef, y mwyaf sy'n dod allan, y mwyaf anghyfforddus ydw i, fel y dywedais i, y byddwn ni yno, yn mynychu. Yn amlwg, rwy'n hynod o falch y bydd Tîm Cymru yno. Rwy'n credu eu bod nhw i'w canmol am gymryd y safiad cryf yna, ac rwy'n falch y byddan nhw'n gwisgo'r band braich 'One Love'. Rwy'n falch o'n chwaraewyr ni a safbwynt Rob Page, a dylid cydnabod hynny. Ond gadewch i ni atgoffa ein hunain hefyd bod llywydd FIFA, Gianni Infantino, wedi gofyn yn ddiweddar i dimau cwpan y byd osgoi trafodaethau ynghylch materion hawliau dynol yn Qatar cyn y twrnamaint drwy ysgrifennu at arweinwyr cymdeithas y 32 gwlad sy'n cystadlu yr wythnos ddiwethaf, gan eu hannog i beidio,

'caniatáu i bêl-droed gael ei lusgo i bob brwydr ideolegol neu wleidyddol sy'n bodoli'.

Syfrdanol. Felly, fy nghwestiwn i chi, Gweinidog, rydych chi wedi dweud bod y Prif Weinidog wedi codi pryderon gyda’r llysgennad ar ran Qatar, a'ch bod chi wedi ysgrifennu llythyr yn ymwneud â'r sylwadau homoffobig a'u condemnio, ond pa ymateb gawsoch chi, a pha ymateb gafodd y Prif Weinidog? Mae'n un peth codi'r pryderon hynny, ond, drwy gymryd y safiad hwn, beth fydd mewn gwirionedd yn newid yn Qatar i bobl LHDTC+ a gweithwyr mudol gan bresenoldeb Llywodraeth Cymru yno? Beth fydd yn newid mewn gwirionedd a beth fydd y gwaddol, nid yn unig o ran gwerth economaidd o ran brand Cymru, ond i'r bobl hynny sy'n cael eu heffeithio ac sy'n cael eu herlid neu sy'n marw oherwydd yr hyn sy'n digwydd yn Qatar?

Hoffwn ofyn hefyd: pam rydym ni’n anfon dau ddyn i gynrychioli Llywodraeth Cymru? Os ydych chi'n mynd, pam nad ydyn ni'n anfon cynrychiolydd benywaidd o Lywodraeth Cymru, fel oedd y bwriad yn wreiddiol? Pa neges mae hyn yn ei hanfon i hawliau merched hefyd, sydd hefyd yn rhywbeth sy'n bryder yn Qatar? Pa neges mae'n ei hanfon ein bod ni’n anfon dau ddyn i gynrychioli Llywodraeth Cymru, os ydych chi'n mynd?

Hoffwn hefyd adleisio pwynt Paul Davies, o ran COP27. Rwy'n credu ei fod yn bwynt teg i'w godi, mewn argyfwng hinsawdd lle rydyn ni'n dweud, 'mae hon yn flaenoriaeth', ein bod ni'n blaenoriaethu mynychu dwy gêm bêl-droed cyn mynychu COP27. Mae hynny'n gwestiwn sydd angen mynd i'r afael ag ef, a hoffwn eglurder ar hynny.

Ac, yn olaf, a gaf i ofyn pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y bydd ein cefnogwyr yn ddiogel yn Qatar? Ac os nad ydych chi'n gallu rhoi iddyn nhw, beth yw eich cyngor i unrhyw gefnogwyr LHDTC+ sydd i fod i fynd, ond sydd yn pryderu am eu diogelwch ar hyn o bryd? Rwy'n credu gyda mwy a mwy o bethau yn y wasg, yn dweud bod yn rhaid i bobl barchu arferion, mae pobl yn mynd yn fwyfwy pryderus, ac mae disgwyl iddyn nhw fod yn Qatar yn fuan iawn.

Yn yr un modd â Paul Davies, rwy'n credu ein bod ni angen gwybod pa fesurau sydd ar waith o ran y buddsoddiad, beth yw'r amcanion, beth yw llwyddiant, a hoffwn weld hynny'n cael ei gyhoeddi cyn gynted â phosib er mwyn i ni weld sut bydd y buddsoddiad yna'n newid. Ond y peth pwysicaf yw: sut fydd hyn yn newid pethau i bobl yn Qatar? Beth fydd y gwaddol hwnnw?

16:05

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Thank you for the series of questions. Look, we have always acknowledged that the decision to host the tournament in any county is FIFA's. I don't think Sepp Blatter's recent interventions have been helpful, nor do I believe that they were designed to be helpful. There's a broader point that there are politics in every organisation, and there certainly are plenty of politics within FIFA.

When it comes to where the tournament now is, our choice is: now that we've qualified as of right, what is our choice in how we support our team, and what does that mean for the Welsh Government and Welsh Ministers? And that's what I've set out. It's what I set out in August, and then in the statement in the Senedd on 27 September, and what I'm reiterating again today in our regular engagement.

On LGBTQ+ rights, I think we've been clear about the fact that we, of course, have a difference, not just in our laws, but in our values, and that's part of our engagement with different parts of the world. And the First Minister set out the specific statement on engaging with countries where we don't share values. The challenge always is whether you engage or not, and if you engage, how you go about engaging in a way that is positive about who we are in this country, and to be proud of that.

It is a matter of coincidence as opposed to deliberate choice to have chosen all of the ambassadors that we have by, if you like, the fact that one of them is black, the fact that we've got two women, the fact that two of them are out. That's simply because they offer lots and lots: Laura McAllister in the world of sports diplomacy, she's really engaged in this world—you'll know this as well—across men's and women's football; Colin Jackson, with a huge international following, and he'll be able to bring lots with him; Bryn Williams, what he'll bring, a renowned chef, and food and drink is a real opportunity within that region but broadly across the world; and Katie Owen from Merthyr is someone who has got a significant appeal to a much younger audience—I'm afraid much younger than myself, typically, I must acknowledge that those days of me being young are long gone. But we're deliberately choosing people we think who can add to Wales and that goes alongside the FAW ambassadors as well. Ian Rush and Jess Fishlock are people who football fans around the world will recognise, and especially Jess Fishlock, being last year's most valuable player in women's football in the United States. Both Jess Fishlock and Laura McAllister have been very clear about their views and values, and I don't expect them to stop. We've chosen people who will add to Wales's brand and what we're going to be able to do on a global stage, and we'll be proud of each and every one of those, as well as the team.

Diolch am y gyfres o gwestiynau. Edrychwch, rydym ni wastad wedi cydnabod mai penderfyniad FIFA yw cynnal y twrnamaint mewn unrhyw wlad. Nid wyf yn credu bod ymyriadau diweddar Sepp Blatter wedi bod yn ddefnyddiol, nac ychwaith yn credu eu bod nhw wedi'u cynllunio i fod yn ddefnyddiol. Mae yna bwynt ehangach bod gwleidyddiaeth ym mhob sefydliad, ac yn sicr mae digon o wleidyddiaeth o fewn FIFA.

O ran ble mae'r twrnamaint nawr, ein dewis ni yw: nawr ein bod ni wedi ennill ein lle, beth yw ein dewis ni o ran sut rydyn ni'n cefnogi ein tîm, a beth mae hynny'n ei olygu i Lywodraeth Cymru a Gweinidogion Cymru? A dyna rwyf wedi'i nodi. Dyma beth wnes i ei nodi ym mis Awst, ac yna yn y datganiad yn y Senedd ar 27 Medi, a'r hyn rydw i'n ei ailadrodd eto heddiw yn ein hymgysylltiad rheolaidd.

O ran hawliau LHDTC+, rwy'n credu ein bod ni wedi bod yn glir ynglŷn â'r ffaith bod gennym ni, wrth gwrs, wahaniaeth, nid yn unig yn ein cyfreithiau, ond yn ein gwerthoedd, ac mae hynny'n rhan o'n hymgysylltiad â gwahanol rannau o'r byd. Ac fe nododd y Prif Weinidog y datganiad penodol ynglŷn ag ymgysylltu â gwledydd nad ydym ni’n rhannu gwerthoedd gyda nhw. Yr her bob amser yw os ydych chi'n ymgysylltu neu beidio, ac os ydych chi'n ymgysylltu, sut rydych chi'n mynd ati i ymgysylltu mewn ffordd sy'n gadarnhaol am bwy ydyn ni yn y wlad hon, ac i fod yn falch o hynny.

Mater o gyd-ddigwyddiad yn hytrach na dewis bwriadol yw ein bod ni wedi dewis yr holl lysgenhadon sydd gennym ni, os mynnwch chi, y ffaith bod un ohonyn nhw'n ddu, y ffaith bod gennym ni ddwy fenyw, y ffaith bod dwy ohonyn nhw yn hoyw. Mae hynny'n syml oherwydd fod ganddyn nhw lawer iawn i’w gynnig: Laura McAllister ym myd diplomyddiaeth chwaraeon, mae hi wir ynghlwm yn y byd hwn—byddwch chi'n gwybod hyn hefyd—ar draws pêl-droed dynion a menywod; Colin Jackson, gyda dilyniant rhyngwladol enfawr, a bydd yn gallu dod â llawer gydag ef; Bryn Williams, yr hyn a ddaw yn ei sgil ef, cogydd enwog, a bwyd a diod yn gyfle go iawn o fewn y rhanbarth hwnnw ond yn fras ar draws y byd; ac mae Katie Owen o Ferthyr yn rhywun sydd wedi cael apêl sylweddol i gynulleidfa llawer iau—mae gen i ofn llawer iau na fi fy hun, fel arfer, mae'n rhaid i mi gydnabod bod y dyddiau hynny pan oeddwn i’n ifanc wedi hen fynd. Ond rydym ni'n fwriadol yn dewis pobl rydyn ni'n meddwl all ychwanegu at Gymru ac mae hynny'n mynd ochr yn ochr â llysgenhadon Cymdeithas Bêl-droed Cymru hefyd. Mae Ian Rush a Jess Fishlock yn bobl y bydd cefnogwyr pêl-droed ar draws y byd yn eu hadnabod, ac yn enwedig Jess Fishlock, gan mai hi oedd chwaraewr mwyaf gwerthfawr y llynedd ym mhêl-droed merched yn yr Unol Daleithiau. Mae Jess Fishlock a Laura McAllister wedi bod yn glir iawn am eu barn a'u gwerthoedd, a dydw i ddim yn disgwyl iddyn nhw stopio. Rydyn ni wedi dewis pobl fydd yn ychwanegu at frand Cymru a beth rydyn ni'n mynd i allu ei wneud ar lwyfan byd-eang, a byddwn ni'n falch o bob un o'r rheini, yn ogystal â'r tîm.

When it comes to the assurances that we've been given, we've had the same message, actually, about public displays of affection between any couple, and when I visited Qatar previously, they were very clear that public displays of affection don't take place between men and women. That isn't their expectation. The challenge, though, is that the assurances that we've sought and have been given about the safety of our fans, and the very clear messaging from the people running the tournament, is that everyone is welcome. That's why I was appalled—. Well, regardless of that, I was appalled anyway by the comments of the football ambassador. It's why I condemned them immediately upon hearing them. It's why I've written to the UK's Qatari ambassador, because again, when the First Minister met him, he was given assurances that everyone is welcome. I haven't received a response. It's not unusual not to receive a response within a week. But part of the point is setting out very clearly our own expectations and the fact that we expect our fans to be able to be their true authentic selves, but understanding that some people will choose not to go there. And it's reasonable for people to say that they won't go there.

We're not in a position where we're saying that the Welsh Government's view is the only correct and acceptable view; different people will make different choices, and we need to respect their right to do so. When it comes to how people are treated, we want to see the assurances met and lived up to. It's why we've engaged with not just UK police forces but with the British embassy team in Qatar, both in my earlier visit and since then as well, and it's why the UK embassy is expecting to have more resources available to it; with English and Welsh fans appearing in the country and the wider region, they can expect to have more requests for consular assistance than they would normally expect at this time of year. So, it's a significant undertaking, and we'll carry on the engagement that we do have, and it's one of our key objectives to make sure that our fans are safe.

When it comes to future interest in the region, part of the reason we're engaging now is because we want to be ourselves, we want people to see Wales as it is today, and it's part of what we think we can do to help to change other parts of the world. We will also, though, want to maintain an interest in the future of the country and the wider region. And on workers' rights, Qatar has made more progress than other countries in the region. They've got an office of the International Labour Organization in Qatar; other countries in the region don't have that. When the First Minister met the international Trades Union Congress with the TUC—it was a meeting on our initiative and we asked for the meeting—they gave us an update on the position. They have made changes to employment law. Some of the cultural changes in how people treat workers will take more time, as it does in this country when we change employment rights. It often takes people time to catch up. But they say, the international TUC say that they are seeing progress in Qatar that they want to be recognised, but they want it to be built on. No-one, I think, is suggesting that the position on workers' rights today is as we would wish it to be in that country or that region forever. So, it's about maintaining our interest and amplifying the voice of organised labour within that country in any event. And again, that is part of what we will do.

When it comes, of course, to what we do ourselves, the FAW have been very clear: they want us to be on the journey with them. They want us to attend to support them in the country in the fixtures, and it was a real pleasure to be able to attend the final public training session of the squad today and be part of the send-off. But we also need to recognise that, as a distinct nation within the UK, it isn't just about whether Welsh Ministers are there, it is the reality that, if we are not there, there will be Government representation; it will simply be that the UK Government will be there in the region on our behalf and they would be taking all of the Government-directed engagements and interviews instead of the Welsh Government. I don't think that's the right balance; I think we should be there. We should be proud of the team and supporting them and engaging in the way that we said we would do. 

I'm proud of the fact that not only our football association but the other UEFA FAs, the 10 of them, responded to the FIFA letter, which I thought was poorly judged and provocative, and it got the response it deserved from UEFA nations. All of them are going to wear the 'One Love' armband, because it's a choice not for their associations but of the teams. And again that speaks to values that nations have been raising before the tournament and will carry on doing so during it. Our job is to give the players a platform to succeed, for them to raise issues as they have done already, and for the Government to support them and make clear that, actually, it's not their job to be politicians in all of this and there is a role for us in the Government. And look, I know the last time we had this conversation, on 27 September, you said you wished you could go on the plane with us to Qatar. There will be a conversation about what we all want to be able to do in supporting the team and how we do that, whether we're in Qatar or not, and wanting to see a legacy on the pitch and off it, in Wales, around the world and, of course, in the region.

O ran y sicrwydd a roddwyd i ni, rydym ni wedi cael yr un neges, a dweud y gwir, am arddangos hoffter cyhoeddus rhwng unrhyw gwpl, a phan ymwelais â Qatar o'r blaen, roedden nhw’n glir iawn nad yw arddangos hoffter yn gyhoeddus yn digwydd rhwng dynion a menywod. Nid dyna eu disgwyliad nhw. Yr her, serch hynny, yw bod y sicrwydd yr ydym ni wedi’i geisio ac wedi ei dderbyn am ddiogelwch ein cefnogwyr, a'r negeseuon clir iawn gan y bobl sy'n rhedeg y twrnamaint, yw bod croeso i bawb. Dyna pam roeddwn i wedi fy nychryn—. Wel, waeth am hynny, cefais fy nychryn beth bynnag gan sylwadau'r llysgennad pêl-droed. Dyna pam wnes i eu condemnio nhw'n syth ar ôl eu clywed. Dyna pam rwyf i wedi ysgrifennu at lysgennad Qatar y DU, oherwydd eto, pan wnaeth y Prif Weinidog gwrdd ag ef, cafodd sicrwydd fod croeso i bawb. Dydw i ddim wedi cael ymateb. Nid yw’n anarferol i beidio derbyn ymateb o fewn wythnos. Ond rhan o'r pwynt yw nodi'n glir iawn ein disgwyliadau ni ein hunain a'r ffaith ein bod ni’n disgwyl i'n cefnogwyr allu bod wir yn nhw eu hunain, ond deall y bydd rhai pobl yn dewis peidio mynd yno. Ac mae'n rhesymol i bobl ddweud na fyddan nhw'n mynd yno.

Dydyn ni ddim mewn sefyllfa ble rydyn ni'n dweud mai barn Llywodraeth Cymru yw'r unig farn gywir a derbyniol; bydd gwahanol bobl yn gwneud dewisiadau gwahanol, ac mae angen i ni barchu eu hawl i wneud hynny. O ran sut mae pobl yn cael eu trin, rydyn ni eisiau gweld y sicrwydd yn cael ei ddiwallu a’i wireddu. Dyna pam rydym ni wedi ymgysylltu â heddluoedd nid yn unig y DU ond gyda thîm llysgenhadaeth Prydain yn Qatar, yn fy ymweliad cynharach ac ers hynny hefyd, a dyna pam mae llysgenhadaeth y DU yn disgwyl cael mwy o adnoddau ar gael iddo; gyda chefnogwyr Lloegr a Chymru yn ymddangos yn y wlad a'r rhanbarth ehangach, gallant ddisgwyl cael mwy o geisiadau am gymorth consylaidd nag y byddent fel arfer yn ei ddisgwyl yr adeg hon o'r flwyddyn. Felly, mae'n ymgymeriad sylweddol, a byddwn yn parhau â'r ymgysylltu sydd gennym ni, ac mae'n un o'n prif amcanion i wneud yn siŵr bod ein cefnogwyr yn ddiogel.

O ran diddordeb yn y rhanbarth yn y dyfodol, rhan o'r rheswm rydyn ni'n ymgysylltu nawr yw oherwydd ein bod ni eisiau bod yn ni ein hunain, rydyn ni eisiau i bobl weld Cymru fel y mae heddiw, ac mae'n rhan o'r hyn rydyn ni'n meddwl y gallwn ni ei wneud i helpu i newid rhannau eraill o'r byd. Er hynny, byddwn hefyd am gynnal diddordeb yn nyfodol y wlad a'r rhanbarth ehangach. Ac ar hawliau gweithwyr, mae Qatar wedi gwneud mwy o gynnydd na gwledydd eraill yn y rhanbarth. Mae ganddyn nhw swyddfa ar gyfer y Sefydliad Llafur Rhyngwladol yn Qatar; nid oes gan wledydd eraill yn y rhanbarth hynny. Pan wnaeth y Prif Weinidog gyfarfod Cyngres ryngwladol yr Undebau Llafur â'r TUC—roedd yn gyfarfod ar ein menter ni ac fe wnaethom ni ofyn am y cyfarfod—fe wnaethon nhw roi diweddariad i ni ar y sefyllfa. Maen nhw wedi gwneud newidiadau i'r gyfraith cyflogaeth. Bydd rhai o'r newidiadau diwylliannol yn y ffordd mae pobl yn trin gweithwyr yn cymryd mwy o amser, fel y mae yn y wlad hon pan fyddwn ni'n newid hawliau cyflogaeth. Yn aml mae'n cymryd amser i bobl ddal fyny. Ond maen nhw'n dweud, mae'r TUC rhyngwladol yn dweud eu bod nhw’n gweld cynnydd yn Qatar eu bod nhw am gael eu cydnabod, ond eu bod am iddo gael ei adeiladu arno. Does neb, rwy'n credu, yn awgrymu bod y sefyllfa ar hawliau gweithwyr heddiw fel y bydden ni'n dymuno iddo fod yn y wlad honno na'r rhanbarth hwnnw am byth. Felly, mae'n ymwneud â chynnal ein diddordeb a chwyddo llais llafur cyfundrefnol o fewn y wlad honno beth bynnag. Ac eto, mae hynny'n rhan o'r hyn y byddwn ni'n ei wneud.

Pan ddaw, wrth gwrs, at yr hyn rydym ni’n ei wneud ein hunain, mae CBC wedi bod yn glir iawn: maen nhw eisiau i ni fod ar y daith gyda nhw. Maen nhw am i ni fod yn bresennol i'w cefnogi yn y wlad yn y gemau, ac roedd yn bleser mawr gallu mynychu sesiwn hyfforddiant cyhoeddus olaf y garfan heddiw a bod yn rhan o'r broses ffarwelio. Ond mae angen i ni gydnabod hefyd, fel cenedl ar wahân o fewn y DU, nad yw'n ymwneud yn unig â p’un a yw Gweinidogion Cymru yno, y realiti yw, os nad ydym ni yno, y bydd cynrychiolaeth gan y Llywodraeth; yn syml, bydd Llywodraeth y DU yno yn y rhanbarth ar ein rhan ni a byddent yn cymryd yr holl ymrwymiadau a chyfweliadau dan gyfarwyddyd y Llywodraeth yn lle Llywodraeth Cymru. Dydw i ddim yn credu mai dyna'r cydbwysedd cywir; rwy'n credu y dylem ni fod yno. Dylen ni fod yn falch o'r tîm a'u cefnogi nhw ac ymgysylltu yn y ffordd y gwnaethom ni ddweud y bydden ni'n ei wneud.

Rwy'n falch o'r ffaith, nid yn unig bod ein cymdeithas bêl-droed ni ond cymdeithasau pêl-droed eraill UEFA, y 10 ohonyn nhw, wedi ymateb i lythyr FIFA, a oedd, yn fy marn i, yn cynnwys barn wael ac yn bryfoclyd, ac fe gafodd yr ymateb yr oedd yn ei haeddu gan wledydd UEFA. Mae pob un ohonyn nhw'n mynd i wisgo'r band braich 'One Love', achos mae'n ddewis nid gan y cymdeithasau ond gan y timau. Ac unwaith eto mae hynny'n siarad â gwerthoedd y mae'r cenhedloedd wedi bod yn eu codi cyn y twrnamaint ac y byddant yn parhau i wneud hynny yn ystod y peth. Ein gwaith ni yw rhoi llwyfan i'r chwaraewyr lwyddo, iddyn nhw godi materion fel maen nhw wedi gwneud yn barod, ac i'r Llywodraeth eu cefnogi a gwneud yn glir, mewn gwirionedd, nid eu gwaith nhw yw bod yn wleidyddion yn hyn i gyd ac mae rôl i ni yn y Llywodraeth. Ac edrychwch, rwy'n gwybod y tro diwethaf i ni gael y sgwrs hon, ar 27 Medi, fe wnaethoch chi ddweud eich bod chi’n dymuno y gallech chi fynd ar yr awyren gyda ni i Qatar. Bydd sgwrs am yr hyn rydyn ni i gyd eisiau gallu ei wneud wrth gefnogi'r tîm a sut rydyn ni'n gwneud hynny, p'un a ydyn ni yn Qatar neu beidio, ac eisiau gweld gwaddol ar y cae ac oddi arno, yng Nghymru, ledled y byd ac, wrth gwrs, yn y rhanbarth.

16:15

Good afternoon again, Minister. I want to put on record my support to the Welsh team. I hope they come back with the world cup. Wouldn't that just be amazing? I hope we would see them first here in the Senedd. But you will know that the Welsh Liberal Democrats and the Liberal Democrats across the UK condemn Ministers going from Wales to the Qatari world cup, and I hope maybe Plaid Cymru would join us in that position as well. 

I have three questions for you in the time that I've got. One is being repeated for the third time, and I appreciate you've got lots of questions, but why is it that the Welsh Government did not go to COP27 on the basis that you were going to be expending air miles, and yet many people in this team are going off to Qatar? The climate emergency is our biggest threat, and also potentially our biggest economic opportunity as well. The second question: why is it that you made a decision not to attend the Iran game based on human rights, and still you're going to Qatar, which as you've heard outlined has one of the worst human rights records in relation to women, gay people and workers from other countries? And I understand you do want to raise Welsh values, but you've got an office in Qatar, you've had an office in Qatar for a number of years, and I understand you're going to continue with that. It does not require Welsh Ministers to go, and I urge you to reconsider that decision. Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da eto, Gweinidog. Rwyf eisiau cofnodi fy nghefnogaeth i dîm Cymru. Gobeithio y byddant yn dod yn ôl gyda chwpan y byd. Oni fyddai hynny yn anhygoel? Gobeithio y bydden ni'n eu gweld nhw gyntaf yma yn y Senedd. Ond fe fyddwch chi'n gwybod bod Democratiaid Rhyddfrydol Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol ledled y DU yn condemnio Gweinidogion yn mynd o Gymru i gwpan y byd Qatar, a gobeithio efallai y byddai Plaid Cymru'n ymuno â ni yn y sefyllfa yna hefyd. 

Mae gen i dri chwestiwn i chi yn yr amser sydd gen i. Mae un yn cael ei ailadrodd am y trydydd tro, ac rwy'n gwerthfawrogi bod gennych chi lawer o gwestiynau, ond pam nad aeth Llywodraeth Cymru i COP27 ar y sail eich bod chi'n mynd i fod yn gwario milltiroedd aer, ac eto mae llawer o bobl yn y tîm hwn yn mynd i ffwrdd i Qatar? Yr argyfwng hinsawdd yw ein bygythiad mwyaf, a hefyd o bosib ein cyfle economaidd mwyaf hefyd. Yr ail gwestiwn: pam eich bod chi wedi gwneud penderfyniad i beidio â mynychu gêm Iran yn seiliedig ar hawliau dynol, ac rydych chi'n mynd i Qatar o hyd, sydd fel rydych chi wedi clywed yn cael ei amlinellu ag un o'r cofnodion hawliau dynol gwaethaf mewn perthynas â menywod, pobl hoyw a gweithwyr o wledydd eraill? Ac rwy'n deall eich bod chi eisiau codi gwerthoedd Cymru, ond mae gennych chi swyddfa yn Qatar, rydych chi wedi bod â swyddfa yn Qatar ers nifer o flynyddoedd, ac rwy'n deall eich bod chi'n mynd i barhau gyda hynny. Nid oes angen i Weinidogion Cymru fynd, ac rwy'n eich annog i ailystyried y penderfyniad hwnnw. Diolch yn fawr iawn.

I recognise the position that the Welsh Liberal Democrats have taken. As I say, it's entirely legitimate for people to have different views as to whether Welsh Ministers should be there or not. We are, after all, fortunate to live in a functioning democracy, where people do have different views, and we're here to discuss and debate them. When it comes to Iran, the choice was made about whether it was proportionate for Welsh Ministers to attend the Iran game. The two big opportunities to promote Wales on a global stage are the USA game, and the USA is one of our key markets where we're looking to expand and undertake more activity. I'll be in the US at the time of the US-Wales game, with a series of engagements in the media and meeting business development and investment opportunities. It's a really significant opportunity. And also, our First Minister, whoever it is after the men's team qualify again for the first time in 64 years—I do think it's right that our First Minister is there for our first game in this tournament. It is the biggest event in the world—bigger than the Olympics. And I think it matters that we are there represented by the First Minister of the Welsh Government, which of course didn't exist 64 years ago. 

When it comes to the proportionality of us attending, that's the choice that we've made about where we think we can derive the greatest benefit from our presence. And of course the game against England, I think, is a good one for us, not only because I'm positive about the results, potentially, on the pitch, but, if you think about the way that lots of the parts of the world actually see Britain, they often see the UK, Britain and England as being synonymous with each other, one and the same. Having a game against England in the biggest global event I think is a really positive way to highlight that Wales and England are distinct parts of the UK, and Welsh Ministers will have the opportunity to highlight that in our engagements in the region and indeed globally around the world. It's part of the reason our marketing campaign is important to set out who Wales is, where we are, and what the opportunities are to visit and, indeed, of course, to invest in the future of our country.

There's a point about what's proportionate and the balance in doing different things, but it also comes back to the point about COP27: what would we have achieved by Ministers going to that after the conference that took place here in Glasgow? And the balance is about the use of ministerial time and what we think we gain. We do think we'll gain from having Ministers at those two games, and indeed the other activity we're sponsoring. And part of the point of having an office there: having an office staffed by Welsh Government employees is not the same as having ministerial presence. When I went to Qatar myself, and previously when I went to the United Arab Emirates, there were a range of engagements we only secured because of ministerial presence, and it is the reality that it helps open more doors and to gain more conversation, and it says something about the seriousness with which you take the engagement and the response you get back from people. That isn't just business development; that is also the point about raising our issues, about living our values and the statements that we make. Having our office say, 'This is who Wales is', is not the same as having the First Minister or a different Cabinet Minister in the Government of that country making those statements, whether in Qatar or in the wider world. So, I do think that, with respect, there are good reasons for us doing so, as we are, but I accept that others are perfectly entitled to have an alternative point of view.

Rwy'n cydnabod y safbwynt mae Democratiaid Rhyddfrydol Cymru wedi'i chymryd. Fel y dywedais, mae'n gwbl ddilys i bobl fod â barn wahanol ynghylch a ddylai Gweinidogion Cymru fod yno ai peidio. Wedi'r cyfan, rydym ni’n ffodus i fyw mewn democratiaeth weithredol, lle mae gan bobl farn wahanol, ac rydym ni yma i'w trafod a'u dadlau. O ran Iran, gwnaed y dewis ynghylch a oedd yn gymesur i Weinidogion Cymru fynychu gêm Iran. Y ddau gyfle mawr i hyrwyddo Cymru ar lwyfan byd-eang yw'r gêm UDA, ac mae'r UDA yn un o'n marchnadoedd allweddol lle rydym ni am ehangu ac ymgymryd â mwy o weithgaredd. Byddaf i yn yr Unol Daleithiau ar adeg y gêm rhwng UDA a Chymru, gyda chyfres o ymrwymiadau gyda’r cyfryngau a chwrdd â chyfleoedd datblygu busnes a chyfleoedd i fuddsoddi. Mae'n gyfle arwyddocaol iawn. A hefyd, ein Prif Weinidog, pwy bynnag y bydd ar ôl i dîm y dynion ennill eu lle eto am y tro cyntaf mewn 64 mlynedd—rwy'n credu ei bod hi'n iawn fod ein Prif Weinidog ni yno ar gyfer ein gêm gyntaf yn y twrnamaint hwn. Dyma'r digwyddiad mwyaf yn y byd—yn fwy na'r Gemau Olympaidd. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni yno yn cael ein cynrychioli gan Brif Weinidog Llywodraeth Cymru, nad oedd yn bodoli 64 o flynyddoedd yn ôl wrth gwrs.

O ran cymesuredd mynychu, dyna'r dewis rydyn ni wedi'i wneud ynglŷn â lle rydyn ni'n meddwl y gallwn ni gael y budd mwyaf o'n presenoldeb. Ac wrth gwrs mae'r gêm yn erbyn Lloegr, rwy'n credu, yn un dda i ni, nid yn unig oherwydd fy mod i'n bositif am y canlyniadau, o bosib, ar y cae, ond, os ydych chi'n meddwl am y ffordd mae llawer o'r rhannau o'r byd mewn gwirionedd yn gweld Prydain, maen nhw'n aml yn gweld y DU, Prydain a Lloegr fel bod yn gyfystyr â'i gilydd, yr un fath. Mae cael gêm yn erbyn Lloegr yn y digwyddiad byd-eang mwyaf, rwy'n credu, yn ffordd gadarnhaol iawn o dynnu sylw at y ffaith bod Cymru a Lloegr yn rhannau gwahanol o'r DU, a bydd Gweinidogion Cymru yn cael y cyfle i dynnu sylw at hynny yn ein hymgysylltiadau yn y rhanbarth ac yn wir ledled y byd. Mae'n rhan o'r rheswm y mae ein hymgyrch farchnata yn bwysig i nodi pwy yw Cymru, ble rydyn ni, a beth yw'r cyfleoedd i ymweld ac, yn wir, wrth gwrs, i fuddsoddi yn nyfodol ein gwlad.

Mae pwynt am beth sy'n gymesur a'r cydbwysedd wrth wneud gwahanol bethau, ond mae hefyd yn dod yn ôl i'r pwynt am COP27: beth fydden ni wedi ei gyflawni drwy Weinidogion yn mynd i hynny ar ôl y gynhadledd ddigwyddodd yma yn Glasgow? Ac mae'r cydbwysedd yn ymwneud â defnyddio amser gweinidogol a'r hyn rydyn ni'n meddwl ein bod ni'n ei ennill. Rydyn ni'n credu y byddwn ni'n ennill o gael Gweinidogion yn y ddwy gêm hynny, ac yn wir y gweithgareddau eraill rydyn ni'n eu noddi. A rhan o'r pwynt cael swyddfa yno: dydy bod â swyddfa wedi ei staffio gan weithwyr Llywodraeth Cymru ddim yr un fath â chael presenoldeb gweinidogol. Pan es i Qatar fy hun, a chyn hynny pan es i i'r Emiradau Arabaidd Unedig, roedd amrywiaeth o ymrwymiadau dim ond oherwydd presenoldeb gweinidogol y gwnaethom ni eu sicrhau, a'r realiti yw ei fod yn helpu i agor mwy o ddrysau ac i gael mwy o sgyrsiau, ac mae'n dweud rhywbeth am pa mor o ddifrif rydych chi'n cymryd yr ymgysylltiad a'r ymateb rydych chi'n ei gael yn ôl gan bobl. Nid datblygiad busnes yn unig yw hynny; dyna'r pwynt hefyd am godi ein materion, am fyw ein gwerthoedd a'r datganiadau rydyn ni'n eu gwneud. O gael ein swyddfa’n dweud, 'Dyma pwy yw Cymru', nid yw'r un peth â chael y Prif Weinidog na Gweinidog Cabinet gwahanol yn Llywodraeth y wlad honno yn gwneud y datganiadau hynny, boed yn Qatar neu yn y byd ehangach. Felly, rwy'n credu, gyda pharch, fod rhesymau da dros i ni wneud hynny, fel yr ydym ni, ond rwy'n derbyn bod gan eraill berffaith hawl i fod â safbwynt amgen.

16:20

Minister, as well as promoting Wales on a world stage—which of course is essential, and which we fully support—it is imperative that we also capitalise on the new engagement and enthusiasm and take-up at home, to ensure the positive, long-lasting legacy that you talk about in the opening of your statement and of course we all want to see. Ideally, we'd already have the sporting facilities in place right across Wales to truly capitalise on what I'm sure will be increased take-up during and after the world cup. Minister, do you agree that we need to build on our sporting success? Sadly—. I'm sorry. Sadly, the success of this Welsh national team is in spite of this Welsh Government's lack of investment into sporting facilities over the past two decades, and not because of. Do you agree with me that we need to build on our sporting success, capitalise on this new-found enthusiasm that we're seeing and will see, and do you recognise the need to go far beyond what you've committed to grass-roots sporting facilities in Wales, to at least be in line with that of Ireland, England and Scotland and what they invest into their sporting facilities and finding future stars in their countries? And as chair of the cross-party group on sport, I hope, Minister, that you will consider attending the cross-party group on sport's world cup special, being hosted next month with the FAW, BBC and ITV, so that we can all come together and discuss how best we capitalise on this remarkable occasion. Pob lwc, Cymru.

Gweinidog, yn ogystal â hyrwyddo Cymru ar lwyfan byd-eang, sydd wrth gwrs yn hanfodol, ac yr ydym yn ei gefnogi'n llawn—mae'n hanfodol ein bod hefyd yn manteisio ar yr ymgysylltu a'r brwdfrydedd a'r eiddgarwch newydd gartref, i sicrhau'r effaith gadarnhaol, hirhoedlog yr ydych yn siarad amdano yn agoriad eich datganiad ac wrth gwrs y mae arnom ni i gyd eisiau ei weld. Yn ddelfrydol, byddai gennym ni eisoes y cyfleusterau chwaraeon ledled Cymru i fanteisio'n wirioneddol ar yr hyn rwy'n siŵr a fydd yn cynyddu'r niferoedd fydd yn eu defnyddio yn ystod ac ar ôl cwpan y byd. Gweinidog, ydych chi'n cytuno bod angen i ni adeiladu ar ein llwyddiant ym myd chwaraeon? Yn anffodus—. Mae'n ddrwg gennyf i. Yn anffodus, mae llwyddiant tîm cenedlaethol Cymru er gwaethaf diffyg buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn cyfleusterau chwaraeon dros y ddau ddegawd diwethaf, ac nid o'u herwydd. Ydych chi'n cytuno â mi bod angen i ni adeiladu ar ein llwyddiant ym myd chwaraeon, manteisio ar y brwdfrydedd newydd hwn yr ydym yn ei weld ac y byddwn yn ei weld, ac a ydych chi'n cydnabod yr angen i fynd ymhell y tu hwnt i'r hyn yr ydych chi wedi ymrwymo i gyfleusterau chwaraeon ar lawr gwlad yng Nghymru, i fod yn gydradd o leiaf ag Iwerddon, Lloegr a'r Alban a'r hyn y maen nhw'n ei fuddsoddi yn eu cyfleusterau chwaraeon a dod o hyd i sêr y dyfodol yn eu gwledydd? Ac fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar chwaraeon, gobeithio, Gweinidog, y byddwch yn ystyried dod i'r grŵp trawsbleidiol ar chwaraeon yn arbennig ar gyfer cwpan y byd, a gynhelir fis nesaf gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru, y BBC ac ITV, fel y gallwn ni i gyd ddod at ein gilydd a thrafod sut orau y gallwn ni elwa yn sgil yr achlysur rhyfeddol hwn. Pob lwc, Cymru.

I'll deal with the pointed questions, then I'll deal with the more unifying finish. Look, as Laura Anne Jones knows very well, we've committed in the capital budget to significant investment in improving sporting facilities. The programme of investment in twenty-first century schools—we've made sure that we deliver facilities that aren't just right for schools, but also for community use as well. We work alongside local authorities in doing so and are proud to do so. But, as the Member knows, our ability to invest more capital is linked to the capital available to the Welsh Government, and we've seen a funding cut in capital in the last spending review period. We've had a decade of austerity, and the Member can't turn up here, having been a long-term supporter of austerity and the cuts that were made, and then demand that more money is spent despite the real-terms funding cuts that we have received. If you want to invest more money in sporting facilities, then you need to try to tell us where that money comes from, rather than trying to magic it out of the air. I thought it was a disappointing party political shot that bears no relationship to reality, and I thought some humility from Conservatives after the disastrous interim reign of Truss and Kwarteng might be more appropriate.

When it comes to your final point, if I'm available, I'd be very happy to join Members to look at the wider legacy of the world cup, and, indeed, all of us, I think, can all agree: pob lwc, Cymru, Robert Page, and the whole team.

Fe wnaf i roi sylw i'r cwestiynau penodol, ac yna ymdrin â'r gorffeniad mwy unedig. Edrychwch, fel y gŵyr Laura Anne Jones yn iawn, rydym ni wedi ymrwymo yn y gyllideb gyfalaf i fuddsoddi'n sylweddol mewn gwella cyfleusterau chwaraeon. Mae'r rhaglen fuddsoddi mewn ysgolion yr unfed ganrif ar hugain—rydym ni wedi sicrhau ein bod yn darparu cyfleusterau nad ydyn nhw'n addas i ysgolion yn unig, ond at ddefnydd y gymuned hefyd. Rydym yn gweithio ochr yn ochr ag awdurdodau lleol i wneud hynny ac yn falch o wneud hynny. Ond, fel y gŵyr yr Aelod, mae ein gallu i fuddsoddi mwy o gyfalaf yn gysylltiedig â'r cyfalaf sydd ar gael i Lywodraeth Cymru, ac rydym ni wedi gweld toriad ariannol mewn cyfalaf yn y cyfnod adolygu gwariant diwethaf. Rydym ni wedi cael degawd o gyni, ac ni all yr Aelod ddod yma, a hithau wedi bod yn gefnogwr tymor hir o gyni a'r toriadau a wnaed, ac yna mynnu y caiff mwy o arian ei wario er gwaethaf y toriadau ariannol mewn termau real a gawsom ni. Os oes arnoch chi eisiau buddsoddi mwy o arian mewn cyfleusterau chwaraeon, yna mae angen i chi geisio dweud wrthym ni o ble ddaw'r arian hwnnw, yn hytrach na cheisio ei dynnu o'r awyr gyda hudlath. Roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n ergyd wleidyddol siomedig gan y blaid nad yw'n dwyn unrhyw berthynas â realiti, ac roeddwn i'n meddwl y gallai rhywfaint o ostyngeiddrwydd gan Geidwadwyr ar ôl teyrnasiad dros dro trychinebus Truss a Kwarteng fod yn fwy priodol.

O ran eich sylw olaf, os ydw i ar gael, byddwn i'n hapus iawn i ymuno â'r Aelodau i edrych ar waddol ehangach cwpan y byd, ac, yn wir, gall pob un ohonom ni, rwy'n credu, gytuno i gyd: pob lwc, Cymru, Robert Page, a'r holl dîm.

Ie, wir. Pob lwc, Cymru. Felly, dyna ddiwedd ar y datganiad yna. Diolch i'r Gweinidog.

Yes, indeed. Pob lwc, Cymru. And that concludes that statement. Thank you to the Minister.

6. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Ansawdd Dŵr
6. Statement by the Minister for Climate Change: Water Quality

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ansawdd dŵr. A'r Gweinidog, felly—Julie James.

The next item is the statement by the Minister for Climate Change on water quality. The Minister—Julie James.

Diolch, Llywydd. Water is one of our greatest natural assets and an integral part of Wales’s culture, heritage and national identity. However, our water sector is facing immediate and unprecedented challenges.

Diolch, Llywydd. Dŵr yw un o'n hasedau naturiol mwyaf ac mae'n rhan annatod o ddiwylliant, treftadaeth a hunaniaeth genedlaethol Cymru. Fodd bynnag, mae ein sector dŵr yn wynebu heriau brys a digynsail. 

Over the next 20 years, Wales faces wetter winters, hotter, drier summers, rising sea levels, and more frequent and intense extreme weather events. The need to achieve decarbonisation, climate resilience, reverse the decline in biodiversity and improve our water quality will require innovative solutions, behaviour change, and long-term investment in our water infrastructure.

The onus is on all of us to act. A team Wales approach is required to deliver at scale and pace to realise our ambitions for nature and the climate, and we must each understand our role for delivery. A thriving water environment is essential for supporting healthy communities, flourishing businesses and biodiversity. To enable this, we need to reduce the pressure on our water environment, for example, the nutrient pollution. Currently over 60 per cent of our most precious rivers are failing phosphate targets. While this is having a direct impact on wildlife and habitat, this is also constraining our ability to build the low-carbon homes our communities need at the pace required.

In July last year, the First Minister convened a summit where organisations pledged to work together to develop solutions to address phosphorus pollution. Since then, nutrient management boards have been established, for which we have been providing funding support of up to £415,000. A database of mitigation measures has been produced and is currently being considered by members of the special areas of conservation rivers oversight group. Carmarthenshire County Council have developed a nutrient calculator. We will work with Carmarthenshire, Natural Resources Wales and other local authorities to develop a national nutrient calculator that can be adapted for use across Wales. A task and finish group has been set up to consider the feasibility of short-term measures and will report back in spring 2023. A catchment consenting proposal has been developed and is being considered by Natural Resources Wales. A catchment market model project has been established and is working on a pilot trial in the Usk. And we have identified appropriate nature-based solutions and will begin to explore their suitability in specific catchments.

A follow-up summit will be hosted in February to drive progress, and we will publish an action plan to reduce nutrient concentrations and develop a suite of measures to enable sustainable development to meet the needs of the people and communities of Wales.

NRW undertake a multimillion-pound programme of capital works, funded by Welsh Government, to address the multiple challenges facing Welsh rivers, including impacts on water quality. The key pressures on the water environment come from physical modifications or man-made changes to the natural habitat; pollution from sewage and wastewater; pollution from towns, cities and transport; pollution from rural areas; and pollution from mines. The capital programme includes projects to address the decline in salmon and sea trout stocks, restore characteristic river habitat for multiple benefits, including water quality, plus contribute to the well-being of people. 

I am very keen to maximise investment and funding, and would encourage organisations to work together. Earlier this year, I published our strategic priorities and objectives statement to Ofwat, which provides the framework for water companies to support our strategic objectives. Focusing on the climate and nature emergencies, environmental improvements, resilience, asset health and customers and communities, it is essential that water company investment plays a part in driving down pollution.

There is no single measure that will solve this crisis and there is no quick fix. For example, tackling storm overflows is one of the many elements that need to be addressed if we are to improve river quality in Wales. The water companies have been working over several years to improve poorly performing assets. This includes improving monitoring to identify where further action is required and prioritising action to address environmental harm and impact.

Multimillion-pound investment will be required over the next few years to recognise our ambitions, and I am keen to ensure every penny of investment delivers for customers, communities and the environment whilst avoiding creating or exacerbating inequality. However, we all have our part to play. Flushing just a single wet wipe is enough to start a blockage and risks causing catastrophic flooding in homes, resulting in significant distress and cost. Every time we pave over a driveway or a garden, we are adding to the pressures on our drainage networks.

Our programme for government commits to improving water quality, which can only be done if we have full engagement and a team Wales approach, where Government, regulators and all relevant sectors work together over the immediate, intermediate and medium term to realise long-term results to improve water quality.

The number of people participating in water-related recreational activities such as open-water swimming has increased dramatically over the last couple of years. In Wales, the number of designated bathing waters has also increased, but I am keen to get people’s views on what more we can do to encourage this via an inland water swimmers survey and an inland water landowner survey in early 2023. We have identified five inland waters that we would like to use to pilot a new approach to bathing waters next year, and I look forward to seeing the outcomes of this work as we move towards designating inland waters.  

In May this year we commissioned an independent report to undertake a post-implementation review of the sustainable drainage systems regime in Wales. I am expecting this report in spring 2023 and will use this to identify policy options to ensure that SuDS schemes not only fulfil their role of slowing down the flow of surface water, but also provide wildlife habits. Increasing SuDS features across Wales will result in increased opportunities for wildlife, contributing to our biodiversity targets.

We are investing £3.1 million in our three-year—. Sorry, I'll put my teeth back in. We are investing £3.1 million in our three-year natural flood management pilot programme, which was designed to help us understand how natural flood management works and how we can best deliver these types of schemes. This programme contains 15 projects across Wales, which are expected to reduce flood risk to 800 properties on completion. The majority of these projects will also improve water quality.

I am also committed to marine habitat restoration in Wales. This is critical to ensuring the Welsh marine environment remains resilient for future generations. I support critical habitat restoration projects, such as the seagrass project in Wales, and welcome the continued dialogue with Welsh Government, which is crucial to interlace with the delivery of our programme for government commitment.

I've been really clear that we need to take an integrated catchment approach, focusing on multisector co-operation and nature-based solutions to drive water quality improvements. By taking this approach and improving community engagement, we will be better able to take account of local circumstances and priorities. Citizens and local groups can play a key role in helping to tackle water quality pollution through providing monitoring intelligence and public awareness.

I am keen to work with citizen scientists to understand how their work can support and inform a better understanding of the range of impacts on our water environment. All parties must work together and take this team Wales approach to tackle the multiple risks impacting our lakes, rivers and streams and deliver real improvements to the quality of our waterways. I urge all sectors and organisations to work together, to be transparent, open and adaptable, which is the response we need to truly tackle the water quality issues we face across Wales. Diolch.

Dros yr 20 mlynedd nesaf bydd Cymru'n wynebu gaeafau gwlypach, hafau poethach a sychach, lefelau'r môr yn codi, a thywydd eithafol amlach a dwys. Bydd yr angen i gyflawni datgarboneiddio, cydnerthedd o ran yr hinsawdd, gwrthdroi'r dirywiad mewn bioamrywiaeth a gwella ansawdd ein dŵr yn gofyn am atebion arloesol, newid ymddygiad, a buddsoddiad hirdymor yn ein seilwaith dŵr.

Mae'r cyfrifoldeb ar bob un ohonom i weithredu. Mae angen dull Cymru gyflawn o gyflawni'n gyflym ac yn sylweddol i wireddu ein huchelgeisiau o ran natur a'r hinsawdd, a rhaid i bob un ohonom ni ddeall ein swyddogaeth o ran cyflawni hynny. Mae dyfroedd ffyniannus yn hanfodol i gefnogi cymunedau iach, busnesau ffynianus a bioamrywiaeth. Er mwyn galluogi hyn, mae angen i ni leihau'r pwysau ar ein dyfroedd, er enghraifft, llygredd maethynnau. Ar hyn o bryd mae dros 60 y cant o'n hafonydd mwyaf gwerthfawr yn methu targedau ffosffad. Er bod hyn yn cael effaith uniongyrchol ar fywyd gwyllt a chynefin, mae hyn hefyd yn cyfyngu ar ein gallu i adeiladu'r cartrefi carbon isel sydd eu hangen ar ein cymunedau ar y cyflymder sydd ei angen.

Ym mis Gorffennaf y llynedd aeth y Prif Weinidog ati i gynnull uwchgynhadledd lle'r oedd sefydliadau'n addo gweithio gyda'i gilydd i ddatblygu atebion i fynd i'r afael â llygredd ffosfforws. Ers hynny, sefydlwyd byrddau rheoli maethynnau, yr ydym ni wedi bod yn darparu cymorth ariannol o hyd at £415,000 ar eu cyfer. Mae cronfa ddata o fesurau lliniaru wedi'i chynhyrchu ac ar hyn o bryd mae'n cael ei hystyried gan aelodau o'r grŵp goruchwylio afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig. Mae Cyngor Sir Caerfyrddin wedi datblygu cyfrifiannell maethynnau. Byddwn yn gweithio gyda sir Gaerfyrddin, Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol eraill i ddatblygu cyfrifiannell maethynnau genedlaethol y gellir ei haddasu i'w defnyddio ar hyd a lled Cymru. Sefydlwyd grŵp gorchwyl a gorffen i ystyried dichonolrwydd mesurau tymor byr a bydd yn adrodd yn ôl yng ngwanwyn 2023. Mae cynnig caniatâd dalgylchol wedi cael ei ddatblygu ac yn cael ei ystyried gan Gyfoeth Naturiol Cymru. Mae prosiect model marchnad dalgylch wedi'i sefydlu ac ar waith ar ffurf cynllun arbrofol ym Mrynbuga. Ac rydym ni wedi nodi atebion priodol, seiliedig ar natur, a byddwn yn dechrau archwilio eu haddasrwydd mewn dalgylchoedd penodol.

Cynhelir uwchgynhadledd ddilynol ym mis Chwefror i ganolbwyntio ar gynnydd, a byddwn yn cyhoeddi cynllun gweithredu i leihau crynodiadau maethynnau a datblygu cyfres o fesurau i alluogi datblygu cynaliadwy i ddiwallu anghenion pobl a chymunedau Cymru.

Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymgymryd â rhaglen o weithiau cyfalaf gwerth miliynau o bunnoedd, wedi'i hariannu gan Lywodraeth Cymru, er mwyn mynd i'r afael â'r heriau niferus sy'n wynebu afonydd Cymru, gan gynnwys effeithiau ar ansawdd dŵr. Daw'r pwysau allweddol ar ddyfroedd o addasiadau diriaethol neu newidiadau o waith dyn i'r cynefin naturiol; llygredd o garthion a dŵr gwastraff; llygredd o drefi, dinasoedd a thrafnidiaeth; llygredd o ardaloedd gwledig; a llygredd o fwyngloddiau. Mae'r rhaglen gyfalaf yn cynnwys prosiectau i fynd i'r afael â'r dirywiad mewn stociau eogiaid a sewin, adfer cynefin afonydd nodweddiadol er buddion lluosog, gan gynnwys ansawdd dŵr, ynghyd â chyfrannu at lesiant pobl.

Rwy'n awyddus iawn i sicrhau'r buddsoddiad a'r arian mwyaf posibl, a byddwn yn annog sefydliadau i gydweithio. Yn gynharach eleni, cyhoeddais ein datganiad blaenoriaethau ac amcanion strategol i Ofwat, sy'n darparu'r fframwaith i gwmnïau dŵr gefnogi ein hamcanion strategol. Gan ganolbwyntio ar yr argyfyngau hinsawdd a natur, gwelliannau amgylcheddol, cydnerthedd, iechyd asedau a chwsmeriaid a chymunedau, mae'n hanfodol bod buddsoddiad cwmni dŵr yn chwarae rhan i leihau llygredd.

Nid oes un mesur a fydd yn datrys yr argyfwng hwn ac nid oes ateb cyflym. Er enghraifft, mae mynd i'r afael â gorlifiadau storm yn un o'r nifer o elfennau y mae angen mynd i'r afael â nhw os ydym ni am wella ansawdd afonydd yng Nghymru. Mae'r cwmnïau dŵr wedi bod yn gweithio dros sawl blwyddyn i wella asedau sy'n perfformio'n wael. Mae hyn yn cynnwys gwella'r monitro er mwyn adnabod lle mae angen cymryd camau pellach a blaenoriaethu camau i fynd i'r afael â niwed ac effaith amgylcheddol.

Bydd angen buddsoddiad gwerth miliynau o bunnau dros y blynyddoedd nesaf i wireddu ein huchelgeisiau, ac rwy'n awyddus i sicrhau bod pob ceiniog o fuddsoddiad yn darparu ar gyfer cwsmeriaid, cymunedau a'r amgylchedd wrth osgoi creu neu waethygu anghydraddoldeb. Fodd bynnag, mae gan bob un ohonom ni ein rhan i'w chwarae. Mae taflu dim ond un cadach gwlyb i lawr y tŷ bach yn ddigon i ddechrau rhwystr ac yn peryglu achosi llifogydd trychinebus mewn cartrefi, gan arwain at ofid a chost sylweddol. Bob tro rydym ni'n palmantu dros ddreif neu ardd, rydym ni'n ychwanegu at y pwysau ar ein rhwydweithiau draenio.

Mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i wella ansawdd dŵr, a gellir gwneud hynny dim ond os yw pawb yn ymdrechu a Chymru gyfan yn mynd ati, lle mae'r Llywodraeth, rheoleiddwyr a'r holl sectorau perthnasol yn gweithio gyda'i gilydd nawr a dros y tymor canolradd a chanolig i gyflawni canlyniadau tymor hir i wella ansawdd dŵr.

Mae nifer y bobl sy'n cymryd rhan mewn gweithgareddau hamdden sy'n gysylltiedig â dŵr fel nofio dŵr agored wedi cynyddu'n aruthrol dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Yng Nghymru, mae nifer y dyfroedd ymdrochi dynodedig hefyd wedi cynyddu, ond rwy'n awyddus i gael barn pobl am beth arall y gallwn ni ei wneud i annog hyn drwy arolwg nofwyr dŵr mewndirol ac arolwg tirfeddiannwr dŵr mewndirol yn gynnar yn 2023. Rydym wedi nodi pum lleoliad o ddŵr mewndirol yr hoffem eu defnyddio i arbrofi gyda ffordd newydd o drin dyfroedd ymdrochi y flwyddyn nesaf, ac edrychaf ymlaen at weld canlyniadau'r gwaith hwn wrth i ni symud tuag at ddynodi dyfroedd mewndirol.

Ym mis Mai eleni fe wnaethom ni gomisiynu adroddiad annibynnol i gynnal adolygiad ôl-weithredu o'r drefn systemau draenio cynaliadwy yng Nghymru. Rwy'n disgwyl yr adroddiad hwn yng ngwanwyn 2023 a byddaf yn defnyddio hyn i nodi dewisiadau polisi i sicrhau bod cynlluniau systemau draenio cynaliadwy nid yn unig yn cyflawni eu swyddogaeth o arafu llif dŵr wyneb, ond hefyd yn darparu cynefinoedd bywyd gwyllt. Bydd cynyddu systemau draenio cynaliadwy ledled Cymru yn arwain at fwy o gyfleoedd ar gyfer bywyd gwyllt, gan gyfrannu at ein targedau bioamrywiaeth.

Rydym ni'n buddsoddi £3.1 miliwn yn ein—. Mae'n ddrwg gennyf, fe roddaf fy nannedd yn ôl i mewn. Rydym yn buddsoddi £3.1 miliwn yn ein rhaglen arbrofi rheoli llifogydd naturiol tair blynedd, a gynlluniwyd i'n helpu i ddeall sut mae rheoli llifogydd naturiol yn gweithio a sut orau y gallwn ni gyflawni'r mathau hyn o gynlluniau. Mae'r rhaglen hon yn cynnwys 15 prosiect ar draws Cymru, y disgwylir iddyn nhw leihau'r risg o lifogydd i 800 eiddo ar ôl eu cwblhau. Bydd y rhan fwyaf o'r prosiectau hyn hefyd yn gwella ansawdd dŵr.

Rwyf hefyd wedi ymrwymo i adfer cynefinoedd morol yng Nghymru. Mae hyn yn hanfodol i sicrhau bod amgylchedd morol Cymru yn parhau i fod yn gydnerth i genedlaethau'r dyfodol. Rwy'n cefnogi prosiectau adfer cynefinoedd hanfodol, fel prosiect morwellt Cymru, ac yn croesawu'r trafod parhaus â Llywodraeth Cymru, sy'n hanfodol i blethu i'r gwaith o gyflawni ein hymrwymiad fel llywodraeth.

Rwyf wedi bod yn glir iawn bod angen i ni ystyried dalgylchoedd yn eu cyfanrwydd, gan ganolbwyntio ar gydweithrediad aml-swyddogaethol ac atebion sy'n seiliedig ar natur i wella ansawdd dŵr. Trwy fynd ati fel hyn a gwella ymgysylltu â'r gymuned, byddwn yn gallu rhoi ystyriaeth well i amgylchiadau a blaenoriaethau lleol. Gall dinasyddion a grwpiau lleol fod â rhan allweddol wrth helpu i fynd i'r afael â llygredd ansawdd dŵr drwy ddarparu gwybodaeth fonitro ac ymwybyddiaeth gyhoeddus.

Rwy'n awyddus i weithio gyda gwyddonwyr lleyg i ddeall sut y gall eu gwaith gefnogi a llywio gwell dealltwriaeth o'r ystod o effeithiau ar ein dyfroedd. Rhaid i bob plaid weithio gyda'i gilydd ac mae'n rhaid i Gymru gyfan fynd ati i ymdrin â'r risgiau lluosog sy'n effeithio ar ein llynnoedd, afonydd a'n nentydd a sicrhau gwelliannau gwirioneddol i ansawdd ein dyfrffyrdd. Rwy'n annog pob sector a sefydliad i weithio gyda'n gilydd, i fod yn dryloyw, yn agored ac yn hyblyg, sef yr ymateb sydd ei angen arnom ni i fynd i'r afael o ddifrif â'r materion ansawdd dŵr sy'n ein hwynebu ledled Cymru. Diolch.

16:30

Of course, we know and we opposed on these benches the Welsh Government introducing the—oh, thank you for your statement, by the way, Minister—the Water Resources (Control of Agricultural Pollution) (Wales) Regulations 2021. I believe that's a battle that we've lost, and I do feel sorry for those farmers. [Interruption.] Hold on. I feel sorry for those farmers who have no recorded incidents of agricultural pollution, because they do feel that they are being penalised.

Let me make it clear from these benches: we do not want to see pollution. I'm the shadow Minister for climate change and that includes the environment. And we all, as passionate Welsh Conservatives, believe that the pollution of our rivers, our watercourses, the sea and anything is unacceptable, and we've long called on these benches for you to take the water companies to task. But I have to also say that the points you've made about wet wipes and things like that—. I've been along many times when we've had lots of e-mails saying, 'There are hundreds of dead fish', so you go and—. Dŵr Cymru, to be fair, investigate, and it is just purely as a result, actually, in those instances—. All the pollution incidents in my constituency, since I've been here, have actually not been related to farming activities. Going back to that particular argument, it was never a given that £20 million would be enough.

I just have a question for you here. At a time when Jeremy Clarkson and, of course, my farmer in Llanfairfechan, Gareth Wyn Jones, are speaking out now, Minister, so eloquently on behalf of farmers, saying that they want these mountains of regulations that seek to micromanage every acre to be slashed, will you look, going forward, to see how you can work better with our farmers?

Now, of course, my colleague James Evans mentioned today about phosphates and the housing issue. You've made the argument to us: 'Look, you can't have it both ways. You can't say that you care about the environment and then agree to pollution.' We're not agreeing to pollution. What we are saying is that there are nearly 10,000 houses stuck in the planning system. Now, all I would say is, surely we don't want those high levels, but if those houses are not allowed to go ahead, put those developers out of their misery and say that they are never going to get planning. It's the fact that you have got gridlock in the planning system.

Sewage pollution is the top pollutant in Welsh bathing waters, according to Natural Resources Wales, and one thing that I wasn’t aware of until recently, when we have had some pollution incidents, is where members of the public, either through their developers or—. They do, if you like, illegal connections. I’m finding more and more of these cropping up, whereby the river Conwy is being polluted and then, when it’s traced back, it’s actually a private development or it’s housing somewhere, and the water companies can’t always identify it. So, what steps are you taking, Minister, to ensure that members of the public, when they are developing a property or redeveloping a property, know the dos and don’ts for tapping into the drainage system? Do you agree with me that we should be legislating now to ensure that water companies are not allowed to leave sewage discharge incidents unaddressed—some for several years?

You have claimed that it would cost £9 billion to £14 billion to remove combined storm overflows. There were 184 sewage pipes found to be operating without permits in Wales, reiterating what I have just said, with just one application for a permit made in Wales as of March 2022. Yet, in 2022, there were 3,299 discharge incidents from these pipes without permits, and that has increased by 43 per cent since 2020.

So, basically, what I am saying is that what’s happening now isn’t working. So, will you commit, Minister, to taking action on the rapid increase in discharge incidents, clamping down on those illegally discharging waste? And let’s have—. I don’t like the term 'holistic', but let’s have an all-encompassing, multifaceted approach, so that we stamp out, once and for all, the pollution to our waterways. Thank you.

Wrth gwrs, rydym ni'n gwybod ac fe wnaethom ni wrthwynebu ar y meinciau hyn Llywodraeth Cymru yn cyflwyno'r—o, diolch am eich datganiad, gyda llaw, Gweinidog—y Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru) 2021. Rwy'n credu fod honno'n frwydr yr ydym ni wedi ei cholli, ac rwy'n teimlo trueni dros y ffermwyr hynny. [Torri ar draws.] Arhoswch funud. Rwy'n teimlo trueni dros y ffermwyr hynny sydd heb unrhyw gofnod o achos o lygredd amaethyddol yn eu herbyn, oherwydd maen nhw'n teimlo eu bod yn cael eu cosbi.

Gadewch i mi ei gwneud hi'n glir o'r meinciau hyn: does arnom ni ddim eisiau gweld llygredd. Fi yw Gweinidog yr wrthblaid dros newid hinsawdd ac mae hynny'n cynnwys yr amgylchedd. Ac rydym ni i gyd, yn Geidwadwyr Cymreig angerddol, o'r farn bod llygru ein hafonydd, ein cyrsiau dŵr, y môr ac unrhyw beth yn annerbyniol, ac rydym ni wedi galw ers tro ar y meinciau yma i chi ddwyn y cwmnïau dŵr i gyfrif. Ond mae'n rhaid i mi ddweud hefyd bod y sylwadau yr ydych chi wedi'u gwneud am gadachau gwlyb a phethau felly—. Rwyf wedi mynd lawer tro ar ôl cael negeseuon e-bost yn dweud, 'Mae cannoedd o bysgod marw', felly rydych chi'n mynd a—. Mae Dŵr Cymru, i fod yn deg, yn ymchwilio, ac o ganlyniad, mewn gwirionedd, yn yr achosion hynny—. Nid yw unrhyw un o'r achosion o lygredd yn fy etholaeth, ers i mi fod yma, mewn gwirionedd wedi bod yn gysylltiedig â gweithgareddau ffermio. Wrth fynd yn ôl i'r ddadl benodol honno, ni chydnabuwyd erioed y byddai £20 miliwn yn ddigon.

Mae gen i gwestiwn ichi yn y fan yma. Ar adeg pan fo Jeremy Clarkson ac, wrth gwrs, fy ffermwr yn Llanfairfechan, Gareth Wyn Jones, yn siarad nawr, Gweinidog, mor huawdl ar ran ffermwyr, gan ddweud bod arnyn nhw eisiau cael gwared ar y mynyddoedd hyn o reoliadau sy'n ceisio microreoli pob erw, a wnewch chi edrych, wrth symud ymlaen, i weld sut allwch chi weithio'n well gyda'n ffermwyr?

Nawr, wrth gwrs, soniodd fy nghyd-Aelod James Evans heddiw am ffosffadau a'r mater tai. Rydych chi wedi cyflwyno'r ddadl i ni: 'Edrychwch, allwch chi ddim ei chael hi y ddwy ffordd. Allwch chi ddim dweud eich bod yn poeni am yr amgylchedd ac yna cytuno i lygredd.' Nid ydym yn cytuno â llygru. Yr hyn yr ydym yn ei ddweud yw bod bron i 10,000 o dai yn sownd yn y system gynllunio. Nawr, y cyfan fyddwn i'n ei ddweud yw, heb os nac oni bai nid ydym ni eisiau'r niferoedd mawrion hynny, ond os na cheir adeiladu'r tai hynny, eglurwch hynny wrth y datblygwyr a dweud na chânt fyth ganiatâd cynllunio. Y ffaith yw bod yna rwystr yn y system gynllunio.

Llygredd carthion yw'r llygrydd mwyaf yn nyfroedd ymdrochi Cymru, yn ôl Cyfoeth Naturiol Cymru, ac un peth nad oeddwn i'n gwybod amdano tan yn ddiweddar, a ninnau wedi cael rhai achosion o lygredd, yw pan fo aelodau'r cyhoedd, naill ai drwy eu datblygwyr neu—. Maen nhw, os mynnwch chi, yn gysylltiadau anghyfreithlon. Rwy'n canfod mwy a mwy o'r achosion hyn yn ymrithio, lle mae afon Conwy yn cael ei llygru ac yna, wrth olrhain yr achos yn ôl, mae'n tarddu o ddatblygiad preifat mewn gwirionedd neu mae'n dod o dai yn rhywle, a dyw'r cwmnïau dŵr ddim wastad yn gallu ei adnabod. Felly, beth ydych chi'n ei wneud, Gweinidog, i sicrhau bod aelodau'r cyhoedd, pan fo nhw'n datblygu eiddo neu'n ailddatblygu eiddo, yn gwybod y rheolau o ran cysylltu â'r system ddraenio? Ydych chi'n cytuno â mi y dylem ni fod yn deddfu nawr i sicrhau nad yw cwmnïau dŵr yn cael gadael achosion o ryddhau carthion heb eu datrys—rhai am sawl blwyddyn?

Rydych chi wedi honni y byddai'n costio £9 biliwn i £14 biliwn i gael gwared ar orlifoedd storm cyfunol. Canfuwyd bod 184 o bibau carthion yn gweithredu heb drwyddedau yng Nghymru, gan ailadrodd yr hyn yr wyf newydd ei ddweud, gyda dim ond un cais am drwydded yng Nghymru ym mis Mawrth 2022. Ond eto, yn 2022, roedd 3,299 o achosion rhyddhau o'r pibellau hyn heb drwyddedau, ac mae hynny wedi cynyddu 43 y cant ers 2020.

Felly, yn y bôn, yr hyn rwy'n ei ddweud yw nad yw'r hyn sy'n digwydd nawr yn gweithio. Felly, a fyddwch yn ymrwymo, Gweinidog, i weithredu ar y cynnydd cyflym mewn digwyddiadau rhyddhau, gan ymlid y rhai sy'n rhyddhau gwastraff yn anghyfreithlon? A gadewch i ni gael—. Dydw i ddim yn hoffi'r term 'cyfannol', ond gadewch i ni gael dull cynhwysfawr, amlochrog, fel ein bod yn rhoi terfyn, unwaith ac am byth, ar lygru'n dyfrffyrdd. Diolch.

16:35

Well, thanks, Janet. I mean, you know, once again, I’m afraid that I have to point out the contradiction in what you are saying. You don’t want pollution. You don’t want the agricultural pollution regulations. The idea that no agriculture in Wales causes pollution, that it’s all down to the water companies and the house builders is obviously nonsense.

Of course, what we want is exactly what I said in my statement, and what the First Minister emphasised in the summit at the Royal Welsh Show. Each sector needs to stop blaming the other sectors and look to put its own house in order. What we want is farmers who put the right nutrient in the right place at the right time, so that it doesn’t run off into the rivers. We need to help them do that. We need to help them do the soil testing on their land that makes them understand what nutrients are necessary. We also need to make sure that farmers are properly financed and, indeed, properly trained to understand what the difference is.

We see it all the time. I see it all the time, where I live. You see a farmer spreading muck near a river in the rain. Well, you can watch what happens when that happens. So, you know, that farmer isn’t wilfully trying to pollute that river, but they are using a practice that is bound to lead to that result. So, we need the agricultural pollution regulations in place because we need to get the farmers to understand what they are doing. It saves them money in the longer term. Nobody wants to put nutrients on the soil that are not necessary, and we need to protect the rivers from that.

Similarly, in terms of combined storm overflows, we have made it very plain indeed to Ofwat—and, indeed, to the UK Government—that in their instructions to Ofwat, and our instructions to Ofwat, they need to regulate the water companies, so that they are putting that investment in the right place. But we need the price mechanism to reflect that as well. These things are more complex than just telling people to do something. They need to have the investment strategies in place to be able to do that.

The other thing that we need to do is that we need people to step up to their own responsibility here. For a long time in Wales, you have needed planning consent to pave over your front garden, but most authorities don’t enforce that and most people don’t know that. When you pave over your front garden—Joyce is indeed in the Chamber now, and Joyce has championed this over a large number of years—people need to understand that that water is no longer just absorbed into the ground surrounding their house, but runs off into the gullies. Then, you have a huge problem with much, much bigger storm overflows that the water companies then have to deal with. So, again, we will have to step up to that. We have to make sure that we don’t add to that problem.

In terms of the house building that you mentioned, of course I’m not going to tell them that they can’t build those houses. What we’re going to do is what I set out in my statement: we’re reviewing the SuDS regime, we are reviewing what would need to be done if you wanted to build the houses alongside the SAC rivers that are in trouble, and we will announce what can be done to allow those houses to go ahead. I want them more than anyone else does in this Chamber, but I also want to make sure that the people who then live in those houses are not themselves polluting the river that, no doubt, they’d be very happy to live near, and that goes for all of our special areas.

As for illegal connections, one of the things that people can do is just make sure that their own house is not in fact illegally connected. I find it very difficult to believe that builders inadvertently and without realising it connect the house not to the sewer but to the local river. That is clearly a criminal offence. So, we will be working with NRW to be able to take better enforcement action against people who have done that. Unfortunately, a lot of these are historical, though. When I moved into my house, which is 30-something years ago now, that was badly connected. We’ve corrected it since. So, a lot of older houses are in that position, so we need people to actually be alert to that and be checking themselves what their household looks like.

And, yes, we all need to take some personal responsibility for what we flush down the loo. Lots of things that are in the films that we saw—I watched the George Monbiot one on the Usk recently; it’s enough to make you cry, if you haven’t seen it. But the stuff floating by are all things that should never have been put into the sewage in the first place. So, people need to be really careful about putting wet wipes and all kinds of other things down the loo. Dispose of them carefully in your waste and then we will deal with them appropriately and they will not cause pollution.

Wel, diolch, Janet. Wyddoch chi, unwaith eto, mae gen i ofn bod yn rhaid i mi dynnu sylw at y gwrthddywediad yn yr hyn rydych chi'n ei ddweud. Dydych chi ddim eisiau llygredd. Dydych chi ddim eisiau'r rheoliadau llygredd amaethyddol. Mae'r syniad nad yw unrhyw amaethyddiaeth yng Nghymru yn achosi llygredd, ei fod i gyd yn fai'r cwmnïau dŵr ac adeiladwyr tai yn ffwlbri.

Wrth gwrs, yr hyn sydd ei eisiau arnom ni yw'r union beth a ddywedais yn fy natganiad, a'r hyn a bwysleisiodd y Prif Weinidog yn yr uwchgynhadledd yn y Sioe Frenhinol. Mae angen i bob sector roi'r gorau i feio'r sectorau eraill a cheisio rhoi trefn ar ei dŷ ei hun. Yr hyn mae arnom ni ei eisiau yw ffermwyr sy'n rhoi'r maethynnau cywir yn y lle iawn ar yr adeg iawn, fel nad yw'n rhedeg i'r afonydd. Mae angen i ni eu helpu nhw i wneud hynny. Mae angen i ni eu helpu i wneud y profion pridd ar eu tir sy'n gwneud iddyn nhw ddeall pa faetholion sy'n angenrheidiol. Mae angen i ni hefyd wneud yn siŵr bod ffermwyr yn cael eu hariannu'n iawn ac, yn wir, eu bod wedi'u hyfforddi'n iawn i ddeall beth yw'r gwahaniaeth.

Rydym ni'n gweld hyn drwy'r amser. Rwy'n ei weld drwy'r amser, lle rwy'n byw. Rydych chi'n gweld ffermwr yn chwalu tail ger afon yn y glaw. Wel, gallwch wylio beth sy'n digwydd pan fydd hynny'n digwydd. Felly, wyddoch chi, nid yw'r ffermwr yn ceisio llygru'r afon honno yn fwriadol, ond mae'n defnyddio arfer sy'n sicr o arwain at y canlyniad hwnnw. Felly, mae angen y rheoliadau llygredd amaethyddol ar waith oherwydd mae angen i ni gael y ffermwyr i ddeall beth maen nhw'n ei wneud. Mae'n arbed arian iddyn nhw yn y tymor hwy. Does neb eisiau rhoi maethynnau ar y pridd nad yw'n angenrheidiol, ac mae angen i ni ddiogelu'r afonydd rhag hynny.

Yn yr un modd, o ran gorlifiadau storm cyfunol, rydym ni wedi ei gwneud hi'n blaen iawn yn wir i Ofwat—ac, yn wir, i Lywodraeth y DU—yn eu cyfarwyddiadau i Ofwat, a'n cyfarwyddiadau ni i Ofwat, mae angen iddyn nhw reoleiddio'r cwmnïau dŵr, fel eu bod yn buddsoddi yn y lle cywir. Ond mae angen y mecanwaith prisiau i adlewyrchu hynny arnom ni hefyd. Mae'r pethau yma'n fwy cymhleth na dim ond dweud wrth bobl am wneud rhywbeth. Mae angen iddyn nhw gael y strategaethau buddsoddi cywir i allu gwneud hynny.

Y peth arall y mae angen i ni ei wneud yw bod angen i bobl ysgwyddo eu cyfrifoldeb eu hunain yn hyn o beth. Ers amser maith yng Nghymru, mae angen caniatâd cynllunio i balmantu dros eich gardd flaen, ond dydy'r rhan fwyaf o awdurdodau ddim yn gorfodi hynny a dydy'r rhan fwyaf o bobl ddim yn gwybod hynny. Pan fyddwch chi'n palmantu dros eich gardd flaen—mae Joyce yn y Siambr nawr, ac mae Joyce wedi hyrwyddo hyn dros flynyddoedd lawer—mae angen i bobl ddeall nad yw'r dŵr hwnnw'n cael ei amsugno i'r ddaear o amgylch eu tŷ bellach, ond yn rhedeg i'r cwteri. Yna, mae gennych chi broblem enfawr gyda gorlifoedd storm llawer, llawer mwy y mae'n rhaid i'r cwmnïau dŵr ymdrin â nhw wedyn. Felly, eto, bydd yn rhaid ymateb i hynny. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr nad ydym ni'n ychwanegu at y broblem honno.

O ran yr adeiladu tai y gwnaethoch chi sôn amdano, wrth gwrs dydw i ddim yn mynd i ddweud wrthyn nhw nad ydyn nhw'n cael adeiladu'r tai hynny. Yr hyn yr ydym ni'n mynd i'w wneud yw'r hyn a nodais yn fy natganiad: rydym ni'n adolygu'r drefn systemau draenio cynaliadwy hynny, rydym yn adolygu beth fyddai angen ei wneud pe baech chi eisiau adeiladu'r tai ar ochr yr afonydd hynny yn yr ardaloeddd cadwraeth arbennig lle mae problemau, a byddwn yn cyhoeddi'r hyn y gellir ei wneud i ganiatáu adeiladu'r tai hynny. Rwyf eisiau nhw yn fwy nag unrhyw un arall yn y Siambr hon, ond mae arnaf i hefyd eisiau gwneud yn siŵr nad yw'r bobl sydd wedyn yn byw yn y tai hynny, eu hunain yn llygru'r afon y bydden nhw, mae'n siŵr, yn hapus iawn i fyw yn agos ati, ac mae hynny'n wir am ein holl ardaloedd arbennig ni.

O ran cysylltiadau anghyfreithlon, un o'r pethau y gall pobl ei wneud yw sicrhau nad yw eu tŷ hwythau mewn gwirionedd wedi'i gysylltu'n anghyfreithlon. Mae'n anodd iawn gennyf i gredu bod adeiladwyr yn anfwriadol a heb sylweddoli yn cysylltu'r tŷ nid â'r garthffos ond â'r afon leol. Mae hynny'n amlwg yn drosedd. Felly, byddwn yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i allu cymryd camau gorfodaeth gwell yn erbyn pobl sydd wedi gwneud hynny. Yn anffodus, mae llawer o'r achosion hyn yn hanesyddol. Pan symudais i fy nhŷ i, sydd tua 30 o flynyddoedd yn ôl bellach, roedd y cysylltiad yno'n wael. Rydym ni wedi ei gywiro ers hynny. Felly, mae llawer o dai hŷn yn y sefyllfa honno, felly mae angen i bobl fod yn effro i hynny mewn gwirionedd a gwirio eu hunain sut gyswllt sydd gan eu haelwyd hwythau.

Ac, oes, mae angen i ni i gyd ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb personol am yr hyn a daflwn i lawr y tŷ bach. Llawer o bethau sydd yn y ffilmiau a welsom ni—gwyliais yr un gan George Monbiot ynghylch Afon Wysg yn ddiweddar; mae'n ddigon i wneud i chi grio, os nad ydych chi wedi ei weld. Ond mae'r stwff sy'n arnofio heibio i gyd yn bethau na ddylai fyth fod wedi cael eu rhoi yn y system garthffosiaeth yn y lle cyntaf. Felly, mae angen i bobl fod yn ofalus iawn o ran rhoi cadachau gwlyb a phob math o bethau eraill i lawr y tŷ bach. Gwaredwch nhw'n ofalus gyda'ch gwastraff ac yna byddwn yn ymdrin â nhw'n briodol ac ni fyddant yn achosi llygredd.

16:40

Diolch am y datganiad, Weinidog. Roedd nifer ohonom yn bryderus ac yn ffieiddio clywed eleni fod—wel, rydyn ni wedi clywed y ffigurau yn barod—cymaint o ddigwyddiadau o garthion heb eu trin yn cael eu gollwng i gyrsiau dŵr Cymru. Fel rydyn ni wedi clywed yn barod, dydy’r rhain ddim yn cynnwys nifer o orlifiadau storm nas caniateir, na gorlifoedd nad ydynt yn cael eu monitro gan gwmnïau dŵr. Ydyn ni’n gwybod niferoedd go iawn yr achosion sydd wedi digwydd ers daeth y datguddiadau yna mas? Oes gennym ni syniad o ba mor wael y mae’r broblem yn parhau i fod, yn enwedig, efallai, y ffigurau mwy cudd?

Materion eraill sy'n peri pryder o ran ansawdd dŵr—ac rydych chi wedi cyffwrdd â hyn yn barod, Weinidog—ydy’r risgiau o lygredd drwy lawiad cynyddol oherwydd newid yn yr hinsawdd ac ehangu trefol, sydd i gyd yn peri risgiau cynyddol yn gysylltiedig â dŵr ffo llygredig, mwy o wastraff dynol, a mwy o risg o lifogydd, gyda mwy o bobl yn dod i gysylltiad â dŵr llygredig. Hoffwn i wybod, os gwelwch yn dda, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith newid hinsawdd, twf yn y boblogaeth, a threfoli ar ansawdd dŵr a risgiau llygredd dŵr. Hoffwn i hefyd, Weinidog, plis, i chi amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r effeithiau hyn.

Nawr, y darn nesaf rwy'n mynd i godi, rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth rydyn ni yn aml yn ei drafod yn y Siambr, a hefyd yn y pwyllgor. Pan fyddwn ni’n edrych ar beth sy’n digwydd yn yr Alban—. Rwy’n gwybod nad yw’n fater byth o, 'Wel, mae’n rhaid i ni wastad ddilyn beth sy’n digwydd yn yr Alban achos mae e’n digwydd yn yr Alban’, ond byddai’n ddefnyddiol i wybod beth yw'ch asesiad chi am hyn ar hyn o bryd. Mae Safonau Amgylcheddol yr Alban wedi dechrau ei rôl statudol fel corff llywodraethu amgylcheddol annibynnol, ac er i randdeiliaid Cymru argymell camau cyfatebol i Gymru, nid oes gennym ni ymrwymiad pendant o ran yr amserlen am bryd fyddwn ni’n gallu cau’r bwlch llywodraethu yng Nghymru. Mae angen arnom ni sylfaen lywodraethu amgylcheddol cadarn yng Nghymru. Dwi’n meddwl y byddai hwnna’n rhywbeth a fyddai’n gallu—. Fyddai hwnna ddim yn silver bullet mewn unrhyw ffordd, ond byddai'n helpu gymaint. Felly, byddai unrhyw wybodaeth ychwanegol y byddech chi’n gallu ei rhoi i ni o ran yr amserlennu, byddai hwnna’n ddefnyddiol. Ac os byddech chi’n gallu ymrwymo’n gadarn i gyflwyno’r ddeddfwriaeth oedd wedi’i haddo am egwyddorion amgylcheddol, byddai’n hwnna’n ddefnyddiol.

Thank you for the statement, Minister. Many of us were concerned and disgusted to hear earlier this year—and we’ve already heard the figures—how many instances of untreated sewage being dumped into Welsh watercourses there were. Now, as we’ve already heard, these numbers do not include the unpermitted storm overflows, or the overflows that are not monitored by water companies. So, do we know the genuine number of cases since those cases came to light? Do we know the scale of the problem and how serious the problem continues to be in terms of those hidden figures?

Other issues that cause concern in terms of water quality—and you’ve touched on this already, Minister—are the risks of pollution from increased rainfall because of climate change and urban expansion, which lead to increased risks associated with pollution run-offs, increased human waste, and a greater risk of flooding, with more people put at risk of coming into contact with polluted water. I’d like to know what assessment the Welsh Government has undertaken of the impact of climate change, population growth and urbanisation on water quality and water pollution risks. I’d also, Minister, like you to outline what action the Welsh Government is taking to address these impacts.

Now, the next issue I’m going to raise, I know this is something that we often discuss in the Siambr, and in committee. When we look at what is happening in Scotland—. I know that it isn’t ever the case that, 'Well, we always have to follow what happens in Scotland, because it is being done in Scotland', but it would be interesting to know about your assessment of what is happening. Environmental Standards Scotland has commenced its statutory role as an independent environmental governance body, and although Welsh stakeholders recommended equivalent actions for Wales, we don’t have a firm commitment in terms of a time frame for when we can close that governance gap in Wales. We need robust environmental governance in Wales. I think that would be something that could—. It wouldn’t be a silver bullet in any sense, but it would help so much. So, any additional information that you could provide in terms of the time frame would be very useful. And if you could commit firmly to bringing forward the promised legislation on environmental governance and principles, that would be useful.

Minister, the final point I wanted to make was actually about what you were just saying at the end of your response to Janet. The really tricky, difficult issues about people flushing things that they shouldn’t be flushing down the toilet, leading to disgusting things that shouldn’t be in our waterways getting into our waterways, increased risks of flooding, all these different things—. Firstly, how do you think we can—? Actually, no, not firstly—this is the question. I've just realised there wasn't going to be a 'secondly'. How can we get to the bottom of this really knotty, complicated issue that, for people, it's not always the case that they don't realise that this is the wrong thing to do? Some of them realise it's the wrong thing to do, but for so many different complicated reasons, do it anyway. I'm not talking about penalising people here. How can we increase a sense of communal buy-in into this? I know this is a really difficult question, but how can we get more people living in our communities, from when they're children, to want to do the right thing, to want to care more about the environment? Nobody wants all of this to happen, and yet the wrong things happen that lead to it happening. So, if there's any chink of light that you can give us on that, it would be useful. Thank you. 

Gweinidog, y sylw olaf yr oedd arnaf i eisiau ei wneud mewn gwirionedd oedd am yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud ar ddiwedd eich ymateb i Janet. Mae'r materion anodd, cymhleth ynghylch pobl yn taflu pethau na ddylen nhw i lawr y tŷ bach, gan arwain at bethau ffiaidd na ddylai fod yn ein dyfrffyrdd yn mynd i mewn i'n dyfrffyrdd, mwy o berygl o lifogydd, yr holl bethau gwahanol hyn—. Yn gyntaf, sut ydych chi'n meddwl y gallwn ni—? Mewn gwirionedd, na, nid yn gyntaf—dyma'r cwestiwn. Rwyf newydd sylweddoli nad oedd yna 'yn ail' i fod. Sut allwn ni ddatrys y mater gwirioneddol ddyrys, cymhleth hwn nad yw hi, gyda phobl, bob amser yn wir nad ydyn nhw'n sylweddoli mai dyma'r peth anghywir i'w wneud? Mae rhai ohonyn nhw'n sylweddoli mai dyma'r peth anghywir i'w wneud, ond am gymaint o wahanol resymau cymhleth, maen nhw'n gwneud hynny beth bynnag. Dydw i ddim yn sôn am gosbi pobl yn y fan yma. Sut allwn ni gynyddu ymdeimlad o gyfrifoldeb cymunedol ynghylch hyn? Rwy'n gwybod bod hwn yn gwestiwn anodd iawn, ond sut allwn ni gael mwy o bobl sy'n byw yn ein cymunedau, o ddyddiau eu plentyndod, i fod eisiau gwneud y peth iawn, i fod eisiau gofalu mwy am yr amgylchedd? Does neb eisiau i hyn i gyd ddigwydd, ac eto mae'r pethau anghywir yn digwydd sy'n arwain at hynny. Felly, os oes unrhyw lygedyn o olau y gallwch chi ei roi i ni ynghylch hynny, byddai'n ddefnyddiol. Diolch. 

16:45

Diolch, Delyth. In terms of the increased rainfall—. Well, it's not just the increased rainfall, actually. One of the biggest issues we have is hot, dry summers followed by extreme rainfall events. We still are in drought in most of Wales. We still haven't got our reservoirs up to where they should be, despite the rain that we've been having recently, because it's intermittent. A lot of it falls suddenly and then it's intermittent. You could say today was a rainy day, but large parts of today didn't have rain in them. So, we are watching climate change happen. And that's following a hot, dry summer where the land dried right out. So, instead of absorbing that water, it runs off, and that's a real problem. It's a real problem for us to make sure that we put resilient systems in place that allow better absorption of water when it finally does come. 

One of the reasons why we are really emphasising at the moment that what you do in your own home really matters is because if that water can absorb into the gardens—even the small front gardens that people have in urban areas—it makes a huge difference to the amount of water that runs off. And if I can just digress for one moment, please don't put AstroTurf down. Have a little read of what's in AstroTurf and what happens to children who play on it, and the chemical compounds that get into them afterwards. Amongst the very many things I hope from our plastics legislation, Llywydd, once we eventually pass it, is that we can look very soon at AstroTurf, because it is horrendous. What people are looking for is a lovely green lawn. It's not that hard to grow a green lawn, actually. So, we're really working hard with our schoolchildren as part of our new curriculum. These are the well-informed citizens of the world that we want, who understand the effect of their own actions on the planet that they live on.

The other thing we will be doing, of course, is banning a whole range of single-use plastics, so then they won't be able to be flushed down the loo—the classic cotton bud and stirrers and all sorts of other things that people manage to flush down the loo. And then, I go back to what I've often discussed in this Chamber as well, which I will be bringing up with the UK Government once again, which is labelling. I do think that we have real problems with labelling. Some things are labelled as if they're biodegradable or flushable, like flushable wet wipes. There is no such thing as a flushable wet wipe. Talking to the UK Government about what can be done to label it to empower people to make the right choices where they want to is really, really important. So, we will be doing that as well. 

In terms of the environmental body, obviously, we've discussed this many times. I'm absolutely determined to put an environmental body in place with the biodiversity targets to implement. We're very closely following what's happening in Scotland. We will learn the lessons from that, and so when we do it, we will have the benefit of having learnt those lessons. I'm very happy to say once again that we will do that. We're going, I hope, to COP15 in Canada, where we will hope to play a big role in what happens about the 30x30 targets, and how they might be implemented in what are called sub-national states for this purpose—sub-UN states. And the Under2 Coalition will be looking at that as well, so we will be able to help each other with that.

Just on that, we will also be looking to implement, as I said in my statement, a whole range of natural water solutions. We have some in action at the moment. I don't know if Mike Hedges is in the Chamber—he isn't. In Mike Hedges's constituency—you may have heard me mention it—

Diolch, Delyth. O ran y glaw cynyddol—. Wel, nid dim ond y glaw cynyddol, mewn gwirionedd. Un o'r problemau mwyaf sydd gennym ni yw hafau poeth a sych ac yna glaw eithafol. Rydym yn dal yn gweld sychder yn y rhan fwyaf o Gymru. Nid yw ein cronfeydd dŵr wedi codi i'r fan ble y dylen nhw fod eto, er gwaethaf y glaw a gawsom yn ddiweddar, oherwydd mae'n ysbeidiol. Mae llawer ohono'n disgyn yn sydyn ac yna mae'n ysbeidiol. Gallech ddweud bod heddiw yn ddiwrnod glawog, ond doedd gan rannau helaeth o heddiw ddim glaw. Felly, rydym ni'n gwylio newid hinsawdd yn digwydd. Ac mae hynny'n dilyn haf poeth a sych pan sychodd y tir yn grimp. Felly, yn lle amsugno'r dŵr hwnnw, mae'n rhedeg i ffwrdd, ac mae hynny'n broblem wirioneddol. Mae'n broblem wirioneddol i ni sicrhau ein bod yn rhoi systemau cydnerth ar waith sy'n caniatáu amsugno dŵr yn well pan ddaw o'r diwedd.

Un o'r rhesymau pam yr ydym ni wir yn pwysleisio nawr mai'r hyn rydych chi'n ei wneud yn eich cartref eich hun sydd wir yn bwysig yw oherwydd os gall y dŵr hwnnw amsugno i'r gerddi—hyd yn oed y gerddi blaen bach sydd gan bobl mewn ardaloedd trefol—mae'n gwneud gwahaniaeth enfawr i faint o ddŵr sy'n rhedeg ymaith. Ac os caf grwydro am un eiliad, peidiwch â gosod AstroTurf. Darllenwch ychydig am yr hyn sydd mewn AstroTurf a beth sy'n digwydd i blant sy'n chwarae arno, a'r cyfansoddion cemegol sy'n mynd i mewn iddyn nhw wedyn. Ymysg y llawer iawn o bethau rwy'n gobeithio o'n deddfwriaeth plastigion, Llywydd, ar ôl i ni ei phasio yn y pen draw, yw y gallwn ni edrych yn fuan iawn ar AstroTurf, oherwydd ei fod yn erchyll. Yr hyn mae pobl yn chwilio amdano yw lawnt werdd hyfryd. Dyw hi ddim mor anodd â hynny i dyfu lawnt werdd, mewn gwirionedd. Felly, rydym ni'n gweithio'n galed iawn gyda'n plant ysgol fel rhan o'n cwricwlwm newydd. Dyma ddinasyddion hyddysg o'r byd y mae arnom ni eu heisiau, sy'n deall effaith eu gweithredoedd nhw ar y blaned y maen nhw'n byw arni.

Y peth arall y byddwn ni'n ei wneud, wrth gwrs, yw gwahardd amrywiol fathau o blastig untro, felly wedyn nid fyddan nhw'n gallu cael eu taflu i lawr y tŷ bach—y ffyn cotwm clasurol a'r ffyn troi a phob math o bethau eraill y mae pobl yn llwyddo i'w taflu i lawr y tŷ bach. Ac yna, rwy'n mynd yn ôl i'r hyn yr ydw i wedi'i drafod yn aml yn y Siambr hon hefyd, a byddaf yn sôm amdano wrth Lywodraeth y DU unwaith eto, sef labelu. Rwy'n credu bod ganddom ni broblemau gwirioneddol gyda labelu. Mae rhai pethau'n cael eu labelu fel pe baen nhw'n fioddiraddadwy neu bod modd eu taflu i lawr y tŷ bach, fel cadachau gwlyb y gellir eu gwaredu. Nid oes y fath beth â chadach gwlyb y gellir ei roi lawr y tŷ bach. Mae siarad â Llywodraeth y DU am yr hyn y gellir ei wneud i'w labelu i rymuso pobl i wneud y dewisiadau cywir yn bwysig iawn, mewn gwirionedd. Felly, byddwn ni'n gwneud hynny hefyd.

O ran y corff amgylcheddol, yn amlwg, rydym ni wedi trafod hyn droeon. Rwy'n hollol benderfynol o sefydlu corff amgylcheddol gyda'r targedau bioamrywiaeth i'w gweithredu. Rydym ni'n dilyn yr hyn sy'n digwydd yn yr Alban yn agos iawn. Byddwn yn dysgu'r gwersi o hynny, ac felly pan fyddwn yn gwneud hynny, bydd gennym y fantais o fod wedi dysgu'r gwersi hynny. Rwy'n hapus iawn i ddweud unwaith eto y byddwn yn gwneud hynny. Rydym ni'n mynd, rwy'n gobeithio, i COP15 yng Nghanada, lle byddwn yn gobeithio chwarae rhan fawr yn yr hyn sy'n digwydd o ran y targedau 30x30, a sut y gallen nhw gael eu gweithredu yn yr hyn a elwir yn wladwriaethau is-genedlaethol at y diben hwn—is-wladwriaethau'r Cenhedloedd Unedig. Ac fe fydd y Gynghrair Dan2 yn edrych ar hynny hefyd, felly byddwn ni'n gallu helpu ein gilydd gyda hynny.

O ran hynny, byddwn hefyd yn bwriadu gweithredu, fel y dywedais yn fy natganiad, cyfres gyfan o atebion naturiol yn ymwneud â dŵr. Mae gennym ni rai ar waith ar hyn o bryd. Wn i ddim a yw Mike Hedges yn y Siambr—dydy e ddim. Yn etholaeth Mike Hedges—efallai eich bod wedi fy nghlywed yn sôn amdano—

Oh, you are there. Sorry, Mike. Right behind me, Mike. We have a Tawe flood defence, which is a natural solution there. The Tawe floods out into what would have been part of its natural flood plain. It's a reed bed. It has the most incredible biodiversity that's come back to that part of Swansea, and it has prevented the Tawe from flooding along its length for a very long time. It's extremely successful and, actually, very important for local schoolchildren to go and look what happens when you do it. So, we have got these programmes in action, and the announcements I made during my statements are basically rolling that knowledge out across Wales as fast as we can go.

O, rydych chi yna. Mae'n ddrwg gennyf i, Mike. Yn union y tu ôl i mi, Mike. Mae gennym ni amddiffynfa llifogydd Tawe, sy'n ateb naturiol yn y fan yna. Mae afon Tawe'n llifo allan i'r hyn a fyddai wedi bod yn rhan o'i gorlifdir naturiol. Mae'n wely cyrs. Mae ganddo'r fioamrywiaeth fwyaf anhygoel sydd wedi dychwelyd i'r rhan honno o Abertawe, ac mae wedi atal afon Tawe rhag gorlifo ar ei hyd am gyfnod hir iawn. Mae'n hynod o lwyddiannus ac, mewn gwirionedd, ac mae'n bwysig iawn fod plant ysgol lleol yn mynd i weld beth sy'n digwydd pan fyddwch chi'n gwneud hynny. Felly, mae gennym ni'r rhaglenni hyn ar waith, ac mae'r cyhoeddiadau a wnes i yn ystod fy natganiadau yn cyflwyno'r wybodaeth honno ar draws Cymru mor gyflym ag y gallwn ni.

16:50

Diolch, Llywydd. Can I welcome the Minister's statement? The Minister is correct: over the next 20 years—in fact, the next 50 years—Wales faces wetter winters, hotter, drier summers, rising sea levels and more frequent and intense extreme weather events. Many of us growing up in the 1960s and 1970s were used to continual light rain; now we have long, dry spells, broken by very heavy rain, which can lead to flooding, often in areas that were never flooded before. Currently, over 60 per cent of rivers are failing phosphate targets, which is having a direct impact on wildlife. Pollution from sewage and wastewater is affecting rivers across Wales, including the River Tawe. Does the Minister agree that you cannot keep on putting phosphates, nitrates and sewage into our rivers without affecting both the quality of water and biodiversity? It doesn't disappear, it is still there. Tackling storm overflows is one of the many elements that need to be addressed if we are to improve river quality in Wales. Untreated sewage is regularly discharged at the Trebanos treatment works in the Neath constituency of Jeremy Miles and affects the River Tawe, causing problems for anglers and children playing in the river downstream, which includes your constituency and mine, Minister. Does the Minister agree that it's necessary to take action, including legislation, to stop the discharge of raw sewage into rivers? Unless we legislate, the water companies are not going to do anything.

Diolch, Llywydd. A gaf i groesawu datganiad y Gweinidog? Mae'r Gweinidog yn gywir: dros yr 20 mlynedd nesaf—mewn gwirionedd, y 50 mlynedd nesaf—mae Cymru'n wynebu gaeafau gwlypach, hafau poethach, sychach, lefelau'r môr yn codi a thywydd eithafol mwy aml a dwys. Roedd llawer ohonom ni a fagwyd yn y 1960au a'r 1970au wedi arfer â glaw ysgafn parhaus; nawr mae gennym ni gyfnodau hir, sych, a glaw trwm iawn rhyngddyn nhw, sy'n gallu arwain at lifogydd, yn aml mewn ardaloedd na welsant lifogydd o'r blaen. Ar hyn o bryd, mae dros 60 y cant o afonydd yn methu targedau ffosffad, sy'n cael effaith uniongyrchol ar fywyd gwyllt. Mae llygredd o garthion a dŵr gwastraff yn effeithio ar afonydd ledled Cymru, gan gynnwys Afon Tawe. A yw'r Gweinidog yn cytuno na allwch chi barhau i roi ffosffadau, nitradau a charthion yn ein hafonydd heb effeithio ar ansawdd y dŵr a bioamrywiaeth? Dydy o ddim yn diflannu, mae o'n dal yno. Mae mynd i'r afael â gorlif oherwydd stormydd yn un o'r sawl elfen sydd angen mynd i'r afael â nhw os ydym ni am wella ansawdd afonydd yng Nghymru. Mae carthion heb eu trin yn cael eu rhyddhau'n rheolaidd yng ngwaith trin Trebanos yn etholaeth Castell-nedd Jeremy Miles ac mae'n effeithio ar Afon Tawe, gan achosi problemau i bysgotwyr a phlant sy'n chwarae yn nes i lawr yr afon, sy'n cynnwys eich etholaeth chi a fy un i, Gweinidog. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen gweithredu, gan gynnwys deddfwriaeth, i atal rhyddhau carthion amrwd i afonydd? Oni bai ein bod ni'n deddfu, ni fydd y cwmnïau dŵr yn gwneud dim.

Thank you, Mike. As I said before, we've been working with Ofwat to make sure that, in the next price review for water companies, both the ability and the need to invest in stopping sewage outflows into rivers, particularly the combined sewage outflows, is very necessary and that a programme of investment can be put forward. It's very important to us that the price mechanism is put in place to allow, in particular, Dŵr Cymru to invest, because Dŵr Cymru is a not-for-profit. So, we've been really pushing with Ofwat that the model of price that they put in place must benefit a not-for-profit company, so that it can invest more. Jane Hutt and myself had a very interesting conversation with them and with the water charities about the affordability of that, as well as the ability to invest. So, we certainly are on that, Mike.

Just in terms of the phosphates and the special areas of conservation, we have a whole series of capital programmes in place that we hope to roll out across Wales. We've got the north-west opportunity catchment project, which is targeting riverbank erosion caused by livestock access, poor riparian habitat condition and the impact of diffuse pollution on sensitive wetland sites. That's in Clwyd, Conwy and Anglesey. There's the freshwater pearl mussel project, which is about river resilience and developing benefits to water quality—and I can sneakily put in that I'm the native oyster champion there, Llywydd, so I'm very keen on that project as well. And there's the LIFE Dee River project, alongside the four rivers project, which is working with landowners to reduce the inputs of nutrients and sediments to the Dee SAC through providing for on-farm interventions. We have a range of projects of that sort, Mike, where we will be getting the learning back from them and then looking to roll them out right across the SAC rivers in Wales. Diolch.

Diolch, Mike. Fel y dywedais o'r blaen, rydym ni wedi bod yn gweithio gydag Ofwat i wneud yn siŵr, yn yr adolygiad pris nesaf ar gyfer cwmnïau dŵr, bod y gallu a'r angen i fuddsoddi mewn atal all-lif carthion i afonydd, yn enwedig y llifoedd carthion cyfun, yn angenrheidiol iawn a bod modd cyflwyno rhaglen fuddsoddi. Mae'n bwysig iawn i ni fod y mecanwaith prisiau yn cael ei roi ar waith i alluogi, yn arbennig, i Dŵr Cymru fuddsoddi, gan fod Dŵr Cymru yn gwmni nid-er-elw. Felly, rydym ni wir wedi bod yn pwysleisio i Ofwat bod yn rhaid i'r model prisiau y maen nhw'n ei weithredu fod o fudd i gwmni nid-er-elw, fel y gall fuddsoddi mwy. Cafodd Jane Hutt a minnau sgwrs ddiddorol iawn gyda nhw a chyda'r elusennau dŵr am fforddiadwyedd hynny, yn ogystal â'r gallu i fuddsoddi. Felly, rydym ni'n sicr yn gweithredu ynghylch hynny, Mike.

Dim ond o ran y ffosffadau a'r ardaloedd cadwraeth arbennig, mae gennym ni gyfres gyfan o raglenni cyfalaf ar waith yr ydym ni'n gobeithio eu cyflwyno ledled Cymru. Mae gennym y prosiect dalgylch cyfle y gogledd-orllewin, sy'n targedu erydiad glannau afonydd a achosir gan dda byw yn mynd i afonydd, cyflwr cynefin torlannol gwael ac effaith llygredd gwasgaredig ar safleoedd gwlyptir sensitif. Mae hynny yng Nghlwyd, Conwy ac Ynys Môn. Mae prosiect misglen berlog dŵr croyw, sy'n ymwneud â chydnerthedd afonydd a datblygu buddion i ansawdd dŵr—a gallaf ddweud yn slei bach yn y fan yna mai fi yw'r hyrwyddwr wystrys brodorol yn y fan yna, Llywydd, felly rwy'n frwd iawn dros y prosiect hwnnw hefyd. Ac mae prosiect LIFE Afon Dyfrdwy, ochr yn ochr â phrosiect y pedair afon, sy'n gweithio gyda thirfeddianwyr i leihau llif maethynnau a gwaddodion i Afon Dyfrdwy trwy ddarparu ar gyfer ymyriadau ar y fferm. Mae gennym ni amrywiaeth o brosiectau o'r math hwnnw, Mike, lle byddwn yn dysgu ohonyn nhw ac yna'n ceisio eu cyflwyno nhw'n iawn ar draws afonydd mewn ardaloedd cadwraeth arbennig yng Nghymru. Diolch.

I'm grateful to you, Minister, for your statement this afternoon. I was indeed particularly pleased to hear the reference to the number of current initiatives, including the one in Carmarthenshire County Council and this newly developed nutrient calculator and the restoration of critical habitats. As you note, a thriving water environment is essential for supporting healthy communities, flourishing businesses and biodiversity, and our agricultural communities can play a role in achieving this. Therefore, given the introduction of the Welsh Government's sustainable farming scheme and the agriculture Bill, what discussions have you had with your colleague the rural affairs Minister to ensure that farmers are rewarded for their efforts to restore critical habitats such as rivers, lakes and ponds on their own land? Diolch, Llywydd.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Roeddwn yn wir yn arbennig o falch o glywed y cyfeiriad at nifer y mentrau cyfredol, gan gynnwys yr un yng Nghyngor Sir Gâr a'r gyfrifiannell maethynnau newydd ei datblygu ac adfer cynefinoedd critigol. Fel y dywedwch chi, mae dyfroedd ffyniannus yn hanfodol ar gyfer cefnogi cymunedau iach, busnesau ffyniannus a bioamrywiaeth, a gall ein cymunedau amaethyddol chwarae rhan wrth gyflawni hyn. Felly, o gofio cyflwyniad cynllun ffermio cynaliadwy Llywodraeth Cymru a'r Bil amaeth, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda'ch cyd-Aelod y Gweinidog materion gwledig i sicrhau y caiff ffermwyr eu gwobrwyo am eu hymdrechion i adfer cynefinoedd hollbwysig fel afonydd, llynnoedd a phyllau dŵr ar eu tir? Diolch, Llywydd.

Thank you very much for that. Of course, my colleague Lesley Griffiths and I have been working very, very closely together, as have all our officials, on this. We can't do this without our farmers—that's the truth of it—without our landowners, so of course they're absolutely pivotal. We work with the farming unions and with groups of other farmers. I had farmers on my biodiversity deep dive, for example; they are absolutely fundamental to our ability to do this. This is to modernise our farming practices, to make sure that farmers use what's necessary and no more, to actually save them money, and to get the precision agriculture in place that we would like to see right across Wales. But it's also to encourage—[Interruption.] Yes; the sustainable agriculture initiatives—not just the SFS, but all the others as well—are all designed to reward farmers who do the right thing, and that's the whole purpose of them. In fact, we've learnt a lot from groups of farmers who came together outside of the scheme and put together projects that we've learnt from. It enabled them to do the hedges and edges project, for example. Also, I was very pleased, although a little bit sad, to go down and launch the very last European-funded initiative for Rivers for LIFE down in Carmarthenshire at the agricultural college there, to talk to the local farmers about how well that project has been received and what can be done when we all work together with our landowners to make sure that we put our rivers back into the pristine form that we would all very much like to see.

Diolch yn fawr am hynna. Wrth gwrs, mae fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths a minnau wedi bod yn gweithio'n agos iawn, iawn gyda'n gilydd, fel y mae ein holl swyddogion, ar hyn. Allwn ni ddim gwneud hyn heb ein ffermwyr—dyna'r gwir amdani—heb ein tirfeddianwyr, felly wrth gwrs maen nhw'n gwbl ganolog. Rydym ni'n gweithio gyda'r undebau amaeth a gyda grwpiau o ffermwyr eraill. Roedd gennyf i ffermwyr ar fy archwiliad dwfn bioamrywiaeth, er enghraifft; maen nhw'n gwbl sylfaenol i'n gallu i wneud hyn. Diben hyn yw moderneiddio ein harferion ffermio, i sicrhau bod ffermwyr yn defnyddio'r hyn sy'n angenrheidiol a dim mwy, er mwyn arbed arian iddyn nhw mewn gwirionedd, a gwireddu'r amaethyddiaeth fanwl yr hoffem ei gweld ledled Cymru. Ond mae hefyd i annog—[Torri ar draws.] Ie; mae'r mentrau amaeth cynaliadwy—nid yn unig y cynllun ffermio cynaliadwy, ond y lleill i gyd hefyd—i gyd wedi'u cynllunio i wobrwyo ffermwyr sy'n gwneud y peth iawn, a dyna'u holl ddiben nhw. Yn wir, rydym ni wedi dysgu llawer gan grwpiau o ffermwyr a ddaeth at ei gilydd y tu allan i'r cynllun ac wedi llunio prosiectau yr ydym ni wedi'u dysgu ohonyn nhw. Roedd yn eu galluogi i gynnal y prosiect gwrychoedd a lleiniau, er enghraifft. Hefyd, roeddwn yn falch iawn, er ychydig yn drist, i lansio'r fenter olaf a ariennir gan Ewrop ar gyfer prosiect Pedair Afon LIFE i lawr yn sir Gaerfyrddin yn y coleg amaethyddol yno, i siarad â'r ffermwyr lleol am ba mor dda y derbyniwyd y prosiect hwnnw a beth y gellir ei wneud pan fyddwn i gyd yn cydweithio â'n tirfeddianwyr i wneud yn siŵr ein bod yn adfer ein hafonydd i'w cyflwr dilychwin y byddem i gyd yn hoff iawn o'i weld.

16:55

I too thank you for your statement, Minister. You'll be well aware of the value of the Gwent levels, Minister, having set up the working group that I'm very pleased to chair and done much other work. They're a great example of sustainable drainage dating from the Roman times. There are, in fact, some 900 miles of waterways on those Gwent levels, and, of course, they sustain some very valuable wildlife, including water voles, which have been a great attraction in recent times. There have, though, Minister, been issues about water quality and indeed flooding, and that's very worrying to those who live there. There are many villages that are cheek by jowl with those Gwent levels, so I've had quite a lot of concern from local residents and businesses around those issues, and sometimes it's rather confusing to find out who's responsible. Is it Natural Resources Wales, is it the local authority, is it Welsh Water, is it British Rail in terms of the waterways and the culverts and so on? I think the plea from people and businesses living and operating locally, Minister, is: can Welsh Government work with those who have responsibility to make sure that there's proper clearance of those watercourses, that maintenance is always what it needs to be, so that we avoid the adverse water quality and flooding issues as much as possible in the future?

Rwyf innau hefyd yn diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol iawn o werth gwastadeddau Gwent, Gweinidog, ar ôl sefydlu'r gweithgor rwy'n falch iawn o'i gadeirio a gwneud llawer o waith arall. Maen nhw'n enghraifft wych o ddraenio cynaliadwy yn dyddio o gyfnod y Rhufeiniaid. Mewn gwirionedd, mae rhyw 900 milltir o ddyfrffyrdd ar y gwastadeddau hynny yng Ngwent, ac wrth gwrs, maen nhw'n cynnal bywyd gwyllt gwerthfawr iawn, gan gynnwys llygod y dŵr, sydd wedi bod yn atyniad mawr yn ddiweddar. Er hynny, Gweinidog, bu problemau ynghylch ansawdd dŵr ac yn wir llifogydd, ac mae hynny'n destun pryder mawr i'r rhai sy'n byw yno. Mae yna lawer o bentrefi nid nepell o wastadeddau Gwent, felly mae trigolion a busnesau lleol wedi mynegi cryn bryder wrthyf ynghylch y problemau hynny, ac weithiau mae hi braidd yn ddryslyd darganfod pwy sy'n gyfrifol. Ai Cyfoeth Naturiol Cymru, ai'r awdurdod lleol, ai Dŵr Cymru, ai British Rail o ran y dyfrffyrdd a'r cylfatiau ac ati? Rwy'n credu mai'r apêl gan bobl a busnesau sy'n byw ac yn gweithredu'n lleol, Gweinidog, yw: a all Llywodraeth Cymru weithio gyda'r rhai sydd â chyfrifoldeb i wneud yn siŵr y clirir y cyrsiau dŵr hynny'n briodol, mai cynnal a chadw yw'r hyn sydd ei angen bob amser, fel ein bod ni'n osgoi'r materion niweidiol o ran ansawdd dŵr a llifogydd gymaint â phosibl yn y dyfodol?

Yes, absolutely, John. I was delighted to come along to one of the meetings, and I know that you've been working very hard there on the Gwent levels, which are a real green lung for the conurbation around them—very, very important for all kinds of biodiverse reasons, but, actually, very important for humans as well: they literally produce the air that we breathe. So, it's an important treasure that we really must do something about. 

There are a number of rules and regulations that I haven't had time in this statement to mention. Under the water framework directive, for example, Natural Resources Wales is required to monitor surface and ground water quality, and collect chemical, physical and biological data to classify water bodies. The directive promotes an integrated, holistic approach to water management based on river basins, the natural geographical and hydrological units. So, I can assure your constituents and the people of the surrounding towns and villages there that NRW is monitoring a lot of that.

There is a complexity, though, about who is responsible for some of the enforcement. We have three current reviews looking at that. We have a review that's part of the co-operation agreement into section 19 and winter flood reports; we have a review being done by our coast and water management committee into the regulatory framework; and we have another internal review going on, because, as a result of the way that leaving the European Union has meant that we've taken some of those regulations back in house, we need to have a review about whether they're best placed with us, with local authorities, or with NRW, or, indeed, with the water companies. So, there are three separate reviews currently going on, and at some point we'll bring them together to give some clarity. In the meantime, John, if you want to write to me about specific instances, I'll be able to point you at the right regulator for the particular example that you're giving. 

Ydy, yn hollol, John. Roeddwn i wrth fy modd yn dod draw i un o'r cyfarfodydd, ac rwy'n gwybod eich bod chi wedi bod yn gweithio'n galed iawn yno ar wastadeddau Gwent, sy'n ysgyfaint gwyrdd go iawn ar gyfer y trefoli o'u cwmpas—yn bwysig iawn, iawn am bob math o resymau bioamrywiol, ond, mewn gwirionedd, yn bwysig iawn i bobl hefyd: maen nhw'n llythrennol yn cynhyrchu'r aer yr ydym ni'n ei anadlu. Felly, mae'n drysor pwysig y mae'n rhaid i ni wneud rhywbeth amdano mewn gwirionedd.

Mae nifer o reolau a rheoliadau nad ydw i wedi cael amser yn y datganiad hwn i'w crybwyll. O dan gyfarwyddeb y fframwaith dŵr, er enghraifft, mae'n ofynnol i Cyfoeth Naturiol Cymru fonitro ansawdd dŵr yr wyneb a'r ddaear, a chasglu data cemegol, ffisegol a biolegol i ddosbarthu cyrff dŵr. Mae'r gyfarwyddeb yn hyrwyddo dull integredig, cyfannol o reoli dŵr yn seiliedig ar fasnau afonydd, yr unedau daearyddol a hydrolegol naturiol. Felly, gallaf sicrhau eich etholwyr a phobl y trefi a'r pentrefi cyfagos yno bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn cadw llygad ar lawer o'r agweddau hynny.

Er hynny, mae cymhlethdod ynglŷn â phwy sy'n gyfrifol am rai elfennau o orfodaeth. Mae gennym ni dri adolygiad cyfredol yn ystyried hynny. Mae gennym ni adolygiad sy'n rhan o'r cytundeb cydweithio i adroddiadau adran 19 a llifogydd gaeaf; mae ein pwyllgor rheoli dyfroedd ac arfordiroedd wrthi'n adolygu'r fframwaith rheoleiddio; ac mae gennym ni adolygiad mewnol arall ar y gweill, oherwydd, o ganlyniad i'r ffordd y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd wedi golygu ein bod yn gyfrifol ein hunain am rai o'r rheoliadau hynny, mae angen i ni gael adolygiad ynghylch a ydyn nhw y rhai gorau ar ein cyfer ni, gydag awdurdodau lleol, neu gyda Chyfoeth Naturiol Cymru, neu, yn wir, gyda'r cwmnïau dŵr. Felly, mae tri adolygiad ar wahân yn digwydd ar hyn o bryd, ac ar ryw adeg byddwn yn dod â nhw at ei gilydd i roi rhywfaint o eglurder. Yn y cyfamser, John, os ydych chi eisiau ysgrifennu ataf am achosion penodol, byddaf yn gallu eich cyfeirio at y rheoleiddiwr cywir ar gyfer yr enghraifft benodol yr ydych chi'n ei rhoi. 

I certainly welcome your statement, Minister, today. I think it's a good statement, and I thank you for your engagement with me, because, obviously, rivers are an important part, and some of these issues are really resonating in my community.

I know that the Welsh Government are piloting drainage and wastewater management plans ahead of placing them on a statutory footing next year, and I would be interested to know more about how these pilots are progressing and what lessons you may have already learnt from them. Looking at the pollution side of things, there are regular suggestions that intensive poultry units in and around the Wye catchment in particular may be having an adverse effect. Yet, there seems to be conflicting evidence in this regard of exactly the impact that such farming is having on pollution levels, and I think we really do need clarity on that. I refer Members to my interest there, not that I've got any chickens at all.

In line with the team Wales approach also, I'd be interested to hear, Minister, how the Government and Natural Resources Wales are working with farmers around the Usk and Wye catchments to improve farming practices to help reduce pollution, and what work the Government has undertaken to analyse what impact intensive farm practices are having on water quality and how this can be mitigated. Thank you.

Rwy'n sicr yn croesawu eich datganiad, Gweinidog, heddiw. Rwy'n credu ei fod yn ddatganiad da, a diolch i chi am eich ymgysylltiad â mi, oherwydd, yn amlwg, mae afonydd yn rhan bwysig, ac mae rhai o'r materion hyn yn taro tant yn fy nghymuned mewn gwirionedd.

Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn arbrofi gyda chynlluniau draenio a rheoli dŵr gwastraff cyn eu cyflwyno ar sail statudol y flwyddyn nesaf, a byddai gennyf ddiddordeb gwybod mwy am sut mae'r cynlluniau arbrofol hyn yn dod yn eu blaen a pha wersi y gallech fod wedi'u dysgu ganddyn nhw eisoes. Wrth ystyried llygredd, mae awgrymiadau rheolaidd y gallai unedau dofednod dwys o fewn ac o amgylch dalgylch Gwy yn benodol fod yn cael effaith andwyol. Eto i gyd, mae'n ymddangos bod tystiolaeth anghyson o union effaith ffermio o'r fath ar lefelau llygredd, ac rwy'n credu ein bod wir angen eglurder ar hynny. Rwy'n cyfeirio'r Aelodau at fy niddordeb yno, nid bod gennyf i unrhyw ieir o gwbl.

Yn unol â dull Cymru gyfan hefyd, byddai gennyf i ddiddordeb clywed, Gweinidog, sut mae'r Llywodraeth a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda ffermwyr o gwmpas dalgylchoedd afonydd Wysg a Gwy i wella arferion ffermio er mwyn helpu i leihau llygredd, a pha waith y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud i ddadansoddi pa effaith y mae arferion ffermio dwys yn ei gael ar ansawdd dŵr a sut y gellir lliniaru hyn. Diolch.

17:00

Yes, thank you, Peter. So, our river basin management plans, our river catchment management plans are the main mechanism that we use to improve water quality. We implement the plans—I know that you know this already—on a catchment partnership and cross-sectoral co-operation between a wide variety of stakeholders, local authorities, non-governmental organisations, farmers, angling bodies, universities, the energy companies, utility companies and local action groups, and there's one, obviously, on the Usk and the Wye.

We use what's called an integrated catchment based methodology, which is promoted by the water framework directive, which is still in force, and which I besiege the Conservative Government not to think of repealing any time soon. So, if you have any influence there, please do use it. The catchment based methodology, which is promoted by the water framework directive, is really showing positive results and a gradual improvement in water quality, which is evidenced by the latest classification results. So, 40 per cent of Wales's water bodies are classed as 'good' or 'better' at present; 44 per cent of Wales's rivers are achieving a 'good' status; and the 2020-21 data shows an 8 per cent improvement in water quality since the first classification released in 2009. And I use those figures advisedly, because I do think that we have to be careful not to have a counsel of despair here as well. So, talking to some young people earlier today, it is important to understand that these things work; we have got evidence that this improves the way that these things work, and therefore, if we all pull together and actually do these things, we will get that improvement. Otherwise, I just think people start throwing their hands up and think, 'What does it matter?' So, I do think that's very, very important.

You've absolutely identified that there are various threats. So, we know that, in Wales, we've got the agricultural sector; we've got mining and quarrying, including pollution from abandoned metal mines, which is a significant issue in parts of Wales; we've got the transport sector; we've got urban pollution; and we've got water industry discharges. We've a whole plethora of things. So, we've got to get an integrated cross-sectoral approach. So, improving water quality is an absolute priority for this Government. We've made provisions for a multi-year, multimillion pound programme of works to improve water quality—over £40 million over the next three years, for example, just on remediating pollution from the disused metal mines.

So, just turning immediately, then, to the chicken point that you raised, NRW has carried out some modelling of phosphates in special areas of conservation river catchments for the management of waste water. This is a draft at the moment, but just to let you know that we can calculate loads from rural land use, which includes agriculture and in particular chickens, and I think it tells its own story. I just emphasise that this is draft, but the Wye at 72 per cent, the Usk at 67 per cent, the Dee at 24 per cent, and the Teifi at 28 per cent. So, that tells you something, doesn't it, about the Usk and the Wye and what's happening there. So, we will be using these to look at what we need to do to control that and to help the farmers there actually do something about what's happening with those chicken units, because, let's be clear, they're producing a product that people want. So, we need to be able to do that in a sustainable way and in a way that allows us not to pollute our rivers right beside it, but allows those farmers to produce the products that people want.

And the other thing is to just guard against unintended consequences. So, we have some planning regulations, I'm sure you know, in Wales, which mean that you have to have planning consent for over 40,000 birds. So, everybody has 39,999, with the result that you have a plethora of smaller units, which actually is harder to manage. So, we have to be really careful that when we think of solutions that we think might work, we don't put something in place that actually makes it worse. So, there are a number of things that we will need to look at. But I can't emphasise enough that we need to do this with our landowners and with our farmers, but 'something' is what needs to be done. The idea that we just say, 'It's not their fault, it's the water companies', or all the other things we've discussed here, is not a runner. Every sector needs to look to itself and to look to see what that sector can do to improve this, or our rivers will die, and none of us want that.

Ie, diolch i chi, Peter. Felly, ein cynlluniau rheoli basnau afonydd, ein cynlluniau rheoli dalgylchoedd afonydd yw'r prif fecanwaith rydym ni'n ei ddefnyddio i wella ansawdd dŵr. Rydym ni'n gweithredu'r cynlluniau—rwy'n gwybod eich bod chi'n gwybod hyn eisoes—ar ffurf partneriaeth dalgylch a chydweithrediad traws-sectoraidd rhwng amrywiaeth eang o randdeiliaid, awdurdodau lleol, sefydliadau anllywodraethol, ffermwyr, cyrff pysgota, prifysgolion, y cwmnïau ynni, cwmnïau cyfleustodau a grwpiau gweithredu lleol, ac mae un, yn amlwg, ar gyfer afonydd Wysg a Gwy.

Rydym yn defnyddio'r hyn a elwir yn fethodoleg integredig sy'n seiliedig ar ddalgylch, sy'n cael ei hyrwyddo gan y gyfarwyddeb fframwaith dŵr, sy'n dal mewn grym, ac erfyniaf ar y Llywodraeth Geidwadol i beidio ag ystyried ei diddymu unrhyw bryd yn fuan. Felly, os oes gennych chi unrhyw ddylanwad yno, defnyddiwch hynny os gwelwch yn dda. Mae'r fethodoleg seiliedig ar ddalgylch, sy'n cael ei hyrwyddo gan y gyfarwyddeb fframwaith dŵr, wir yn dangos canlyniadau cadarnhaol a gwelliant graddol yn ansawdd dŵr, y mae'r canlyniadau dosbarthiad diweddaraf yn tystio iddynt. Felly, mae 40 y cant o gyrff dŵr Cymru yn cael eu hystyried yn 'dda' neu'n 'well' ar hyn o bryd; mae 44 y cant o afonydd Cymru yn sicrhau statws 'da'; ac mae data 2020-21 yn dangos gwelliant o 8 y cant mewn ansawdd dŵr ers y dosbarthiad cyntaf a ryddhawyd yn 2009. Ac rwy'n defnyddio'r ffigyrau hynny'n fwriadol, oherwydd rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ofalus i beidio â chael cyngor anobaith yma hefyd. Felly, o siarad â rhai pobl ifanc yn gynharach heddiw, mae'n bwysig deall bod y pethau hyn yn gweithio; mae gennym ni dystiolaeth bod hyn yn gwella'r ffordd y mae'r pethau hyn yn gweithio, ac felly, os ydym ni i gyd yn cyd-ymdrechu ac mewn gwirionedd yn gwneud y pethau hyn, byddwn yn gweld y gwelliant hwnnw. Fel arall, rwy'n credu bydd pobl yn dechrau taflu eu dwylo i fyny ac yn meddwl, 'Beth yw'r ots?' Felly, rwyf yn credu bod hynny'n bwysig iawn, iawn.

Rydych chi wedi nodi'n gywir iawn fod yna amryw o fygythiadau. Felly, rydym ni'n gwybod bod gennym ni'r sector amaethyddol, yng Nghymru; mae gennym ni fwyngloddio a chwarela, gan gynnwys llygredd o fwyngloddiau metel segur, sy'n broblem sylweddol mewn rhannau o Gymru; mae gennym ni'r sector trafnidiaeth; mae gennym ni lygredd trefol; ac mae gennym ni ollyngiadau o'r diwydiant dŵr. Mae gennym ni lu o ffactorau. Felly, mae'n rhaid i ni gael dull traws-sectoraidd integredig. Felly, mae gwella ansawdd dŵr yn sicr yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Rydym ni wedi gwneud darpariaethau ar gyfer rhaglen amlflwyddyn, gwerth miliynau o bunnau i wella ansawdd dŵr—dros £40 miliwn dros y tair blynedd nesaf, er enghraifft, dim ond i atal llygredd o'r mwyngloddiau metel segur.

Felly, i droi'n syth, wedyn, at y sylw a wnaethoch chi am ieir, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gwneud rhywfaint o fodelu ynghylch ffosffadau mewn dalgylchoedd afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig er mwyn rheoli dŵr gwastraff. Drafft yw hwn ar hyn o bryd, ond dim ond i roi gwybod i chi y gallwn ni gyfrifo llwythi o ddefnydd tir gwledig, sy'n cynnwys amaethyddiaeth ac yn benodol, ieir, ac rwy'n credu ei fod yn adrodd ei stori ei hun. Rwyf dim ond yn pwysleisio mai drafft yw hwn, ond afon Gwy, sy'n 72 y cant, afon Wysg, 67 y cant, afon Dyfrdwy, 24 y cant, ac afon Teifi 28 y cant. Felly, mae hynny'n dweud rhywbeth wrthych chi, onid yw, am afonydd Wysg a Gwy a'r hyn sy'n digwydd yno. Felly, byddwn yn defnyddio'r rhain i edrych ar yr hyn sydd angen i ni ei wneud i reoli hynny ac i helpu'r ffermwyr yno mewn gwirionedd i wneud rhywbeth ynghylch yr hyn sy'n digwydd gyda'r unedau ieir hynny, oherwydd, gadewch i ni fod yn glir, maen nhw'n cynhyrchu cynnyrch y mae pobl ei eisiau. Felly, mae angen i ni allu gwneud hynny mewn ffordd gynaliadwy ac mewn ffordd na fydd yn llygru ein hafonydd gerllaw, ond mae'n caniatáu i'r ffermwyr hynny gynhyrchu'r cynhyrchion y mae pobl eu heisiau.

A'r peth arall yw gwarchod rhag canlyniadau anfwriadol. Felly, mae gennym ni rai rheoliadau cynllunio, rwy'n siŵr eich bod chi'n gwybod, yng Nghymru, sy'n golygu bod yn rhaid cael caniatâd cynllunio ar gyfer dros 40,000 o adar. Felly, mae gan bawb 39,999, gyda'r canlyniad bod gennych chi lu o unedau llai, sy'n anoddach i'w rheoli mewn gwirionedd. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn, pan fyddwn ni'n meddwl am atebion yr ydym ni'n credu y gallai weithio, ac nad ydym yn rhoi rhywbeth yn ei le sy'n ei wneud yn waeth mewn gwirionedd. Felly, mae nifer o bethau y bydd angen i ni edrych arnyn nhw. Ond ni allaf bwysleisio digon fod angen i ni wneud hyn gyda'n tirfeddianwyr a gyda'n ffermwyr, ond mae angen gwneud rhywbeth. Dydy'r syniad ein bod ni'n dweud, 'Nid eu bai nhw ydy o, ond bai y cwmnïau dŵr', neu'r holl bethau eraill yr ydym ni wedi'u trafod yma, ddim yn dal dŵr. Mae angen i bob sector edrych ar ei hun ac i edrych i weld beth all y sector hwnnw ei wneud i wella hyn, neu bydd ein hafonydd yn marw, a does dim un ohonom ni eisiau hynny.

Good afternoon, Minister, and thank you so much for your statement. It really shows, I think, a really comprehensive approach to water quality. Thank you to you and your team in its production. I'm a resident of Hay-on-Wye, as many of you will know, and it's really important to me that rivers, particularly the River Wye—. That we tackle river pollution. I swim in the river every summer. I haven't at the moment had any nasty diseases, but who knows? Next year may well be different. 

I want to just talk about Dŵr Cymru, who have an overall responsibility for water pollution. Chief executives over the past two years at Dŵr Cymru have received £2.4 million in pay, including £808,000 in bonuses. I just fail to understand how Dŵr Cymru see it right to reward themselves for their failure on water pollution. So, I just wonder, Minister, if you could just let us know what discussions you're having with Dŵr Cymru and whether you can raise that issue. Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Gweinidog, a diolch yn fawr i chi am eich datganiad. Mae wir yn dangos, rwy'n credu, agwedd gynhwysfawr iawn tuag at ansawdd dŵr. Diolch i chi a'ch tîm am ei lunio. Rwy'n un o drigolion y Gelli Gandryll, fel y gŵyr llawer ohonoch chi, ac mae'n bwysig iawn i mi fod afonydd, yn enwedig afon Gwy—. Ein bod ni'n mynd i'r afael â llygredd afon. Rwy'n nofio yn yr afon bob haf. Dydw i ddim wedi cael unrhyw afiechydon cas hyd yma, ond pwy a ŵyr? Mae'n ddigon posib y bydd y flwyddyn nesaf yn wahanol. 

Fe hoffwn i siarad am Dŵr Cymru, sydd â chyfrifoldeb cyffredinol am lygredd dŵr. Mae prif weithredwyr dros y ddwy flynedd ddiwethaf yn Dŵr Cymru wedi derbyn £2.4 miliwn mewn cyflog, gan gynnwys £808,000 mewn taliadau bonws. Rwy'n methu deall sut mae Dŵr Cymru yn ei gweld hi'n iawn gwobrwyo eu hunain am eu methiant gyda llygredd dŵr. Felly, tybed Gweinidog, a wnewch chi roi gwybod i ni pa drafodaethau yr ydych chi'n eu cael gyda Dŵr Cymru ac a allwch chi godi'r mater hwnnw. Diolch yn fawr iawn.

17:05

Thank you, Jane. We have discussions with Dŵr Cymru, and indeed Hafren Dyfrdwy, all the time. We have a very close working relationship with NRW and our water authorities, for obvious reasons, and as I was just saying in response to John, we're currently conducting a number of reviews about who has what responsibility to do what in this area. We've got a co-operation agreement investigation going on, and we've got three others also being looked at, to make sure that the regulation that we have in place is effective and efficient, and I think it probably is obvious. You don't have four reviews if something is effective and efficient, and clearly it isn't, so we hope that the reviews will give us a place to hang our hat in terms of reform of that system.

I also speak to Ofwat and the UK Government very regularly about this. How the water companies remunerate their employees is not a matter for the Welsh Government. What is a matter for us is to make sure that Ofwat, under direction from the UK Government as well as ourselves, puts in place a financial plan that allows those companies to have the right staff in the right place, including enforcement staff, but much more importantly to have the right kind of capital investment to correct the kinds of problems that we've got that we've just been discussing in the whole of this event, particularly the combined storm overflows and the misconnection of housing estates, and indeed, actually, commercial premises as well, although nobody has mentioned that, because those are really big issues. And it is absolutely fundamental, particularly for Dŵr Cymru, that that financial plan allows a not-for-profit company, because the previous plan did not; it disadvantaged them because they weren't paying dividends to shareholders. So, we really need that to be taken on board, and we do have those conversations very frequently.

Diolch, Jane. Rydym yn cael trafodaethau gyda Dŵr Cymru, ac yn wir Hafren Dyfrdwy, trwy'r amser. Mae gennym ni berthynas weithio agos iawn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a'n hawdurdodau dŵr, am resymau amlwg, ac fel yr oeddwn i'n dweud gynnau fach mewn ymateb i John, rydym ni ar hyn o bryd yn cynnal nifer o adolygiadau ynglŷn â phwy sydd â pha gyfrifoldeb i wneud beth yn y maes hwn. Mae gennym ni ymchwiliad cytundeb cydweithredu ar y gweill, ac mae gennym ni dri arall hefyd yn cael eu hystyried, i wneud yn siŵr bod y rheoliadau sydd gennym ni ar waith yn effeithiol ac effeithlon, ac rwy'n credu ei fod yn amlwg mae'n debyg. Does gennych chi ddim pedwar adolygiad os yw rhywbeth yn effeithiol ac effeithlon, ac yn amlwg dyw e ddim, felly rydym ni'n gobeithio y bydd yr adolygiadau yn rhoi man cychwyn i ni o ran diwygio'r system honno.

Rwyf hefyd yn siarad gydag Ofwat a Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn rheolaidd iawn am hyn. Nid mater i Lywodraeth Cymru yw'r ffordd mae'r cwmnïau dŵr yn talu eu gweithwyr. Yr hyn sy'n fater i ni yw gwneud yn siŵr bod Ofwat, o dan gyfarwyddyd Llywodraeth y DU yn ogystal â ninnau, yn rhoi cynllun ariannol ar waith sy'n caniatáu i'r cwmnïau hynny gael y staff cywir yn y lle cywir, gan gynnwys staff gorfodi, ond yn bwysicach o lawer i gael y math cywir o fuddsoddiad cyfalaf i gywiro'r mathau o broblemau sydd gennym ni ac yr ydym ni newydd fod yn trafod yn hyn o beth, yn enwedig y gorlifoedd storm cyfunol a cham-gysylltu ystadau tai, ac yn wir, mewn gwirionedd, safleoedd masnachol hefyd, er nad oes neb wedi sôn am hynny, oherwydd mae'r rheini'n faterion mawr iawn. Ac mae'n gwbl sylfaenol, yn enwedig i Dŵr Cymru, fod y cynllun ariannol hwnnw'n caniatáu cwmni nid-er-elw, oherwydd nid oedd y cynllun blaenorol; roedd yn eu rhoi dan anfantais oherwydd nad oedden nhw'n talu difidend i gyfranddalwyr. Felly, mae gwir angen ystyried hynny, ac rydym ni yn cael y sgyrsiau hynny'n aml iawn.

Diolch, Llywydd, and thank you for your statement, Minister. I do wholeheartedly agree with your comment that this is a team Wales approach and it does need a number of stakeholders and agencies to come around the table to address water quality, because no one part of the blame can be put on one party. I was quite pleased in your statement that you've got a task and finish group looking at short-term mitigation measures. I was just wondering if you could expand on that and what they're looking at to see if we can get the planning system moving again. And also, you said there's a database of mitigation measures that has been put together. I was just wondering if you could actually expand on what those are, and what wider consultation will be had with the wider industry to make sure that those things can be implemented.

And two final questions. You mentioned the £3.1 million for flood mitigation and water quality schemes. I'm not aware of the details of that, so if you could point me in the direction of where those schemes are and how they're going to improve flood management and water quality, I would be very interested in that. And also, finally, as you say about wet wipes, you are right, Minister; they are not recyclable and people do just chuck them down the pan, or whatever they do, and it's not right. I'd like to know what discussions you've had with Ministers from the UK Government around labelling, because I do agree with you that we need to be very clear around single-use plastics and what is recyclable and what isn't, and if you could expand on the discussions you've had with the UK Government, I'd be very grateful. Diolch, Llywydd.

Diolch, Llywydd, a diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n cytuno'n llwyr â'ch sylw mai dull Cymru gyfan yw hwn, ac mae angen nifer o randdeiliaid ac asiantaethau i ddod ynghyd i fynd i'r afael ag ansawdd dŵr, oherwydd ni ellir rhoi unrhyw un rhan o'r bai ar un parti. Roeddwn i'n eithaf bodlon yn eich datganiad bod gennych chi grŵp gorchwyl a gorffen yn edrych ar fesurau lliniaru tymor byr. Tybed a allech chi ymhelaethu ar hynny ac ar beth y maen nhw'n edrych arno i weld a allwn ni gael y system gynllunio i weithio eto. A hefyd, fe ddywedoch chi fod cronfa ddata o fesurau lliniaru wedi ei llunio. Tybed a allech chi ymhelaethu mewn gwirionedd ar beth yw'r rheiny, a pha ymgynghori ehangach a fydd gyda'r diwydiant ehangach i wneud yn siŵr bod modd gweithredu'r pethau hynny.

A dau gwestiwn yn olaf. Fe wnaethoch chi sôn am y £3.1 miliwn ar gyfer cynlluniau lliniaru llifogydd ac ansawdd dŵr. Dydw i ddim yn ymwybodol o fanylion hynny, felly os wnewch chi fy nghyfeirio at ble mae'r cynlluniau hynny a sut maen nhw'n mynd i wella rheoli llifogydd ac ansawdd dŵr, byddai gennyf i ddiddordeb mawr yn hynny. A hefyd, yn olaf, fel yr ydych chi'n ei ddweud am gadachau gwlyb, rydych chi'n iawn, Gweinidog; does dim modd eu hailgylchu ac mae pobl yn eu taflu i lawr y tŷ bach, neu beth bynnag maen nhw'n ei wneud, a dyw e ddim yn iawn. Hoffwn wybod pa drafodaethau yr ydych chi wedi'u cael gyda Gweinidogion o Lywodraeth y DU ynghylch labelu, oherwydd rwy'n cytuno â chi bod angen i ni fod yn glir iawn ynghylch plastig untro a beth y gellir ei ailgylchu a beth na ellir ei ailgylchu, ac os wnewch chi ymhelaethu ar y trafodaethau yr ydych chi wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU, byddwn i'n ddiolchgar iawn. Diolch, Llywydd.

Thanks, James. I'll do my best with that. It's quite a long list of things.

Just to say that planning for drainage and sewerage services has a lot of interdependencies. Water companies have got to meet their statutory duties under environmental legislation. They have to work with the local authorities who have responsibility for flood prevention and significant drainage assets, and they have to work with landowners and farmers. So, you can see immediately the need for a cross-sector approach. We obviously want the sewerage and drainage infrastructures to all be well managed and maintained in an integrated way, with sufficient capacity to manage the demand placed on it. That's a long-term, collaborative plan to work out how we can do that, and that's why we had the summit, back in the summer, and that's why we're saying to each sector to work with us to come up with plans. So, we have a whole range of task and finish groups going on as a result of the summit, in which we are expecting each sector to say what it can do to help us with that. In the meantime, as I said, we've been investing in a number of other things. So, the programme for government committed to delivering nature-based flood management in all major river catchments, expanding wetland and woodland habitats in the process. So, we're supporting natural flood-management projects right across Wales, with £3 million in grant funding provided through the programme. So, I think that's what you're referring to there. Those are in a very large range of river catchment areas across Wales, James, so you'd have to tell me which ones you were particularly interested in. If you write in, I can give you a list of them; I don't have it about my person. It's a long, long list. So, write in if you want some detail on that in your own area, or wherever you want it for. 

The programme, as I said in previous answers, is going to reduce flood risk to around 800 properties, but it's much wider than that, because it improves water quality and creates habitat and aids land management. So, these are multiple benefits for a single spend, which we're very keen on. We've also provided funding for 15 projects delivered by 10 different risk management authorities across Wales to look at natural solutions, rather than hard culverting, for example. And the Four Rivers for LIFE project, which I mentioned earlier, which I went down to launch in Carmarthenshire, for example, that's well worth going to have a look down there in the college. They have a display there, and that's talking about things like—it's about 500 km of river that's going to be looked at. And that's doing things like—in the past, people have straightened the river, which would appear to give you more manageable land, but in fact what it does is make the river run much faster and takes away some of the benefits. So, actually, 're-meandering', it's called, re-meandering the river. I think virtually everyone remembers oxbow lakes from geography; it's literally the only thing that people remember from most geography lessons. But, re-meandering the rivers and putting back those natural things like that slows the river flow down, allows the river to spread out into the land where necessary without major flooding, and has a real benefit you can see immediately in biodiversity terms and for the landowners. So, I'm very happy if you want to write in to me and ask for details of these specific projects, but we're very proud of what's been achieved. 

Diolch, James. Mi wnaf fy ngorau gyda hynny. Mae'n rhestr eithaf hir o bethau.

Dim ond i ddweud bod yna berthynas agos iawn rhwng cynllunio ar gyfer gwasanaethau draenio a charthffosiaeth. Mae'n rhaid i gwmnïau dŵr gyflawni eu dyletswyddau statudol o dan ddeddfwriaeth amgylcheddol. Mae'n rhaid iddyn nhw weithio gyda'r awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am atal llifogydd ac asedau draenio sylweddol, ac mae'n rhaid iddyn nhw weithio gyda pherchnogion tir a ffermwyr. Felly, gallwch weld yn syth yr angen am ddull traws-sector. Yn amlwg, mae arnom ni eisiau i'r garthffosiaeth a'r seilwaith draenio i gyd gael eu rheoli'n dda a'u cynnal mewn ffordd integredig, gyda digon o gapasiti i reoli'r galw a roddir arno. Mae hynny'n gynllun cydweithredol hirdymor, i ganfod sut y gallwn ni wneud hynny, a dyna pam y cawsom ni'r uwchgynhadledd, nôl yn yr haf, a dyna pam rydym ni'n dweud wrth bob sector i weithio gyda ni i lunio cynlluniau. Felly, mae gennym ni lawer o grwpiau gorchwyl a gorffen wedi eu sefydlu o ganlyniad i'r uwchgynhadledd, ac rydym ni'n disgwyl i bob sector ddweud beth all ei wneud i'n helpu ni gyda hynny. Yn y cyfamser, fel y dywedais, rydym ni wedi bod yn buddsoddi mewn nifer o bethau eraill. Felly, mae'r rhaglen ar gyfer y llywodraeth wedi ymrwymo i ddarparu rheolaeth llifogydd sy'n seiliedig ar natur ym mhob un o brif ddalgylchoedd afonydd, gan ehangu cynefinoedd gwlyptir a choetir yn y broses. Felly, rydym yn cefnogi prosiectau rheoli llifogydd naturiol ledled Cymru, gyda £3 miliwn mewn cyllid grant a ddarperir drwy'r rhaglen. Felly, rwy'n credu mai dyna yr ydych chi'n cyfeirio ato yna. Mae'r rheiny mewn ystod fawr iawn o ddalgylchoedd afonydd ar draws Cymru, James, felly byddai'n rhaid i chi ddweud wrthyf i pa rai oedd gennych chi ddiddordeb arbennig ynddyn nhw. Os ysgrifennwch chi, gallaf roi rhestr ohonyn nhw i chi; does gen i mo'r wybodaeth honno arnaf i. Mae'n rhestr hir, hir. Felly, ysgrifennwch os oes arnoch chi eisiau rhywfaint o fanylion am hynny yn eich ardal eich hun, neu ble bynnag sydd dan sylw gennych chi. 

Mae'r rhaglen, fel y dywedais mewn atebion blaenorol, yn mynd i leihau'r perygl o lifogydd i tua 800 eiddo, ond mae'n llawer ehangach na hynny, gan ei fod yn gwella ansawdd dŵr ac yn creu cynefinoedd ac yn gymorth gyda rheoli tir. Felly, mae'r rhain yn fanteision lluosog i un gwariant, ac rydym ni'n awyddus iawn gwneud hynny. Rydym ni hefyd wedi darparu cyllid ar gyfer 15 o brosiectau a ddarperir gan 10 awdurdod rheoli risg gwahanol ledled Cymru i edrych ar ddatrysiadau naturiol, yn hytrach na chwlfertau caled, er enghraifft. A phrosiect Pedair Afon LIFE, a grybwyllais yn gynharach, a es i lawr i'w lansio yn sir Gâr, er enghraifft, mae'n werth mynd i gael golwg arno yn y coleg. Mae ganddyn nhw arddangosfa yno, ac mae honno'n sôn am bethau fel—bydd rhyw 500 km o afonydd yn cael sylw. Ac mae hynny'n gwneud pethau fel—yn y gorffennol, mae pobl wedi sythu'r afon, a fyddai'n ymddangos fel pe bai'n rhoi tir mwy hylaw i chi, ond mewn gwirionedd beth mae'n ei wneud yw gwneud i'r afon lifo yn llawer cyflymach ac yn cael gwared ar rai o'r manteision. Felly, mewn gwirionedd, fe'i gelwir yn 'ail-ystumio', ail-ystumio'r afon. Rwy'n credu bod bron pawb yn cofio ystumllynnoedd o'u gwersi ddaearyddiaeth; yn llythrennol dyma'r unig beth mae pobl yn ei gofio o'r rhan fwyaf o wersi daearyddiaeth. Ond, mae ail-ystumio'r afonydd ac adfer yr agweddau naturiol hynny'n arafu llif yr afon, yn caniatáu i'r afon ledaenu allan i'r tir lle bo angen heb lifogydd mawr, ac mae ganddo fudd gwirioneddol y gallwch ei weld yn syth mewn termau bioamrywiaeth ac i'r tirfeddianwyr. Felly, rwy'n fodlon iawn i chi ysgrifennu ataf a gofyn am fanylion y prosiectau penodol hyn, ond rydym ni'n falch iawn o'r hyn sydd wedi'i gyflawni. 

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

17:10
7. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Cenedl o Ail Gyfle
7. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: A Second Chance Nation

Yr eitem nesaf yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: cenedl o ail gyfle. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles, i wneud y datganiad. 

The next item is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on a second chance nation, and I call on the Minister, Jeremy Miles to make the statement. 

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac mae'n bleser gen i roi datganiad ichi am ein cynlluniau ni i wneud Cymru yn genedl ail gyfle, lle nad yw hi byth yn rhy hwyr i ddysgu, sy'n cynnwys rhoi gwybod lle rydym ni arni o ran diwygio ac adnewyddu maes dysgu oedolion, rhoi dyletswydd gyfreithiol newydd ar waith i ariannu'r maes, a datblygu ein cynllun peilot ar gyfer cwricwlwm dinasyddion.

Rwyf wedi dweud o'r blaen yn y Siambr hon fy mod i am i Gymru fod yn genedl ail gyfle yn y byd addysg, rhywle lle gall bawb gyrraedd eu potensial, cenedl lle nad yw hi byth yn rhy hwyr i ddysgu, lle mae gan bobl yr hyder, y cymhelliant a'r modd i ailymuno ag addysg er mwyn ennill y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i weithio a ffynnu yn ein cymdeithas. Mae ehangu cyfleoedd dysgu gydol oes yn hanfodol i Gymru allu ffynnu dros y degawdau nesaf. Wrth i yrfaoedd pobl ehangu ac amrywio, bydd mwy o bobl yn ceisio ailhyfforddi a dysgu sgiliau newydd i ddod o hyd i waith sefydlog. Ac wrth inni drosglwyddo i economi sero net, bydd angen i fusnesau newid i dechnolegau newydd i leihau carbon. Ar ben hynny, mae bod yn genedl o ddysgwyr gydol oes yn hanfodol inni gyflawni ein nodau cymdeithasol a dinesig ehangach, gan gynnwys gwell lles ac iechyd meddwl, mwy o ddefnydd o'r Gymraeg, a democratiaeth y gall bawb gyfrannu ati.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to make a statement on our plans to make Wales a second chance nation, where it's never too late to learn, and that includes progress on reforming and renewing adult learning, the implementation of a new legal duty to fund the area, and the development of our pilot citizens curriculum programme. 

I have said before in this Chamber that I want Wales to be a nation of second chances in education, a place where everyone can reach their potential, a nation where it is never too late to learn, where people have the confidence, motivation and means to re-enter education to gain the skills they need to work and thrive in our society. Expanding lifelong learning opportunities is essential for Wales to thrive in the coming decades. As people’s careers extend and diversify, more people will seek to retrain and learn new skills to find secure and stable employment. And as we transition to a net-zero economy, businesses will need to innovate with new technologies to enable decarbonisation. And being a nation of lifelong learners is critical for meeting our wider social and civic goals, including improved well-being and mental health, greater use of the Welsh language, and an active, engaged democracy.

Creating a second chance nation will require us to overcome barriers and to reverse some recent trends. Adult participation in learning has fallen across the UK over the previous decade. Research shows that those who are most likely to benefit from re-engaging in education as adults, particularly those who are most disadvantaged and least well qualified, are also the least likely to do so. But, Dirprwy Lywydd, through innovative policy making we have already made some progress towards overcoming these challenges.

Our revised adult community learning funding formula has redistributed adult education funding more fairly across Wales and, over the last two years, we've allocated just over £11.5 million for adult community learning. A further £4 million has been allocated to local authority adult learning, and also to further education colleges to re-engage the hardest-to-reach learners in our society. Our personal learning account programmes give workers the opportunity to gain the skills, knowledge and qualifications they need to make progress in their career.

Bydd creu cenedl o ail gyfle yn gofyn i ni oresgyn rhwystrau a gwyrdroi rhai tueddiadau diweddar. Mae nifer yr oedolion sy'n cymryd rhan mewn dysgu wedi gostwng ledled y DU dros y degawd blaenorol. Mae ymchwil yn dangos mai'r rhai hynny sydd fwyaf tebygol o elwa ar ail-gydio mewn addysg fel oedolion, yn enwedig y rhai sydd fwyaf difreintiedig ac sydd â'r lleiaf o gymwysterau, yw'r rhai lleiaf tebygol o wneud hynny hefyd. Ond, Dirprwy Lywydd, trwy lunio polisi arloesol rydym eisoes wedi gwneud rhywfaint o gynnydd tuag at oresgyn yr heriau hyn. 

Mae ein fformiwla ariannu dysgu oedolion yn y gymuned, sydd wedi'i diwygio, wedi ailddosbarthu cyllid addysg oedolion yn decach ledled Cymru a, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, rydym wedi dyrannu ychydig dros £11.5 miliwn ar gyfer dysgu oedolion yn y gymuned. Mae £4 miliwn arall wedi'i ddyrannu i ddysgu oedolion gan awdurdodau lleol, a hefyd i golegau addysg bellach i sicrhau bod y dysgwyr anoddaf eu cyrraedd yn ein cymdeithas yn ail-gydio mewn dysgu. Mae ein rhaglenni cyfrif dysgu personol yn rhoi'r cyfle i weithwyr gael y sgiliau, yr wybodaeth a'r cymwysterau sydd eu hangen arnynt i wneud cynnydd yn eu gyrfa.

Over 27,000 people have benefited from these new courses since their introduction in 2017, and we've invested over £55 million to build provision. Over the next three years, we are allocating a further £52 million in the programme to help employed people upskill and reskill into priority areas. Last year, I provided almost £6 million to improve digital capacity and to address the challenges of net zero in adult learning providers and colleges. And thanks to our progressive and unique higher education student finance reforms, we’ve seen adult part-time higher education participation rise, and in particular a significant increase in students—including many from disadvantaged backgrounds—studying with the Open University.

Building upon these successes, we are now entering the most significant reforms of tertiary education since devolution, and renewing our commitment to lifelong learning is at the heart of these reforms. That's why the Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022, which received unanimous support at Stage 4 from this Senedd, begins with a strategic duty for the new commission for tertiary education and research to promote lifelong learning. Furthermore, the Act creates a new duty on the commission to secure proper facilities for further education and training for adults, with full details to be set out in secondary legislation, which we'll be bringing forward for consultation in 2023.

As we move towards establishing the new commission, we’ve been working closely with an adult learning external reference group that I have asked to co-design a programme of national co-ordination to reinvigorate the delivery of adult education in Wales, and I’ve allocated £2 million across the current and next financial year to support this work.

Building on our reforms to the school curriculum, we are implementing a citizens’ curriculum for adult learners in Wales. This will support adults through education to access public services, to be engaged citizens and to enjoy improved health and employment outcomes.

I am pleased to be working in partnership with the Learning and Work Institute, Adult Learning Wales, the Welsh Centre for International Affairs, Cardiff and Vale College, Oasis Cardiff and the Open University, who will be delivering five new citizens’ curriculum pilots, which will help tackle the barriers that prevent wider adult learner participation. 

These pilots, which will commence this month, will focus on different elements of adult learning: on health and wellbeing, on global learning, on language education, on how schools and housing associations can support community learning, and how we develop greater community cohesion and citizenship. In addition, we are commissioning a 'state of the nation' survey of adult literacy and numeracy, to understand where lack of these core skills is a barrier to work and wellbeing. We are also developing a professional learning framework for staff across all parts of the post-16 sector, and our professional learning fund forms part of our wider commitment to the professional development of the workforce across the post-16 sector, and we are working to improve the availability of digital routes into adult learning.

Having supported expanded access to the Open University’s OpenLearn platform, I want to further explore the potential for digital to widen access to adult learning, especially for those who face obstacles to participation and those looking to take those vital first steps back into learning. My officials are commissioning a mapping exercise as a first step towards developing much clearer, much more co-ordinated information for current and potential learners to access online courses.

Dirprwy Lywydd, taken together, I believe this demonstrates clearly our commitment to making Wales a second chance nation. Fully realising this vision will take time, and we will continue to face challenges, particularly in the current fiscal context. But I am confident that we are on the path to making Wales a nation of second chances, where it is never too late to learn. Diolch yn fawr.

Mae'r cyrsiau newydd hyn wedi bod o fudd i dros 27,000 o bobl ers eu cyflwyno yn 2017, ac rydym wedi buddsoddi dros £55 miliwn i ddatblygu'r ddarpariaeth. Dros y tair blynedd nesaf, rydym yn dyrannu £52 miliwn arall yn y rhaglen i helpu pobl gyflogedig i uwchsgilio ac ailsgilio i feysydd blaenoriaeth. Y llynedd, darparais bron i £6 miliwn i wella capasiti digidol ac i fynd i'r afael â heriau sero net mewn darparwyr a cholegau dysgu oedolion. A diolch i'n diwygiadau blaengar ac unigryw i gyllid myfyrwyr addysg uwch, rydym wedi gweld cynnydd yn nifer yr oedolion sy'n cymryd rhan mewn addysg uwch rhan-amser, ac yn arbennig cynnydd sylweddol mewn myfyrwyr—gan gynnwys llawer o gefndiroedd difreintiedig—yn astudio gyda'r Brifysgol Agored.

Gan adeiladu ar y llwyddiannau hyn, rydym bellach yn dechrau ar y diwygiadau mwyaf arwyddocaol i addysg drydyddol ers datganoli, ac mae adnewyddu ein hymrwymiad i ddysgu gydol oes wrth wraidd y diwygiadau hyn. Dyna pam mae Deddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022, a dderbyniodd gefnogaeth unfrydol yng Nghyfnod 4 y Senedd hon, yn dechrau gyda dyletswydd strategol i'r comisiwn newydd ar gyfer addysg drydyddol ac ymchwil i hyrwyddo dysgu gydol oes. Ar ben hynny, mae'r Ddeddf yn creu dyletswydd newydd ar y comisiwn i sicrhau cyfleusterau priodol ar gyfer addysg bellach a hyfforddiant i oedolion, ac mae'r manylion llawn i'w nodi mewn deddfwriaeth eilaidd, y byddwn yn ei chyflwyno ar gyfer ymgynghori yn 2023.

Wrth i ni symud at sefydlu'r comisiwn newydd, rydym wedi bod yn gweithio'n agos gyda grŵp cyfeirio allanol dysgu oedolion yr wyf wedi gofyn iddyn nhw gyd-ddylunio rhaglen o gydlynu cenedlaethol i ailfywiogi'r gwaith o ddarparu addysg i oedolion yng Nghymru, ac rwyf wedi dyrannu £2 miliwn dros y flwyddyn ariannol bresennol a'r nesaf i gefnogi'r gwaith hwn.

Gan adeiladu ar ein diwygiadau i'r cwricwlwm ysgol, rydym yn gweithredu cwricwlwm dinasyddion ar gyfer dysgwyr sy'n oedolion yng Nghymru. Bydd hyn yn cefnogi oedolion drwy addysg i gael gafael ar wasanaethau cyhoeddus, i fod yn ddinasyddion sy'n ymgysylltu ac i fwynhau canlyniadau iechyd a chyflogaeth gwell.

Rwy'n falch o gael gweithio mewn partneriaeth â'r Sefydliad Dysgu a Gwaith, Addysg Oedolion Cymru, Canolfan Materion Rhyngwladol Cymru, Coleg Caerdydd a'r Fro, Oasis Caerdydd a'r Brifysgol Agored, a fydd yn cyflwyno pum cynllun treialu cwricwlwm newydd i ddinasyddion, a fydd yn helpu i fynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n atal cyfranogiad dysgwyr oedolion ehangach.

Bydd y cynlluniau treialu hyn, a fydd yn dechrau'r mis hwn, yn canolbwyntio ar wahanol elfennau o ddysgu oedolion: ar iechyd a lles, ar ddysgu byd-eang, ar addysg iaith, ar sut y gall ysgolion a chymdeithasau tai gefnogi dysgu yn y gymuned, a sut rydym yn datblygu mwy o gydlyniad cymunedol a dinasyddiaeth. Yn ogystal â hyn, rydym yn comisiynu arolwg 'cyflwr y genedl' o lythrennedd a rhifedd oedolion, er mwyn deall lle mae diffyg y sgiliau craidd hyn yn rhwystr i waith a lles. Rydym hefyd yn datblygu fframwaith dysgu proffesiynol i staff ar draws pob rhan o'r sector ôl-16, ac mae ein cronfa dysgu proffesiynol yn rhan o'n hymrwymiad ehangach i ddatblygiad proffesiynol y gweithlu ar draws y sector ôl-16, ac rydym yn gweithio i wella nifer y llwybrau digidol i ddysgu oedolion sydd ar gael.

Ar ôl cefnogi ehangu mynediad i gyfrwng OpenLearn y Brifysgol Agored, rwyf eisiau archwilio ymhellach y potensial ar gyfer digidol i ehangu mynediad at ddysgu oedolion, yn enwedig i'r rhai hynny sy'n wynebu rhwystrau rhag cymryd rhan a'r rhai hynny sy'n ceisio cymryd y camau cyntaf hanfodol hynny yn ôl i ddysgu. Mae fy swyddogion yn comisiynu ymarfer mapio fel cam cyntaf tuag at ddatblygu gwybodaeth llawer cliriach, llawer mwy cydgysylltiedig i ddysgwyr ar hyn o bryd a dysgwyr posibl i gael mynediad at gyrsiau ar-lein.

Dirprwy Lywydd, gyda'i gilydd, rwy'n credu bod hyn yn dangos yn glir ein hymrwymiad i wneud Cymru'n genedl o ail gyfle. Bydd gwireddu'r weledigaeth hon yn llawn yn cymryd amser, a byddwn yn parhau i wynebu heriau, yn enwedig yn y cyd-destun cyllidol presennol. Ond rwy'n ffyddiog ein bod ar y llwybr i wneud Cymru'n genedl o ail gyfleoedd, lle nad yw hi byth yn rhy hwyr i ddysgu. Diolch yn fawr.

17:20

Afternoon, Minister, and thank you for your statement. I welcome focus and investment in this area and anything that will reverse the downward trends that we've seen in adult participation in learning. I welcome the specific areas you've chosen to focus on: the importance of strategy and strategic duty, shared responsibility, the need for sustainability and the idea of second chances.

While I am pleased to see this announcement of the new pilots, focusing on the different elements of adult learning, I do still have some questions. Adult learners face several challenges unique to their situation that must be addressed by any effort to bolster access to these opportunities. For instance, as you've outlined, adult learners often have to balance work, family and social commitments around any attempts to engage in new learning. Canadian research has found that over 70 per cent of employers offer financial support for job-related education, yet only 22 per cent of employees use it. Minister, how will you ensure that this extra support is signposted properly, promoted properly and reaches the adult learners who need it most?

Financial barriers are a core consideration, as those without access to funding for courses can struggle to find the funds for them, particularly amidst, obviously, the current financial challenges. A report by MillionPlus university group in the UK highlights the cost barrier. For example, when university tuition fees were increased in 2012, the number of mature students dropped by 20 per cent for most courses, and as much as 49 per cent for courses such as for nurses. How do you intend, Minister, to ensure that financial barriers aren't the biggest obstacle to our adult learners?

Mindset is another important area, as many adult learners suffer from self-doubt. This and other factors are why there are several key demands of any providers of adult learning, which include flexibility in delivery so that learners can fit sessions into their busy schedules; value for money, ensuring that affordable courses are not of low quality; a supportive community, ensuring a strong network to address any personal doubts or difficulties, ideally through the use of personal tutors or mentors. To help combat this, I believe we should encourage a range of teaching formats, including making sure remote learning is fully accessible, where possible, to those that wish to use it. I do, therefore, welcome this statement committing to looking at improving the availability of digital access and routes into education. Just how, Minister, in practice do you intend to make it as accessible and flexible as possible?

Minister, we all agree that Wales must be a place that offers the best possible support in the most flexible manner so that we can ensure that those that wish to engage in adult learning are equipped to do so and thrive in that environment. I look forward to monitoring the success of the coming pilots. Thank you.

Prynhawn da, Gweinidog, a diolch am eich datganiad. Rwy'n croesawu pwyslais a buddsoddiad yn y maes hwn ac unrhyw beth a fydd yn gwrthdroi'r tueddiadau ar i lawr yr ydym wedi'u gweld o ran oedolion yn cymryd rhan mewn dysgu. Rwy'n croesawu'r meysydd penodol yr ydych chi wedi dewis canolbwyntio arnyn nhw: pwysigrwydd strategaeth a dyletswydd strategol, rhannu cyfrifoldeb, yr angen am gynaliadwyedd a'r syniad o ail gyfleoedd.

Er fy mod yn falch o weld y cyhoeddiad hwn o'r cynlluniau treialu newydd, yn canolbwyntio ar wahanol elfennau dysgu oedolion, mae gen i rai cwestiynau o hyd. Mae dysgwyr sy'n oedolion yn wynebu sawl her sy'n unigryw i'w sefyllfa y mae'n rhaid i unrhyw ymdrech i hybu mynediad at y cyfleoedd hyn fynd i'r afael â nhw. Er enghraifft, fel yr ydych chi wedi'i amlinellu, yn aml mae'n rhaid i ddysgwyr sy'n oedolion gydbwyso gwaith, teulu ac ymrwymiadau cymdeithasol gydag unrhyw ymdrechion i gymryd rhan mewn dysgu newydd. Mae ymchwil o Ganada wedi darganfod bod dros 70 y cant o gyflogwyr yn cynnig cymorth ariannol ar gyfer addysg sy'n gysylltiedig â swyddi, ond eto dim ond 22 y cant o weithwyr sy'n ei ddefnyddio. Gweinidog, sut fyddwch chi'n sicrhau bod y cymorth ychwanegol hwn yn cael ei gyfeirio'n iawn, ei hyrwyddo'n iawn ac yn cyrraedd y dysgwyr sy'n oedolion sydd ei angen fwyaf?

Mae rhwystrau ariannol yn ystyriaeth graidd, oherwydd gall y rhai hynny sydd heb y gallu i gael cyllid ar gyfer cyrsiau ei chael hi'n anodd dod o hyd i'r arian ar eu cyfer, yn enwedig, yn amlwg, o ystyried yr heriau ariannol presennol. Mae adroddiad gan grŵp prifysgol MillionPlus yn y DU yn tynnu sylw at y rhwystr o ran cost. Er enghraifft, pan gynyddwyd ffioedd dysgu prifysgolion yn 2012, gostyngodd nifer y myfyrwyr aeddfed 20 y cant ar gyfer y rhan fwyaf o gyrsiau, a chymaint â 49 y cant ar gyfer cyrsiau er enghraifft ar gyfer nyrsys. Sut ydych chi'n bwriadu sicrhau, Gweinidog, nad rhwystrau ariannol yw'r peth mwyaf sy'n atal ein dysgwyr sy'n oedolion?

Mae meddylfryd yn faes pwysig arall, gan fod llawer o ddysgwyr sy'n oedolion yn dioddef o ddiffyg hyder yn eu hunain. Ynghyd â ffactorau eraill, dyma pam mae nifer o alwadau allweddol ar unrhyw ddarparwyr dysgu oedolion, sy'n cynnwys hyblygrwydd wrth gyflenwi fel y gall dysgwyr ffitio sesiynau i'w hamserlenni prysur; gwerth am arian, gan sicrhau nad yw cyrsiau fforddiadwy o ansawdd isel; cymuned gefnogol, gan sicrhau rhwydwaith cryf i fynd i'r afael ag unrhyw amheuon neu anawsterau personol, yn ddelfrydol drwy ddefnyddio tiwtoriaid personol neu fentoriaid. Er mwyn helpu i ymdrin â hyn, rwy'n credu y dylem ni annog amrywiaeth o fformatau addysgu, gan gynnwys sicrhau bod dysgu o bell yn gwbl hygyrch, pan fo modd, i'r rhai sy'n dymuno ei ddefnyddio. Felly, rwy'n croesawu'r datganiad hwn yn ymrwymo i geisio gwella'r gallu a nifer y llwybrau digidol i addysg sydd ar gael. Sut, Gweinidog, yn ymarferol ydych chi'n bwriadu ei wneud mor hygyrch a hyblyg â phosibl?

Gweinidog, rydym i gyd yn cytuno bod yn rhaid i Gymru fod yn lle sy'n cynnig y gefnogaeth orau bosibl yn y modd mwyaf hyblyg fel y gallwn sicrhau bod y rhai sy'n dymuno cymryd rhan mewn dysgu oedolion â'r adnoddau i wneud hynny a'u bod yn ffynnu yn yr amgylchedd hwnnw. Rwy'n edrych ymlaen at fonitro llwyddiant y cynlluniau treialu sydd i ddod. Diolch.

I thank the Member for her questions and the constructive way in which she has engaged with the statement, and I think it's an indication of the support across the Chamber for initiatives in relation to making sure that adults can return to education at any point in life. She identifies some important potential barriers to people making the decision to do that. I think, in a way, the most profound barrier is that most people don't think of themselves as adult learners and aren't aware of the opportunity, the implications and the support available in order to do that. It's important for people to have the opportunity to reskill and acquire new skills, but I think it's also important for people to have the opportunity to return to education, as it were, in its own terms, for its own purposes, not solely related to the employment opportunities that sometimes it can bring.

She asked finally about the investment in digital, and I mentioned some of the specific investment that we've made very recently in relation to that. But that poses a question of accessibility as well, doesn't it? Not everybody is going to be reached by enhancing the digital offer, and that's absolutely understood, though it is an important way of mapping, clarifying and making accessible and navigable the existing provision that is there, which is very significant. What we've discovered, and it's been clear for some time, is that there is a need for greater co-ordination, so that there is a better consistency of approach across Wales, maximising the opportunity for learners to be able to know what's there and to become involved easily.

But, in addition to that, some of it, as she was saying in her question, is about the confidence to return to learning. Not everybody is ready to re-engage at the level of starting a qualification, or doing a degree, for example. There are many who are probably a little earlier on the re-engagement journey. So, some of the investment we've put in most recently over the last year, two years, has been to support the expansion of what we are calling 'hook and taster' courses, which are those early points of re-engagement with, perhaps, the skills of learning, to be in a setting where you can start to recall the skills of being a learner. So, I think there's a need to adopt a number of different approaches, which I hope my statement was outlining earlier.

On the question of financial support, which is very important—again, a number of the investments that I referred to in my statement directly support access to skills training; personal learning accounts are a very good example of that. And I would just say that I'm really proud of the fact that the expansion of part-time higher education has been so significant and successful in Wales, and that has been directly as a consequence, I think, of that we have not just the most progressive student finance support of any part of the UK in Wales, but that it also treats part-time students in the same way as it does full-time students, and I think that's been behind quite a significant increase in the numbers of students.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau a'r ffordd adeiladol y mae hi wedi ymgysylltu â'r datganiad, ac rwy'n credu ei fod yn arwydd o'r gefnogaeth ar draws y Siambr ar gyfer mentrau mewn cysylltiad â sicrhau y gall oedolion ddychwelyd i addysg ar unrhyw adeg mewn bywyd. Mae hi'n nodi rhai rhwystrau posib pwysig i bobl sy'n gwneud y penderfyniad i wneud hynny. Rwy'n credu, mewn ffordd, y rhwystr mwyaf dwys yw nad yw'r rhan fwyaf o bobl yn meddwl am eu hunain fel dysgwyr sy'n oedolion ac nid ydynt yn ymwybodol o'r cyfle, y goblygiadau a'r gefnogaeth sydd ar gael er mwyn gwneud hynny. Mae'n bwysig i bobl gael y cyfle i ailsgilio a meithrin sgiliau newydd, ond rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig i bobl gael y cyfle i ddychwelyd i addysg, fel petai, ar eu telerau eu hunain, at eu dibenion eu hunain, nid dim ond yn gysylltiedig â'r cyfleoedd cyflogaeth y gall arwain atynt weithiau.

Gofynnodd hi yn olaf am y buddsoddiad mewn digidol, a soniais am rywfaint o'r buddsoddiad penodol yr ydym wedi'i wneud yn ddiweddar iawn mewn cysylltiad â hynny. Ond mae hynny'n gwestiwn o hygyrchedd hefyd, yn tydi? Nid yw pawb yn mynd i gael eu cyrraedd trwy wella'r cynnig digidol, ac mae hynny'n cael ei ddeall yn llwyr, er ei bod yn ffordd bwysig o fapio, egluro a gwneud y ddarpariaeth bresennol sydd ar gael yn hygyrch a bod modd ei dilyn, sy'n arwyddocaol iawn. Yr hyn yr ydym wedi ei ddarganfod, ac mae wedi bod yn glir ers cryn amser, yw bod angen mwy o gydlynu, fel bod gwell cysondeb o ran dull ledled Cymru, gan wneud y mwyaf o'r cyfle i ddysgwyr allu gwybod beth sydd yno a chymryd rhan yn hawdd.

Ond, yn ogystal â hynny, mae peth o hynny, fel roedd hi'n dweud yn ei chwestiwn, yn ymwneud â'r hyder i ddychwelyd at ddysgu. Nid yw pawb yn barod i ail-gydio ar lefel dechrau cymhwyster, neu wneud gradd, er enghraifft. Mae yna lawer sydd, mae'n debyg, ychydig yn gynharach ar y daith ail-gydio. Felly, mae rhywfaint o'r buddsoddiad yr ydym ni wedi'i roi yn fwyaf diweddar dros y flwyddyn ddiwethaf, ddwy flynedd, wedi bod i gefnogi ehangu'r hyn rydyn ni'n ei alw'n gyrsiau 'bachu a blasu', sef yr adegau cynnar hynny o ailgydio, efallai, yn y sgiliau dysgu, i fod mewn lleoliad lle gallwch chi ddechrau cofio'r sgiliau o fod yn ddysgwr. Felly, rwy'n credu bod angen mabwysiadu nifer o ddulliau gwahanol, ac rwy'n gobeithio bod fy natganiad wedi amlinellu hynny'n gynharach.

Ar y cwestiwn o gefnogaeth ariannol, sy'n bwysig iawn—eto, mae nifer o'r buddsoddiadau y cyfeiriais atyn nhw yn fy natganiad yn uniongyrchol yn cefnogi mynediad at hyfforddiant sgiliau; mae cyfrifon dysgu personol yn enghraifft dda iawn o hynny. Ac fe fyddwn i'n dweud fy mod i'n wirioneddol falch o'r ffaith bod ehangu addysg uwch rhan-amser wedi bod mor sylweddol a llwyddiannus yng Nghymru, ac mae hynny wedi bod yn uniongyrchol, rwy'n credu, oherwydd bod gennym, yng Nghymru, y gefnogaeth cyllid myfyrwyr mwyaf blaengar o unrhyw ran o'r DU, ond ei fod hefyd yn trin myfyrwyr rhan amser yn yr un modd ag y mae'n trin myfyrwyr llawn amser, ac rwy'n credu bod hynny wedi bod y tu ôl i gynnydd eithaf sylweddol yn niferoedd y myfyrwyr.

17:25

Diolch am y datganiad, Weinidog. Mae Plaid Cymru yn falch o'r pwyslais ar hyrwyddo, ehangu a datblygu addysg gydol oes yn ein cytundeb cydweithredu gyda'r Llywodraeth a'n cydweithio ar sefydlu'r comisiwn addysg drydyddol ac ymchwil. Mae'n hanfodol sicrhau nawr bod ffocws y comisiwn yn dynn ar y ffaith bod Cymru yn llwyddo'n well yn y nod o ddod yn genedl ail gyfle, wedi blynyddoedd o danfuddsoddiad ac, yn wir, doriadau'r i'r sector, ac mae hynny yn fwy hanfodol nag erioed, fel rŷch chi wedi'i nodi, o ystyried yr heriau economaidd a allai llesteirio'r uchelgais yna.

Es i ar ymweliad gyda'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i gampws Abertawe Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yr wythnos diwethaf. Fel y gwyddoch, mae proffil oedran myfyrwyr y brifysgol honno yn hŷn ar gyfartaledd na'r cyfartaledd sector yng Nghymru a'r Deyrnas Gyfunol, a hynny, yn ôl y brifysgol, yn adlewyrchu eu pwyslais ar ddatblygiad proffesiynol parhaus, uwchsgilio ac addysg gydol oes. Fe gwrddais i â myfyrwyr oedd yn sôn am y pwysau economaidd sydd arnyn nhw am eu bod nhw'n hŷn—pwysau economaidd sy'n esgor hefyd ar broblemau iechyd meddwl a straen—a oedd yn cael effaith ar eu gallu i gwblhau eu rhaglenni yn llwyddiannus. Fel y clywon ni, mae hanner myfyrwyr y Brifysgol Agored yng Nghymru yn byw yng nghymunedau mwyaf difreintiedig ein cenedl, ac rŷn ni'n gwybod bod y pwysau ar y cymunedau hyn yn barod wedi cyrraedd lefel argyfyngus ac yn debyg o ddwysáu ymhellach.

Felly, er bu croeso i'r cyfeiriad newydd o ehangu dysgu i oedolion, mae yna bryder ynglŷn â'r lleihad mawr yn y blynyddoedd diwethaf yn y nifer o oedolion sy'n astudio o fewn y sector addysg bellach, a'r gwymp hefyd o ran y bobl sy'n astudio'n rhan-amser yn y gymuned, ar yr un pryd ac y cafodd cyllido ar gyfer addysg i oedolion yn y gymuned ei leihau yn sylweddol iawn ac yn dal i fod yn is nag yr oedd. Felly, sut ydych chi am flaenoriaethu llwybrau clir a hygyrch i ddysgu uwch ac, o ystyried y pwysau economaidd yma, pa gymorth ymarferol fydd ar gael i bobl ymgymryd â chyfleon i ailsgilio ac ailgysylltu ag addysg ar bob lefel?

Roedd grŵp o ddysgwyr o addysg oedolion yn y gymuned Castell-nedd Port Talbot yn ymweld â'r Senedd y bore yma, ac roedden nhw'n gofyn i fi am well gefnogaeth i ddysgwyr er mwyn parhau â'u hastudiaeth. Roedden nhw'n croesawu'r hyn sydd wedi digwydd o ran y cyfrifon addysgu personol, ond roedden nhw'n sôn bod angen gwell cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus—felly, y seilwaith i'w helpu nhw i ymgymryd â'u cyrsiau—help gyda chost trafnidiaeth, help gyda ffioedd arholiadau—roedd yn rhaid iddyn nhw ffeindio hynny o'u poced nhw eu hunain. Ac roedd darpariaeth ddigidol hefyd yn fater o bryder, gyda'r cyfarpar sydd ar gael i'w fenthyg yn gyfyngedig. Felly, sut mae'r Llywodraeth am barhau i geisio dileu y rhwystrau economaidd yma i'r myfyrwyr hŷn yma er mwyn sicrhau effeithlonrwydd y buddsoddiad a'r nod yma o greu cenedl ail gyfle? Sut ydych chi'n mynd i gefnogi pobl i ymgymryd ag addysg mewn cyfnod pan fo'r addysg honno yn gwbl hanfodol i hybu gwydnwch ein cymunedau, lles ein dinasyddion, ac iechyd ein heconomi?

Fe sonioch chi yn eich datganiad am yr heriau cyllidol yma. Mae darpariaeth addysg oedolion a rhan-amser mewn addysg bellach, ac yn y gymuned, yn aml, gyda'r cyntaf o bethau i gael eu torri pan fo cyllid yn brin. Fe welom ni hyn o dan Lafur yma yng Nghymru pan oedd polisïau llymder San Steffan dan y Llywodraeth glymblaid yn niweidio Cymru dros y ddegawd diwethaf. Felly, Weinidog, o ran yr ymrwymiad yma i sicrhau yr addysg ail gyfle yma, sut ydych chi'n mynd i gynnal hynny os bydd cyni economaidd pellach? Mae hynny yn gofyn am gyllid parhaus ar gyfer y sector dysgu oedolion yn y gymuned, fel bod modd darparu pwyntiau mynediad yn ôl i gyfleoedd dysgu, a dilyniant i ddarpariaeth alwedigaethol a chyflogadwyedd.

Wedyn, sut bydd llwyddiant yn cael ei fesur, a pha gynlluniau sydd ar y gweill i ddeall y math o ddysgwyr a allai elwa ar fynediad gwell i ddysgu oedolion? Sut bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd y pwyslais cryfach ar addysg oedolion o fudd i’r rhai sydd angen mynediad fwyaf, hynny yw, y rhai sy’n lleiaf tebygol o fod wedi elwa ar gyfleoedd addysg ffurfiol, y rhai sy’n lleiaf tebygol o fod â chymwysterau ac sydd wedi gadael addysg yn gynt yn eu bywydau, a phobl hŷn? Diolch.

Thank you for your statement, Minister. Plaid Cymru is proud of the emphasis on promoting, expanding and developing lifelong education in our co-operation agreement with the Government and our collaboration on the establishment of a tertiary education and research commission. It's vital to ensure now that the commission's focus is on ensuring that Wales is more successful in its aim of becoming a second chance nation, following years of underinvestment and, indeed, cuts in the sector, and this is more important than ever before, as you've noted, bearing in mind the economic challenges that could dilute this ambition.

Alongside fellow members of the Children, Young People, and Education committee, I visited Trinity Saint David's University's Swansea campus last week. As you will know, the age profile of students at that university is older than the sector average in Wales and the United Kingdom, and that, according to the university itself, is due to the emphasis on continuing professional development, upskilling and lifelong learning. I met students who spoke about the economic pressures they're under because they are older—economic pressures that have led to mental health issues, and stress too—which have impacted on their ability complete their programmes successfully. As we heard, half of Open University students in Wales live in our most deprived communities, and we know that the economic pressures on these communities have already reached crisis point and are likely to intensify further.

So, although the new direction in terms of expanding education for adults has been welcomed, concerns have been expressed regarding the major decline over the past few years in the number of adults studying within the further education sector, and the decline too in the number of people studying part-time in the community, at the same time as funding for education for adults in the community has been significantly reduced and is still at a lower level than it was. So, how will you prioritise the provision of clear and accessible routes to higher learning and, bearing in mind these economic pressures, what practical support will be available to enable people to take up opportunities to reskill and reconnect with education at all levels?

A group of learners from Neath Port Talbot adult learning in the community visited the Senedd this morning, and they asked me for better support for learners in the community to help them continue with their studies. They welcomed what has happened in terms of the personal learning accounts, but they spoke about the need to improve public transport—the infrastructure to help them to get to their courses—help with transport costs, help with exam fees—they had to find those fees from their own pockets. And digital provision was also a cause of concern, with the equipment available to be borrowed varying in quality and limited in numbers. So, how, therefore, is the Government going to continue to seek to dismantle the economic barriers facing these older students to ensure that investment is as effective as possible and to achieve the aim of a second chance nation? How will you support people to take up educational opportunities at a time when such an education is vital to promote resilience in our communities, and to promote the health of our economy and the welfare of our citizens?

You talked in your statement about these funding challenges. The provision of adult education and part-time further education, and education in the community, are often among the first things to be cut when budgets are tight. We saw this under Labour in Wales when the austerity policies in Westminster under the coalition Government were impacting Wales over the past decade. So, Minister, in terms of this commitment to ensure this second chance education, how are you going to sustain that if there were to be further austerity? This demands ongoing funding for adult learning in the community, so that we can provide points of access to return to learning opportunities, and continuity to vocational provision and employability.

Then, how will success be measured, and what plans do you have to understand the kinds of learners that could benefit from better access to adult learning? How will the Welsh Government ensure that the strongest emphasis on education for adults will be of benefit to those who most need it, namely those who are least likely to have benefited from formal education opportunities, those least likely to have qualifications and who have left education earlier in their lives, and older people too? Thank you.

17:30

Diolch i Sioned Williams am y cwestiynau hynny. Rwy'n credu y gwnes i ateb y rhan fwyaf ohonyn nhw yn y datganiad y gwnes i ei ddatgan ar y cychwyn cyntaf. Ond, jest i gydnabod bod yr heriau y mae hi’n sôn amdanyn nhw yn rhai real, ac mae angen sicrhau ein bod ni’n defnyddio’r gyllideb sydd gennym ni yn y ffordd fwyaf blaengar y gallwn ni. Dyna pam mae’r gefnogaeth sy’n cael ei darparu drwy'r PLA, y gwnaeth hi ei chydnabod yn ei chwestiwn, a’r gefnogaeth sy’n cael ei darparu o ran addysg rhan amser, llawn amser, ac addysg uwch hefyd, mor bwysig.

O fewn y gyllideb sydd ar gael i golegau addysg bellach, mae’r gyllideb a ddyrannwyd y llynedd yn cynnwys y cynnydd mwyaf yn y gyllideb sydd wedi bod mewn sawl blwyddyn oherwydd ein bod yn ymrwymedig i ehangu cyfleoedd i bobl ôl-16. Mae hynny yn cynnwys hefyd elfennau o arian yn y colegau—y rheini sydd ar gael—i ddiwallu anghenion brys ac argyfyngus unigolion lle mae pwysau costau yn bygwth bod yn rhwystr iddyn nhw o ran cael mynediad at gyrsiau. Mae cronfeydd penodol gan golegau sydd yn cael eu hariannu ar gyfer y pwrpas hwnnw.

Un o’r cwestiynau y gwnaeth hi ei ofyn sydd yn bwysig iawn yw: sut rŷm ni’n gallu sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y rheini sydd angen cael mynediad fwyaf at addysg bellach? Mae’r ystadegau yn dangos, yng Nghymru ac ar draws y Deyrnas Gyfunol, mai dyna’r her fwyaf, os hoffwch chi. Y bobl sydd yn fwyaf tebygol o fanteisio ar addysg fel oedolion yw’r rheini sydd efallai wedi cael y mwyaf o addysg ar hyd eu llwybr hyd hynny. Felly, dyna un o’r heriau, un o'r sialensiau mwyaf dyrys.

Rwy’n credu bod hyn yn rhan o’r strategaeth yn gyffredinol. Mae’r gwaith y mae’r external reference group yn ei wneud gyda ni yn ein helpu ni i ddeall sut i allu cyrraedd pobl, sut i allu sicrhau nad oes dyblygu, a bod y ffordd rŷm ni’n cyfathrebu â phobl yn sicrhau bod cyrsiau yn hygyrch i bobl, a’n bod ni hefyd yn cynnig llwybrau i bobl allu ailgydio gyda dysgu sydd yn amrywiol, sydd yn adlewyrchu amryw lefelau o hyder, os hoffwch chi, ac i’r rheini sydd efallai ymhellach o’r system addysg.

Felly, dydw i ddim yn credu bod unrhyw un ymyriad yn y maes hwn yn mynd i ateb y galw. Ond rwy’n gobeithio bod y darlun dwi wedi bod yn ei ddisgrifio—ystod eang o ymyriadau ar y cyd—yn mynd i allu cyrraedd y rheini sydd angen y gefnogaeth fwyaf.    

I thank Sioned Williams for those questions. I think that the statement answered most of them. But, just to recognise that the challenges that she mentions are very real, and that we do need to ensure that we use the budget available to us in the most innovative way possible. That’s why the support provided through the PLA, which she acknowledged in her question, and the support provided in terms of part-time and full-time education, and higher education, is so very important.

In terms of the funding available to FE colleges, the budget allocated last year includes the biggest increase in the budget that there has been for many years, because we are committed to expanding opportunities to people in the post-16 sector. That includes elements of funding in those colleges that are available to meet emergency or critical needs for individuals where the pressures of the cost of living threaten their access to particular courses, and there are particular funds available in colleges that are funded for that very purpose.

One of the questions that she asked, which is very important, was in terms of how we can ensure that we reach those people who most need access to further education. Statistics show, in Wales and across the UK, that that is the biggest challenge, if you like. Those most likely to take up adult education are those who have had the most education along their educational pathway. So, that’s one of the greatest challenges that we face.

I do think that this is part of the more general strategy. The work of the external reference group is helping us to understand how we can reach people, how we can ensure that there is no duplication, and that the way that we communicate with people does ensure that courses are accessible, that we also provide pathways to people so that they can recommence learning in a way that is diverse and reflects their varying levels of confidence, if you like, and to those who are perhaps furthest away from the education system.

I don’t think that there is any single intervention in this area that will meet all requirements. But I hope that the bigger picture that I have described—the broad range of interventions working together—will be able to reach those people who most need support.    

Thank you very much for your statement, Minister, and your commitment, and that of the Welsh Government, to lifelong learning and second chance education. It was good to see you at the adult learning awards back in September, Minister, with the Learning and Work Institute, where I think we heard some very powerful testimony from those who benefited from second chance education and found it absolutely life-transforming, for themselves and, indeed, their children and families. It's very powerful indeed, and my own experience reinforces that, Minister.

Having left school without any qualifications and being out of work for a period of years, and then having a young family, living on a council estate, I was looking at a way forward, and it was second chance education, going to the further education college in Newport—Nash College as we described it then—that led me back into education and on to university, a career in law, and now the privilege of representing people, firstly in the Assembly and now here in the Senedd. So, I very much value those opportunities and I want to see them available to others.

I just think as well, Minister, that we need to understand the workplace in terms of these opportunities. I think the Wales union learning fund is very powerful, and the learning representatives, and that ease of access, where people can access upskilling and education in the workplace, and then develop a passion for it and go on from there, perhaps to their local further education college and beyond, is very, very powerful. I think that's a very important aspect of the provision we need.

Diolch yn fawr iawn am eich datganiad, Gweinidog, a'ch ymrwymiad, ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru, i ddysgu gydol oes ac addysg ail gyfle. Roedd yn dda eich gweld yn y gwobrau dysgu i oedolion nôl ym mis Medi, Gweinidog, gyda'r Sefydliad Dysgu a Gwaith, lle rwy'n credu i ni glywed tystiolaeth bwerus iawn gan y rhai a oedd wedi elwa ar addysg ail gyfle a chanfod bod hynny'n trawsnewid eu bywydau'n llwyr, iddyn nhw eu hunain ac, yn wir, eu plant a'u teuluoedd. Mae'n bwerus iawn yn wir, ac mae fy mhrofiad i fy hun yn atgyfnerthu hynny, Gweinidog.

Ar ôl gadael yr ysgol heb unrhyw gymwysterau a bod allan o waith am gyfnod o flynyddoedd, ac yna cael teulu ifanc, byw ar ystad gyngor, roeddwn i'n edrych am ffordd ymlaen, ac addysg ail gyfle, a mynd i'r coleg addysg bellach yng Nghasnewydd—Coleg Nash fel yr oedden ni'n ei ddisgrifio bryd hynny—a arweiniodd fi yn ôl i fyd addysg ac ymlaen i'r brifysgol, gyrfa yn y gyfraith, a nawr y fraint o gynrychioli pobl, yn gyntaf yn y Cynulliad ac yma yn y Senedd erbyn hyn. Felly, rwy'n gwerthfawrogi'r cyfleoedd hynny yn fawr ac rwyf eisiau eu gweld ar gael i bobl eraill.

Rwy'n credu hefyd, Gweinidog, bod angen i ni ddeall y gweithle o ran y cyfleoedd yma. Rwy'n credu bod cronfa ddysgu undebau Cymru yn bwerus iawn, a'r cynrychiolwyr dysgu, a rhwyddineb mynediad, lle gall pobl gael cyfleoedd uwchsgilio ac addysg yn y gweithle, ac yna datblygu angerdd amdano a mynd ymlaen o'r fan honno, efallai i'w coleg addysg bellach lleol a thu hwnt, yn bwerus iawn, iawn. Rwy'n credu bod hynny'n agwedd bwysig iawn ar y ddarpariaeth sydd ei hangen arnom.

17:35

Can I just thank John Griffiths for that? He spoke very movingly at the event in the Senedd about his own journey, as he has here today, and I think it absolutely illustrates the power and the importance of lifelong learning to democratise access to education at every point in your life. I think that the story that John Griffiths has just given is the inspiring story of adult education—it's to begin at one point in the journey, and then that can lead you to—. It's a cumulative journey, isn't it, of learning more and more and extending your qualifications or your learning journey at any point in life. And I do think it's really important that we see this holistically. People will re-engage with learning at whatever point and in whatever setting works for them. For some, that's a community setting. For some, it's university. For others, it'll be in the workplace, and we both heard of the work of two unions that were given awards for their incredible work in identifying workers who might not have thought of themselves as having the opportunity to learn and then developing their opportunities to acquire more and more skills. I think the Government's commitment to the Wales union learning fund is really important, and it's important to see workplace skills development as part of the overall offer that we have.

A gaf i ddiolch i John Griffiths am hynna? Siaradodd yn deimladwy iawn yn y digwyddiad yn y Senedd am ei daith ei hun, fel y mae wedi gwneud yma heddiw, ac rwy'n credu bod hyn yn dangos yn llwyr bŵer a phwysigrwydd dysgu gydol oes i ddemocrateiddio mynediad at addysg ar bob adeg yn eich bywyd. Rwy'n credu bod y stori y mae John Griffiths newydd ei rhoi yn stori ysbrydoledig am addysg oedolion—mae'n dechrau ar un pwynt ar y daith, ac yna gall hynny eich arwain chi at—. Mae'n daith gronnus, onid yw hi, o ddysgu mwy a mwy ac ymestyn eich cymwysterau neu eich taith ddysgu ar unrhyw adeg mewn bywyd. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gweld hyn yn gyfannol. Bydd pobl yn ailgydio mewn dysgu ar ba bynnag adeg ac ym mha bynnag leoliad sy'n gweithio iddyn nhw. I rai, mae hynny'n lleoliad cymunedol. I rai, mae'n brifysgol. I eraill, bydd yn y gweithle, a chlywodd y ddau ohonom ni am waith dau undeb a gafodd wobrau am eu gwaith anhygoel o ran nodi gweithwyr na fyddent efallai wedi meddwl amdanynt eu hunain fel rhai â chyfle i ddysgu ac yna datblygu eu cyfleoedd i feithrin mwy a mwy o sgiliau. Rwy'n credu bod ymrwymiad y Llywodraeth i gronfa dysgu undebau Cymru yn bwysig iawn, ac mae'n bwysig gweld datblygu sgiliau yn y gweithle fel rhan o'r cynnig cyffredinol sydd gennym ni.

8. Dadl: Adroddiad Blynyddol Comisiynydd y Gymraeg 2021-22
8. Debate: Welsh Language Commissioner's Annual Report 2021-22

Symudwn ymlaen nawr at ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg 2021-22. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig. Jeremy Miles. 

We'll move now to a debate on the Welsh Language Commissioner's annual report for 2021-22. I call on the Minister for Education and the Welsh Language to move the motion. Jeremy Miles. 

Cynnig NDM8109 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi Adroddiad Blynyddol Comisiynydd y Gymraeg 2021-22.

Motion NDM8109 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd:

Notes the Welsh Language Commissioner’s Annual Report 2021-22.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Wrth agor y ddadl hon heddiw, a gofyn i chi nodi adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg am y flwyddyn 2021-22, mae yna wrth gwrs elfen o dristwch wrth gofio am Aled Roberts. Roedd cyfraniad Aled fel Comisiynydd y Gymraeg yn ystod y cyfnod hwn yn flaengar, ac yn gosod sylfaen ac arweiniad cadarn i’r gwaith. Er i gyfnod Aled fel comisiynydd gael ei dorri’n fyr, heb os, fe wnaeth ei farc ar y swydd ac ar y Gymraeg. Fel Comisiynydd y Gymraeg, fe wnaeth Aled achub ar bob cyfle i ysbrydoli ac i gefnogi’r rhai a oedd angen cymorth a chyngor, a bu'n lladmerydd cryf dros siaradwyr Cymraeg. Doedd e ddim yn ofni ein herio ni fel Gweinidogion, ac roedd ei frwdfrydedd, yn enwedig dros wella cynllunio addysg Gymraeg, yn amlwg i bawb. Ar lefel bersonol, roedd Aled yn gymeriad caredig ac onest, llawn hiwmor, ac yn golled enfawr i’w deulu ac i’w gymuned. Rwy’n siŵr ein bod ni i gyd yn cofio am Aled yma heddiw wrth draddodi’r adroddiad blynyddol, ac yn cofio am ei gyfraniad pwysig.

Rwy’n ddiolchgar iawn i Gwenith Price, dirprwy gomisiynydd y Gymraeg, am arwain y sefydliad mor effeithiol ers mis Chwefror. Mae wedi bod yn gyfnod anodd i’r staff, ond rwy’n ddiolchgar i Gwenith ac i’r holl staff am sicrhau bod gwaith y comisiynydd wedi parhau yn ddi-dor. Pwysig hefyd yw nodi fy niolch i aelodau panel cynghori’r comisiynydd, ac i'r pwyllgor archwilio a risg, am fod yn gefn i Gwenith.

Mae nawr hefyd yn gyfle i ni edrych ymlaen, ac o ran hynny, mae’r Prif Weinidog eisoes wedi cyhoeddi mai Efa Gruffudd Jones sydd wedi’i phenodi fel Comisiynydd y Gymraeg. Bydd Efa yn dechrau fel comisiynydd ar 9 Ionawr. Mae’r Gymraeg wedi bod yn ganolog yng ngyrfa Efa, fel cyn-brif weithredwr yr Urdd am 12 mlynedd, ac nawr fel prif weithredwr y Ganolfan Dysgu Cymraeg Cenedlaethol ers chwe mlynedd. Mae ganddi brofiad helaeth o gefnogi siaradwyr Cymraeg, o ddenu siaradwyr newydd ac o weithio tuag at gynyddu defnydd o'r Gymraeg. Rwy'n disgwyl ymlaen i weithio gydag Efa i sicrhau mwy o gyfleoedd i siaradwyr Cymraeg a'r rheini sy'n dysgu'r iaith i ddefnyddio'r Gymraeg, a chydweithio ar y nod ehangach o gynyddu defnydd.

Thank you, Deputy Presiding Officer. In opening this debate today and asking you to note the annual report of the Welsh Language Commissioner for the year 2021-22, there is of course an element of sadness as we remember Aled Roberts. Aled’s contribution as Welsh Language Commissioner during this period was very innovative and progressive, and set a firm foundation for the commissioner’s work. Even though his time as commissioner was cut short, there is no doubt that he left his mark on the post and on the Welsh language. As Welsh Language Commissioner, Aled took every opportunity to inspire and to support those who needed that support and guidance, and he was a strong advocate for Welsh speakers. He wasn’t afraid of challenging us as Ministers, and his enthusiasm, particularly for improving Welsh language planning, was obvious to everyone. On a personal level, Aled was a kind and honest individual, full of humour, and he was a huge loss to his family and his community. I’m sure that all of us remember Aled today as we discuss this annual report, and we remember his important contribution.

I’m very grateful to Gwenith Price, deputy Welsh language commissioner, for leading the organisation so effectively since February. It’s been a very difficult time for the staff, but I’m very grateful to Gwenith and the staff as a whole for ensuring that the work of the commissioner has continued without interval. It’s also important to note my thanks to the members of the advisory panel and the audit and risk committee for supporting Gwenith.

It's now an opportunity for us to look forward, and in that regard, the First Minister has already announced that Efa Gruffudd Jones has been appointed as Welsh Language Commissioner. Efa will start as commissioner on 9 January. The Welsh language has been at the heart of Efa’s career, as former chief executive of the Urdd for 12 years, and now as chief executive of the National Centre for Learning Welsh for six years. She has a vast amount of experience of supporting Welsh speakers, of attracting new speakers and of working towards increasing the use of the Welsh language. I look forward to working with Efa to ensure greater opportunities for Welsh speakers and those learning the language to use the Welsh language, and to collaborate on that wider aim of increasing use of the Welsh language.

Mae gan Comisynydd y Gymraeg rôl bwysig fel rheoleiddiwr, a hefyd o ran gweithredu 'Cymraeg 2050'. Fel eiriolwr dros faterion Cymraeg, mae'n bwysig bod y comisiynydd yn herio'r Llywodraeth a chyrff cyhoeddus eraill o bryd i'w gilydd i sicrhau cynnydd a gwella parhaus o ran ymwneud pobl â sefydliadau a'r Gymraeg. Mae'r adroddiad blynyddol yn mynd â ni ar daith drwy waith y comisiynydd, gan nodi uchafbwyntiau o'r hyn a gyflawnwyd ym meysydd fel hawliau, dylanwadu ar bolisi, datblygu isadeiledd a hybu defnyddio'r Gymraeg gan fusnesau ac elusennau.

Rwy'n falch o weld rhai enghreifftiau yn yr adroddiad o le mae gwaith y comisiynydd o orfodi safonau wedi arwain at welliannau yn y gwasanaethau mae pobl yn eu derbyn. I mi, mae hynny'n elfen hollbwysig o waith y comisiynydd. Rhaid i ni edrych ar y drefn safonau fel ffordd o wella gwasanaethau a chynyddu defnydd o'r Gymraeg. Rhaid helpu cyrff a defnyddwyr fel ei gilydd i gynnig ac i ddefnyddio gwasanaethau.

Mae ymrwymiad y Llywodraeth trwy'r cytundeb cydweithio i wella gwasanaethau Cymraeg ac i roi hawliau i ddefnyddwyr trwy'r drefn safonau yn gadarn. Fe wnes i lywio'r safonau i reoleiddwyr iechyd trwy'r Senedd cyn toriad yr haf, ac ar hyn o bryd rydym yn gweithio ar baratoi set o safonau i'r cwmnïau dŵr, i fwrw ymlaen â'r rhaglen sydd yn y cytundeb cydweithio. 

Mae'r adroddiad blynyddol hefyd yn rhestru rhai pethau maen nhw wedi gwneud i ddylanwadu ar bolisi, ac mae rôl y comisiynydd yn hynny o beth yn bwysig. Mae angen atgoffa cyrff cyhoeddus—ac rwy'n cynnwys y Llywodraeth yn hynny—o beth gallwn ni ei wneud i helpu'r Gymraeg i ffynnu drwy brif-ffrydio astudiaethau Cymraeg o'r cychwyn wrth ddatblygu polisi.

Rwy'n falch o beth rŷm ni fel Llywodraeth wedi cyflawni dros y flwyddyn diwethaf. Rŷm ni wedi lansio'r comisiwn cymunedau Cymraeg. Rŷm ni wedi gweithio gydag awdurdodau lleol ar y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg newydd i gynyddu'r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg ledled Cymru, ac wedi lansio polisi newydd i roi gwersi Cymraeg am ddim i bobl oed 16 i 25, ac i'r gweithlu addysg.

Mae gwaith yn mynd yn ei flaen i sefydlu cwmni Adnodd i sicrhau bod digon o adnoddau Cymraeg a dwyieithog ar gael i gefnogi'r cwricwlwm newydd. Rŷm ni'n gweithio gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i gynyddu'r cyfleoedd i wneud prentisiaethau ac addysg alwedigaethol trwy'r Gymraeg. Rŷm ni hefyd wedi cydweithio gyda Microsoft er mwyn sicrhau bod modd cynnal cyfarfodydd dwyieithog gyda chymorth cyfieithydd ar y pryd ar Teams. 

Yn ganolog i'r holl ddatblygiadau hynny yw ffocws y Llywodraeth ar gynyddu'r niferoedd sy'n siarad Cymraeg, a chynyddu'r defnydd o'r Gymraeg. Rwyf wedi dweud sawl gwaith ers bod yn Weinidog dros y Gymraeg fod y Gymraeg yn perthyn i bob un ohonom ni, yma yn y Senedd, yn y Llywodraeth, ac, yn bwysicaf oll, ym mhob man arall yng Nghymru.

The Welsh Language Commissioner has an important role as a regulator, and also in terms of implementing 'Cymraeg 2050'. As an advocate for Welsh issues, it's important that the commissioner challenges the Government and other public bodies from time to time to ensure progress and continuous improvement in terms of people's engagement with organisations and the Welsh language. The annual report takes us on a journey through the work of the commissioner, noting the highlights as to what has been achieved with regard to issues such as rights, influencing policy, developing infrastructure and promoting the use of the Welsh language by businesses and charities. 

I'm very pleased to see some examples in the report of where the commissioner's work of enforcing standards has led to improvements in the services that people receive. For me, that's a vital element of the commissioner's work. We have to look at the standards regime as a way of improving services and increasing the use of the Welsh language. We must assist organisations and users to offer and take up services. 

The Government's commitment through the co-operation agreement to improve Welsh language services and to give people rights through the standards regime is robust. I drove the standards forward for health regulators through the Senedd before the summer recess, and at the moment we are working on preparing a set of standards for water companies, to continue with the programme that is in that co-operation agreement. 

The annual report also lists some of the things that they have done to influence policy, and the commissioner's role in that regard is very important. We need to remind public bodies—and I include the Government in that—of what can be done to help the Welsh language to prosper by mainstreaming considerations of the Welsh language from the outset in developing policy.

I'm very proud of what we as a Government have achieved over the past year. We've launched the commission for Welsh-speaking communities. We've worked with local authorities on the Welsh in education strategic plans to increase the Welsh language provision across Wales. We've launched a new policy to provide free Welsh lessons for those between 16 and 25, and for the education workforce.

Work is ongoing to establish Adnodd to ensure that there are sufficient resources to support the new curriculum in terms of bilingual and Welsh provision. We're working with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol to increase the provision of apprenticeships and vocational education through the medium of Welsh. We have also worked with Microsoft to ensure that meetings can be held bilingually with interpretation support on Teams.

At the heart of all of those developments is the Government's focus on increasing the numbers of those who speak Welsh, and increasing the use of the Welsh language. I've said several times since becoming Minister for the Welsh language that the Welsh language belongs to every one of us, here in the Senedd, in the Government and, most importantly, everywhere else in Wales. 

17:40

Rwy'n ddiolchgar i'r Llywodraeth am sicrhau amser i drafod yr adroddiad pwysig hwn, a hoffwn ailadrodd geiriau'r Gweinidog a thalu teyrnged i Aled Roberts. Roedd Aled yn berson gwych, nid yn unig yn wleidydd medrus ond hefyd yn was cyhoeddus caredig a oedd yn barod i sefyll ar ei draed a churo'r drwm dros ein cymunedau Cymraeg. Roedd yn deall beth sydd gan ein hiaith i’w chynnig i’r Gymru fodern wrth edrych i'r dyfodol, iaith a oedd ar drai ers blynyddoedd, ac fel petai’n cael ei hanwybyddu a’i gwanhau. Ond oherwydd gwaith Aled ac eraill, dechreuodd yr agweddau hen ffasiwn hyn newid. Roedd Aled yn caru’r iaith ac yn deall pa mor bwysig ydoedd; roedd yn sicrhau ei bod yn cael sylw haeddiannol. Roedd hyn yn amlwg yn ei waith fel Aelod Cynulliad a thrwy gydol ei gyfnod fel Comisiynydd y Gymraeg hefyd. Yn wir, heb arweinyddiaeth Aled, rwy'n ofni na fyddem yn gallu dathlu llwyddiant yr iaith heddiw.

Yn ogystal â hyn, ni allaf lai na thalu teyrnged hefyd i waith Gwenith Price, dirprwy gomisiynydd y Gymraeg. Fel y noda'r adroddiad blynyddol hwn, roedd marwolaeth Aled wedi gadael bwlch yn swyddfa'r comisiynydd, a Gwenith gyda chymorth ei thîm ymroddgar fu’n sicrhau bod etifeddiaeth Aled yn parhau. Rwy'n credu fy mod i'n siarad ar ran y Siambr i gyd wrth fynegi ein diolch am yr arweinyddiaeth ymroddgar a roesoch chi, Gwenith, yn y rôl hon.

Wrth droi at gynnwys yr adroddiad hwn, mae'n amlwg i mi fod swyddfa Comisiynydd y Gymraeg wedi bod yn weithgar yn ei rôl a'i chyfrifoldeb a hefyd wedi gweithredu mewn modd rhagweithiol i hyrwyddo a diogelu ein hiaith. Yn wir, rhoes gryn bleser i mi weld cyfraniad Comisiynydd y Gymraeg at Gymdeithas Ryngwladol y Comisiynwyr Iaith; mae'n bwysig i ni ddysgu gan ein partneriaid ieithyddol ond, trwy gydweithio, gallwn hefyd helpu i ddarparu llwyfan ar gyfer hyrwyddo a diogelu'r Gymraeg. Gyda chyfleoedd fel presenoldeb tîm pêl-droed Cymru yng nghwpan y byd, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru a swyddfa Comisiynydd y Gymraeg yn manteisio ar y sylw mae Cymru'n ei chael, ac yn ei defnyddio fel cyfle i annog defnydd o'n hiaith.

Yn ogystal â hyn, roeddwn i'n falch o weld bod ymdrechion wedi'u gwneud i foderneiddio'r allbwn, gan wreiddio'r iaith yn y cyfleoedd technolegol sydd o'n blaenau. Mae'r cyfleoedd hyn yn cynnwys lansio gwefan newydd Comisiynydd y Gymraeg a defnyddio podlediadau a darllediadau, a rhaid i'r pethau hyn barhau. Wrth wneud hyn, rydym yn allforio'r iaith y tu hwnt i'w chynulleidfa draddodiadol, ac yn datblygu marchnad newydd o siaradwyr Cymraeg y gallwn ni eu denu a'u swyno.

Yn wir, ar ôl darllen yr adroddiad hwn, mae'n amlwg bod Aled, Gwenith a'u tîm wedi gwneud mwy na chyflawni eu gwaith a'u cyfrifoldebau. Mewn gwirionedd, maen nhw wedi llwyddo i ennyn diddordeb a sicrhau ein bod yn bwrw ati i gyrraedd ein targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Trwy ddal ati i wneud hyn, a pharhau i gydweithio a gwreiddio'r Gymraeg fel iaith sy'n perthyn i bawb, fel dywedodd y Gweinidog, rwy'n hyderus ein bod ar y trywydd iawn i gyrraedd ein targed. Hefyd, pob lwc i Efa Gruffudd Jones yn ei swydd newydd; mae ganddi ein cefnogaeth yn y rôl. Diolch.

I’m grateful to the Government for allocating time to debate this important report, and I’d like to echo the Minister’s words and pay tribute to Aled Roberts. Aled was an excellent person, not only a talented politician, but a compassionate public servant who was willing to stand up for our Welsh-speaking communities. He understood what our language has to offer modern Wales as we look to the future, a language that had been in decline for years, as if it were being ignored and weakened. But thanks to Aled’s work and the work done by others, these old-fashioned attitudes started to change. Aled loved the language and understood how important it is; he ensured that it received the attention it deserved. This was clear from his work as a Member of the Assembly and throughout his time as Welsh Language Commissioner. Indeed, without Aled’s leadership, I fear that we would not be able to celebrate the language’s success today.

Furthermore, I must pay tribute to the work done by Gwenith Price, deputy Welsh language commissioner. As this annual report notes, Aled’s passing left a void in the commissioner’s office, and Gwenith, alongside her dedicated team, ensured that Aled’s legacy continues. I believe I speak for the whole Siambr when I express our thanks for the dedicated leadership given to this role.

Turning to the report’s contents, it's clear to me that the office of the Welsh Language Commissioner has been active in its role and responsibility and has acted proactively to promote and safeguard our language. Indeed, it gave me a great deal of pleasure to see the Welsh Language Commissioner’s contribution to the International Association of Language Commissioners; it's important that we learn from our linguistic partners, but, through collaboration, we can also help to provide a platform to promote and safeguard the Welsh language. With opportunities such as the Cymru men’s football team’s participation in the world cup, I hope that the Welsh Government and the office of the Welsh Language Commissioner will take full advantage of the attention that Wales will receive, and will take the opportunity to promote the use of our language. 

In addition, I was pleased to see that efforts have been made to modernise the outputs, rooting the language in technological opportunities now available to us. These opportunities include launching a new website for the Welsh Language Commissioner and using podcasts and broadcasts, and these initiatives must continue. In doing so, we are exporting the language beyond its traditional audience and developing a new market of Welsh speakers that we can attract and captivate. 

Indeed, after reading this report, it's clear that Aled, Gwenith and the team have done more than just discharging their responsibilities. If truth be told, they have successfully engendered new interest, to ensure that we forge ahead to reach our target of a million Welsh speakers by 2050. By persevering with this work, and by continuing to establish the Welsh language as a language that belongs to everyone, as the Minister said, I'm confident that we are on the right track to reach our target. Also, good luck to Efa Gruffudd Jones in her new post; she has our support in that role. Thank you.

17:45

Diolch i'r Gweinidog am y cyfle i fod yn trafod yr adroddiad pwysig yma heddiw. Hoffwn gysylltu fy hun â sylwadau'r Gweinidog a Sam Kurtz o ran Aled Roberts. Yn sicr, dwi'n siŵr y bydd pob Aelod yma'n cytuno â mi fod ei waith wedi cael ei barchu a'i edmygu'n fawr ar draws y Senedd. Mae'r cynnydd a amlinellir yn yr adroddiad hwn yn dyst i'w eiriolaeth ragorol dros y Gymraeg, ac mae'n bwysig bod hynny yn cael ei chydnabod ar bob cyfle posibl.

Hoffwn hefyd ategu beth sydd wedi'i ddweud eisoes am waith Gwenith Price, sydd yn parhau, wrth gwrs, ar y funud, am y ffordd mae hi wedi, mewn amgylchiadau anodd iawn, parhau gyda gwaith swyddfa'r comisiynydd, parhau i herio'r Llywodraeth pan fo angen hefyd ar adegau, ond parhau gyda'r gwaith positif sydd angen o ran hyrwyddo'r Gymraeg. Dwi hefyd eisiau dymuno pob llwyddiant i Efa Gruffudd Jones wrth iddi hi fod yn paratoi ar gyfer adeiladu ar y seiliau cadarn sydd wedi'u gadael gan Aled a hefyd Gwenith. Pob hwyl iddi hi.

O ran yr adroddiad, dyma'r cyntaf o'r fath ers dechrau'r cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llafur Cymru fis Tachwedd y llynedd. Fel plaid, rydyn ni'n falch iawn o weithio gyda Llywodraeth Cymru i hyrwyddo nifer o ymrwymiadau allweddol ynglŷn â gwelededd, defnydd ac hygyrchedd yr iaith, er mwyn sicrhau bod y Gymraeg yn ffynnu ym mhob rhan o'r genedl. Dwi'n cytuno'n llwyr â chi—bob tro rydych chi'n ei ddweud o, Weinidog, dwi'n ei ailadrodd o—bod y Gymraeg yn perthyn i ni i gyd. Mae'n neges bwysig ac yn un rydyn ni angen parhau i'w chyfathrebu. Ac yn sicr i mi hefyd ein bod ni'n sicrhau bod y Gymraeg yn agored i bawb a bod pawb yn gallu cael y cyfle hwnnw. Mae yna gymaint o bethau rydych chi wedi'u hamlinellu sydd yn y cytundeb cydweithio, megis y gwersi Cymraeg ac ati, ond yn amlwg mae yna heriau hefyd rydyn ni wedi'u trafod yn aml o ran addysg Gymraeg. Yn amlwg mae'r Ddeddf yn mynd i fod yn bwysig iawn o ran sicrhau nid yn unig bod y Gymraeg yn perthyn i ni i gyd ond bod pawb efo'r cyfle i'w dysgu hi a'i defnyddio hi a'i mwynhau hi, sydd yn beth mawr.

Er bod rhywfaint o le i optimistiaeth yn yr adroddiad, mae hefyd yn amlwg nad yw cynnydd mewn meysydd eraill i gyd wedi bod mor bellgyrhaeddol ag a gobeithiwyd yn wreiddiol. Yn benodol, mae'r adroddiad yn pwysleisio'r angen i amcanion ac ysbryd 'Cymraeg 2050' fod wrth galon pob datganiad, polisi a gweithred, os yw'r Llywodraeth hon o ddifri ynglŷn â gwireddu'r uchelgais o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg. Ac ar sail hon felly, Weinidog, gaf i ofyn ichi fynegi sut rydych chi yn sicrhau hyn? Yn amlwg, rydym ni wedi gweld penderfyniad gan yr Uchel Lys yn ddiweddar o ran yr ysgol uwchradd cyfrwng Saesneg newydd yng nghwm Tawe, o ran y methiant i asesu'r effaith ar addysg cyfrwng Cymraeg yn yr ardal. Sut, felly, mae pethau o'r fath yn gyson gyda strategaeth 'Cymraeg 2050'?

Yn ei gwrandawiad i'w phenodi, soniodd y comisiynydd newydd am yr angen i flaenoriaethu naws gydweithredol a chefnogol wrth ddelio â sefydliadau ar safonau'r Gymraeg yn hytrach na throi at ddulliau enwi a chodi cywilydd yn y lle cyntaf. Ac er ein bod yn cydnabod, wrth gwrs, gwerth ennill calonnau a meddyliau, mae hefyd yn hanfodol nad yw'r comisiynydd yn cael ei rhwystro rhag defnyddio'r mecanweithiau rheoleiddio cadarn a ddarperir gan y Mesur i sicrhau bod safonau perthnasol yn cael eu cynnal a, lle bo angen, eu cryfhau. Mae hefyd yn werth pwysleisio bod cynlluniau Llywodraeth Cymru yn 2017 i wanhau rôl y comisiynydd o ran pwerau rheoleiddio wedi’u beirniadu'n hallt ar y pryd, ac mae'n bwysig, felly, nad ydym yn gwastraffu amser yn adfywio hen ddadleuon. Rôn i'n falch o glywed y Gweinidog yn sôn, wrth gwrs, am bwysigrwydd y rôl rheoleiddio. Byddem ni'n gofyn, felly, am sicrwydd bod y comisiynydd yn mynd i gael pob cymorth gofynnol i gyflawni'r pwerau rheoleiddio sydd ar gael iddi ac na fydd hi'n cael ei chyfyngu i rôl o hyrwyddo yn unig.

Yn olaf, Weinidog, hoffwn dynnu eich sylw at achos ddiweddar yn ymwneud â staff deintyddol Bupa yn cael eu cyfarwyddo i ymatal rhag sgwrsio â chydweithwyr yn Gymraeg, yn groes i Fesur y Gymraeg (Cymru) 2011. Fe welsoch chi, dwi'n siŵr, y datganiad gan swyddfa'r comisiynydd yr wythnos diwethaf ynglŷn â hyn. Ydych chi'n cytuno bod achosion o'r fath yn tanlinellu'r angen i ymestyn ac atgyfnerthu safonau'r Gymraeg cyn belled ag y bo modd, gan gynnwys y sector preifat? Ac a wnaiff y Gweinidog barhau i gydweithio â ni i gyflawni'r amcanion yma cyn gynted â phosib? Diolch.

Thank you to the Minister for the opportunity to discuss this important report today. I'd like to associate myself with the comments made by the Minister and Sam Kurtz in terms of Aled Roberts. Certainly, I think all Members here would agree that his work was respected and admired across the Senedd. The progress outlined in this report is testament to his excellent advocacy for the Welsh language, and it's important that that is recognised on all possible occasions.

I'd also like to echo what's already been said about the work of Gwenith Price, who continues in her role, for the time being. She, in very difficult circumstances, has continued with the work of the commissioner's office and continued to challenge Government, where necessary, but also continued with the positive work of promoting the Welsh language. I also want to wish Efa Gruffudd Jones every success, as she prepares to build on the firm foundations laid by Aled and Gwenith. I wish her well.

In terms of the report, this is the first report since the inception of the co-operation agreement between Plaid Cymru and Welsh Labour in November of last year. As a party, we're very proud to work with the Welsh Government to promote a number of key commitments on the prominence, use and accessibility of the Welsh language, to ensure that the Welsh language flourishes across the nation. I agree with you entirely—every time you say it, I repeat it—that the Welsh language belongs to all of us. It's an important message and one that we need to communicate. Certainly, we also need to ensure that the Welsh language is accessible to everyone and that everyone has that opportunity. There are so many things that you've outlined from the co-operation agreement, such as the Welsh language lessons and so on, but there are also challenges. We've discussed a number of challenges in terms of Welsh-medium education, and the Act will be very important in terms of ensuring not only that the Welsh language belongs to us all, but everyone has an opportunity to learn the language and to use the language and to enjoy the language, which is so important.

Although there is some room for optimism in this report, it's also clear that progress in other areas hasn't been as far-reaching as had originally been hoped. Specifically, the report emphasises the need for the objectives and spirit of 'Cymraeg 2050' to be at the heart of every statement, policy and act, if the Government is serious about reaching a million Welsh speakers. And on that basis, Minister, can I ask you to explain how you ensure that this is the case? Clearly, we've seen a decision in the High Court recently, in terms of the English-medium secondary school in the Swansea valley and the failure to assess the impact on Welsh-medium education in that area. How, therefore, are those kinds of things consistent with the 'Cymraeg 2050' strategy?

In her pre-appointment hearing, the new commissioner mentioned the need to prioritise collaboration and support in dealing with bodies subject to the Welsh language standards rather than naming and shaming in the first instance. And, although we recognise the importance of winning hearts and minds, it's also crucial that the commissioner is not prevented from using the robust regulatory mechanisms provided by the Measure in order to ensure that the standards are maintained and, where needed, strengthened. It's also worth emphasising that Welsh Government plans in 2017 to weaken the role of the commissioner in terms of regulatory powers had been harshly criticised at that time, and it's important that we don't waste valuable time rehashing old arguments. I was pleased to hear the Minister mention the importance of the regulatory role. So, I would ask for an assurance that the commissioner will be given all support to deliver the regulatory powers available to her and that she won't be reduced to a role of promotion alone.

Finally, Minister, I'd like to draw your attention to a recent case related to dental staff working for Bupa who were told not to converse through the medium of Welsh at work, which is contrary to the Welsh Language (Wales) Measure 2011. I'm sure you will have seen the statement by the commissioner's office last week on this issue. Do you agree that such cases highlight the need to extend and reinforce Welsh language standards as far as possible, including in the private sector? And will the Minister continue to work with us to deliver against these objectives as soon as possible? Thank you.

17:50

Fel eraill, liciwn i ddechrau fy nghyfraniad i y prynhawn yma drwy dalu teyrnged i Aled Roberts. Mi wnes i wasanaethu fan hyn gydag Aled, a dwi'n cofio gweld ei wyneb draw fan yna ble roedd e'n eistedd ac yn gwenu ar draws y Siambr. Beth bynnag oedd pobl yn ei ddweud, roedd gwên ar wyneb Aled ac roedd wastad gair gwresog yn yr ystafell de ar ôl unrhyw drafodaeth. Roedd hi'n bleser gwasanaethu fan hyn gydag Aled, ac roedd hi'n bleser gweithio gyda fe ar ôl hynny. Gwleidyddion fel Aled ydy'r gorau ohonom ni, a dwi'n gwybod bod pob un ohonom ni yn gweld colled yn ei le fe yn ystod y cyfnod ers ei golli e. Mae eisiau mwy o wleidyddion fel Aled Roberts, sydd yn gallu ymestyn ar draws y sbectrwm gwleidyddol ac sy'n gallu gwasanaethu ei gymuned yn y ffordd wnaeth e. Dwi'n cofio clywed y newyddion ei fod e wedi cael ei benodi fel comisiynydd, ac rôn i'n gwybod bod y swydd yn saff yn ei ddwylo e. Dŷch chi'n gwybod, pa bynnag her dŷn ni i gyd yn wynebu, pan fo rhywun fel Aled yn gwasanaethu yn y rôl, rwyt ti'n gallu cael ffydd mi fydd y rôl yn cael ei llenwi yn y ffordd y buasai pob un ohonom ni eisiau ei weld. Mae hynny'n brin iawn, yn aml iawn, mewn gwleidyddiaeth.

Wedi dweud hynny, dwi hefyd yn croesawu, wrth gwrs, penodiad Efa Gruffydd Jones. Mi oedd hi'n ymddangos gerbron y pwyllgor diwylliant rai wythnosau'n ôl, ac roedd hi'n gadarn yn y ffordd wnaeth hi ateb ein cwestiynau a'r ffordd roedd hi'n trafod polisïau—polisïau'r Llywodraeth, polisi 'Cymraeg 2050'—ond hefyd y ffordd roedd hi'n deall beth oedd anghenion rôl fel comisiynydd. A dwi yn meddwl, bob tro mae yna gomisiynydd newydd, mae'n rhaid i ni feddwl beth ydy'r ffocws yn mynd i fod ar gyfer y comisiynydd newydd, ble mae polisi yn mynd i fynd, a beth yw'r blaenoriaethau. A dwi yn meddwl bod yn rhaid i ni newid ambell waith y ffocws a'r blaenoriaethau fel dŷn ni'n symud ymlaen, i gydnabod y cyd-destun gwahanol a newydd, ac i gydnabod y cyd-destun sy'n newid gydag amser.

Wrth lansio 'Cymraeg 2050' roeddwn i eisiau gweld her i'r Llywodraeth. Roedd angen i'r Llywodraeth newid. Doedd y Llywodraeth ddim yn gweithredu yn y ffordd fuasai wedi cefnogi'r Gymraeg yn y ffordd y dylai'r Llywodraeth wneud. Ac rôn i'n gwybod—a dwi'n falch iawn o gefnogaeth y Prif Weinidog ar y pryd, Carwyn Jones—bod rhaid newid pethau, a'n herio ni fel gwlad hefyd, achos Cymry fydd yn siarad Cymraeg, nid jest gweision sifil ym Mharc Cathays. Y Cymry fydd yn adnewyddu'r Gymraeg—y rhai ohonon ni sy'n siarad Cymraeg, yn dysgu Cymraeg, yn defnyddio'r Gymraeg. Dwi'n cofio trafod gyda Carwyn sut roedden ni'n mynd i lansio’r polisi, ac mi ddaeth aelodau o dîm pêl-droed Cymru at ei gilydd mewn ysgol ddim yn bell o fan hyn. Chris Coleman oedd y rheolwr ar y pryd, ac roedd e'n sôn sut roedd yr FAW wedi trio defnyddio'r Gymraeg, normaleiddio'r Gymraeg, os dŷch chi'n licio, yn ystod yr Ewros oedd newydd fod ar y pryd. A dŷn ni'n edrych nawr ymlaen at yr wythnos nesaf, ac yn ymfalchïo o weld Cymru yn chwarae yng nghwpan y byd, ac yn ymfalchïo hefyd yn y diwylliant newydd sydd wedi tyfu trwy gyfrwng y Gymraeg, a ble mae'r Gymraeg yn cael ei defnyddio yn gwbl naturiol wrth gefnogi'r tîm. Dwi'n edrych ymlaen at gefnogi Cymru yr wythnos nesaf, ac edrych ymlaen hefyd at sut rŷn ni'n defnyddio'r Gymraeg. 

Pan dŷn ni yn meddwl amboutu herio'r Llywodraeth, mae'n rhaid i ni hefyd herio ein gilydd. Gormod o weithiau dwi'n clywed, yng nghyd-destun trafodaeth polisi y Gymraeg, y polisi iaith, nad ŷn ni'n fodlon herio ein gilydd yn ddigon aml. Mi wnes i ddweud hyn wrth Cymdeithas yr Iaith rai wythnosau yn ôl. Mae gwaith newydd yn cael ei wneud ar hyn o bryd, gwaith sydd yn hynod o bwysig. Mae penodiad y Gweinidog o Simon Brooks i edrych ar ddyfodol cymunedau Cymraeg yn benodiad hynod o bwysig, a dwi'n croesawu hynny. Dwi'n croesawu tôn y Gweinidog hefyd, a dwi'n croesawu'r ffordd mae'n fodlon ystyried sut rŷn ni'n cynllunio addysg Gymraeg ar gyfer y dyfodol. Mae yna her newydd. 

Ond liciwn i gynnig her arall olaf yn yr amser sydd gen i y prynhawn yma. Dwi'n meddwl bod angen edrych ar y ddeddfwriaeth sydd gyda ni i gefnogi'r polisi 'Cymraeg 2050'. Dwi ddim yn credu bod y safonau yn ddigonol. Dwi ddim yn credu bod pwyslais rheoleiddio yn mynd i hybu'r Gymraeg, neu greu hyder i siarad a defnyddio'r Gymraeg. Ac mi ddywedaf hyn gyda phob parch at Heledd—a dwi'n croesawu cyfraniad Heledd gyda llaw—ond fel rhywun sydd wedi dysgu Cymraeg, a gaf jest ddweud hyn? Pan oeddwn i'n dysgu Cymraeg, doeddwn i ddim yn dysgu Cymraeg oherwydd roedd safonau neu hawliau yn y cefndir. Doeddwn i ddim yn dysgu Cymraeg oherwydd y fath o reoleiddio oedd ddim yn digwydd ar y pryd. Rôn i'n dysgu Cymraeg oherwydd beth oedd y Gymraeg, a natur y bywyd dŷn ni'n gallu byw drwy gyfrwng y Gymraeg, y ffaith bod y Gymraeg yn gallu newid eich bywyd chi. A dwi'n credu bod rhaid i ni siarad dim jest gyda'r Cymry sy'n siarad Cymraeg ac yn defnyddio'r Gymraeg bob dydd anyway, ond y Cymry sydd ddim yn siarad Cymraeg, y Cymry sydd wrthi yn dysgu Cymraeg, y Cymry heb yr hyder i ddefnyddio'r Gymraeg bob dydd. A dyna lle mae'r her bwysig. Os ydyn ni'n gallu gwneud hynny—

Like others, I'd like to start my contribution this afternoon by paying tribute to Aled Roberts. I served here with Aled, and I remember seeing his face on those benches over there, and he was smiling across the Chamber. Whatever people said, he had a smile on his face, and he always had a kind word to say in the tearoom after any debate. It was a pleasure to serve here alongside Aled, and it was a pleasure to work with him afterwards. Politicians like Aled are the best of us, and I know that every single one of us miss him in the time since we lost him. We need more politicians like Aled Roberts who can reach across the political spectrum and who can serve his communities in the way that he did. I remember hearing the news that he had been appointed as Welsh Language Commissioner, and I knew the role was safe in his hands. You knew, whatever the challenges that we were all facing, when someone like Aled serves in a role like that, you can have faith that the role will be filled in a way that we would wish to see. And that is very rare, too often, in politics.

Having said that, I too welcome, of course, the appointment of Efa Gruffydd Jones. She appeared before the culture committee a few weeks ago, and she was robust in the way that she responded to our questions and the way that she discussed policy—Government policy, Welsh language policy, and 'Cymraeg 2050' policy—but also the way that she understood what the needs of the role of commissioner are. And I do think, every time we have a new commissioner, what will the focus of the new commissioner be, where's the policy going to go, and what will the priorities be. I do think that we have to change, sometimes, the focus and the priorities as we move forward to recognise the different context and new context, and to recognise the evolving context with time.

In launching 'Cymraeg 2050' we wanted to see a challenge for the Government. There was a need for the Government to change. The Government wasn't acting in a way that would have supported the Welsh language and in a way that the Government should have supported the language. I was very pleased with the First Minister at the time's support, Carwyn Jones. We knew that things needed to change, and that we as a nation had to be challenged as well, because it's Welsh people who will be speaking Welsh, not just civil servants in Cathays Park. It's the Welsh people who will revive the Welsh language—those of us who already speak the language, who are learning the Welsh language, and who use the Welsh language. I remember talking to Carwyn about how we were going to launch the policy, and members of the Welsh football team came together at a school not far from here. Chris Coleman was the manager at the time, and he talked about how the Football Association of Wales had tried to use the Welsh language, normalising the use of the Welsh language, if you will, during the Euros that had just been held at that time. And we look now towards the next few weeks, and we take pride in seeing Cymru playing in the world cup, and we take pride in the new culture that has grown through the medium of Welsh, and where Welsh is being used completely naturally in supporting the football team. I look forward to supporting Cymru next week, and I look forward to see how we use the Welsh language in doing that. 

When we think about challenging the Government, we also have to challenge each other. And all too often I hear, in the context of policy debate with regard to the language, that we aren't willing to challenge each other. I said this to Cymdeithas yr Iaith a few weeks ago. New work is currently being done, work that is exceptionally important. The appointment of Simon Brooks by the Minister is a very important appointment, and I welcome that. I welcome the tone of the Minister's contribution, and I welcome the way that he's willing to consider how we plan education in the Welsh language for the future. There is a new challenge. 

But I'd also like to offer another challenge in the time remaining to me this afternoon. I think that we need to look at the legislation that we have to support the 'Cymraeg 2050' policy. I don't believe that the standards are adequate. I don't think that the regulatory emphasis is going to promote the Welsh language, or create that confidence to speak the Welsh language. And I'll say this with all respect to Heledd—and I welcome her contribution by the way—but as someone who has learned the Welsh language, may I say this? When I was learning Welsh, I wasn't learning Welsh because there were standards or rights in the background. I wasn't learning Welsh because of the kind of regulation that wasn't happening at the time, as it happens. I was learning Welsh because of what Welsh meant, the nature of the life I could lead through the Welsh language, and the way that the Welsh language can change your life. And I think we need to talk not just with those Welsh people who speak Welsh every day anyway, but those Welsh people who don't speak Welsh, those Welsh people who are learning Welsh at the moment, the Welsh people who don't have the confidence to use the Welsh language every day. That's where the important challenge is. If we can do that—

17:55

—mi fyddwn ni ddim jest yn newid polisi'r iaith, ddim jest yn newid y Llywodraeth, ond mi fyddwn ni hefyd yn newid Cymru.

—we won't just be changing Welsh language policy, we won't be changing the Government's approach, but we'll be changing Wales. 

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb am eu cyfraniadau ar y ddadl bwysig hon ar adroddiad y comisiynydd. Dwi jest eisiau cloi, os caf, drwy sôn am yr esblygu mae Alun Davies yn sôn amdano fe sydd mor bwysig ym mholisi iaith, a sut ydyn ni'n mynd ati i sicrhau ffyniant yr iaith a mynediad hafal i'r Gymraeg i bawb sydd eisiau ei dysgu hi, a chyfleoedd i bawb. Mae'r gallu a'r hyder i newid ac edrych eto ar yr hyn rŷn ni'n ei wneud, ac ymateb i'r cyd-destun sydd ohoni o bryd i'w gilydd, yn beth pwysig iawn wrth i ni fynd ati i ehangu cyfleoedd i bobl.

Mae hawliau ieithyddol yn bwysig iawn. Mae nhw'n bwysig i ddefnyddwyr y Gymraeg, ond mae hefyd yn gwbl glir, wrth gwrs, na wnawn ni reoleiddio'n ffordd i ffyniant y Gymraeg. Mae angen hefyd greadigrwydd a dychymyg yn sut rŷn ni'n ehangu'r cyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg. Fe wnaeth Heledd Fychan sôn am gyfyngu i hyrwyddo. Mae hyrwyddo yn beth pwysig; mae'r comisiynwyr wedi gweld hynny yn beth pwysig drwy gydol y blynyddoedd, ac mae angen edrych ar hynny fel rôl greiddiol ynghyd â'r rheoliadau. 

Mae mwy nag un cyfrannwr wedi sôn am y cyfle sydd gyda ni yng nghyd-destun cwpan y byd i allu amlygu a dangos esiampl ac ymestyn cyfleoedd i bobl i ddysgu'r Gymraeg, a pha un ai mai 'Cymru' neu 'Wales' yw'r enw sydd gyda chi ar gyfer y tîm cenedlaethol, mae'r gwaith mae'r gymdeithas bêl-droed wedi bod yn gwneud gyda'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i ddarparu, mewn partneriaeth, adnoddau i hyfforddi'r tîm a staff y gymdeithas, cefnogwyr pêl-droed, a chwaraewyr a chefnogwyr ar lawr gwlad wedi bod yn un o'r enghreifftiau hynny o greadigrwydd a meddwl tu allan i'r bocs, a sicrhau ein bod ni'n cymryd mantais o bob cyfle i allu atgoffa pobl fod cyfle iddyn nhw ddysgu'r Gymraeg hefyd.

Ac os caf i hefyd gytuno gyda'r pwynt wnaeth Alun ynglŷn â'r ffaith bod gan bawb nid jest berchnogaeth ar y Gymraeg ond hefyd rôl yn gwarchod y Gymraeg, ac inni gydweithio ar y cyd tuag at y targedau sydd gennym ni yn 'Cymraeg 2050'. Ynghyd â'r gwaith rŷn ni'n ei wneud fel Llywodraeth ar y cyd gyda Phlaid Cymru yn y cytundeb cydweithio, ac mewn amryw o ffyrdd eraill, rwy eisiau gweld mwy o sefydliadau ac arweinwyr cyhoeddus ar draws Cymru yn cymryd cyfrifoldeb hefyd am yr iaith. Drwy gydweithio, fe wnawn ni sicrhau bod y Gymraeg yn ffynnu, a sicrhau'r nod honno bod y Gymraeg yn perthyn i bawb a bod gan bawb gyfle i ddysgu ac i ddefnyddio'r Gymraeg bob dydd. Diolch yn fawr.

Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you to everyone for their contributions to this important debate on the Welsh Language Commissioner's annual report. I just want to conclude, if I may, by talking about the evolution, as Alun Davies outlined there, which is so important in language policy and how we ensure the prosperity of the language and equal access to it to all those who want to use the language and learn the language, and ensuring opportunities for all. The ability and confidence to review and look again at what we do, and to respond to the context that we face, is very important indeed as we expand opportunities for people.

Language rights are very important. They are important to users of the Welsh language, but it's also very clear that we won't regulate ourselves to the prosperity of the Welsh language. We need some creativity and imagination in how we expand opportunities to use the Welsh language. Heledd Fychan mentioned being restricted to promotion. Promotion is important; commissioners have seen that as an important part of their role across the years, and we need to look at that as a core role, along with regulation.

More than one contributor has mentioned the opportunity that we have in the context of the world cup to extend opportunities to people to learn Welsh, and whether you have 'Cymru' or 'Wales' as your name for the national team, the work that the FAW has been doing with the National Centre for Learning Welsh in providing, in partnership, resources to train the team, FAW staff and football supporters, and players and supporters at grass-roots level has been one of those examples of creativity and thinking outside of the box, in ensuring that we take all possible opportunities to remind people that they have an opportunity to learn Welsh too.

And if I could also agree with Alun's point about the fact that everyone not only has ownership of the Welsh language, but a role in protecting the language too, and that we should all work together towards the targets that we have in 'Cymraeg 2050'. Alongside the work that we do as a Government in collaboration with Plaid Cymru under the co-operation agreement, and in many other ways, I want to see more organisations and public leaders across Wales taking responsibility for the language. Through collaboration, we will ensure that the Welsh language prospers, and we will deliver that goal of ensuring that the Welsh language belongs to everyone and that everyone has an opportunity to learn Welsh and to use Welsh every day. Thank you.

18:00

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf wedi clywed gwrthwynebiad, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections, and the motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

A daw hynny â ni at y cyfnod pleidleisio, ond gan nad oes pleidleisiau y prynhawn yna, mae'n dod â ni i ddiwedd busnes heddiw.

And that brings us to voting time, but as there are no votes this afternoon, it brings us to the end of today's business.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:02.

The meeting ended at 18:02.